Policja Polska w Generalnym Gubernatorstwie 193919391945

Marek Getter
Tekst opublikowany w Przegldzie Policyjnym nr 1-2 z 1996 r. Wydawnictwo Wyszej Szkoy Policji w Szczytnie.
Jest rzecz charakterystyczn, i we wszystkich anektowanych bd podbitych przez III Rzesz krajach na okupowanym terytorium powoywano do suby miejscow policj (Einheimische Polizei). Jedynym wyjtkiem byy zajte przez Niemcw tereny ZSRR. Tak byo i w okupowanej Polsce. Po krtkim okresie zarzdu wojskowego i rozwizaniu stray obywatelskich utworzonych w wielu miastach we wrzeniu 1939 r. rozkazem Wyszego Dowdcy SS i Policji z 30 padziernika 1939 r. powoano do suby wszystkich funkcjonariuszy Policji Pastwowej znajdujcych si na obszarze Generalnego Gubernatorstwa, utworzonego 26 padziernika 1939 r. rdem za pierwszych uzupenie stali si policjanci wysiedleni z ziem wcielonych do Rzeszy, ewentualnie tam aresztowani i deportowani do GG. Oczywicie, na ziemiach wcielonych do Rzeszy nie mogo by mowy o zaistnieniu polskiej policji. Policja ta, zwana zarwno przez okupantw, jak i we wasnej dokumentacji oraz w wewntrznym obiegu korespondencji organizacji podziemnych Policj Polsk (Polnische Polizei) - PP (skrt pozosta ten sam), przez spoeczestwo za - zarwno wtedy, jak i po wojnie, rwnie w literaturze przedmiotu - bya powszechnie nazywana policj granatow, od niezmienionego koloru i kroju mundurw, pozbawionych emblematw pastwowych. (Orze na czapce zosta zastpiony herbem miasta bd gminy). Oba wic terminy: Policja Polska i policja granatowa wystpoway rwnolegle. Policja ta bya kontynuacj przedwojennej Policji Pastwowej w sensie organizacyjnym (te same urzdy i budynki) oraz kadrowym, a take pod wzgldem formalnoprawnym. Pozostay przedwojenne regulaminy i przepisy subowe. Jako policja pomocnicza policji niemieckiej pozostawaa w pionie niemieckiej policji porzdkowej (Ordnungspolizei Orpo).

Zachowano dawne rozmieszczenie posterunkw w terenie, komisariatw w miastach, komendy miejskie i obwodowe w duych miastach oraz komendy powiatowe. Nie istniao natomiast adne wysze dowdztwo Policji Polskiej na szczeblu dystryktu, tym bardziej za w postaci komendy gwnej w stolicy GG w Krakowie. Co prawda, w pocztkowym okresie okupacji byy oznaki, i okupanci utworz komendy PP w kadym dystrykcie, szybko jednak poniechali tego pomysu. Formaln dat utworzenia Policji Polskiej GG jest 17 grudnia 1939 r., kiedy Gubernator Generalny Hans Frank, wyda zarzdzenie o organizacji Policji Polskiej. Wyszy Dowdca SS i Policji F.W. Kruger na posiedzeniu rzdu" GG, 19 stycznia 1940 r. owiadczy: Tymczasem przeprowadzona zostaa odbudowa polskiej policji i wprowadzenie jej do suby, w zwizku z czym mona oczekiwa poytku z jej dziaalnoci. Dotychczas policja ta bya, e tak powiem, samodzielna i z wyjtkiem swych naczelnych wadz sprawiaa wraenie instytucji czysto polskiej. Rwnie w jej obrbie powoano urzdy polskich komendantw [na szczeblu dystryktw - uwaga M.G.]. Ta regulacja zostaa jednak zmieniona. Dowdca Orpo wyda polecenie, aby na czele policji polskiej w dystrykcie sta komendant Orpo. Obecnie take nisze organy polskiej policji zostan podporzdkowane niemieckiemu dowdztwu". Tak wic PP zostaa podporzdkowana terenowym organom policji niemieckiej przy ograniczonym zwierzchnictwie polskich wadz policyjnych i miaa praktycznie podwjn podlego: podlegaa niemieckim i swoim wasnym wadzom. Na czele policji porzdkowej w kadym dystrykcie sta komendant policji porzdkowej (Kommandeur der Ordnungspolizei - KdO), ktremu podlegali z kolei: komendant policji ochronnej [Kommandeur der Schutpolizei - KdSch) i komendant andarmerii (Kommandeur der Gendarmerie - KdGend). KdO podlega dowdcy policji porzdkowej w GG (Befehlshaber der Ordnungspolizei im GG - BdO). Oceniajc oglnie wysoko fachowo Policji Polskiej, Niemcy naoyli na ni obowizek penej biecej ochrony bezpieczestwa i porzdku publicznego. Da temu zreszt wyraz osobicie H. Himmler, stwierdzajc 5 maja 1940 r.: zapewnienie oglnej suby policyjnej w GG jest zadaniem polskiej policji. Niemiecka policja wkracza tylko wwczas, jeli wymaga tego interes niemiecki oraz nadzoruje polsk policj". Zgodnie za z zasad podziau narodowociowego na tych samych zasadach, co Policja Polska zostaa powoana w pierwszym kwartale 1940 r. Ukraiska Policja Pomocnicza, ktra obja sub w poudniowo-wschodnich powiatach GG i utworzya komend

powiatow w Chemie Lubelskim oraz obsadzia w miejsce PP posterunki gminne wszdzie tam, gdzie przewaaa ludno ukraiska. Po napaci na ZSRR i przyczeniu do GG dystryktu Galicji (1 sierpnia 1941 r.) na caym jego obszarze sie posterunkw, komisariatw i komendy powiatowe zostay powierzone ukraiskiej policji. Z wyjciowego stanu 3 oficerw i 242 szeregowych rozrosa si ona w roku 1942 do okoo 2 tysicy ludzi, w 1943 za do 4 tysicy, w tym okoo 600 w dystryktach: Krakw i Lublin. Stosunkowo najwiksz samodzielnoci cieszya si Policja Polska w duych miastach, przede wszystkim w Warszawie, gdzie by najliczniejszy w caym GG garnizon, w niewielkim stopniu naruszony dziaaniami wojennymi 1939 r., liczcy od 2 do 3 tysicy ludzi. W terenie nadzr niemiecki by na co dzie bardziej bezporedni. Ze strony niemieckiej nadzorowa Policj Polsk, jako cao, oficer nadzorczy (Aufsuchtsoffizier); na szczeblu BdO by nim do roku 1942 mjr and. Hans Kchlner, znajcy dobrze rodowisko, zwaszcza oficerw PP ze wzgldu na praktyk, Jak odbywa w Polsce w roku 1937. Nadzr ten istnia odpowiednio na szczeblu dystryktu, komend powiatowych i miejskich. Zgodnie za z wyjciowym zaoeniem w stosunku do policji obconarodowociowej" (fremdvlkische Polizei) przekazywanie rozkazw i polece ze strony policji niemieckiej do policji granatowej powinno si byo odbywa przez oficera cznikowego teje policji. Praktyka taka z latami wojny i okupacji ulegaa uproszczeniu i przebiegaa w trybie bezporedniego przekazywania przez lokalnego dowdc niemieckiego. Policja Polska wykonywaa te same obowizki i powinnoci co przed wrzeniem 1939 r., z tym e w odmiennych warunkach i przy narastaniu czynnoci, ktrych si nie spodziewaa. Suba patrolowa bya wykonywana w systemie 8- lub 12-godzinnym we wzmocnionym skadzie czterech - szeciu funkcjonariuszy w godzinach 17-20. Z biegiem czasu zmieniaa ona swj charakter na prewencyjno-interwencyjny. Coraz czciej byy to patrole mieszane z policj niemieck; w takiej sytuacji dowdc by zawsze Niemiec. Z upywem lat, zwaszcza w terenie, w nocy funkcjonariusze Policji Polskiej barykadowali si w pomieszczeniach posterunkw. Do staych czynnoci PP nalea rwnie nadzr nad stanem sanitarnym posesji i nieruchomoci, regulacja ruchu koowego w wikszych miastach, suba na dworcach kolejowych, nadzr nad obowizkiem meldunkowym i kontrola ksig meldunkowych. Dochodzi nadto nadzr nad biern obron przeciwlotnicz, szczeglnie rozbudowan

od wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej, podstawowe szkolenie powoanej w 1940 r. Judischer Ordnungsdienst (ydowskiej Suby Porzdkowej) sprawujcej wewntrzn sub w gettach. Rozbudowano rwnie komisariaty przemysowo-handlowe, nadzorujce bazary i targowiska, sklepy i zakady rzemielnicze. Stay si one istotnym pomocnikiem niemieckich organw zwalczajcych rozlegy czarny rynek i nielegalny handel (Schleichhandelbekmpfung), Akcje tego rodzaju byy nasilane corocznie w okresie niw. Pozostay te due uprawnienia w zakresie cigania mandatw i grzywien (w wysokoci od 1 do 50 z), jako za zachta do zwalczania nielegalnego handlu moliwo pobierania 10% z zatrzymanego towaru. To tylko cz czynnoci, jakie Policji Polskiej przypady, dochodziy bowiem nowe. bardziej dla funkcjonariuszy niebezpieczne, dla spoeczestwa za szkodliwe, jak udzia - z policj niemieck i innymi policjami pomocniczymi - w apankach na roboty przymusowe, eskortowanie schwytanych ludzi do obozw przejciowych (Arbeltsamtw). udzia w obawach, w corocznych akcjach uchwycenia niw" (Ernteerfasung), zewntrzna ochrona gett, ochrona obozw pracy przymusowej, asysta przy egzekucjach i stra przy miejscach strace, wreszcie uycie do dziaa przeciwpartyzanckich w ramach mieszanych Einsatz i Rollkommandos. Sowem, wspudzia w akcjach terrorystycznych i eksterminacyjnych okupanta. Znikome uprawnienia natomiast Policja Polska miaa w stosunku do umundurowanych i cywilnych Niemcw - moliwe tylko w wypadku zabjstwa i dopuszczajce interwencj w stanie wyszej koniecznoci oraz w braku na miejscu zdarzenia policji niemieckiej. Nie posiadaa rwnie Policja Polska formacji kobiecych (wprowadzonych w latach trzydziestych), poza personelem cile biurowym. Nie prowadzia te, z braku rodkw, patnej dziaalnoci agenturalnej, pominwszy wymuszon takimi czy innymi okolicznociami. Kadra Policji Polskiej miaa status urzdnikw komunalnych. Suba od roku 1941 bya przymusowa, zwolnionym mona byo by Jedynie ze wzgldw zdrowotnych lub przez osignicie wieku emerytalnego. Utrzymanie policji przerzucono na dziaajce w ograniczonym zakresie samorzdy, zasilane subwencjami z Gwnego Wydziau Spraw Wewntrznych rzdu" GG. Bez dodatkw wynosio ono przecitnie od 250 do 350 z, co rwnao si sile nabywczej 30-

40 przedwojennych zotych. Obowizywa nadto zakaz dodatkowej dziaalnoci zarobkowej, praktycznie zreszt nieprzestrzegany. Funkcjonariusze PP mieli kartki ywnociowe w normatywach przewidzianych dla Polakw oraz tzw. I kart dodatkow dla ciko pracujcych. W wypadku szczeglnie gorliwej suby z punktu widzenia okupanta istniaa moliwo nagrd w zasadzie od kilkudziesiciu do 200 z, nie wicej jednak ni 500 z. Sprawy umundurowania przedstawiay si nie najlepiej. Praktycznie noszono i donaszano mundury sprzed wrzenia 1939 r., pozbawione goda pastwowego, za to z opask na krawdzi prawnego rkawa z napisem General-Gouvernement. Numer subowy by noszony na prawej grnej kieszeni. Nastpiy te nieznaczne zmiany w dystynkcjach. (Bardzo obszernie o sprawach ubioru pisze A. Hempel w ksice: Pogrobowcy klski. Rzecz o policji granatowej" w GG, Warszawa 1990, s. 108-120). Policja Polska bya te jedyn polsk suba mundurow uzbrojon. (Stra Poarna, ktra zgodnie z niemieck struktur organizacyjn rwnie znalaza si w pionie policji porzdkowej, nie bya uzbrojona). W miastach bya ona uzbrojona w pistolety z ograniczon iloci amunicji (5-20 sztuk), w maych miejscowociach i w terenie wiejskim - w karabiny (10-60 naboi), czsto jeszcze typu Manlicher" z I wojny wiatowej. Dopenieniem byy paki i bagnety. Wprowadzono obowizek salutowania przedstawicielom policji niemieckiej ca doni. Sprawy cznoci i rodkw transportu z dzisiejszego punktu widzenia przedstawiay si zupenie anachronicznie. Podstaw by telefon, rower, furmanka w trybie szarwarku, wasne nogi, w duych miastach, jak Warszawa i Krakw, take tramwaj, jako rodek suby patrolowej. Jedynie w Krakowie i Warszawie PP miaa do dyspozycji samochody ciarowe, osobowe i motocykle; te ostatnie rwnie w komendach powiatowych. W dziedzinie odpowiedzialnoci dyscyplinarnej obowizyway zrazu przedwojenne przepisy. W listopadzie 1943 r. wprowadzono Tymczasowe przepisy dla niemieckiej policji mundurowej w GG", przewidujce ostrzeenia, nagany i areszt. Znacznie istotniejsze jednak byo objcie Policji Polskiej sdownictwem SS i policji od 5 maja 1942 roku. Waciwym by w tym wypadku SS-Polizei Gericht VI w Krakowie i jego filie w stolicach dystryktw. Przewodniczcym by z urzdu Wyszy Dowdca SS i Policji (HSSPzf), ewentualnie dowdcy SS i policji w dystryktach (SSPzf). Od roku 1944 sdownictwo to rozcignito na rodziny policjantw. W wypadku samowolnego opuszczenia suby przez czonkw policji cudzoziemskiej w GG", utraty broni, bd

munduru sprawa bya traktowana jako przestpstwo polityczne i grozia obozem koncentracyjnym lub kar mierci. Przy tworzeniu policji granatowej okupant uzna stopnie subowe wszystkim przedwojennym funkcjonariuszom PP nie okrelajc zrazu zagadnienia awansw. Niemniej ju w drugiej poowie 1940 r. w samej tylko Warszawie awansowano omiu oficerw. Wynikao to zapewne nie z uznania ich zasug, lecz przyrwnania do struktur policji niemieckiej, gdzie okrelonemu stanowisku odpowiada okrelony stopie subowy. Dopiero w lipcu 1941 r. wprowadzono oficjalne zasady awansw. W obrbie korpusu szeregowych PP tzn. modszych i starszych podoficerw, prawo awansowania miao KdO w danym dystrykcie, na stopnie za oficerskie awansowa BdO na wniosek KdO. Wnioski awansowe przedstawiay polskie organa policyjne lub nadzorcze niemieckie. Formalne warunki byy nastpujce: nienaganne zachowanie w subie i poza ni, wyjtkowo dobre wyniki w interesie administracji niemieckiej, dostateczna znajomo jzyka niemieckiego oraz wysuga, co najmniej trzech lat w okrelonym stopniu. Oprcz awansw w normalnym trybie byy przewidziane awanse wyrniajce" z pominiciem kryterium wysugi lat, jako uznanie szczeglnych osigni w interesie okupanta. W latach 1940-1944 awansowano poza Warszaw 29 osb (16 oficerw i 9 starszych sierantw), natomiast w Warszawie byo 16 awansw oficerskich; w 1942 r. KdO w dystrykcie awansowa na wysze stopnie 269 osb z korpusu szeregowych PP m. Warszawy. Stan osobowy Policji Polskiej dopeniono od roku 1940 powoywanymi do suby funkcjonariuszami wydalonymi z policji przed wojn, ochotnikami, nigdy przedtem nie sucymi w policji, wreszcie absolwentami specjalnej jednostki, jak bya uruchomiona 1 padziernika 1941 r. w Nowym Sczu Szkoa Policyjna Policji Polskiej GG. Kandydaci (Anwrter) zgaszajcy si do tej szkoy byli najobfitszym rdem uzupenie. Szkoa ta, bezporednio podlegajca BdO, administracyjnie za KdO, w Krakowie w cigu 10 trzy-, czteromiesicznych kursw przeszkolia ponad 3 tysice kandydatw. Odbyo si rwnie kilka kursw doskonalcych dla podoficerw PP i dwa kursy dla oficerw policji ukraiskiej. Personel dydaktyczny skada si z 11 oficerw i 24 szeregowych oraz nieetatowych wykadowcw oddelegowanych z poszczeglnych jednostek na czas trwania kursu. Kandydat suchacz szkoy nie nosi adnych dystynkcji i otrzymywa 180 z wynagrodzenia.

Komendantem szkoy by Vincenz Edler von Strohe, czyli Wincenty Soma, niegdy andarm austriacki, potem w andarmerii WP emerytowany w roku 1932. Otrzyma status Relchsdeutscha i stopie mjra Schutzpolizei. Jego zastpc by Polak (mjr Antoni Pikor). Niemiecka policja porzdkowa to nie tylko stacjonarne jednostki Schutzpolizei i andarmerii, lecz rwnie skoszarowane, wyszkolone na wzr wojskowy jednostki noszce nazw Truppenpolizei. KdO w kadym dystrykcie dysponowa pukiem skoszarowanej policji o rnych stanach liczbowych, najczciej o sile batalionu. Bya to ruchoma sia uderzeniowa, odwd w rku KdO. Tak jak KdO. rwnie komendant Policji Polskiej w Warszawie, a take w Krakowie posiada swego rodzaju si uderzeniow. W Warszawie by! to Odzia Wartowniczo-Konwojowy (OWK), powstay w lutym 1942 r. ze scalenia plutonw: sdowo-konwojowego, wypadowego, wartowniczego i administracyjnego. Stanowi on Jednostk w sile kompanii, stacjonujc w koszarach policyjnych przy ul. Ciepej. Urzdowa niemiecka nazwa Jednostki brzmiaa: GeleitWachabteilung der Polnischen Polizei. Sprawa OWK nie wyczerpuje jednak zagadnienia skoszarowanych Jednostek utworzonych ze stanw osobowych policji granatowej. Potrzeba nasycenia si policyjn podbitych obszarw, narastanie ruchu oporu, szczupo wreszcie wasnych niemieckich si policyjnych wobec postawionych przed nimi zada sprawiy, i rozkazem H. Himmlera z 6 grudnia 1941 r. powoano tzw. Schutzmannschaften, formacj tworzon drog dobrowolnego lub przymusowego zacigu z obywateli okupowanych krajw. Stanowili oni 2/3 skadu tych Jednostek przeznaczonych nie tylko do ochrony skadw i obiektw wojskowych oraz urzdze przemysowych, lecz rwnie do dziaa przeciwpartyzanckich w Polsce, Jugosawii i ZSRR. W latach 1942-1945 sformowano 250 takich batalionw. W tej nowej pomocniczej formacji znalaz si rwnie jeden rekrutowany z Policji Polskiej. By to Schutzmannschaft-202 (Schuma-202). rda niemieckie podaj jako dat jego powoania 27 marca 1942 r. Pocztek rekrutacji przypada jednak na maj 1942 r. Przyjmowa miano kandydatw w wieku 20-30 lat, nieonatych, bez ogaszania werbunku w prasie czy w formie plakatw. Poniewa ochotnikw, z wyjtkiem dwch, nie byo, spraw zaatwiono na zasadzie odkomenderowania. rodowisko policyjne sabotowao bowiem rekrutacj do batalionu, kierujc si zarwno pobudkami patriotycznymi, jak i zwykym strachem przed sub na nowych terenach wschodnich". W kocu maja 1942 r. batalion kwaterowa w Krakowie przy ul. P Michaowskiego

(wczenie Luxemburgstrasse), po czym przeszed podstawowe przeszkolenie piechoty na poligonie Kochanwka k. Dbicy. Pierwszym dowdc by kpt. Schutzpolizei, Tschnadel, nastpnie kpt. Schupo Weidlich. Dowdcami trzech kompanii byli pocztkowo Polacy, wymieniani z chwil wyruszenia do akcji przez Niemcw; stan osobowy jednostki dopeniano ochotnikami spoza Policji Polskiej. Batalion z chwil wyruszenia do akcji otrzymywa mundury niemieckiej Orpo (zielone z brzowymi wyogami), by uzbrojony w karabiny Mauser" wz. 98. W styczniu 1943 r. stacjonowa w Borysowie (Biaoru), w lutym za dozna pierwszych strat w starciach z partyzantk radzieck, przesunity nastpnie w rejon Kostopola na Woyniu ponis dalsze straty. Dezercje stay si powszechne, cz jego czonkw znalaza si ostatecznie w szeregach 27 Woyskiej PP AK. W przygotowanej do druku pracy: Walki polsko-ukraiskie 1943-1945 jej autor, Grzegorz Motyka, ustali, i istnia jeszcze jeden Batalion Schutzmannschaft-107 (Schuma-107) skadajcy si z Polakw i dziaajcy rwnie na Woyniu. Nie byli to Jednak policjanci z GG, lecz zwerbowani miejscowi Polacy. Rwnie w roku 1942 w ramach niektrych powiatowych organizacji PP na polecenie miejscowych dowdcw andarmerii i pod niemieckim dowdztwem tworzono na okres kilku miesicy oddziay lotne lub wypadowe, przeznaczone do walki z ruchem oporu i zada pacyfikacyjnych. W roku 1943 w powiatach miejskich tworzono plutony wypadowe do walki z bandytyzmem". W czerwcu 1942 r. powstaa utworzona z policjantw warszawskich - 100-osobowa jednostka dziaajca w obrbie operacyjnej grupy policji niemieckiej, przeznaczona do zabezpieczenia akcji niwnej" na Lubelszczynie, rozwizana na przeomie lipca i sierpnia. Pozostawaa ona w dyspozycji KdGend. w dystrykcie lubelskim. 30 czerwca 1943 r. sformowano z V kursu Szkoy Policyjnej oddzia o podobnym przeznaczeniu do dyspozycji Dowdcy SS i Policji dystryktu krakowskiego. Po zakoczeniu akcji kontyngentowej zosta on rozwizany, natomiast policjanci powrcili do macierzystych jednostek. Wreszcie, wiosn 1944 roku powrcia idea plutonw wypadowych, tym razem tworzonych na bazie tzw. batalionw specjalnych. Rzeczywistoci sta si batalion dystryktu krakowskiego skadajcy si z czterech kompanii stacjonujcych w Krakowie, Mylenicach, Nowym Sczu i Rzeszowie. Prawdopodobnie istniay te takie kompanie w Lublinie i Radomiu. S rwnie informacje o pojawieniu si batalionu specjalnego PP" w

Warszawie, cho nie do koca zosta on sformowany. Wszystkie te oddziay rekrutoway si z najbardziej zdemoralizowanych elementw Policji Polskiej. Policja Polska zwikszaa swj stan liczbowy. W kocu 1940 r. liczya 201 oficerw i 10 200 szeregowych, na pocztku kwietnia 1942 - 11 500 osb, w grudniu za - 12 000. W latach 1943-1944 trudno ustali dokadny stan liczbowy PP, poniewa wadze hitlerowskie podaway w sprawozdaniach cznie policj polsk i ukraisk, jako policj niemieck". W styczniu 1943 r. policje te liczyy 13 437 funkcjonariuszy, w maju 1944 okoo 17 000. Mona przyj, i PP Uczya wtedy powyej 12 500 oficerw, szeregowych i kandydatw, przy czym liczba oficerw ulegaa zmniejszaniu. Na 1/4 terytorium pastwa polskiego, jakie stanowia GG penio sub 35% przedwojennego stanu osobowego Policji Polskiej. Dotychczasowe rozwaania dotyczyy wycznie policji mundurowej, powoanej i rozwinitej na bazie przedwojennej struktury. Losy suby ledczej niemundurowej potoczyy si odmiennie. W pierwszym kwartale 1940 roku nastpio wyczenie tej suby z Policji Polskiej. Byo to zgodne z zasadniczym podziaem policji niemieckiej skadajcej si z dwch zasadniczych pionw policji porzdkowej (Ordnungspolizei) i policji bezpieczestwa (Sicherheits-polizei). Suba ledcza zostaa wic przeksztacona w policj kryminaln oznaczan oficjalnie jako PK - Policja Kryminalna. Urzdy ledcze przeksztaciy si w dyrekcje Policji Kryminalnej - DPK. Najistotniejsza staa si jednak zmiana podlegoci. Placwki polskiej suby ledczej poczono z placwkami bezporedniego nadzoru; W ramach niemieckich urzdw Policji Kryminalnej - Kripo istniay zatem oddziay polskiej PK. Dyrekcje Policji Kryminalnej (DPK) istniay w Warszawie, Krakowie, Lublinie oraz od roku 1941 we Lwowie. Dystrykt Radom stanowi wyjtek. W powiatach miejskich i wiejskich znajdoway si komisariaty PK, stanowic cz skadow niemieckich Kriminal-kommissariaten. W kadym komisariacie Policji Polskiej istniaa dwu-, trzyosobowa agentura kryminalna (Kriminalagentur). Poniewa policja kryminalna Trzeciej Rzeszy bya czci (tj. Oddziaem V policji bezpieczestwa), PK - zwana potocznie polskim Kripo - znalaza si w sytuacji podwjnej podlegoci. Wchodzc w skad niemieckiej policji bezpieczestwa nie tracia zwizkw organizacyjnych i kadrowych z caoci Policji Polskiej. Z jednej strony hitlerowska policja bezpieczestwa moga poprzez Kripo i dyrekcj kryminaln bd nawet bezporednio uruchomi i wykorzysta w podanym przez

siebie kierunku organy polskiego Kripo. Z drugiej - polscy funkcjonariusze zyskiwali moliwo dotarcia do wanych wiadomoci, co niejednokrotnie okazywao si nader istotne przy ich kontaktach z polskim ruchem oporu. Przede wszystkim jednak polska policja kryminalna przy niskim stanie zarwno niemieckiej policji kryminalnej, jak i caej policji bezpieczestwa (w roku 1940 - 200 osb, a w 1942 - 2000 osb), stawaa si wanym ogniwem w penetracji spoeczestwa. Byo to grone. Zadaniem niemieckiej policji kryminalnej nie bya walka z przestpczoci pospolit, lecz wspomaganie policji bezpieczestwa (gestapo). Wyranie naley podkreli, e kada forma oporu wobec polityki i postpowania okupanta bya okrelana przez policj bezpieczestwa jako bandytyzm. W okupacyjnej codziennoci policja kryminalna miaa niemal nieograniczone moliwoci szantau i wymusze, zarwno groc denuncjacj za rzeczywist lub rzekom dziaalno konspiracyjn, jak te przeladujc osoby ukrywajce si przed zamkniciem w getcie, bd z niego zbiege, wreszcie, wymuszajc haracze na wszelkiego rodzaju nowobogackich i szmuglerach. Szczeglnie ruchliwy okaza si w tym wzgldzie funkcjonariusz niemieckiej Dyrekcji Kryminalnej w Warszawie SS, Hauptsturmfhrer Georg Richter. By on organizatorem wielu siatek agenturalnych dziaajcych na styku rnych komrek konspiracyjnych krgw policyjnych wczesnego podziemia gospodarczego i wiata przestpczego. Rozkazy, podobnie jak w policji porzdkowej, przekazywano przez oficera cznikowego. W policji kryminalnej znajdoway zatrudnienie rwnie kobiety. Policja ta nie dysponowaa wprawdzie patnymi informatorami, ale posugiwaa si przedwojenn siatk agentw. Jej funkcjonariuszom nie przysugiwao umundurowanie. Byli oni uzbrojeni w pistolety, od roku 1943 nawet w pistolety maszynowe, a to w celu wykonania poszczeglnych zada. Co do uycia broni praktycznie stosowano zarzdzenia niemieckie, ktre nakazyway jej uycie, gdy tylko wezwanie do podniesienia rk nie odniesie skutku i da si zauway zamiar czynnej napaci". rodki transportu pozostaway wycznie w gestii niemieckiego Kripo. Ocena fachowa Policji Kryminalnej w opinii okupanta bya wysoka. Pocztkowo w Policji Kryminalnej znaleli si jedynie przedwojenni funkcjonariusze PP niemal wycznie ze suby ledczej. Stan liczbowy Policji Kryminalnej w maju 1940 roku wynosi 1194 osoby, by ju w czerwcu podnie si do 1300 oraz 140 funkcjonariuszy ukraiskich. Stanowio to 40% stanu osobowego przedwojennej suby ledczej.

Przyczenie dystryktu Galicji do GG spowodowao rozrost PK. Ze wzgldu na brak odpowiednio przeszkolonej kadry ukraiskiej Policj Kryminaln w tym dystrykcie stanowili w zasadzie Polacy, w wielu wypadkach oddelegowani z dystryktu Krakw. Fakt ten zasuguje na podkrelenie, poniewa, jak Ju wyej wskazano, nie byo polskiej policji mundurowej na terenie dystryktu lwowskiego. W kocu roku 1941 PK w dystrykcie Galicja liczya 260 osb, w rok pniej - ju 600. W kocu 1942 r. w GG (bez dystryktu Galicja) czynnych byo 1790 funkcjonariuszy, w poowie za roku 1943 ogln liczb etatw w Policji Kryminalnej podniesiono do 2800. wiadczyo to o szczeglnym zainteresowaniu okupanta rozwojem tajnej" policji pomocniczej. Wedug ustale A. Hempla w drugiej poowie 1943 r. 70% kadry stanowili Polacy, 20% Ukraicy i Biaorusini i 10% Volksdeutsche. Skd si zatem bray uzupenienia kadrowe? Ot w pocztku 1941 r. dowdca policji bezpieczestwa w GG (Befehlshaber der Sicherheitspolizei - BdS) powoa Szko Policji Bezpieczestwa i SD w Rabce Zdroju. Niewiele wiadomo o tej placwce, w ktrej przygotowywano personel pomocniczy do walki z ruchem oporu, obsugi wizie policji bezpieczestwa oraz bezporednich zada eksterminacyjnych. Znajdowali si tam ludzie rnej narodowoci, czsto werbowani z obozw godowej mierci jecw radzieckich. Niezalenie od tego od poowy 1941 roku dziaa w tej szkole izolowany od innych oddzia polski. By to jakby odpowiednik szkoy PP w Nowym Sczu. Cao kadry wykadowcw, instruktorw i administracji stanowili funkcjonariusze polskiej PK. Na szkolenie skaday si trzymiesiczne kursy podstawowe dla kandydatw do Policji Kryminalnej oraz trzytygodniowe doskonalce dla podoficerw przewidzianych do awansu. Program obejmowa organizacj wadz i urzdw niemieckich w GG, kryminalistyk, obsug broni, technik walki wrcz oraz nowe prawo karne". Przyjmuje si, e przeszkolono okoo 1000 osb. Istnienie Policji Polskiej, jako zwartej formacji uzyskao - niewypowiedzian publicznie aprobat zarwno wadz emigracyjnych, jak i podziemnych w kraju. Uwaano bowiem, e wprowadzenie w jej miejsce wycznie policji niemieckiej czy ukraiskiej bdzie tak dla spoeczestwa, jak i dla biecej walki z okupantem niemieckim bardziej szkodliwe. Kierownictwo Policji Polskiej (przede wszystkim w Warszawie i Krakowie) pozostawao w indywidualnym kontakcie z osobistociami powstajcego i krzepncego podziemia, nie wchodzc - przynajmniej w pierwszym okresie okupacji - w skad struktur podziemnych.

Oficjalne kierownictwo policji tworzyo jakby konspiracyjny sztab kierowania policj, tak by w odpowiednim momencie mona jej byo uy jako caoci. Chwili takiej spodziewano si ju na wiosn 1940 roku w zudnej nadziei na odmian, jak przynios dziaania frontu zachodniego. Koncepcja ta zaamaa si, kiedy 7 maja 1940 roku aresztowano wszystkich 69 oficerw warszawskiej PP Wizao si to z uderzeniem na Belgi, Holandi i Francj oraz rozpoczciem akcji AB (zagada czoowych przedstawicieli inteligencji). Bya to zarazem zapobiegawcza i ostrzegawcza czystka w ogniwach kierowniczych PP Aresztowani oficerowie byli wprawdzie sukcesywnie zwalniani, chocia nie wszyscy: Jednych wywieziono do Owicimia, drudzy nie powrcili do suby, pozostali za znowu si w niej znaleli. W tej sytuacji aktualne stao si bezporednie wykorzystanie kadry policyjnej prze rne orodki konspiracyjne, zarwno wojskowe, jak i polityczne. Poszczeglni funkcjonariusze PP czyli wic obowizki oficjalne i konspiracyjne. Wyrni mona trzy formy wsppracy policji granatowej z ruchem oporu. Pierwsza z nich to niejako odgrnie kierowana budowa struktur o charakterze konspiracyjnym wewntrz oficjalnych struktur PP i PK. Druga to udzia policjantw w dziaalnoci organizacji podziemnych. Wreszcie trzecia - indywidualne zaangaowanie policjantw w rnych, nieraz niezorganizowanych formach oporu. Owe struktury podziemne, ktre opieray si na urzdach i funkcjonariuszach PP to przede wszystkim Pastwowy Korpus Bezpieczestwa (PKB) oraz Referat Policyjny-993 w Wydziale Bezpieczestwa i Kontrwywiadu Oddziau II KG AK. PKB by podziemnym aparatem policyjnym stanowicym cz skadow konspiracyjnej administracji kraju podlegej rzdowi RP na emigracji. Podlega on na szczeblu centralnym Departamentowi Spraw Wewntrznych Delegatury Rzdu na Kraj. Departament ten, jak na warunki konspiracyjne, by bardzo rozbudowany. Niemniej pocztku pomysu o powoaniu PKB naley szuka w okresie przed powstaniem Delegatury Rzdu, co - jak wiadomo - nastpio w kocu 1940 roku. Ju bowiem w kocu roku 1939 wczesny pierwszy komendant Policji Polskiej w Warszawie, ppk Marian Kozielewski i jego szef sztabu, mjr Bolesaw Buyko tworzyli konspiracyjne kierownictwo PP. Po przerwie wywoanej aresztowaniami w maju 1940 r. podjto prac ponownie w marcu 1941 r. Komendantem gwnym zosta ppk M. Kozielewski, ktry po powrocie z Owicimia nie wrci ju do suby w PP. Jego zastpc by ppk Stanisaw

Wasilewski - szef polskiej Dyrekcji Policji Kryminalnej w Warszawie, szefem sztabu za mjr B. Buyko. Formacja ta miaa si opiera na przedwojennej kadrze PP rwnie tej penicej aktualnie sub, oraz moliwie znacznej liczbie osb spoza policji, lecz szkolonych konspiracyjnie przez policjantw. Do jesieni 1942 r. charakter organizacji by cile kadrowy. Przeprowadzano specyficzn weryfikacj funkcjonariuszy PP do tej formacji. Od koca 1942 r. rozpocz si znaczny wzrost szeregw PKB i trwa do polowy 1944 roku. Byo to konsekwencj decyzji wadz AK o przejciu do PKB funkcjonariuszy PP zwizanych z konspiracj wojskow, a take dopenienia szeregw PKB funkcjonariuszami Ludowej Stray Bezpieczestwa. Pod koniec 1943 r. dotychczasowe kierownictwo PKB ustpio ze stanowiska; komendantem gwnym za zosta, niejako z klucza partyjnego, adwokat. Stanisaw Tabisz ze Stronnictwa Ludowego. Przedstawiciel Stronnictwa Ludowego by take dyrektorem Departamentu Spraw Wewntrznych DR, jeszcze inny - ministrem spraw wewntrznych w rzdzie na emigracji. PKB, poza przygotowaniami mobilizacyjnymi i studiami nad przyszym, powojennym systemem bezpieczestwa, prowadzi szkolenie nowej kadry. Np. w okresie od wrzenia 1943 r. do marca 1944 r. stopie oficerski uzyskay 153 osoby (w tym 83 kobiety), stopie podoficerski - 136 osb (w tym 37 kobiet). PKB zajmowa si ponadto rozpracowywaniem oficjalnych struktur policyjnych PP i PK. Organizowa rwnie konspiracyjn sub ledcz w postaci placwek, ekspozytur i placwek ledczych. Liczebno caego PKB w GG bez dystryktu Lublin wynosia w padzierniku 1943 r. 8400 osb, w tym 300 oficerw. W tej liczbie znajdowao si 2040 funkcjonariuszy PP sprzed 1939 roku, wrd nich 110 oficerw. W dystrykcie Lublin w maju 1944 PKB liczy 14 oficerw i 1200 szeregowych. Mona przyj, e do lipca 1944 roku niemal co drugi oficer i co szsty szeregowy policji granatowej by czonkiem PKB. Rwnolegle istniaa organizacja o pocztkowej nazwie Kadra Bezpieczestwa (KB). Jej zaoycielem by ppk Romuald Kabulski, przed wojn komisarz PP w Grudzidzu, w czasie okupacji poza sub. Organizacja ta zmienia nazw i wystpowaa jako Organizacja Wojskowa - Kadra Bezpieczestwa (OW-KB). W znacznej mierze opieraa si rwnie na kadrze policyjnej Warszawy. W wyniku kolejnych przeksztace powsta Wojskowy Korpus Suby Bezpieczestwa (WKSB) - rodzaj policji wojskowej przeznaczony do suby na tzw. ziemiach postulowanych, ktre miay by wczone do

Polski po wojnie. Obie organizacje: PKB oraz WKSB ujawniy si w peni w czasie powstania warszawskiego, przejmujc komisariaty PP Mona przyj, e kadra oficerska PP wizaa si w swej masie z PKB i w nim widziaa swe waciwe miejsce, natomiast korpus szeregowych policji bardziej angaowa si w dziaalno organizacji wojskowych. Czyni to z pobudek i postaw patriotycznych bd dla stworzenia alibi na czas powojenny. Nastpnym bardzo wanym odcinkiem dziaalnoci PP bya wsppraca z ogniwami kontrwywiadu wszystkich szczebli ZWZ-AK. Na szczeblu centralnym Wydzia Bezpieczestwa i Kontrwywiadu Oddziau II KG AK posiada duy, sprawny aparat informacyjny i wykonawczy o znaczcej autonomicznej pozycji. W jego referatach uksztatowanych ostatecznie z pocztkiem 1942 roku oznaczonych liczbowymi kryptonimami 991-999, istnia rwnie referat 993 P - specjalny referat policyjny. Skada si on z czynnych w subie policjantw i funkcjonariuszy warszawskiej PP i DPK. Posiada cztery komrki operacyjne oznaczone: P-17, P-16, P-19 i P-24. P-17 obejmowaa wszystkie komisariaty PP w miecie. P-16 - kompani ruchu i OWK, natomiast P-19 i P-24 dostarczay wiadomoci z Kripo i z Sicherheitspolizei. W marcu 1943 roku liczyy one ogem 70 pracownikw (2 oficerw DPK, 13 podoficerw PK, 45 podoficerw PP i 10 osb cywilnych), w lipcu 1944 ju 100 osb. Niemal wszyscy pracownicy komrek P korzystali z pomocy policjantw niezwizanych z referatem 993 P mieli ponadto swoich prywatnych informatorw wrd ludnoci cywilnej. Rwnie komenda Okrgu Warszawskiego AK dysponowaa liczc kilkanacie osb kontrwywiadowcz komrk policyjn. Wsplny teren dziaania sprawia, i istniaa midzy nimi wymiana i obieg informacji. Powizania z Policj Polsk posiaday wszystkie liczce si organizacje wojskowe i polityczne: od GL-AL poprzez BCH do NSZ, jak rwnie gboki wywiad radziecki. Powizania te dotyczyy nie tylko struktur wywiadowczych. Np. pierwsze grupy dywersyjno-bojowe Kedywu Okrgu Krakowskiego skaday si w znacznej mierze z funkcjonariuszy PP. Literatura przedmiotu, a take wspomnienia dostarczaj licznych przykadw uatwie legalizacji (dostarczanie blankietw, legitymacji itd.), wspdziaania z oddziaami lenymi, ewakuacji ludzi z zagroonych lokali, ochrony przewozu prasy konspiracyjnej i innych. Komendy powiatowe PP i obwodu AK wspdziaay m.in. w Wgrowie, Miechowie, Sandomierzu. Tarnowie, Nowym Targu. Jale, Sanoku i Czstochowie.

Ilustracj tej szczeglnie trudnej pozycji Policji Polskiej moe by sytuacja panujca w powiecie Miechw. Wikszo tamtejszej PP tkwia gboko w konspiracji. Zaoga posterunku arnowiec zostaa w caoci rozstrzelana za uchylanie si od stawiania oporu partyzantom Gwardii Ludowej, ktrzy zaatakowali posterunek. Jednoczenie za na terenie tego samego powiatu dziaao wsplne Jagdkommando zoone z policji niemieckiej i kilkunastu funkcjonariuszy PP pod dowdztwem Kazimierza Nowaka, ktry z racji swych szczeglnych zasug awansowa od stopnia kaprala do podporucznika. Byy te liczne przypadki indywidualnie okazywanej pomocy, w postaci ustnych ostrzee, przechwytywania donosw, ukrywania ciganych ydw i konspiratorw. Czy Policja Polska w tej postaci, w jakiej istniaa, staa si skuteczna w walce z przestpczoci pospolit? Przestpczo, zwaszcza ta najgroniejsza, w postaci kryminalnego bandytyzmu, rozrosa si w latach okupacji do ogromnych rozmiarw. By to drugi element zagraajcy egzystencji spoeczestwa po dziaaniach eksterminacyjnych hitlerowskiego aparatu wadzy. Ludno bya naraona na bezporednie dziaania przestpcw, a napady o charakterze kryminalnym dokonywane na osoby o narodowoci niemieckiej lub na niemieckie instytucje stwarzay dogodny pretekst do natychmiastowych represji wobec ludnoci. Niemiecki aparat bezpieczestwa nie by zainteresowany ochron ludnoci przed pospolit przestpczoci, wiedzc, e rodowiska przestpcze mog by, i byy, wykorzystywane w walce przeciwko ruchowi oporu, oraz e bd wiadczy okrelone usugi agenturalne na rzecz niemieckiej policji. Ta za sama mie bdzie korzyci materialne z podziau upw. Praktycznie wic obowizek prowadzenia walki z przestpczoci spoczywa na polskiej policji mundurowej i kryminalnej. Fala przestpczoci zacza narasta jesieni 1939 roku i w cigu cikiej zimy 1939-1940. W tym czasie podjli dziaalno kryminalici zwolnieni z wizie we wrzeniu 1939 roku. Bardzo charakterystyczne dla tego okresu byo upienie chopw i napady na wdrujcych handlarzy oraz porachunki wiata przestpczego z policj. Lato 1940 przynioso pewne wyrwnanie sytuacji. Pogorszya si ona radykalnie od lata 1941 r., gdy rusza front wschodni. Narastajca ndza, gwatowna zmiana stosunkw spoeczno-gospodarczych, nasilenie polityki eksterminacyjnej i demoralizacji PP powodoway wewntrzne rozdarcie w jej szeregach. Wynikao z jednej strony z przymusu wykonywania zada w interesie okupanta, szkodzcych wasnemu spoeczestwu. Z drugiej strony wchodziy w gr pobudki patriotyczne oraz poczucie obowizku wobec tego spoeczestwa.

Rok 1942 sta si przeomowy dla ograniczonej sprawnoci Policji Polskiej w zwalczaniu przestpczoci. Policja przestaa panowa nad sytuacj, walk za z przestpczoci musiay wzi w swojej rce organizacje konspiracyjne. Pierwsz byo Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego (CKRL-ROCH) i KG BCH. Wydao ono 10 listopada 1942 roku rozkaz o zwalczaniu trapicego wie bandytyzmu. Komendant Gwny Armii Krajowej rozkaz nr 1237/3 o zwalczaniu bandytyzmu wyda 4 listopada 1943 roku. Wreszcie, penomocnik Rzdu na Kraj ogosi w lutym 1944 owiadczenie stanowice dyrektyw dla sdownictwa podziemnego. Brzmiao ono nastpujco: Spoeczestwo polskie wyniszczone przez bestialski terror, przeladowania i grabiee okupanta cierpi dotkliwie od szerzcych si zbrodni pospolitych, a szczeglnie bandytyzmu i szantau. Przestpcy niekiedy, zwaszcza gdy chodzi o zdobycie pienidzy dziaaj pod paszczykiem akcji patriotycznych. Okupant, ktry ponosi win za wytworzenie warunkw sprzyjajcych objawom rozprenia moralnego, dc do osabienia moralnoci narodu, nie tylko nie zwalcza przestpczoci, ale j niejednokrotnie wspiera [...] W zwizku z tym cywilne sdy specjalne (CSS) otrzymay uprawnienia rwnie do cigania przestpstw kryminalnych i orzekania kar a do kary mierci wcznie. Zbrodniarze schwytam na gorcym uczynku bandytyzmu lub szantau bd niezwocznie traceni na miejscu. Nazwiska skazanych bd ogaszane w prasie podziemnej". Zacieraa si te z punktu widzenia PP granica, gdzie koczy si dziaanie ruchu oporu, a zaczyna dziaanie przestpne rozbjnicze. Przykadem niech bdzie gona akcja GL na Bank Spoem przy ul. Karkowskie Przedmiecie w Warszawie 14 maja 1943 roku. Przez personel Banku i PP zostaa ona potraktowana jako napad bandycki. Zakoczya si strzelanin i rozbiciem spec grupy" GL. Straty osobowe, jakie ponosia PP byy relatywnie due. Przyjmuje si, e w roku 1942 na terenie GG co cztery dni gin jeden policjant. Nieznane s oglne straty Policji Polskiej. Z wyrywkowych danych wynika, i w marcu, czerwcu i grudniu 1944 roku zgino w GG 186 funkcjonariuszy, 73 za zostao rannych. W Warszawie od listopada 1943 do kwietnia 1944 zgino 31 policjantw. mier sigaa oczywicie i tych, ktrzy jednoznacznie wsppracowali z okupantem, i tych zaangaowanych w podziemiu. Referat 993 P straci w okresie od padziernika 1943 do lutego 1944 a 5 swoich pracownikw.

Stosunek rnych organizacji podziemnych do PP by rny. GL-AL i jej politycznego kierownictwa PPR - jednoznacznie negatywny. PP bya dla nich synonimem i przedueniem przedwojennej policji zwalczajcej ruch komunistyczny, w czasie wojny za wysugujcej si okupantom. Std te rozbrajanie policjantw i zamachy na nich. Akcje na posterunki policji byy staym elementem taktyki tych organizacji. Rwnie negatywny by stosunek przynajmniej czci ruchu socjalistycznego skupionego wok RPPS, chocia z indywidualnym rozrnianiem postaw poszczeglnych funkcjonariuszy. Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego i Bataliony Chopskie byy zasadniczo niechtne PP widzc w niej rwnie narzdzie ucisku chopa przed wrzeniem 1939 roku. BCH rozbroiy cznie od poowy 1941 r. do koca okupacji okoo 60 wiejskich posterunkw PP. Po wprowadzeniu czci ludowych stray bezpieczestwa do PKB stosunek ten uleg pewnej zmianie. Dowdztwo ZWZ-AK i kierownictwo Delegatury Rzdu widziay potrzeb istnienia takiej policji, a nawet wykorzystania jej kadry w biecej walce z okupantem, w czasie powstania powszechnego, jak rwnie po wojnie - po dokonaniu stosownej weryfikacji. Istniaa te poufna dyrektywa Armii Krajowej, by policjantw nie rozbraja. Gdyby za w czasie akcji zbrojnej okazao si to niezbdne, zwraca bro po jej zakoczeniu zabrawszy amunicj. Wszystko po to, by nie powodowa represji wobec funkcjonariuszy PP. Dostrzegano oczywicie nieprawoci i naduycia. Postpowanie niegodne Polaka byo karane ostrzeeniem, nagan lub wyrokiem podziemnego sdu. Jeli suba w PP jej przedwojennej kadry miaa przyzwolenie rzdu RP na emigracji i Pastwa Podziemnego, to zgaszanie si do suby w czasie okupacji ochotnikw i kandydatw do obu szkl policyjnych uchodzio za naganne i zasugujce na potpienie. W tych sprawach ukazao si wiele owiadcze organizacji podziemnych. Byy to m.in.: Wezwanie Kierownictwa Walki Cywilnej z pierwszej poowy 1942 rozesane do posterunkw i komisariatw PP przypominajce obowizki wzgldem Narodu i Pastwa Polskiego; Owiadczenie Penomocnika (Delegata) Rzdu na Kraj z 1 padziernika 1942 roku; Ostrzeenie wobec Polakw kierujcych apankami oraz policji granatowej. Na przeomie roku 1942 i 1943 w dystrykcie krakowskim bya rozpowszechniana kolejna ulotka KWC, zawierajca 38 nazwisk funkcjonariuszy, ktrych postpowanie byo niegodne Polaka i suyo interesom okupanta. Oto jej fragment: Spoeczestwo polskie z niezmiern ulg przyjmie wszelkie wiadomoci o wyrokach mierci wykonywanych na

zbrodniarzach w imieniu Rzeczypospolitej, orzeczonych przez Sdy Specjalne a wykonywanych karnie przez plutony egzekucyjne polskich si podziemnych. Spoeczestwo polskie wie doskonale, ktrzy policjanci su Narodowi i Pastwu Polskiemu - ale otrach wie tylko jedno: suycie wiernie, jak psy, hitlerowskiemu panu, okradajc matki i dzieci z resztek ywnoci, ale ani we dnie, ani w nocy wam nie wolno o tym zapomina, e karzca i sprawiedliwa do dosignie was". I wreszcie owiadczenie Kierownictwa Walki Konspiracyjnej z 6 maja 1943 r. skierowane do Policji Kryminalnej: Ostrzeenie. W ostatnich tygodniach wybitnie zwikszyy si wypadki szantaowania przez agentw kryminalnych osb zatrzymanych na ulicy, ktrym wmawia si rne wykroczenia lub niedokadnoci w dokumentacjach, a take wypadki nachodzenia mieszka, co jest poczone z wymuszaniem okupw i rabunkiem mienia. Te akcje szantaowe i rabunkowe trafiaj nie tylko w osoby zupenie niewinne, ale i pracujce w konspiracji. Postpowanie funkcjonariuszy policji kryminalnej jest nie tylko niemoralne, ale i szkodliwe dla sprawy walki z Niemcami. Ostrzegamy wszystkich funkcjonariuszy policji kryminalnej, e wszystkie wypadki szantau, ktre zdarz si po dniu 15 maja 1943, bd cigane i winni bd karani mierci". Przyjmuje si, i okoo 10% przedwojennych funkcjonariuszy zatrudnionych w PP i PK mona postawi zarzut penej kolaboracji. Niemieckie wadze policyjne nie dowierzay Policji Polskiej. Niezalenie od oficjalnych upomnie, nakazw i grb (por. aresztowania w maju 1940 roku) oraz rozcignicia nad Policj Polsk sdownictwa SS i policji od wiosny 1943 rozpoczo si poufne sprawdzanie jej przydatnoci (berprfung der nichtdeutschen Polizei), jak te opiniowanie jej poszczeglnych funkcjonariuszy. Na polecenie dowdcy policji porzdkowej w GG (Befehlzhaber der Ordnungspolizei BdO) komendanci policji porzdkowej w dystryktach powierzyli to zadanie policji bezpieczestwa. Wprawdzie zachowaa si w tej sprawie tylko korespondencja dotyczca policji granatowej w dystrykcie Radom, lecz sdzi naley, e akcja ta obja ca GG. Wedug opinii gestapo w Radomiu w wypadku powstania Policja Polska przyczy si do niego cakowicie (restlos). Przygotowane plany zabezpieczenia dystryktu Warszawa z 6 listopada 1941 r. oraz dystryktu Lublin z 9 marca 1942 r. nie przewidyway w adnym z trzech stopni alarmu uycia Policji Polskiej, przy dokadnym uwzgldnieniu zada dla policji niemieckiej. Plan ten nosi nazw J-Fall (Insurrektion-Fall).

W pierwszym stopniu alarmu zakadano baczn obserwacj policji granatowej w jej dotychczasowych miejscach postoju, w stopniu drugim miao nastpi cignicie policji do wikszych orodkw i zgromadzenie jej w wybranym miejscu, w stopniu za trzecim aresztowanie oficerw i rozbrojenie caej Policji Polskiej, a nawet jej fizyczna likwidacja. Zicio si to w czasie powstania warszawskiego. 1 sierpnia 1944 r. rozstrzelano cay personel znajdujcy si w XXII Komisariacie PP przy ul. Wolskiej 147, komenda za na miasto Warszaw zostaa rozbrojona i osadzona w podziemiach gmachu, uwolniona nastpnie przez powstacw po zdobyciu budynku komendy 27 sierpnia 1944 r. Na Pradze rozbrojeni policjanci eskortowali pod oglnym nadzorem niemieckim kolumny mieszkacw wysiedlane ze strefy przyfrontowej. Spoeczestwo polskie oceniao wczenie policj granatow negatywnie. Wynikao to z bezporednich dowiadcze, z postrzegania jej zewntrznej widzialnej dziaalnoci. Ta druga strona dziaa Policji Polskiej - udzia w konspiracji - pozostawaa nieznana, dostpna tylko ograniczonym krgom konspiratorw. Musiay min lata, by opinia taka ulega przewartociowaniu i aby z ca wyrazistoci mona byo pozna i zrozumie szczeglnie zawi i trudn sytuacj, w jakiej znalaza si Policja Polska i w jakiej przyszo jej dziaa. W dotychczasowych rozwaaniach, z koniecznoci nader oglnych, nie byo zbyt wielu danych biograficznych. Warto szczebli i sub, aby w ten sposb unaoczni dwie strony medalu w dziaalnoci Policji Polskiej w latach wojny i okupacji. Ppk Marian Kozielewski - pierwszy komendant Policji Polskiej na m. Warszaw - zosta aresztowany w maju 1940 r. i wysany do obozu koncentracyjnego w Owicimiu. Po zwolnieniu z obozu w marcu 1941 r. nie powrci do suby w PP. W konspiracji by komendantem gwnym (inspektorem) PKB do listopada 1943 r. Drugi komendant Policji Polskiej na m. Warszaw, ppk Aleksander Reszczyski, utrzymywa indywidualne kontakty z kontrwywiadem KG AK. Zosta zastrzelony we wasnym mieszkaniu przez bojwk GL 5 marca 1943 r. (komendanci warszawskiej PP nie mieli ochrony osobistej). Trzeci komendant, ppk Franciszek Przymusiski, nie bdc zaprzysiony w konspiracji, wspdziaa za pomoc indywidualnego, Jednoosobowego kontaktu kolejno z kontrwywiadem KG AK, z PKB i wreszcie z KB. Internowany w styczniu 1945 zosta wywieziony w gb ZSRR, zmar tame w maju 1945 roku.

Ppk Stanisaw Wasilewski - szef polskiej Dyrekcji Kryminalnej w Warszawie - w czerwcu 1942 r. porzuci sub, nie widzc dalszej moliwoci pozostawania w niej i przeszed cakowicie do pracy konspiracyjnej. W czasie pracy w DKP utrzymywa cise kontakty z kw Komendy Okrgu Warszawskiego AK. W dalszej dziaalnoci konspiracyjnej pracowa w Wydziale Bezpieczestwa Departamentu Spraw Wewntrznych DR. W powstaniu warszawskim by naczelnikiem Wydziau Bezpieczestwa przy Delegacie Okrgowym na m.st. Warszaw. Kpt. Tadeusz mudziski, kierownik Komisariatu X PP w Warszawie, by pracownikiem referatu 993 P Kpt. Piotr Kruk - oficer zawodowy WP odkomenderowany do PP w r. 1939, kierownik Komisariatu XII, czynny w organizacji Tajna Armia Polska" (TAP), wysany do Owicimia, zwolniony, pozosta w subie i by kierownikiem Komisariatu XVII, nadal czynny w konspiracji, aresztowany i rozstrzelany w padzierniku 1943 r. Ppor. Ryszard Stokiewicz - kierownik Komisariatu XVIII, czynny w organizacji OW rozstrzelany w maju 1943 za ukrywanie ydw. Kpt. Leon Skomorowski w 1942 zwolniony z Oflagu, komendant OWK w Warszawie, a nastpnie kierownik Komisariatu Kolejowego, zastrzelony z wyroku Sdu Podziemnego 12 stycznia 1944 r. przez Kedyw Okrgu Warszawskiego AK. Ppor. Roman Leon wicicki z komisariatu Przemysowo-Handlowego w Warszawie zastrzelony z wyroku Sdu Specjalnego 15 stycznia 1943 za organizowanie i udzia w apankach na roboty i wymuszanie okupu". Kpt. Teofil Kierski, kierownik Komisariatu XXVI, zastrzelony przez bojwk GL 30 marca 1943 r. Bardzo cennymi wsppracownikami wywiadu Oddziau Dyspozycyjnego Kedywu KG AK Parasol" okazali si funkcjonariusze Policji Kryminalnej: Ludwik urek ak" i Jzef Kozielewski Robak", ktrzy umoliwili m.in. przygotowanie i wykonanie zamachu na dowdc SS i policji Brigadefuhrera Franza Kutsher. Mjr Franciszek Erhardt - komendant Policji Polskiej m. Krakowa, od grudnia 1939 r. do pocztku 1944 r. i jego zastpca, mjr Ludwik Droaski rozstrzelani za wystawianie aryjskich" dokumentw ydom i dokumentw legalizacyjnych Polakom. Ppk Wojciech Stano - szef polskiej dyrekcji Policji Kryminalnej w Krakowie do lipca 1941 a zarazem szef kw ZWZ Okrgu Krakowskiego.

Ppk Roman Prot Sztaba - oficer cznikowy przy dowdcy policji porzdkowej (BdO) w GG. Formalnie i praktycznie najwyszy funkcj oficera PP w GG, mia istotny wpyw na sprawy organizacyjne i personalne PP. Aresztowany w kocu 1943 r. i stracony w obozie koncentracyjnym w Owicimiu. Kpt. Jzef Wraubek - komendant powiatowy PP w Nowym Targu. Stanowisko to obj z polecenia ZWZ dla organizowania punktw przerzutowych na Sowacj i Wgry oraz rozpracowywania hitlerowskiego aparatu bezpieczestwa na Podhalu. By w kierownictwie lokalnej organizacji konspiracyjnej o nazwie Dywizja Podhalaska w Konspiracji. Aresztowany w czerwcu 1942 r. i wysany do obozu koncentracyjnego w Owicimiu. Nie brakowao rwnie funkcjonariuszy PP w Polskich Siach Zbrojnych na Zachodzie. W obsadzie personalnej 1 DP Grenadierw we Francji znajdziemy nazwiska wielu aspirantw PP na stanowiskach dowdcw kompanii, na kursach za cichociemnych" w Wielkiej Brytanii instruktorami robienia tzw. legendy" byli dowiadczeni oficerowie PP por. Eugeniusz Janczyszyn, por. Tadeusz Starzyski i kpt. Czesaw Stronczak. Przez szko t przeszli dwaj cichociemni" oficerowie PP, ktrzy po skoku do kraju odegrali niebagateln rol w walce podziemnej. Byli to mjr Bolesaw Kontrym i mjr Jan Piwnik. Brzemienne w wielorakie nastpstwa lato 1944 r. przynioso formalny koniec Policji Polskiej GG. Ten akt to dekret PKWN z 15 sierpnia 1944 r. O rozwizaniu Policji Pastwowej (tzw. granatowej policji)". Bardzo to krtki akt normatywny, skadajcy si z dwch artykuw: Art. 1. Rozwizuje si policj pastwow (tzw. granatow policj), ktra staa na usugach okupantw. Art. 2. Wzywa si wszystkie osoby, ktre suyy dotychczas w policji, by niezwocznie na posterunkach Milicji Obywatelskiej odday bro i wszelkie urzdzenia i materiay, ktre znajdoway si w posiadaniu policji" (DzURP 1944, nr 2, poz. 6). Krokiem nastpnym by dekret PKWN z 31 sierpnia 1944 r. O karaniu zbrodniarzy wojennych i zdrajcw narodu" (DzURP 1946, nr 69, poz. 377). Mg by on stosowany, i by stosowany, wobec tych, ktrzy wiadomie dziaali na rzecz interesw okupanta i przeciw wasnemu spoeczestwu. Najbardziej liczny korpus policji w Warszawie przesta istnie w czasie powstania warszawskiego. Na niewyzwolonych jeszcze spod okupacji niemieckiej terenach rozkad Policji Polskiej postpowa bardzo szybko. Narastao zjawisko porzucania suby, ucieczki do partyzantki. Wielka zimowa ofensywa styczniowa Armii Radzieckiej dokonaa

reszty. Policja granatowa przestaa istnie. Pozostali jednak jej pracownicy. Rne byy ich losy, szczeglnie trudne w okresie od lipca 1944 r. do stycznia 1945 r. na obszarze umownie nazwanym Polsk Lubelsk: od obozu odosobnienia w Skorobowie k. Lubartowa po internowanie w gb ZSRR. Ci, ktrym udao si tego unikn, ukrywali si wrd krewnych i znajomych, starali o rne formy legalizacji z odmienion biografi i dokumentami. Autor: Marek Getter Tekst opublikowany w Przegldzie Policyjnym nr 1-2 z 1996 r. Wydawnictwo Wyszej Szkoy Policji w Szczytnie.

Literatura
M. Getter, Policja granatowa w Warszawie 1939-1944, Warszawa lat wojny i okupacji, z. 2, 1972. M. Getter, Zarys organizacji policji niemieckiej w Warszawa i dystrykcie Warszawa. Rocznik Warszawski, t. VI, 1967. A Hempel, Pogrobowcy klski. Rzecz o policji granatowej" w Generalnym Gubernatorstwie 1939-1945, Warszawa 1990. A. Hempel, Policja granatowa w okupacyjnym systemie administracyjnym Generalnego Gubernatorstwa, Warszawa 1987. J. Marszalec, Ochrona porzdku i bezpieczestwa publicznego w Powstaniu Warszawskim, Warszawa 1999. J. Popawski, Ustrj Policji Polskiej Generalnego Gubernatorstwa w latach 1939-1945 r., rozprawa doktorska przygotowana w Instytucie Historii Pastwa i Prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Pozna 1977, niepublikowana. K.M. Popieszalski, Hitlerowskie prawo" okupacyjne w Polsce, cz. II, Generalna Gubernia, Pozna 1958. G. Tessin. Die Stbe und Truppeneinheiten der Ordnungspolizei, Koblenz 1957. Abramski Andrzej, Konieczny Jerzy, Organizacja bezpieczestwa w miastach polskich do roku 1795, Problemy Kryminalistyki nr 161, 1983, s. 508-526 Abramski Andrzej, Konieczny Jerzy, Przypomnienie i prba charakterystyki Przegldu policyjnego, Problemy Praworzdnoci nr 11, 1983 Opublikowane za zgod autora/wydawcy. Zawarto jest udostpniona wycznie do osobistego, niekomercyjnego uytku. adna cz tej zawartoci nie moe by reprodukowana, ani w inny sposb wykorzystywana w jakiejkolwiek formie bez uprzedniej pisemnej zgody.