Acta Universitatis Wratislaviensis No 2229 Jzyk a Kultura tom 14 Wrocaw 2000

KRYSTYNA DATA
Instytut Jzyka Polskiego PAN, Krakw

W jaki sposb jzykoznawcy opisuj emocje?

Autorzy wikszoci prac dotyczcych emocji opisuj gwnie nazywanie emocji i sposoby mwienia o nich, a niewiele zajmuj si samym wyraaniem tyche. Wynika to z braku odpowiednich materiaw, ktre stanowiyby podstaw analizy. Dotychczasowe prace jzykoznawcze o emocjach i ich odbiciu w jzyku mona podzieli na dwie grupy: 1) dotyczce nazywania uczu i sposobw mwienia o nich, 2) opisujce sposoby wyraania uczu. W pierwszej grupie jest wiele opracowa. S to przede wszystkim teoretyczno-metodologiczne prace Iwony Nowakowskiej-Kempnej na temat klasyfikacji nazw uczu oraz ich konceptualizacji (Nowakowska-Kempna 1986; 1995). O funkcjach wyraania emocji pisze take Aleksy Awdiejew (1987: 115-125). Z kolei emocjonaln funkcj wypowiedzi zaj si Stanisaw Grabias, powicajc temu zagadnieniu podrozdzia swojej ksiki (1994: 256-263). Oprcz tego jest te wiele artykuw szczegowych, np. Anna Pajdziska na podstawie analizy frazeologizmw pisze o tym, jak mwimy o uczuciach (Pajdziska 1990: 86107). Natomiast w drugiej grupie s gwnie prace jzykoznawcw badajcych ekspresywizmy, np. S. Grabiasa (1981) i E. Rudnickiej-Firy, ktra w swojej pracy analizuje i opisuje wyrazy nacechowane emocjonalnie w Dziadach A. Mickiewicza (Rudnicka-Fira 1986). Take autorzy opracowa szczegowych zajmuj si t problematyk, np. Maciej Grochowski w jednym z artykuw przeprowadza syntaktyczn analiz wykrzyknikw (Grochowski 1988), Wiliam Hrycyna, Boena Sieradzka pisz o polskich i angielskich wykrzyknikach waciwych (Hrycyna, Sieradzka 1996). Analizujc emocje, mona wydzieli rne sposoby ich wyraania, w zalenoci od tego, czy s one wyraane w akcie komunikacji ustnej czy pisemnej. Najszersze moliwoci s w komunikacji ustnej nieoficjalnej. Nadawca jest bowiem w bezporednim kontakcie z odbiorc i moe uy do wyraenia swych emocji nie tylko rodkw jzykowych, ale take pozajzykowych, takich jak gesty, mimika, elementy paralingwistyczne. Emocje mog by wyraane przez krzyk, pacz, gesty i dziaania, a nawet np. przez skakanie, tarzanie si, rwanie

246

KRYSTYNA DATA

wosw, bicie, piewanie itp. Niektre z tych sposobw wyraania maj swoje odbicie we frazeologizmach, por.: skaka z radoci, tarza si ze miechu, rwa wosy z gowy, piewa z radoci. Trudno jest opisa wyraanie uczu, bo jak twierdzi Anna Wierzbicka: Uczucie to jest co, co si czuje, a nie co, co si przeywa w sowach. W sowach mona zapisa myli nie mona w sowach zapisa uczu. Autorka uwaa, e uczucie jest pozbawione struktury wic niewyraalne (Wierzbicka 1971: 30). Jednak opisujemy i wyraamy nasze uczucia take za pomoc jzyka. W przytoczonym wczeniej artykule A. Pajdziska pisze: Cigle prbujemy wyrazi niewyraalne (1990: 87). Do tego stwierdzenia mona doda, e te cigle prbujemy opisa nieopisywalne. wiadcz o tym liczne prace, ktrych autorzy staraj si opisa emocje, wykorzystujc najnowsze teorie, np. teori aktw mowy, gdzie wanym elementem jest realizacja intencji mwicego poprzez funkcje pragmatyczne. Zalicza si do nich najczciej: FUNKCJE MODALNE Nadawca, uywajc jzyka, ukazuje swj stosunek do rzeczywistoci; FUNKCJE WYRAENIA EMOCJI Nadawca ujawnia swj stosunek uczuciowy do przedstawionych procesw lub stanw rzeczy; FUNKCJE DZIAANIA Nadawca chce czego dokona, jest to model zachowania jzykowego, ktrego tre jest zawarta w znaczeniu wypowiedzi (Awdiejew 1987: 107-130). Z kolei S. Grabias uwaa, e wszystkie wypowiedzi realizujce intencje nadawcy da si pomieci w dwu podstawowych ramach interpretacyjnych afektywnej Czuj... i wolicjonalnej Chc spowodowa... Stwierdza dalej, e jzykoznawca interesuje si tylko obrazem przey wewntrznych, ktry zawarty jest w znakach jzykowych. Wedug niego emocja to typ ekspresji, polegajcy na uzewntrznianiu si uczu (szczeglnie afektw). Moe to by wyraenie stosunku nadawcy do rzeczywistoci bd jego wewntrznego stanu emocjonalnego. Poprzez wyraanie emocji nadawca ukazuje cechy swojej osobowoci. Wyraajc emocje, nadawca rwnoczenie ocenia zjawiska pozytywnie lub negatywnie. S. Grabias wyrnia 5 klas znakw emocjonalnych, a wrd nich pierwsza i druga su wycznie emocji: 1) oznaki emocji interpretowane w formule czuj: Aj! czuj bl, Eee! lekcewa to; 2) znaki stanw emocjonalnych: Do diaba! czuj zo; O jasny gwint! czuj zo i dziwi si; 3) znaki stanw emocjonalnych i przyczyn emocji: winia! 1.On jest niekoleeski; 2. Czuj z powodu jego postpowania oburzenie oprcz emocji element intelektualny; 4) znaki stanw emocjonalnych i przyczyn emocji z komponentem sterowania uczuciami odbiorcw: On gldzi 1. On mwi duo i nudnie; 2. Sdz, e wiesz, e to le; 3. miej si z niego;

W jaki sposb jzykoznawcy opisuj emocje?

247

5) znaki sterujce uczuciami odbiorcw: On kradnie 1. Sdz, e wiesz, e to le; 2. Gard nim (unikaj go). (Grabias 1994: 254-257). Dwie ostatnie klasy odnosz si do mwienia o uczuciach. Stany emocjonalne mog si przejawia w kadej wypowiedzi, mog by wyraane lub komunikowane. Jeszcze inn typologi proponuje S. Grabias, dzielc emocje na stany motywujce zachowania pozytywne bd negatywne. 1. Emocje pozytywne: 1.1. skierowane na nosiciela stanu, np. zadowolenie: Mio mi, Fajnie si czuj. 1.2. skierowane na zjawiska poza nosicielem stanw emocjonalnych: 1.2.1. na osoby, np. podziw: Co za dziewczyna!, akceptacja: Fajny facet. 1.2.2. na zjawiska nieosobowe i ich stany, np. podziw: Co piknego! 2. Emocje negatywne z tym samym podziaem szczegowym jak wyej. Natomiast A. Awdiejew proponuje rozpatrywa emocje w 6 grupach: 1) funkcje emotywne w stosunku do samego siebie; 2) funkcje emotywne w stosunku do odbiorcy; 3) funkcje emotywne w stosunku do osoby trzeciej; 4) funkcje emotywne w stosunku do stanu rzeczy dotyczcego nadawcy i jego sytuacji; 5) funkcje emotywne w stosunku do stanu rzeczy dotyczcego odbiorcy i jego sytuacji; 6) funkcje emotywne w stosunku do stanu rzeczy dotyczcego osoby trzeciej i jej sytuacji. Wydaje si, e naleaoby wyrni tu jeszcze funkcj emotywn dotyczc samego nadawcy, a nie tylko jego stosunku do samego siebie, poniewa, jak susznie uwaa S. Grabias, poszczeglne stany emocjonalne mog by komunikowane, wyraane lub mog si przejawia (Grabias 1994: 261-263). Jzykoznawcy zajmowali si dotd rodkami wyraania uczu w sposb oglny, niewiele jest prac materiaowych, analizujcych konkretne uycia tych rodkw w zalenoci od uwarunkowa spoecznych i sytuacyjnych. Bardzo przejrzysty przegld sposobw wyraania uczu w jzyku angielskim jest podany w podrczniku Gramatyka angielska dla Polakw Tomasza Krzeszowskiego. Autor dzieli uczucia na dwie grupy: o s o b i s t e pozytywne, np.: rado, podziw, zaskoczenie, zadowolenie, negatywne, np.: niezadowolenie, rozczarowanie, zaniepokojenie, take przedkadanie, wyraane czasownikiem prefer wole, przedkada, zalicza do tej grupy; w o b e c i n n y c h: pozdrowienia, al, wdziczno, yczenia, wrogo. Do wyraania uczu osobistych su wykrzykniki, wypowiedzi wykrzyknikowe, powtrzenia wyrazw, specjalne zwroty, okoliczniki zdaniowe i czasowniki, uczucia wobec innych wyraane s specjalnymi formuami. Oczywicie autor gramatyki nie podaje tu penego zestawu uczu, ktre mog by wyraane, ani penego zestawu rodkw do ich wyraania, wybiera tylko waniejsze. Sposoby

248

KRYSTYNA DATA

ich jzykowego wyraania po angielsku porwnuje ze sposobami wyraania tych samych uczu po polsku. Liczba rodkw jzykowych uywanych do wyraania uczu zaley od kompetencji komunikacyjnej uytkownika danego jzyka (Krzeszowski 1984: 256-270). Jzyk polski nie ma jeszcze penej gramatyki komunikacyjnej. Pewne prby komunikacyjnego opisu jzyka mona znale w podrcznikach polskiego dla obcokrajowcw, np. Waldemar Martyniuk w podrczniku Mw do mnie jeszcze, w czci wiczeniowej, podaje sposoby jzykowego wyraania uczu. Mona tam znale rodki jzykowe suce do wyraania takich uczu, jak: antypatia, niepewno, oburzenie, protest, pewno, reakcja na przedstawianie, sprzeciw, sympatia, wspczucie. Przy wybranych wiczeniach studenci maj za zadanie uporzdkowanie wyrae emocjonalnych od najbardziej pozytywnych do negatywnych wedug skali !, , 0, +, +! (Martyniuk 1986). Bardzo dokadny teoretyczny podzia uczu-afektw i uczu-postaw emocjonalnych jest przedstawiony we wspomnianej pracy I. Nowakowskiej-Kempnej. Autorka podzielia uczucia na 21 grup w pierwszym typie i na 12 w drugim. Podzia ten moe suy take do opisu sposobw wyraania emocji (Nowakowska-Kempna 1986: tab. 1, 2). Opis wyraania emocji wedug tego podziau powinien uwzgldnia sposoby oddawania, wyraania i pokazywania znaczenia uczucia. Poza stron semantyczn przy opisie sposobw wyraania uczu wana jest te technika: w jaki sposb i za pomoc jakich rodkw s one uzewntrzniane. Podzia uczu opracowany przez I. Nowakowsk-Kempn moe by punktem wyjcia do takiego opisu, ktry uwzgldnia sposoby i rodki ich wyraania. Jak ju wspomniaam, podstawowym rodkiem wyraania uczu s wykrzykniki, dokadnie opisane s one w artykule W. Hrycyny i B. Sieradzkiej. Autorzy wykorzystuj w swoim artykule w pewnym stopniu podziay uczu I. Nowakowskiej-Kempnej, dziel oni wykrzykniki waciwe na wyraajce; I. emocje pozytywne rado i zadowolenie, podziw oraz wspczucie. II. emocje negatywne lk; zdenerwowanie i zo; niezadowolenie, niech i wstrt; rozczarowanie i rezygnacja; cierpienie i al; obojtno i lekcewaenie, ironia; zdziwienie i niedowierzanie; III. odczucia, doznania psychiczno-fizyczne. W kadej z grup podane s waciwe dla niej wykrzykniki w jzyku polskim i angielskim, a na kocu artykuu znajduje si ich spis alfabetyczny (Hrycyna, Sieradzka 1996). Do jzykowego wyraania emocji su nie tylko wykrzykniki, ale take inne rodki; przy ich opisywaniu mona wykorzysta wspomniany podzia I. Nowakowskiej-Kempnej. Na przykad uczucia-afekty w grupie gniewu mona wyrazi przez: `wypowiedzi wykrzyknikowe, np.: Nic o tym nie wiesz! Nie zagldaj do garw! Spylaj stamtd! Id z dymem!; `wypowiedzi typu okolicznikowego, np.: ku mojej rozpaczy, na moj zgub!; `powtrzenia wyrazw, np.: a ide, ide, ide ty!; uywanie wyrazw i zwrotw nacechowanych ekspresywnie, np.: i znw

W jaki sposb jzykoznawcy opisuj emocje?

249

cholera smrodzi! wywalaj std! dzi bedzie sie psiakrew z wywietrznikiem pieprzy tutej. Uczucia-postawy emocjonalne te s wyraane w rny sposb, np. w grupie podziwu przez wyduenie samogoski i odpowiedni dobr rodkw leksykalnych: a dobrze no; podobnie w grupie antypatii: ale ta Ela jest winia; w grupie pogardy: z tak szczerbat. Przytoczone przykady cytuj z Wyboru tekstw jzyka mwionego (1979). Jednak gwn rol w wyraaniu emocji odgrywaj czynniki prozodyczne: rozkad akcentw, intonacja, barwa gosu itp.; np. emocje w grupie gniewu wyraamy przez podniesienie gosu, wyduanie samogosek itp. Rola czynnikw prozodycznych, jak dotd, nie zostaa zbadana i opisana. Wynika to z trudnoci zwizanych z przeprowadzeniem tego typu bada. Do wyraania emocji wykorzystywane s take czynniki sowotwrcze, np. deminutywa, augmentatywa, wyraajce uczucia w sposb poredni, np.: nie wojuj! nie wojuj Agata! dzie sie bije Agatke? tak mwi babcia do wnuczki, wyraajc zniecierpliwienie jej zachowaniem, grozi jej klapsem, ale groba ta jest zagodzona uyciem deminutywnej formy imienia. Stany emocjonalne nie zawsze s wyraane wprost, ale z jzykowego ksztatu wypowiedzi mona wnioskowa o stanie emocjonalnym nadawcy, czsto wbrew jego woli, mwimy wtedy o przejawianiu si emocji. Pauzy i przerwania toku wypowiedzi, zmiana intonacji, zaburzenia w skadni mog by spowodowane midzy innymi np. zdenerwowaniem, lkiem, strachem, cierpieniem, radoci nadawcy tworzcego dany tekst. Uycie rnych rodkw wyraania emocji zaley w duym stopniu od uwarunkowa spoecznych i sytuacyjnych. Moliwoci wyboru s ograniczone typem sytuacji komunikacyjnej i sposobem przekazu, s one najszersze i maj najmniejsze ograniczenia przy tekstach tworzonych spontanicznie w sytuacjach nieoficjalnych przy rwnorzdnych rolach penionych przez interlokutorw. W sytuacjach oficjalnych przy rolach nierwnorzdnych na uycie rodkw emocjonalnych osoba podrzdna moe sobie pozwoli w sytuacji wyjtkowej (np. relacja profesor student). Tak wic najmniej moliwoci wyboru jest przy tworzeniu tekstw oficjalnych-pisanych a do nieograniczonych w tekstach nieoficjalnychmwionych, poprzez etapy porednie: teksty oficjalne-mwione i nieoficjalne-pisane. Uycie rnych rodkw wyraania uczu moe by pomocne przy wyrnianiu odmiennych typw tekstw, np. rozmowa, dyskusja, ktnia. Teksty mwione nacechowane s rodkami wyraajcymi uczucia w rnym stopniu, w zalenoci od szeroko pojtej konsytuacji, tematu i celu danego aktu komunikacji. W tekstach pisanych rzadko mamy do czynienia z wyraaniem uczu w sposb bezporedni, tak jest tylko w listach prywatnych i pozornie w utworach dramatycznych, w innych przypadkach mamy do czynienia z nazywaniem uczu i mwieniem, komunikowaniem o nich lub przytaczaniem, np. z radoci krzykn: hura!

250

KRYSTYNA DATA

Analiza tekstw mwionych i opracowa dotyczcych uczu prowadzi do wniosku, e konieczne jest sporzdzenie szczegowego opisu rodkw wyraania uczu i emocji z podaniem ich funkcji w rnych typach wypowiedzi zarwno pisanych, jak i mwionych. Byoby to poyteczne przy nauczaniu jzyka polskiego nie tylko cudzoziemcw, ale take rodzimych uytkownikw jzyka. O potrzebie takiego opisu wiadczy to, e nowe podrczniki do szkoy podstawowej nastawione s z jednej strony na ksztacenie umiejtnoci produkowania komunikatw, z drugiej na ich odbieranie (Kakwna 1993: 8). Wci brakuje jednak naukowych opracowa specjalistycznych, ktre uatwiyby prac autorom podrcznikw. Sumujc niniejsze rozwaania, trzeba stwierdzi, e przy badaniu sposobw wyraania uczu i emocji powinno si sprecyzowa cile te dwa terminy, wyrni dwa podstawowe sposoby wyraania: poredni i bezporedni, a dopiero w nastpnym etapie opisa rodki suce do ich wyraania. Bardzo wane jest te to, jakie teksty s przedmiotem analizy i w jakich powstay sytuacjach. Bezporednio wyraamy uczucia przede wszystkim w sytuacjach nieoficjalnych, tworzc teksty mwione-spontaniczne i uywamy wtedy najwicej rodkw do ich uzewntrznienia, poczwszy od jzykowych poprzez paralingwistyczne do pozajzykowych.

Bibliografia
Awdiejew A. (1987), Pragmatyczne podstawy interpretacji wypowiedze, Krakw. Grabias S. (1981), O ekspresywnoci jzyka, Lublin. (1994), Jzyk w zachowaniach spoecznych, Lublin. Grochowski M. (1988), Wprowadzenie do analizy syntaktycznej wykrzyknikw, Polonica XIII, s. 85-100. Hrycyna W., Sieradzka B. (1996), O semantyce polskich i angielskich wykrzyknikw waciwych wyraajcych emocje. II konferencja przekadowa, Krakw, s. 190-208. Kakwna A. (1993), Sztuka pisania. wiczenia redakcyjne dla klas IV-VI. Metodyczny podrcznik nauczyciela, Warszawa. Krzeszowski T. (1984), Gramatyka angielska dla Polakw, Warszawa. Martyniuk W. (1986), Mw do mnie jeszcze! Podrcznik jzyka polskiego dla redniozaawansowanych, Krakw. Nowakowska-Kempna I. (1986), Konstrukcje zdaniowe z leksykalnymi wykadnikami predykatyww uczu, Katowice. (1995), Konceptualizacja uczu w jzyku polskim. Prolegomena, Warszawa. Pajdziska A. (1990), Jak mwimy o uczuciach? Poprzez analiz frazeologizmw do jzykowego obrazu wiata, [w:] Jzykowy obraz wiata, pod red. J. Bartmiskiego, Lublin, s. 87-107. Rudnicka-Fira E. (1986), Wyrazy nacechowane emocjonalnie (ekspresywizmy) w Dziadach Adama Mickiewicza, [w:] Jzyk. Teoria dydaktyka, Materiay VII Konferencji Modych Jzykoznawcw-Dydaktykw, Trzemenia, 2-4 VI 1982, pod red. M. Preyznera, Kielce. Wierzbicka A. (1971), Kocha, lubi, szanuje. Medytacje semantyczne, Warszawa. Wybr (1979), Wybr tekstw jzyka mwionego mieszkacw Krakowa, pod red. B. Dunaja, Krakw.

W jaki sposb jzykoznawcy opisuj emocje?

251

How Linguists Describe Emotions?

Summary The subject of this paper are the ways in which emotions are described in linguistic papers. Papers concerning emotions are divided into two groups: (1) there are papers the aim of which is to name the feelings; (2) the second group is devoted to the issue of dealing with the ways in which feelings are expressed. The first group comprises papers concerning the lexicalisation of feelings and their conceptualisation, the function of the expression of emotions and emotional function of statement; the other group comprises detailed works whose authors deal mainly with expressive words. There are more papers whose authors describe the naming of emotions, their functions and ways of speaking about them than papers devoted to the ways of expressing the feelings. The author suggests that it is necessary to describe in detail the means of expression of emotions in different types of statements, depending on social and situational conditions because their choice is limited by the type of communicative situations and the ways of communication. In respect to analysis of feelings and emotions, one should distinguish two ways of accomplishing it, i.e. the indirect and direct one, and then to describe the means used to express them. Emotions are expressed directly first of all in unofficial situations and in spontaneous spoken utterances. We apply various means to express them, from the language, through paralinguistic means, to wholly nonlinguistic means. In order to express emotions through language, prosodical (intonation, accent, the length of vowels), lexical (exclamations, word repetition, expressive words) and word-formation factors (diminutive, augmentative) and syntax (simple short sentences, elliptical sentences) are used. Emotions may be expressed indirectly by changing the tone of voice, errors in syntax and disruption of speech. A detailed description of means of the expression of feelings and emotions would be useful in teaching and description of the communicative grammar of Polish language.

Comment les linguistes dcrivent-ils les motions?

Rsum Dans cet article, nous parlons des moyens utiliss pour dcrire les motions dans les travaux de linguistique. Les publications actuelles peuvent tre divises en deux groupes: celles qui nomment les sentiments et soccupent des moyens de parler de sentiments, et celles qui dcrivent les moyens dexprimer les sentiments. Dans le premier groupe, on rencontre les travaux sur la lexicalisation des sentiments et leurs conceptualisations, leurs fonctions motives dexpressivit. Il y a plus de travaux o les auteurs dcrivent la nominalisation des motions, leurs fonctions et leurs moyens de communication, que de travaux qui parlent de moyens dexprimer les sentiments. Or nous pensons quil est ncessaire de dcrire les moyens dexprimer les motions dans les diffrents types dnoncs dtermins par les structures sociales et les situations, parce que leur choix est dlimit par la situation communicative o ils interviennent et par les moyens qui permettent de les transmettre. Lors de lanalyse des sentiments et des motions, il faut distinguer les moyens directs des moyens indirects, et dcrire les moyens qui servent les exprimer. Les motions sexpriment surtout de manire directe, dans des situations non-officielles, dans des noncs oraux spontans; cest dans ces situations que nous employons beaucoup de moyens (linguistiques, paralinguistiques, etc.) pour les manifester. Pour exprimer des motions, il faut tenir compte de divers facteurs: facteurs prosodiques (intonation, accent,

252

KRYSTYNA DATA

allongement des voyelles, etc.), facteurs lexicaux (interjections, reprises de mots), facteurs morphologiques (diminutif, augmentatif). Les motions peuvent aussi sexprimer indirectement grce des modifications du timbre de la voix, des fautes de syntaxe, des pauses dans le discours. Une description dtaille des moyens dexprimer les sentiments et les motions serait utile pour lapprentissage de la grammaire communicative de la langue polonaise ainsi que pour llaboration des manuels.