PSIHOLOGIJA, 2005, Vol.

39 (2), 167-182

UDC 159.9.072:316.647.8(=214.58)

SOCIJALNA DISTANCA I STEREOTIPI O ROMIMA KOD DECE NOVOSADSKIH OSNOVNIH KOLA1

Mirjana Franceko2, Vladimir Mihi i Jelena Kajon
Odsek za psihologiju, Filozofski fakultet, Novi Sad

Istraivanje predstavljeno ovim radom obuhvatilo je 575 uenika iz etiri novosadske osnovne kole. Od tog broja 58 uenika bilo je romske nacionalnosti dok su ostali bili Srbi, Maari, Slovaci, Hrvati itd. U istraivanju je utvrivana izraenost socijalne distance prema est grupa (Romi, Maari, Srbi, Hrvati, Rusini i Slovaci), kao i postojanje i struktura auto- i heterostereotipa o Romima. Poduzorke su inili uenici iz kola koji imaju svakodnevni kontakt sa Romima (dakle, iz kola koje pohaaju i Romi) i uenici koji nemaju tu vrstu kontakta (kole bez romske dece). Rezultati pokazuju da je socijalna distanca prema Romima via od distance prema ostalih pet grupa, ak i kod samih Roma. Takoe, nisu utvrene statistiki znaajne razlike u izraenosti socijalne distance prema Romima kod dece koji imaju i onih koji nemaju svakodnevni kontakt sa Romima. Oekivano, autostereotipi su bili pozitivniji, dok su jezgro heterostereotipa inile i pozitivne i negativne osobine. Kljune rei: socijalna distanca, obrazovanje Roma, stereotip o Romima

Rad je deo projekta Integracija romske dece u kolski sistem Srbije koji je finansijski pomogao Pokrajinski sekretarijat za nauku i tehnoloki razvoj AP Vojvodine. 2 Adresa autora: francmir@eunet.yu

Mirjana Franceko, Vladimir Mihi i Jelena Kajon

UVOD
Pitanje socijalne distance je, makar na naim prostorima, i na prostorima Jugoistone Evrope uopte, jedno od osnovnih istraivakih problema kako za psihologe tako i za sociologe i istraivae iz drugih drutvenih disciplina. Gotovo je nemogue pobrojati sva istraivanja u kojima se koristila, manje ili vie uspeno, Bogardusova skala koja je i pored toga to je kreirana pre skoro jednog veka, i dalje omiljen instrument ovakvih radova. Ono to je pitanje koje je kod nas tek poslednjih nekoliko godina stavljeno u iu istraivakih projekata jeste pitanje nastanka socijalne distance, odnosno pitanje postojanja i kvaliteta socijalne distance kod dece. Istraivanja ovog tipa su uglavnom bila bazirana na standardnom, ili malo prilagoenom postupku ispitivanja socijalne distance (Arsenovi-Pavlovi i sar. , 2002; Mihi, Lisul, 2002; Rutland i sar., 2002), ali je retko koje ispitivalo socijalnu distancu kod dece koja imaju svakodnevni i specifian kontakt sa decom drugaije etnike pripadnosti. Naroito bitno pitanje ispitivanja socijalne distance u Srbiji jeste distanca prema Romima. Naime, iako su ranija istraivanja uglavnom bila bazirana na istraivanjima koja se tiu socijalne distance prema etnikim grupama sa kojima je Srbija bila u sukobu (Biro i sar., 2002; Turjaanin i sar. , 2002; Puhalo, 2003), ono to se kao konstanta pojavljivalo u tim istraivanjima jeste izuzetno visoka socijalna distanca prema Romima, iako sa njima stanovnici Srbije nikada nisu imali ozbiljne konflikte. Ovaj podatak je meutim najee zanemarivan i prihvatan kao dosledna datost bez nekih ozbiljnijih analiza. No, ako prihvatimo da je socijalna distanca osetljiva na konflikte meu grupama i da stoga najvia distanca prema Albancima, kao ni relativno visoke prema Hrvatima i Muslimanima ne treba da ude, onda se zaista postavlja pitanje odakle tako visoka socijalna distanca prema jednoj grupi koja je ne samo vremenski dugo prisutna u Srbiji, ve i rasprostranjena na celoj njenoj teritoriji? Naravno, specifinost ove grupe koja se mora uzeti u obzir ini njihov socijalni i ekonomski status. Po nekim istraivanjima, ak polovina romske dece koja je upisana u prvi razred napusti osnovnu kolu u prvih nekoliko godina, a kraj osmog razreda u koli doeka tek svako peto romsko dete. Procenat zaposlenosti kod Romske populacije je samo 17% u odnosu na 60% neromske populacije u Srbiji, a tek svaki stoti Rom upie Fakultet (UNDP, 2005). Pa ipak, i pored toga, Romi su prisutni u svakodnevnom ivotu veine stanovnika Srbiji, ali naalost u neodgovarajuem kontekstu. Ono to bi trebalo da je makar teorijski tano, jeste da kontakt izmeu dve grupe dovodi do smanjenja predrasuda (i socijalne distance) (Sherif i Sherif, 1958; Petigrew, 1998; Eller i Abrams, 2002; Zervoulis, Lyons, 2002; Mihi i Mihi, 2004b), ali isto tako hipoteza kontakta (Olport) koja se obino poziva u ovim sluajevima predvia da nee svaki kontakt izmeu dve grupe biti pozitivan i uticati na smanjenje predrasuda. Kontakt izmeu dve grupe bie uspean samo ako se ispuni niz uslova od kojih je verovatno najvaniji onaj po kome grupe moraju u kontaktu biti ravnopravne, dakle kontakt izmeu dve grupe nee dovesti do
168

Socijalna distanca i stereotipi o Romima kod dece novosadskih osnovnih kola

smanjenja predrasuda ako je jedna grupa u superiornom, a druga u inferiornom poloaju. Zbog toga bi u stvari pravu sliku socijalne distance prema Romima trebalo da da istraivanje koje bi bilo sprovedeno u uslovima u kojima i romska i neromska deca imaju svakodnevni, ali ravnopravan kontakt, kao to je kolsko odeljenje. Istraivanje socijalne distance dece prema razliitim etnikim grupama je neto to je izuzetno zahtevan, ali istovremeno i zahvalan posao poto nam ovakva istraivanja mogu pruiti odgovor na pitanje kako se, kada i zbog ega stvara i razvija socijalna distanca prema grupama koje nisu nae. Ovaj rad pokuae da da makar delimian odgovor na ovo pitanje.

CILJEVI ISTRAIVANJA
Istraivanje je sprovedeno sa sledeim ciljevima: Utvrditi postojanje i intenzitet socijalne distance prema Romima. Utvrditi razlike u izraenosti socijalne distance izmeu uenika koji imaju svakodnevni kontakt sa romskog decom i onih koji nemaju takvu vrstu kontakta sa Romima. Utvrditi postajanje i strukturu autostereotipa prema Romima. Utvrditi postojanje i strukturu heterostereotipa prema Romima.

METOD Uzorak
Svi ispitanici iz uzorka bili su deca uzrasta 11-12 godina, uenici etvrtog razreda osnovnih kola sa teritorije Novog Sada. Ukupan broj ispitanika u istraivanju bio je 575. Od tog broja, 58 uenika (ili 10.1% bili su deca romske nacionalnosti), a 517 (89.9% od ukupnog uzorka) su bila deca neromske nacionalnosti (89.8% Srba, 7.1%Maara, 3.1% ostalih). U uzorak su ule etiri kole, od toga tri u kojima u svakom razredu ima bar po jedan uenik romske nacionalnosti i jedna u kojoj nema nijednog Roma u odeljenjima etvrtog razreda. U procentima, prvu grupu inilo je 78% ispitanika a drugu 22% ispitanika.

Instrumenti
U istraivanju su koriene dve skale.
169

Mirjana Franceko, Vladimir Mihi i Jelena Kajon

Modifikovana Bogardusova skala socijalne distance koja je kreirana tako da bude razumljiva uenicima koje smo imali u uzorku. Skala je konstruisana uz pomo psihologa, pedagoga i profesora razredne nastave iz pomenutih kola. Konana verzija sastojala se iz etiri tipa odnosa (da ivi u tvojoj ulici; da ide u tvoju kolu; da sedi sa tobom u klupi; da bude tvoj drugar) i est etnikih grupa (Srbi, Maari, Rusini, Romi, Slovaci i Hrvati). Uenici su za svaku etniku grupu procenjivali njenu prihvatljivost za sva etiri odnosa. Skala kojom su ispitivani stereotipi koja je imala oblik dihotomne varijable za svaki pridev-za svaku od 19 ponuenih osobina uenici su imali izbor da procene da li je ta osobina karakteristina za Rome ili ne. Preciznije, pitanje je za celu skalu glasilo ta misli da li su Romi? a ispitanici su odgovarali na atribute sa DA (jesu takvi) ili NE (nisu takvi). Stereotip je sainjen samo od onih osobina na koje su uenici odgovarali sa DA. Treba istai da je ispitanicima ostavljena i mogunost da ne zaokrue nijedan od dva ponuena odgovora, ako se ne mogu odluiti ili ne znaju. Veina prideva su dobijena kao stereotipna slika Roma u ranijim istraivanjima (Mihi, Mihi, 2004) na uzorku slinom onom koji je korien i u ovom istraivanju.

Procedura
U svim kolama koje su pristale da uestvuju u ovom istraivanju kontaktirani su psiholozi ili pedagozi koji su u saradnji sa direktorima kola ugovarali istraivanje u svim odeljenjima etvrtog razreda te kole. Pre samog istraivanja u svim kolama je proveren upitnik i nakon konsultacija sainjena konana verzija. U svim razredima bili su prisutni po jedan od autora istraivanja i jedan student psihologije kako bi istraivanje proteklo lake i kako bi se na licu mesta mogli ispraviti neki manji nedostaci koji nisu mogli biti isplanirani. Sa uenicima je raena verzija voenog upitnika gde su ceo upitnik ispunjavali uz pomo i vostvo jednog od istraivaa. Izuzev u par sluajeva u kojima su uenici bili nepismeni ili ak nisu dovoljno dobro znali srpski jezik, istraivanje je proteklo bez veih problema.

REZULTATI Socijalna distanca prema etnikim grupama

Kako je i bilo oekivano, najvea socijalna distanca utvrena je prema Romima, a najmanja prema Srbima. Prema ostalim etnikim grupama socijalna distanca je bila umerena i izmeu ova dva ekstrema. Detaljniji podaci dati su u tabeli 1. Vii skor na skali socijalne distance znaio je i izraeniju socijalnu distancu.
170

Socijalna distanca i stereotipi o Romima kod dece novosadskih osnovnih kola Tabela 1. Socijalna distanca prema svim etnikim grupama (neromska deca) Socijalna distanca etnika grupa N Min Max * M Sd Romi 489 0 4 2.36 1.63 Maari 511 0 4 1.02 1.45 Hrvati 528 0 4 0.96 1.47 Rusini 529 0 4 0.95 1.49 Slovaci 520 0 4 0.79 1.40 Srbi 74 0 4 0.07 0.32 Ukupna etnika 0 20 6.07 5.41 distanca** * Maksimalna socijalna distanca za nacinalne grupe bila je 4 (po jedan bod za svaki neprihvaeni odnos sa pripadnikom te etnike grupe) ** Maksimalan skor na celokupnoj skali je 20 (etiri odnosa X pet naroda etnika grupa kome je dete pripadalo nije ulazilo u odreivanje etnike distance)

Struktura distance po odnosima data je u Grafiku 1.

Grafik 1. Ukupna socijalna distanca prema etnikim grupama

Da li bi imao protiv (u%):

70 60 50 40 30 20 10 0 1 2 3 4 3 24 23 23 17 28 25 19 25 25 2222 23 2121 17 19 2,6 58 54 48 Srbi Maari Hrvati Slovaci Romi Rusini 1,9 2,1 66

Ovaj grafik pokazuje jo jednu pravilnost koja se tie Roma. Naime, najveu socijalnu distancu za ispitanike predstavlja sedenje u klupi sa romskom decom, ali interesantno, najmanju druenje sa Romima. Dakle, uenici neromske nacionalnosti nisu spremni da ive u istoj ulici sa Romima, niti bi voleli da idu sa njima u kolu, jo manje da sede sa njima u klupi, ali preko polovine ne bi imalo nita protiv da im Romi budu drugari! Ovaj rezultat je isti i za uenika koji imaju Rome u razredu
171

Mirjana Franceko, Vladimir Mihi i Jelena Kajon

(samo 46.9% dece je izjavilo da bi imalo protiv da im Romi budu drugari) i kod uenika koji nemaju Rome u razredu niti imaju svakodnevni kontakt sa romskom decom (iako je procenat neto vei i iznosi 53.2%). Takoe, kako je prikazano u Tabeli 2, korelacija izmeu ukupne socijalne distance i pojedinanih distanci (distanci prema pojedinim etnikim grupama) je najnia kod distance prema Romima, to bi moglo da ukae na to da je distanca prema Romima relativno visoka i kod dece koji generalno nemaju izraenu socijalnu distancu.
Tabela 2. Korelacije pojedinanih socijalnih distanci i ukupne socijalne distance Ukupna socijalna distanca etnika grupa r p Srbi 0.029 0.50 Maari 0.753 < .01 Hrvati 0.650 < .01 Slovaci 0.837 < .01 Romi 0.511 < .01 Rusini 0.859 < .01

Ono to je dalje interesantno kod rezultata ovog istraivanja jeste socijalna distanca romske dece. Naime, iako je, oekivano, ukupna socijalna distanca manja nego kod neromske dece (s obzirom da je kod neromske dece upravo distanca prema Romima bila najvea i najvie doprinosila ukupnom skoru), panje vredan podatak jeste i taj da se ak i kod ove dece najvea socijalna distanca uoava upravo prema Romima! (Tabela 3)

Tabela 3. Socijalna distanca prema svim etnikim grupama (romska deca) Socijalna distanca etnike grupe Min Max M Sd Srbi 0 4 0.43 0.91 Maari 0 4 0.98 1.29 Hrvati 0 4 1.00 1.43 Slovaci 0 4 0.81 1.33 Romi 0 4 1.60 1.71 Rusini 0 4 0.95 1.40 Ukupna etnika 0 16 4.17 4.23 distanca* * Maksimalan skor na celokupnoj skali je 20 (etiri odnosa X pet naroda u konaan zbir nije uzeta u obzir socijalna distanca Roma prema svojoj etnikoj grupi)

172

Socijalna distanca i stereotipi o Romima kod dece novosadskih osnovnih kola

I kod romske dece, najproblematiniji odnos jeste sedenje u klupi sa Romima. Skoro jedna treina (tanije, 31%) romske dece ne bi volelo da sedi u klupi sa Romom, a isto toliko ne bi volelo da ide u kolu sa Romima. Procenat onih koji se ne bi druili sa romskom decom je, oekivano, najnii i iznosi 25.9%. Procenat romske dece kojima bi smetalo da ive sa Romima u ulici je 27.6%. Bitno pitanje koje ovaj rad pokuava da rei jeste i to da li se razlikuju i u kom smeru socijalne distance prema pripadnicima romske etnike grupe izmeu uenika koji imaju svakodnevni kontakt sa romskom decom i onih kod kojih takav kontakt izostaje. Treba podvui jo jednom, da deca koja imaju kontakt sa romskom decom imaju takvu vrstu kontakta u svojoj uionici, dakle u pitanju su razredi u koje ravnopravno sa svima idu i deca romske nacionalnosti. Druga grupa dece ima kontakt sa Romima, ali takav kontakt je povran, sporadian i nimalo slian onom koji imaju deca iz kola sa znaajnim procentom romskih uenika. Naravno, i u ovoj analizi nije uzeta u obzir socijalna distanca samih Roma. Kako tabela 4 pokazuje, na naem uzorku nije utvrena ova razlika. Naime, socijalna distanca prema Romima je izuzetno visoka kod obe grupe dece, i s time povezano, nijedna nema statistiki znaajno vie izraenu distancu.
Tabela 4. Razlike u socijalnoj distanci prema Romima izmeu dve grupe uenika M Sd t= 0.009 p= 0.993 deca sa kontaktom sa Romima 2.36 1.62 deca bez kontakta sa Romima 2. 37 1.68

Meutim, ono to je uoljivo jeste da razlike u izraenosti socijalne distance postoje u svim drugim sluajevima, odnosno da deca bez kontakta sa Romima imaju vie socijalne distance prema svim drugim grupama (osim prema Srbima) kao i viu ukupnu socijalnu distancu. (Tabela 5)
Tabela 5. Razlike u socijalnoj distanci izmeu dve grupe uenika M1 M2 t 0.93 1.28 2.35 0.84 1.30 3.08 0.67 1.11 3.05 0.85 1.25 2.66 2.99

Maari Hrvati Slovaci Rusini

p .02 < .01 < .01 < .01 < .01

UKUPNO 5.65 7.31 M1 deca sa svakodnevnim kontaktom sa Romima M2 - deca bez svakodnevnog kontakta sa Romima

173

Mirjana Franceko, Vladimir Mihi i Jelena Kajon

Grafik 2: Socijalna distanca prema razliitim grupama kod dve grupe uenika

8 7 6 5 4 3 2 1 0 slovaci hrvati rusini ma ari romi Ukupno

sa romskim u enicima bez romskih u enika

Kao to je iz grafika vidljivo, obe grupe uenika su pokazali najniu socijalnu distancu prema Slovacima, a zatim slede Hrvati, Rusini, Maari i na kraju, sa najviom distancom, Romi. Kako je ve pomenuto, izuzev kod socijalne distance prema Romima, sve ostale distance se znaajno razlikuju kod grupe sa kontaktom sa Romima i grupe bez kontakta sa Romima.

Heterostereotipi i autostereotipi prema Romima

Kao jedan od ciljeva istraivanja postavili smo i utvrivanje stereotipa, i to kako heterostereotipa neromske dece prema Romima, tako i autostereotipa same romske dece prema svojoj etnikoj grupi. Kako je ve napomenuto, u stereotipnu sliku ule su samo one osobine koje je vie od 50% neromskih uenika procenilo kao karakteristine za romsku populaciju, odnosno na njih je odgovorilo sa DA. Ovo nije uobiajeni kriterijum odabira jezgra stereotipa, ali nam se ini da je prihvatljiv za na instrument u kojem su uenici morali da se odrede za svaku osobinu ponuenu u skali, a ne da odaberu samo neke od njih, pa bi kriterijum od 30% koji se obino postavlja bio isuvie blag. Kao heterostereotip izdvajaju se osobine: vole muziku, veseli, prljavi, muzikalni, nevaspitani i nesreni. Lista svih osobina data je u tabeli 6.

174

Socijalna distanca i stereotipi o Romima kod dece novosadskih osnovnih kola Tabela 6. Heterostereotip Roma Osobina procenat prihvatanja vole muziku Veseli Prljavi Muzikalni Nevaspitani Nesreni Sreni Vredni Lenji Opasni Glupi Lopovi prave dobre ale dobri drugari uvek spremni da pomognu Besni Pametni Simpatini Lepi 75.7 68.7 59.1 58.5 56.4 50.7 49.1 47.3 46.4 44.8 44 43.1 41.1 38.2 37.2 36.6 29.4 26.0 20.1

Kao to se iz tabele moe videti od est najkarakteristinijih osobina, ak tri su na neposredan ili posredan nain vezane za muziku. Preostale tri su negativne i opet donekle povezane poto se oslanjaju na kunu brigu i nezadovoljstvo sopstvenim ivotom. Faktorska analiza korienih prideva je izdvojila tri faktora koji zajedno objanjavaju 53.99% varijanse od kojih trei zaista obuhvata tri osobine koje smo naveli u est najfrekventnijih (vole muziku, muzikalni i veseli), dok prvi faktor obuhvata sve pozitivne osobine iz liste (lepi, vredni, pametni, uvek spremni da pomognu, simpatini, dobri drugari, prave dobre ale i sreni), a drugi faktor sve negativne osobine (glupi, lopovi, prljavi, nevaspitani, lenji, opasni, besni i nesreni). Drugi i trei faktor, kao i prvi i drugi faktor su u relativno niskoj korelaciji (0.18 odnosno 0.22), dok je korelacija prvog i treeg faktora via i iznosi 0.50. Autostereotip je naravno u odnosu na heterostereotip pozitivniji i razueniji. U njemu su osobine: muzikalni, veseli, prave dobre ale, sreni, , vole muziku, uvek spremni da pomognu i dobri drugari. (Tabela 7)
Tabela 7. Autostereotip Roma Osobina procenat prihvatanja muzikalni veseli prave dobre ale sreni 90.5 71.4 71.4 66.7

175

Mirjana Franceko, Vladimir Mihi i Jelena Kajon Vole muziku uvek spremni da pomognu vredni dobri drugari prljavi pametni simpatini nesreni opasni besni lenji lopovi nevaspitani glupi Lepi 65.5 64.3 61.9 59.5 47.6 47.6 45.2 40.5 40.5 40.5 38.1 38.1 35.7 31.0 28.6

Autostereotip ine i vie osobina (osam naspram est iz heterostereotipa) i za razliku od heterostereotipa sve osobine su pozitivne. Ipak, relativno visoko je i osobina prljavi koju smatra karakteristinim za Rome skoro polovina uenika romske etnike pripadnosti. Faktorska analiza daje veoma razuenu sliku (izdvaja se ak est faktora) pa nee biti prikazana u ovom radu. Radi bolje preglednosti osobine jezgra heterostereotipa i autostereotipa date su u tabeli 8.
Tabela 8. Razlike izmeu autostereotipa i heterostereotipa Roma Autostereotip Heterostereotip Muzikalni Veseli prave dobre ale Sreni vole muziku uvek spremni da pomognu Vredni dobri drugari vole muziku veseli prljavi muzikalni nevaspitani nesreni

U tabeli 9 dat je pregled heterostereotipa grupe koja ima svakodnevni kontakt sa Romima i one kod koje nema takve vrste kontakta. Kao to se moe videti, ova dva stereotipa su gotovo identina, sa izuzetkom osobine (ne)srean. Deca iz kole koja nema romske uenike smatraju Rome nesrenim, dok ih oni iz kola sa romskim uenicima nasuprot tome smatraju srenim.

176

Socijalna distanca i stereotipi o Romima kod dece novosadskih osnovnih kola

Tabela 9. Razlike izmeu heterostereotipa u zavisnosti od frekvence i vrste kontakta sa Romima Grupa koja ima svakodnevni Grupa koja nema svakodnevni kontakt sa Romima kontakt sa Romima vole muziku vole muziku veseli nesreni muzikalni prljavi nevaspitani muzikalni prljavi veseli sreni nevaspitani

DISKUSIJA
Pitanje socijalne distance jeste pitanje koje je u mnogome vezano za region Jugoistone Evrope. U naoj zemlji ova su istraivanja dostigla svoj vrhunac za vreme i nakon ratova na prostoru bive SFRJ, ali su u poslednjih par godina malo promenila svoje ciljeve. Naime, do 2000. godine najzanimljivijim se inilo merenje socijalne distance prema narodima bive SFRJ (Panti, 1991; Trebjeanin, 1999; Biro, 1994; Kuzmanovi, 1994; Sekelj, 2000; Biro, Mihi, Milin, Logar, 2002), ali nakon te godine pitanje socijalne distance prema Romima poinje da biva jedno od kljunih pitanja ove vrste istraivanja (Arsenovi-Pavlovi, Buha, Joli, Petrovi, 2002; urovi, 2002; Mihi i Lisul, 2002; Mihi i Mihi, 2003; Mihi i Mihi, 2004a; Mihi i Mihi; 2004b; UNDP, 2005). Pitanje ispitivanja socijalne distance ipak je jo uvek pomalo skrajnuto, iako se autorima ovog rada ini izuzetno bitnim. Nai podaci iz ovog rada pokazuju da su Romi jo uvek etnika grupa prema kojoj postoji najvia socijalna distanca kod dece, sa eventualno izuzetkom Albanaca koji nisu bili predmet ovog istraivanja, ali su se u nekim drugim pokazali kao narod prema kojima i deca i odrasli imaju najizraeniju socijalni distancu (Biro, Mihi, Milin, Logar, 2002). Izraenost te distance je naroito oigledna ako se u obzir uzmu svi odnosi koji su bili ispitivani u ovom istraivanju. Naime, izuzev kod prihvatanja Roma kao dobrog drugara, u svim drugim sluajevima procenat onih koji prihvataju Rome nije preao polovinu. Vie od polovine dece, ak i na ovom uzrastu, ne bi voleli da imaju Rome u svojoj ulici, svojoj koli, a naroito ne bi voleli da sede sa njima u klupi. Jedino bi, iako ne u previsokom, ali ipak procentu veem od 50% prihvatili Roma kao svog drugara. Uoljivo je da odnosi variraju u bliskosti i to moda ne onako kako bi teorijski bilo oekivano. Najneprihvatljiviji odnos za neromske uenike jeste sedenje u klupi sa Romima, i to je konstanta ovih istraivanja kod nas (Mihi, Mihi, 2003; Mihi, Mihi, 2004a). Razlog tome svakako jeste i relativno lo kolski uspeh ovih uenika (koji je za decu u etvrtom razredu jo uvek vano pitanje), ali uzrok ovoj distanci moemo videti i u heterostereotipu Roma gde je kao znaajna karakteristika Roma navedeno da su prljavi. Ako imamo u vidu da su problem higijene kao ubedljivo najbitniji navodili i
177

Mirjana Franceko, Vladimir Mihi i Jelena Kajon

sami uitelji u nekim drugim istraivanjima (Mihi, Mihi, 2004b), onda je sigurno ovo jedan od razloga koji uenike opredeljuje da Rome vide kao nepoeljne drugare iz klupe. Ovde je, podvucimo, pre na delu problem fizike a ne socijalne distance, a istovremeno to ukazuje i na postojanje reagovanja na oigledne razliitosti (drugaija boja koe) pre nego na etniku pripadnost. Interesantno je svakako i to da je odnos za koji bi bilo oekivano da podrazumeva najveu distancu (prijateljstvo sa pripadnikom druge etnike grupe) u naem istraivanju jeste odnos koji se najlake prihvata. Ovaj podatak moemo objasniti i time da veina uenika zaista ima romske drugare, ak i ako ih ne vide kao nekoga sa kime bi ostvarivali neke blie kontakte (pa ih zato ne bi voleli u svojoj ulici), ipak ih vide kao lanove svog odeljenja i time kao moda ne ba omiljene, ali ipak drugare sa kojima provode svoje kolske dane. Naravno, uoljivo je da je ovo odnos koji se najlake prihvata i kod drugih etnikih grupa, pa kao dodatak ovom objanjenju moemo dodati i pomalo optimistiko zapaanje da ovaj rezultat daje traak nade da deca ipak prihvataju i intimnije odnose sa decom druge etnike pripadnosti, i da u situaciji u kojoj oni lino treba da ostvare neku vrstu kontakta, taj kontakt ne izbegavaju. Izuzetak je jedino, da ponovimo, prihvatanje da se sedi u klupi sa Romima. Jedan od sledeih rezultata pokazuje i to da je korelacija izmeu ukupne socijalne distance i socijalnih distanci prema pojedinim etnikim grupama ubedljivo najnia kod korelacije ukupni rezultat-socijalna distanca prema Romima. Dakle, na osnovu socijalne distance prema Romima ne moemo sa velikom sigurnou zakljuiti o postojanju socijalne distance prema nesvojim etnikim grupama, dok to nije sluaj sa distancom prema drugim etnikim grupama gde je ta korelacija mnogo vea i ide ak i do 0.87 (kod socijalne distance prema Rusinima). Ovaj nam podatak kazuje da bez obzira na nepostojanje socijalne distance prema drugim etnikim grupama, distanca prema Romima potencijalno postoji i da se o njenom (ne)postojanju ipak ne moe zakljuiti na osnovu ukupne socijalne distance. Relativno visoko mesto socijalne distance prema Rusinima je verovatno posledica nepoznavanja ove etnike grupe. Veliki broj dece je u samom istraivanju trailo razjanjenje ko su Rusini (da li su isto to i Rusi? ) i neretko birao ovu grupu kao neprihvatljivu sa obrazloenjem da ne bi voleli da ive u njihovoj ulici (idu u njihovu kolu itd. ) zato to ih jednostavno ne poznaju i nisu za njih uli. Moda najzanimljiviji, ali ini nam se i najzabrinjavajui rezultat ovog istraivanja jeste da postoji socijalna distanca prema Romima ak i meu samim Romima! Iako se u literaturi ne moe esto naii na ovaj rezultat, on dosta upeatljivo govori o statusu Roma kod nas. Procenti neprihvatanja Roma u razliitim odnosima naravno su mnogo manji nego kod neromske populacije, ali ipak su relativno visoki i idu od skoro jedne treine do neto vie od jedne etvrtine ispitane romske dece. Ovaj se rezultat ipak moe donekle objasniti time da osobe iz manjinske grupe koje u susretu sa veinskom razvija nisko samopotovanje, izmeu ostalog, mogu napustiti svoju primarnu grupu i time izgubiti jedan od svojih socijalnih identiteta i prei u neku drugu grupu koja mu omoguuje bolji socijalni status. (Tajfel i Turner, 1986). Potvrdu ovoj tvrdnji moe dati i podatak da se veliki

178

Socijalna distanca i stereotipi o Romima kod dece novosadskih osnovnih kola

broj romske dece izjanjava po etnikoj pripadnosti roditelja koji nije Rom, pa su tako neki od njih sebe odreivali kao Srbi, Muslimani ili Maari. Rezultat koji pokazuje da nema razlike u izraenosti socijalne distance prema Romima izmeu uenika koji imaju romske drugare u razredu i onih koji nikada nisu u svom razredu imali Rome, nije u skladu sa oekivanjima niti ranijim istraivanjima. Meutim, razlog tome treba verovatno traiti u tome da je u oba sluaja socijalna distanca izuzetno visoka, pa bi bilo veoma teko oekivati razlike. Naravno, ovo nam ne nudi objanjenje zato je distanca tako visoka, ve samo zato statistiki nema razlike. Kao dodatak ovom rezultatu uradili smo i analizu razlika u izraenosti socijalne distance u odnosu na ostale etnike grupe iz istraivanja. Podaci pokazuju da razlike ipak postoje i to kod socijalne distance prema svim drugim grupama u istom smeru. Uenici koji imaju svakodnevni kontakt sa romskom decom pokazuju nii nivo socijalne distance prema svim drugim grupama u odnosu na one koji nemaju kontakta sa romskom decom. Iako se na prvi pogled ini da ovaj podatak nije previe znaajan, on svoj znaaj dobija ako se vratimo na kontakt-hipotezu. Iako se, moda i apsurdno, predrasude prema grupi sa kojom postoji kontakt ipak nisu smanjile, ono to se jeste smanjilo jesu predrasude i distanca prema drugim manjinskim grupama! Dakle, kontakt sa manjinskim grupama (bez obzira koje su grupe u pitanju) zaista smanjuje distancu ne samo prema tim grupama, nego prema svim manjinskim grupama. Izuzetak su opet Romi kod kojih oigledno postoji jo neki ometajui faktor koji onemoguava smanjenje distance prema njima, a taj faktor verovatno jeste, na ovom uzrastu, i lo uspeh u koli, razliitost u kulturi, pa u nekim sluajevima i u jeziku. Moda kao dodatno objanjenje treba navesti i podatak da od 58 uenika romske nacionalnosti koji pohaaju ove razrede, ak 16 (ili 27%) nisu bili u razredu u vreme naeg istraivanja naspram samo 24 uenika (ili nepunih 5%) neromske nacionalnosti. Rezultati koji govore o hetero- i autostereotipima su u skladu sa oekivanjima i ranijim istraivanjima (Mihi i Mihi, 2004b; Marjanovi, 2001). Naime, dok autostereotip ine iskljuivo pozitivne osobine, heterostereotip je meavina pozitivnih i negativnih osobina, ali sa malim naglaskom na negativne. Moramo ovde podvui da sam nain utvrivanja stereotipa nije bio u potpunosti uobiajen, pa je moda deo rezultata pod uticajem specifine tendencije odgovaranja na ovakvu vrstu pitanja. Tri osobine (muzikalni, veseli i vole muziku) su osobine koje sainjavaju i autostereotip i heterostereotip. Ove tri osobine kod neromskih ispitanika ine i zaseban faktor koji se, kako smo ve napomenuli, moe dovesti u vezu sa najfrekventnijim stereotipom Roma kod nas, a to je da su oni zabavljai i muziari. Kontakt dece sa Romima najee i jeste upravo na ovoj osnovi, pa ne udi to oni na osnovu ovih osobina i grade stereotip. Takoe, osobine heterostereotipa kao to su prljavi i nevaspitani takoe su posledica kontakta dece sa romskom populacijom poto ih oni najee i vide u takvim situacijama na ulici (kod dece koja nemaju bliskijeg kontakta sa decom romske nacionalnosti) ili su i sami svedoci problematinog ponaanja njihovih drugara iz razreda koje je, moramo to istai, neretko praeno i neprimerenim kaznama od strane uitelja. I sami uitelji, a naroito roditelji, su skloni da pri pojavi bilo koje bolesti vezane za nehigijenu automatski za krivca
179

Mirjana Franceko, Vladimir Mihi i Jelena Kajon

proglase romsko dete tako da i deca neposredno ili posredno stiu ovakvu sliku o romskoj deci kao zaputenima i u fizikom i u vaspitnom smislu. Iako u samim rezultatima ovo nije eksplicitno pokazano, naknadne analize nam govore da nema bitnije razlike u heterostereotipu kod dece sa neposrednim kontaktom sa Romima i one koje takav kontakt nemaju, ili imaju u manjoj meri. Dakle, svi nai podaci upuuju na jedinstven zakljuak. Sam kontakt sa romskom populacijom nije dovoljan katalizator smanjenja nesumnjivo izuzetno negativnih predrasuda i stereotipa prema njima. injenica da nema bitnije razlike ni u stepenu socijalne distance ni u negativnosti stereotipa izmeu uenika koji se svaki dan sreu sa romskom decom i onih koji nemaju ovako bliske kontakte sa Romima, ukazuju na to da je pored samog fizikog kontakta (koji nekad ak moe i pojaati predrasude) neophodan i intenzivniji i struniji rad sa decom na ovom problemu. Sva istraivanja, ali i praksa nam govore da uspenost kontakta dve grupe zavisi od njihovog zajednikog rada, traenja slinosti meu njima i njihovog svakodnevnog ravnopravnog kontakta. U situaciji kada se ova deca sreu u jednoj specifinoj situaciji kakvu ini kolsko odeljenje, ovakav rad na prevazilaenju problema predrasuda se ini jo lake reiv, uz naravno veliko zalaganje i trud svih onih koji mogu dati doprinos reavanju ovog sve ee pominjanog problema, gde su profesori razredne nastave jedan od monih agenasa socijalizacije (svakako pored roditelja) koji mogu doprineti poveanju tolerancije svojih uenika prema Romima, ali istovremeno i pomoi romskim uenicima da umanje probleme koji ih distanciraju od druge dece, gde prvenstveno mislimo na lo uspeh i problem higijene.

LITERATURA
Arsenovi-Pavlovi, M., Buha, N., Joli, Z. i Petrovi, N. (2002). Socijalna distanca dece Roma i dece ne-Roma i obrazloenja distance. Saoptenje na 8. naunom skupu Empirijska istraivanja u psihologiji. Knjiga rezimea, str. 30. Biro, M. (1994). Psihologija postkomunizma. Beograd, Beogradski krug. Biro, M., Mihi, V., Milin, P. & Logar, S. (2002). Did socio-political changes in Serbia changed the level of authoritarianism and ethnocentrism of citizens? Psihologija, 35, 37-48. urovi, B. (2002). Socijalna i etnika distanca prema Romima u Srbiji. Facta universitatis - series: Philosophy, Sociology and Psychology, 2(9), 667-681. Eller, A. & Abrams, D. (2002). Intergroup contact in schools: The roles of class identification and levels of categorisation. Saoptenje na British Psychological Society`s Social Psychology Section Conference. Book of Abstracts, str. 13. Kuzmanovi, B. R. (1994). Socijalna distanca prema pojedinim nacijama. U: Lazi, M. (ur.). Razaranje drutva: jugoslovensko drutvo u krizi 90-ih. Beograd, Filip Vinji.

180

Socijalna distanca i stereotipi o Romima kod dece novosadskih osnovnih kola

Marjanovi, M. (2001). U susretu sa etnikim stereotipijama o Romima. Facta Universitatis: Series Philosophy and Sociology, 2(8), 433-443. Mihi V. & Mihi I. (2004a). Quality of Life in Multicultural Regions: Stereotypes of Roma in Serbian School-chlidren. Saoptenje na 1st International Conference Quality of Life and Psychology. Book of abstracts, 77. Mihi, V. i Mihi, I. (2003). Poznajem, prihvatam, potujem- istraivanje etnike distance kod dece i njihovih roditelja. Psihologija, 36(2), 167-182. Mihi, V. i Mihi, I. (2004b). Kontakt hipoteza na delu-da li blizina znai i bliskost? Saoptenje na 52. nauno-strunom skupu psihologa Srbije. Knjiga rezimea str. 50. Mihi, V. i Lisul, I. (2002). Importance of learning about different cultures concerning ethnic distance in children age 6-10 in northern Serbia. Saoptenje na British Psychological Society`s Social Psychology Section Conference. Book of Abstracts, str. 31. Panti, D. J. (1991). Nacionalna distanca graana Jugoslavije. U: Baevi Lj. i dr. (ur.). Jugoslavija na kriznoj prekretnici. Beograd, Konzorcijum instituta drutvenih nauka u Jugoslaviji. Pettigrew, T. F. (1998). Intergroup contact theory. Annual Review of Psychology, 49, 65-85. Puhalo, S. (2003). Etnika distanca graana Republike Srpske i Federacije BiH prema narodima bive SFRJ. Psihologija, 36(2), 141-156. Rutland, A. , Cameron, L. , Milne, A. & McGeorge, P. (2002). National and ethnic intergroup bias amongst British children. British Psychological Society`s Social Psychology Section Conference. Book of Abstracts, str. 38. Sherif, M. & Sherif, C. (1956). An outline of social psychology. New York, Harper & Bros. Sekelj, L. I. (2000). Etnika distanca, ksenofobija i etnonacionalistika manipulacija. Sociologija, 42(1), 1-24. Tajfel, H. & Turner, J. (1986). The social identity theory of intergroup behaviour. U: Worchel, S. & W. G. Austin (ur.), Psychology of intergroup relations. Chicago, Nelson. Trebjeanin, B. (1999). Psihologija patriotizma i obrasci socijalizacije. Beograd, Zadubina Andrejevi. Turjaanin, V., ekrlija, ., Powell, S. i Butollo, W. (2002). Etnike distance i etniki stereotipi studenata psihologije u Banjaluci i Sarajevu. Saoptenje na 8. naunom skupu Empirijska istraivanja u psihologiji. Knjiga rezimea, str. 32. UNDP (2005). Snaga razliitosti izvetaj o humanom razovju Srbija 2005. Beograd, ugura print. Zervoulis, K. & Lyons, E. (2002). Predicting ingroup favouritism and outgroup derogation in a multicultural context: The effects of history representations, group identification, collective self-esteem and integroup contact. British Psychological Society`s Social Psychology Section Conference. Book of Abstracts, str. 82.
181

Mirjana Franceko, Vladimir Mihi i Jelena Kajon

ABSTRACT SOCIAL DISTANCE AND STEREOTYPES OF ROMA AT THE PRIMARY SCHOOL AGE Mirjana Franceko, Vladimir Mihi i Jelena Kajon Department of Psychology, Univeristy of Novi Sad
The sample of the research presented in this paper consisted of 575 children age 10 and 11 from four of Novi Sad`s primary school. 58 of them were Roma, and the rest were Serbs, Hungarians, Croats, etc. The paper deals with the social distance toward the six ethnic groups (Roma, Serbs, Croats, Hungarians, Slovaks and Ruthenians), as well as stereotypes of Roma both in Roma and non-Roma children. Sample has also been divided in two by the criteria of Roma children attending the same classes as the children in the sample or not. The results show that social distance toward the Roma is higher than any other social distance in this sample. Also, we were not able to find any significant differences in this social distance between children who attend the school with the Roma children and those who do not. As could be expected, the auto stereotypes were more positive than the hetero stereotypes. Key words: social distance, Roma education, Roma stereotypes

182