Professional Documents
Culture Documents
Zrozumieć Michaela Haneke - Liberté!
Zrozumieć Michaela Haneke - Liberté!
12.07.2013 15:11
12.07.2013 15:11
Znawca niemieckojzycznego kina Mattias Frey twrczo Austriaka podzieli na dwa okresy (1). Pierwszy, jego zdaniem, zamyka si w czasowych ramach lat 19881997. Wwczas Michael Haneke szczeglnie interesowa si austriackim spoeczestwem, pracujc przede wszystkim w swoim rodzinnym kraju, krytykujc oraz pitnujc niepokojce zjawiska. Do tego okresu ze wzgldu na tematyk dorzuci mona jeszcze Pianistk z roku 2001. Drugi etap w twrczoci austriackiego reysera wyznaczaj natomiast filmy ostatnie, wspfinansowane przez podmioty francuskie, w tych fabuach pojawiaj si gwnie cenieni aktorzy znad Sekwany, a dotykaj one bardziej oglnoludzkich problemw. W wiadomoci polskiego widza Michael Haneke zacz pojawia si po Funny Games, cho de facto dopiero Pianistka przysporzya Austriakowi midzynarodowego rozgosu i zachcia do bliszego zapoznania si z jego kinematografi.
12.07.2013 15:11
roli mediw we wspczesnym wiecie. Szczeglnie ta ostatnia kwestia zasuguje na szczegln uwag w kontekcie twrczoci Michaela Haneke. Przy okazji premiery Funny Games reyser przestrzega przed faszywym obrazem wiata, jaki prezentuj media, obwinia je za kreowanie, a nie opisywanie rzeczywistoci, tworzenie uproszcze, generalizowanie i relatywizowanie. Szczeglnie niebezpieczne wydawao mu si to przy okazji kwestii zwizanych z przemoc, ktra dziki telewizji staa si tematem o walorach rozrywkowych, po prostu spowszedniaa. Filmy Austriaka powicone przemocy maj z premedytacj antyhollywoodzki charakter, bo to wanie amerykaskie produkcje w duej mierze propaguj beztroski, sensacyjny, lekki obraz aktw przemocy. Haneke chcia, aby Funny Games stao w opozycji do takich fabu jak Urodzeni Mordercy Oliviera Stonea, ktre, zdaniem europejskiego twrcy, przedstawiay przemoc w pozytywnym wietle. Prbuj przedstawi przemoc tym, czym naprawd jest: blem, krzywd wyrzdzon innym mwi reyser (1). Austriak, w przeciwiestwie do twrcw kina amerykaskiego, to widza obarcza koniecznoci obserwacji aktu przemocy i wycigania wnioskw, on sam natomiast przedstawia wszystko w sposb jak najbardziej zdystansowany i surowy (nawizuje w ten sposb do prekursora takiego stylu narracji Roberta Bressona). Haneke liczy na inteligencj widza, ogldajcego jego filmy. Fabua Funny Games kry wok pojawienia si w weekendowej posiadoci bogatych mieszczuchw dwjki goci modych, do niewinnie wygldajcych chopakw, ktrzy okazuj si agresorami wobec trzyosobowej rodziny. Ich przemoc wymierzona w gospodarzy nie bdzie miaa specjalnie efektownego charakteru, zdominuje j dyskurs dwojga oprawcw z ich ofiarami, jak i ze sob nawzajem. Cierpienie w Funny Games wyraa si w reakcjach, gestach czy mimice poszczeglnych uczestnikw zdarze, a nie w konkretnych, penych dramaturgii scenach, bo takiej w tym filmie po prostu nie ma. Haneke wraz z rozwojem wydarze niweluje do zera moliwo szczliwego czy te sprawiedliwego zakoczenia, ofiary wobec swoich katw s totalnie bezradne, za mordercy to osoby spokojne, zrwnowaone i bezwzgldne, dla nich akt zbrodni stanowi dobr i naturaln rozrywk. W ten sposb dwoje bohaterw Funny Games postrzega naley jako osoby medialne twory, ktrym relatywizacja przemocy w rodkach masowego przekazu odebraa cakowicie zdolno do rozrnia tego, co jest dobre, a co ze. Haneke yczyby sobie, aby jego parodia formuy thrillera (bo za takow Funny Games uwaa) prowokowaa widza, wzbudzaa w nim niepokj, zmuszaa do reakcji. W 2007 roku reyser zgodzi si nawet zrobi anglojzyczny remake starego filmu, uwaajc, i jest to jedyny sposb, aby trafi z przekazem Funny
http://liberte.pl/zrozumiec-michaela-haneke/ Strona 3 z 9
12.07.2013 15:11
Games do zdecydowanie szerszej ni dotychczasowa publicznoci, bo przesanie filmu z upywem czasu w ogle nie stracio na aktualnoci (3).
Pianistka (2001)
Mona zaartowa, e wietnym przykadem komunikacyjnego bdu jest angielskie
http://liberte.pl/zrozumiec-michaela-haneke/ Strona 4 z 9
12.07.2013 15:11
tumaczenie filmu Pianistka. Niemiecki tytu powieci Elfriede Jelinek to Die Klavierspielerin, angielskie The Piano Player, ma wskazywa na nieco nisz hierarchi osoby tak nazywanej, Klavierspielerin nie znaczy bowiem to samo co pianisitin, ktrym raczej wypadaoby okrela jednostk yjc z gry na instrumencie, realnie uzdolnion, bdc kim wicej ni zwykym rzemielnikiem. Haneke zmieni tytu filmu w stosunku do ksiki, by, jak sam to ujmowa, traktowa bohaterk z wikszym szacunkiem. Pianistka w kinematografii austriackiego reysera stanowi jednak przypadek peen paradoksw. To wanie filmowi z 2001 roku Haneke zawdzicza swoj obecn popularno. Nagroda Zotej Palmy w Cannes przysporzya mu nie lada sawy i prestiu. Pomoga take autorce ksikowego oryginau. Gona ekranizacja jej powieci pozwolia Elfriede Jelinek zaistnie ze swoj fascynujc literatur poza Austri, cho tak naprawd kulminacyjny punkt jej kariery mia dopiero nadej (w 2004 roku zostaa wyrnion Literack Nagrod Nobla). Niemniej jednak w porwnaniu do ksikowego oryginau Pianistka w interpretacji Haneke wypada do sabo. Reyser wyeksponowa wtek miosny i posta modego mczyzny z nim zwizany, kiedy w powieci gra on tak naprawd drugorzdne znaczenie. Zwizek Eriki z jej uczniem zosta u Austriaka zdecydowanie mocniej zintegrowany z destrukcyjnymi relacjami pomidzy matk i crk, ktre w powieci stanowi kluczowy wtek dla caej historii. Elfriede Jelinek zafundowaa swojemu czytelnikowi przede wszystkim skomplikowane, wysublimowane i cyniczne studium kobiety, pragncej za wszelk cen wyemancypowa si w konserwatywnym spoeczestwie jako czowiek i jako artystka, ktra poniosa jednak na tym polu ogromn porak, w wyniku czego staa si rozchwian psychicznie neurotyczk. Haneke za punkt cikoci postawi na winowajc sytuacji gwnej bohaterki Pianistki konserwatywn, niemale represjonujc jednostk obyczajowo austriackiego spoeczestwa i rodzin jako jego podstawow komrk, generujc wszystkie moliwe konflikty midzyludzkie. Dla zaszokowania widzw i zainteresowania ich problemem postanowi nie unika obscenicznoci, ukazujc z odpowiedni dosadnoci sadomasochistyczne skonnoci Eriki. Haneke sam podkrela, i stara si znale zoty rodek na pokazanie tak odwanych scen, by nie ociera si o pornografi. Zwaywszy na to, e Pianistka czsto bywa postrzega i oceniania przez pryzmat swojej obscenicznoci, ciko powiedzie, czy reyserowi si to udao. Natomiast na pewno Austriak nie do koca zrozumia postrzeganie kobiecej seksualnoci przez Jelinek, ktre akurat w przypadku tej pisarki bardzo mocno naznaczone jest osobistym kontekstem. Dlatego atwiejsze mogo by ukazywanie jej przez pryzmat relacji midzy nauczycielk a jej uczniem (bohaterem
http://liberte.pl/zrozumiec-michaela-haneke/ Strona 5 z 9
12.07.2013 15:11
cakiem pozytywnym w filmie, w ksice za wprost przeciwnie) czy te sadomasochistycznych czynnoci. Bez znajomoci ksikowego oryginau Pianistka moe si wydawa naprawd mocnym, wnikliwym filmem o ogromnych walorach artystycznych (w duej mierze dziki znakomitej kreacji aktorskiej Isabelle Huppert), ale w konfrontacji z powieci ponosi, moe nie do koca jednoznaczn i bezdyskusyjn, ale jednak porak. Wydaje si, e zachwyt nad Pianistk nie do koca podyktowany by artystycznymi przesankami fabuy. Doceniono j raczej za temat, odwag czy gr aktorsk Huppert. Problem z tym filmem, podobnie jak z proz samej Elfriede Jelinek, tkwi w ich wybitnie lokalnym charakterze. Pisarka oczywicie w swych powieciach zajmuje si tematami o szerszym, europejskim lub te bardziej oglnym wymiarze, niemniej skupia si przede wszystkim nad mentalnoci austriackiego spoeczestwa. W Pianistce kontekst krajowy zdaje si by bardzo znaczcy. W Austrii nie oburzano si za ocierajce si o pornografi sceny, ale raczej za negatywn diagnoz spoeczn, ktr zarwno ksika, jak i film prezentuj. Michael Haneke wikszo niuansw powieci Jelinek doskonale rozumie, s one dla niego czym absolutnie naturalnym (w kocu to jej rodak). Wtpliwe, czy pod tym wzgldem kto spoza ich narodowego krgu postrzega te dziea w podobny sposb. W kolejnych swoich filmach Haneke wrci jednak do problematyki o zdecydowanie szerszym zasigu.
Ukryte (2005)
Portretowanie rodziny naley do grupy ulubionych tematw austriackiego reysera. Znamienite dla Haneke jest jednak to, e najbardziej interesuje si on ich dysfunkcjonalnym aspektem, lubi ukazywa rozpad tej komrki spoecznej, dokonujcy si pod wpywem najczciej nierozpoznanych wczeniej czynnikw wewntrznych lub zewntrznych. Doskona ilustracj tego tematu w twrczoci Michaela Haneke stanowi Ukryte. W filmie z 2005 roku Austriak po raz kolejnym wraca do problematyki zwizanej z przemoc, znw jednak bezporednio przemoc nie emanujc. Punktem wyjcia dla historii z Ukrytych jest francuska okupacja Algierii. Reyser posuy si konstrukcj thrillera, ktra praktycznie przez wiksz cz zdarze utrzymuje odpowiednie napicie i niepokj w filmie, cho widz, na przekr reguom rzdzcym tym gatunkiem, nigdy nie pozna odpowiedzi na pytanie, czy niekomfortowa sytuacja portretowanej rodziny kiedy si skoczy, kto dokadnie niepokoi tych ludzi i jaki ma w tym cel. Haneke w Ukrytych porusza si na dwch poziomach:
http://liberte.pl/zrozumiec-michaela-haneke/ Strona 6 z 9
12.07.2013 15:11
jednostkowym i politycznym. Na tym pierwszym reyser analizuje poczucie winy. Win nosi w sobie gwnym bohater filmu, zdaje si jednak za wszelk cen wymaza j z pamici, do czasu a kto mu o niej bezpardonowo przypomni. Z pozoru niewygodna i grona sytuacja nakae mczynie zastanowi si nad wydarzeniami z przeszoci, niemniej motywacj dla niego nie bd wyrzuty sumienia czy te utrudniajce egzystencj poczucie winy, ale raczej niepewno o ewentualne konsekwencje haniebnych czynw z przeszoci. Rozterki jednostki staj si dla Haneke punktem wyjcia do rozwaa, jak wskaza winnych, gdy nie mamy do czynienia z bliej skonkretyzowanym podmiotem (jak np. spoeczestwo), gdy wina ma charakter zbiorowy, czy w zwizku z tym istnieje moliwo kolektywnego wymierzania sprawiedliwoci. Reyser sygnalizuje take niebezpieczestwo rodzce si, kiedy dawne nierozliczone zbrodnie i cicha akceptacja dla karygodnych czynw, staj si bagaem nastpnego pokolenia. Ukryte w polityczny aspekt poruszaj w do skromnym spektrum, ale Haneke rozwin t myl w Biaej wstce.
12.07.2013 15:11
wyjcie dla rnych refleksji: czarno-biaa klisza, prostolinijna fabua, wiarygodny, bezstronny narrator uczestniczcy, unikanie bezporedniego ukazywania aktw przemocy. Z pozoru w filmie brak jakiejkolwiek dosownoci, a mimo to przeraajce wnioski nasuwaj si same. Analiza genezy europejskich totalitaryzmw do tej pory zarezerwowana bya raczej dla powanej literatury. Michael Haneke w Biaej wstce udowadnia, e take film ma wiele do zaoferowania, jeli chodzi o tego typu rozwaania. Przeprowadzona w jzyku kina analiza rwnie moe mie dotkliwy i niezwykle trafny charakter, o czym najlepiej wiadczy wywiad, jakiego reyser udzieli par tygodni temu niemieckiemu magazynowi Spiegel. Dwaj rozmwcy Austriaka zdaj si nie do koca dopuszcza do siebie myl, o czym dokadnie jest Biaa wstka, o ciarze gatunkowym tego filmu, momentami prezentujc przekonanie o rozrywkowej misji kina jako nadrzdnej i skupiajc si w duej mierze na elementach formalnych samej fabuy (7). Swoj drog, ten wywiad nosi tytu Every film rapes the viewer, co wydaje si idealn puent dla artykuu powiconego twrczoci Michaela Haneke.
Wybrana bibliografia (wykorzystana take w tekcie): (1) Mattias Frey: Michael (http://archive.sensesofcinema.com/contents/directors/03/haneke.html) Haneke
(2) Mattias Frey: Supermodernity, Capital, and Narcissus: The french connection to Michael Hanekes Bennys Video (http://cinetext.philo.at/magazine/frey/bennys_video.pdf) (3) Michael Haneke Interview by Martin (http://www.littlewhitelies.co.uk/interviews/michael-haneke-interview/) Brady
(4) The world that is known Michael Haneke interviewed by Christopher Sharrett (http://www.kinoeye.org/04/01/interview01.php) (5) Nina Hutchison: Between action and repression: The piano (http://archive.sensesofcinema.com/contents/03/26/piano_teacher.html) (6) Helen Macallan, Andrew Plain: Hiddens disinherited (http://archive.sensesofcinema.com/contents/07/42/hidden.html) teacher
children
(7) Philipp Oehmke, Lars-Olav Beier: SPIEGEL Interview with Director Michael
http://liberte.pl/zrozumiec-michaela-haneke/ Strona 8 z 9
12.07.2013 15:11
Haneke (http://www.spiegel.de/international/spiegel/0,1518,656419-2,00.html)
http://liberte.pl/zrozumiec-michaela-haneke/
Strona 9 z 9