D ZACHODNI PRZEGLA 2012, nr 1

PAWE LEWANDOWSKI Pawe Lewandowski Poznan

SAMOS C LOKALNA GORZOWA: TOZ MIE DZY NIEMIECKIM DZIEDZICTWEM CIA A POLSKA CODZIENNOS Toz samos c lokalna Gorzowa
2009 r. Gorzo atrakcje paraturystyczna . Jesienia w zyska tymczasowo pewna sporych rozmiaro W samym centrum miasta, na Starym Rynku, pojawia sie w dziura w nawierzchni. Szybko wzbudzia ona zainteresowanie mieszkan co w miasta, li ja lejem po bombie, kraterem, gorzowskim Wezuwiukto rzy okrzykne lokalna sensacja , cze stym tematem rozmo szem 1. Dziura staa sie w i fantazji oraz obiektem ciekawskich obserwacji, dokonywanych przez szczeliny blaszanego potu, ogrodzono. Ws kto rym dziure ro d zdeklarowanych krytyko w, dziura staa sie symbolizuja ca ogo dzania miastem oraz poziom jego ro wniez metafora lny stan zarza atrakcyjnos ci. w miejscu stoja cej tam do tej pory fontanny Pauckscha, Dziura pojawia sie dzen zdemontowanej w celu dokonania remontu niesprawnych urza . Okres leja cym etapem w historii tejz po bombie nie by wcale pierwszym interesuja e fontanny 2. Powstaa ona w 1897 r., a ufundowana zostaa przez niemieckiego przemysowca Hermanna Pauckscha z okazji jego 80. urodzin. Dedykowa ja swojemu miastu rodzinnemu czyli was nie o wczesnemu Gorzowowi, kto ry wtedy by jeszcze nowomarchijskim miastem Landsberg an der Warthe. Fontanna z basenu, pos skadaa sie rodku kto rego ustawiono coko , a na nim rzez by z nich bya, symbolizuja ca pracowitos czterech postaci. Go wna c mieszkan co w zki miasta z rzeka Warta , kobieta (Pauckschmarie) trzymaja ca dwa wiadra i zwia zawieszone na koromys le. U jej sto p ustawiono rzez by tro jki dzieci, symbocych przemys, z i ryboo lizuja egluge wstwo, jako podstawy rozwoju gospodarczego miasta. Rzez by zostay zdemontowane przez Niemco w jeszcze w trakcie II wojny y. Po zakon w Polsce s wiatowej i zagine czeniu wojny Landsberg znalaz sie Gorzowem. Przez dugi okres pozbawiona rzez i sta sie b fontanna niczym
Zob.: http:www.mmgorzow.plartykulpan-tadeusz-je-pierozki-czyli-o-rywalizacji-zielonej 25.11.2011). gory-z-gorzowem (data wejs cia na strone 2 Zob.: D. Baran ski, Be dzie lato z fontanna Pauckscha, kro lowa gorzowskich fontann, (online). http:gorzow.gazeta.plgorzow1,35211,9666316,BedzielatozfontannaPauckschakrolowago 25.11.2011). rzowskich.html (data wejs cia na strone
1

158

Pawe Lewandowski

nie wyro rocznice jej powstania, a jednoczes sie z niaa. W 1997 r., w setna nie 740-lecie zaoz enia miasta, w wyniku wspo lnej inicjatywy miasta Gorzowa i jego odrestaurowano w jej przedwojennym byych niemieckich mieszkan co w, fontanne sie wspomniany na wste pie remont, a ponownie ksztacie. W 2009 r. rozpocza 22 czerwca 2011 r. uruchomiono ja cia probHistoria fontanny Pauckscha stanowi dobry punkt wyjs cia do podje lemo w najnowszej historii LandsberguGorzowa oraz poszukiwania tropo w kszta zbiorowej toz towania sie samos ci jego mieszkan co w. Kolejne bowiem otwarcia cia fontanny zbiegay sie w czasie z symptomatycznymi stanami s i zniknie wiadoc od symboliki fontanny, w armos ci aktualnych mieszkan co w miasta. Wychodza tykule tym chciabym rozwaz yc powstawanie lokalnej toz samos ci wspo czesnej do spoecznos ci mieszkan co w Gorzowa. Zagadnienie to jest istotne z wielu wzgle w: po pierwsze jako kontynuacja prowadzonych w polskiej literaturze dociekan na temat integracji spoecznej na Ziemiach Zachodnich i Po nocnych. Po drugie jako pro ba wychwycenia oznak dyskutowanego w nauce zwrotu ku lokalnos ci (kto re ma byc procesem ro wnolegym do globalizacji) w przypadku przestrzeni spoecznej Gorzowa. Po trzecie jako namys nad przemianami stosunku do niemieckiego krajobrazu kulturowego. Po czwarte zas jako komentarz do dyskusji na temat powstania w 2010 r. nowej marki miasta Gorzowa i jej aspiracji do wywoania wykazac zmiany lokalnej toz samos ci. W artykule postaram sie , z e istnieje stay lokalnej toz niedobo r z ro de do uksztatowania sie samos ci Gorzowa. Ostatnie zane z fontanna Pauckscha ilustruja to zjawisko pokazuja c, z perypetie zwia e w pewnym sensie lej po bombie pasowa do toz samos ci wspo czesnych mieszkan co w miasta bardziej, niz zwro cona mu po raz kolejny fontanna. s charakterystyke wybranych aspekto W kolejnych cze ciach tekstu przedstawie w cia toz pnie wskaz problemy z okres dnej poje samos ci lokalnej. Naste e leniem nadrze s skomplikowane wobec Gorzowa toz samos ci regionalnej. W kolejnej cze ci opisze procesy incydentalnego powstania gorzowskiej spoecznos ci oraz jej integracji zaistniae w tych warunkach pro z obcym kulturowo otoczeniem. Dalej ukaz e by odgo rnego konstruowania toz samos ci oraz ich przeksztacenie po 1989 r. na sie , na ile oficjalne akty poziomie polityki miejskiej. Na koniec zas zastanowie przeszos miasta koresponduja ze s jego pojednania z niemiecka cia wiadomos cia moz mieszkan co w i jakie alternatywne przejawy identyfikacji z lokalnos cia na odnalez c na poziomie codziennego funkcjonowania gorzowskiej spoecznos ci. SAMOS C LOKALNA JAKO PROBLEM TEORETYCZNY TOZ Toz samos c praktycznie i teoretycznie jest istotnym fenomenem. Juz jej indywidualny wymiar stanowi skomplikowany problem, a na poziomie toz samos ci jeszcze bardziej zawia i nieuchwytna 3. W perspektywie zbiorowej rzecz wydaje sie
3

Por.: Z. Bokszan ski, Toz samos ci zbiorowe, Warszawa 2006.

Toz samos c lokalna Gorzowa

159

definiuje sie jako odre bnos obiektywnej toz samos c zbiorowa c danej grupy cej ja rzeczywistos spoecznej od otaczaja ci, a w perspektywie subiektywnej czonko jako wynik utoz samienia sie w danej zbiorowos ci z charakterystycznymi dla niej cechami. Wedug Aleksandra Poserna-Zielin skiego, toz samos c jest tez zjawiskiem wielowarstwowym i kontekstowym, co oznacza, iz wyksztacenie sie jednego jej typu nie musi oznaczac wyparcia innych toz samos ci zbudowanych na s innych kryteriach wspo lnotowych. Poszczego lne toz samos ci najcze ciej nakadaja na siebie i nawzajem uzupeniaja lub wzmacniaja 4. Mo wie c powszechnie sie wi sie o toz samos ci narodo w, miast, klas, pci, zawodo w, czy tez subkultur i kaz dy indywidualny czowiek dokonuje identyfikacji z wieloma takimi kategoriami grupowych systemo w znaczen . do Jedna z odmian toz samos ci zbiorowych jest toz samos c terytorialna. Podstawe zek okres jej budowy stanowi pozytywnie wartos ciowany zwia lonej zbiorowos ci przez nia przestrzenia . Obszar odniesienia moz z zajmowana e tu stanowic dowolny wie c identyfikowac poziom podziau terytorialnego rzeczywistos ci. Ludzie moga z domem, sa siedztwem, maa ojczyzna , regionem, przestrzenia etniczna , sie lub ponadnarodowa 5. Przy tym, ro zki pan stwowa wniez w tym przypadku, zwia s toz samos ciowe z poszczego lnymi szczeblami terytorialnych przynalez nos ci cze uzupeniaja niz . ciej sie wykluczaja dzie toz W poniz szym artykule przedmiotem zainteresowania be samos c lokalna perspektywe nalez Gorzowa Wielkopolskiego. Te y zinterpretowac jako poszukiwa wie kszym nie s wiadomos ci na poziomie maych ojczyzn. Duz e miasto jest troche ce trwaa , empiryczna znajomos przestrzennie kontekstem niz umoz liwiaja c najbliz z jego lokalnos , wymaga dokonania sze otoczenie, dlatego utoz samienie sie cia wyobraz enia wspo lnoty, w ten sam sposo b, w jaki Benedict Anderson przedstawia zi narodowych 6. Przypadek miasta pozwala jednak tym powia zapowstawanie wie niom na bardziej bezpos redni kontakt, gdyz (przynajmniej w standardowych okolicznos ciach) wszystkie materialne i symboliczne obiekty, z kto rych korzysta doste pne w bliskim otoczeniu codziennego z toz samos c sa ycia spoecznos ci miasta. c szczebel lokalny, Elz was Definiuja bieta Smolarkiewicz zwro cia uwage nie na jednoczesnos c jego relatywnie duz ego potencjau znaczeniowego oraz materialnej na bliskos ci: poczucie przynalez nos ci do [spoecznos ci lokalnej] opiera sie wspo lnych emocjach i uczuciach, ale takz e na wspo lnych wyobraz eniach, przekona swoista wspo dos niach, podzielanych znaczeniach i czyni ja lnota wiadczenia i przez ywania 7.
d ZachoA. Posern-Zielin ski, Toz samos c a terytorium. Perspektywa antropologiczna, Przegla dni nr 32005, s. 8. 5 Ibidem. 6 Por.: B. Anderson, Wspo lnoty wyobraz one. Rozwaz ania o z ro dach i rozprzestrzenianiu sie nacjonalizmu, Warszawa 1997. 7 E. Smolarkiewi cz, Przerwana toz samos c . Odtwarzanie i tworzenie toz samos ci w spoecznos ciach postmigracyjnych, Poznan 2010, s. 68.
4

160

Pawe Lewandowski

Marek S. Szczepan ski wyro z ni siedem podstawowych perspektyw opisu chyba najbardziej syntetyczna koncepcja w tej toz samos ci regionalnej, kto re sa dziedzinie 8. Moz na je przy tym z powodzeniem zastosowac takz e do uchwycenia charakterystyki toz samos ci lokalnej. Perspektywa psychologiczna dotyczy indywidualnie odczuwanej identyfikacji z regionem i ludz mi. Perspektywa socjologiczna zku ze swoja grupa oraz jej odre bnos to poczucie zwia ci od innych spoecznos ci. z z sentymentem wobec regionu i powstaniem Perspektywa geograficzna wia e sie cych na odczytywanie znaczenia otaczaja cej przemap mentalnych, pozwalaja strzeni. Perspektywa etnograficzna oznacza znajomos c specyficznej symboliki i uczestnictwo w miejscowej kulturze. Perspektywa historyczna to indywidualnie zek z dziejami regionu. Perspektywa ekonomiczna i zbiorowo przez ywany zwia i rywalizacje gospodarcza . Perspektywa urbaprzedstawia wewnetrzna kooperacje powania w regionie charakterysnistyczno-architektoniczna dotyczy w kon cu wyste tycznych budowli oraz aktywnego tworzenia materialnej przestrzeni przez miej spoecznos scowa c . budowy toz bnos Podstawa samos ci jest kaz dorazowo poczucie odre ci. Aby ona powstaa musi dojs c do wyksztacenia sie my, kto re w wyraz ny sposo b ro z ni sie bnos od oni. Takz e jes li chodzi o toz samos ci regiono w moz na uznac odre c za go tu kulturowa wne kryterium, kto re je okres la 9. Rzeczywiste ro z nice maja podstawa poczucia toz powstae na oczywis cie znaczenie, ale go wna samos ci sa bazie ich wyolbrzymienia i wartos ciowania stereotypy zaro wno na temat swojej przewaz grupy, jak i grup odniesienia. Oceny tych wizerunko w sa nie wyraz nie dkowane i autostereotyp skada sie z cech i wartos przyporza ci postrzeganych jako ce obcychkonkurencyjnych grup przybiewaz ne i pozytywne, a stereotypy dotycza negatywne oblicza 10. raja dnie stabilnym systemem, ale nie Toz samos c zbiorowa jest zazwyczaj wzgle oznacza to cakowitej statycznos ci. Toz samos c to proces, kto ry nieustannie ak i w zalez tualizuje sie nos ci od warunko w, umacnia lub przeksztaca, tak aby ce z aktualnego odpowiadac na zmiany makrospoeczne oraz potrzeby wynikaja tez pooz enia podmiotowej grupy spoecznej 11. Poszczego lni ludzie moga , zalez nie toz od wasnej biografii modyfikowac stopien swojej identyfikacji ze zbiorowa . Kaz grupa to w kon samos cia da identyfikacja z wybrana cu przede wszystkim cie pewnej ramy znaczen cej uporza dkowac przyje , pozwalaja chaotyczny s wiat ki temu atwiej w nim funkcjonowac i dzie 12.
8 Zob.: B. Ja owiecki, M. S. Szczepan ski, Rozwo j lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej, Tychy 2002. 9 A. Sakson, Konstruowanie lokalnos ci w spoecznos ciach postmigracyjnych, w: J. Kurczewska (red.), Oblicza lokalnos ci. Ku nowym formom zycia lokalnego, Warszawa 2008, s. 135. 10 E. Smolarkiewicz, op. cit., s. 91. 11 Por.: ibidem, s. 66. 12 W. ukowski, Spoeczne tworzenie ojczyzn. Studium toz samos ci mieszkan co w Mazur, Warszawa 2002, s. 288.

Toz samos c lokalna Gorzowa

161

Na temat powojennej historii polskich ziem zachodnich, a zwaszcza integracyjcych tam po 1945 r. powstay liczne ksia z nych proceso w spoecznych zachodza ki, artykuy oraz dziea sztuki. Nie sposo b ich tu wszystkich przywoac . Chciabym sie takz cone jedynie wskazac , z e ws ro d tego dorobku znajduja e prace pos wie poszukiwaniom toz samos ci lokalnej takich miejscowos ci, jak: Wrocaw 13, Szcze wiebodzin 16, Lubomierz 17, Biay Bo ary 19, cin 14, Stargard Szczecin ski 15, S r 18, Z s a takz e w nieco szerzej zakrojonym przypadku, wschodniej cze ci Mazur 20. Niekto re z dokonanych na ich temat ustalen moz na uznac za uniwersalne i odnies c takz e do Gorzowa i lokalnej toz samos ci jego mieszkan co w. Jednak Ziemie trznie takz Zachodnie i Po nocne, mimo okres lania ich nieraz regionem, wewne e sa obszarem niespo jnym i zro z nicowanym 21. Zaro wno Ziemia Lubuska, jak i Gorzo w pewne osobliwe cechy, a brak im innych wyro posiadaja z niko w, gdzie indziej traktowanych jako typowe.
MULTIREGIONALNY CHARAKTER ZIEMI LUBUSKIEJ

sie w bezpos zaniu Skoro lokalne obszary i toz samos ci ksztatuja rednim powia z innymi poziomami terytorialnymi, to w przypadku Gorzowa nalez y zauwaz yc , c z e powaz ne problemy z okres laniem toz samos ci zaczynaja sie (jes li przyja kolejnos c spojrzenia od go ry) juz na poziomie regionalnym. Chciabym wobec tego poszukac najpierw odpowiedzi na pozornie proste pytanie: w jakim regionie lez y Gorzo w? on w WielkoNazwa Gorzowa Wielkopolskiego wskazywaaby, z e znajduje sie domys nie jest trafny, G. Rossolin polsce. To, z e ten oczywisty wydawaoby sie ski
G. Thum, Obce miasto. Wrocaw 1945 i potem, Wrocaw 2008. M. Drzonek, Szczecin miasto polskie, niemieckie czy europejskie? Pro ba scharakteryzowania podstaw toz samos ci i s wiadomos ci sytuacji pogranicza mieszkan co w Szczecina, w: J. Kurczewska (red.), Oblicza lokalnos ci. Ro znorodnos c miejsc i czasu, Warszawa 2006. 15 A. Maecki, Kompromis w sprawie hetmana a wygnanie do Stargardu. Walka o lokalna toz samos c mie dzy wspo lnym dziedzictwem a wschodnia pamie cia w Stargardzie po 1989 r., w: rodkowo-Wschodnia mie M. Kujawska, I. Sko rzyn ska (red.), Dos wiadczenie i pamie c . Europa S dzy przestrzenia dos wiadczenia i horyzontem oczekiwan , Poznan 2010. 16 E. Smolarkiewicz, op. cit. 17 Z. Mach, Niechciane miasta. Migracja i toz samos c spoeczna, Krako w 1998; D. Niedz wiedzki, Odzyskiwanie miasta. Wadza i toz samos c spoeczna, Krako w 2000. 18 . Jurkowlaniec, Toz samos c lokalna w budowie: od oswajania do wytwarzania przestrzeni lokalnej, w: Z. Rykiel (red.), Toz samos c terytorialna w ro znych skalach przestrzennych, Rzeszo w 2010; d Zachodni, nr 3, 2010. idem, Ksztatowanie toz samos ci lokalnej Biay Bo r, Przegla 19 ary (Sorau) auf der Suche nach seiner regionale K. Rost kowska, Lebuser oder Lausitzer? Z Identitt, w: B. Vogenbeck, J. Tomann, M. Abraham-Diefenbach (red.), Terra Transoderana. Zwischen Nuemark und Ziemia Lubuska, Berlin 2008. 20 W. ukowski, op. cit. 21 Por.: J. Bartkowski, Tradycja i polityka. Wpyw tradycji kulturowych polskich regiono w na wspo czesne zachowania spoeczne i polityczne, Warszawa 2003.
14 13

162

Pawe Lewandowski

nazwa paradoksem Gorzowa Wielkopolskiego 22. W latach 1945-1950 miasto wchodzio co prawda w skad wojewo dztwa poznan skiego, rozszerzonego po dkowanie wynikao wojnie o czternas cie powiato w zachodnich 23, ale to przyporza bardziej z braku sensownych alternatyw niz z historycznych lub funkcjonalnych zan . Przymiotnik Wielkopolski w nazwie, nadaa Gorzowopowia z Wielkopolska wi w 1946 r. Komisja Ustalania Nazw Miejscowos ci przy Ministerstwie Administ laskiego. Mimo pojawiania sie racji Publicznej, w celu odro z nienia go od Gorzowa S wtedy innych propozycji, takich jak: Gorzo w Lubuski lub analogicznej do niemiec, przewaz kiej nazwy (Landsberg an der Warthe) Gorzo w nad Warta ya wersja zana z przynalez do wojewo z zwia nos cia dztwa 24. Obecna nazwa miasta wcia trz, jak i w wewne twywouje nieporozumienia, zaro wno w orientacji oso b z zewna referendum w sprawie rznych dyskusjach na temat jej sensu. W 2000 r. odbyo sie cia drugiego czonu nazwy, ale mieszkan za jego usunie cy Gorzowa opowiedzieli sie zku z tworzeniem marketingowej marki pozostawieniem. W ostatnim czasie, w zwia projekty zmiany nazwy 25. miasta, zno w pojawiy sie z dwu stolic wojewo Obecnie Gorzo w jest jedna dztwa lubuskiego. Trudno przy tym powiedziec , z eby obszar tegoz tworzy jakis zwarty region. Jest to bodaj najbardziej sztuczny two r polskiego podziau administracyjnego. W ksztacie podobnym do dzisiejszego wojewo dztwa lubuskiego istniao juz w latach pi okres rozbicia kraju na 1950-1975 wojewo dztwo zielonogo rskie. Potem nasta mniejsze jednostki administracyjne, kto ry utrudni lub nawet zanegowa proces 26 powstawania lubuskiej toz samos ci . W 1999 r., po licznych dyskusjach 27, na zachodzie zno w powstao wojewo dztwo skupione woko Gorzowa i Zielonej Go ry, ono w obraz mapy Polski, to nazwane tym razem lubuskim. Nawet jes li wpisuje sie z wcia pozostaje konstruktem, stworzonym z obszaro w, kto rych historia odsya do co najmniej kilku dawnych regiono w: terenu s redniowiecznego biskupstwa lubus laska, Pomorza kiego, Brandenburgii, Nowej Marchii, Wielkopolski, Dolnego S 28 Zachodniego oraz uz yc .

G. Rossolin ski, Umbennenungen in der Ziemia Lubuska nach 1945, w: Terra Transoderana... D. Rymar, Uksztatowanie sie Ziemi Lubuskiej jako jednostki administracyjnej w s wietle sprawozdan penomocniko w rzadu (luty-lipiec 1945), Rocznik Lubuski t. 31, cz. 2, s. 15. 24 Zob.: R. Brych, Moje wspomnienia z pracy w Gorzowie (1944-1955), Nadwarcian ski Rocznik Historyczno-Archiwalny nr 14 (2007), s. 391. 25 Zob: (niko), Na razie Gorzo w zostanie w nazwie Wielkopolski (online), http:www.gazetalu buska.plappspbcs.dllarticle?AID:20110625POWIAT04834465668 (data wejs cia na strone 29.11.11). 26 Por.: A. Toczewski, Paradygmaty toz samos ci lubuskiej, w: i dem, (red.), Ziemia Lubuska. Studia nad toz samos cia regionu, Zielona Go ra 2004, s. 29. 27 P. Leszczyn ski, Miejsce Gorzowa w ogo lnych koncepcjach reformy terytorialnej pan stwa lat 90. XX wieku, Zeszyty Naukowe. Nowa Marchia prowincja zapomniana wspo lne korzenie nr 4 (2005). 28 J. Musekam p, Ziemia Lubuska und Neumark. Eine Region?, w: Terra Transoderana..., s. 22.
23

22

Toz samos c lokalna Gorzowa

163

ciowej, jaka dzisiaj powszechnie Istnienie Ziemi Lubuskiej w tej formie poje du. W 1945 r. Gorzo uz ywamy, jest tworem polskiego powojennego rza w znalaz sie to od razu, ani nie by to zabieg w wojewo dztwie wielkopolskim, ale nie stao sie c dwa pan oczywisty. Nowa granica na Odrze, rozdzielaja stwa, podzielia na s ce nowych niero wne cze ci kilka dotychczasowych regiono w i miast. Nabieraja ksztato w pan stwa musiay w odmienny sposo b zagospodarowac administracyjnie kszos zan przyznanepozostawione im terytoria. Po polskiej stronie wie c rozwia lask (Oberschlesien), sama. Dolny (Nieder-) i Go was ciwie narzucaa sie rny S bowiem a takz e Pomorze (Pommern) i Prusy Zachodnie (Westpreuen) znalazy sie w polskich granicach niemal w caos ci i razem z ich tradycyjnymi centrami. W przypadku Prus Wschodnich (Ostpreuen), Kro lewiec pozosta wprawdzie po stronie obecnego obwodu kaliningradzkiego, ale nowa granica pan stwowa dookres zwartego obszaru Warmii i Mazur. Jedynie z odcie tego od lia terytorium w miare stworzyc swojego rdzenia fragmentu Brandenburgii nie dao sie penowymiarowego regionu. Jak pisa Andrzej Toczewski, [s]pos ro d ziem zachodnich i po nocnych cej trudnos cza was przyznanych Polsce po II wojnie s wiatowej najwie ci nastre nie . ten niewielki obszar pooz ony nad s rodkowa Odra Nie nalez a on ani do Pomorza, laska, ani tez nienazwana , zbyt maa i uboga , aby ani S do Wielkopolski. By ziemia jnego okres lenia. istniec samoistnie 29. Brakowao dla tego obszaru nawet spo dawne biskupstwo lubuskie, obejmuja ce kiedys Punktem zaczepienia stao sie takz e s Lubuska , cze c problematycznych w 1945 r. tereno w. Z tego utworzono Ziemie c jej zasie giem czternas obejmuja cie powiato w na zachodzie Polski 30. Okres lenie to pustke i nawet mimo obiekcji zostao spopularyzowane wypenio nazewnicza zyku. Mimo tego do dzisiaj mo raczej w potocznym oraz oficjalnym je wi sie o tworzeniu niz istnieniu regionalnego spoeczen stwa i jego toz samos ci 31. takz Powstanie silnego regionu utrudniaja e ro z ne lokalne tendencje ods rodgu kilkudziesie ciu lat jej polskiej historii, na Ziemi Lubuskiej pojawio kowe. W cia pare innych koncepcji okres s sie lenia regionu lub jego poszczego lnych cze ci. alternatywa dla Ziemi Lubuskiej jako caos Najpowaz niejsza ci by, prawdopodo rodkowe Nadodrze 32. Inne bnie geograficznie bardziej adekwatny, termin S cia odnosiy sie juz bniania poje do mniejszych subregiono w, a pro by ich wyodre nalez y chyba uznac za przejaw sabos ci lubuskiej toz samos ci. Na poudniu gaja c do tamtejszej tradycji, lokuje sie mianowicie region uz wojewo dztwa, sie yc arach 33. Zielonogo nieraz o regionie Dolnych z centrum w Z rscy regionalis ci mo wia laska Lubuskiego, podkres c tym samym historyczne zwia zki ich lokalnej S laja laskiem 34. W Gorzowie z kolei odtwarza sie identyfikacje przestrzeni z Dolnym S
29 30 31 32 33 34

A. Toczewski, op. cit., s. 24. D. Rym ar, Uksztatowanie sie Ziemi Lubuskiej... Por.: J. P. Majchrzak, Gosy do rozwaz an nad toz samos cia terytorialna, w: Ziemia Lubuska... Zob.: A. Toczewski, op. cit. Por.: K. Rost kowska, op. cit. Zob.: A. Toczewski, op. cit.

164

Pawe Lewandowski

Marchia 35. Ponadto pojedyncze miejscowos z od dawna ku okoliczz Nowa ci cia a kszej sile i bardziej ugruntowanej toz nym regionom o wie samos ci, przede wszy laskowi, ale tez stkim ku Wielkopolsce i Dolnemu S ku niemieckiej Brandenburgii 36. sprawa sa jeszcze euroregiony, tworzone w ramach integracji europejskiej. Osobna one ponadpan zi regiono Takz e w wojewo dztwie lubuskim ksztatuja stwowe wie w c tym samym znaczenie istnienia regionu lubuskiego i miejscowos ci, marginalizuja konkretnie na trzy euroregiony: jako organizmu terytorialnego. Lubuskie dzieli sie Nysa, Sprewa-Nysa-Bo br oraz Pro Europa Viadrina (do kto rego nalez y Gorzo w). Wynalezienie w 1945 r. Ziemi Lubuskiej oraz utworzenie w 1999 r. wojewo dztwa lubuskiego zaowocoway pewnym ahistorycznym paradoksem. Stolica geograficzne Ziemi Lubuskiej (Lubusz, niem. Lebus), od kto rej wywodzi sie ksza i administracyjne okres lenie, znajduje sie bowiem w Niemczech razem z wie s tej tradycyjnej krainy. Za to Gorzo cze cia w i Zielona Go ra dwie stolice poza historycznym regionem, w odaktualnego wojewo dztwa lubuskiego lez a nazwe 37. Jako w gruncie rzeczy nowo niesieniu do kto rego stworzono sama powstay region, Ziemia Lubuska nie ma swoich dziejo w, czy tez tradycji. Stworzenie regionalnej toz samos ci historycznej musi wiec opierac sie na adaptacji one wydarzen i jednostek istotnych dla dawnych regiono w, ale wspo lnie nie tworza toz s z adnej spo jnej, lubuskiej opowies ci. Dlatego jako podstawe samos ci cze ciej bardziej neutralne atrybuty Ziemi Lubuskiej, takie jak cechy wykorzystuje sie tutejszej przyrody, pooz enie na zachodzie kraju, czy tez wybrane dziedziny rozwoju gospodarczego ostatnich lat. Podobne aspekty istnienia terytorium nie sa zania i regionalnej s raczej w stanie wytworzyc z ywego spoecznego przywia wiado czyms mos ci. Jerzy Piotr Majchrzak pisa: region musi sie wyro z niac : losami , obyczajowos itd. Zgodnie z europejskimi standardami historycznymi, gwara cia bnos takiej odre ci regionalnej w Lubuskiem brakuje (nie mamy nawet wasnej lubuska regionalnej kuchni, bo trudno nazwac koduny po lubusku czy golonke 38 specjaem regionalnym) . C FONTANNY PAUCKSCHA NIEOBECNOS sto wskazywana w nauce wyja tkowos Cze c Ziem Zachodnich i Po nocnych Polski wynika z ich nietypowej, bo przerwanej w 1945 r. historii 39. Wtedy, po
przez Wojewo i Miejska Por.: J. P. Majchrzak, op. cit., s. 39. Zob. tez wydawana dzka Publiczna w Gorzowie Wielkopolskim serie : Zeszyty Naukowe. Nowa Marchia prowincja Biblioteke zapomniana wspo lne korzenie. 36 d Zachodni nr 4, Por.: M. Kurzwelly, Subfurt miasto na granicy dwo ch krajo w, Przegla 2007. 37 J. Bartkowski, op. cit., s. 35. 38 J. P. Majchrzak, op. cit., s. 39-40. 39 Por. takz e: B. Halicka, Toz samos c regionalna a podwo jna historia miast nadodrzan skich, w: rodkowym Nadodrzu w XIX i XX wieku, P. Bartkowiak, D. Kotlarek (red.), Kultura i spoeczen stwo na S Zielona Go ra 2008, s. 21.
35

Toz samos c lokalna Gorzowa

165

wiekach pozostawania w niemieckim obszarze kulturowym, ziemie te zostay od czone i przyznane Polsce. Stao sie to w wyniku wywoanej i przegranej niego oda II wojny s cych nowy przez III Rzesze wiatowej, a na mocy alianckich decyzji tworza dku, granice Polski zostay przesunie ad w Europie. W ramach powojennego porza zku te na zacho d. Dawne Kresy wschodnie miay zaspokoic roszczenia Zwia cej tam ludnos Radzieckiego, a na nowe miejsce osiedlenia mieszkaja ci polskiej przeznaczono was nie tereny niemieckie pooz one na wscho d od Odry i Nysy 40. cie. Prawie Polityczna decyzja przyniosa historii miejsc i ludzi radykalne cie cy dota d przewaz ca wie kszos wszyscy niemieccy mieszkan cy, stanowia aja c ludnodzeni lub wysiedleni 41. s ci Ziem Zachodnich i Po nocnych, uciekli, zostali wype W tym samym czasie ich miejsce zajmowali Polacy, mniej lub bardziej dobrowolnie cy na zacho s przybywaja d z ro z nych cze ci kraju i s wiata 42. Ziemie Zachodnie wo i Po nocne stay sie wczas centralnym terenem jednego z najbardziej masowych i intensywnych rucho w migracyjnych w historii 43. racjonalizacja znalezienia sie Polski na dotychczas niemieckich Polityczna terenach bya opowies c o Ziemiach Odzyskanych, kto re po okresie s redniowiecznej przynalez nos ci do pan stw piastowskich Niemcy mieli bezprawnie c zagarna i zgermanizowac . Pomijano oczywis cie to, z e po kilkuset latach prawa zki byy juz tpliwe. Polski do tych tereno w i ich wzajemne zwia mocno wa czenie ziem zachodnich w 1945 r. przedstawiano nie jako skutek wojny Przya aliancko-sowieckiego sojuszu, ale jako ich upragniony powro i decyzje t do Macierzy. Samo wygnanie Niemco w nazywano spenieniem sie dziejowej sprawiedliwos ci. Kolejnym elementem dyskursu byo przedstawienie Niemiec ku przed rewizjonizmem zza jako odwiecznego wroga Polski i umacnianie le cej zachodniej granicy. Wszystkie te zaoz enia regularnie wykorzystywano w biez a polityce i propagandzie (tak centralnej, jak i lokalnej) i w tym duchu wychowywano kolejne pokolenia Polako w. Co najmniej do 1945 r. Gorzo w istnia jako Landsberg an der Warthe i by s rednim niemieckim miastem przemysowym we wschodniej Brandenburgii. 30 stycznia tegoz roku miasto opanowaa Armia Czerwona. Od kon ca marca wadze a przejmowac w mies cie zacze polska administracja. Zaskoczeni tym Niemcy ojczyzne zdominowali Polacy, z czasem bowiem obserwowali, jak ich maa cej zwykych osadniko cych przybywao do Landsbergu takz e coraz wie w, zajmuja domy, warsztaty i zakady pracy. Po fali ucieczek niemieckich mieszkan co w przed
40 Por.: S. Jankowiak, Wysiedlenie i emigracja ludnos ci niemieckiej w polityce wadz polskich w latach 1945-1970, Warszawa 2005, s. 19-31. 41 Por.: B. Nitschke, Wysiedlenie czy wype dzenie? Ludnos c niemiecka w Polsce w latach 1945-1949, Torun 2000. 42 Por.: L. Kosin ski, Przeobraz enia demograficzne, w: W. Markiewicz, P. Rybicki (red.), Przemiany spoeczne na Ziemiach Zachodnich, Poznan 1967. 43 S. Nowakowski, Procesy adaptacji i integracji w s rodowisku miejskim i wiejskim Ziem Zachodnich, w: Przemiany spoeczne..., s. 178.

166

Pawe Lewandowski

pi kolejny etap opuszczania styczniowym frontem wojennym, w czerwcu nasta cej obszary wzduz przez nich miasta w ramach akcji obejmuja , postulowanych jako nowa granica pan stwowa, Odry i Nysy, wojsko wraz z lokalnymi wadzami akcje wype dzenia Niemco przeprowadziy niechlubna w na zachodni brzeg obu cio wtedy w przybliz eniu 25 tys. oso b, wymienionych rzek 44. Landsberg opus 45 a pozostao okoo 8 tys., w tym prawie 5 tys. Niemco w . Kolejne wysiedlenia stopniowo juz odbyway sie po konferencji poczdamskiej, kto ra zatwierdzia przymusowych przesiedlen metode jako instrument tworzenia powojennego adu. Pomimo pewnych projekto w planowego osadnictwa na przyznanych Polsce terenach, w praktyce migracje przebiegay dos c spontanicznie. W zachodnich ze soba ludzie o ro miejscowos ciach stykali sie z nym pochodzeniu i nawet jes li wto nalez eli do tego samego narodu, ro z nili sie rnymi cechami kulturowymi, , tradycja , poziomem gospodarowania, stosunkiem do pracy i inobyczajowos cia nymi cechami, jakie w sobie wyksztacili w pierwotnym s rodowisku 46. Wedug zebranych w Klubie Pioniera Miasta Gorzowa 1248 ankiet osadniko w przybyych ksze ich grupy przyjechay do Gorzowa z: Poznania, w trakcie pierwszego roku, wie growca, Wilna, Baranowicz, Inowrocawia, Lublina, oWarszawy, Gniezna, Wa dzi, Drohobycza, Grodna, Stanisawowa, a takz e z opisowo w tych ankietach oznaczonych miejsc: z wojska, z wojewo dztwa poznan skiego oraz z obozo w i robo t w Niemczech. z ro W Gorzowie, tak jak i na caych ziemiach zachodnich, osiedlano sie z nymi cy zza intencjami i emocjami. Po pierwsze nalez y zauwaz yc , z e ludzie pochodza Buga nie migrowali dobrowolnie. Nawet jes li nie wysiedlano ich ze wschodu pod bezpos rednim przymusem, to w normalnych okolicznos ciach woleliby oni pozostac do Polski na tereny, kto w swoich domach w Polsce, niz przenosic sie re kojarzyli zazwyczaj domena jednostek skonnych was ciwie tylko z Niemcami 47. Migracje sa cia zwia zanego z tym ryzyka. Tymczasem migranci z Kreso do podje w nie byli do migracji gotowi ani psychicznie ani spoecznie czy gospodarczo 48. Zabuz anie mieli ksze problemy z przyzwyczajeniem sie do nowych miejsc 49. Swo j z reguy najwie pobyt na zachodzie traktowali tymczasowo. Edward Mazierski wspomina na do Gorzowa, go przykad, z e gdy przyjecha z rodzina wnym kryterium wyboru

Por.: Z. Czarnuch, Niemcy w Gorzowie Wlkp. 1945-1950. Cze s c pierwsza: luty lipiec 1945, Nadwarcian ski Rocznik Historyczno-Archiwalny nr 3, 1996. 45 D. A. Rymar, Gorzo w Wielkopolski w latach 1945-1998. Przemiany spoeczno-polityczne, Gorzo w Wlkp. 2005, s. 80. 46 W. ukowski, op. cit., s. 54-55. 47 Por. takz e film: Opowies ci z miasta G., rez . Monika Kowalska, Zbigniew Sejwa, prod. 2007. 48 Z. Mach, op. cit., s. 54. 49 Por. tez : W. Sadowski, Obyczajowos c kresowa w s wietle publikacji i wspomnien ludnos ci osiadej w mies cie i rejonie Gorzowa Wielkopolskiego, Nadwarcian ski Rocznik Historyczno-Archiwalny nr 13, 2006.

44

Toz samos c lokalna Gorzowa

167

ono jak najbliz mieszkania stanowio dla nich to, z eby znajdowao sie ej dworca, bo 50 miao to uatwic spodziewany wkro tce powro t na Kresy . Zmiana granic nie pia, a przybysze ze wschodu z trudem zmieniali nastawienie do swojego nasta wizji przeszos miejsca pobytu. Aktualna niedola powodowaa idealizacje ci i dawgowao zamykanie sie w te sknocie i biernos nej ojczyzny, a to pote c wobec teraz niejszego czasu i miejsca 51. kszy zakres dobrowolnos Migranci z centralnej Polski posiadali duz o wie ci s trzne w sprawie decyzji o migracji. Do wyjazdu cze ciej skaniay ich wewne z przeludnionych i biednych potrzeby. Jedni szukali pracy, inni chcieli wyrwac sie na zrobienie jakiejs gospodarstw, kolejni mieli nadzieje formy kariery, a jeszcze inni spora grupa ludzi szukali po prostu przygo d. Ws ro d osadniko w znalaza sie dami 52. skompromitowanych w ich dawnym s rodowisku, kto rzy uciekali przed osa tez Zdarzali sie tacy, kto rych po wojennych zniszczeniach i stratach, niewiele trzymao w miejscach pochodzenia lub tez nie mieli do czego wracac . Karol Herma, kto ry w drodze do Polski z robo t przymusowych w Niemczech trafi do Gorzowa, decyzje o osiedleniu sie naste puja co: Byem zme czony, pragwspomina swoja em , na odpoczynku. Wilen szczyzna, gdzie pracowaem przed wojna znajdowaa sie w ZSRR. W moim rodzinnym wojewo dztwie krakowskim byem bezrobotnym. krakowskie daleko od Gorzowa, a czym tam dojechac Zreszta . Pomys laem tak: jak tutaj be dzie. Be da ludzie, be da dzieci i szkoy. Potrzebni be da zobacze 53. Ponadto, na zacho gaa pan nauczyciele. Zostaje d przycia stwowa propaganda, c na celu szybkie zasiedlenie pozyskanych tereno kto ra maja w, wytwarzaa ich obraz jako przynalez nej Polakom krainy nieskon czonego dobrobytu 54. Do Gorzowa przyjez dz ali oczywis cie takz e oddani patrioci, szczerze przekonani o dziejowej maja do wykonania Polacy odzyskuja cy ziemie zachodnie. Tacy ludzie misji, jaka w tworzenie z Gorzowa dobrego miejsca do rzeczywis cie mocno angaz owali sie z ycia, tak dla siebie jak i dla innych. Moz na jednak stwierdzic , z e ich motywacje zania do wspo wyrastay raczej z przywia lnoty narodowej niz lokalnego patriotyzkszos mu 55. Poza tym wie c osadniko w, niezalez nie nawet od swoich zamiaro w, kszej wiedzy. Dla trafiaa do Gorzowa dos c przypadkowo i nie posiadaa o nim wie i ewentualnie punktem na mapie 56. wielu Gorzo w by tylko nazwa
Zob.: Opowies ci z miasta G... Por.: Z. Mach, op. cit. 52 S. Nowakowski, op. cit., s. 197. 53 K. Herma, Szkoy i nauczyciele, w: Z. Linkowski, (oprac.), Wiosna na rumowisku i inne wspomnienia pioniero w, Gorzo w Wlkp. 1987. 54 Por.: R. Domke, Ziemie Zachodnie i Po nocne Polski w propagandzie lat 1945-1948, Zielona Go ra 2010. 55 Zob.: F. Kroenke, Tekst wystapienia Floriana Kroenke po otrzymaniu Honorowego Obywatelstwa Miasta Gorzowa, w: Z. Nowakowska (red.), Jeszcze o Gorzowie, Gorzo w Wlkp. 2000; L. Kruszona, Gorzo w, miasto wskrzeszone, Nadwarcian ski Rocznik Historyczno-Archiwalny nr 9, 2002. 56 Por. takz e: W. Karpyza, Z kreso w do Gorzowa, Nadwarcian ski Rocznik Historyczno-Archiwalny nr 15, 2005, s. 363.
51 50

168

Pawe Lewandowski

W wyniku opisanych migracji na nowych terytoriach Polski powstay spoeczen stwa postmigracyjne uksztatowane nie w wyniku zasiedzenia i dziedziczenia, migracje i dugotrwaa integracje ro ale was nie poprzez masowa z norodnych ludzi cia wspo w generalnie obcym im s rodowisku. Koniecznos c rozpocze lnego z ycia zderzenia 57. Przybymocno zro z nicowanych zbiorowos ci wywoywaa sytuacje sto nie potrafili sze zostali pozbawieni dawnych kontakto w spoecznych, a cze zac nawia nowych z ludz mi o innym systemie znaczen . Gorzowianka Stanisawa sytuacje do wiez Owsin ska poro wnaa te y Babel i wspominaa, z e w pierwszym w maych grupach wyodre bnianych pod okresie mieszkan cy miasta zamykali sie dem pochodzenia 58. W reakcji na trudnos wzgle ci funkcjonowania w ocenianym jako nieprzyjazne s rodowisku, dochodzio do zjawiska, kto re Zdzisaw Mach opisa w kategoriach inwolucji kulturowej, w kto rym spoecznos c , wykorzeniona i rozbita s rezygnuje ze znacznej cze ci swojej symbolicznej kultury, jako z e stracia ona na c opisu i wyjas znaczeniu w nowej sytuacji, nie dostarczaja nienia s wiata spoecz jedynie do sfery praktycznej, koniecznej dla biologicznego nos c taka ogranicza sie przez ycia 59. Kopotliwa komunikacja z nowymi obcymi i brak kompetencji do zrozumienia ro z nic sprzyjay powstawaniu barier i poczuciu alienacji. Bohdan Tokacz wspomina ludnos c z gorzowskiej dzielnicy Wieprzyce, w kto rej mieszka: o drobiazgi, nie szcze dzili sobie zos Ko cili sie liwych epiteto w w rodzaju: ty chamie zza Buga, ty pyro poznan ska, ty trepie z Polesia itp. 60 Aby poradzic sobie , mieszkan z ro z norodnos cia cy zachodu tworzyli na temat innych stereotypy ce ich uznawane za wadliwe cechy 61. Tworzenie takich wizji pozwalao uwydatniaja dkowac zi spoecznych. porza s wiat, ale nie sprzyjao powstawaniu wie Ideologiczna wersja nauki w PRL narzucia oficjalny sposo b interpretacji cych miejsce na nowych ziemiach w kategoriach integracji, go proceso w maja wnie po to, aby juz z reszta w latach 60. ogosic jej sukces 62. Tymczasem jeszcze dzisiaj migratrudno mo wic o zakon czeniu proceso w determinowanych przez powojenna , a tym bardziej o powstaniu nowej, wyrazistej toz cje samos ci regionalnej i lokalcymi, mie dzy osadnikami dochodzio przeciez nej 63. Poza procesami integruja takz e tej dialekdo rywalizacji, nieporozumien , nieufnos ci oraz konflikto w Wypadkowa tyki byo powstanie pewnej spoecznej ro wnowagi 64. Na polu toz samos ci cego do homogenizastopniowo dochodzio do zaniku dawnych ro z nic prowadza jednak tylko za przejawy przystosowania do cji 65. Te zjawiska uznaje sie
57

P. Rybicki, Ziemie zachodnie ze stanowiska teorii socjologicznej, w: Przemiany spoeczne..., Zob.: S. Owsin ska, Tworzy sie nowe, w: Wiosna na rumowisku..., s. 110. Z. Mach, op. cit., s. 130. B. Tokacz, Wieprzyce-Zdro j, Ziemia Gorzowska nr 1, 1979. P. Rybicki, op. cit., s. 359. Por.: J. Bart kowski, op. cit., s. 182. Por.: Z. Mach, Niechciane op. cit.; E. Smolarkiewicz, op. cit.; M. Drzonek, op. cit. W. ukowski, op. cit., s. 257. E. Smolarkiewicz, op. cit., s. 47.

s. 348.
58 59 60 61 62 63 64 65

Toz samos c lokalna Gorzowa

169

materialnego i spoecznego otoczenia, co stanowi dopiero pierwszy etap was ciwej, 66 dugotrwaej integracji . moz W przypadku pojedynczych migracji, przybysze maja liwos c przystosowa do zastanej zbiorowos nia sie ci i jej toz samos ci 67. W Landsbergu jednak was ciwie nie byo Polako w 68 i doszo tu do niemal cakowitej wymiany ludnos ci. Wszyscy cy jednakowo trafiali wie c na pro spoeczna 69. Zastali co prawda przybywaja z nie dotychczasowych mieszkan co w Landsbergu, ale nie mieli zamiaru w z aden sposo b kontynuatorami niemieckiej tradycji. Tak Polacy, jak i Niemcy byli stac sie siedztprzekonani o niemoz liwos ci wspo z ycia obydwu narodo w i uznawali stan sa wa za tymczasowy 70. Sporadyczne kontakty obu grup pozostaway raczej powierz w ten chowne i dotyczyy tylko doraz nych spraw bytowych. Osadnicy pozbawili sie sposo b moz liwos ci zrozumienia i zaakceptowania miejscowej kultury. stosunek Powszechnym zjawiskiem lat powojennych, w kto rym wyraz a sie Polako w do zastanego na ziemiach zachodnich dziedzictwa materialnego, byo szabrownictwo, czyli przywaszczanie sobie mienia pozostawionego przez Niem nim zaro co w. Zajmowali sie wno nowi mieszkan cy, jak i specjalnie w tym celu cy przybywaja na zacho d poszukiwacze skarbo w. atwo i jakby poza normalnymi pne w duz danie reguami z ycia spoecznego doste ej ilos ci przedmioty budziy poz a c w zaoz i che szybkiego ustawienia sie ycielskich czasach nowej rzeczywistos ci. Ten stan podtrzymywa niejasny, westernowy 71 status Ziem Zachodnich i Po nocnych. Mimo propagandowych zapewnien o przyrodzonej polskos ci tych tereno w, w potocznym rozumieniu traktowano je przede wszystkim jako tereny poniemieccie byo w gruncie rzeczy synonimem upu wojennego. To re to poje kie 72, kto nadawao takz e Gorzowowi toz samos c rezerwuaru atwych do zdobycia do br, a nie nowej maej ojczyzny. Takie podejs cie do zastanego niemieckiego dziedzictwa mie dzy osadnikami i poge biao konflikty. wywoywao w dodatku rywalizacje W kontakcie z symbolicznym wymiarem przestrzeni miejskiej Polacy dos wiadczali na kaz dym kroku niemieckos ci Gorzowa. Ziemie zachodnie oficjalnie przedstawiano jako prapolskie, ale w praktyce, w niedawnym Landsbergu niemal z polskos . W artykule z Ziemi Gorzowskiej z 29 lipca nic nie kojarzyo sie cia tna 1945 r. czytamy na przykad: do dzis jeszcze Gorzo w nie ma na sobie pie

66 Por.: C. Trosiak, O toz samos ci regionalnej na Ziemiach Zachodnich i Po nocnych, Siedlisko nr 5, s. 2. 67 Por.: D. Niedz wiedzki, Migracje i toz samos c . Od teorii do analizy przypadku, Krako w 2010. 68 Por.: D. A. Rymar, Gorzo w Wielkopolski, op. cit., s. 84. 69 Z. Dulczewski, Spoeczne aspekty migracji na Ziemiach Zachodnich, Poznan 1964, s. 63. 70 Por.: H. Meyer-Ohrt, Gorzo wLandsberg w mojej pamie ci 1926 sierpien 1945, w: E. Jaworski, G. Kostkiewicz-Go rska, B. Skazin ski (red.), Gorzo w w mojej pamie ci. Gorzo w in meiner Erinnerung, Gorzo w Wlkp. 2008. 71 Z. Mach, op. cit., s. 72. 72 H. Tumolska, Mitologia Kreso w Zachodnich w pamie tnikarstwie i beletrystyce polskiej (1945-2000), Torun 2007, s. 63.

170

Pawe Lewandowski

polskos ci. Do dzis jeszcze wszystko w nim woa, z e by miastem niemieckim 73. Lokalna przestrzen nie potrafia przemo wic do osadniko w. Niezrozumiaa, stawaa nie tylko obca, ale i wroga, bo zbyt silnie przywouja ca znienawidzonych sie d powszechna ignorancja dla zastanych podczas okrutnej wojny Niemco w 74. Sta wytworo w kultury, liczne ich dewastacje i przyznawanie wartos ci tylko temu, co wartos lub przynajmniej handwykazywao wyraz nie rozpoznawalna c uz ytkowa 75. Taki stosunek do zasiedlonych ziem: skutkuje (...) duchowa dewaloryzacja lowa zasiedlonego miejsca, grozi wto rnym wyobcowaniem, zablokowaniem procesu toz zakorzenienia i wyksztacenia sie samos ci regionalnej 76. Wadza dostarczaa ideologicznego wsparcia dla destrukcyjnych wobec niemiec do s ckiego dziedzictwa dziaan nawouja cierania pokostu niemczyzny. Poza samym wysiedleniem Niemco w, zadanie to realizowano poprzez usuwanie niemiecci 77. Prosta i skuteczna metoda byo tez kich napiso w i niszczenie miejsc pamie 78 zaniedbywanie niemieckich zabytko w . Gorzowskim symbolem takich praktyk sta budynek arsenau. Dugo nie remontowany, wcia z sie podupada, az w kon cu rozebrano go w 1969 r. 79 Degermanizacja miaa byc ro wnoczesna z repolonizacja 80 tku ziem zachodnich . Skoro Gorzo w od samego pocza nalez a do niemieckiej to, mniej lub bardziej sztucznie, wytwarzac kultury, jego polskos c zacze . Lands genealogie , twierdza c, z bergowi przypisano sowian ska e powsta on na bazie osady Go 81. Symbol miasta wczesnogotycka katedra pochodza ca nazywanej Kobyla ra z XIII w., w 1945 r. zyskaa nagle polskich budowniczych 82. Polonizacja obe nazw miejscowych. Che tnie nawia zywano w tym zakresie do jmowaa tez zmiane zahistorii s redniowiecznej (ulice Lechito w, Chrobrego, okietka), wydarzen zwia nych z konfliktami polsko-niemieckimi (ulica Dzieci Wrzesin skich, Plac Grunwal ukowa, Armii Czerwonej, 30 ci o ostatniej wojnie (ulice Z dzki) oraz pamie takz ci, zgodnych Stycznia). Pojawiy sie e projekty tworzenia polskich miejsc pamie ideologia . Che tnie upamie tniano pionierskie wydarzenia z okresu z aktualna przejmowania Landsbergu. Podczas penych symboliki obchodo w pierwszych gielny pod polskich doz ynek Ziemi Lubuskiej w 1945 r. wmurowano kamien we
(K. K.), Usunac s lady niemczyzny, Ziemia Gorzowska 29.07.1945, s. 3. Z. Mach, op. cit., s. 70. 75 Opowies ci z miasta G... 76 Z. Mazur, K. Wawruch, Niemieckie komponenty w s wiadomos ci historycznej studento w Ziem Zachodnich i Po nocnych, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 26, 2002, s. 4. 77 Por. tez : Musimy godnie przyjac gos ci, Ziemia Gorzowska 26.08.1945, s. 1. 78 Por.: S. Kowalski, Zabytki suszne i niesuszne. Ze wspomnien konserwatora, Siedlisko nr 2. 79 D. A. Rymar, Koniec niesusznego zabytku w Gorzowie, Siedlisko nr 3. 80 Por.: Z. Czarnuch, Oswajanie krajobrazu. Polscy osadnicy w dorzeczu dolnej Warty, w: Z. Mazur (red.), Woko niemieckiego dziedzictwa kulturowego na Ziemiach Zachodnich i Po nocnych, Poznan 1997. 81 Por.: J. Zysnarski, Legenda o Kobylej Go rze, w: idem, Czarownice z Kobylej Go ry. Transgraniczna historia Gorzowa i inne szkice z historii miasta, Gorzo w 2000. 82 cym kos Zob.: podpis pod rysunkiem przedstawiaja cio , Ziemia Gorzowska 8.09.1945, s. 3.
74 73

Toz samos c lokalna Gorzowa

171

Pomnika Wolnos budowe ci. Nigdy nie powsta, ale w planowanym miejscu to pomnik Adama Mickiewicza. W Gorzowie nie zabrako takz w 1957 r. odsonie e charakterystycznych dla okresu wojskowych monumento w. Na Placu Grunwaldz onierzy Polskich i Radzieckich, na Placu pomnik Braterstwa Broni Z kim stana onierza (tzw. kwadrat) pomnik pos cony z wie onierzom 5 Armii Nieznanego Z Uderzeniowej I Frontu Biaoruskiego, zas przy ulicy Chopina, pomnik Bohatero w wiatowej. II Wojny S Moz na powiedziec , z e w kolejnych latach powojennych Gorzo w rozwija sie tne, socjalistyczne miasto 83. Lokalnos c uzupeniona zostaa o rozwo j jako przecie powstanie przemysu, budownictwa, sportu i kultury 84. Trudno za to stwierdzic bnos s wiadomos ci lokalnej odre ci lub choc by autostereotypu. Moz na co najwyz ej czy antagonizm z Zielona Go , zauwaz yc , z e do antagonizmu z Niemcami, doa ra z kto ra Gorzo w rywalizowa o role regionalnego centrum Ziemi Lubuskiej. Warto z problemem zniszczen takz e odnotowac , w jaki sposo b uporano sie gorzowskiego tanie gruzo to dopiero w 1957 r., a rok po s ro dmies cia. Uprza w rozpocze z niej to odbudowe . Nie zrekonstruowano jednak dawnych kamienic, ani nie rozpocze d Landsbergu. Centrum ufundowano niczego, co przypominaoby dawny wygla Gorzowa wypeniono zwykymi blokami. Ten zabieg pozbawi s ro dmies cie niemieckiego oblicza, ale tez pozbawi je jakiegokolwiek charakteru, co do dzisiaj jest z ro dem krytyki Gorzowian 85. Opisane powyz ej narodowe zawaszczanie przestrzeni lokalnej Gorzowa przez jego nowych mieszkan co w nie byo na pewno procesem, kto rym moz na by sie dzisiaj szczycic . Miao ono jednak bardzo racjonalny i utylitarny cel. Suz yo tej przez Polako oswojeniu zaje w przestrzeni 86. Tak jak wszyscy ludzie, mieli oni posiadania swojego miejsca i nawet jes was ojczyzne potrzebe li za swoja ciwa uznawali jakies inne, potrzebowali choc by minimum swojskos ci w aktualnym nabyo ksztatuja ce sie po wojnie miejscu zamieszkania. Toz samos c lokalna, jaka gorzowskie spoeczen stwo, zostaa w ten sposo b oparta na nieautentycznej wizji ci do Niemco historii, nieche w oraz strachu przed ich rewizjonizmem. Ten ostatni sprawia, z e Polacy traktowali swo j stan posiadania na przyznanych ziemiach jako c tymczasowy i nieche tnie inwestowali wen prace i uczucia. niepewny, a wie swoja cy Charakterystyczny by takz e dysonans zachodza miedzy przyjeciem przekonania z obcos i brakiem rozpoo prapolskos ci Gorzowa a jego wcia dos wiadczana cia znawalnego charakteru.

cze s W monografii powojennej historii Gorzowa, Dariusz A. Rymar przedstawia duz a c lokalnych dziejo w jako echa wydarzen spoza miasta. Zob.: D. A. Rymar, Gorzo w Wielkopolski... 84 Por.: ibidem. 85 Por.: ibidem, s. 245. 86 Por.: Z. Czarnuch, Oswajanie krajobrazu...

83

172

Pawe Lewandowski

T PAUCKSCHMARIE POWRO Pomimo raczej niekorzystnego gruntu, w Gorzowie stosunkowo wczes nie przypadki dialogu z dawnymi landsberczykami. Inicjacja bya tutaj pojawiy sie przyjaz n biskupa diecezjalnego gorzowskiego Wilhelma Pluty z Hansem Beskem, cym ziomkostwa Bundesarbeitsgemeinschaft Landsberg (Warthe) przewodnicza cego dawnych mieszkan ki temu (dalej: BAG), zrzeszaja co w Landsbergu. Dzie kontaktowi, doszo do kolejnych zbliz en . W ich wyniku w 1982 r. ukazaa ksia z sie ka pt. Wege zueinander. Landsberg (Warthe) Gorzo w Wlkp. Herford 87 ca takz (pol. Drogi ku sobie), zawieraja e rozdzia napisany przez Bogdana Ku ona do historii miasta 88. nickiego i w nowy, bardziej otwarty sposo b odniosa sie Dariusz A. Rymar wskazuje, z e do polepszenia atmosfery w stosunku do dawnego ro miasta przyczynio sie wniez regionalistyczne zaangaz owanie publikacji drukowanych w powstaej w 1980 r. Ziemi Gorzowskiej redagowanej przez Jerzego Zysnarskiego. Prawdziwym przeomem dla caych Ziem Zachodnich i Po nocnych Polski jednak dopiero zmiana systemowa z 1989 r. W innym s to okazaa sie wietle zacze tki PRL, zamiast odzyskania mo przedstawiac pocza wiono raczej o pozyskaniu, wskazano na polityczne z ro da naukowych narracji na temat ziem zachodnich, a takz e zauwaz ono w kon cu losy dawnych niemieckich mieszkan co w. W ten sposo b z dawna konstrukcja toz samos ci, do kto rej po 45 latach wielu zda yo juz przywykc z na , w 1989 r. zostaa zanegowana. Wcia niejasna toz samos c lokalna zostaa jeszcze bardziej rozmyta, bo go wna rama teoretyczna, kto ra nadawaa jej ksztat teraz ambiwalentny. mit odzyskania, okaza sie zdecydowanie ku Niemcom oraz ku akceptacji Po przeomie Gorzo w zwro ci sie 89 pie powro t Pauckschmarie na swojej wasnej niemieckos ci . Opisany we wste gorzowski Stary Rynek jest tego dobrym przykadem. Po 1989 r. lokalni badacze dawna historia Landsbergu oraz zapeniali tres coraz s mielej interesowali sie cia 90 biae plamy w zasobie wiedzy o najnowszych wydarzeniach . Wadze miasta ze strategie wobec dawnych niemieckich mieszkan swej strony obray pojednawcza co w. 30 stycznia 1995 r., zamiast dotychczas obchodzonych rocznic wyzwolenia ci i Pojednania, na kto takz miasta, zorganizowano Dzien Pamie rym pojawia sie e
87

H. Beske, E. Handke, Wege zueinander. Landsberg (Warthe) Gorzo w Wlkp. Herford, Berlin

1982.
88 drugie, rozszerzone wydanie tej pozycji. Zob.: H. Beske, E. Handke, Wege W 1993 ukazao sie zueinander. Landsberg (Warthe) Gorzo w Wlkp. Herford. Drogi ku sobie. Landsberg (Warthe) Gorzo w Wlkp. Herford, Berlin 1993. 89 Por.: Z. Czarnuch, Pytania o nasza tu nad Odra toz samos c , w: Nadwarcian ski Rocznik Historyczno-Archiwalny nr 2, 1995. 90 Zob.: czasopismo naukowe Nadwarcian ski Rocznik Historyczno-Archiwalny, kto re publikuje cych materiao ca literature przedmiotu i gromadzi bogate dane wiele interesuja w, a takz e omawia biez a bibliograficzne.

Toz samos c lokalna Gorzowa

173

delegacja z BAG 91. Od tamtej pory 30 stycznia jest regularnie obchodzony w tej sto towarzyszyy mu dodatkowe przedsie wzie cia naukowe lub artyformie i cze o partnerstwie styczne. W listopadzie 1995 r. wadze Gorzowa podpisay umowe o z miastem Herford, siedziba wczesnego BAG, a wspo praca obu os rodko w ukadaa dos sie c pomys lnie. Gorzo w by nawet czasem wskazywany jako wzorcowy przykad prowadzenia polityki wobec dawnych niemieckich mieszkan co w 92. ci. Przeom 1989 roku to takz e zmiana w podejs ciu do lokalnych miejsc pamie Pierwszym jej przejawem byo ustawienie w Parku Kopernika kamienia z dwuzyczna tablica pos cona pamie ci mieszkan je wie co w naszego miasta, pochowanych na cmentarzu ewangelickim, kto ry w 1975 r. przeksztacono was nie w park. c w nim Obok tego miejsca, 6 czerwca 2010 r. otwarto tez lapidarium, umieszczaja s cze c niemieckich nagrobko w zgromadzonych w trakcie ekshumacji. W mies cie cych cych pojawio sie kilka tablic upamietniaja znacza mieszkan co w Landsbergu (m.in. kompozytora Carla Teikego, przemysowca Maxa Bahra, filozofa Friedricha Schleiermachera). Kilka innych miejsc odzyskao swoje historyczne konteksty czone jednoczes a nie z pozytywnymi konotacjami (np. spichlerz, katedra, studnia ksza obecnie galeria handlowa czarownic, cafe Volley). Ciekawe, z e nawet najwie dzona w nawia zaniu do niemieckiej historii Gorzowa. Nazwa w mies cie zostaa urza od niemieckiej dynastii Askan Askana wywodzi sie czyko w, kto ra zaoz ya c Landsberg. W samej galerii ustawiono zas pie pomniko w znanych Landsberczan (zaoz yciel miasta Albrecht de Luge, doktor Oswald Schreiber, mistrz piwowarski Louis Kohlstock oraz kupcy Jan Mattis i Hermann Landsheim). Zmiany w pojmowaniu miasta spowodowao takz e odkrywanie historii poszczego lnych, choc by nawet zupenie zwykych, miejsc, budynko w i obecnych z reszta w dos w nich niegdys ludzi. Nurt ten wpisuje sie c powszechne zainteresowanie tym, co konkretne, lokalnie bliskie codziennemu z yciu i historycznie byc nurtu wydaje sie ro wniez namacalne 93. Publicznie widocznym przejawem tegoz gu dziaalnos c Spoecznego Komitetu Budowy Pomniko w. Z jego inicjatywy w cia ostatnich lat postawiono w przestrzeni miasta kilka pomniko w charakterystycznych ty, gondolier Pawe Zacharek, dla Gorzowa postaci, takich jak kloszard Szymon Gie z uz lowiec Edward Jancarz, malarze Ernst Henseler i Jan Korcz oraz przyrodnik Wodzimierz Korsak. Moz na zauwaz yc , z e przeksztacenie toz samos ci lokalnej Gorzowian odbywao w relacji ze zmianami toz tkowo ci ostatni sie samos ci landsberczyko w. Jes li pocza czne prawo do odebranego im przez Polako ros cili sobie wya w miasta, to z czasem
D. A. Rymar, Gorzo w Wielkopolski..., s. 436. Zob.: B. Halicka, op. cit., s. 21. 93 ska, Pie Por.: A. Wolff-Powe kna maa historia. Pamie c centralna, pamie c lokalna, Nadwarcian ski Rocznik Historyczno-Archiwalny nr 17, 2010; A. Szpocin ski, Autentycznos c przeszos ci jako problem kultury wspo czesnej, w: idem (red.), Pamie c przeszos ci jako element kultury wspo czesnej, Warszawa 2005.
92 91

174

Pawe Lewandowski

li sie godzic sytuacja i zauwaz niezbe dna zacze ze swoja ac , z e Gorzo w stawa sie s z cze cia ycia jego nowych, polskich mieszkan co w. Pragnienie rewizji politycznych powaa te sknota za Heimatem i nadzieja na choc granic stopniowo zaste by sym strone doznanych przez nich samych krzywd. boliczne uznanie przez druga Was ciwie dopiero na to woanie Gorzowianie mogli w kon cu odpowiedziec i to was nie uczynili.

SAMOS CI WYTWARZANIE LOKALNEJ TOZ ci zbiorowej Gorzowian jest Internalizacja niemieckiej historii miasta w pamie najlepiej rozpoznana przemiana lokalnej toz samos ci ostatnich lat. Nie oznacza to bionej wiedzy historycznej na ten temat. jednak jej powszechnej akceptacji ani poge z lokalna Przez lata utwierdzane uprzedzenia wcale nie zaniky i wcia ksztatuja nad otwartym zdefiniowaniem kulturowej toz s wiadomos c . Praca samos ci lokalnych tylko wa ski kra g inteligencji 94. Stosunek do dawnej spoeczen stw zajmuje sie na niemieckos ci miasta to tylko jeden wymiar toz samos ci. Warto tu zwro cic uwage wyniki badania przeprowadzonego w 1998 r. przez Zbigniewa Mazura i Krzysztofa Wawrucha ws ro d nauczycieli na Ziemiach Zachodnich i Po nocnych (w tym takz e w Gorzowie). Autorzy stwierdzili, z e nawet ws ro d pedagogo w wiedza o najbliz szym otoczeniu i stan lokalnej toz samos ci pozostaway problematyczne: Nasi bnieniem (w sensie pozytywnym i negatywrespondenci mieli trudnos ci z wyodre nym) nie tylko swojego regionu, ale ro wniez grup etnicznych, spoecznych, (...) zawodowych, wybitnych jednostek etc., kto re szczego lnie mocno zapisay sie w doprowadziy takz e badania jakos w jego dziejach 95. Do ciekawych wniosko ciowe (ro wniez z udziaem dwo ch grup z Gorzowa) przeprowadzone w 1996 r. dzenia 96. Stwierdzono w nich przez CBOS w ramach projektu Kompleks wype wiedzy historycznej mieszkan m.in. ambiwalencje co w ziem zachodnich, kto rzy dzenie Niemco obecnos wype w i wasna c na tych terenach postrzegali w cakiem innych kategoriach i czasem nawet pomimo posiadanej wiedzy, powtarzali dawne polityczne slogany 97. Powstaa po 1989 r. moda na akcentowanie wielokulturowej historii potrznego, ale sami mieszszczego lnych miejsc dotyczy go wnie wizerunku zewne zuja wage go kan cy przywia wnie do od dawna znanych funkcji lokalnych instytucji,
Z. Czarnuch, Bitwa o bitwe pod Cedynia. Kontrowersje na temat toz samos ci kulturowej maych ojczyzn Nadodrza, Nadwarcian ski Rocznik Historyczno-Archiwalny nr 16, 2009, s. 397. 95 Z. Mazur, K. Wawruch, Nauczyciele wobec przeszos ci Ziem Zachodnich i Po nocnych, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 9, 1998, s. 33. 96 Zob.: Powojenne przesiedlenia ludnos ci na terenie Ziem Zachodnich w s wiadomos ci spoecznej Polako w. Raport zbiorczy CBOS z badania jakos ciowego, w: Kompleks wype dzenia... 97 Ibidem, s. 459.
94

Toz samos c lokalna Gorzowa

175

w kontakt 98. Nalez z kto rymi wchodza aoby rozwaz yc , czy pojednanie z Niemcami elit, kto i niemieckim wymiarem lokalnos ci nie jest tylko inicjatywa ra bardzo powoli przenika do s wiadomos ci zwykych mieszkan co w, albo moz e w ogo le nie jest przez nich traktowana jako istotna. Co w takim razie ksztatuje mniej , a bardziej empiryczna jakos normatywna c poczucia toz samos ci? odpowiedz Moz liwa na to pytanie moz na wydobyc z obserwacji procesu wdraz ania marki promocyjnej miasta tworzonej pod hasem Gorzo w Przystan , du Miasta Gorzowa i wprowadzanej w z opracowanej na zlecenie Urze ycie od tku 2010 r. 99 Stworzenie marki zostao poprzedzone badaniami spoecznymi pocza w toz i miao w zaoz eniach wpisac sie samos c Gorzowa. W dokumencie pt. dzania marka Gorzo Dugoterminowa strategia zarza w 100 znajdujemy kilka ciekacych powszedniej interpretacji toz wych spostrzez en dotycza samos ci miasta przez : pooz jego mieszkan co w. Ws ro d pozytywnych identyfikacji znalazy sie enie geograficzne blisko granicy i w otoczeniu atrakcyjnych warunko w przyrodniczych, trz samego miasta, spokojne tempo z zielen wewna ycia, nietypowe inicjatywy (jak cej sie z wolnos : reggae, wspomniane wyz ej pomniki), festiwale muzyki kojarza cia jazz i romskiej, a takz e niemieckie dziedzictwo kulturowe. Za cenny uznawano takz e miejski sport, co jednak autorzy dokumentu uznali w tym przypadku za ce kulture stadionowa i powoduja ce dominacj[e ] sportu niebezpieczne, bo tworza nad innymi aspektami z ycia. Jako jednoznacznie negatywne aspekty gorzowskiej z toz samos ci wymieniono w Strategii: saby poziom szkolnictwa wyz szego, wcia ca ksenofobie , identyfikacje Gorzowa jako punktu etapowego, przez kto istnieja ry przejez ce sie jedynie sie dz a i uznawanie go za nierozpoznawalne i niekojarza z niczym konkretnym miasto. ku, konstatacje na temat lokalnej toz W ogo lnym wydz wie samos ci zawarte w Strategii byy raczej ponure. Dwa go wne autostereotypy gorzowian to prowincjonalnos c i poczucie dyskryminacji na poziomie regionalnym, co w tym tlenie w rywalizacji z Zielona Go . Wskazano drugim przypadku ujawnia zape ra tez na dwuznacznos c oceny lokalnej toz samos ci Gorzowa: Mieszkan cy, choc pozytywny trend zmian w mies bez wspomagania doceniaja cie, nie potrafia cych ani celowos wskazac jego cech wyro z niaja ci dziaan . W spontanicznych , nie dzieje, choc ocenach w wiekszos ci podkres laja z e w Gorzowie nic sie wymienic dopytywani potrafia wiele imprez i miejsc, dla kto rych warto odwiedzic miasto. Symptomatyczny jest takz e wniosek z projektu, w ramach kto rego,
M. Zio kowski, Tradycje lokalne w sytuacji zmiany granic politycznych i etnicznych, w: Oblicza lokalnos ci. Ro znorodnos c miejsc i czasu... 99 zku marketingu i toz Na temat zwia samos ci miasta, por.: H. Kawalec, Wpyw kampanii promocyjnej miasta na toz samos c terytorialna jego mieszkan co w, w: Z. Rykiel (red.), Toz samos c terytorialna w ro znych skalach przestrzennych, Rzeszo w 2010. 100 pny ro Dokument ten jest doste wniez w Internecie: http:www.gorzow.plprzystanmar 09.12.2011). kastrategia (data wejs cia na strone
98

176

Pawe Lewandowski

po przeprowadzeniu badan spoecznych na temat lokalnej toz samos ci, jako strategie cej sie na, miasta zaproponowano stworzenie cakiem nowej marki, koncentruja w gruncie rzeczy neutralnej wobec lokalnos ci, idei Przystani. marke i obudowana na niej strategie marketingowa oceniono w pierwNowa i posiadaja ca spory potencja 101. Jednak w interszych analizach jako niebanalna doze sceptycyzmu, wyraz netowych reakcjach Gorzowian widac spora anego poszczego poprzez krytyke lnych elemento w nowej marki oraz brak wiary w skutes ciej uznawano cznos c tworzenia istotnych lokalnie znaczen tego rodzaju 102. Najcze za nieprzystaja ca do Gorzowa ro marke wniez dlatego, z e zbyt optymistycznie . Szybko sparodiowano tez c: Gorzo zarysowana go wne haso, tworza w: Przestan !. tpiewano poza tym w istnienie potrzeby wprowadzania nowos c Powa ci. Moz na wie przy tej okazji zauwaz yc , z e tworzenie nowej marki, nawet jes li opartej na lokalnie cym kapitale, musi oznaczac istnieja wprowadzanie zmian, a co za tym idzie kolejnego przeformuowania toz z potrzebe samos ci, kto ra w ten sposo b wcia nie ze stanu bycia w staym procesie stawania sie . moz e wydobyc sie ca Toz samos c lokalna powstaje jako wynik dugotrwaego obcowania z otaczaja , two tkowos przestrzenia rczego jej przeksztacania oraz odkrywania jej wyja ci. samoistnie, jako autoteliczna i powszechnie akceptowana, pozytywna Wyania sie wartos c zajmowanego miejsca. Toz samos c ulega oczywis cie przeksztaceniom, a w okresach zawirowan politycznych i kulturowych wymaga elastycznego dos dnie stabilna stosowania do nowej sytuacji. Musi jednak posiadac jaka wzgle , co do wagi kto dny w perspektywie dugiego trwania esencje rej istnieje wzgle nie da sie politycznie stworzyc kompromis. Z pewnos cia toz samos ci od zera, ani wytwarzac jej co jakis czas na nowo. W ograniczonym zakresie moz liwe jest natomiast przeksztacanie jej tres ci. Niemieckie dziedzictwo (symbolizowane przez ) oraz Przystan byc fontanne sa moz e atrakcyjnymi projektami formowania , z one symulakrami, kto toz samos ci, ale wydaje sie e pozostaja re w s wiadomos ci zbyt wielu powia zan mieszkan co w miasta nie odnajduja znaczeniowych. , z , dyskursywna bariera politycznego przeksztacania Wydaje sie e go wna toz samos ci Gorzowa jest apatyczny stosunek miejskiej spoecznos ci do potencjalnych lokalnych identyfikacji. Sposobem przeamywania tego stanu moz e byc 103 opisana przez Judith Butler metoda resygnifikacji poprzez akty performatywne . ca, z Butler zastrzega, z e samookres lenie to idea (...) zakadaja e istnieje ktos , kto przybywa na s wiat, w dyskursie, bez historii, i tworzy siebie w magii nazwy ; z zyk wyraz lub wybo i konstytutywna i poprzez nia e je a wole r, a nie zoz ona
101 Zob.: D. Baran ski, Marka miasta: Gorzo w jak Nowa Zelandia (online), http:gorzow.gazeta.plgorzow1,36844,7545177,MarkamiastaGorzowjakNowaZelandia.html (data wejs cia na 09.12.2011). strone 102 Ibidem. 103 kuje jednoczes Dzie nie profesor Ewie Doman skiej za zwro cenie mojej uwagi na tenz e tekst, pomoc. a takz e za udzielona

Toz samos c lokalna Gorzowa

177

dyskursu i wadzy stanowia cych niezmiennie ambiwalentny materia 104. historie Dlatego jednorazowe samookres lenie nie wystarcza i resygnifikacja toz samos ci z nagromadzona sia nieforwymaga dugotrwaego, strategicznego mierzenia sie cego okres tunnych stereotypo w. Walka z praktykami marginalizuja lania toz samos ci Gorzowa musiaaby wedug linii wyznaczonej przez Butler obejmowac badanie cej mocy aktualnego stereotypu oraz publicznie odgrywane z ro de i stygmatyzuja sposobu mys akty performatywne, obliczone na zmiane lenia o toz samos ci lokalnej, cia, wywoywane w konteks tak aby semantyczne nasycenie tego poje cie Gorzowa, s do pozytywnych wartos mu przypisuje. Strategia cze ciej odnosio sie ci, kto re sie Gorzo rozwoju miasta pod marka w Przystan moz e byc interpretowana jako pro ba jednak, z okres lenia takiego planu resygnifikacji. Wydaje sie e jej projekt implemen z istnieja ca juz , a zbyt duz tacji zmian zbyt mao liczy sie toz samos cia o naraz s , obiecuje. Byc moz e Przystan stanie sie jaka inspiracja ale trudno sie spodziewac , wyonic aby wyrosa woko niej trwaa toz samos c . Ta mogaby sie w ramach burzliwych dyskusji, performatywnych akto w spoecznych oraz obywatelskiego toz zaangaz owania. W konteks cie badan nad kondycja samos ci lokalnej Gorzowa, moz na zaryzykowac twierdzenie, z e we wspo czesnej sytuacji kulturowo-polityczzane z budowaniem nej, budowanie toz samos ci lokalnej jest nierozerwalnie zwia demokracji partycypacyjnej, tworzonej oddolnie przez inicjatywy samej spoecznos ci i na jej potrzeby. c powyz Podsumowuja sze rozwaz ania, moz na powto rzyc za Zbigniewem Mazu Gorzowa wcia z rem i Krzysztofem Wawruchem, z e was ciwos cia jest opornie sie ca toz ksztatuja samos c 105. Zazwyczaj taki system identyfikacji tworzony jest przez zanych pozytywnie wartos ciowane wydarzenia, obiekty i dziaania ludzi powia grupa . W Gorzowie jednakz pnymi skojarzeniami na z dana e najbardziej doste narzekania na poszczego temat lokalnej toz samos ci bywaja lne elementy dos wiad odniesienia nie dwuznaczne sa czanej w codziennym z yciu rzeczywistos ci 106. Wyraz do przeszos ci, ws ro d kto rych obserwujemy zwaszcza brak tego, co Jan Assmann conej dugim trwaniem mitycznej c 107, czyli us wie definiuje jako pamie kulturowa przy tym, z podstawy istnienia spoeczen stwa. Wydaje sie e deficyt toz samos ci zany ze skomplikowanymi i penymi lokalnej to bardziej efekt genetyczny, zwia konflikto w okolicznos ciami powstania tej spoecznos ci niz konieczna tres c fenome do lokalnos nologicznego odniesienia sie ci, w kto rej ona funkcjonuje.
104 J. But ler, Krytycznie queer, w: A. Burzyn ska, M. P. Markowski (red.), Teorie literatury XX wieku. Antologia, Krako w 2006, s. 536. 105 Z. Mazur, K. Wawruch, Nauczyciele wobec przeszos ci..., s. 2. 106 Por. takz e wywoane przeze mnie dyskusje na forach internetowych: http:forum.gazeta.plforumw,58,131016120,131016120,zczymwamsiekojarzyGorzow.html; http:forum.gazetalubuska.pla-tak-w-ogole-to-lubicie-gorzow-t88512; http:forum.gazetalubuska.plgorzowa-tozsamosc-lokalna-t87861 (data wejs cia na strony 20.12.2011). 107 Zob.: J. Assmann, Kultura pamie ci, w: M. Saryusz-Wolska (red.), Pamie c zbiorowa i kulturowa. Wspo czesna perspektywa niemiecka, Krako w 2009.

178

Pawe Lewandowski

c na wste pie, z Pisza e lej po bombie w miejscu remontowanej fontanny was Pauckscha harmonizowa ze stanem s wiadomos ci Gorzowian, odnosiem sie nie do prezentowanego przez nich pesymizmu i zagubienia w zagmatwanej toz samos ci wasnego miasta. Fontanna Pauckscha powstaa jako pomnik ery przemysowej w Landsbergu. Rzez by, czyli jej go wne elementy symboliczne, y jeszcze zanim Niemcy zostali wygnani z ich Heimatu i w okresie znikne zawaszczania miasta przez Polako w fontanna bya nieobecna, tak jak i jej two rcy. w okresie poprawy stosunko Zrekonstruowano ja w dawnych i obecnych mieszkan z co w jako wyraz da en do pojednania. Akceptacja niemieckos ci przez Gorzowian jednak nieco powierzchowna, a urza dzenia fontanny nie dziaay okazaa sie a ona znowu, choc cakiem sprawnie. Znikne tylko na kro tko. Czy jej ponownej dzie przypisac s odpowiadaja ca przemianom rekonstrukcji moz na be jaka symbolike toz samos ci Gorzowian?

ABSTRACT The article concerns the formation of the local identity of Gorzo ws citizens. As a city in the so called Polish Recovered Territories, Gorzo w constantly struggles with its history, interrupted in 1945. During the first post-war period, the new society, formed by a rapid migration was not very eager to accept a socially and culturally unfamiliar environment. In order to adjust, people were domesticating and appropriating the city. This attitude harmonized with the state policy, but did not promote positive identification with the new home. After the transformation of 1989, a new, more open policy toward former Gorzo ws citizens and the citys German heritage has emerged. However, it appears that ordinary citizens do not consider recent political initiatives as the most essential for the citys identity and they regard Gorzo w to be rather unattractive and a place to which it is difficult to ascribe any fixed local identity system.