Aksijalno pritisnuti elementi

Metalne konstrukcije 1 P5-1

Primeri primene

Metalne konstrukcije 1 P5-2

 Oblici poprečnih preseka

Metalne konstrukcije 1 P5-3

Specifičnosti pritisnutih elemenata -

izvijanje
• Konrola napona u poprečnom preseku nije
dovoljan uslov za dimenzionisanje;
• Potrebno je proveriti i stabilnost pritisnutog
elementa kao celine (uticaji teorije II reda);
• Do iscrpljenja nosivosti dolazi pre nego što
nominalni naponi dostignu dopuštene vrednosti!
• Problem stabilnosti pritisnutih elemenata –
izvijanje prvi je razmatrao Ojler (Euler) 1744.
godine;

Metalne konstrukcije 1 P5-4

 Linearno-elastična teorija izvijanja

Osnovne pretpostavke:
• štap je idealno prav (nema geometrijskih imperfekcija),
• štap je cenrično opterećen konstantnom aksijalnom silom
pritiska koja deluje na njegovim krajevima,
• štap je zglobno oslonjen na oba kraja,
• poprečni presek je konstantan i jednodelan,
• sprečene su torzione deformacije i
• materijal je homogen, izotropan i linearno elastičan.

Metalne konstrukcije 1 P5-5

Postavka problema izvijanja – uslovi

ravnoteže na deformisanom elementu

Problem bifurkacione stabilnosti

M = N c ⋅ v (x ) Moment savijanja usled sile pritiska

Metalne konstrukcije 1 P5-6

 Diferencijalna jednačina izvijanja

d 2v
= v ′′( x ) = −M / EI Diferencijalna jednačina savijanja
dx 2

M = N c ⋅ v (x )

Nc
v ′′( x ) + ⋅v(x ) = 0 v ′′( x ) + k 2 ⋅ v ( x ) = 0 k = Nc / EI
EI
v deformacija (ugib) elementa,
M moment savijanja,
Nc sila pritiska,
EI krutost elementa na savijanje,
E modul elastičnosti,
I moment inercije za razmatranu osu savijanja,
Metalne konstrukcije 1 P5-7

Rešenje diferencijalne jednačine izvijanja

v ( x ) = A ⋅ sin kx + B ⋅ cos kx Pretpostavljeni oblik rešenja

v ( 0) = 0 v ( l) = 0 Granični uslovi
π
sin kl = 0 ⇒ kl = nπ ⇒ k = n ⋅
l

k = Nc / EI

EI
N cr ≡ N E = π 2 Kritična (Ojlerova) sila izvijanja
l2

Metalne konstrukcije 1 P5-8

 Kritičan (Ojlerov) napon izvijanja

Ncr π 2EI E
σE = = 2 =π2 2
A l A λ

A površina poprečnog preseka štapa,

λ vitkost štapa, λ = l / i
i poluprečnik inercije. i = I / A

Metalne konstrukcije 1 P5-9

Dužina izvijanja

Pomoću dužine izvijanja uzimaju se u obzir drugačiji uslovi oslanjanja;

Metalne konstrukcije 1 P5-10
 Izvijanje u plastičnoj oblasti

σ cr = C1 − C2 ⋅ λ za 60 < λ < λ p

σ cr = fy za λ < 60
Korekcije Tetmajerovog rešenja

Metalne konstrukcije 1 P5-11

Smanjenje nosivosti realnih štapova

• U realnim uslovime polazne pretpostavke Ojlerove teorije ne

mogu biti ispunjene!
• Izvijanje realnih štapova nastaje pri silama znatno manjim
od kritičnih (teoretskih)!
Metalne konstrukcije 1 P5-12
 Nesavršenosti realnih štapova

• Sopstveni ili zaostali naponi;

• Geometrijske imperfekcije (nesavršenosti);
• Nehomogenost osnovnog materijala;
• Ekscentričnost opterećenja

Metalne konstrukcije 1 P5-13

Sopstveni (zaostali) naponi

Metalne konstrukcije 1 P5-14

 Početne geometrijske imperfekcije

π ftot = f0 + f
v 0 ( x ) = f0 sin x
l Metalne konstrukcije 1 P5-15

Ponašanje zakrivljenog (realnog) štapa

M ( x ) = Nc ⋅ [v ( x ) + v 0 ( x )] Moment savijanja

Nc π
v ′′( x ) + ⋅ [v ( x ) + v 0 ( x )] = 0 v 0 ( x ) = f0 sin x
EI l

d 2v ( x ) Nc Nc ⋅ f0 π Diferencijalna jednačina
+ ⋅v(x ) = − sin x izvijanja realnog štapa
dx 2 EI EI l
f0 π
v(x ) = sin x Rešenje diferencijalne jednačine
π 2
l
−1 – funkcija deformacije štapa
Nc ⋅ l 2 / EI
Metalne konstrukcije 1 P5-16
 Deformacije realnog štapa

f0 Dodatna deformacija zakrivljenog

v (l / 2) = f =
Ncr / Nc − 1 štapa u sredini raspona

1 Ukupna deformacija zakrivljenog

ftot = f0 + f = f0 ⋅
1 − Nc / Ncr štapa u sredini raspona

f0 početna deformacija štapa u sredini raspona,

f dodatna deformacija štapa u sredini raspona,
ftot ukupna deformacija štapa u sredini raspona,
Ncr kritična (Ojlerova) sila,
Nc sila pritiska.
Metalne konstrukcije 1 P5-17

Krive izvijanja
• Krive izvijanja predstavljaju modifikaciju teorijskih krivih
izvijanja (Ojler-Engeser);
• One definišu vezu između relativne vitkosti i koeficijenta
izvijanja (bezdimenzionalne veličine);
• One treba da uvedu u proračun nesavršenosti realnih
štapova kao što su: geometrijske imperfekcije, sopstveni
naponi, varijacije modula elastičnosti i granice razvlačenja,
ekscentricitet naprezanja...
• Zbog složenosti problema uvedena je familija evropskih
krivih izvijanja (A0, A, B, C i D) koje su definisane
teorijsko-eksperimentalnim putem;
• Sve nesavršenosti se uvode u proračun preko ekvivalentne
geometrijske imperfekcije - wo
Metalne konstrukcije 1 P5-18
 Relativna vitkost štapa (λ )

λ = N pl / Ncr Relativna vitkost štapa

N pl = A ⋅ fy Plastična nosivost poprečnog preska

EI
Ncr = π 2 ⋅ Ojlerova kritična sila izvijanja
l 2i

A ⋅ fy li 1 λ
λ = = ⋅ =
EI
π2 ⋅ 2 I/A E λ1
π⋅
li fy

Metalne konstrukcije 1 P5-19

Vitkost na granici razvlačenja - λ1

• Vitkost štapa na granici razvlačenja je vitkost pri kojoj je

Ojlerov kritičan napon jednak naponu na granici
razvlačenja!
E E
σ cr = π 2 = fy ⇒ λ1 = π ⋅
λ12 fy

• Za određenu vrstu čelika λ1 ima konstantnu vrednost!

Vrsta čelika t ≤ 40 mm t > 40mm

f y [kN/cm2] λ1 f y [kN/cm2] λ1
S235 23,5 92,9 21,6 98,0
S355 35,5 75,9 32,4 80,0

Metalne konstrukcije 1 P5-20

 Proračun stabilnosti pritisnutih štapova
jednodelnog poprečnog preseka prema
JUS U.E7.081-1986
Nc σ i ,dop = χ ⋅ σ dop = χ ⋅ fy / ν
σ = ≤ σ i ,dop
A
Νc aksijalna sila pritiska
Α površina poprečnog preseka,
σi,dop dopušten napon izvijanja,
χ bezdimenzionalni koeficijent izvijanja,
σdop dopušten normalni napon,
fy napon na granici razvlačenja,
ν koeficijent sigurnosti.

Metalne konstrukcije 1 P5-21

Bezdimenzionalni koeficijent izvijanja - χ

⎧
⎪ 1 za λ ≤ 0,2
⎪
χ =⎨ β = 1 + α ⋅ (λ − 0,2) + λ 2
2
⎪ za λ > 0,2
⎪⎩ β + β 2 − 4λ 2

Koeficijent geometrijske imperfekcije - α

Kriva izvijanja ao a b c d
α 0,125 0,206 0,339 0,489 0,756

Metalne konstrukcije 1 P5-22

 Maksimalne vitkosti pritisnutih štapova

ƒ λmax= 250 za spregove i sekundarne elemente;

ƒ λmax= 200 za glavne noseće elemente;
ƒ λmax= 150 za oslonačke štapove (stubove) i glavne
noseće elemente kod konstrukcija opterećenih na
zamor materijala;

Metalne konstrukcije 1 P5-23

Merodavna vrednost bezdimenzionalnog

koeficijenta izvijanja
Potrebno je proveriti izvijanje oko obe glavne ose inercije!
U opštem slučaju mogu da se razlikuju sledeći parametri:
• poluprečnik inercije (iy , iz),
• dužine izvijanja (liy , liz) i
• relevantna kriva izvijanja (Ao, A, B, C i D).

χ = min{χ y , χ z }

Metalne konstrukcije 1 P5-24

 Evropske krive izvijanja

Metalne konstrukcije 1 P5-25

Izvijanje Kriva 2) 3)
Tip poprečnog preseka 1) upravno na izvijanja
osu
Izbor odgovarajuće
y-y
z-z A
krive izvijanja
Konstrukcioni šavovi y-y B
z-z

Debeli šavovi y-y C

Zavisi od:
(puni provar) z-z

h/b > 1,2 y-y A(A0)

• Oblika poprečnog preseka;
t < 40 mm z-z B(A)
h/b ≤ 1,2 y-y B(A) • Odnosa visina/širina;
t ≤ 40 mm z-z C(B)
y-y
t > 40 mm z-z
D
• Ose oko koje se razmatra
t ≤ 40 mm
y-y
z-z
B
C
izvijanje;
t > 40 mm y-y
z-z
C
D
• Debljine lima;

y-y
z-z C

1)
Preseci koji nisu zastupljeni u ovoj tabeli klasifikuju se prema t.2.4 i 2.5. U slučaju nedoumice za
preseke sa t < 40 mm primeniti krivu izvijanja C.
2)
Krive izvijanja date u zagradama primenjuju se za čelike sa fy > 430 MPa i t < 40 mm.
3)
Na bazi eksperimentalno i numerički verifikovanih podataka za pojedine tipove poprečnih preseka
mogu se alternativno primeniti za druge krive izvijanja.

Metalne konstrukcije 1 P5-26

 Uticaj izbočavanja limova
• Kod vitkih elemenata poprečnog preseka (nožice i rebro) treba uzeti u
obzir i uticaj izbočavanja lima;
• Proračun se zasniva na konceptu efektivne širine, odnosno efektivnog
poprečnog preseka;
• Izbočavanje nije merodavno ukoliko su vitkosti pojedinačnih elemenata
poprečnog preseka manje od propisanih;
Uslovi ( b / t ) max
oslanjanja kσ Granična vitkost Karakteristični primeri
S235 S355

b E
0,426 ≤ 0,434 ⋅ 13 11
t fy

b E
4,00 ≤ 1,33 ⋅ 39 32
t fy

Metalne konstrukcije 1 P5-27

Koncept efektivnog preseka

• Kada je vitkost poprečnog preseka veća od

propisane mora se uzeti u obzir izbočavanje lima;

Efektivna širina
beff = χ D ⋅ b

Efektivna površina
n
Aeff = ∑ beff ,i ⋅ t i
i =1

Metalne konstrukcije 1 P5-28

 Proračun centrično pritisnutih elemenata
prema EC3
Kod pritisnutih elemenata neophodno je izvršiti:
• Kontrolu nosivosti poprečnog preseka
• Kontrolu nosivosti elementa na izvijanje!
Izvijanje može da bude:
• Fleksiono,
• Torziono (centralno simetrični preseci),
• Torziono-fleksiono (monosimetrični preseci).

Metalne konstrukcije 1 P5-29

Kontrola nosivosti poprečnog preseka na

dejstvo sile pritiska
NEd ≤ Nc ,Rd

⎧⎪ A ⋅ fy / γ M 0 za preseke klase 1, 2 i 3
Nc,Rd =⎨
⎪⎩ Aeff ⋅ fy / γ M 0 za preseke klase 4

NEd proračunska vrednost sile pritiska (NEd= γG NG + γQ NQ ),

Nc,Rd proračunska nosivost preska na pritisak,
A poršina poprečnog preseka,
Aeff efektivna poršina poprečnog preseka,
fy granica razvlačenja,
γM0 parcijalni koeficijenti sigurnosti (γM0 = 1,0)
Metalne konstrukcije 1 P5-30
Kontrola nosivosti na fleksiono izvijanje

NEd ≤ N b,Rd

⎧⎪χ ⋅ A ⋅ fy / γ M 1 za preseke klase 1, 2 i 3

Nc,Rd =⎨
⎪⎩χ ⋅ Aeff ⋅ fy / γ M 1 za preseke klase 4

χ bezdimenzionalni koeficijent izvijanja,

1
χ=
Φ + Φ −λ
2 2 2
[
Φ = 0,5 ⋅ 1 + α ⋅ (λ − 0.2 ) + λ 2 ]

Metalne konstrukcije 1 P5-31