"CM

^iiiiiiiiiiiii

ilillliliilll

|i|ji|iii||||i||:
i-iUUUiliU

illli|||||iiji|iiii

Jiiii

<

.;

> .< a t <

^<-ktUU:

^**-""-"""-"

'NDHfG

UST

\'JG 1

192'

fef^i^

COMMENTI DONATIANL
SCHOLIA GENUINA ET SPURIA
SEPARATA

COMMENTI DONATIANl
AD TERENTI FABULAS

SCHOLIA GENUINA ET SPURIA

PROBABILITER SEPARARE CONATUS EST

H. T.

KARSTEN

VOLUMEN

LUGDUNl BATAVORUM
A.

W.

SIJTHOFF
MCMXII

PRAEFATIO.
Wessnerus
sic scripsit p.
in praefatione editionis

notissimae et nobilissimae

XLV:

etiarasi oranis generis corruptelas

removerimus,

'non ad ipsum Donati

commentum

perveniemus, sed ad

eam

tantura-

modo quam. saeculo sexto assignavimus scholiorum compilationem, quam in hac editione quoad fieri potuit exprimendam curavi', et dein 'lam si quaeritur, num fieri possit, ut aliqua ex parte p. XLVI sq. genuinum Donati commentum ex hac scholiorum farragine eliciatur,
:

equidera

hoc non prorsus negaverira, sed res raihi videtur esse adlubrica

modura
est,

atque intricata'. Res nihilominus fortiter temptanda

nisi

acquiescere

volumus

in

comraenti condicione eiusmodi, ut

cito

non tantum qui obiter inspiciunt librum

scholia

abiciant,

cum

iuxta

bona

et

utilia

identidera

insipida, falsa, contraria repetitio-

nesque innuraeras ofifendunt, sed ut plerique etiam fabularum editores

coraraentum vix ut par est ad interpretationem adhibeant, metuentes

nimirum ne spuria pro genuinis venditent, quandoquidem operosum

et

molestissiraura

laborem selegendi grana

perduci posse desperant.

e paleis aut fugiunt aut

ad

bonum exitum

spuriorum scholiorum sepalationem perpetrandam me accinxissem eaque studia inde ab anno 1904 in Mnemosynes fasciculis publici iuris fecissera., intellexi hanc operam ita tantura Terenti lectoribus aliquid utilitatis habituram esse,
igitur olim ad

Cum

Donateorura

et

si

totius

commenti scholiorura

divisionera mihi probatam uno con-

spectu possent coraprehendere ipsique sic facilius de ea iudicium ferre

valerent.
Karsten, Cora. Don.

II

PRAEFATIO.

Quod autera hoc negotium, primo aspectu sane lubricum et valde anceps, confidenter ad flnem perducere ausus sum, primum fecit

Sabbadinii exemplum, quocum

alias

in discernendis

Eunuchi scholiis

'),

tamen atque

ille

rationes secutus, plerumque conveniebam,

tum

hoc,

quod quo raagis procederem eo certius

et facilius vera a falsis

dignosci posse expertus eram, denique

Wessneri
Phormionis

iudicium, qul in
^),

censura

libri

mei de

scholiis

Eunuchi
et

et

cum
p.

ea quae

posueram de commenti origine

Gebiete

compositione acriter impugnasset,

de scholiorum tamen divisione benignius sic iudicavit

diesera
oft
ist

1403

'Auf

K.s Arbeit,

mag man
oft

iiber die

Ergebnisse auch

anders denken als er, ganz entschieden verdienstlich, und seine

Bemerkungen wirken,
anregend';
in

wenn auch
'dass ich

nicht liberzeugend,

so doch

et

p,

1407:

bereitwilligst anerkenne,

was K.

der Einzelanalyse der scholien zur FOrderung des Donatsproblems

beigetragen hat.'

Quod
(p.

autem
sq.)

Wessnerus

coniecturam

meam

illic

prolatam

10 et 24

de commenti hodierni origine et compositione, hoc

scilicet deberi

uni homini, qui pristinos Donati comraentarios retracet

taverit
Aelii

suisque

aliorum adnotationibus interpolatos pro genuino

ille

opere denuo ediderit, quod igitur

hanc coniecturam multis

validisque argumentis reiciendam esse demonstravit, fateor me, post

illius

aliorumque, nostratium etiam, aniraadversiones measque ipsius

curas recentiores, hanc opinionem in praesens abiecisse, neque ulla

eius
p.

vestigia
sqq.

in

hac editione reperientur. Quae tamen in libro

meo

contra ipsius
protuli, ea

Wessneri

opinionem de commenti origine

^),

(praef.

XLV)

etiam nunc vindicanda esse censeo

nec credo

de

hac

difficillima

quaestione

quicquam

verisimiliter ante affirmari

posse,

quam
iri

aliquatenus constet inter

et integritate,

viros

doctos de singulorum

scholiorura

auctoritate
spero.

quera consensum hac editione

proraotum

M Studi
^)

Italiani
1

di

Filologia classica

lli

(a.

1894) p. 256 sqq., ubi tractavit

scholia ad vv.
lur in

390.

origine et compositione. Lugd. Bat. 1907. Censura legi1907 p. 1395-1407. ^) Aem. Tiiomas in censura eiusdem libri (Rev. Crit. 1907 p. 414418) de mea, Wessneri aliorumque aenigmatis solulione hoc censuit: 'tout les raoyens employes jusqu'ici ont echoue'. Eundem quoque semel iteruraque laudasse 'les

De commenti Don.

Wo.

t.

kl. Pii.

analyses de d6tail de M.

K.',

gaudeo.

PRAEPATIO.

Scholiorum specios.
quas continent attendimus, scholiorum speciesmultae sunt. a Ad scaenarura initia leguntur vulgo scholia quaedam princiSi res

palia a ceteris aliquantum diversa quaeque tractant aut breviter tan-

gunt

scaenarum argumenta,

rem dramaticam, scaenae fabulaeque

oeconomiam, personarum mores, nonnumquam etiam artem rhetoricam ^). De peculiari specie scholiorum principalium ad Adelphos illic
Etiam extra scaenarum initia scholia leguntur in commento de oeconomia scaenarum et fabularum personarumque morividebimus.
bus, quae principalia amplitudine et

momento non
e. g.

raro superant, in

quibus etiam notae, non nimis longae sed frequentes, de oeconomia

orationis et

verborum, notabiles sunt, vide

1,

Andr. 82.

1,

110.

1,

129. 2, 209, 271, 380. 4, 386.

544, 732.

Haec

scholla, praeter rhetorica aliaque pauca,

nemo nonmecum,

opinor, Aelio Donato vindicanda esse censebit.

b Scholia de
c

sententiarum interpretatione.

Scholia grammatica et de

verborum interpretatione atque etymo.

d Scholia rhetorica.
e

Scholia de pronuntiatione et gestu.

lectiones.

f Variae

g Tropi et figurae. h Fragmenta Graeca. Explent hae species ad

lium et ducentorum, ad
scholiis longe

Andriam

scholiorum

numerum duo
et

mi-

Eunuchum

duo milium

centum. Ex his

maior pars sincera

est atque tertiam

aut paulo amplius a Donato alienam esse indicavi,

circiter

tantummodo partem nempe ad Andriam

spuria

DCCLXX,

ad

Eunuchum DCXXV. Haec

maximam

') Haec aliaque scholia consimilia tractavit Edm. Struck in diss. Rostoch. de Terentio et Donato a. 1910, ut et ostenderet scholia ea ad fabulas Menandreas (Aadr. Eun. Ad.) esse prorsus diversa a scholiis principalibus ad tabulas Apollodoreas (Hec. Pho.), et illa esse aesthetica Graecae, haec rhetorica Lalinae originis. Refutavi haec omnia in Mnem. 39. p. 131 sqq., atque monstravi scholia principalia ad omnes fabulas praeter Adelphos similia esse, neque uno noraine aesthetica appellari debere, sed dramatica, oeconomica, etc; vide p. 146 sqq. De Slrucki dissertatione cf. etiam Wessner W. f. kl. Ph. 1910 p. 996 sqq. Cum autem Struckius p. 37 ea scholia ad fabulas Menandreas impense, nimis

fortasse, laudaverit,

haec laus etiam pertinet ad scholia Hecyrae et Phormionis

similia.

omni ex parte

illis

IV

PRAfiFATlO.

partem

pertinent

ad
esse

genera b

et c

^).

Scholia primi generis a plescholia,

rumque genuiua
aub

modo
vulgo

dixi.

Etiam ea
est

quae descripsi
^).

numeris

f g h,
et

non
in

cur

Donato abiudicemus

Scholia de

tropis

figuris

excurau ad calcem huius editionis

tractabuntur.

De scholiis rhetoricis peculiarem disquisitionem olim

stitui

in-

in

Mnemosynes volumine

32.

125 sqq.

et

229

sqq.,

ubi ex

scholiis

mere rhetoricis
^).

paucissima tantum Donato dari posse

demonstravi, quippe cui ea tantum concedenda sint, quae simul interpretationi inserviant

Gerstenbergius
contra

(de

Eugr.

Ter.

interprete

1886)

p.

64 sqq.

Usenerum
(p.

probavit

Donatum

Terenti

fabulas

commento
fuisse ad-

rhetorico continuo non ornasse, quin etiam rhetorem

eum

dubitat

76); etiamsi
(1.1.

Sabbadini
pro
viris

III

337

postremum hoc mitto, de quo aliter iudicavit sq.), tamen prorsus ei assentior in iis quae
illis

ibidem subiunxit: 'eum (Donatum) sicut omnes, qui

doctis

temporibus

haberi voluerint, studiorum rhetoricorum haud im-

peritum fuisse concedimus, ut in commentariis de Terentii arte oratoria hic

illic

per occasionem verba facere, non

commentarium
in

scri-

bere
in

voluerit'.
libro

Duo sunt
rhetoris

loci in

commento, qui ostendunt, Donatum

quibus
pertinentes ita corame-

hoc

partes

ex professo agere noluisse,

nempe quaestiones ad intimam hanc artem

morat,
ut

certum de his rebus iudicium

relinquat,

sibi

non arroget, sed

refert.

ipsis

rhetoribus

quorum opiniones tantum

Legimus ad

Eun. 144

'Non indiligenter consideraverunt hanc meretricis orationem,

qui illam instar controversiae rettulerunt cett.'; ad

hac
cett.'

scaena,
(cf.

ut
1.1.

rhetoribus

placet,
sq.).

veluti

Phorm. 348: quaedam controversia

'In

est

Mn.

126

et

140

In

secernendis

scholiis

hanc viam secutus sum

condidisse,

*)

Cum
ei

constet

Aelium Donatum commentum

omnia

scholia ad-

') Hae duo species longe raaximam coramenti partem obtinent. Interpretativa schoiia, ut consentaneum est, frequentissima sunt; ex genere gramma-

tico et etymologico et semasiologico ad ducentos versus primos Andriae numeravi XC et differentias XX, Eunuchi L amplius et differentias III. *) Scholia ad Andr. 204 indicant fragraentorum Graecorum plures fontesexstitisse, quorura unura tantura rettulit Donalus. ^) Vide etiara infra primam adnotationem ad Andriam de scholiis rheloricis. *) Aem. Thomas 1. 1. p. 416 de schoiiorum divisione prudenter appropinquanda sic disputavit: 'Provisoirement, il vaut raieux renoncer a ces th^ories

PRAEPATIO.
dixi,

quae non posterioris alicuius interpretis

primo loco posita sunt

manum

satis

certis

indiciis proderent.

Indicia

illa

in

nimiascholiorum similitu.
pro-

dine aut discrepantia, quocirca ab uno eodemque homine

fecta esse nequeant.

Secundo loco suspicionem movent

genuinis
et

emblemata
et

in ipsis scholiis
viri

additamenta inepta, quorum multa iam

Wessnerus.
posterioris
originis

docti

deprehenderunt, imprimis Sabbadinius

Certum

testimonium exhibent porro scholia

illustrantia,

quaedam, non textum Terentianum

sed Donati adnota-

tionem aut exemplum quae praecedunt,

Postremo loco semovenda esse duxi permulta scholia, quae propter

exempla rebus non apposita,

vitia

differentias falsas, inventa inepta

in qui-

aliaque

diversi generis

Donato indigna esse viderentur,

bus etiam sermo auctorem minoris notae vulgo ostendebat.

Antequam ad singula
Negari non potest
id,

indicia accuratius

explananda transeo, de

de ipsis scholiis Donateis hoc

praemonendum est. exstare in commento scholia haud pauca, quae

et

quod locus semper postulet, plene planeque enuntiant, sermone

puro et non raro eleganti
in

satis

quibus nihil est cur credamus,

ea aliter
scholia

umquam

atque nunc se habent fuisse constituta. Praeter

ad scaenarum initia aliaque mihi

modo

laudata
in

(p.

III

cum

adn.

1),

multa huc pertinent longiora aut breviora,

non
facile aliquis ostenderit
^).

quibus quid
igitur scholia

desiderari iure possit

Haec

g^n^rales; nous contenter du terre a terre qui du moins est sur. Pr^tendre empr^tendre reconstituer a priori brasser le commentaire dans son ensemble, .. l'orginal, genuinum Commenfum Donati, est bien plus chimerique encore. On pourrait plutot s'en rapprocher en se limitant a Tetude des scolies elles-memes
. .

et en profitanf des signes

langue,

etc.)
il

dence,

connus: (r^petitions, contradictions, citations d'auteur, pour d^gager du reste ce qui a pu etre le noyau primitif; par prusera bon d'eviter les affirmations trop absolues: telle est la methode
sint

que

je congois'.
^)

Exemplo

haec Scholia:
14,
1,

Ad Andriam:
2,

45.

1,

55. 2, 62.

1,

75. 2. 3, 88, 4, 105. 3, 19. 3, 39. 5, 67.

1,

73. 4, 208. 2. 4, 19.

2, 2,

26. 4, 66, 68. 3, 74.

1,

78. 4, 315. 2. 3, 19.

1,

1,

30. 2, 47. 1,
1,

52.
18.

54. 5,

69.

1,

94. 425, 47. 2, 70.

1,

83, 85, 87.

1,

539.
1,

1,

44, 46.

610.

1. 2,

21. 2, 29.
71.
1,

2.

43. 2, 55, 96, 702. 2, 7.

4, 44. 2. 3,

8.

3, 10.

18. 1, 21. 2, 54. 2. 3,

65.

2,

90,

91,

S04.

46. 2, 49. 45, 54. 1. 2, 55. 2. 3,

%.

3,

901.

1,

15. 4, 21. 3, 25. 2, 31, 37. 3, 55. 3, 77, 81.

Praeter haec laudibus ornavit.

Hartmannus

(de Ter. et Don. 1895)etiam

centum
1,

alia breviora

Ad Eunuchum:

9. 1, 10. 2. 20,

24. 2, 84. 1, 85. 1, 86, 91.

95. 2, 98.

1.

2,

VI

PRABPATIO.
si

sanissima sunt, atque

Donati

commentum,

ut sunt qui putent

*),

'rautilatum atque dilaceratum' ad nos pervenit, ea saltem scholia illam

cladem sine vulnere perpessa sunt nobisque exempla praebent scholiorum genuinorum, ad quorum habitum reliqua exigi possunt, unde
veri

specie

haud spernenda constituere

sit,

licet,

quid Aelio Donato

di-

gnum

quid indignura
propter

in iis praesertim scholiis,

quorum

fides et
talis

auctoritas

alia

quoque

indicia

est

sublestior.

Itaque

singulorum scholiorum aestimatio ex

indiciis

supra positis et
iis

cum

Donateis coraparatio oranino necessaria est, ut aequura de

feratur
et

iudicium
institui

hoc

est,

quod

iam

in

hac praefatioce

facere

atque absolvam in adnotationibus huic editioni subiunctis, succincte

taraen,

ne liber

in

iramensum

crescat,

et

relegans saepe lectorem

ad ea quae antea in
In

Mnemosynes

fasciculis uberius disputavi.

primum petendum esse dixi scholiorum valde multorum similitudine aut discrepantia,
explanandis indiciis, quorum
iis

cura

mihi res

est, qui e

Wessneri

opinione contendunt, scholia

similia, contraria, repugnantia inde derivanda esse,

quod hausta sint e

commento Donati genuino, quod 'in duorum exceptorum manus incidit, qui servato auctoris nomine scholia maximam partera plus minusve transformata in Terentianorum codicum raargines transtulerunt^). Si verum est, quod modo disputavimus, permagnura superesse scholiorum numerum, quae pristinam formam ad nostram usque aecommuni
fonte, id est e

tatem conservaverint
107.
36. 5.
16.
1.

'),

ea

coniectura per se iam

6,

corruit,
1,

ex qua

2,

26.
1,

1,

32,

42.

44. 2, 56, 63.

72,

74.

3, 90.

92, 97, 98, 209. 3,

37.

1, 40.

44, 2,

50

2, 51, 2, 56. 2, 60. 3, 71. 2, 96. 2, 98. 2,

1,

301.

5, 22. 3,

36,

2.
1,

3, 56.

3, 57. 4, 60. 2, 65.

70. 2, 79.

1,

81, 84. 1. 2, 409.

1,

12. 3, 24. 2. 3,

26.

30.
1,

1. 2, 1.

32, 40. 2, 46. 1. 2. 3, 56. 1, 58. 1. 2. 3, 71. 4. 5. 6, 79. 1. 2. 3, 84, 3, 16. 2, 63.
1,

508.
2.
a=..

15.

81. 2, 84.

1,

85. 1,

88.

1,

89. 1, 601. 2. 3, 38, 45. 5, 53.

66. 3,
3,

77, 89, 709, 13, 14. 2,

16. 2, 21. 4, 32. 2. 40, 2. 52, 61, 72. 5, 74. 3, 76. 3,

2,

4, 86. 2. 3. 7, 89,

809.
1

2. 3. 4, 23, 61. 2, 64.

908. 5, 12.
1,

1,

26. 1. 2, 41, 76.

82,

1012.
')

14. 3, 51, 72.

sqq., 79, 2. 6. 7. 8. 11. 13, 83.

87. 1.

0.

Feierabend
Mnem.
39 (1911)

de

Servii

doctr. reth. et de com. Don.,

Marpurgi 1910

p. 14. Cf.

p. 192.

-) Cf. Wessnerus in praefatione p. xi.vi. Totam eius disputationem descripsi examinavi olim in .Mnem. 32 p, 212 et in libro supra laudato p. 5 sqq. Id quod Wessn. tantum coniecerat ('sic mihi rem composui'), asseclae, ut fit, quasi rem omni dubio maiorem proponunt, veluti Struckius l.I. p. 57: 'cum Donati commenlum pessime contractum, duabus manibus excerptum, tum conglutinatum

et

esse constef, Cf. etiam

^)

Mnem.

39. p. 169.

Lubet hoc loco referre Ribbeckii verba postquam Donati observationes a Servio relatas

in proleg.

satis acriter castigavit,

ad Vergilii opera, qui sictamen

PRAEPATIO,

VIJ

commentura Donati non

nisi

excerptorura
efc

opera, genuina scholia

plus rainusve transformantiura

tem

tulerit.

Cura vero in

nimirum saepe discerpentiura aetahoc libro ab omni disputatione de comraenti

mihi
alia raet

origine

et compositione abstinere decreverim, quaestio

tione aggredienda est. Itaque initium faciens a scholiis

Andriae

Eunuchi
toris

sirailibus aut fere sirailibus, hoc inquiram: sintne iden-

tidem scholia paria

ita comparata, ut utrumque excerpplus minusve transformantis manura ostendat ac neutrura pro genuino habendum sit, an fortasse ita discrepent, ut e communi fonte detorta esse nequeant alterumque pro genuino sit habendum.

Scholia similia ad Andriam.

a.

28

et 2

narum

Hoc scholiorum par eo nomine unicum est, quod ad scaeinitia in coramento nusquam alibi duplex scholiura de
inveuitur.

arguraento

Quaerendura

est,

sitne alterutrura genui-

nura, an duo sint excerpta plus rainusve transforraata ex ahquo

genuino,

quod

perierit.

In

laudatur virtus, nimirura Terenti,

inter-

quod longi soliloqui senilis fastidium sustulerit adhibito

locutore (qui deerat in fabula Menandri), unde actio quaedara in

hac scaena exstiterit

his

^).

In 2 etiam laudatur virtus poetae, sed

de causis:

primura quod populus hac argumenti narratione

'teneat

periocham comoediae', dein 'quod agi res raagis quara

narrari videantur.'

Altera causa in 2 convenit

cum

eo quod est in

'ut in argu-

raenti narratione actio scaenica videatur'. Sed quid est in

prima

causa quod dicitur: 'comoediae periocham tenere'? Estne periocha

conclusit p. 184: 'Ceterum multo plura etiam quae bonae frugis essent in Vergilianis quoque Aelii Donati coramentariis fuisse facile credet qui meminerit, quam docte et subtiliter idem Terentii comoedias illustraverit'. In scholiis autem brevioribus multa legi iis hominibus, quibus commentum composuerat, utilia sed noattinet, adhibuit

non est quod miremur. Quod ad horum formam quod docuit ad Andr. 358, ubi de verbis 'rogo negat' adnotavit: 'mira brevitas et imitanda', et saepe feliciter ei conligit, id quod dicendum erat concisa et tamen perspicua oratione includere; est tamen ubi brevibis

parvi

momenti

et

superflua,

ille

id

tas perspicuitati nocuit, velut

et sobrietate

reliqui

ad Andr. 41, 69. 1, 322 et 718. 3. Cura hac brevitate Donatus a textu Terentiano nusquam aberrat, ut ') Cf. ad Eun. 254. magistri, qui non raro ad aliena delabuntur.
cohaeret, quod

VIII

PRAEFATIO.
totius fabulae

argumentum? At hoc demum tenetur exacta

in expositione?

fabula.
in

Estne ea pars argumenti, quae narratur

nulla

At

hac

virtus est Terenti, qui fldeliter rettulit expositionem Grae-

cam

idque eatenus, ut sint qui credant etiam Sosiae verba inde

petita esse, atque etiam

apud Menandrum non prologus aut deus ex

machina,

sed senex verba faciebat. Virtus

autem Terenti

in eo

tantum

constitit,

quod taedium longi

atqui

soliloqui

per dialogicam

formam

sustulit,

hanc

laudationis

causam praecipuam
'in

omnino omisit
(arguraenti

alter

scholiasta.

Supersunt haec verba:

iaciuntur'.
in

qua

narratione)

fundamenta fabulae

Quid hoc

est?

Fabularum fundamenta iaciuntur, opinor,

in expositione ea

mente poetae,

dum

tantum narrantur, quae ad rerum sequen-

tium intellegentiam necessaria sunt.

Conclusio in promptu
est.

Habemus
quo
nihil

de virtute poetae scholium

deest,
nihil

plenum
iuxta

et

perspicuum,

in

abundat, et
et ple-

hoc alterum, quod prima lectione doctius fortasse

nius cuidam videatur, sed quod revera

omni ex parte

claudicat.

Cum

igltur

scholium primum omnes numeros expleat scholii sinceri

et integri,

neque indicari aut cogitari possit, quid genuinum am-

plius aut melius de scaenae virtute continere potuerit, recipien-

dum
et,

est in

eorum numerum, quae sana

sese

et integre

servata esse

ut

nunc

habent,

ita

ab ipso Donato composita esse

supra
prie

declaravimus.

Alterum

autem

huius

genuini non

pro-

excerptum

est,

sed imitatio scholiastae male cogitantis et

obscure scribentis, addentis otiosa,

immo

falsa,

omittentis

rem

praecipuam.

Offendemus identidem adnotationes iisdem

prietatibus

his vitiis aut pro-

laborantes, quae uni eidemque magistro adsignandae

infra.

mihi esse videntur, de quo vide etiam

186
1

et

2.

Denuo

falsa specie decipitur qui credit

alterum scholium
probe scit gna-

gravius pleniusque

esse

quam primum. Simo

tum amare,
est

ipse

hoc suis oculis adspexit

et Sosiae confessus

(130 sqq.),

quin

etiam a Chreme audivit filium pro uxore

habere peregrinam (144 sqq. Speng. ad 186); coram Davo tamen

hanc scientiam dissimulat, sperans fore

ab
ilio

ut, quasi rei ignarus,

aliquid

resciscat. Itaque in altero scholio

non vera sunt

verba 'nondum

se

fatetur

credere',

neque

in senis verbis ali-

PRAEFATIO.

IX

qua constantia est aut gravitas, adverbia

culi,

illa

meri sunt

flos-

denique verbis ambiguis causa asseritur obscura

amittat vim vindicaturi,
si

in his:

'ne

rescierit'.

Num

'vindicaturi' in

servum an
candi?
*)

in filium? et 'vis vindicaturi' estne facultas vindi-

at

hanc non amittimus, sed acquirimus

igitur

demum

post-

quam
vitiis,

male factum rescivimus. Laborat

quae
in

scholium iisdem

28.

2 deprehendimus. Donatus in 1, pro

more
iam

concise

mentem exprimens, nec causam asseruit cur Simo coram

satis

Davo simulaverit, utpote

apertam,

et verbis 'quod

probavit' strictim indicat senis narrationem in 130 sqq.

Conclusionem de his scholiis endem esse oportet, quam posui

de praecedentibus ad
v.

28.

Multus
esse

fui in tractandis his

scholiorum syllogis, quo brevior

possem
2.

in sequentibus,
alio

quae eiusdem notae sunt.

246

1
1

et

Excerpta ex

genuino hic non agnosco. SchoUum

exhibet quod requiritur, nihil minus; 2 sordide confectum est,

nam
708
4.

haec non est

1.

'alia'

exclamatio, sed iam quarta inde a

v.

237.

709

In 4 prima verba 'pro initio sedulae narrationis hoc

interpretationi
:

sumimus' respondent Spengeli

'darf ich

im Ernste

mit dir reden'. Subiungitur alia interpretatio minus probabilis,

ut saepe alibi. In 709. 1 in fine redditur fere initium scholii 4,

sed deest praecipuum, (ut in 28. 2 'sine

fastidio'),

nempe

ad-

iectivum 'sedulae' (Sp. 'im Ernste'), quo perit propria prooemii

significatio; abest praeterea interpretatio altera. Igitur 4 integri
et

germani formam exhibet,

766
1.

claudicat.
in

766

et

Initium

simile.

Altera pars praestat

posteriore

scholio,

nam Davus non

hoc tantum

efficere studuit ut

Chremes
recusaret

pueri patrem cognosceret, sed hoc, ut

(vide V. 766). In scholio

eum generum

756 hoc
reddit,

deficit;

atque etiam locus ubi

enim emblema, ut Wesslegitur, hoc suspectum nerus notavit, in medio scholio Donateo 758. 2, et argumentum non pertinet ad 756, sed ad 765, quod probatur etiam
est

scholio 760. 1
b.

Chremes nondum comperit

argumento

cett.

Quaedam

scholia ita

similia sunt idque

tam plene

exprimunt, ut dubitari possit,

')

utrum pro genuino habendum

Cf.

Hartman

p. 13i2, sq.

X
sit,

PRAEFATIO.
sed

aimul

forma tantopere eadem discrepant, ut ex uno

;

eodemque antiquiore excerpta esse nequeant

168
et

vulgo tamen ratio-

nes non desunt, cur alterum alteri anteferendum esse statuas.

1

Respicitur

v.

49, ubi vide scholia

2.

1.

2.

3 et adnota-

tiones meas. Continent idem; ego praetuli

220

1,

221

1.

Utrumque

continet id, quod requiritur, oratione

fldes'

tamen

prorsus diversa; sed in altero 'abrogatur

tius

elegantius et ius-

dictum mihi videtur,

quam

'non credit factum esse'.

824
827

3 et 4. Praefero posterius.
2
et
5.

Scholia referri possunt ad

primum genus, quod modo

pronuntiationis

tractavi,

etenim

in

posteriore

deest

mentio,

quae omitti non debuit.

Alia huius generis non repperi, nisi forte 34.
vide adn. ad hunc versum.
c.

1 et 2,

de quo

Tertio loco

quaedam

ita

comparata sunt ut alterum alterius

prioribus convenit in

excerptum quoddam contineat, ceteroquin disparia.

67
et

68

a et

2.

Postremum cum duobus

'multa' dixit,
1

iis

quae dicuntur de theatro et de Cicerone,

nam

Tullius de

hac sententia

nusquam
in

quantum scimus, sed ea

tantum quae citantur

atri et officii.

a; ceterum mira est antithesis the-

Nemo,
et

opinor, haec tria ex alio

scholio

a
et

duobus excerptoribus tracta esse

67 68
1

autem
188
2
et

a pleni

et sinceri scholii

quodam genuino contendet. Denuo numeros explent.

exemplo
exem-

a.

Hoc

liberius

excerptum

est ex 2 omisso

Vergiliano.

147

3 et

4.

In 3 pro otioso additamento in 4

'id est',

citatur

plum Plautinum, quod

156
2 reddit fere

dicti significationem satis illustrat.

quae leguntur

in fine scholii 4, sed omittit

omnia

quae
167

illic

praecedunt.
1,

3 a reddit initium longioris scholii

1

omittens reliqua.

173

et 3.

Scholium 3 repetit finem

continet, cur

alterius, sed omittit initium,

quod
^).

causam
Vi'de

Simo haec multo ante audivisse debuerit

quae de scholiis ad v. 172 et 173 disputavi in Mn. 39(1911) p. 171 sq. Struckium, qui scholium 173. 1 non Terentianae sed Menandreae fabulae convenire dicebat. Wessnerus in censura libri mei (W. f. kl. Th. 1907 p. 1401) scripsit: Besonders Qbel ist K(arsten) daran bei solche scholien, dic sich virOrt')

contra

PRAEFATIO.
299
2
et 3.

XI
in

Prius manifestum est excerptum e longiore

8,

quo

nihil desideratur.

331

et 3. Initium tertii satis

misere reddit initium primi;

inter-

pretatio,

'vel', nova est, sed neque in hunc locum convenit, nec probatur exemplo Plautino, ubi 'quid meret

quae additur per

machaera'
347
1

significat: quid lucri

habesexmachaera(sensuobsceno)?
est satis

et

2.

Initium

secundi
in

denuo excerptum
eo,

mancum
'interii'

ex primo,

nec verum

quod
'ita

dicit: quasi illud

falsum
est

sit;

itidem altera pars

Pamphilus

cett.'

excerpta

ex reliquo primo.
4.

521

et

Credat quispiam posterius

at

sumptum

esse e longiore,

quod praecedit,
doctrinam
598

non

sic est,

etenim 4 aliam grammaticorum

profitetur, de

qua vide adnotationem ad hunc versum.

3 et 6. Tertium in fine ex 6 festinanter excerptura;

cum

initio

compara
601
1,

7 in fine.

602

1.

In

priore scholio particula 'ergo' (vide

respiciat; in altero,

mox

adn. ad

286)
tur,

non habet quo

Donatus pro

quod sincerum vide'cur proficiscatur

in v. 600.

stili

brevitate

non addidit

in pistrinum', utpote

supervacaneum post Davi verba

'illic':

720

4 et

5.

De

signiflcatione particularum 'hic' et

;

4 vere et

perspicue, 5 verbose et perplexe

rationem xov 'enim' non asse-

quor, nexus causalis nullus est; ex uno excerpta esse nequeunt.

955

et

3.

Scholium 3 elegans, quo paucis verbis

loci

et luculentis

omnia monemur, quae ad plenam

intellegentiam necessaria

sunt. In 2 oratio inelegans etobscura: 'quia' abundat, pro 'quasi'

planum fuerat dicere

286
2. 3. 5.

'id est' et

quid est 'hoc ipsum non vacat'?

His scholiis ex parte contigua sunt haec:

Medium

3 conflatum est ex 2 et
in longo

5,

sed in multis clau-

dicat.

'Compendium'
est:

sermone morientis mulieris (286

non posita
est in aliquo

296) nullum
lich

'lassitudo'

compen-

fast ganz decken; so Andria 1. 2. 2' und 2 (=173). Citat deinde etiam scholia ad 457, 969 sq. et 476, de quibus raox videbimus. Contra eumhocpriraum observo: est discriraen (fast ganz) idque non in leviore horum scholiorum parte, sed in praecipua, ubi alterum deiicit; tum hoc: fac scholia non fere, sed prorsus similia fuisse; num inde sequeretur, ea a duobus hominibus excerpta esse ex alio genuino? Nihil minus, utrumque enim contineretid, quod requiritur; qui hoc neget, dicat nobia, quid in scholio illo primario amplius de tempore, quo senex ea senserit, dictum esse potuerit is, qui hoc conetur, incidat necesse est in coniecturas prorsus vanas et arbitrarias. Valet hoc de omnibus his scholiis fere similibus.
;

XII

PRAEFATIO.
dio, sed in
in
et

pronuntiatione
adiungitur

per intervalla anhelantis, ut est

(fere

his

adnotatio

ex

4)

de vocibus 'forma*

'aetas'
'),

per particulam causalem 'enim' prorsus absurde adsic

hibitam

enim horum verborum usus rairum

in

modura

adscribitur lassitudini loquentis.

855

2.

3.

3 a. 4.

Scholium
3,
!),

Sa haustum
et

est ex initio

scholii2;dum

conflatum est ex

mira sane ratione, ('adverbium composiex 2

('ecce illum'), per

tum ex pronomine'
diximus',

formulam

'ut

scholiastae
p.

cuidam imprimis gratam, de qua vide

p.

librum
969 et

meum
est

158 (Mn. 36

409).

970

1.

Posterius per

eandem

illam

formulam

id,

quod bene adnovs.

tatum

ad

969, perperam

repetit,

etenim

969

970

Pamphilo non dicuntur propter Charinum, ut audiat, sed propter

Davum,
alta

qui ea
voce,

nondum
(ut

cognovit; dicuntur autem a

in

Pam-

philo

'ita'

est

scholio

969)

ut etiam haec

audiat Charinus.
d.

Alia sunt scholia fere similia, quae leguntur ad versus

inter se distantes.

169 218

2,

412. 5.
3,

Alterum prava imitatio est

In
his

prioris.

242

776 2 a.

iam Wessnerus pro repetitiombus non

Donateis obelo notavit scholia ad 242 et 776.

289

1,

556.

Posterius imitatio est prioris, sed ad hunc versum pror-

sus falsa.
291
1,

640

2.

tum
lianis

per
et

Ad hunc versum scholium 2, cum praecedenti iuncparticulam ergo, munitum est duobus exemplis Vergipraeterea loco conveniens est, cum hic sit solemnis
per
deos,

obtestatio

per

amicitiam

veterem, per liberos. In

291

vero

nulla solemnis obtestatio est per aliquem

vel

deum

vel

hominem
deficit

rem,

sed

nude legitur

'te

obtestor',

praeterea

illic

vix potest

exemplum Vergilianum, utrum genuinum sit.

alterum
posterioris initio vide ibid.
1

quocirca dubitari

299

1,

473

5.

De

et 2

altera pars bre-

viter reddit

quod est

in 299.

1.

) ^ion rarus est in scholiis spuriis abusus particularum causalium, nam, eniin, unde, quia, etc, cuius rei exemplum iam vidimus ad v. 720 et satis multa referfntur in adnotationibus. Idem valet de particulis conclusivis, vide supra ad 601 et mox ad 476 et 754.

PRAEPATIO.
388
1,

XIU
vicinia sint

889

1.

Vix utrumque Donateum,

posita. Illud propter

e.

cum sic in exemplum adhibitum ei dedi.

damnat tamquam stolidum

Restant scholiorum paria separatim tractanda haec:

5.

470

2.

3.

4.

Simo

se ipse

pecus, quod

fllii

amores non ante perceperit. Initium

scholii 2 atque

exem-

plum Ciceronianum ad hunc locum

credo,

nihil pertinent;

audimus,

scholiastam, qui in 30. 5 virtutum species non minus

')
;

importune distinxit
bita,

de particula causali 'unde' inepte adhi-

nam

nulla causalis nexus est inter

exemplum

et praeceindi-

dentem sententiam, vide ad 286. Scholium 3 non male

cat,

senem quasi externo demum impulsu, nempe

audivit, intellexisse quid rei
sit.

iis,

quae

nunc praesens
satis

Conclusio in 4

iusta

est,

tametsi extrema minus placent,

cum vulgo
in 3.

ratiocinatione
sio
in 5

tantum
et

bestiis praestare dicamur. Altera conclu-

mira est

ad absurdum auget quae dicta sunt

vestigia
in

Duorum excerptorum
inter 2 et 3, 4 et 5.

scholiis profecto nulla sunt,

nec proprie similia insunt,

sed quaedam est affinitas tantum

476

et

4.

Scholium 3 bipartitum
esse

est: in priore parte scholiasta

in

docet

'discipuli'

nominativum pluralem,
falsa,

altera

com-

memoratur aliorum

opiuio

putantium esse genetivum singula-

rem
4;

^).

Haec
3

opinio, aperte
et

tamquam

vera proponitur in
esse

itaque

unius

genuini excerpta

non possunt,

cum

pugnantia defendant. Unde igitur verba similia 'omnes per

fallacia' in

quos agitur

utroque? aliam causam non video

nisi

hanc, auctorem scholii 4 consulto invertisse scholium

3, et in-

terpretationem,
pro sua

quae

illic

tamquam minus vera

postponitur,

amplexum
Ut
olim,

esse, subiungentem alteram, sibi minus pro-

batam, ipsis verbis collegae.

754
1.

2.

3.

sic

etiam hodie

viri docti dissentiunt sitne

^).

Mysis, quae dicat 'maledicis', an Davus

IUa verba notavit Wessnerus. scholii partem 3 a pro emblemate inepto seposui. Simo nihil 'oslendit', sed suspicionem protulit; hanc autem bonam esse ('bene'), concludi non potest ex scholii initio. Igitur hic denuo 'ergo' prave usurpatum. ^) Editor Anglus Fairclough Mysidi hoc unum verbum dedit, Spengei et Driatzko Davo, sed differunt interpunctione; ille: 'maledicis, undest. dic
')

2)

Mediam

XIV
Scholiasta
dixisse,
rare.
cepit.
sit
1

PBAEFATIO.
Mysidi
tribuit

putavitque,

eam

hoc 'lentius'
ite-

quocirca Davus

eam

iubeat hoc convicium *clare'

ille

Interpretatio falsa est; totius loci rationem

non

per-

lam

in v.

747 Davus mulierem poposcit, ut diceret 'unde'

:

puer expositus; hanc postulationem nunc repetit

clare'
^).

'undest?

dic

Scholium

et

unum continuum
ille

efficiunt; in

prima parte convicium, vel ut

dicis'

praefert 'comminatio', 'malealtera

etiam

Mysidi
3,

tribuitur^),

in

parte denuo refert,

ut

modo

476.

opinionem quorundam, qui Davo totum ver-

siculum

tribuant et

hunc

ita
(cf.

explicent. quasi

Davus simulet,
.'
.
.

Mysidem per aposiopesin

est
igitur

Dziatzko) 'non tute ipse

(hoc

'dictum

superius')
in

Chremi non

satis

manifestam,

iecisse

maledictum

senem. In scholio igitur

2-1-3 omnia
1

plane enuntiata sunt, etiamsi 'quorundam' interpretatio nimis

speciosa videatur. Quidquid est, videmus scholium
2 -h 3 ita distare ut nulla similitudo
tractant,
sit, nisi in

ab altero

quaestione

quam

nec

esse

excerpta ex

uno communi fonte; alterum non hic quoque conclusivum

omnes denuo
alterum
illud

sincerae et integrae adnotationis numeros explet,

continet,

absurda

nec

'ergo' iusta caret ratione. 716.

3.

969

1.

4.

960. Si
1

haec inter se comparamus, apparet doc-

trinam prolatam in

mutuo sumptam
3,

esse

sincero ad initium scaenae 716.

ubi prorsus

primum ex scholio eadem leguntur,

cett.,

dein ex 960: 'propriae sunt perpetuae, sempiternae'

tan-

dem ex
dicit

'et

est

dograa Epicureum'

quod autem scholiasta

'proprium,
in
v.

ut

animi virtus' non convenit

'voluptates

cum

doctrina

Terenti
particula

960:

eorum propriae
est

sunt'.

Denique

'enim'

nunc etiam male

sit inter

adhibita.

cum nullum

causale vinculum

has sententias.

Superest similium scholiorum sylloge prorsus unica haec:

457
1.

2.

4,

5.

Si

omittimus prooemia scholiorum 3

et 4,

quae

verba ad interpretationem nullius sunt momenti, nempe in 4

clare',

Dzi: 'maledicis? unde est? d. c.', quod praestare mihi videtur, nec minus quod aposiopesin indicat Dziatzko post 'non tute ipse' in versu 752. ') Itaque schol. 4 aut eiusdem est auctoris, aut, si gcrmanura est, ut puto, lemma falsum est pertinetque ad v. 753, qui pressa voce a Davo enuntiatus est. -) Sic eliani Dziatzko: 'maledicis'? i. e. audesne mihi male dicere?

PRAEFATIO.

XV
haec: 'sunt ergo verba,
sirailia,

haec:
ut

'hi

duo

vss. ostendunt' et in 5

diximus',
4.

a
sit,

reliqua

prorsus sunt

hoc est

5,

Cum
et

coniecturis

de commenti origine mihi prorsus

exsti-

abstinendum
terint

non quaero quo casu hae repetitiones

1403)
1,

quae partes in ea re fuerint corapilatoris aut scho-

liastarum,
ideo erat

Wessnerus

(1.

1.

p.

coniecit,

compilatorem

scholium 5 recepisse post

a primo,

quia

initium 5^ diversum

eumque cum peccatum suum animadvertisset,

'ut

hoc mitigasse addendo

diximus'

^).

Sed hoc mitto, ut con-

siderem scholia ipsa. Prorsus vera est observatio in 2 et 4:

'pulsatus
est

senex'

cett.,

haec igitur utriusque scholii verba

vocabit, et

genuina esse,
poterit,

nemo

in

dubium

nemo

facile dicere

quid in hac adnotatione desideretur, quominus plenam

et

sinceri

genuini scholli

formam

referat.
c.

Hoc tantum
inf.'

quaeri
esse'

potest,
et

cum

levis discrepantia sit in acc.

'illo

pulsatum

additamento

argumento, quod', utra forma potior habenda

ubi repetitio vocis 'argumento' deest.
1

sit.

Ego praefero
'aut

2,

Alia res est in

parte:
a

et 5

quod

ibi

contenditur in altera scholii

in

de

adventu mulierum, quae

qualis

scaenam

veniunt',

prudenti interprete,

Donatus

fuit,

scribi potuisse

non

credo,
potest,

nam nemo
quin in
locutus
senis
est.

mentis compos punctum temporis dubitare

versu
cogitet

illo

tantum de

iis,

quae Davus

modo
tantis

Initium
de
his

scholii:

'verba sunt

secum

cogi-

[aut]

quae nunc
2.

locutus est Davus' vera

3,

continet,

sed

supervacanea iuxta

etenim

'argumentum
est

falsarum nuptiarum' hoc ipsum

'449 sqq. et

est,

quod Davus locutus

quod senis cogitationem nunc movit.

De

his scholiis igitur sic

statuendum esse puto Donatus

:

satis

') 'Der Anfang des einen (5) wicli von der des andern (1) ab; dass verfiihrte den Korapilator, die ganze Anmerkung zum zweiten Male zu bringen und als er das Versehen merkte, suchte er es durch das 'ut diximus' zu mildern'. Tacct v. ratiocinatio, etiam d. de altera repetitione 2 4, de qua non omnino valet haec alioquin parum probabilis. Scholiasta, qui vidit alterum scholium ab altero differre in initio, nonne totum ille perlegerit antequam describeret? aut si tamen

hunc errorem commisit, nonne corriget delendo potius quae otiose repetivit quam inserendo 'ut diximus'? Haec autem formula non est compilatoris aliorum scholia

conglutinantis, sed magistri, qui ipse scholia conformat et aliorum adnotationes suis verbis repetit; docent hoc permulta exempla collecta ex omnibus fabulis
1.

s.

1.

p. 158 sqq.

(Mn. 35

p. 409).

XVI

PRAEPATIO.

superque hunc versum illustravit uno scholio 2

alius scholiasta

huic suara interpretationem duplicem per 'aut aut' opposuit.

Unde

autem utriusque

scholii repetitio orta sit, in

medio

sit

positum.

Scholia similia ad Eunuchum.

Incipio ab
p.

eodem genere quod primum

ita

tractavi ad

Andriam
ali-

XII

sqq.,

quodque ea scholia complectitur, quae praeter

quam
et

similitudinera
sit,

tamen

dififerunt,

ut

alterum

bonum

sincerum
11
2.

alterum variis

vitiis laboret,

10

2,

Posterius scholium non quidem verbis sed tamen arguest

iis,
:

mento simillimum
suetudinem',
nisi
cett.

quae leguntur

in

fine

longissimi

scholii prioris, inde ab his

'quae contra naturam iurisquecon-

genuinum
aliquis

est,

Hoc scholium accuratissimum et amplum nescio qualem genuina scholia formam hamente proponat. In
(cf.

buisse

sibi

11. 2
p.

denuo non video

quo referatur particula 'nam'

adn.

scholiura imitatio Donatei in flne,

autem hoc an scholiastae proprium nunc

XII); sitne
^).

non diiudico; Sabbadini a Donato abiudicavit

46
2.

5.

Scholium 2 duplex

est,

primum
sit

de figura rhetorica, dein

et insolitum

dramaticum: explicatur, unde

scaenae
initium
('in

hoc repentinum
erupisse')
;

haec

verba

alterum

potius
'frus-

ethicum characterem exhibet,

stra').

stilo pathetico ('perditae',

Vix ex communi scholio quodara excerpta esse potuevidetur,

runt et 2 plenum atque integrum

quid enim deesset?

vocabula 'perditae mentis' et 'frustra' in scholium sobrium non

quadrarent.
103
3,

104

7.

Alterutrum genuinum est; cura Sabbadinio postre-

mura
168
264
2. 2.

seposui, quia

additamentum

est per 'autem' ad scholium

6 et supervacaneum post 103. 3.

6. 3.

Illud

integrum

est, in 6 deficit

exeraplum.

Utrumque, quod arguraentura

requiritur;
'q.

attinet, integrura est, nihil

araplius

in

'vult dicere'

minus

recte legitur pro

'quod dixit' ve)

811
2.

dicere coeperat'.
(v.

3.

In 2 ipsius Terentii verba

308) citantur pro interpresuspicionem vocavi usquead

3.

')

Nec non omnia ea quae ego quoque hic

Cornmentatio eius desinit
in fine

in
II

V.

371.

scaenne

PRAEFATIO.
tatione;
in

XVII

pro

'morae esse' magis perspicuum fuisset

'te

exspectare'.

313
319

1.

2.

In 2 deest
Illud
est.

exemplum Sallustianum.
esse satis debilem scholii 3, manifes-

1.

3.

iraitationem

tum
341
2. 5. 1 a. 8.

Posterius conclusio est per 'ergo' satis otiosa ex

Posterius

2,
5.

348

6.

additamentum
similia

est

prorsus otosum

ad

350

352.

Re

satis

nimis forma differunt,

;

quam

ut ex

communi
367
1.

fonte prodire potuerint

a additamentum est scholii

Donatei quod praecedit.

3.

De quinque

lineis

amoris vide 640

1,

2,

quas Chaerea nomi-

navit non omnes, ut dicitur in

torie nimis' flosculus est.

sed tantum duo vel tres. 'Ama-

371

2.

372. In altero 'vis' illa 'non usitata'

;

perperam etiam trahitur

ad verbum 'intellego'

adiectivum 'immodicum' pathetice denuo

46).

additum (vide supra ad

413
1

et 2.

Re
6.

et

forma nimis diversa

et vix

ad

unum

fontera re-

vocanda.
470
2.

471

Post simile initium ratio redditur prorsus dissimilis,

iusta

in

471

6,

minus

iusta

in

470

2.

Cf.

1.

s.

1.

p.

63

sq.

(Mn. 35 p. 211).

555

2.

3.

Posterius sine dubio praestat, intellectum

nec est quod amplius ad

vocis

desideretur. In 2 'constat' satis ineptum est

deficitque

exemplum.

772

1.

2.

3.

Tria scholia de
fere

eadem

re satis diversa. Intellegerem

1,

si

sic

audiret:

'ridicula

praesumptio,

tamquam adversus
crederet,

meretricem
nisi

<^certamen> Thraso sumi non posse

etc, 2 et 3 non intellego. Igitur, ut

m.

p.'

nunc sehabent,
2

nullum genuinum mihi esse videtur.

907
2.

3.

Posterius simplex et perspicuum et

in

verum

minus

ius-

tum,
908

quo

neglegitur,

Thaidem potius
velle

irridere

et pudoris

ruborem Chaereae provocare

2. 3.

quam
in 3,

increpare.

Nihil differunt nisi

exemplo

quod sumptum est

pro-

cul dubio ex Donati scholio ad 894. lunxi 2 et 4 et expuli 3,

quod mire insertum

957
2.

est per 'nam'.

est.

3.

In 3

'fieri'

male additum

Karsten, Com. Don.

XVIII

PRAEFATIO.
c.

Vide supra

p.

x.

12

excerptum
scholio 6,

e longiore scholio 3.

163

omnibus numeris absoluto, excerpta videntur quae

2.

sirailia

leguntur in

173

174

3.

Scholia oratione et ambitu longe diversa tamen idem

continent: 3 plenius et apertius est, 173 multo pauciora habet

sed non ineleganter expressa, (vide coniecturam

471
2

meam

in initio).

excerptum ex

initio longioris scholii

5.

495
628

2 simlliter e longiore 5. 2

conclusio

absurda

cum eorundum verborum

repetitione ex

scholio praecedenti.

666
691

excerptum levissimum

est e longissimo scholio 3.

3 ex fine longioris scholii 2. 2 et 3 a a duobus scholiastis hausta e longiore scholio

3 contrahit quae leguntur enucleate in
1 1.

1024
1067

et 2.

Simile fere scho-

lium
hitur

referre supersedi ad

Andriam 119

4, ubi paucis contra-

argumentum
p.

scholii 3.

d.

Supersunt pauca scholia quarti generis, quod indicavi

XII.

supra
145

verba 'abducere ut ab stulto' hausta videntur ex

initio scholii

Donatei

172

1.

Ceterum vide quae

in adnotationibus de

hoc

scholio scripta sunt.

357

2.

Si inspicis
2.

scholium

1,

videbis 2 repetitum esse e Donateo

230
642
3.

Scholium pugnat cum Donateo 2

sumptum
non

videtur e

Phorm.

205.

680

et

899 3
Scholia

nihil fere differunt, sed

est cur ab ipso Do-

nato bis data esse non credantur.

difficiliora,

qualia

supra
inveni.

tractavi

ad Andriam

p.

xiii sqq.

ad

Eunuchum non

Haec

igitur

scholiorum similium collatio nusquam

comoedias
ita esse

nos

docuit, ea ad has
vitiis laboret,

comparata, ut utrumque simul

quae excerptoris transformantis

:

manum

ostendant, sed

rem prorsus contrariam

in

alterum vulgo boni

et integri scholii

numeros
nec

explere et a genuinis, quae cognovimus, non differre, alterum vero

rebus

et forraa vitia leviora

aut graviora semper ostendere

PRAEFATIO.

XIX
illis

tamen
cerpta

in hoc genere

multa esse vidimus, quae ex genuinis

sed
scholiastae in
iis

exin-

esse

possint,

aut aliquid novi

ipsi

venerunt, aut imitati et aemulati sunt liberrime, quae de iisdem locis

scholiis genuinis legebantur; denique rara

in

tantum

et

brevia scholiorum

paria ita se habere vidimus, ut

utrum genuinum

sit, possit dubitari.

Scholia diversa aut repugnantia ad Andriam

et

Eunuchum.
in

Sunt scholiorura paria,

hibentur,

quibus de iisdem rebus opiniones ex-

quae aut diversae tantum sunt, aut adverso fronte inter

se pugnant.

Ipse

Donatus
rei

in

uno eodemque scholio saepenumero diversas

protulit,

et ita quidem ut lectori deciautem quae nunc spectantur, sunt scholia diversa, aut iuxta se invicem posita aut sibi oppo-

eiusdem

interpretationes
relinquat;

sionem

vulgo

ea

sita,
sativas

idque

raodo sine aliqua iunctura,

Si
sibi

modo

per particulas adver-

aliasque.

opponuntur,
quod
in

auctorum diversitas mani-

festa est, nisi

quis veri simile esse credat,

evertisse
fieri

eundem auctorem
').

altera

adnotatione

statim

altera proposuerat

Si vero

iuxta ponuntur,

potest, ut aliquis putet, diversas observa-

tiones adfuisse in scholio pristino, unde haec excerpta sint. Atqui nemini

huiusmodi scholia inspicienti hanc opinionem probabiJem videri posse

credo.

Suraamus statim
in

priraura iuxta positorura exeraplura ad v. 12,

ubi vocabula 'oratio ac stilus' quatuor

modis definiuntur; quis credat

fuisse a Donato, nec

has definitiones

uno olim scholio compositas

non ortas esse ex plurium magistrorura sapientia, quorura unus tantum

fuerit Donatus^).

Idem

valet de 13 1 et 3, 16

1.

2 a. 3.

2a

et sic

porro de oranibus iuxta positis. Vulgo autem hic quoque,

similibus,
videatur,
sui,

ut in scholiis
esse

unura est quod

hoc
est,
sit.

alteri alterisve praestet

optimumque

quod Donato, iisdem de causis quas antea expoQuid identidem

facile
sit

addicendum

optimum, ex accurata
de singulis
his

scholioscholiis

rum comparatione
^)

redundat,

quam

cum Fabia, ubi

qui sic opinantur, mihi in concordiam res redigi non poterit, veluti une sic iudicat de Donato ad Eunuchi v. 7: 'aprfes avoir donne bonne explication de vertendo: in linguam latinam transferendo, il en ajoute une mauvaise: aut vertendo, corrumpendo'. ^) Vide etiam scholia similia ad Eunuchum.

Cura

iis

XX
institui

PRAEFATIO. atqae in

Adnotationibus breviter sed

infra
in

sati.s

plane, ut spero,

declaravi.

Ceterum

adnotatione
si

')

scholia

praecipua iuxta
id

posita aut opposita composui,

cui ad ea

exempla
in

quod perblbui
quae su-

exigere libeat.

Post
pra

scholia
p.

similia
v,

aut discrepantia

iis

indiciis,

enumeravi

nominavi
alios

emblemata

et

additamenta
*)

inepta, quorum post

Sabbadinius et Wessnerus

iam multa

notaverunt. Sunt vulgo brevia et Donateis adnexa per particulas aut

per formulas, id est, deest,
frequentia
sint
et

subauditur, abundat,
Mnem.
32.
1.

alia.

Quam

docui
35.

olim

in

287
p,

307

de

commento

Andriae

')

ibid

404 sqq.

(=

1.

s.

153 sqq.) de Eunucho.

Cur singula nunc daranaverim,

erat, aperui; ratio

quantum necesse autem, quam secutus sum, eadem est, quae duxit
in Adnotationibus,
ea,

viros doctos
et

modo nominatos, damnantes

quae interpolatoris
credo,.

manum
tamen
non

ingenium nimis aperte ostenderent. Non demultis,

sed

de aliquibus erunt, qui aliter iudicabunt; ego

meum

esse duxi non

nimis anxie proscribere, quicquid

posse videbatur.

Aelio

probabiliter

adsignari

^)

Vide igitur Adnotationes ad scholia horum versuum:

24 sq. 36 sq. 49. 83. 93. 102.
74. 77. 79. 81. 303. 15.
17. 28. 32. 39.

Andria:

8.

11. 12.

13.

16.
52.

34.

45 sq. 75. 79. 88. 94. 200. 4. 34. 54. 72. 81. 98 sq. 410. 17. 29. 55. 60. 69. 86 sq.

516. 72. 96. 611. 29. 39 sq. 41. 707. 18. 20. 23. 26. S5S. 65. 72. 76. 906. 26. 67.

Eunuchus:
95.
85.

7.

15.

98.

200. 23 sq. 36. 56. 63

23 sq. 51 sa. 6.5. 84 sq. 98. 104. 16. 39. 43. 47. 50. 68. 71. 317 sq. 25. 36. 58. 71. 88. 93. 404. 9. 12. 30. 63. 66.

%. 554. 62 sq. 88. 90. 608. 37. 66. 69. 85. 88. 712. 69. 74. 82. 85. 89. 809. 23. 49 sq. 77. 84. 962. 1059. 79. 81. 94. -) In praefatione p. XLVII haec habet: 'Inclinatis autem h'tteris reddi ea imprimis volui, quibus integrum scholium in duas vel plures partes disiectum esse videbatur; hic iUic etiam parva additamenta eodem typorum genere exprimenda
Ex eo quod scribit: 'hic illic parva additaunenta", ne quis efficiat horum numerum minorem esse quam emblematum, sciat Wessnerum iuxta emblemata per totum commentum LXX, additamenta notasse CLXX. De emblematis iudicium non tulit, essentne fortasse genuina, in scholia Donatea casu quodam transposita; qui vero ea persequitur, videbit ea ad unum omnia posterioris curae alicuius hominis indicia satis certa prae se ferre. Quod autem additamenta illa attinet, cura nullo externo indicio sese monstrent, alia de causa a viro doctissimo
curavi*.

notata esse non potuerunt, nisi quod ei nimis inepta esse viderentur. Affirmabit opinor, quae dixi, qui comparaverit prima statim emblemata Wessneri: 16.1,25.3, 28. 4. 6, 40. 3, .55 1. 3, 75. 3 et sic porro, cum addimentis eiusdem: 24. 2, 29. 1,

m.

81. 1 etc. Cf. I. s. I. p. 2 sq. magistris haec additamenta olim attribuere ausus sum, hoc nunc mitto, abstinens ab omni auctorum indagatione.
1. 5,
^)

55. 5.

.56.

2. 62. 2, 69. 4,

Quod

certis

PRAEFATIO.
Scholia quae tertio loco spuria esse dixi
p. v,

XXI

quod non Teienti verba

respicerent, sed nata essent e praecedenti scholio Donateo, rara sunt

et a rae designata in

Adnotatione ad Andriam 38 3

b.

Unicum huius

generis
Stud.

exemplum
III
p.

in

Eunuchi commentario notaverat iam Sabbadini.

cf.

Ital.

344,

II

p.

14.

Postremo loco

p.

semovenda
generis

esse duxi permulta scholia, quae

propter exempla rebus non apposita, differentias falsas, inventa inepta

aliaque

vitia

diversi

Donato indigna esse viderentur,

in

quibus etiam forma auctorem minoris notae vulgo ostendebat.

Haec scholia cum iuxta

quod ab
priam
ad
longiora sunt et
nullo vinculo

positis

et oppositis in eo conveniunt,

ipsis scholiastis inventa sunt, sed discrepant in eo

quod

et

cum

Donateis coniuncta, verum proaffectant.

')

aliquam

doctrinam qualemcumque

Multa ex

his

unum

auctorera

revocanda esse credo

propter

miram

et pecu-

liarera

aliquam
et

sapientiara,

quam

exhibent,

propter stilum
differentia.'^^,

saepe

contortum

obscurum, propter longe quaesitas

exem-

pla prava, praesertim e Vergilio, denique propter

formularum quarun-

dam,
indicia,

quas

Donatus parce adhibuit, abusum importunum aliaque

in

quae

Adnotationibus identidem referam, ubi magistrorum

accurate

inventa praesertim

examinantur
ad sim.
(32.

^).

Forniulae

illae,

quibus

mirum
35.

in
1.

modum
s.
1.

abutitur sunt hae: non-sed (Mnem. 32. 242 sqq.,

141),
rettulit

313,

(35.

314,

1.

s.

1.

142.),
s.
1.

ab eo

quod praecedit, id quod sequitur

ut

221, 35. 226

sq.), et

sq.,

1.

78 sq),

diximus (35. 409

sq.

1.

s.

1.

158

de verborum quorundam

^) Scholia asteiisco insignita ad illum revocanda raihi videntur; vide mox ad Andr. 4. 2 a, et supra p. viii. -) Exerapla huius generis tetigi in Adnotationibus ad Andriani: 41. 1, 73. a. 1 a. 134, 36, 37. 2, 39. 3, 52 1 a, 64. 3, 96 2. 205. 1 a. 11. 2. 36. 5, 4.3. 3, 45.
1

3, 5,

48.

4,
1.

.57.

2, 59.

1. 2,
1,

64. 70.
89.

1,

74. 3, 80. 2, 81. 2. 3, 82.

1,

84.
1

1. 2,

303.

2, 24.

34.
1, 1.

2,
1,

47. 2, 81.

3a,
1,

95. 3, 98. 3. 406. 2, 12. 4, 22.

a, 43. 2. 4, 49. 1,

57.
90.
1,

62
2,

76.

3 a. 96.
3,

2. 99. 3,
4.

602.

2, 3.

1,
1,

96.

3a, 703.
:

76. 4 a, 98.

27. 3. 4, 33. 2. 3, 56. 2, 8.56. 3, 79. 2. 3, 928. 1, 29. 1 a, 67.

9.
1,

12.

1,

81.

2.

Ad E un u ch u ra
17. 3, 23.
1

19. 54. 2, 76, 119. 1 a, 68. 8, 79. 5. 83. 2, 89. 3, 93. 3, 202. 3,

31.

7.2.4, .50. 1. .59. 1. 2, 73. 3, 77, 85. 3, 304. 4, 5. 2, 6. 2, 48. 2, 73. 1, 75. 2. 6, 401. 2. 4, 18. 1, 30. 3, 33. 1, .57. 2, .59. 3, 79. 3 a. 85. 55?. 1, 69. 3, 83. 3a. 604. 4, 22. 3, 25. 2, 27. 2, 35. 2. 3, 49. 2, 66. 6. 87. 3. 6, 711. ad 92 f., 1, 18, 42. 3, 49. 1, 83. 2, 86. 4, 811. 1 a. 2. .5, 50. 1, 75. 2, 919, 33. 2, 68 a,
a, 40. 2, 43. 4.

3a.

1025.

5, 28. 2. 3, 45. 2, 53. 3,

57, 72.

4a,

79. 9. 10. 12.

XXII

l'RAKKATIU.

pondere. De

liis

omnibus vide

etiain,

quae

in

Adnotationibus dixi ad

Andriam 49. 132. 279. 600; ad Eunuchum 54. 67. 762, Ceterum subscribo iis, quae Wessnerus posuit in censurasupra
allata p.

1404:

'.

aber diese (gewisse Kriterien zur Scheidung) verFilllen

sagen
oder
facio
il

in gar

manchen

und dann wird

die

Entscheidung mehr

weniger subjektiv,

und Irrtilmer sind

leicht mOglich', et

mea

Sabbadinii
ha qui

verba (Stud.

Ital. III 346). 'Se

mi sono ingannato,
il

lettore

tutti gli

elementi per rifare da se

lavoro'.

Wessneri
coniecturas
et

textura
locis

me

presse secutum esse vix est quod dicam

de

dubiis

aut

me

iudice
repetita

corruptis

raras

protuli

infra

textum

indicavi.

Lemmata

nonnumquam

brevius

rettuli,

scriptorum exempla, ubi utile videbatur, plenius. Hac una in

re textus aliquoties a

Wessneriano
et

differt,

quod saepenumero scholia

Donatea ab

illo

numeris

maiore interpunctione disiuncta, leviore

distinctione coniunxi,

unde multa scholia longiora evaserunt.

alienum est
inqui-

Ab
posuerit.

instituta huius operis ratione (vide p. vii)

rere quo consilio quibusve lectoribus

Donatus hoc commentum compotest, scholia

Hoc tantum

aflfirmari

tuto

frequentia de

pronuntiatione et de gestu vultuque non exarata esse in

usum

histrio-

num,

sed eorum, qui has fabulas privatim in scholis aut publice in

recitare cuperent
^).

auditoriis

Donatus

in his scholiis

non usurpavit
et

verba recitare aut

declamare,

sed

pronun tiare

nonnum-

') Sic etiam C. Sittl in libro 'Die Gebarden der Griechen und R6mer'p. 203: Donat schreibl also weder fiir Schauspieler noch nach Komikern, sondern als Professor der Rhetorik, weshalb er auch iiber die Miene Vorschriften giebt, wolche doch fiir die raaskentragenden Schauspieler keinen Werth hatten. Ceterum

Donatum

in

commento

professoris artis

rheloricae partes praecipue egisse, cur

non credam, ex tota praefatione satis apparuit. Quae paulo ante praecedunt: Benannt sind die Scholien freilich nach Donatus, aher offenbar, wie ahnliche Sammlungen, Ausziige aus Kommentaren verschiedener Verfasser, darunter auch des Donatus, quam vaga et parum efficacia sunt, dicere non opus est. Vide de hac re Catharine Saunders Amer. J. o. Ph. 1911, p. 58 sqq., The introduction of masks on the Roman stage. Sero cognovi dissertationem v. doctissimi J. W. Basore, The scholia on Hypocrisis i/t. C. of Don. Baltimore 1908. Negat ille haec scholia fabularum recitalionem tantum spectare, atque inesse contendit, quae actionem scaenicam respiciant. Ex verbis eius p. 9: 'it may be conciuded that any theory which seeks to assign to the scholia on vnoxQiai; a uniforra purpose must ignore the varied strata which enter into the composition of Ihe cominentary and the diffcrent periods of which these inay be representative' apparet eius opinionem de his scholiis arte cohaerere cum quaeslione de commenti origine et compositione, extra ineara provinciam nunc posita.

PRAEFATIO.

XXril

quam legere, veluti ad Andr. 5: concitatius legendum 502: magno pondere legendum, Pho. 175: coniuncte 1.

est,
e.,

Hec.

sed ex

multis adnotatiouibus apparet hanc lectionem ad declamationem prope

appropinquasse deque lectore etiam aliquatenus valuisse, quod Quinctilianus

nisi

perhibet de

oratore, 11.

3.

2: adfectus

omnes languescunt,
^).

voce vultu totius prope habitu corporis inardescunt

Pronun-

tiationem

vultu gestuque adiuvandam

1

esse, his ipsis verbis

docent Eun. 89
sit,

et

130

2,

et

qua ratione his adiumentis utendum

his
locis:

praescribitur
servili

inter

alios

Andr. 183 1:

et

gestu

et

vultu
est

dixit

cum
1

agitatione

capitis,
cett.,

667 8:

pronuntiandum
1
:

cum

odio,

722

scaena actuosa

Eun. 773

debet hic

esse

vociferatio vana: ad hoc et

cett.

verbum
et

ingenti

903:

totum

garrule

cum quodam motu gesticulose, ut puellam cum

militis

adulescentulo fabulari videas. 1002 2: ergo persona cachinans inducitur

(cf.

1007, 1011, 1017. 2); et inspice scholia de pronuntiatione

sq.,

vultuosa ad And. 226. 183

174,

232, 363, 380

sq.,

753, ad Eun. 89,

224,

273

sq.,

427,

469,

472,

497, 523, 572, 610, 769, 908,

id

943, 948.
posse,

Est autem ubi adnotetur, lectorem fabulae non

in

assequi

quod actori

scaena contigit: And. 310:

'hic'

gestu scaenico

melius commendatur,
scripta

nam
^).

haec magis spectatoribus

quam

lectori

sunt,

Pho.

211:

hic locus actoris

magis quam

lectoris est:

ostenditur enim cett.

Si
vitia

et

errores typothetae lectorem non nimis multa

J.

ofifen-

dunt,

gratia

debetur collegae amicissimo

W. Beck,

qui plagulis

corrigendis nec non locis corruptis hic

praestitit.

illic

emendandis operam mihi

H. T. K.

Amstelodami.

^)

Cf.

")

etiam Quint. 1. 8. 7. Reliqua scholia de pronuntiatione leguntur ad hos vss.

39. 46. 86. 95.

Andriae;

186.96,

301. 5. 27. 43. 50. 83. 415. 20. 47. 62. 69. 77. 95. 98. 552. 613. 35. 82. 85. 708. 9. 19. 41. 44. 51. 54. 59. 63. 64. 65. 67. 73. 87. 802. 15. 93. 915. 28. Eunuchi 46. 83. 96. 151. 52. 56. 74. 87. 88. 208. 32. S-i. 82. 8:3. 94. 312.

211.

16.

27.

37.

54.

56.

66. 79. 403. 13.

18. 64. 66. 67. 539. 95. 602. 20. 36.

.57.

76. 709. 11.

17. 33. 66. 72. 823. 58. 61. 86.

1007. 11. 17. 55. 56. 61.

ANDRIA
PROLOGUS
2
agit,

POETA CUM
ut novo

p.

A.

A.

s.

A. Intentio

omnis huius prologi hoc

poetae veniam paret et veteri odium et ut

3.

quam
poeta

maxime modestum minimeque errantem Terentium probet. cuM p. A. meritum iam poetae dedit 'poetam' eundem
5

dicendo.

POETA cuM

p.

A. A.

s.

A..

sensus hic est: proposuerat quidem

poeta noster ut in prologis argumenta narraret, sed hoc imputat

Luscio Lanuvino adversario,

qui

eum non

permittit facere quod

proposuerat, maledictis suis ad respondendum

6

eundem provocans.
pelago aut freto
v. d. a. o.'
')

APPULiT

appellere

proprie

dicitur

cum ex

quis ad litus accesserit: Vergilius 'hinc

me

digressum
'apulit'

(Aen.

III

715). 7 appulit in

secunda lectione

fuit,

sed

'appulit'

magis

nam

postea sic

'animum ad uxorem

appulit' (446).

1 poeta C0M PRiMUM ANiMUM A. s. A. priicipium factum a commendatione personae, quod pudens, quod honestum, quod prudens Terentius; et honore maiore 'poetam potius' quam 'Terentium' dixlt, ut illum hoc ipso nomine, de quo laborat, ornaret. 4 Rf^)

ab animo eius
iD siBi NEGOTi

quem

defendit.

negotium modo

pro molestia et cura.

(a)

a non labore.

')

^)

Wessn. cum Stephano correxit 'attulit', vix recte. Et litteris inclinatis, ubi est insertum a compilatore.
Karsten, Com. Don.

POPULO UT PLACERENT

'ut'

DG nOD Significat.
'fecisset'

{a)

2 UT PLACE-

RENT QUAS PECissET PABULAS. ad

ad 'placerent'
(a)
;

rettulit 'fabulas',
f. f.

non

et est figura avkXrjfiipig. 3

quas

bene
tioisiv.

'fecisset'^

unde

et poetae a faciendo dicti

sunt, ano tov

(Ecl.
3.

Sic Ver-

gilius 'Pollio et ipse facit

1

nova carraina'

86).

modo enim

est coniunctio. 3 a

non

scripsisset.

VERUM ALiTER
0.

sic Vergilius
44),

'maior mihi rerum nascitur ordo,

dicit,

m.
ex

m.' (Aen.
ipso ut
I.

7.

non enim hoc elegisse se

sibi

sed quasi

ordine

natum
aliter

esse,

(a)

'aliter'

autem
8

contra

significat,

'dis

visum' (Aen.

2.

428).

verum aliter

EVENiRE M.

adeo nec praeparaverat nec intenderat

quemquam
est,

laedere, ut spe falsus lacessitusque hoc faciat.

2
')

a * iNTELLEGiT quod

credimus

plerumque falsum

quod

intellegimus certum
OPERA ABUTiTUR u
fructum:
cetera
t
i

est.

mur
est

fructibus rei, quae amantibus

^)

salvo

usu nobis subministratur,

et et

nam usui

abutimur, quando deperdimus et rem ager domus, abusui oleum vinum

'non debet, inquit, ea mulier, cui vir
legavit,
cellis

eiusmodi.

Cicero

bonorum suorum usum fructum

relictis

vinariis

plenis

putare id ad se pertinere: usus enim, non abusus legatus

inter

est;
1

ea sunt

se contraria'.

Hoc

in Topicis (3. 17) habetur.

NON Qui ARGUMENTUM NARRET quod vere prologi

(a)

est oflBcium.

2 Qui pro ut.

2

primum
1

a Ergo non est modo pronomen. 3 sed qui malevoli v. p. a natura 'malevoli'. dein a tempore vel ab invidia 'veteris', a signo aemulationis 'poetae'.

Vetus

plerumque refertur ad laudem, interdum ad vitupeut

hic

rationem,
6

et

alibi

'vetus veternosus senex' (Eun. 688).

vETERis POETAE M. R. quia senox Luscius edebat fabulas adu-

lescentulo
[veteris]
')

tunc Terentio.
(a)

Et

eleganter

'malevoli

maledictis'

^).

Scholia asterisco notata eiusdem scholiastae esse videntur, a reliquis non diversi, illis sane doctioris, sed iuxta hunc nimis callidi et sagacis et speciose docti. Cf. etiam adn. ad 8. 3. Rabbow et Schoell: "a mancipibus salva ou6ia\ Legendumne "a maiori-) bus salva usui n. s.'? id est: inde a maioribus deorum benignitate servata. Cf. Cat. r. r. 141. 3: 'Mars pater, te precor pastores pecuaque salva servassis', aliaque similia. ') Uncis inclusi, elegantia ad hoc adiectivum non spectat.

minus quam a Donato

'Veteris' pro

'malevoli'. 3 *

Non

cariosi et quasi rancidi posnit, atque ideo 'criminibus' sed 'maledictis', quid autem inter

et crimen intersit, docet Cicero in Tusculanis (?), 4 VETERis ratio invidiae, poetae causa insectationis. 5 malkdictis criminatio adversarii. 7 a commendatio poetae a persona adversarii. 8 respondeat excusatio respondentis. 9 Ei non 'obsistat' sed 'respondeat'.

maledictum

NUNC QUAM REM 'quam' qualem.

NUNc
q. r. v. d.

2 vitio

dent vituperent,

cul-

pent. 4

'nunc aniraadvertite', non 'nunc vitio dent'.

facit,

Et oratorie

quasi

multos

cum unum

supra dixerit, ut
12. 60). 7 ani-

Vergilius 'desiste

manum

committere Teucris' (Aen.

(a)

MADVERTiTE legituF

et 'attcndite'.

3 * Vituperare est mala, vitio dare etiam bona. 6 quaeso propositio. 7 a * Unde manifestum est et 'adtendite' et 'advertite' non esse plenum, nisi addideris 'animum'.

2 Et proprie

'fecit':

scribit enim Terentius, qui verba adhibet

qui

tantum,

facit Menander,

sed saepe ad laudem Terentii

(cf.

argumentum componit; fecit de eo quod est transtulit

etiam
p.

ad

v.
1

4).

MENANDER

FECiT

ANDRiAM ET
fere

iam narratio

est.

10

Prima scaena Perinthiae

est,

isdem verbis quibus Andria

altero

scripta

cetera dissimilia sunt exceptis duobus locis,

ad

versus XI, altero ad

XX,

qui in utraque fabula positi sunt.

2 Qui novit unam, novit ambas et noverit omnem rem. 3 Uno versu 'novit noverit'. 4 utramvis deest 'harum'.

11

SED TAMEN discrotio est a superioribus.

'ita'

(a)

3 non ita dissimili

suNT AR.

pro valde, 4 Et caute: potuit enim dici 'quomodo

ergo duae sunt'?

1

NON ita

dissimili
2

distinguendum.
'quidem'.

sunt ar. ordo ita non sunt, ergo ita suba et est anacolouthon, non enim supra posuit
:

12

<iTA>> DissiMiLi ORATioNE

hoc adiunxit quod laudis

'ita'
est.

ne Menandrura culpare videa-

tur,

2 oratione ac stilo

oratio

in

sensu est, stilus in verbis.

3 Oratio ad res refertur, stilus ad verba. 4 * Stilus non est in pectore sed in prolata oratione, oratio autem et in cogi in sententiis dicunt esse, tatione et in prolatu. 5

Orationem

stilum
IS

in verbis,

argumentum

in rebus.

Ergoetpoemaoratio.

3 QUAE convenere in

andriam quae apta

et

commoda

fuerunt.

4 in andriam latinam non graecam.

guAE

c.

I.

A.

apparet non de industria sed casu esse trans-

lata

ea, quae ex Perinthia in Andriam eodem sensu verbis perscripta fuerunt. 2 quae c. i. a. unam ergo
traiistulit.

isdemque non duas

14

PATETUR TRANSTULissE sed Quare ergo se onerat Terentius, cum

PQSsit videri de
est
ita

una transtulisse? Sic solvitur: quia

Perinthia
esse

sibi

conscius

primam scaenam de cum uxore loquitur,

translatam, ubi senex

ut apud Terentium

cum

liberto; at in

Andria Menandri solus est senex.

15
1

iD isTi

viTUPERANT

p.

'istl'

ad reprehensioDem sumitur perrei significat, ut

sonae: interdum reprehensionem

Vergilius 'quid

petis istis' (Aen. 9. 94). 3 disputant

immorantur, calumniantur,

argumentantur.
2

vituperant vitum

rei

parant.
(a)

16

coNTAMiNARi 'coutaminari' tangi

polluta
ait

manu

ac per

hoc velut foedari aut maculari, ut ipse contaminet vita aegritudine aliqua' (Eun.

'ne

hoc gaudium
4 contaminari

552).

NON DECERE
1

id est

ex multis unam non decere

facere.

* coNTAiirNARi 'contaminare' proprie est manibus luto plenis aliquid attingere et (2 a) poUuere; Vergilius 'linqui pollutum h.' (Aen. 3. 61). 2 a contaminare contingere est. 8 a et relinqui.

17

FACiUNTNE iNTELLEGENDo

'ne'

quidam corripiunt

et

cum

inter-

rogatione pronuntiant, quidam

producunt, quorum
alii

alii

*ne'

pro

nonne accipiunt

[id est

non]
et

^),

'ne'

pro valde, ut 'ne ego

illi

homo
6).

sum

infelix'

(Ad.

540)

Cicero

'ne

veh,

er.'

(Cat. 2.

2
n.

Et hoc melius, nam statim infert 'quorum aemulari exoptat p. q. i. 0. d.' 3 ne nimis, multum, phirimum.

18

QUI

CUM HUNC ACCUSANT NAEVIUM PLAUTUM ENNIUM

A. iu Sin-

magna eixcpaoig auctoribus, sed ordo non est servatus: Ennius namque ante Plautum fuit. (a) 2 qui cum hunc a. n. p. e. Terengulis

tium,

inquit,

specialiter
ille

accusantes nesciunt se bonis omnibus

(a)

maledicere, quos
1

imitatur.

a sed quod est

2 a et est

suramum auctoritatis Ennium ultimum argumentum ab exemplo et auctoritate.

p.

dixit.

22

deiiing ut quiescant
est

m. recte,

nam

'quiesce'

illi

dicitur,

qui

insolens

et

inquietus.

porro 'porro' in

futurum

')

Expunxi emblema.

dixit.

MONEO

la)

Cicero 'moneo, praedico

alibi

a.

d.'

(Verr.

1.

36).

4 MoNEO liberatus culpa etiam terret

sarios.

criminaturus adver-

3 a terribiliter dixit.

24

FAVETE ADESTE
V.
8).

iain ad auditores convertitur, a quibus coepit

sic et

(prol.

Favete silete;
verbis',

pontifices dicunt 'favete

'ore

linguis,

favete
71).

unde Vergilius

favete

omnes'

etc.

(Aen. 5.
3

quippe qui corporibus praesto dicat: haec adversarii faciunt, vos autem, quod in vobis est, favete. Vos ergo favorem facite. 5 * adeste animis scilicet: auxilium praebete, ut adosse advocatus dicitur reo. 6 aequo animo ab honesto et rem cognodicit,

ADESTK non ut absentibus

sed:
intenti estote. 2

erant,

favete quasi

sciTE a iusto.

23
24
ut

malefacta ne noscant sua melius quam

si

dixisset 'audiant'.

7 coqnoscite per <;^ * * *;;>. 8 cognoscite sic dixit 'cognoscite

pernoscatis',

quemadmodum

in

Hecyra
(prol.

'orator ad vos venio

2.
1).

ornatu prologi: sinite exorator sim'

25

2 eeliqudm sunt

qui reliquorum accipiunt, ut

sit

seusus: de

hac fabula sumite specimen, ut sciatis, an ceterae vobis spectandae

sint;

nam postmodum
dicit

dicit in alio

prologo 'alias cognostis eius:

1.
8).

quaeso hanc cognoscite' (Hec. prol.

4 reliquum sive

hoc

reliquum
u scribitur.
1

sive

'reliquum'

pro

reliquorum, geminata

ut pernoscatis ab

utili.

2G

est ergo quasi adverbium.

3 reliquum quasi diceret 'postremum', id est t6 Xomov.

posthac faciet
Grraecis?

scribet. 2

de integro utrum denuo an ex integris

27

spectandae an

e.

s.

v.

p.

GvllrKi^ifig,

ut supra

(v.

3),

ad

verbum

enim

'faciet'

declinavit,
:

non

ad

'spectandae

sint',

2 spectandae proprie ut fabulae

3 Exigendae eSm agendae.

probandae.

I
1.

28

vos iSTAEC iNTRO AUFERTE abite in hac scaena haec virtus

ut

est,

<Cin> argumenti
molliter

narratione
sit

actio

scaenica

videatur,

ut sine fastidio longus

I.

sermo

ac senilis oratio. 3 vos istaec

^)

A.

A.

retenturus

ac separaturus
illis

Sosiam imperat,

ut

maneat;
ne

addit

etiam

causam
iniciat

abeundi dicendo 'istaec

auferte',

suspicionem
(a)

Sosiam communicandi secreti

respectantes

gratia remansisse; 4
'abite'.

deinde quasi respicientes increpat dicendo

abite

concitatius
a

legendum
6
in

est,

quia

properat et discernit
(a)

Sosia.

Sosiae

persona protatica est,

et Syrae.

ut est Davi
proponitur,
poetae,
sine

in

Phormione,
I.

Hecyra Philotidis

2 * vos istaec
in

a. a.

qua

Haec scaena pro argumenti narratione fundamenta fabulae iaciuntur, ut virtute

vel
QeOuv
dTro
inrixavfiq,

officio

prologi

et periochara

comoediae populus teneat et agi res magis quara narrari videantur. 4 a * Et bene 'auferte', auferimus enim ea, quae cum fastidio cerniraus, ferimus ea, quae cum honore tractamus. 6 a non enim usque ad finem perseverat.
29
2

PAUCis deest colloqui.

(a)

adesdum naoiXnov ut 'ehodum

ad me' (An. 184).

productio.
est *dum' TrapeXKov, est enim a aut 'verbis' et est figura aOUriMH'^- 4 * Dictum PUTA ad hoc respondet, ut agi res videantur quemadmodum supra (28. 2) diximus.
1

ADESDUM ades iraperativum

2

30

cuRENTUR recte diUgenter coquantur.

'nempe'
ocTtG

(a)

Haec

dsinrLiiag.

4 Bene

avxE&riKEv Tw

r6

'immo'.

(a)

quid est quod

tibi

mea

ARS

EPPIG. ars
1

T^g aQsrfjg dicta est per GvyKOTtiqv.

(a).

a * Curatio proprie medicorum est, cura reUquorum, sed coquina medicinae adulatrix est ^). 3 Nempe ut curentub deest 'vis', ut sit 'nernpe vis'. 4 a et deest 'volo'. 4 a * dpeTri autera virtus est; virtutis vero quattuor generales sunt species: prudentia iustitia patientia fortitudo, sed prudentia in multis rebus descendit.

31

efficere

facere

est in opere esse,

efficere autem

per-

fectionem desiderat.
M Sic recte Wessn. pro 'speraturus' cf. schol. Cf. Hartman de Ter. et Don. p. 117.

5.

2)

32

NiHiL

isTAc

opus EST ARTE mire

ait

arte

non opus

est,

sed opus est artibus.

33
2 SED His ^evyiia a superiore, quod subauditur 'artibus'. 3 sitas
constitutas, positas.
1 * SED HIS QCJAS SEMPER IN TE INTELLEXI SITAS Ipse hlc Signatissime ostendit multas variasque artes esse, id est dpeTa<;, quae virtates intelleguntur.

34

2 piDE ad complenda, taciturnitate ad celanda

mandata. 3 ex-

SPECTO QuiD vELis 'cxspecto'

venis' (Aen. 2. 283).

desidcro

ut Vergilius 'exspectate

FiDE ET taciturnitate fides est commendatorum fida exsecutio taciturnitas vero observantiae genus in silentio constituta et in celando secreta; quaerit autem taciturnitatem, ne prodat Pamphilo secretum, quod ei commendaturus est. 4 quid vELis deest scire, nam si dixisset 'quod velis' nihil desideraret.
1

vel observantia,

35

EGO posTQUAM TE

E. A. p.

commendatio persouae quEm

uon 'emi a parvulo' sed

^)servi,

ne contra fllium levi servo aliquid committi indecore videatur.

3 EGo posTQUAM TE E. A.
ut
p. 'a

parvulo

clemens

tibi fuerit

servitus, scis'. (a) 4 ut semper tibi con-

tinuationem significat 'semper'.

2

EGO POSTQUAM TE
(Sall lug.

E.
1).

A. p. talc est

'parvum ego
'a

te

lugurtha

(excepi)'

10.

3 a

hoc est

parvulo

scis'.

36

8 APUD ME lusTA ET CLEMENS moderata, aequa, talis cui con-

trarium
fasce
u. dici

Vergilius
c.

ait
1.

'et

iniquo
3.

pondere

r.'

et

'iniquo

sub

c' (G.

164,

347):

nam

qui 'iustam' debitam

nunc
viTUS

putant, nihil afferunt ad iuvandam sententiam. 5 ser-

mire

servitutem

pro

dominatu
e.'

posuit

sic

Sallustius

'dein servili imperio patres p.

* lusTA ET CLEMENS 1 necesse habeo omnia pro

(fragm.
s.

1.

11).

F.

ita

dixit

meo

iure

'non 'iusta', ut aUbi agere' (Ad. 51): quid enim

non iustum domino in servum? 2 iusta et clemhns 'iusta' in qua nihil iniquum iubetur, 'clemens' in qua etiam de iusto mul-

tum
37 3
filio.

remittitur.

iusta

et

c.

f.

s.

libertatem

imputaturus
sis,

clementem
Et MiHi
6

intulit servitutem.
eiirpaaiv

habet: quod mihi libertus factus

'ex servo', ut

non

Ex SERVO mire addidit

7

vim

beneficii osten-

deret. gilius

Scis feci ex servo ut esses libertus

f.

mihi hinc Ver-

'nympha decus

a.

c.

n.

s.

u.

t.

c'

^)

(Aen. 12. 142).

')

aliter
2)

Intellegendum videtur 'potius' ante quam, ut 484. 1, 505. 2. In Mnem. 33. 146 iudicabam. Hoc est: 'decus tluviorum, animo gratissima nostro scis ut te cunctis' e. q. s.

8
1

scis FECi
et

operatiuiie

tractatione

Ex SEBvo UT ESSES L. M. dulcem Ubertatem fecit verborum dicendo: ex servo libertum;

enira tantum haberet gratiam, si dixisset 'feci libertus ut esses, 2 sed 'ex servo ut esses libertus' ac si quis dicat 'feci ut osses sanus' non tantum haberet gratiam, quam si dicat 'feci ex aegro sanus esses*. 4 Aut ideo 'mihi" additum, quia libertus ad aliquid dicitur. 5 Mihi bene *mihi' ne pertimesceret filiura, cui nec liberti munus debebat.

non

88

LiBERALiTER bene
et,

(a);
si

idem
est,

alibi

'factum est a nobis duriter

inmisericorditerque
inliberaliter'

pater,

dicendum magis aperte,

3 quod ser-

(Ad.

662
et

sqq.);

et

bene admonuit, cur dederit

quaesiturus.
(a)

beneficium,

eadem

nunc

officia

viEBAS bene imperfecto

'atque

tempore

(a),

quale est illud Vergilium

omnis
1

m. c. f. i.' (Aen. 6. 113). (6) a quia omne bonum libero aptum est, raalum
p.
dixit
'artificiose'
'),

servo. 2 a

non

quia supra (v. 32). ait 'nihil istac opus est arte'. 3 a non perfecto, ut ostendat potuisse eum etiam atque etiara servire. b ut ostendat eum, quamvis invalidus esset tamen adhuc potuisse laborem exitiumque ferre.

enim

39

suMMUM PRETiUM
redditura

llbertatem

dicit.

3 persolvi tibi modeste pre-

tium

dixit,

non beneflciis praerogatum. 2

persolvi

TiBi quia 'pretium' dixerat 'persolvi' dicit proprie.

40

iN

MEMORiA HABEO hoc est

noH sum ingratus. 2 haud

m. f.

vetuste: non

me

paenitet,

nam

si

quid paeniteret, infectum velle

dicebant; 4
est,

an secundum ius quod adversum libertos ingratos

ut in servitutem
6
(a).

revocentur? sed hoc non convenit senem

iegitur et 'multo', hoc est

dicere.

haud

m.

f.

damno,

repre-

hendo

3 Legitur 'muto'. 5 * in memoria habeo plus dixit 'in memoria habeo', quam si diceret, 'scio', nara quae sciraus, possuraus
oblivisci,

quae vero raeraoriae raandaraus,

numquam

araittiraus.

6 a * quod si est, sic intellegeretur 'non nollera factura', nerao enim potest factum infectum reddere. 7 Sed adverbialiter dixit, ut diciraus 'nollera factum' 'nollera huc exitura' (Ad. 165. 775).

8 Ergo 'haud rauto factura' non rae paenitet

facti.

41

GAUDEO

si

TiBi Q. F. A. F.

Q. p.

Felicitatis est ut ea,

quae

facienda, grata sint. 3 si tibi quid pro aliquid.

1 SI TIBI QUID FECI AUT FACIO QUOD PLACEAT SIMO Ot feciSSB se et facere ostendit, quamvis manu emissus est.

')

Scil.

pro

'liberaliter'.

4:2

ET iD
1

GKATUM FuissE ADVERSus TE

te.

id est

apud

te.

{(l)

a penos
et

versus'

sic alibi (v.

2 te sirie dubio praepositio est: 'adparticipium potest esse ab eo quod est adverto; 64). 3 Ergo 'adversum te' dixit pro apud te.

adversum

44

1
ficii

QUASi EXPROBRATio EST 'exprobratio' est commemoratio bene-

referant

cum enumeratione factorum immemor, ut 'memorem

2 QUAsi

^);

sunt qui ad beneficium

1. 4). (a)

lunonis ob iram' (Aen.

EXPROBATio EST iMMEMORis cito osteiidit so iu memoria habere. 3 a quod <Csi> est, hoc immemor est beneficium, cuius nemo meminerit.
4:5

QuiN TU UNO VERBO Dio 'uuo verbo' uno

cc^Lafia

a^iaifiare,

una sententia,

nara

sententia est vel enuntatio uno verbo

iutellegentiam,
illud
(a).

nexam
in

conti-

nens
(952)

et

perfectam

()

ut

Adelphis
et

'non

meum

verbum
'vitium
{b)

facio,

quod tu, Micio, bene

sapienter dixti

dudum:
a.

commune omnium, quod nimium

ad rem in senecta

s.'

1 a dtiujiua enim constat ex nomine et verbo. 2 * sed hic quid est dEiuj|ua? hoc est 'has bene ut adsimules nuptias' (v. 168). Ergo omnis virtus adsimulatio est. 3 a quin tu uno verbo dic una sententia. 3 b nam male intellegit qui putat 'assimules'

verbum
46

significare.
t

iTA FACiAM hoc ost

uno verbo dicam

et

quod verbum promisit?

a. n.' (v.

<<;illud> ubi dicit 'nunc

4:7

tuum
N.
S.

est offlcium h. b. u.
V.

168).

QUAS CREDIS ESSE HAS

cuR
(Ecl.
1.

N.

avlkrjfJiilftg.

4:8

siMULAS
26).

iGiTUR

VergiUus

'et

quae tanta

f.

R.

t.

c.

v.?'

49

Eo PAGTO 'pacto' modo.

(a)

4 et gnati vitam vitam

in ante

filii

in

duas partes dividit in narratione,

actam bonam
mulier

et prae-

sentem malam,
(V.

et

incipit

mala ab

'interea

quaedam.'

69).

(a)

1 a * quoniam antecedit pactum sequitur modus, ergo ab eo quod sequitur id quod praecedit dixit. 2 et gnati vitam et c. m. c. istae divisiones sunt: 'gnati vitam' quoniam dicturus est 'nam postquam excessit ex ephebis, Sosia' (v. 51); 'consilium meum', quia dicturus est 'et nunc id operam do' (v. 157); et 'quid facere in hac re te velim', quia dicturus est 'nunc tuum est officium h. b. u. a. nuptias'. 3 et gnati vitam et c. m. c. tripertita distributio. 4 a et bonae vitae narratio ad eam rem valet, ut

ostendat,

quam

iustus dolor patri

sit

spe decepto.

')

Legendum

<;bene> factorum Krebs-Schmalz,

;

Antib. p. 574.

10
51
1

NAM

is

POSTQUAM EXCESsiT necessado positum

illud

is

pronomen,
ex

uvatpoQa

ad

'gnati

vitam'.

(a)

nam

is

postquam excessit
est. (a) 4

Kx EPHEBis
cEssiT

Ex

E.

ephebia prima aetas adolescentiae cum sufficeret unum 'ex'.

a nam si non posuisset hoc pronomen, Sosia erat intelle1 gendus. 2 nam is p. e. k. k. argumenta per coniecturam. 3 a

adolescentia
52
1

est

extrema

pueritia.
:

LiBERius, liberius, non est comparativus gradus

non enim libere

ante
(V.

vivere
54). (a)

potuit

'dum aetas metus magister prohibebani'

sit

1 a ergo deest 'aliquanto', ut vivaNDi deest 'ei'.

aliquanto liberius. 2 liberius

53

* QUI SCIRE POSSES AUT INQENIUM

certum

est,

'forma in

<^NOSCERE^ SCimUS qUOd quae adliuc incerta desideramus, idem tenebris nosci non quita est.' (Hec 572).

nescimus

54

DUM AETAS METUS MAQISTER PROHIBEBANT quldam iUUgUnt 'mOtUS

^);

magister', is quoque
tercidit poeta,
1

(a)

2 magister paedagogus. 3 ita est in(a)

ne solus Simo loqueretur.

enim iutellegi, tamquam si diceret: quid est metus? magister. 3 a ceterum non erat respondendi locus necessarius.
a potest

55

QuoD plerique
^)

0.

F.

A.

haec adiectio dicitur

in

primo posita
Attendenda

loco, (a) et alibi

'iani calesces

plus satis' (Eun. 85); in ultimo,

sicut

'interea

loci'

(Eun.

126.

Heaut.
f.

257).
a.',

(6)

etiam locutio 'quod plerique omnes

'quae

aut enim 'quod' in

vertendum
aut

est,

ut

sit'

quae

plerique

omnes

faciunt

adulescentuli,

'quod'

ad singulare eorum studiorum adiuncanes ad venandum; aut

'si

gendum
bonis
n.
p,

erit:

equos alere,

erit certe

figurata locutio, ut est illud

quisquam

est, qui placere

studeat

quam
s.'

pluribus

et

minime multos
(a)

laedere,
o.'

in

his p. h.

(Eun.

159) et alibi 'aperite a. a.

:

(Ad. 634). 3 ple-

RiQUE OMNES uQxaiafibg est

Naovius in bello Punico 'plerique

(fr.

omnes subiguntur sub unum iudicium'

inc.

14 M.). 6 adu-

LESCENTULi bcue dimiuutive, ut propter aetatem facile ignoscat.

a adiectiones vero aut in prima parte orationis aut in ul1 tima adicinntur; hic ergo 'plerique' ex abundanti positum est, 'omnes' vero necessario additum. 6 id est interim. 3 a nam
errat
qui
'plerique'

-napiXKov

intellegit

aut

qui

subdistinguit

')

Vide adn.

^)

Wessn. correxit

'u

alibi'.

11

dixerunt

hoc enim pro una parte orationis veteres eodem modo, quo Qraeci Trd^TroWa et Latini 'plus satis' (Eun. 85). 4 Figurate Terentius: Trap^XKov tuj dpxaiaiuLu. 5 QUOD PLERiQUE OMNES <F.> 'quod faciunt' pro 'quae faciunt', id est: quae faciunt plerique adulescentuli, horum ille nihil egregie
'plerique' et sic infert 'omnes':
p.
c.

s.; est

plerique

omnes

ergo figuratum, quod rectum esset, si diceret: quae faciunt adulescentuU, horum ille nihil praeter

cetera studebat.

56

ADiuNGANT

alllgent, aptent,
sic Bt

accommodent. 2 aut equos alere

AUT CANES AD VENANDUM

canes:
'ad

equos ad venandum alunt, quomodo

et

quod multi docti improbant, ut dicant separata esse

(a)

venandum' extra rationem esse pro ad venatum,

2
ffi

ut 'venatum Aeneas unaque m. D.' (Aen.

eXXcLipig et

4.

117).

57
(a)

AuT <!ad> philosophos mira

3

familiaris Terentio;
locutio
sic
'ut

aut

si

'ad

philosophos'

separanda

erit

animum adiungant
2

ad philosophos'.

a nam possumus subaudire 'audiendos' sive 'sectandos'. 1 AD PHiLosoPHOs vitium est quia dixit 'ad aliquod studium'.
,

58

EGREGiE

egregium
(a)

dicitur

quod ex grege
.
. .
.

eligitur, 2 sed hic

'egregie' valde, nimis.

praeter cetera

mediocritbr ergo

non extenuavit rem, sed ad laudem

2 a

rettulit.

non est ergo ad laudem positum:

dixit

inquit, ut cetera similiter

studebat.

60

GAUDEBAM non

'laudabam',

sed
est.

'gaudebam'; laudat

enim etiam alienus, gaudet qui pater

2 [non iniuria] ') * intempestive Sosiarespondet, sed prudentia tantae sententiae compensavit importunitatem. 61
1

ADPRiME <^'ad'> adiectio

2

est confirmationis,

utadrairapersonam

biliter dicimus.
servo,

ut ne quid

nimis sententia non incongrua

refertur ad

quia

et

(est?)

pervulgata et non
^)

domini dicentis et de quo dicitur

3 An raagis quia convenit Sosiae cor eiusmodi, xapuxTrip in verbis est? 4 Ne quid nimis deest 'agas', ut sitne quid nimis agas.

62

meretricem

p. A. p. latens argumentum, quare filium ad commeasse errans pater non ad corruptelam filii sed ad obsequium amicorum traxerit. 3 perferre mediocriter

FAciLE

OMNES

stultos odiososque.

falsum; pertinet scholium ad cura Rabbow pro 'domini' hoc scholio disputavi in Mnem. 39 (1911)
') ")

Lemma

v. 61,

ubi Don. aiiter de

eadem
Cf.

re.

Wessner

modo; idem
p.

pro

169 sqq. et

sed. infra in adn.

'et'

quae de

12
2 rKRFKKKK Ac i'ATi feiTe ost cum certo tompore, porforre exspectat eflfectus. Foruntur onera et su.stinentur

tinein

supplicia.

63

CUM QUIBUS ERAT

2 a * 3

C.

Q.

V.

figura

Tfiiiaig.

2 HIS SE

DEDERE plUS

est 'dedere' quaiii consentire'. (a)

<iuemadmodum

in

hostium potestatem hostes se dedunt.

DEDKRE ergo; pertinacibus.

64

EORUM oBSEQUi STUDiis talem esse Phamphilum adiuvat argufabulae

(a..
s.

mentum
1

EORUM oBSEQui

commodlorum

scilicet.

2 a Simul et Charinum.

63

dedere se et obsequi superioribus; non adversari paribus, non se praeponere inferioribus.

4 His SE PEDERE
E, 0. s,

64 65
2

NEMO contradicentium, pertinacium.

iTA UT deest 'faciens' 'volens' 'agens'. 3 ut facillime sine

iNviDiA
gloria

LAUDEM iNVENiAS ET A. p. anteiret, omnibus tamen carus

1

Sallustius

'et

cum omnis

esse' (Jug. 6. 1).

NU.MQUAM PRAEPONENs

<SE>

consontientibus.

66

iNVENiAS secunda persona pro tertia, ut 'migrantis cernas' (Verg.

Aen.
67

4.

401).
i.

SAPiENTER viTAM
sententia,

N. Q. H. T. 0.

improbatur a sapientibus haec

nam obsequium

adsentator debet, amicus veritatem.

Sed
68
1

in
(a)

theatro dicitur non in schola.

quium'

Falsum est autem, quod Cicero putat (Lael. 89) 'obseprimo dixisse Terentium, cum et Plautus et Naevius
huiUS VOrSUS pOr ') sententia TrapdboEoc;
et probablUs

ante dixerint.
a OBSEQUIUM AMICOS VERITAS ODIUM PARIT 'veritas odium p.'. 2 * Et est et magis theatro apta quam officio, de qua 3 OBSEQUiUM A. V. 0. p. d|U(pipo\o<; sententia quam necessaria aut honesta.
1

iraprobior est

TulUus multa dicit magis

69

iNTEREA MULiER

'iutcrea'

est

cum
(v.

habet instantiam supedixit,

riorum actorum. 2 mulier quaedam

ignoraret

sic

<;non>

quasi

nomen

eius

paulo post

85)

Chrysidem nominatusimulque avidum

'ecce

rus, sed ideo ut

lectorem

gratam exspectationem nominis audiendi reddat ut,

faciat

Vergilius

manus

*)

Wessner pro

'per improbior' dedit

pars improbior,

fortasse recte.

13
i.
i.

p.

t.

r.

p.'

(Aeri. 2. 57).

abhinc triennium

artificiose 'trien-

nium'

dixit,

verisimile

cum posset plus minusve temporis unum annum fuisse pudicae parcaeque

ponere, ut

sit

vitae, sequen-

tem condicionis acceptae, tertium mortis. (a) 3 iNTEREA MULiER hic digressio est, nam proposuit
dicere. 4 a

gnati vitam

Primo ergo annoignorataest Pamphilo domus Chrysidis, secundo est Glycerio cognitus, tertio nupsit Glycerium Pamphilo
viciniae 'viciniae', naQiXyiov est, ut 'adhuc locorum' (Plaut.

et pariter invenit parentes.

70

Huc

Capt. 385).
71
1

iNOPiA ET coGNATORUM N. lauds impertita eius moribus, qui

mox

ducet uxorem, superest,

ut

futurae quoque

matronae

id

est Glycerio, probitatem

debitam pro persona reddat; quae quia

si sic

honesta

numquam

esse poterit,

eam

constet ante nuptias im-

pudice eductam esse, partim defendenda partim etiam laudanda

est

Chrysis,

cum qua coramorata

est,

quam quoniam

necesse

est

meretricem

fateri, in condicione turpissimi

nominis mulierum

sumitur excusatio voluntatis.

70
71

2 Legitur et 'viciniam'.

2 ET coaNATORUM hic iam parat nos ad Critonis adventum.

1

72

EGREGiA

id est

eminenti praestantique. 2 atque aetate integra

integra dum iam

'integer

aetas
sit

est

quae

in

flore

consistit,
sit

cui

neque addenut Vergilius

neque adhuc quicquam

Ascanius'
(Aen.
9.

imminutum,
3 Et

aevi

255).

contulit

duo ad

quaestum congrua meretricium.

73
,

ei

vereor ne quid andria apportet mali 'Andria'

'ex

raire. (a)

2
(v.

ne quid andria eleganter

85)

Andro' <;'Andria'>> 'Andriae'

nomen
1

ostendit mulieris et fabulae,

a audivit enim excessisse ex ephebis Pamphilum illatamque esse mentionem mulieris peregrinae, adulescentulae pulchrae. 3 Et bene 'apportet', quia portare*) ignotis est.

74

PRiMUM haec pudice

ut
potuerit

V.

defendit, ut diximus (ad v. 70), vitam

Chrysidis,

apud eara recte raorata esse Glycerium, quae ex argumento matrona erit. 3 duriter contra rationem
'dure'

regulae:

ab

eo

quod est durus dicere debuit. Tamen

')

Wessn.

correxit merito

'apportare'.

14
est
differentia:
est

enim

duriter

sine

sensu laboris,

dure
est.

autem

crudeliter; illud
2

ad laborem, hoc ac saevitiam relatum

V.

PRiMUM HAEC PUDiCE

4

coacta est.
facijnus,

Sed

dure

in

bene 'haec', quasi dicat: ilia quae alterum, duriter in nos aiiquid

75

LANA ET TELA vicTUM

408

Q.

subdistingue

'tela' finis

enim laboris
'cett.

est 'victum quaeritans', ut Vergilius

'cum femina primum'

intulit.

Aen.

8.

sqq.) et deinde

finem laboris

Non 'cibum'

sed 'victutn' dixit, cibus est enim, qui etiam delicatis praebetur,
victus
gilius
in

parvis

aridisque
b.

alimoniis est constitutus, unde Ver

1.

'victum

infelicem

c.

d.

r.'

(Aen. III 649); 8

(a)

et

non

'quaerens' sed
et

'quaeritans'

dixit,

quaerit

'enim' qui ad
cotidie in-

plenum

pepertuum reponit, quaeritat, qui vix

t, v. q. artificiose,

quirendo victum invenit. 4 lana est

pudice apud

ut videatur

eam

futura mater familias educi posse,

fecit.

quam mere-

tricem necessitas

3 a * fit post tantum laborem 'victum' non 'cibum' dixit ut Vergilius 'ut patiens operum parvoque assueta' (G. 2. 472).

76
77

SED postquam
1

a.

Amator
tres

fingi potest,

amans

vere amat.
alter, ut

uNus ET iTEM ALTER praetcr duo unum, ex quibus

sint tres,

nam

'hi

simul

o.'

(v.

87), ut 'alter ab

undecimo

(Verg. Ecl. 8. 39).

2 Ergo 'alter'

non est secundus sed

tertius.
(a)

78

PRocLivE AD LiBiDiNEM 'procHve' est porro inclinatum.

a Vel pronum inclinatumque.

79
est

AccEPiT coNDiciONEM
multis.

cum uuo QUAESTUM

,

0.

cum

altoro,

hoc

cum

77

3 iTA UT iNGENiuM EST

sidis, ut

oMNiUM HOMiNUM quauta dcfensio Chryquae postea peccaverit,

quae antea

fecerit, ipsius sint,

1

naturae
79
2

hominum

adscribantur

coNDicioNEM

condicio
est.

est

cum

uno, certam legem in se

continens; 'postquara excessit

alter',

hoc est plures,

quaestus
his verbis
(a);

iam meretricius factus

81
1

PERDUXERE iLLUC SECUM iuvitum

issc

Pamphilum
coacti

significat:

perducuntur enim
supra
(v.

necessitate
'his se

et

hoc est quod

63)

ait

dedere,

eorum obsequi

15
studiis'.

3 UT

UNA esset

m. et producte legitur 'esset', ut

cibum

capiat, et correpte ut alibi (Eun. 574) 4

una

simul.

(a)

1 a Hoc etiam verbum iudices pronuntiare solent. 4 a id est una cibum capturus. 5 perduxere illuc secum, secum duxerunt

ut secura esset.

82

EGOMET coNTiNuo

M.

bene 'mecum', ut appareat

nihil

ternere

constitutum vel prolatum foras, <Csed>> hoc ipsum satis quaesi-

tum
filio,

esse,

quod statuit de

falsis
c.

nuptiis,
c.

ut inoffensus

esset

EGOMET coNTiNuo MECUM

E.

'mecum', deest 'volveet irretitur,

bam' 'cogitabam', 'versabam'. 3 captus est tenetur

ex translatione ferarum atque venatus.
83

vulueratus est; habere enim dicitur, qui perProprie de gladiatoribus dicitur 'habet', quia prius aUi vident, quam ipsi sentiant se esse percussos.
1

habet

id est

cussus

est.

82

4 captus est Sallustius 'sin captus

p.

c' (lug.

1.

4).

5 certe

sine dubio, pro certo. 6 gaptus est idLa>xiG^6g.

83

habet

sic dicitur

de eo qui letaliter vulneratus

12. 296). 5

est,

Vergi-

lius 'hoc habet, cett.' (Aen.

mane

adverbialiter.

3 Ergo quid sequitur captum nisi occidi? 4 habet obsebvabam MANE utrum Pamphilum an illorum servulos? 6 obseevabam deest 'tamen', hoc est: quamvis captus erat et iam habebat, tamen

observabam.
84
1

rogitabam heus

p.

non 'rogabam" sed 'rogitabam', quia sedulo

faciebat.

85

Dic

soDEs

'dic'

imperativum

est,

ideo temperavit iniuriam

'scilicet'

blandimento 'sodes'(?); est autem si audes, ut

scias

<<licet>, nam delirat qui .odoog portune intulit nomen Chrysidis.

86
2 Dic
'illi'

fjjg'

interpretatur 'sodes'. 3 Op-

soDEs exhortantis vox est, ut 'amabo' 'rogo'. Et bene quasi dicat: quam tu Andriam nominasti.

85

4 QUis

HERi

c.

H.

nam

a.

I.

Attico
(a)

more

peregrinis meretri-

cibus a patria

nomen

imponit.

4 a et simul celebrat
gravit' (V. 70) et

nomen comoediae
illi

dicendo, ex Andro commi-

nunc 'Andriae

id erat

nomen'.
dedit?', sed sub-

88

QuiD stmbolam dedit non 'quid

symbolam

distingue 'quid', ut sit vox quaerentis, quid dicat de Pamphilo.

2

EHO QuiD PAMPHiLus primo

sic egit ut

<;non^

de Pamphilo

quaerere crederetur; ad ultimum adiecit nomen, ne quid reliqui

16
faceret. 3

[cenavit]

')

cetera in gestu sunt quaerentis, quid dicat

de Pamphilo, nec invenientis. 4 symbola.m dedit mire nulla pro

Pamphilo negatio

facti

est posita, sed per puerilem simplicitaet

tem omnia gesta narrata sunt,

quod tacitum est non celatum

sed et non factum esse ita videtur.

89

iTEM ALio DiE 'item' similiter.

2 Et

vide

diligentiae

tempus adiectum, quasi non

vide

suflfecerit

unus
90
2
1

dies.

coMPERiEBAM

N.

A.

p.

si

non patris verba sunt

(a).

NiHiL

AD

p.

Q.

TtKQiXKov

tertium,

nam, abundat 'quicquam'

mentionem
agentis.

<<ut 'quisquam Hec. 67^' ,nam nemo quisquam illorum'.

1

a et de rebus veneriis circa

filii

91

SPECTATUM

'spectatum'

ad Pamphilum, non ad exemplum

refertur.
2 Et SPECTATUM probatum.

92

ET

MAGNUM EXEMPLUM coNTiNENTiAE

1

vjisQ^oXrj laudis

Pamphilus

'exemplum continentiae'
93

3 NAM Qui cuM iNGENiis ingenia pro hominibus posuit. 1 nam QUi cuM iNGENiis 'qui' aninius scilicet. 2 Aut certe 'homo' subaudiendum et 'neque commovetur animus' deest 'eius'. 4 conflic-

TATUR
2 neque

id est atteritur.

conflictatio est tactus invicem eorporum

et collisus.

94

commovetur

a.

utrum deest

'eius'

an ordo est

qui

animus cum ingeniis

in ea re? 3

conflictatur

eiusmodi neque commovetur

'licet'

tamen

ava-K6Kov9oi'
:

quod non promisso

vel

'quam-

quam'

subiecit

'tamen'
et

Sallustius 'atque edita undique, tribus

(fr.

tamen cum muris

1

magnis turribus'
'qui'

II

57 m.)
an

NEQUE commovetur utrum subaudiamus 'eius'?

96 96

animus
regimen.

homo,

ut nunc

suAE viTAE modum moderationem

1

cuM

iD MiHi

PLACEBAT 'cum' praetcrquam quod. 2 tum uno

falli
c.

ORE OMNES 'omnes', ne pater amore

(V.

videretur, et ideo
i'.

mox
(cett.

132) ait 'bene dissimulatum

a.

et

3 cum id mihi

V.

96,

97,

98)

iix.(paziK(otsQov

'fortunas'

quam

'fortunam'. 4 Et
ait,

de more, ut 'qui tanti talem genuere parentes', et 'vade

')

Leinma non

est

cenavit, sed quid?

Cf.

App. Wessn.

17
felix n. p.' (Aen. 1. 606. 3. 480).

Plautus 'fortunatum

qui illum

eduxit 99

sibi'
1

(Ba. 455).
I.

mentis

an vere laudatus sit; 2 et singula hic pro arguexcusatio est, non esse stultitia falsum. 3 <^***^ 1) sed impulsum. 4 impulsus bene 'impulsus'. ultro enim venire impulsus est, qui dat contra offlcium soceri.
sunt;
et

HAC FAMA

100

UNICAM GNATAM
est.
G.
s.

s.

abundat quidem 'suam', sed tamen

as-

severativum
2

uNicAM

Quid

si

taedio

multarum filiarum? afunicam'.

at

101

cuM DOTE suMMA quid

1

si

pauperem?

'cum

d.

s.'

102

PLACUiT DESPONDi
D. 6.
E.

cum

pronuntiatioDe

'placuit'.

2 hic nupi.

Tiis

D.

utrum constitutus an
unde
et

dicatus, ut 'lunoni

d.

s'.

(Aen.

138), 3 despondi ex vetere more, quo spondebat etiam

petitoris pater;

sponsus
fuit,

et

sponsa

dicitur. 4. pla-

CUIT ovvxofAia.
4 a

(a)

adeo bona condicio

placeret.

ut quamvis ultro obiceretur,

tamen statim
dicitur

despondi proprie,

quia

spondet

puellae pater,

nam desponsa despondet adulescentis.

esset Chrysis,

105

cHRYSis viGiEA H. M.
ait

commemorat nos quae

enim
'ex

<;cum;>
huc

'vicina haec', supra

Andro commigravit
3 o

viciniae' (v. 70). 2 vicina

haec

ccvdfivrjoig.

factum bene

animadverte ubique a poeta

sic induci

comicas mortes, ut cum

ad necessitatem argumenti referantur, non sint tamen tragicae

nam
titia

aut

meretrix

sumitur

aut

senex aut de duabus simul

tris-

uxoribus una uxor. Itaque huiusmodi obitus aut mediocri

excipiuntur aut etiam gaudio.

106

metui<<a>> chryside metuo illum dico <<de eo>>, qui

mihi ipse aliquid facturus est,

timeo ab
dixerit

11

lo,

culus causa

possum
106

aliquid mali pati, etiamsi ipse in

menihllmali consulat.
'vereor ne

4 o PACTUM apportet mali'

bene quasi qui

(v.

quid Andria

73).

106
in

2 beasti m. a.

c. artificiose,

quod gaudium

subiecit, ne

mors

comoedia,

<ut>>

luctus in tragoedia, personaret. 3 metui

A CHRYSIDE

ccQxciicog.

^)

Rabbow

scite explevit: 'et

non

dicit

adductum'.

Karsten, Com. Don..

18
107
(V.

UNA ADERAT FREQUENS sic 'una aderat 63) 'cum quibus erat cumque una' 3 et
,

frequens' ut supra
'frequens' ut miles

apud signa.
tes

2 * Et ADEBAT FREQUENS possumus enim et adesse etfrequennon esse, si praesentos non adhaereamus his. quibus adsuraus.
'funus' Bst

108

cuRABAT UNA FUNUs

funalibus:

pompa exsequiarum,

dic-

tum a
rei,

etenim noctu eflferebantur propter sacrorum

2

celebrationem

diurnam.

interim 'interim' discretio est huius

quae ad narrationem pertinet superiorem. 3 cuRABAT UNA F. utrum potuerit in exsequiis non videre patrem.

109

NONNUMQUAM c. illis enim magis flendi causa fuerat, qui quam amabant amiserant, huic amore propter Glycerium suam M.
1

2 coLLACRiMAT qui alienis lacrimis suas

commodat.

110

sic

coGiTABAM

si

dixissot 'hoc cogitabam',

sensum tamen
ipsum
c. c.

cogitationis dicere debuit, sed quia 'sic cogitabam' dixit,

gestum cogitantis exponit

hoc
est

est igitur
[et]

fiifirjGig.

2 hic

parvae

convivii

tantum, 3
nihil aliud

quia dixerat puer hoc solum

dedit, ceuavit
(v. 88).

egisse
111

Pamphilum,
1

symbolam

nam
112
1

Huius MORTEM TAM FERT F. 'familiarlter' id est graviter, quae nobis sunt familiaria, gravia sunt animo nostro.
Hic MiHi
F.

QuiD

PATRi

'mihi'

circa

me, 2
'patri'.

et

postquam

'mihi' dixit

pondus

intulit

nominis dicendo

111

2 FAMiLiARiTER quasi familiaris.

3

An

potius 'familiariter'
p.

<;;***^?2)
venusterepetierit'hic'(cf. 110).
est eius,

112

3 QuiD Hic MiHi F.

1

vide

quam

118

HAEC EGo PUTABAM putare

qui simplicitate pec-

toris aberravit. Cicero 'non putavit, lapsus est' (Lig. 30). 2

humani

iNGENii m.

q.

'humani ingenii' circa Chrysidem, 'mansueti' circa

amicos. 3 haec eqo putabam esse

ostenderit,

cum adhuc
2.

nihil peccationis

tamen dolor
FUNUs PRODEo
dictum

in futura

prorumpit, ut 'gener auxilium

344).

P(riamo) Ph(rygibusque) f(erebat)' (Aen.

115
1

iN

'iu

fuuus" in
est

pompam
et

funalibus

est,

id

uncis
^)

aculeis

exsequiarum; 2 a candelabrorum

quibus delibuti funes unguine et

cerei fomites inflguntur.

^)

Wessnerus subiunxit <Ccoilacrimandi>, vix necessarium.

Supplendura videtur
Sic correxi pro
,et

-)

'graviter'

ex 111.

1.

')

ingenium',

Mnem. 32

p. 310.

19
116
117
1

NiHiL suspicANS ETiAM MALi 'etiain' adhuc.

1

EFFEETUR efferre Graecum

'eflferunt',

diceret

est, quod vitans Vergilius ne 'exportant tectis, inquit, corpore luce carentes'

(G. 4. 255).

115

3 EGOMET QUOQUE ut et Ipse Pamphilus. 5 in funus in ipsum

officium.

6 Eius causa eiusdem

mansuetudinis

et humanitatis.

4 An: eliam ego,

quem

quasi minus crederes? 7 Et eius Pamphili.

116

NiHiL

suspiCANs ETiAM

<Cm.>

beno suspendit auditorem.

3 etiam <Cm;.> alia suspensio audientis et excusatio.

117

EFPERTUR efferri proprie dicuntur cadavera mortuorum

'ire'

3 et

proprie dicitur adexsequias, Vergilius

(cett.

'ite, ait,

egregias

animas'
118
ut
1

Aen. 11.

24).

UNAM

ASPicio

ADULESCENTULAM ex consuetudine
tolle

dixit 'uuam',
ita fiet

dicimus

unus est adulescens;

ct hic

'unam' et

ut sensui nihil desit, at consuetudo admirantis non erit expressa.

FORTE UNAM CETT.

'Unam' ergo
. .

duo sunt, aetas

dixit. 3

et forma, quibus

additur pudor, quod meretrix non est.

2
to ibiuuTiaiuiLu
>)

Vel 'unam' pro quandam.

119

FORMA
et

ET

vuLTU sosiA
et

forma
2 et

immobilis

et naturalis,

vultus

movetur

fingitur.

vultu

sosla.

adeo quia

formae laudatio cum meretrice communis

poeta ad laudanda ea, quae honestiora

est, progreditur artifex

vuLTU sosiA ADEO

M.)

quid hic deest,

quam forma sunt: 3 (et ut eam nurum dignetur

in puella

Simo

nisi

sola cognitio? et

formam probat

Pamphili

pater et raatronalem modestiam miratur in vultu et venustatem

nonne ergo iam cernimus hoc praestruxisse Terentium ut cum Chremetis filiam esse cognoverit, Simo hanc potius eligat
stUpet:

quam Philumenam nurum? quamvis ex

ex amore Charini
et

sororia pulchritudine et

Davi

laudatione

decoram ipsam quoque

prope demonstraverit nobis.

4 ET vuLTu sosiA haoc

laus adiuvat post cognitionem futuram

nurum.
120

modestus ad probitatem vultus et morum pertinet, venustus ad naturam corporis. (a) 2 ut nihil supba 1'Xlsi1

ADEO MODESTO

A. V.

Tf/tj

Terentiana.

(a)

^)

Idiotismus

consuetudo.

20
1

a Atqiie adeo viiltum

sibi fingere

multi possunt,

formam

nemo. 2 a non necesse est subiungere duos versus.

ril
12!{
1

QuiA TUM MiHi excusatio necessaria.

'liberali'

HONESTA AC LiBKRALi 'honesta' ad formam,

rettulit.

ad vultum

121

2 2

PRAETER CETERAS

id

est plus

quam

ceterae.

125

ATTAT

'attat' interiectio

adrairantis. 3

hoc illud est

deiK-

riKov eius rei est,

illud g.
1
f.'

quam

in

animo conceperamus, Vergilius 'hoc

tale.

(Aen. 4. 675).

PKRCUSsiT iLico A. hoc ost 'suspicio' vel aliquid

12
127

HiNc iLLAE LAC. 'hinc' ox hac causa.

1

QuoRSUM EVADAS 'ovadas' exeas

vel pervenias. 2
(v.

Funus interim
(a)

p. s. f

u n u s a fuualibus dictum est ut supra

108) notavimus.

et

bene 'funus procedit nos sequimur'

(a)

unde

et exsequiae

dicuntur.
2 a et est

funus pompa exsequiarum.

3 a * dixit quasi:post

ipsum morituri.
128
1

AD SEPULCHRUM VENiMus 'sepulchrum'

sit.

KtfT

vTiV^^*'*^

dicimus,

quod sine re pulchra

in

4 Et 'sepulchrum' dixit futurum ut

esset. (a) Vergilius proprie 'at pius
sq.).

quinto

^),

non quod iam

Aen.
6.

Aeneas'

(cett.

232

2 * An quod sine pulsu sint id est mortui? 3 An quod i!luc animae a vivis sepelliantur ''), id est separentur? 4a 'sepulchrum' enim a sepeliendo dictum.

127

4 QUAM TiMEO QuoRSUM nou vidctur adhuc Sosiae pleuum amoris argumentum adeo pendet ad ea quae dicturus est Simo. 5 aGvvdszov
:

(pertinet ad v.

128).
skkEitpig
,

129

iN

iGNEM iMPOSiTA EST

(a)

2 ct mire

cum

'funus'

supra dixerit. 3 fletur bene hic impersonaliter

nibus;

'fletur':

ab om-

extrema enim quaeque mortuorum omnes commovent

s.

ad lacrimas. 4 interea haec

Chrysidis.

id

est

quam

dixi

sororem esse

130

AD FLAMMAM AccEssiT iMPRUDENTius invonit affcctum

unde omnes vinceret: ceteri enim
flent,

sororls,
ingerit,

haec flammae se

')

Rabbow

pro

'in

legiinlur in
-')

commento ubi Lucilii lii)ri Wessn. eum Rabh. 'sepellantur'.

quinto' coniecit 'tumulum'. In quinto et similia identidem citantur; interciditne tale exemplum ?

21
sic Vorgilius

'exstinctum
sq.)

cum complexa

atque deos'

(cett.

Ecl. 5. 20,

22

131

2 Et mire
1

'ibi'.

tum examinatus Pamphilus a voluntate, suramo ad imum, ubi sunt dicta et facta, ubi est
Ibi

a facultato, a pathos.

132

BENE DissiMULATUM

'bene',

multum.
:

2 * An quasi dolens, quia etiam negaturus sit Chremeti. dixit 'bene'? 3 et celatum indicat omnia signiflcanter non 'ostendit' inquit, sed 'indicat', non 'accedit' sed 'accurrit', non 'vestem',

aut 'manus' sed 'mediam mulierem", non 'tenet' sed 'complectitur'. 4 Et quia tribus rebus inducitur in alicuius rei gestionem persona: affectu facto dicto, affectus est, quod ait 'ibi tum ex P.',

factum quod

ait

'accurrit
q.

m. m.
i.

c.',

Glycerium, inquit,

a.?

c. t.

p. ?'5.

indicat

dictum quod ait 'mea indicium proprie

dixit 'amo'.

est oris et linguae; factis ergo indicat,

non enim

133
4.

accureit Vergilius

'interiora

domus irrumpit

limina'

(Aen.

645
* MKA GLYCERiUM I. Q. A. 'moa' quasi amator, [hoc] 'Glycerium' quasi familiaris dixit, 'quid agis' quasi perturbatus, 'cur te is perditum' quasi consolatus.
1 UT consuetitm facile amorem c. mire non 'suspicarere' dixit sed 'cerneres', et est ordo: facile cerneres. 2 Sed 'cerneres' sic ut supra (V. 66) 'laudem invenias et amicos pares'.

134

135

136

est,

reiecit se in ut 'ecquis

eum

f. q. f.

obicitur ei et

umquam tam palam

quod a Glycerio factum de honore, tam cett.' (Cic.

in Caecil. 22).

137

QuiD ais non interrogantis est sed mirantis.

2 redeo inde iratus atque ac. quia praeter spem.
f.

'iratus' culpa, 'aegre ferens'

138

,1

NEC satis ad obiurgandum mire expressit indulgentiam patris

filium: erat,
inquit,

circa

causa,

sed

pro amaritudine obiurvidebatur. 2 nec

gationis non erat satis,

hoc est non idonea

'erat',

satis

(cett.)

deest 'habui' vel

ut Vergilius 'nec sat rationis

in armis' (Aen. 2. 314). (a) 3 diceret deest 'enim'.

2 a et hic 'est' vel 'habui' deest ad sententiam.

139

QuiD FECi mire fiduciam praetulit argumento, quod est in

sequenti versu. 2 quid feci quid commbrui av^riatg a minoribus

ad maiora.
B * Et
'feci'

dium

dicitur;

quasi facinus dixit, 'commerui' minoris

facere enim
culpae esf,

quis et homicipeccavi' multo

minoris vel levioris.

22
140
liUAE SESE iN iGNEM iNiCERE voLUiT
illic

'mea Glycerium' hic

illam

pionomen

dixit:

mira dissimulatio,

tamquara

praeter

periculum nesciat.
142
ut
2 TULiT pro 'attulit'; sed
ille

multa

significat,

et alias 'pertulit',

'non tulit hanc

s.

f.

m. C,

alias 'sustulit', ut
51).
(a)

idem 'omnia

fert aetas' (Aen. 2. 407. Ecl. 9.

1

iLLUM oBiuRGES V. Q. A. T. argumentutn ex coniectura per ratiocinationem a contrario, ut si dicas: forti viro praemium debetur, si desertori poena constituta est. 3 a pro aufert.

NAM

si

143

QUID FACIAS ILLI prO

rei est,
:

illo.

2 QUI

DEDERIT DAMNUM AUT M.

'damnum'
144

'malum' ipsius hominis.

(v.

2 Et mire

supra

100) 'ultro ad

me

venit'

ergo hic causa

;

iusti doloris ostenditur,

quando dolet etiam Chremes. nam potuit

postridie ad

non

daturus

filiam

non venire. 3

me ut sine
'clamant

dilatione sciri possit. 4 et

clamitans indignantis

est, ut

omnes' (Ad.
1

91).

VENiT

CHREMES

p.

A.

M,

c.

argumentum ex coniectura de
'se'.

testibus.

145

iNDiGNUM FACiNus

c.

p.

deest

3 indignum facinus diset ipse

tinguendum, ut per se intellegatur 'indignum facinus':

dolet corrumpi
reat eversum, 'hac

Pamphilum.
quod
ait (v.

4 comperisse ergo ab aliis, ut appa-

96) 'tum

uno ore omnes'

et (v. 99)

fama impulsus

C.

pamphilum pro uxore

id est

philum cum emphasi

dixit,

pudentem

et

Pambene moratum.
h. h. p.

6 Et nec 'amicam', sed 'pro uxore', mire ergo, quasi non hoc
doleat quod amet, sed quod pro uxore habeat.
turi soceri.
(a)

2 Et incerta distinctio. 6 a et simul excusatio filiam denega-

146
2

PRo uxore habere h.

p.

'hanc'

cum contemptu dictum

p.?' (v. 469).

est.
(a)

Et

peregrinam ut
2 a

ah"bi

'adeon est d.? ex

8 EGO iLLUD sedulo quauto affectu pater quod viderat negabat!

nam

hoc nomine etiam meretrices nominabantur. 4 sedulo

ide.st

quomodo
147
1

'sedulo", si negabat? an sedulo OUaei,

simpliciter?

NEGARE pactum impersonaliter.

non semel negavit
vel ille institit.

146
147

5 sedulo quia

3 iLLE iNSTAT

FACTUM Plautus

'iustarc

factum simia' (Merc.

242) et est

pj^arofto?.

6 denique id est postremo.

23
2 NEGARE FACTUM officium patris et simul per hoc expressio probationis. 4 instat factum vetuste, id est: instat dicore fac-

tum
148
se

esse.

2 UT QUI SE FILIAM NEGET

filiam

DATURUM Ut ab
3

60 diSCeditUF, QUl

neget

daturum.

(o)

Probavit quod volebat senex

Sosiae: adhuc superest, ut ostendat,

quam non

sit

iracundum.

*)

quin iuste irascatur.

1

iTA TUM DiscEDO proprie, non enim abeo; unde discessio. a ergo probata res est, quando qui obtulit negat daturum.
IBI

149

NON TU

GNATUM

a7l06im7iriGig.

2 Vel gWemJii;: deest 'invasisti' 'obiurgasti' 'adortus es'.

150
151

OBIUEGANDUM Incusandum, inclamandum.

<;tute ipse^ his rebus pinem modo non addidit
(cf.

'diceret'.

138).

152
2

PROPE ADEST cuM ALiENO MORE prope adsuut nuptiae.

(a)

(a)

cuM ALiENO MORE 'cum' pro quaudo.

a Id est in proximo sunt metae libertatis et ideo avidius 1 voluptuaria sub fine carpenda sunt. 2 a hoc enim significat 'cum'.

153

siNE

NUNC MEO ME vivERE

I.

M.

'mco modo' mea voluntate,

meo
154

arbitrio.

Qui iGiTUR RELicTUS EST oBiuRGANDi LOGUs mlre 'obiurgandi',

tamquam ignoscentior pater in filium (v. 149) commotus plus per anoGidiiir^Giv
155
2
si

videretur;

nam
sui

supra

significaverat.
consilii

PROPTER AMOREM uxoREM Initium

PROPTER AMOREM

demon-

strandi. 3 nolit legitur et 'nolet'.

1

si

u.

hoc orat socundum

in divisione 'et

consilium

meum

c'

(v.

49).
sit

156

EA PRIMUM AB ILLO ANIMADVERTENDA Ut iam hOC

pec(a)

catum,

quod recusat nuptias, non quod amat adulescens.

I.

4 ANiMADVERTENDA
ab
illo'

E.

vindicanda, exsequenda. 5 Et bene 'ea

dixit

'iniuria':

certissimam enim notavit personam,

poenas solvere
;

quae debeat pro

eius'

iniuriis

quod

si

dixisset 'iniuria
est ab alio,

amphiboliam

fecisset,

utrum: quam passus

an:

quam

ipse aliis intulit.

')

In

promptu

est correctio: 'irascendum sibi', nisi plura desint.

24
EA PRiMUM nota participium a passivo animadvertenda'. iniuria id e.st castiganda ac vindicanda est. 2 ab illo quam facit, non quam patitur. 3 a ideo ergo 'primum' dixit,
1
.

id est

167

ET NUNc iD OPERAM DO UT PER

F.

N.

hlc reddidlt

quod dixe-

rat (v. 47) 'consiliura

2 iD proptor
id.

meum

cognosces'.

168

VERA OBIURQANDI
a QuiA
'falsas'

aVTi9sxov. (0)
dixit, intulit 'vera'.
(n)

161

MANiBUS PEDiBUSQUE proverbialo.

(a)

2 obnixe omnia

cum

conatu, instanter.
1

id est

omnibus

viribus. 2 a contra

conantem.
afiferat;

162
iD

2 MiHi UT incommodet noceat,

incommodum
ioquit,

3 (magis

ADEO mihi ut

I.)

non enim,
'id'

prodest

filio

amare

meretricem.
1

MAGis ID ADEO

propter

id.

163

QUAPROPTER
fallendi

miro

Sosia

interrogat,

quasi

nuUa causa

sit

164

dominum. MALA MENs MALus ANiMUS <I'animus'> voluntas

2

est, 'mens'

etiam ratio.

Mala mens
causa
:

sine
dixit

m. a. argumentura a natura et an aliquis <^sit^ malus an ab impulsione. 3 mala mens m. a. quia

,

magis ut laedat, quam ut prosit

(cf.

162).

165

[SED QuiD opus EST VERBis] anoaimTiriaig est

gravissimam poenam
'expur-

ostendentis M.
16?
1

Qui

MiHi EXORANDUs

legitur

et

'expurgandus'

si

cuiper q veteres scripserunt. 2- ET SPERO confore ab eo quod est confit, id est perficitur, futurum tempus infinitivi modi 'confore' facit, id est
gandus', cui lege, non qui, quia et

perfectum hoc
confit

iri.

Sic in Adelphis
volo'
;

(v.

814) 'verum quid

egodicam?
dici-

quod

(a)

unde

confectum

negotium

tur vel

confecta
3 a

res,

quae ad plenum perficiuntur; Vergilius

(cett.

'nunc qua ratione quod'

coNFORE

Aen. 4 115).
hoc erat tertium de his, quae

confieri, perfici.

168

HAS bene ut

a. n. ptf. d.

dicturum se promiserat.
1

'et

NUNc TUUM E. 0. H. hoc ad illud tertium respicit quod dixit quid facere in bac re te velim' 3 adsimules hoc est u n u
,
.

(v.

49)

v e r-

bum
')

'adsimules',
v.

quod

dixit (v. 45) 'quin

tuuno verbo

dic(cett.)'.

Schoiium pertinet ad

164.

25
169
1

PERTEEREFACiAS venuste
in

et poetice. 2

observes pilium obser-

vatio
171
1

duabus rebus

est: in

obsequio et in speculando.

cuRABO ut coquus;
i

et supra (v. 30) sic

avaazQoq)')],

'nempe ut curentur

recte haec'. 2

prae figura

quod nos praei dicimus.

172

NON DUBiuM EST QuiN

V. N. p.

poracta narratione iam persona

Sosiae non erat necessaria, ergo substitit senex per

quem agenda

sunt reliqua.

non dubium

e.

q.

v.

ad hoc certus inducitur

Simo,

ut

et

magis perturbetur inopinata consensione Pamphili

ad ducendam
de tradenda
1?3
iTA
'sensi'

uxorem

et

propterea

nihil

agat

cum Chremete

filia

confirmandisque nuptiis.
rocossit do locosenex,
coepisset. 4

DAvuM MODo TiMERE s<;ensi>> uon ergo: antequam cum Sosia loqui

Davus

ut

recte scribatur,

Davos

scribendum
facit et
;

est quia nulla littera vocalis

geminata unam syllabam

est

sed

quia ambiguitas vitanda

pluralis,

nominativi

singularis

accusativi
et

necessario

pro hac regula

digamma utimur
M. T.
s.

scribimus

DaFus serFus

corFus.
2 iTA
faciunt.

DAVUM

3 modo antequam
si

argumentum quod supra, ab eo quodnostri cum Sosia loqui coepisset.

ET
E.
s.

176

MiRABAR Hoc

sic A.

L.

hic locus est iu quo

Davus

insinuatur spectatoribus multa gesturus. 3

avTcog (a) et est de his

<sig>

significanter

quae gestu adiuvanda sunt, ut 'tantillum

173). 4 lenitas clementia

puerum'
LENiTAS

et 'huius

non faciam' (Ad. 563.

verebar'

et facilitas, cui contraria asperitas et difficultas. 5 et eri

semper
vcpiv ?

^semper

an

'semper
(1.

lenitas',

ut

sit

Lucretius 'semper florentis Homeri'

125).
(a)

6 semper lenitas

ac per hoc simulata usque nunc lenitas.

2
si

sic

ABiRET

'sic'
'sic'.

pro leviter et neglegenter, quod Graeci

Q a *

dicunt. 3 a id est

nam nemo

in diversis actibus seraper

lenis est nisi forte fictus adsimulator et callidus. 7

semper lenitas

sine diiferentia est importuna lenitas.

176

QUORSUM EVADERET ad quam partem eraraperet. 2 Et 'evadere'

est per

quamcumque

difficultatem ad aliquid pervenire.

26
178
1

VERBUM FEciT
exiguitates
ut

noii clixit

litigium' aut 'rixam' sed 'verbum':

istae

adseverationis
intellegatur:

<[sunt>
lenitas'.
;

et dicuntur

cum

pro
id

nuntiatione,

ne

verbum quidem. 2 neque

AEGRE TULiT
179
2

tiaec est

'semper

AT NUNc FACiET subaudieudum 'verbum'

et est 'faciet'

persona

tertia
tibi

pro prima. 3 neque ut opinor sine tuo et comminabitur

er
1

minas contemnes, ut ad poenas pervenias.

AT NUNC FACiET
id sst irascBtur,

denuntiabit, loquetur.
'id',

180

iD

voLuiT aut absolute accipiendum

est
et

aut opposite. 2 sic

intellegitur,

demonstratio
supra (ad
est
v.

magis gestu quam sensu

temporis

ut

175) diximus. 3 necopinantis v(psv. 4 duci ducere

longi

exspectatione

malum

prolatare.

falso

gaudio velut evitatae senis iracundiae.

5 Vel

induci

ut feras in retia.
^)

181

sperantis iam amoto metu ista singula <Ipronuntianda>

sunt. 2 Et 'araoto metu' sic dixit, quasi

brutum corpussit, quod

i

cum molimine moveatur.

et securitas, dicta ab

3 oscitantis o s c

io est

animi otium
securi. (a)

ore ciendo. 4 Oscitantes

4 a id est nihil providentes.

182

ne esset spatium
cogitat ad dicendum.

c.

a.

d.

n.

miranda

locutio, ut si dicas:

183

astute hoc

et gestu et vultu servili et

dixit.

2 carnifex
(a)

aut

excarniflcans

cum agitatione dominum aut ipse

(fr.

capitis

dignus

carniflce;

Lucilius

'carcer vix carcere dignus'

107 M.).

NEQUE provideram providentia duplex

aut oculis providemus.
2 a ut caro fiat, id est lanietur.

est, etenira aut

animo

184

hem quasi

correptio totius corporis. 2 eho nutus est inten-

tionem animadyersionemque deposcens eius,

3

cum quo

vult loqui.

ehodum ad me *dum' naQskKov

servili et vernili gestu
:

est

hoc

loco.

4 quid hic vult

more

sic

enim vocati a dominis secum

vultuose agunt. 5 qua de re negantis vim habet haec interrogatio. (a) 6

rogas hoc cum iuterrogatione indignantis.

enim 'qua de
re'

5 a plus est

quam

'nihil'.

')

Sic

supplendum

videtur.

27
186
1

MEUM GNATUM KUMOK

id,

EST

AMARE mire
id

apu(l

servum

dis-

simulat
quia

quod iam probavit. 3

populus curat scilicet

illo

rumigeratio
sic

populi est; 4 sed hoc aversus ab

'scilicet
is

contu-

maciter;
2
si

Vergilius
G.

superis

1.

e.'

(Aen. 4. 379).

MEUM

R. E.

A. graviter

constanterque senex

nondum

se fatetur credere nec

rescierit. 5

verum scire, ne amittat vim vindicaturi, Scilicet semper cum ironia ponitur.
;

186

HOGiNE AGis
Plautus
1).

id Bst audis

alibi sic 'hoc agite

amabo' (Eun.
si

130),
(Asin.

'vos

hoc agite spectatores nunc iam,

vultis'

2 Demonstrative veluti

aurem suam tangens.

nunc velim quaerere

3 EGO

VERO ISTUC deost

'ago' vel 'audio'.

187

iNiQui

patris

est

iniquum
2

est,

si

actus liberos
hac' pro

nam quae antehac pecit 'anteante haec consuetudine quam ratione dicitur. 3 nihil
adulescentis.
id agit, ut supcrius

AD ME ATTiNET
188
2 sivi

consilium scrvarB sc ostcndat.

siverit, ut et hoc,

ANiMUM UT

Ex.

s.

mira ratio cur

quod permisit, ad bonam frugem permiserit, non ad luxuriam.

3
()

AD EAM REM TULiT

'tulit'

absolute. 5 sivi
(v.

autom

distingue.

6 sivi antique; aliter in Adelphis

104) 'non

siit

egestas

facere nos.'
1 DUM TEMPUS AD EAM REM TULIT doest tempus praebuit, quia supra (v. 151) dixit
'SB',

ut Sit

dum

SB

praescripsti

pater'.

Et deest

*se'.

hisrebusfinem 5 a est enim modo 'sivi'

'tute

permisi, cessavi.

J89

NUNc Hic DiES

biliter

A.

V.

A.

hoc Bst

certc et severe et inexora

et

denuntiat.

aliam vitam pro diversam

visum' (Aen.
illud fecit
2.

contrariam

sic Vergilius 'dis aliter

428).

190

TE

ORO

DAVE gravius
in

nomine appellando.
signum

2 ut

redeat iam
POSTULAT
verbiale.

viam 'iam' modo

tarditatis

est, 3 et 'in

viam' dixit quasi ex deviis erroris ad rectam vitam. 4 dehinc

i7cav6Q9a}aig.

5 UT REDEAT lAM iN viAM

'iu

viam' pro-

191 192

hoc quid
1

sit sXXsirl>ig, deest

enim

'quaeris'.

iTA AiuNT hoc crcdunt et locuntur universi; et est tepida

et
'ita

consensio
(V.

quasi inviti reponsio, ut in Heautontimorumeno

credo'

211)

monente patre

filium. 2

tum

si

quis ma-

GISTRUM

fistacpoQiiicbg.

28
8 An (luiH ot paedagogus est, <^ut^ Gota? 4 est super oam rem, hoc est super amorem.

ad eam rem

id

19:{

IPSUM

ANiMUM AEGROTUM pio aegro

nam animus aeger,

davus sum non

corpufi est

aegrotum.
interiectio est irascentis. 3

194

NON HEM 'hem'

OEDiPus facete se negat Oedipodem, ut senem sphingam esse

conflrmet. 5
faciet, si
2 *

non oedipus

si

Latine pronunties genetivum

Oedipi

Graece,

Oedipodis.
:

DAvus suM NON oEDiPus multiplox contumelia potestenim senem quasi sphingam dixisse, id est deformem mont>trique
similom; potest etiam inhumanum et ferum, ut sphinx; potest etiam per Oedipodem se ultorem promittere futurum atquo oppressorem sapientiae senis. 4 [non oedipus] imitationum duo genera sunt, quaedam necessitas introducit, quaedam voluntas.

196

sane quidem
si

'sane'

vaUde.

ia)

a Quia qui sanus, et validus est.

196

SENSERo HODiE QuicQUAM comminatio, et

<CiiiI>

sic pronuntia-

tur,

ut

singulis verbis ardeant minae. 2 hodie 'hodie'

ad comminationem non ad tempus plerumque refertur ut Vergilius

'numquam omnes
3 *

h.

m.

i.'

(Aen

2.

679).

omnes
197

Et dies pro nocte accipitur, ut hoc ipsum: hodie raoriemur inulti".

'numquam

Quo FiANT MiNus hoc est quominus <fiant>> impediturum.

1

199

VERBERIBUS CAESUM TE IN PISTRINUM (DAVE) VUlt

et

Ct prOnOrelin-

mine
quat

nomine exagitare comminatione servum, ne quid

iracundiae.

inultum
3 *

dedam dare

est

quod repetas,

dedere
200
2

ad perpetuum.
Et

damus

etiam amicis,

dedimus tantum
et

hostibus.

EA lege atque omine bene

servatis

'lege'

atque 'omine' quia leges

antiqui

auspiciis

ferebantur

(a)

auspicato

omnia

faciebant, quae rata esse vellent.

1

EA LKUE ATQUE OMINE

refertur,
id

vinam

est
est

'omen' autem

omne

'lego' ad homiues 'omine' ad rem di firmamentum per humana et divina; quod ore dicitur. 3 a Ergo sic intellege

quasi diceret: ea condicione.

201

202
et

AN nondum etiam quartum naQikKov, quia abundat etiam. 1 ipsam rem modo locutus 'ipsam rem' (a) hoc estpistrinum
poenas serviles.
(a)
Trj

2 nihil circuitione 'nihil' pro non. 3 cm-

cuitione
1

nBQKpQKGei. 4

usus es legitur

et 'usor es.'

id

est

voluntatem suam an interminationem ?

29
20:-{

UBivis

FACiLius

p. s.

(QUAM iN HAc re) Cicero 'non est

iud.' (Verr. II
I.

in

hac causa peccandi locus,

1

10).

UBivis FACiLius admonitio.

204

BONA VERBA QUAESO

non
(is

hic elQCOVSia est. 4 NIHIL

ME FALLIS
6'

Id

est:

te
av.

ignoro,

non

me

decipis;

sic

Menander vvv

ov

Xikrjd^dg
2.

quasi dicat: meliora loquere, rogo te. 3 Ergo 'bona verba, inquit, rogo te'. 5 Nihil me fallis flgura ^\\r|vi(Jiu6(; ou6ev |ue XavSdvoic; av. 6 fallis lates ut sit oiib^v fie XeXiqQac,. 7 NiHiL M. p. 'nihil' pro etiam non.
Eu(priiui(j|u6(;

cum admonitione
:

205

NEQUE Tu haud dicas

:

tibi

non

p.

vera lectio 'neque haud

1

dicas'
fv.

est

enim quintum

TtaQslKov; Plautus in Bacchidibus (1.

11) 'neque
1

haud subditiva gloria oppidum arbitror.' NEQUE Tu haud dices tibi non peaedictum duao negativae
faciunt;
tres negativae

unam consentivam
cipiuntur,
ut
hic

'neque

haud

non'.

impigre neque inultus occiditur'.

pro una negativa ac(4. 41) 'haud Vera ergo lectio est neque tu
Sallustius

haud

dicas',

quod plurimi non intellegunt,

<cum>

'hoc dicas'

legunt.

206

enimvero dave nihil

est

l.

e.

s.

hic brevis et comica delibe-

ratio

magna
N.

exspectatione populum

rerum imminentium
proposita. 2 enimip-

commotura, aestuantis Davi consideratione

VERO DAVE
persoua
aut ab altero aut et

sam populo commendat

ipsa, ut hic Davi et per

commendatur aut se ab altero commendatur et a

(v.

se

Simonem supra
a.'

164) descripta est,

ubi

dixit

'mala mens m.
agit

et hic per se,

dum

hoc gestu ac

sermone
Cicero

ac

disputat secum. 3. enimvero dave 'enimvero'

significationem
'hic

habet
alius
1.

nimium permoti atque

ex
alia
66). 4

irritati

animi,

tum

parte: enimvero ferendum non

est; v. m.' (Verr. II

Segnitiae ad agendum, socordiae

ad consulendum.
207

QUANTUM
2

I.

'quantum'

pro in quantum.

208

provisio rerum duas significationes habet; providemus enim nobis tam bonum negotium quam malum; malum, sicut si quis eminus veniens telum providerit atque
quae
si

non

a.

p,

caverit:

ergo hic 'providentur' caventur, 4 et nuptias veluti

80

undam
scilicet

navigio

imminentem

fecit,

quod

si

quis

non undam

ex adverso venientem, prora exceperit, demersus undis

abit, est ergo ixezacpoQd. 5

in

pessum
1

me aut erum 'erum'hic:

erilem

flliura.

QUAE

si

NON ASTU

p.

exhortatio a periculo.

209

PAMPHiLUMNE ADiuTEM AN AUSCULTEM SENi semper deliberatlva

verba

habeut quendam sonum,

per
se

quem

exitus

rei

demon-

stratur, ut hic ostendit

Pamphilum

magis adiuvaturum quam

verbis senis obtemperaturum.

210

2
531).

Eius viTAE
3 qui

TiMEO

ut alibi 'Syre, tibi timui male' (Heaut.

SiN

opiTULOR opera ferre dicitur in malis rebus et

dubii

his,
(V.

de salute

473.

Ad.

487).

opem opitulor opitulatio

sint,

ut

'fer

serva me, o!' ab

dicta

opem

tollendo, hoc

est ferendo.

si iLLUM RELiNQuo partium tractatus quae supra sunt 'Pam1 philumne adiutem an 'auscultem seni'. 5 huius minas subaudi-

tur 'timeo'.

211

cui

verba dare 'verba dare'

fallis'
(v.

fallacia scilicet

ad illud spectat
vcpev,

'nihil

me

204).

primum iam 'primum iam'

5 de

est

enim

avaarQocpTq

pro

iamprimum.
cum

amore hoc com-

PERiT 'hoc

amore'

sic,

quasi

taedio et reprehensione eius

amoris loquatur.
2 * PRiMUM DE AMORE Hoc coMPERiT primo, inquit, iam infensus est senex, deinde gravida e Pamphilo est Glycerium. 3 dipFicn.E EST non dixit 'impossibile est', ergo ostendit partem se sequi, quae pro Pamphilo est.

212

2 SERVAT (pvkdzret. 3 NE

ad

illud spectat

'tum

si

quis

QUAM FACIAM NUPTIIS FALLACIAM hOC magistrum cepit ad eam rem im192).

probum, ipsum animum

1

ae.' (v.

amore fiUi. Senex me servat et revera timendus est; ad hoc in ipsa re maior est difficultas, quia gravida Glycerium.
*

ME infensus

s.

sciHcet de

214

Quo lUBE QUAQUE iNiuRiA provsrbiale hoc est, qualia sunt fas

nefas, velis nolis.

216
sivE iSTA

uxoR siVE AMiCA EST

et

hoc quodam taedio

et indig-

natione stomachi interrumpit.

217
1

AUDiREQUE EORUM EST OPERAE PRETiuM 'operae pretium' dicitur

mirificis
et

de

laudabilibus;

nam

et

ea

quae magna sunt,

31
etiarasi

mala, taraen adrairamur

dixit, ut in

et libenter

audimus.

(a)

2 Et

AUDACAiM proprie
specta'
1

Eunucho 'audaciam meretricum

id est audiendi.

(V.

994).
et

hoc 'pretium est operae',

218
de

NAM
fore,

iNCEPTio EST AMENTiuM

HAUD AMA.NTIUM amabaut

veteres

proximo similia dicere, ut Cicero 'minus clarum putavit

"<;quod>

de

armario

quam quod
si

de

sacrario

fuisset

ablatum'
dicuntur,

(Verr 11 4. 27) et

quidem

in

verbis sunt naQOfioLcc

<^si^

in

nominibus

nccQovo^aaiai..

219

QuiCQUiD PEPERissET maiorem reprehensionem sonat 'quicpeperisset'

:

quid

paritur

enim aut mas aut femina,

et solet

iustior causa esse tollendi, si

marem uxor
tollas.

peperit: sed amoris

nimii

non

est

exspectare quid

quigquid

peperisset

DEGREVERUNT TOLLERs decernero

proferre sententiam, unde etiam

est de

magnis rebus certam

senatus decretum.

220

* ET FiNGUNT QUANDAM ot argumenti partem narrat et non credit factum esso quod dicit, ut supersit errori locus. 2 * Et 'fallaciam' et 'quandam', ut nec verisimiUs sit ipsa fallacia:
1

totius

')

contemptionis et

vilitatis.
*)

221

FUIT

QUIDAM OLIM SENEX MERGATOR modo totiUS SUmmaB

argumentum populo narratur, sed ut restet aliquid aderrorem,

abrogatur
fides.

2 fuit quidam olim senex mire a diegematico

ad mimeticum transit.
223
1

is

OBiiT

MORTEM pleue

dixit,

quod nos obiit tantum; Ver-

gilius 'morte obita' (Aen.

2 CHEYsrDis

10. 641).
est.

PATEEM fama

224

REGEPissE ORBAM PARVAM 'parvam' dixit ut

sit

verum non

posse

eam
2

facile

suos agnoscere.
redit ad narrationem.

FABULAE
ipsis

225

ATQUE
2

commentum

p.

'atquo' pro at, ut sit

,

tamen.

commentum placet quod comminiscuntur

probant.

226

1 SED MTSis AB EA EGREDiTUR naQaGKsvrj alterius scaenae. 2 EGO HiNG ME AD FORUM uihil adhuc inveuit Davus consilii, nisi ut

quaerat

Pamphilum moneatque. 3 ego

cett. vultuose hoc pro-

^)

Pro

'totins'

Rabbow

et

Wessner

'in

toto vis'.

^)

Legendum

videtur; totius

summa

argumenti.

82
nuntiatur.
(ai

4 mysis seraper

nomina comicorum servorum aut

quod ferax est suaviset

a nationibus sunt indita, ut Mysis Syrus, aut ex accidentibus,

ut Lesbia, velut ebriosa a Lesbo insula,

simi

candidissimique

vini,

aut

moribus

vernilitate,

ut

Pseudulus, aut ex negotio, ut Chrysalus, aut ex qualitate corporis, ut Thylacus, aut

ex specie formae, ut Piuacium.

3 a ut desit 'pergam' aut 'ducam me'.

228

AUDivi AKCHYLis lAMDUDUM hacc sunt inventionis poeticae,

ut ad oiKovofiiav facetiae aliquid addant,

accersatur
bentis
in

nam

oinovoijiia

est, ut
scri-

obstetrix
his

et

conveniatur Pamphilus;

facetia

verbis

est,

quod Archylis compotricem

potissi-

mura adduci iubere flngitur. 2 Audivi a. i. frequenter hoc modo Terentius compendium facit, ut egrediens loquatur persona de eo, quod est gestura, et simul doceat, quid ab altera gestum sit. 3 AUDivi a. I. utrum 'iamdudum audivi' an 'iamdudum
iubes' incerta distmctio est. 4 Et sunt qui

'iamdudum'

quam2. 103).

priraura' intellegunt, ut 'iamdudum sumite poenas' (Aen

229

sane pol
multura

'sane'

multum,

valide,

namque

validus

est,

qui

rerum
quia

uecessariarum habet ad salutem. 2 temulenta

produc primam syllabam te. 3 temulenta vinulenta, hoc est

ebriosa,

dictum autem
4 *

temetum temetum

vinum, unde
ab eo quod

abstemius sobrius; temptet mentem.

TEMULENTA vino temexaela. natura.

c.

230

NEc satis digna gui

probavit

p.

beue

in conclusione illa specia-

liter

dicendo non idoneam,

cui

committatur primus

partus mulieris. 2 Sed mire signateque dixit 'committas', etenim

committimus magna
primo
Troia
231
2

et

quae salutem

in dubio habeiit. 3
:

nec

SATis DiGNA cui coMMiTTAs PRiMO duas res

nec parientem nec

'non

partu
e. t
'

figura

Svo

8l

iv6g,

ut
C.
i.

Vergilius
s.'

me

tibi

et

'dum domus Aeneae

(Aen.

3. 42, 9. 448).

iMPORTUNiTATEM SPECTATE
tamen adducam

importuuitas neque
'quamvis coacta'.

loci

neque

temporis habet commoditatera. 3 aniculae Archylidis

1

scilicet.

redit ad illud

33
232

QuiA coMPOTRix EST in vultu remansit oratio, deest enim per

figuram ekkei^iv 'ideo illam vult arcessi'.

233

iK ALiis

POTius

PECCANDi

utrum in aliis mulieribus an

in aliis
234
1

rebus?
QuiDNAM
E.

SED

exanimatus
a.

est perturbatus, ut Vergi-

lius

'exanimata sequens inp.

m.',

exanimus
5.

mortuus, ut
2

idem 'corpus ubi exanimum' (Aen.

QuiD siT
'quid'

805, 11.
sit

30).

vereor

ob

quid,

propter quid

exanimatus, 4 sed
1.

quidam putant
3

'quid' pro quare, ut 'quid veniant' (Aen.

*quid
sit'

518).

Aut

aliter

id est:

quid

sit negotii.

Aut deest

'propter', ut sit <:;propter> quid.

236

NUMQuiDNAM hoc comicum

est et

Terentianum 'numquidnam',
ad

cum

exceptis

'num'

et

'nam'

sufficere

interrogationem

potuisset t6 'quid'.

5.

286
tis

hocine est

humanum pactum a
nuptias,
ut

r.

hic inducitur adulescen-

animus
agitur,

circa

ex magnitudine metus ingens

simul

gaudium comparetur
id

in fine fabulae cognita Glycerio; et

ut magis magisque per

Mysidem Pamphilus
(a)

excite-

tur ad resistendum patri nuptias

A.
i.

indicenti. 2 hocine est h. f.

ab iracundia et dolore coepit.

7

factum aut inceptum

eo, quid efficere

in aliis 'factu aut inceptu' fuit.

hocine est ofpicium officium

in

dicitur ab efficiendo, ab eo

quod quaeritur

unumquemque conveniat

pro condicione personae.

2 a * iracundia ex iniuiia descendit, dolor ex miseria. 3 hocine (cett.) quasi deliberatio est, in qua duae partes sunt, unapatris, altera amicae; pro suasore Mysis est. 4 Principium ab invec-

tione est, in qua primo ut hominem accusat, deinde utpatrem. 5 HOCiNE (cett.) hoc est dilatare orationem, ne diceret quod fecit; et est perversa aiitriffK; a raaioribus descendens ad minora per ampUficationem accusationis.

237

QuiD EST

si

haec non contumelia est

hoc
sunt,

sic

dicimus de
si

his,
c.

quae
^haec'

necessario

quod dicimus. 2

haec

n.

e.

cum stomacho
I

8eikti,k6v

quasi aliquo contradicente non

est

esse

contumeliam: Cicero
8).

'quid

quaeso, Metelle,

i.

c,
^

si

hoc non est?' (Verr.

Karsten, Com. Don.

34
288
3 NONNE

OPORTUIT opoituisse ad pcitiem lefert,

nam

nec sic

consentiret
p.

ad
dolet

nuptias:

sed

fac

tu

me

velle:

nonne oportuit

m.

a. ?

autem

se spatium non habuisse consilio.

1 uxoREM DECREVEBAT DARE SESE Mmi H. decernere est de magnis rebus certam proferre sententiam. 2 uxobem decrevebat

propositio iniuriae.

239

NONNE

opoRTUiT

Quam

de stomacho repetitum est oportuit.

ante'. 6

2 Et de

more

'praescisse

me

communicatum quia nup-

tiarum non omnis potestas

4

in patre est.

eum refertur, hoc est ad Pamphilum. coMMu.NicATUM iiuod neque huius proprium neque illius est. 5 Et 'ante' abundat aut certe 'prae', cum sufficiat 'scisse'.
3 'Praescisse' proprie ad

241

QuiD cHREMEs transit a patre nunc ad socerum, et redit

xb 'quid'

non ad Chremetem, sed ad illum transeuntis

dicat.

[dicitur]

est et

non considerantis quid

240

QUOD VERBUM AUDio 'vorbum' pro a^twaare more suo posuit.

a
id est

(a)

'uxorem dare' quod

ait (v.

238).

241

2 QuiD

CHREMES irascitur patri quod cogat, Chremeti quod CHREMES Qui

et

neget
4

uxorem. 8 Nove: dolet non odio haberi, non repudiari.

D.

QuiD

noQ latueiat Pamphilum repudiasse

ait 'qui
(v.
'id',

Chremetem, unde

Davus
suo'

posteaquam audierat non

datum
242
1

iri

filio

uxorem

177).
t6 'id'

iD

MUTAviT nove

dixit

enim ad 'denegarat comparaverat nuptias, et

id

Chremem
3

missurum mihi gnatam uxorem'. mutare sententiam ').

IMMUTATUM
a
TtaQOfiOiOV.
(a).

mutavit

quoniam

me

Nam
0.

quotiens

verba

sunt

Trapoiaoiov

dicitur,

quotiens

nomina
243
1

Trapovoinaaia.

iTANE

'obstinate'

facere

est

aliquid in alterius

malum
et

cum
niti.

conatu facere perseveranter et in alterius perniciem nimis

2 UT

ME A GLYCERio MisERUM
;

A.

magua

vi

usus est verbi

proprietate

unde

est illud '<;divellimur

inde> Iphitus et Pelias'

(Aen.

2.

485).

ABSTBAHAT magna indignatione usus est tamquam Chremes non tam filiae consultum velit quam laesum Pamphilura.
3 *

^)

Scholiura lacunosum et cui

dandum

sit

incertum.

35
245
1

ADEONE HOMiNEM
infelicem ut se,

ita

neminem putat esse in genere humano quod est commune omnium, qui in aliquo
E.
I.

maerore consistunt.

(a)

adeone hominem
sic

e.

i.

amatorie amore
si

nominato
H.

exsiluit

in

gemitus;

Vergilius 'aut

lux

a.

r.,

u. e.?' (Aen. 3. 311).

4 invenustum

invenustus,
'ut'.

cui displi-

cens obicitur, infelix, cui placens negatur. 6 ut eqo sum vaxdXov&ov est
1
'ut',

'quam' enim inferre debuit non

a * Itaque non se sed condieionem liumanam dolet et queritur natum esse quemquam, qui possit esse tam miser ut ipse est, ac per hoc: 'se'. 3 invenustum aut i, q. invenustus est sine Venere, id est sine gratia, quem omnes respuant repudientque pulchrae et quem deformes appetant. 5 * aut inpeliCEM QUEMQUAM UT EGO suM adeo se misorum dicit, quod sibi repudiare non licet, ut propter se doleat humanum genus, in quo sit aUquis tam miser, ut Vergilius 'cadit in quemquam'
(Ecl. 9.
17).

246

PRo

DEUM ATQUE
PRO DEUM
A.

H.

F.

quam

ferveat indignatione, hinc

aspice,
2

quod frequenter exclamat.

H. F. alia

exdamatio

est

adversum socerum.

247

EFFUGERE
2 QUOT
s.)

'effugcre' in
c.

totum fugere.
1

248

MODis

Paraphilus an Chremes?

(quot modis

c.

si

'Chremes

spretus',

intellegeremus Pamphilum

dicere,
dixit

quod operam
'mutavit quia

dederit, ut se repudiaret

Chremes, ut supra

me immutatum
est in
id

videt' (v. 242). 3

acta ac trans-

ACTA proverbiale

negotii,

de quo nihil supersit ad

agendum.
4 PACTA a Pamphilo, transacta a Chreme.

249

2 Et tale est in Eunucho 'exclusit, revocat'

1

(v.

49).

repudiatus
A.

b.
(a)

quasi et haeciniuriasit, repudiare et repetere.

sic alibi 'quid

250

ALiQUiD M.
V.

hominis uxorem habes'?

'ea',

(Hec.

643).

Et mutavit genus dicendo

'taces?

quod femina

est; sic in
1

Eunucho

monstrum

h., n.

d.?' (v. 695).

duplex contumeUa est et 'monstri' et ,aliquid'; minus enim esset 'aUquod monstrum'. 3 aliquid m. a. ea dum 'monstrum' dixerat 'ea' subiunxit, tamquam non verbis sed sententiae
a *
serviens.

249

3 Nisi iD est

quod suspicor coniecturale argumentum.

250

4 EA
et totura

quoniam homini obtrudi mire 'obtrudi" quasi invito

cura iracundia. 5 obtrudi
infligi,

impingi.

36
251
1

iTUR AD

ME dotera amator non cogitat

ultio venit et
in

et

ad utilitatem

trahit,

quod

quod se repetit Clircmes. 2 itur ad

Pseudulo
'itur

ME quasi ad hostera, Plautus

proprie. 3 oratio

ad me'

(v.

453)

et Vergilius 'simul ense recluso ibat in

Euryalum' (Aen. 9.423)

haec me

m.

etiam pauca verba veteres ora-

tionem
252
2

dicebant.
rcdit

NAM QuiD EGO DicAM DE PATRE

ad patrcm, in quo

nove hoc accusat, neglegenter eum agere, quod nolit fieri. 1 NAM cett. quasi dicat: quid ego de patre dinam, qui alienum accusaverim Chremetem?
258
1

TANTAMNE REM
2

T.

N.

summum

voti ac nuptias.

PRAETERIEN8 MODO hic speciahter ostendit, quid peccaverit pater. 3 praeteriens modo m. a. f. undique conflatur accusatio: ex facto quod 'praeteriens', ex tempore quod 'modo', ex loco quod 'in foro', ex modo et verbis <;'uxor tibi d. e. h.'>

264

uxoR
(Aen
Q.'

TiBi D. E. H.

miro 'ducenda'

semper hoc genus

declina-

tionis necessitatem ostendit, ut Vergilius 'aut

11. 230),
I
55.).

Sallustius

pacem T. ab r. p.' 'agendum atque obviam eundum est,

(fr.

255

ID MiHi visus EST D. A. c. A. s. T. ad 'hodio' cito rettulit, ad 'uxor tibi ducenda est' suspende te.
1 AUT ULLAM CAUSAM I. s. F. duo patcnt in defeusione: aut vera aut ad tempus accomodata. 2 lueptum est, quod a quovis reprehendi potest, falsum est, quod etiam prudentem

257

possit fallere.

258

3 QUOD
1

SI

RESCISSEM vnotpOQU.
prius.

QUOD si EGO REsc. iD p. si mocum communicasset QuiD FACEREM si Quis M. R. ipso 86 reprehendit.
:

259

UT Hoc NE FACEREM ut tacerem 2 Et nota 'facerem' pro 1 tacerem. 3 sed nunc quid primum b. dehberatio et partes eius.
1

261
in

AMOR misericordia haec

oratoria sunt,

cum unum negotium

multas distrahimus partes. 3 misericordia ccficp^oUa. (a) 2 AMOR a necessario, misericordia dTto toO oaiou. 3 a nuptiarum sollicitatio a perturbatione; quibus cohigit consulere se
non posse.

260
261

diverse trahunt pro in diversa.

4 sollicitatio sollicitudo est quae inhaeret mentibus, sol-

licitatio quae ab

alio

fit.

37

262

TUM PATRTS PUDOR Qui ME TAM

rebus
f.

L.

p.

hoc ad

illud spectat

'tute his

p.'

(v.

151).

2
p.

3 QUi ME TAM LiBERALi apud patrem.

tum patris pudor ai.icpi,oXia. Bxplanatio, iu quo pudendum sit

qualitatis habet

263

EiNE EGo UT ADVERSER

pronomen hoc vim

eum:

et est tali,

tam bono.
ME
T. L.

262
263

4 Qui

p.

atqui accusabat

sed amator est.

2 EiNE EGo UT ADVERSER videtur inclinasse, ut

tris

secundum

pa-

animum

consisteret, sed

amore ad incertaiterum

revolvetur.

264
265
1

QUORSUM ACCiDAT ad quam rem, quo versum.

SED

NUNG PEROPUs EST AUT HUNC cuM iPSA AUT

et astutiae sententia

calliditati
*ipsa'

femineae

haec congruit. 2 cum ipsa

nunc
id

domina mea.
fuisse

adversum hunc apud hunc;

t.

alibi 'et

gratum

adversum
animus

h.

g.'

(v.

42).

266

DUM

in dubio est

p. m. h. V.

translatio haec est a

mole

alicuius ponderis, quae

antequam

in

loco sederit,

cum

incerta

pendet facillime commovetur.

267

quisnam hic loquitur mysis salve hoc secum

vidit.

deinde con-

versus

2 salve difficile

est invenire aliud verbum, quod

sic declinetur

<Cut> salve
est declinatio.

et

salvete, quippe huius verbi per

l.

modos rara

4 quis hic

principium Terentia'o'

num
et

in iungendis personis. 4 o

salve pamphile

interiectio est

optantis

adventum aut repente

percussi. 5 quid agit amatorie

non addidit quae: Vergilius 'quae mihi reddat eum vel eo me solvat amantem' (Aen. 4. 479). 6 rogas lenta
familiariter

quaedam
268
1

et tristis responsio est et dolore plena.

dicit:

laborat ex dolore duplicem laborem Glycerii esse

laborat ex
h. m.
d.

unum

partitudinis, alterura curae et sollicitudinis Pamphili nup-

tiarum.

d.

a.

e.

s.

callide aggreditur
et

iuvenem, nam utrumque propter illum perpetitur,

et

dolorem

sollicitudinem.
patrem

3 atque ex hoc m.
est,

s.

e.

d.

Mysis, quae

contra

suasura

incertum

inveniens

Pamphilum

facile ad se convertit mentione dominae suae et maxime^Ceo^, quod addidit, ut illam aegram esse dicat: qua re statim perfectum est quod volebat, 'egone istuc conari queam?' ut dicat

Pamphilus.

88
269
'a
1

QUIA OLIM IN HVNC SUNT CONSTITITAE NUPTIAE M nec addidit

patre',

sed

invidiose, quasi et a
c.)

Pamphilo
est,

sint constitutae,

3 (iN

HUNc suNT

idem

enira dies

quo placuerant destina-

quamvis Chremes renuntiaverit: 4 et supra 'hic nuptiis dictus est dies' (v. 102). 5 tum autem hoc timet 'tum'
tae

nuptiae,

praeterea: tertiam sollicitudinem

ostendit,

(cf.

268.

1)

habere Glycerium

ne

deseratur

Pamphilo;
hic certior
in

<<sed> sollicitudo
est et gravior.
^)

rerum incertarum magis,

2

metus
<***>

<**>

an 'timet'
c. Q.

negotio

270

EGONE isTUc

non

'perficere' sed 'conari':

si

velle

ali-

quid ad scelus effectio est, etiam

non potest

fieri; hic

enim
i.

voluntas non factum damnatur, ut Vergilius *ausi omnes

a.
p.'

n.

(Aen. 6. 624).
1

invidiose

EGONE I8TUC coNARi QUEAM Ideo sic Pamphilus quia illa non 'deserere cogaris' dixit, sed 'deseras'. 3 Ergo
,

'conari' levius est

quam

'facere'.

271
et

EQONE PROPTER ME iLLAM magua

diversa sunt
spiritu,
ia)

vis cst in

pronominibus

et

singula et non praecipitantur nec dicuntur

in

uno
me'.

sicut

Eunucho 'egone

illam, quae illum, quae

a 'quae illum' id est amat, 'quae me' 1 EGONE evidenter subauditur 'id fieri sinam.'

id est

non amat.

272

1 QUAE MiHi 8UUM A. ab eius beneficiis. 2 suum animum quantum ad amatorem pertinet. 3 atque omnem vitam hoc est: ut maritum sperarei. 4 quae mihi suum a. a. o. v. c. argumenta a consequenti: si eam deserit, haec subiciuntur.

278

QUAM EGO ANIMO ^EGREGIE^ CARAM PRO UXORE HABUERIM

<Iut>>
'nihiJ

<;egregie>> praeter cetera

s.'

(v.

58).

274

BENE ET PUDiCE Eius DocTUM hic

quaeritans'
(v.

illud solvitur *lana et tela

victum

75),

ut
;

hoc praestruat

bene

et pu-

dice Glycerium esse eductam <<nam>> 'lana et tela victum quaeritans' non pertinet ad argumentum, nisi propter vitam
Glycerii intellegas.
2 bene et pudice ab honesto. 3 * bene (cett.) hanc sententiam quasi de exemplo probat, nam bene educta etiam Chrysis est, quae 'primo pudice vitam parce ac duriter agobat' (v. 74).

')

^)

Aliquid intercidisse videtur. Schoiium corruptum.

39
276
1

coACTUM EGESTATE piopterea quod Chrysis 'inopia

n.

et cogna-

torum

c'

(v.

71).

2 * coACTUM EGESTATE non 'paupertate' sed 'egestate', cui contrarium 'inopia et cognatorum n.'

276

HAUD VEREAR

si iN

TE

s.

tra patrem, cuius etiam

s. s. acuit animum nomen grave est.

adulescentis con-

277

3 Et UT QUEAs ne non possis:

lescentis, sed provocatio in

non damnatio

est

virium adu-

contemptum

patris. 5
id

laNAVUM quod
dixit:
ita

adversum necessitatem proferendum

adesse
sibi

fuit,

primum

virtutem;

quae sequuntur ad fidem pertinent:

pro tempore contemptum patris pro fortitudine habet. 6 ignavum

ignavus
1

est, qui

vim non
UT
Q.

potest ferre, qui non est perseverans.

hic 'vereor' subauditur. 2 'Ut' pro

8ED viM

p. ot

ne

non
4

posuit, ut sit, sed vereor, ne

verisimile.

non queas vim

patris ferre.

ADEON ME iGNAVUM an

278

adeon porro ingratum

'porro' coniunctio est expletiva, alias

av^i^aig est.

adverbium temporis. 2 ignavum et ingratum

3 iNHUMANUM AUT F. post subiecta dixit ^). 4 * adeon porro iNGRATUM AUT iNHUMANUM mira omnis conversio: non enim dixit: 'adeon me obsequentem patri existimas, adeo gratum, adeo pium, adeo mansuetum'. Ita amatoris per omnia servat

condiciones,

ut

oratorie

hoc cogatur scelus esse,

si

pareret

nunc
279
2 UT

patri.

neque me consuetudo neque amor 'consuetudo' adver-

sus feritatem 'amor' adversus inhumanitatem 'pudor' adversus

ingratum animum.
ut neque me consuetudo neque amor non ordinem redenim reddidit ad mansuetudinem -), quaetiam ferae mansuescunt; 'neque amor' ad illud 'inhumanum': amor namque vehementior est in homines. Vergilius 'quid iuvenis, m. c.
1

didit: 'ferum'

u.

i.

0.

i.

d. ?'

(G-e.

3.

258), 'pudorem' ad 'ingratum' rettulit.

av'^r}aig

280
279 280
281

gommoveat neque commoneat

ad maiora.

3 UT NEQUE coNsuETUDo NEQUE

2
1

AMOR
:

ttTtodoGig

ad superiora.

UT SERVEM PiDEM oxquisite

scio

non
iu

dixit ut

contemnam patrem.
haeret, ut excitet

UNUM Hoc

HANC MERiTAM
flngit

eodcm
dicit.

iuvenem, neque audire se

quae

unum hoc

scio

')

*)

Wessner pro 'post' propter dedit, sed Wessn. recte consuetudinem.

vel sic haec

non

intellego.

40
quasi
dicat,

quid

tu

facturus sis equidem nescio, sed

unura

scio.

5 UT

MEMOR ESSES

sui iuvidiose quasi oblito: adeo com-

movetur hoc

dicto Pamphilus.

2 * uNiM Hoc scio vide quam callida sint, quae a Myside subiciuntur ad irritandam promissionem Pamphili. 3 * unum hoc scio subicit illa qnod ardentem incendat magis; nam dixit ille omnia, quibus cogitur fidem servaro, sed merito eius aut nihil addixit aut parum. 6 * ut mkmor esses sui bene praeterito eflFert, quoniam quae praeterita sunt, in recordatione magis lacrimabiUa et miserabiha sunt, ut Vergilius 'c. p. I., cui pater etc. q. t. d. r.?, idem aUbi 'per caput h. i.' cett. (Aen. 2. 677,9. 300).

282

2
sit,

ETiAM NUNc scRiPTA

qui

id

argumentum
mortuae

est

quam

vivae

memor
de

etiam

verborum

meminerit

Chrysidis

Glycerio.

1*0
284
2

MYsis MYSI3

primum
V.

vocandi, alterum increpandi est.

lAM FERME M. M.

ex tompore probavit locutam vera

(a).

esse et non ficta et simulata.

1

lAM FERME MORiENs 'fermo' advcrbium est festinantis. 2 (o) nam sani sunt, spe longioris vitae adulantur, VergUius 'et dulcis m. r. A.' (Aen. 10. 782). 3 iam fbbme mobiens aflfectus a tempore,
qui

quod postrema vox

erat.

886

ACCESsi vos SEMOTAE xos soLi figurae proprie Terentianae,

et
ekXeixifig
,

aavvSezov

(a)

ut est illud 'egone illam q.

i.

q.

m.'

(Eun.
nitate

65).

Inceptio
r.

dicitur

orationis,

quae longa tacitur'tum pater

s.

meditate

graviterque
c.

profertur,
10.

Vergilius

omnipotens,

p.

p.

i.'

(Aen.

100). 5

vos semotae n.
testis. (a)

habuit fidem, quod soli fuimus, quod

1

nemo

'nos soU' deest 'remansimus'. 2 iNciPiT deest 'dicere'. 3 Praeparatio et quasi vestibulum orationis. 5 a an timuit, ne hoc pater ante firmatum amorem cognosceret?
'estis',

a 'vos semotae' deest

286

Mi pamphile

ulfirjatg

per prosopopoeiam,

(a)

2 imitatus est

etiam blandimentum Chrysidis. 4 huius formam atque aetatem

duplex causa commendationis
(108) 'forte
:

formae

et

aetatis,

et

supra

unam

aspicio adulescentulam' (sqq.). 5 mi

pamphile

vide

redditam

voci

morientis densis intervallis intersumptam

orationem utpote lasso anhelitu interveniente.

1 a et principium a blandimento. 3 * huius formam a. a. amat compendium lassitudo: 'formam' enim dicendo pulchritudinem significat, 'aetatem' quod parva.

287

utraeque utiles
2 ET AD

legitur et 'inutiles

sient'.

288

REM tutandam

aKoSoGig.

41
1 ET AD PUDiciTiAM quia 'formam' dixit, et ad rem tutandam quia dixit 'aetatem'.

289

2 PER

HANc DEXTERAM tenet eam,

ut apparet. 4 et ingenium

legitur et 'genium'.
1

gilius 'quod te per superos' (Aen. 2. 141)

fidei et foederis

QUOD TE PER HANC DEXTERAM 'quod' propter quod, ut Ver3 per hanc dexteram

membrum

et

manum

conventionis.

290
291

PER HUius soLiTUDiNEM legltui

3 <;ne abs te

et 'sollicitudinem'.
:

ducas

hanc segreges neu deseras^ hoc est ne aliam amare desinas, etiamsi non ducas aliam. 7 te obtestor sextum naQiXnov, dixit enim iam 'quod ego te per
aut
')

hanc dexteram
1

oro. (v. 289).

obtestor obtestatio dicitur, quando eum adiuramus, quem rogamus per eas res, propter quas rogamus, ut Vergilius 'per eversae, g. f. T, e. o.' (Aen. 10. 45). 2 * ne abs tb hanc segreges n. d. ad 'fidem' 'ne segreges' rettulit, ad 'solitudinem' 'neu deseras'. 4 ne abs t. h. quasi ipsam amantem. 5 hanc s. propter formam et aetatem, 6 segreges hoc verbum simplex fieri non potest. neu deseras propter amorem.

292

si

te in germani fratris

'si'

tunc dicimus quando praesti'si

timus aliquid et tamen nolumus exprobrare, ut Vergilius

qua
q,

tuis

umquam'
4.

cett. et alibi

'si

bene quid de

te

merui' (Aen.

496,

317).

2 iN GERMANi FRATRis noc 'fratris' solum, sed etiam 'germani'.

293

sivE

haeg te solum

si

aut mihi quoque te praetulit aut nullum

in

alium noverit amatorem

295
1

domo

meretricis.
v.

TE iSTi viRUM Do haec, ut diximus (ad

271), et singula

sunt et non praecipitantur nec dicuntur uno

quasi orbae, patrem quasi parvae.
2

spiritu. 3

tutorem
non

AMicuM tutorem patrem potcst enim et maritus esse amicus; sed <;ad> affectum mariti rettulit.
ille

et

294

SEu tibi morigera puit hoc quasi amanti, ut

tibi

'fuit

aut

quicquam dulce m.' (Aen.

isti

4.

317).

295

6 te

virum do
(a).

a. t. p.

apparet, quod iungens dexteras

haec dicebat.
4

'Virum'
ait

'ne segreges'

'amicum'

'ne deseras', et

<ad>

illud

Conclusio per mandatum et obtestationem efficax satis. 6 a ideo et supra (v. 289) 'per h. d.'

quod

'ad

pudicitiam'

'patrem'.

')

Wessn.

'nunc*.

42
296
1

BONA

N09TRA

HAEc

TiBi

haec verba quasi

supellectilem

suam
dam'
297
1

ostendentis sunt. 2 bona nostra hoc est 'ad

(V.

rem

tutan-

288).
iN M.
D.
;

HANc MiHi

confirmatae sunt legitimae nuptiae per

2 et mire 'hanc' non 'huius
0.

manuum
3 MORS

conventionem
coNTiNuo
iPSAM
illa

manum'.

Quo magis

memorem

esse oportet

eorum, post quae

298
1

nihil locuta est.

ACCEPi 'accepl' proprie quasi uxorem.

2 ACCEPi A.
8.

conclusit

partem deliberationis suaeperelectionem.

tetulerit

299

OBSTETRiCEM A. quae opem

et parturientes 'fer

obstetrix

dicitur,

unde

opem' clamant. 8 <<sed cur tu abis

et interroga-

AB iLLA>> non
quo eat
2 SED

est interrogantis sed corripientis et increpantis,

quod Glycerium deserat. 4 propera atque audin

tio

et revocatio

ad argumentura magni amoris accedit.

A.
i.

cuR Tu ABis

corripit

unde abeat ab

illa.

300

verbum unum cave

cett.

d. n.

deest 'dicas': figura

l'AAti/;ig.

2 ver-

bum
illas

non quo hodie futuras nescierit G-lycerium, sed quod

indixerat

hodie

pater

filio,

cum

supra

et

Pamphilo

et

Glycerio disturbatae viderentur: 'quia sunt constitutae in hunc

diem'

(v.

269).

cave adnotant quidam 'cave' hic corripieni'kXixi}ig,

dum
enim

esse.

ne ad morbum hoc etiam iterum

deest

'accedat'.

II

301

QuiD Ais byrria

si

d.

I.

p.

H.

N. in

hoc colloquio altera pars

ostenditur fabulae,
periculis

quidem Andria ex duorum adulescentium

componitur,

gaudiisque
')

cum

fere

solam

Hecyram
2 quid

Terentius ex

unius comoediam adulescentis

'ex'

efifecerit.

M Rabbow et Wessner pro gendum 'ex' ?

dederunt

'et'.

Legendumme

'ex

omnibus' an expun-

48
Ais
B.

CETT.

has personas Terentius addidit fabulae

nam

non sunt apud Menandrum,

ne na^rinKov

fieret

Philumenam

spretam relinquere sine sponso, Pamphilo aliam ducente. 3 quid

Ais
tias

ex verbis Charini apparet Byrriam nuntiasse futuras nup-

Pamphilo

nec adducitur tamen ut statim credat et accom;

modet animum
lius

saepius

ergo repetit interrogando. 4 Et bene

'illa': amatorie, velut de certa loqueretur persona; sic Vergi-

'solam

nam'

cett.

(Aen.

4.

421).
(a)

(a)

5 quid ais byrria

miratur magis

quam

interrogat.

6 sic est hoc

cum

indig-

natione stomachi dixit.

4 a ergo non 'Aeneas' sed 'ille', et item hic non 'Philumena' sed 'illa' dixit. 5 a vel potius indignatur.

802

Qui scis non vult

enim verum
est
in

esse, qui quaerit

unde hoc
est ut

scis? 3 VAE MiSERO MiHi taudem aliquando perductus

crederet. 4 5

vae

interiectio

his rebus
dicit

quas exsecramur.

apud forum
2

m. e. d. a.
est.

plurima
(a)

ad confirmandum Byr-

ria

quod interrogatus
APUD FORUM
'e

de persona

CETT. de loco 'apud forum', de tempore 'modo', Davo'. 5 a a loco, a tempore et a persona.
id

303
3

usQUE

ANTE HAC
uulla

Bst

autcquam tua verba audirem.

dicitur.

attentus fuit ut 'attentus auditor'

4 usque ante

HAC

ATTENTUS

praopositio

praepositioni

adiungi

sepa-

ratim potest, sed 'usque' eiusmodi est, ut sine aliqua praepositione raro inveniatur.
2

totum
304
2

Et duas praepositiones posuit, ut videtur, sed unum est 'antehac'. Vel 'usque' adverbium nunc, non praepositio.
c.

LASsus cuRA

<^'lassus'> adempta attentione, 'cura con'stupes' abiecta spe.

cura' ex praeterita spe nunc si 'lassus sicut vulneratus vel percussus, ut sanari non

fectus' confirmato timore,

1

LASSU8

0.
'),

c.

'confectus' est
possit.

305

QUAEso edepol obiurgantis est 'quaeso'.

1
Q.

(a)
i.

a
p.

vel

rogantis.

2
id

consolatio,

ad

quoniam non potest id fieri q. v. quod fieri non potest, <id quod

v.

fieri

potest> suadens.
306
1

id

velis

quod possit proverbiale

est.

2 nihil volo aliud

(a)

N. PH.

hoc magis gemitu amatorio

quam

ut responderet Byrriae.

')

Non

intellego; legendurane 'sic lassus c' etc?

44
2 a * ot quasi magia Pliilumonam volit quam vitam et lucera, idem alibi (Ad. 104) 'in oo me oblocto, solum id o. carum m'. non enim dixit 'nuilam volo aliam iiuain Ptiilumenam', sed 'nihil volo aliud' quod infinitum est.

307

QUANTO SATIUS EST TE

A.

I.

D. 0.

QUI 'qui' prO Ut. 2 QUI ISTUM

AMOREM AB ANiMo
310
1

legitur <<etC> 'ex corde eicias'.

Tu

si

Hic

sis

ALiTER sENTiAS

'hic'

gestu scaenico inelius

commendatur, nam haec magis spectatoribus quam lectori scripta sunt; (a) et est 'hic' pronomen. 2 sed pamphilum video sed
inceptivum
est,
(a)

ut

Sallustius"
(b)

sed Metellus in ulteriorem

3
(a)

H'

(fr.

68),

non discretivum.

age

age ut

c.

adversus

haec non habuit, quid loqueretur.

1

ergo se ipsum ostendens dicit. 2 a pro, 'atque eccum Pamphilum'. b ut si dicas: sapiens sed miser, hoc enim discretivum est. 3 a et est permissio reprobantis ea, quae sentit.
a
'hic'

812
311
q.

Per anoGTQocpr]v finguntur <<***>'.

alibi

OMNiA experiri gertum est idem

a.
s.

'omnia prius experiri

d.'

(Eun.

789);

Vergilius quoque hanc posuit sentenf.

tiam 'ne quid inexpertum

312
2

m.

r.'

(Aen.

4.

415).
et prins.

ipsuM HUNC
rei;

0.

H.

s.

bene 'ipsum' quasi auctorem

cipem

refertur

etiam ad dignitatem. 5 hunc orabo h.

prooemia sunt petitioais, quibus ostendit poeta rationem, qua

nova

et
3
N.

improba res tamen

iPSUM HUNc OBABO H.
M.

petitur.
s.

oramus
cum

ijuae

bona sunt, sup-

amorem huic nec 'studium' aut 'voluntatem' sed 'amorera', nec 'aperiam' sed 'narrabo' dixit: totum magnifice.
in adversis raalis vel

plicamus

lacrimis. 4

313

UT ALIQUOD saltem

n.

p.

d.

desperatis rebus solam peten-

tes

salutem hoc utimur verbo 'saltem'. 2 prodat proferat, proLucilius in quinto

(fr.

latet, dififerat:

82 M.) 'an porro prodenda

dies

sit'.

314

interea fiet

a,

s.

tale

hoc

est,

quale illud

(v.

898)

'in-

terea

aliquid acciderit boni'; sed nihil illum dixisse poeta per

*id

servum ostendit dicendo

aliquid nihil est'.

2 FiET ALiQuiD ut supra 'impetrabo' (v, 313).

316

unum

adeon ad illum consuetudine magis quam ratione dicitur, <'ad'>> enim abundat. 2 quidni si nihil i. aut QuiD

Nisi NiHiL

iMPETREs?

in

utraquG idem sensus est, sed superior

per

ironiam,
S
i*]t

infeiior per

simplicem explanationem solvitur.

subaudienduni 'adeab' ut sit: quidni adeas, ut te arbitretur' cett. 4 quidni s. n. i. 'niliil' ironia videtur dictum: quidni? si nihil petas? quoniam petitionem saepe imsi

'quidni' legoris

petratio sequitur.

318

CHARiNUM viDEo
sed

s.

non imperite Pamphilum priorem loqui

(Aen.

fecit,

ut flduciam det Ciiarino loquendi; quod et Vergilius

;

eleganter 'heus, inquit, iuvenes' cett.

2 *

1.

321).

CHABINUM viDKO ad hoc prior incipit Pamphilus, ut ad con fessionem Charini non nimis clausa prae pudore sit via.
319
1

AD TE VENio SPEM SALUTEM

et

A.

c.

E.

oleganter,

quoniam
'con-

demens
silium',

improbum
si

est,

quod

petit,

novissimum posuit

ut

non possit concedi, vel consilium expetat ad

'tu

sanandam dementiam. Cicero

(Lig,

da salutem, qui spem

dedisti'

30).
fieri solet,

2 SPEM cett. ut in petitionibus utitur partibus deliberativae.

beneflcium peten^

320

2 NEQUE POL coNsiLii <;l. h. n. a.

dit

a.>

c.

Ms duobus

osten-

etiam sese amatorem.

1 NEQUE cett, <;neque consilii locus>apud amantem neque auxilii facultas apud inopem.

321

SED isTuc quidnam est hoc

si

non adderet locus confitendi

v.

amoris Charini nullus fuisset

329
321
3 NEQUE pol consilii
l.

(cf.

322).
miser.

h. quia

sum

2 HODiE

uxoREM

D.

vide

sionem. 3 aiunt 'aiunt' de ea re dicimus,

falsam.
322
1

miram interrogationem ante confesquam volumus esse

si

iD FAcis H. p. M. V. nihil prius

pudenda dicturus. 4 Et

quam moriturum 'postremum' modo adverbium est.

p.

dixit

2 Plus dixit, quam si moriturum dixisset. 3 hodie necessario, quia vivere non potest.
324-

m. v. a

SPONSAM Hic TUAM

A.

uulla cunctationo Byrria, sed

facili-

tate servili paratissime narrat. 2 ne iste ut Cicero 'ne

i.

haut

m.

s.

'ne'

valde,

u.

e.'

(Cat.

2.

6); 5 hoc est: valde iste, inquit,

odi.

non
M.
s.

mecum
'ne'

sentit:

idem amat, quod ego

aut,

6 ne iste h.

valde

ut

quidam volunt, o quam. Lucilius

46
in decirao: 'ne,
V.

Marce,

bovem

descripsi magnifice inquit'. (Marx

388).

quod

Sensus est: hic non id amat quod amo, nec id odio habet, odi. 5. * sponsam h. t. a. callide et 'sponsam' et 'amat', hoc est: neque adhuc uxor tua est neque aliquid admisit, qui amat tantum.
3
artificiose

325

AH PAMPHiLE
recusantem
1

Terentius personam expressit nuptias

et ro nQinov virgini reservavit.

326
2

QUAM VELLEM utique

'per

'vitiatam', ut esset causa recusandae.

et

NUNC SE PER AMiciTiAM suam

Pamphili

dicit.

3 et per

AMOREM OBSECRo
327
1

amorem' suum tantum

circa virginem.

PRiNciPio

UT NE DUCAS

sufficeret dixisse 'ne ducas'. 4 sed

rettulit.
ille

si iD

NON POTEST hoc ad patrem

2

si

DABO EQUiDEM OPERAM plus promisit quam iD NON POTEST doost 'fieri'.
TiBi

poposcit. 3 sed

328

AUT
1

NUPTiAE H.
et

s. c.

hoc ad Pamphilum pertinet

(a).

(cf.

327

4)

non enim
a

unum

idem

est

3 Acute <;;^***^

i).

cuum
327
5

nam si idem esset, 'tibi nuptiae hae sunt cordi' supervaesset additum. 2 cordi animo.
e. 0.

dabo

pronuntiatione levandum est: plus enim dixit 'dabo

si

operam',
328
4

quam

diceret 'non
p.

ducam.
p.

SALTEM ALiQuoT DiES

D.

A. N. V.

primo quao maiora

sunt petit, postremo quae ex his videntur minima, et hoc arte

ut 'incute
c. p.'

vim
1.

ventis',
69).

ad postremum

'aut age diversos et disice

(Aen.

329

PROFER prolata, produc,

dixit,

differ.

'aiiquo'

ut

exsilium

esset

correptio est impatientis, qui

dum proficiscor a. n. v. 3 audi nunc iam non sinat <^non>> audire ^).
2

incertum.

330

EGo charine sententiae, quae pronominibus incipiunt, seria

et

semper
(Aen.
est:

vera promittunt
27).

Vergilius

'me natam

n. v. s.

p.'

12.

ego charine neutiquam officium sensus hic

inquit,

non

puto,

liberum

hominem,

qui

cum

nihil

praestet,

deberi sibi gratiam poscat. Ergo

cum

nihil tibi prae-

stem, nolo mihi gratias agas: non enim tui causa fugio, quam,

priusquam me peteres, magis nolebam ducere, quam tu

')

cupis.

Cf.

quae supplevit Rabbow

in v.

1.

Wessn.
cf.

')

Inserui 'non',

nam

'impatiens' est Pamphilus,

399, 5.

47
331
1

cuM NiHiL MEREAT

merere
'nihil
(a)

eat aliquid

mercedis pro labore

sumere;

cum dicimus
id

meretur'

hoc intellegitur: nihil

mercedis dignus est accipere;

is
f.

2 vel alio

mereat',

est

praestet,

ut

'quique

modo dicitur: 'cura sui memores aliquos

pater'? (Andr.

m.' (Aen. 4. 334), et

'numquam

regina negabo promeritam';

et e contrario laedit 'quid

V.

commerui aut peccavi,

siBi addi in

139). 5 ID
1

GRATiAE PONi

gratiam suam.
:

a NEUTiQUAM una pars orationis est pro nequaquam. 3 cum NiHiL MEREAT laboret et mereatur, vel mercedis petere debeat ut 'quid meret machaera' Plautus in Pseudulo (v. 1185). 4 posTULARE iD GRATiAE poNi siBi aut 'id' propter id^) aut 'id' quod nihil mereat. 6 Id est: sibi gratiam mereri.
is

332

NUPTIAS EPFUGERE EGO ISTAS M. QUAM TU

tinctione vultuose hoc dicitur. (a) a hoc est

A.

intorpOSita diS-

cum

gestu.
dici

333

REDDiDiSTi
'hic'

ANiMUM plus
:

non potest. 2 aut tu aut hic

affertur.

BYRRiA
3

(JftJtuKcog

quasi efficaciorem ostendit.

Ergo ad comparationem alterius

FiNGiTE iNVENiTE

334

3 FACiTE

mirc cxprimit

animum Pamphili
est.

nuptias metuentis, cui quicquid dixerit

TiBi 'qui' pro

parum

4 qui detur

quemadmodum.

1 FAciTE FiNGiTE I. E. fit quod verum est, fingitur quod falsum est, invenitur ne temere fiat. 2 Invenite ergo cogitate dixit, post cogitationem efficite, id est in effectumper-

ducite: Sallustius
(Cat.
1.
6).

'nam

et

priusquam incipias consulto

et, cett.'

335

MiHi NE DETUR

vetcres

frequenter

'ne'

pro

non

dicebant.

3 E^ recte: utriusque opera opus est; non enim continuo ducet

Charinus,
pro

si

non duxerit Pamphilus. 4 sat habeo

sic antiqui

'sufficit'

satis habeo dicebant. 2 EGO iD AGAM MiHi nou dixit 'ego non instabo ut ducam', sed quod est amplius <'ego id agam m'.>. 5 An velut h abundabant?2)
efi"ers,

336
387

AT Tu hercle haud quicquam deest:

1

dicis, nuntias.

Nisi

EA QUAB NiHiL opus suNT, hoc

et 'sic est;

ost 'daturnc illa hodie

e

nuptum Pamphilo?'

apud forum modo

Davo

au-

')

Sic probabiliter

Rabbow
v.
1.

pro codd. lectione 'postulare'.

')

Vide Wesanerura in

48
divi'
(V.

301

31,),

quod

memor

est Charinus se

non libenter
ego

audisse. 2 fugin hinc

comminantis

est et abigentis a se. 3

VERO Ac LUBKNs

nemo

liber fugit nisi necessitate coactus, hic

etiam

'libens'

dixit,

quod

est libenter.

336

Di

BONi

BONi

QuiD

p.

haec scaena consilium continet perpertinet

sonarum ad quas maxirae

locus, in quo ut
fieri

argumentum,

et

hic est

solet fortuna

mixta rebus
p.

dispositis

mag-

nas
tius

turbas

dat.

di

boni

b.

q.

non mirum quod insolen(v.

Davus

exsultat, qui ut
(v.

Simo dicebat

174), timidus fuit,

ut ipse Davus

175),

etiam desperavit ex nuptiarum terrore,

di boni boni q, p.

quas

nunc falsas comperit, 8

bis,

ex proximo

repetivit

sed tamen

alterum nominativo plurali, alterum

est.

genetivo

singulari

dictum

boni quid porto non solum

enim corpore sed etiam animo portamus tam bona quammala;

sic

alibi 'ne

quid Andria

a.

m.'

(v.

73).

339

UT METUM iN Quo NUNC EST CETT. ordiue locutus ost

prius

enim metum adimere,

etiam
340

sic

demum

gaudio perfundere. Hic ordo

in laude servatur.

2 NESCio QuiD adverbiale.

1

LAETUs EST NEscio QuiD desst

'propter', ut sit:

propter ne-

scio quid.

342 343

EXANiMATUM

Q.

pertcrritum et perturbatum.

SED UBi QUAERAM Quo NUNc iu

omnos

se versat partes, quae-

rens quo dirigat cursum. 344

3
2

HABEO inveni

legitur et 'abeo', ut merito

illi

dicatur 'resiste.'

Quis

HOMO EST
1

Qui

ME

PAMPHiLE ante

vidit,

quam

comple-

ret orationem.

ABEo videtur quasi constitisse, dein quasi elegisse quo pergat.

est.

345
2

EUGE cHARiNE 'euge' modo pro interiectione positum

deest
'adestis',

AMBO oppoRTUNE
1

non

'opportune vos volo'.

346

DAVE

PERii

proprium dolentibus praefestinare ad indicanda

quae dolent.

2 anokoaka. 3

dave

perii habet

non nullum

affec-

49

tum, quod addidit

'Dave'. 4 quin

tu hoc audi

'quin'

modo pro

immo,
347
1

alias

quare non
c.

(Ad.

247).
:

MEA QuiDEM HEECLE

'interii' est',

certa sButentia est

videtur Charinus
hercle certe

plus dixisse
in

quam Pamphilus 'mea quidem

sed

dubio

vita

non

est

hoc;

plus
is

enim Pamphilus

dixit:

nam

qui vivit, non potest interisse,

autem

qui vivit,
adfir-

potest in dubio vitam habere; ideo et iuravit 'hercle' et

mans iusiurandum
pendia,

'certe' addidit. 8 et quid

tu scio mira comfabulae

quae

contrahit

poeta

longitudine

nec tamen

perdit affectus personarum.

Ita

2 * HERCLE CEBTE bene 'certe', quasi illud 'interii' falsum sit. Pamphilus plus fecit periturum se esse dicendo, quam Charinus interisse. 4 et quid tu deest 'timeas'.

348

et id scio iv vtiohqIgsi,
legitur

tamquam
3

dicat 'nihil est'. 2 et id

scio

<Cet>-

'etsi

scio'.

hodie tempus addidit tamsaepe repetendo dicere

qui saepe repetunt tunob-

quam rem sciens. 4 obtundis idem obtundere est: translatio a fabris,

dendo aliquid malleo
et

idem obtundunt atque hebetant. 5

TUNDis tametsi siucerius est et melius subdistinguere.

349
3 UT DUCAS pro
1

ne non

'ut'

posuit.

iD

PAVEs
dicit.

Pamphilo
350
1

NE DUCAs deest 'ob' ut sit: ob id; hoc autem 2 tu autem ut ducas hoc Charino.
p.
e.

atque istuc ipsum nihil

iv vTtoKQiGsi: ille

enim hoc
fidei dato-

idem dixerat cum exclamatione, quod quasi vanum contemnit.

2

me vide utrum: quia laetus sum, an: me specta

dici solet

rem, ut
351
3

me

habes,

me

respice?

em ecce: demonstratio
1

est facti.

OBSECRO TE QUAM PBiMUM cott. cum precibus et tempus admiscuit. 2 Et bene 'libera': perfecta enim securitas liberationominatur.

352

SGio

praeparatio

est

auditoris ad

eam narrationem, quae

ostendit
1

argumenta falsarum nuptiarum.

uxoREM tibi non dat iam chremes oratorio a summo coepit cuius partes multis dicentur. 2 non dat iam cHREMEsbene 'iam', quod si non dixisset, intellegeret Pamphilus vel postea Chre-

metem
(cf.

filiam esse daturum; sed addito 'iam' plena securitas est 351. 2), 'iam' enim renuntiatio est perpetuitatis.

353

Tuus pater modo me prehendit pro

'prendit', addita aspi-

ratione geminavit
Karsten, Com. Don.

syllabam;2et prehendit

dixit quasivitan*

50
tera

se

ac fugientem.

3 5

ait tibi

uxorem
u.
d.

d.
s.

'ait'

proprie quia

conteranenda dicuntur,

ait

tibi

h.

dicit cur

primo

crediderlt veras, dicturus subinde cur falsas putet.

4 AiT TiBi V. D. coniecturam fecit

ex malis, quae praecesserint.

et

354

NARRANDi Locus modo tempus

l.

spatium

eius.

5 quae

NUNc NON est narkandi

non vult dicere, quam minaciter

secum egerit senex quamque instet nuptiis, ne Charinum Byrriamque spe delciat, quos vult secum anniti, ne uxorem Pamphilus ducat.
1 * iTEM alia multa quak nunc n. e. n. l. bene dlstulit narrationem, ne audirent Charinus et Byrria, ne desinant dolos adversus vigilantissimum senem. 2 item cett. commoda narratio de necessariis tantum; minas autem senis praetermisit, ne corrumperet bona, quae nuntiabat. 3 quae nunc argumentum est quaerere potuisse eum, qui sit territus; nam timor curam parit.

355

et 'properans' et 'percurro', ut

continuo ad te properans percurro vide quantum dixerit: continuationem cursus ostenderet.

356

UBi

TE non invenio

'ubi'

modo non

est

adverbium

loci

sed temporis pro

postquam.

2 uBi TE cett. a summo ad imum divisiones quibus dicta et facta continentur, sub quorum genere sunt species non dictorum nec factorum cum consideratione rerum personarumque.

357
V.

Et recte, dixerat
302).
1

enim 'apud forum modo

*vidi'.

Davo

audivi'

NDSQUAM deest

forte

ibi

huius video byrriam deest

'servum'.

358

ROGo negat vidisse raira brevitas

1

et imitanda.
ait

360

paululum obsoni hinc

(v.
(a)

est

quod

'nimium parce facere

n.

sumptura'
moraliter.

450).

ipsus

tristis

de improviso

mire et

3 Et 'de improviso' et 'nuptiae'

pronuntiandum.
fecisse deberet.

2 a ex his

enim quae
a. c.

facta

non sunt, docet, quid

si

361

egomet continuo

bene 'continuo', ut

ab utroque hoc

fieret,

vera esset suspicio Davi. 2 egomet

est
et
iXi.siTtTiy,a)g.

c.

(a)

consuetudine
est.

dictum
4

egomet una pars orationis

<chremen>> Chremen
2 a deest 'duco'.

et

Chremetem,

ut Daren et Daretem.

362

solitudo ante ostium quasi circumventum et non consen-

tientem Pamphilum excitat ad gaudium laetitia sua. 3 iam id

qaudeo

sic Vergilius

'cum venit aulaeis

iara se

r. s.'

(Aen

1.

697).

51
1 cuM iLLo ADVENio soLiTUDO quae non esse deceret.

A. 0.

signa ab his, quae sunt,

363

RECTE Dicis
:

<<;iioc diclt

Charinus>

^).

2 perge vultu enunin [vel vi) teraporis

^)

tiandum

hoc

dicit

Pamphilus. 3 maneo ne

fugerit. 4

interea temporis longi

significatio.

5 iNTROiRE NEMiNEM

<a>
si
;

uon

factis.

364

EXiRE neminem quid

NiHiL

intus erant? ideo ait 'exire neminem'.

sic
1.

365

ornati aQxcitGnog
sit?'
(fr.

Sallustius 'igitur senati decreto

serviendumne
366
1

72).

magnum signum
2

proprie 'signum' pro argumento.

a consequontibus

NUM viDENTUR coNVENiRE

dixit;

argumentum.

367

opiNOR NARRAS quoniam

contra

argumenta sunt ex coniectura,

est'
(v.

'opinor'

opinionem 'certa res

368),

(a)

3 opiNOR
1

narras bene a prima ad secundam personam.

NON opiNOR DAVE oPiNOR
lUe

hic

multum

attribuit

coniecturis.

oplnionem accommodat tantum, 2 a quae autem opinamur,

sufflccret diminutive 'pisci-

putamus; quae putamus, incerta sunt.

369
1

HOLERA ET piscicuLOs MiNUTos

quod
sic
^)

culos' dixisse,

'minutos' dixit et 'obelo' esse emptos,

significatio; sunt
:

quae est ultima

nummorum
,

enim genera

pis-

cium minutorum
vilissimos

quae magno veneant

hic ergo etiam de pretio

pisces significavit.

2 Et quid si 'minutos' sed omnibus ? 'seni' dixit ut obsonationis ostenderet causam. 3 holera et pisciculos quod supra generaliter paululum obsonii' (v. 368), hic specialiter dixit.

368

ETiAM puerum inde abiens conveni chremi

sic 'Chremi' ut

Ulixi et Achilli. 2 etiam

puerum
'seni',

'etiam' pro praeterea.

369 370
371

4 iN cenam seni

misere

cuius maior est cura domi.

nullus sum pro

1

non
(ai

ut alibi 'nullus dixeris' (Hec. 79).

QuiD ita una pars orationis. 2 ridiculum caput <'caput'>>

et est awsKSoxr]

pro toto homine,

2 a *
significare.

xQonog.

Nemo enim

ore contempto ex aliis

membris horainem

velit

372

QUASi necesse sit

si

huic non det ostendit vitiosum

ivd^vfirjua

')

Supplevit Wessnerus.
Sic codd.

Wessner 'ne temporius f.' Cui scholium dandum sit incertum. Schopenio Wessnerus correxit 'quos sic'. Mihi sententia sic placeret: dixisse; quod simul rainutos dixit et o. emptos, quae... signiticatio, suntetiam' cett. Postreraa: 'hic ergo' cett, raagistro reddenda videntur.
^)
=")

Gum

52
hoc
esse,
in
si

quo altero sublato non necessario alterum

relin-

qualur.

huic non det te illam uxorem ducere artificiose

excitat, ut, si
fieri

Davus Charinum
Pamphili,
2

possit, adiuvetur

negotium

dum

ille

sibi providet.

si

dum
873
1

Huic NON DET TE I. u. D. hoc laborat Davus, quemadmoPhilumenam Charinus propriis laboribus promereatur uxorem^

Nisi

viDES 'vides' provides. 2 ambis

magnarum rerum

deside.

rium
874

et appetitus

ambitio

dicitur.

VALE confirmata re a

factis et

personis dehberativa nascitur.

875

QuiD iGiTUR siBi vuLT PATER haec scaeua deliberationem con-

tinet

Davi et Pamphili. 2 Et bene

quid
cogitat?
ille

'igitur': si

enim

falsae sunt

nuptiae,
sibi
6.

stomachose etiam hoc dixit '<Cquid>>

'quid vult concursus ad

<<vult>', ut

amnem?'

(Aen.

318).
si iD

376
877

succENSEAT

'id'

ob

id,

propter

id.

NEQUE

iD iNiuRiA id est:

usque adeo iniustus

sibi videbitur, ut

se iniustitiae ipse condemnet.

378

AD NuPTiAs PERSPEXERiT pcrspicere

est ad

plenum

et perfec-

tum
380
1

videre.

TUM iLLAE TURBAE

dixit,

xb

'illae'

ad terrorem

rettulit. 3

pater

EST PAMPHiLE hoc vultuosc pronuutiaudum est, 4 et mire 'pater'

ut in ipso

nomine videatur habere auctoritatem. 6

QuiDvis

PATiAR suut qui 'quiduis' pro

quia
dixerat
'adeo

quicquid evenerit
^),

intellegant,
alii

pronuntiant,

ut sit sensus: quid

me ignavum putas'? (v. 277) me vis facere? an hoc

ut patiar mihi
2 QUIDVI8
veluti
citat:

uxorem dari?
!

PATiAR hoc ost patlar me uxorem ducere. 5 * Et dormitantem et oblitum potestatis paternae his tribus ex'pater
est,

Pamphile'

'difflcile

est' 'haec sola est

muUer'.

PATBR EST a necessario argumentum.

381

DippiciLE

Pamphilo, perniciosum Glycerio, 3 sola autem:

sine defensoribus propriis. 6 dipficile est uTioGimnrjatg

cum

vultu
().

deest 'resistere'. 7 dictum ag pactum proverbium celeritatis.

')

Codd. 'an ut hoc patiar'; correxi.

53
8 iNVENERiT pro 'inveniet'
est.
:

coniunctivo

modo

pro indicativo usus

Et est honesta locutio.

1

dixit.

DiFPiciLE hoc est 'resistere' 'contradicere'. 4 Et 'sola' et' mulier 5 soLA sine auxilio ac per hoc deserta. 7 a id est cito

382

1
tit,

QUAMOBREM
cui

EiciAT

0.

callide

ad eius periculum se conver

sibi:

plus

amator timet quam

ideo

vincitur statim

Apparet autem
philo,

Davum male

sic agere,

quia

cum

caveat

Pam

tum cum maxime formidat senem.

3
(a)

2 oppido ex oppido
iJlo

ex

civitate.

eiciat miratur et stupet. 4 cito

admirante

hic etiam confirmavit.

4 a addidit etiam

tempus

celeritatis.

383

CEDO 'cedo' singularis numerus est,

2 dic te

'cette' pluralis, ut
'dic'

sal vc

salvete.

ducturum pronuntia
cst,

quasi

rem facilem

et nullius praeiudicii.

3 Dic TB
384:
1

DUCTUBUM hoc

quo a principio nitebatur.

habet, hoc est, vel:

egone dicam

t6 'ego' s'(icpa6tv

quem non
3 num-

oporteat dicere, vel:

2 cuR

quem non

conveniat fallere atque mentiri.

rei ostendit.

NON non interrogat, sed facilitatem

plus habet negationis

QUAM
385

quam
dTTo

'non'.
xfic;

EX EA RE QUiD FiAT viDE

1

kK^daeiuc,.

386

ut ab illa exgludar hoc concludar mire

significat dicens 'ab
et
illa',

'hoc':

amicam
servavit,

pronomine

huic nec

sexum

ne uxor esse videatur, 2

ex ferarum translatione 'concluhabeo uxorem saevam' (Pho.

EV vnOKQiaei,

dar' dixit, ut alibi 'conclusam hic

744). 3

UT AB ILLA EXCLUDAR HAC CONCLUDAR

nam

aliud infert atque intellegit

Davum

dicere.

387

NEMPE Hoc sio EssE opiNOR DicTURUM PATRBM coniectura atque divinatio, an hoc an illud eventurum sit. 2 nempb cett. ab imitatione. Mimesis enim dicitur. 3 nempb hoc a possibili.
1

389

2 Hic

RKDDES OMNIA

'hic'

advorbium
'hic
(a)

loci

non

est, sed advera.

bium temporis, ut Vergilius

1
lis.

annis gravis atque

m.

A.'

(Aen. 9. 246). 3 reddes facies.

cede quid iurgabit 'cedo' singularis tantum, 3 a restitues. 4 cedo cett. ab utili.

'cette' plura-

390
391

iNCERTA ut sient hic est eventus.

1

siNE

OMNi PERicuLO

hoc cst

siuo ducenda Phiiumena. 2

^).

[NAM Hoc HAUT dubium] uc conseutiat Chremes filiam dare

^)

Pertinet scholium ad verba

v.

393 'ne

is

mutet sententiam suam'.

54
892
1

NEC TU EA CAUSA

M.
'id

Q. F.

NE

IS

MUTET SUAM SENTENTIAM

hoc est quod supra

(V.

mutavit, quia

me immutatum

videt'

242).

2 NEC Tu

EA CAUSA MiNUERis quia promisisti

te esse

ducturum.
893
894
sit
1 NE is MUTET SENTENTIAM. Chremes scihcet. 2 ne ad consilium et coniungit eventum.
i.

m. redit

PATRi

Dic

VELLE UT cuM

cctt.

scilicct

Dc sccurus, quod non

faciat

daturus

Chremes

filiam

suam, parvi

iram patris
sibi

et

neget uxorem

ducere utpote fretus

neminem alium

com-

395

missurum coniugem. NAM QuoD Tu SPERES sunt 1

ant. 4
2

qui 'speres' pro

timeas
:

habe-

PROPULSABO eleganter pro repellam.

NAM Q. T. ahum daturum. 3 propulsabo hoc est causam inanem esse monstrabo, id est: ostendam nihilominus te esse ducturum aham uxorem, etiamsi hanc non duxeris. 5 uxorem His MOHiBUs deest ahquid, ut sit, his moribus agenti, aut his moribus praedito. 6 uxorem cett. ne alteram quaerat.
896
1

INVENIET INOPEM vnvCpOQtt SVGtOXOq. 3 INVENIET INOPEM SUnt

)tT

qui

av^vitocpoQav dici putant 'inveniet

sinat'.

inopem potius quam

te

corrumpi
SED

2 Sed ne

inopem quaerat.

397

SI

TE aequo animo ferre accipiat neglegentem feceris

hoc est: etiam in paratis nuptiis.

398
1

ALiAM oTiosus sx

otio. (a) 5

acciderit nota 'acciderit' etiam

pro bono et ab hoc et apud veteres frequentatum.

1 a hoc est securus. 2 interea aliquid a. b. sed ne quaerondo inveniat. 3 * interea aliquid mortem patris adulescentis in dehcto pro bono servus ostentat. 4 acciderit et ad causam refertur, et certe, quia mortem patris bonum denuntiat.

399

viDE

quo me jnducas 'quo

me
dixit

inducas' in
'hoc

eadem

transla(v.

tione

permansit,
otxovoft/a

qua sursum
ut

concludar"

386).

Bona

mox

iuste

Davo succenseat Pamphilus. 4

(a)

QuiN TACES
in

'quin
'tace

taces'

cur non securus es? significat,

(v.

ut

Adelphis
ille,

egomet conveniam Pamphilum'

209); et

ideo

ut consentire dicenti 'taces' videretur 'dicam' <;;ait]>,

ut scias illum non silentium sed securitatem imperasse.

1

est. 4
tio

QUEDEM EST plus iutuht quam intorrogatus esse. 5 quin taces correpest silentium praecipientis de eo dumtaxat, ne timeat de
iD
a

HAUD DUBiuM

nam nunc tacere securum

nuptiis. 6 Id est: esto securus,

nam tacere

securi est.

55
400
1

PUERUM AUTEM NE RB3CISCAT

quod
servus

')

videtur hoc ilU contrarium

d.
t.'

esse,

quod dixit 'quicquid peperisset

ibi

(v.

229); sic ergo

solvitur:

cum stomacho

dixit, hic

tamen Pamr.
(a)

philum verecunde locutum accipimus. 2 puerum autem ne

num

divinat

an

'puerum'

pro quolibet sexu,

3
].

ut Graeci

pueros TtaiSag?
tius 'dicam et

Homerus
opus

^TIqicc^oio zs naldsg' ill.

(c.

255) et Hora-

Alcidem puerosque Ledae'

est.
(a)

1.

12. 25). 4 cau-

Tio EST cautione

d. t.'

3 a Subolem, hoc est fiUum, signiflcat, ut 'quicquid peperisset 4 a hoc est cavendum est.

401

1 NAM POLLiciTus suM suscEPTURUM promissio et poUicitatio eandem vim habent, sed pollicitatio maioris asseverationis est. 2 HANG FiDEM ordo cst ut hanc fidem darem sibi, me obse:

cravit,

qui <;;se^ sciret non deserturum.

'curabo', sed impersonaliter

404

cuRABiTUR non

cum

diificultate,

quod quasi arduum

est et grave

dixit

').

403

REviso QuiD AGANT AUT QuiD

c.

c.

hacc scacua nodum

;

in-

nectit erroris fabulae et periculum

comicum

facit

etiam exse-

cutionem consiliorum. 3 Et quod supra dixit non paenituit idem

repetere 'observes filium, quid agat, quid
tet'
(V.

cum

illo consilii

cap-

170). (a) 4 reviso redeo ut

videam.
Trpoi;

2 * REviso cett. TTpoq t6 'quid agant' auribus est opus,

t6

'quid captenf prudentia et sagacitate. 3 a * quod enim prudenter dictura fuerlt, non piget repetere; actio tamen ex his tribus
consistit:

cogitatione, dicendo, gerendo. 5 quid

agant quid

res-

pondeant, quid dicant.

405
406
1

mc

cum
nander
2

odio,

NUNC NON DUBiTAT non dixit 'senex' quoniam averso animo loquitur.
'solo' deserto, ubi

?aut 'pater', sed 'hic'

Ex soLO Loco
*

meditari facilius possit. Me-

'svQtrtnov slvaL cpaai rvjv SQrnilav ot raq ocpQvg aiQovrsg'.

vENiT MEDiTATus ALicuNDE terror, obiurgatuii patris hor-

tatio est ad

promittendum Pamphilo quod iubetur.

407

dixit quod quasi ad plenura cogitari potuisset, quippe 'raeditatus alicunde ex solo loco'.

Et 'orationem'

^)

Scholium etiam ad sequentia pertinet.

versura de lec-

Non immerito Wessnerus putat scholium intercidisse ad hunc tione 'cave ne te', quam commemorat Servius ad Georg. 1. 96.
^)

66
408
1

QUA DiPFERAT TE
'atque

'differat'
d.
n.'

disturbet et in diversum ferat.

(Ge. 3.

Vergilius

arida

197), 2 (a)

hoc est

in di-

versum

rapit, dissipat. 3 proin

tu fac apud te sies non ne timeat

cavet Davus, sed ne amore a consilio suo alienetur Pamphilus. 4 apud te sies pro

paratus

sis, cui contrarium est 'non

sum

apud me' (Heaut. 621. Pho. 204).

2 a et in

Adelphis 'miseram me, differor doloribus'

'ut'

(v.

468).

409

MODO UT possiM DAVE

2

ue uon.

MODO

u. p. a possibiU. 8

possm apud me

esse.

410

NUMQUAM plus 'numquam omnes

2

asseveratiouis habet

quam
'tria

'non', ut Vergilius

hodie m.

i.'

(Aen.

2.

670). 4

commutaturum
(a)

altercaturum

in

Phormione

(v.

642) sic

non commutabitis

verba hodie inter vos', quod est dabitis

1

atque accipietis.

nitmquam h. t. ab utili eventu. 3 commutaturum patrem iurgium habiturum, hoc est enim 'verba commutare'. 4 a id est iurgabitis. 5 * Ego puto 'commutare' verba' esse pro bonis dictis mala ingerere, hoc est iracundiain maledicta compelli.

412

erus me relictis rebus

I.

p.

H.

0.

vide

quam

mire,

cum

omnes consulto consilio sibi agere videantur, omnes tamen rerum exitu inopinato ludificentur, et Simo et Pamphilus et Davus
et

Charinus

et ipse Byrria. 2

erus me

r. r.

ad hoc venit Byrria,

ut in errorem

concitet Charinum. 3 Et in hac scaena quattuor

r. r.

personae sLne implicatione intellectus locuntur. 6 erus me

adeo praeposuit hoc negotii omnibus rebus.

4 * ERUs ME E. R. imponitur rebus, cum perficitur Id quod coeperit, ut Vergilius 'imponit regina manum' (Aen. 7. 573); relinquuntur vero res, cum imperfectaerelinquuntur, ut Vergilius 'atque opere in medio deflxa relinquit aratra' (Ge. 3. 519). 5 PAMPHILU3I HODiE oBSERVARE observatio duplex est: vel captationis vel obsequii.

manus

414

iD

propterea nung hunc

'propterea'
in gestu est,

V.

s.

necesse est aut alterum esse

supervacuum aut
415

propter accipiendum.
est figura corporis observantis,

Hoc AGAM
quid agatur.

nam
et

416
417

utrumque adesse video

2

Davum

et

Pamphilum.

Ut

'respexit

ad urbem' (Aen. 12. 671). 3 quasi de improscilicet

viso respice
consilia.

ad eum

ne meditata

eum intellegat

habuisse

57
1 * QUAsi DE iMPROviso EKSPioE AD EUM intorest eius pente aspexerit; nam videbitur nihil dolose locuturus.

qui re-

418

HODiE uxoREM
superba dictio
nolo' (Ad.

D. u.

D.

V.

'volo'

ot 'nolo'

nimis imperiosa et

est,
sq.).

ut

alibi

'piscis

ceteros purga

prius

374

419

NUNC NOSTRAE TIMEO PARTI

1 iN

Q.

H. R. <;^****^

420

ME MORA recusantis
tepida,
si

est magis,

non volentis consensio tam

2

segnis ac

penitus consideres.

hem percussus hoc

dicto Byrria interiectione

magis quam verbo exclamavit.

i.

422

cuM iSTUD QuoD

(a)

p.

0.

Q.

nimis obsequenter locutus est

precario, po-

pater.

2 postulo iuste volo;

scimus
1

imperiose,

petimus enim postulamus iure.

a et 'postulo' pro iubeo et 'impetro' pro extorqueo.

421

QUiD DixiT nota hic

Byrriae personam quartam, sed non ad-

mixtam.
422 423
3
2

<GUM>> impetro pro 'cum impetrem'.

uxoRE hoc
est

matrimonio ac
(v.

nuptiis. 3

sum verus

id est

veridicus, ut 'falsus' pro fallaci

647). 4

uxore excidit quod

dicuntur, qui levati a

Graeci dicunt ^ankviev\

1

ERus QUANTUM
iN RE ESSE

A. u. E.

cadere spe

summo
425

ad inferiora labuntur.

NULLANE
sed

neque
tuta
u.
c.

quam
biisse

cuiQUAM HOMiNi p. non in nulHs rebus rebus neque in persona, ut Vergilius 'nusfides', cum in amore fracta esset ab eo 'quem suin
a.
p.'

(Aen. 4.373, 599); alibi Terentius 'cuius tu

ei

fidem iu pecunia perspexeris, verere

verba credere? ubi quid

60).

mihi lucri est?':

426
'

et hic

ad rem 'perspexeris' (Pho.

id

VERUM iLLUD VERBUM EST

2

8st

proverbium

et sententia.

Et

sic

veteres 'verbum' pro sententia.

sic alibi

427

OMNES

siBi
fv.

MELius MALLE QUAM A.

636).
V. F. B.

'proximus sum ego-

met
428

mihi'

EGO iLLAM viDi

hic corrigituT a poeta, quod per ira'aliquid

:

cundiam
429
(1

dixit

Pamphilus

monstri alunt'

(v.

105).
fieri

3 MEMiNi viDERE pro vidissc

fr.

Ennius 'memini

me

pavum'

17 M.). Alii 4

{n)

'forma bona' distinguunt. 5 Quo aequior

'quo' hoc est

qua

re.

6 aequior sum pamphilo benivolentior, non

iratus vel
1

minus iniquus.
:

MEMiNi viDERE Eut

memor sum me

vidisse, aut 'memini

58
videri'

non

'videre',
sic

viderim? 4 a

hoc est intellego, scio. 2 An raemini quod 'raemini videre' ut novi probare.
'in

480

si

SE

iLLAM iN soMNis

soranis' per
u.
f.

noctem, ut Vergi1.

lius

'libra die

somnique pares

h.'

(Ge.

208) et Plautus

'miris

modis <;di>> ludos faciunt hominibus mirisque exemplis

(a)

orania in soranis danunt' (Merc. 525, Rud. 593). 2

Alii 'in-

somnis' vigilans, sed melius per

noctem.

2 a <AMPLECTi> quod vulgo dicitur c u illa dormire.

illa

manere, cum

6
482
Hic NUNC

ME

c.

A.

s. F.

haec scaena dolos continet utriusque per-

sonae, quibus utraque et capit et capitur miro modo. 2 hic nung

cREDiT ALiQUAM siBi FALLACiAM Davus ita videtui loqui, ut spectator,

non senex audiat, sed hoc

'gratia'

agit, ut velit a sene audiri.

433

GRATiA
1

veteres pro

causa
ille

ponebant.
blandius
locutus esse. 2
(a)

484

QuiD DAvus NARRAT

videtur

AEQUE QuicQUAM NUNC QuiDEM benc 'uunc quidem'

ante,
N. Q.

ut paulo

cum

dixit 'id populus curat scilicet' (v. 185). 3

nihil.

aeque

q.

hoc est:

2 a similiter 'nunc nihil' (Heaut. 267).

48.>
1

NiHiLNE HEM 'hem' interiectio est

esse

irati

adversura eum, qui

negat se aliquid

locutum

2 simul quid sit 'aeque quic'nihil'

(a)

quam nunc

quidem'- senex
in

explicandum dat:

4 'Ni-

hil prorsus' dicitur,

quo nulla est ambiguitas.

(a)

5 atque

EXSPECTABAM QuiDEM

exspcctamus tam

bona quara mala,

speramus

bona.

2 II et est eOqpnnKJiaoq antiquorum pro nihil. 3 nihil pborsus id est neque <quicquam>. 4 a est enim conflrmatio negantis.

436

PRAETER SPEM EVENiT

defessum senem,
ironia,
2 a

'praetcr' pro contra, ut praeter aeta

tem
dixit

tuain (Heaut. 59). 2 hoc

(a)

male habet
suraitur

v.

eiQcoviK&g

'virum'

'vir'

enim modo ad vituperationem

cum
487

modo ad laudem
mihi
v. d.

<;sine>

ironia.

modo enim

ioculariter dixit 'virum'.

potin

es

integrura 'potisne
f.

<^es^\

id est potes,
(a)

ut Vergilius 'nec potis lonias

a.

s.'

(Aen. 3. 671),

est

autem

nomen

'potis' et facit

potis potior potissimus.

a et deest

illic

'est'.

59
488

NUM iLLAE MOLESTAE

nimae
rei.

Q.

H.

s,

N.

'quippiam' significatio est mi-

139

PROPTER HuiuscE HOSPiTAE coNsuETUDiNEM hacc omnia pro(a)

nominibus bene mollita sunt.

pitae'
ita

2 huiusce hospitae

c.

et 'hos-

non 'meretricis'

et

'consuetudinem' non 'amorem' dixit:

iiO

omnia extenuat ut Davus audeat confiteri. 1 a * etenim atrocia sunt, si cum suis nominibus nuda ponuntur. AUT si adeo bidui est aut tridui bene ait 'si adeo', ne, si
'cur igitur tristis est?'
ille

omnino negaret,
441

diceret.

2 NOSTiN deinde desinet in significatione pendii facimus 'nostin?' dicimus.

1

multorum quae com-

soLLioiTUDO propter perturbationem.

'reputavit'

442

eam rbm reputavit via

est,

retractavit,

quia pu-

tare purgare
44:{

unde

et arbores et vites putare dicimus. 2

viA consilio, ratione.

1

LAUDO senex inducitur

et credit. 3 Et
''dum

mire hic utitur senis

r.
t.'

verbis: ipse
(v.

enim supra dixerat

6

tempus ad eam

cett.

188.)

5 tulit duo significat: attulit et abstulit, passus est

et

pertulit.

tum

dicebant, quod nos

2
sisti.

dum licitum est ei placuit

sic et

placitum

et

pudi-

et

puduit.

DUM LiciTUM EST Ei 'licitum cst' per te, hoc est: tu permi4 DUMQUE aetas tulit dum esset immatura aetas nuptiis.
iD

444

TUM

CLAM beue,

'clam', quia

nunc liquido apparet Pamid

philum voluntatem propositumque mutasse. 2 [tum

clam

cett.]

mire utitur senis verbis: ipse enim supra dixerat 'dum tempus'
e.

q.
1

s.

(V.

188).

^)

446

NUNC uxoRE opus est animum ad uxorem appulit quasi

de-

nuntiatio
dixit 'ad 2

quaedam senis necessitatis impositae. uxorem appulit' ut supra 'animum ad s. a.'

est

Et sic
1).

(prol.

* Et bene 'appulit' quasi ab iactatione fluctuum et aestus

raarini,

has enim tempestates habet amcr.

447

subtristis

visus est esse a. m. 'sub'

(a)

temperamentum

est

plenae pronuntiationis,
Tis EST V. E. A. M.

ut confessionem eliceret. 2 subtrisin adulescente t6 nqinov

mire servatura est

et

in

amatore

t6 nid^uvov,

nam

et

honesto iuveni non congruefuerat

ingenii

bat

versipellis

vultus

et

amatorem absurdum
e scholio tertio

^)

Scholium repetitum

et

huc enore delatum

ad

v. 443.

60
celare tristitiara. Itaque nec ad
dixit
(V.

plenum

tristis fuit,

quia,<Cut>

403),
et a ut

celanda res erat, nec gaudium fuerat, quia et

in tristitiam
ridet.

ingenium
1

amoris necessitas

retrahebat.

subridet non
ille

ad plenum

448

'Succensere'
1

in re gravi et iusta irasci.

a summo ad imum proposuit, hic causae derivationem opposuit. 2 quod succenseat tibi succensere potioris est.

Quod

449

2 PUERiLE EST

NiHiL EST utrum magis ideo suspendit, ut

senex audire desideret, an quia necdum commentus est causam

contra rependendam propositioni senis?
puERiLE EST apparet Davum nunc quaerere, quid respondeat ad quam causam derivet aversa suspicione tristitlam Pamphih, quam animo advertit senex. 3 nihil videtur non posse invenire.
1

et

450

AiT NiMiuM PARGE FACERE

fecit.
(a)

suMPTUM mirum ipsum

dicere, ve-

luti

2 parce

f.

s.

pepercit ne diceret 'sordide'. 8 Et

perturbati indicium est, quia se

1

ipsum pronomine ostendit

^).

a et 'nimium' et 'parce'.
aetate, 'po-

453

MEORUM aequalium potissimum aequalium' <Iab>

tissimum' "<;a>>dignitate.
a etenim potis
(a).

potior potissimus

facit.

454

NUNc ET QuiD DicENDUM HiG

lescens.

siET benc 'hic', ubi

non

sit

adu-

455

Tu QUOQUE PERPARCE bcne 'quoque', quasi dicat: cum

NiMiuM
et

ille

peccet, quod pueriliter succenseat, tu quoque peccas. 2

tu quo-

QUE

p.

et 'perparce' et 'nimium',

cum

sufficeret 'per'
(v. 61).

etenim per

nimium

vituperatio est, ut 'ne quid nimis'

4 NON LAUDO
'reprehendo'.
3

magna moderatione

'non laudo' dixit potius

quam

NON LAUDO quia 'perparce'

et quia

'nimium'

nam

parce agere

laudis,

nimium

peccati est.

456

coMMOVi ideo 'commovi' quia argumenta dixit seni, quibus

proditur non esse veras nuptias. 8 Et 'commovi' dixit apud se,

ut spectator audiat, non senex.

2 coMMOvi supra
(v.

436)

"sollicitavi'

dixit,

modo 'commovi'.
falsasq.),

457

QuiDNAM Hoc EST REi pulsatus

cst

scnex argumento
v.

rum nuptiarum: 'paululura obsonii' tamquam se illuderet Davus. 3 quid

')

tcf.

860

cll.

459

hic vult veterator sibi

Scholii

lemma debebat

esse 'Mene?*

61
'veterator'
1

est

vetus in astutia et qui in omni re callidus

est.

* QuiDNAM Hoc EST REi verba sunt secum cogitantis senis aut de his, quae nunc locutus est Davus, aut de adventu mulierum quae in scaenam veniunt. 4 Et hi duo versus ostendunt
,

pulsatum esse senem ex argumento falsarum nuptiarum, illo argumento, quod ait 'paululum obsonii', tamquam se illuderet Davus (= schol. 2). 5 Sunt ergo verba, ut diximus (schol. 1), secum cogitantis senis aut de his, quae nunc locutus est Davus, aut de adventu mulierum, quae in scaenam veniunt modo.

458
rit

NAM

si

Hic MALi EST QuicQUAM

si

piomissa non compleve-

Pamphilus. 2 illic est huic rei caput 'caput' est origo et

unius cuiusque
rei,

summa
et

ut Vergilius

'o

Latio caput

horum

causa m.' (Aen. 11. 361).

III
1.

459

iTA POL QuipEM RES EST UT DixTi LESBiA in hac scaeua novo

modo

cessante

Davo
Simo

fallitur

Simo per nimiam sagacitatem suam

maindustria

simul in hac scaena

gis accendatur
;

id agit poeta, ut ad nuptias faciendas

et

quaedam

quaedam

velut casu

eveniunt, ut nunc suspicio senis; in multis enim oixovoftm comi-

corum poetarum
mone, quem

ita se habet, ut
sit.

casu putet spectator venisse,

2 ita pol cett. ex hoc ser-

quod consilio scriptoris factum

habent ingredientes, scaenae apparet principium:

incipitur, dicunt. 3 ita pol cett.

quod enim auditur, non quod

4 UT DixTi Lesbia et

productio est narrativa ad explendum

'dixti'

modo

potius iusiurandum.

et 'dixisti' legitur.

460

FiDELEM HAUD FERME 'fidclem' maluit

quam

'fidum' dicere;

'fidum'

enim

honestius

esset.

ferme pro facile

posuit. 4

iNVENiAs viRUM sccuudam pro tertia persona posuit

gilius 'migrantis c.
t.

(a)

ut Ver-

e.

u.

r.'

(Aen. 4. 401).

3 Et 'ferme' facilitatem significat, quia sunt adverbia aestimationis. 4 a pro inveniat quis vel invenire quis possit.

62
461
1

AB ANDRiA EST ANciLLA HAEc simpliciter

est',

dixit 'ab

Andria

est'

pro 'Andriae
2 Ergo
illi

nam ex
Andria
ut

usu

sic dicere

solemus.

'ab
illi

Andriae favet,
faveo,

est' hoc est Andriae est. 3 * dicimus ab illo sto hoc significamus: accommodo suflfragium?

<An>
3

cum

462

2 Et bene

'hic',

ut ostendat de

illo

fuisse

sermonem.

hem

interiectio est accipientis verba et admirantis.

1

SKD Hic PAMPHiLus sompor 'sed' contrariae sententiae signiet facete:

ficatio est.

463

UTiNAM AUT Hic suRDus comice

'aut hic surdus'

qui audire 2

non
s,

possit,

'aut

haec muta' quae dicere non possit.

AUT
1

H.

A. H. M. F. s. avXh^ixtpig per genera.

464

lussiT

TOLLi haec est

legitimos

'fides'
filios

iv.

290). 2 <::^rossiT tolli id

est:>
tris

suscipi:

faciunt partus et sublatio;

ma-

est parere, patris tollere. 3 iuppiter quid

ego audio bene

rursus adducitur ad desperationem senex Mysidis verbis.

465

agtum est
est,

in

summa rerum
peristi'

desperatione ponitur, <[ut;>'

54).

'actum

ilicet,

(Eun.

Haec

res

')

secundum
iudi-

ius civile dicitur, in

quo cavetur ne quis rem actam apud

ces repetat; sic ipse in

Phormione

(v.

419) 'actum aiunt ne agas.'

466 468

BONUM iNGENiUM NARRAS ADULESCENTULi 'ingeuium' naturam. QuiD HOG secum senex ikksmTinmg. ia)
a deest enlm
'rei

est'.

469

ADEON EST DEMENS EX PEREGRINA

skXsilpig

por

anoGia>7triaiV

apta cogitanti; reliquum autem sic pronuntiat quasireperto consilio.

3 Ex PEREGRiNA id ost ox meretrice

mulieres enim pere-

grinae inhonestae ac meretrices habebantur; sic ipse alibi 'Sa-

mia mihi m.
est
est.

f.

ea

h. R.' et

servus 'potest taceri hoc' (Eun 107).

(a)

2 Et bene 'adeo', quia

iam demens

est,

quod amat.

3 a quid

'potest

taceri hoc'? meretricem habuisse matrem verisimile 4 Ex PKREQRiNA dTroaiu)irr|Oi(;, deest enim 'ut filium suscipiat'
tale.
s.
s.

aut aliquid

470

vix TANDEM

pulchro colore vitae inducto poeta osten-

dit

non minus
Et hoc

falli

suspiciosum,
videtur,

quam

qui stultus est; huic

enim veritas
spicax.

fallacia

dum

nimis est acutus ac perfingit poeta,

est

quod ab eventu

non enim

in

Davo

est sic errare

nunc senem. 3 <;;sensi> quasi ad tactum

')

Pro 'Haec

res' corrige

'Acta res' ('haec' pro

'hact.' =i 'acta').

63
rettulit,

quo etiara pecora impelluntur ad sensum. 4 Duabus

ergo rebus scimus: aut ratiocinatione aut sensu, quibus

maxime

praestamus ceteris animalibus. 2 * vix TANDEM SENSi sTOLiDus qulnque sunt sensus, quorum duos, visum et auditum, magis nos sensiblles habemus quam
pecora; unde Cicero 'non solum videam, sed etiam audiam planeque sentiam (Cat. 1. 8). 5 * Ergo senex se non sensu, non ratione sensisse ait, sed veluti calcaribus et stimulis punctum.
.

471

HAEC PRiMUM ADPERTUR lAM MiHi

satis se

sagacem senex

ostendit,

quando ipsa principia inceptionesque comprehendit. 2

HAEC PRiMUM bene 'primum' quasi ex muitis, quas paraveratDavus.

473
1

lUNo LUCiNA 'luno' ab iuvando dicta, 2

in

(a)

'Lucina' ab eo,
et

quod

lucem producat. 3 Et gemina vota sunt, ut

(a)

partus

et pariens servetur.

4 iuno

l.

cett. nota hoc versu totidemque

verbis uti
in

omnes puerperas

in comoediis

nec alias induci loqui

tollitur.

proscaenio:

nam

haec vox post scaenam

6 serva

ME OBSECRO obstetriciam hanc potestatem lunoni attribuit, quamquam illam Menander Dianam appellet et hoc sentiat in Bucolicis

Vergilius (Ecl. 4, 10).

2 a lUNO lucina lunonis filia, graece EiXeiGuia; Latini nixos dicunt. 3 a nam 'fer opem' propter partum, 'serva me' propter parientem dicitur. 5 per opem propter quod Lucina est; inde

474

obstetrix quod opem tulerit. Hui tam cito 'tam cito' ut felicitatem partus ostendat
3

in-

credibilem.
ut sit: vide
2

Et inspice 'ridiculum', adverbium

sit

an nomen,
est.

hominem

ridiculum, sed adverbium magis

tam

cito ad reprehensionem; ridiculum ad irrisionem.

tibi

475

NON sat commode divisa sunt temporibus confusa

2

sunt,

ihquit,

omnia, nec unumquidque suo tempore geritur, qua re

proderis.

non sat non

satis.

3 divisa sunt digesta et com-

posita et distributa. 4 temporibus id est per tempora.

476

MiHiN adhuc Davus non percipit. 3

num immemores

discipuli

'discipuli'

Mysis, Lesbia et Pamphilus: omnes, per quos agitur

(a)

fallacia.

Alii

hic

Pamphilum
(cf.

significari

putant discipulum,

quia Davus magister

192),

nam nomen
cum
ille

est ad aliquid disci-

pulus
2

ut

magister.
loquatur,
illae

Et bene, quasi dicat:

* agant. B a

Bene ergo discipulos imperitos ostendit et magistrum Davum, quia supra dixit (v. 192) 'tum si quis magistrum cepit ad eam rem improbum'. 4 Et nunc 'discipuli' genetivus singularis est

64
alii nominativum pluralem putant, ut omnes, per quos agitur fallacia, secundum magistrum cepit ad eam rem improbum'.

casus;

'discipulos' dixerit
illud

'tum

si

quis

477

EGo QuiD NARRES NESCio semper

ita

respondet Davus seni,

tamquara non intellegat quid loquatur. 1 EQO Q. N, N. quasi fabulam. 2 num immkmores
'nunc'.
(cf.

discipuli deest
fecit

3 Et bene 'discipuli', quia ipsum 476. 3 et 4).

si

magistrum supra

478

HiciNE ME

iMPARATUM
si

redit

ad illam sententiam 'simul

(v.

sce-

leratus Davus,

quid consilii habet, ut consumat nunc'.

dicitur, qui

159).

479

ADORTUS ESSET adortus

ex

insidiis repente in-

vadit. (a)
1

a dictum ab eo, quod corpora aggredientium exsurgant

su-

bito atque increscant. 2

adortus aggressus.
(leTacpoQin&g.

480

EGO iN

p. N.

haec ex translatione maris sunt dicta

481

ADHUc ARCHYLis QUAE

expressa
sit

ADs.

Q. Q. 0.

spccta in hac scaena

quam
svQTq-

scite

consuetudo medici vel medicae egredientis ex

haec sunt praeter oixovoft/av quae dicuntur

aegri

domo

(a) et

ADHUC ARc. sic veteres scribebant 'adhuc', quando incerti futurarum rerum ex praesentibus firmum intimabant, quod est
(laxa. 2

genus cautissimae promissionis

medicina aut in ratione est aut
a

et certae. 3
in

adhuc arc.

q.

ads.
(a).

consuetudine et exemplis

1 nam veniens de negotiis eius loquitur, abiens de morbo. 8 a 'adsolent' ergo consuetudinis est, 'oportent' rationis.

482

siGNA ESSE AD SALUTEM decst 'haereutia' aut 'pertinentia';

sic in
(v.

Heautontimorumeno 'atque haec sunt ad virtutem omnia'

(a)

207); 2

unde

et

nos dicimus quid ad rem? quid ad

me?

2 a Absolute ergo dixit, ut desit aliquid tale.

483

NUNc PRiMUM FAC ISTA UT LAVET imperitiae notantes Menanipsi

drum aut Terentium

ille

ultro

imperiti

inveniuntur,

nam

et

'kovaax

avzr]v'

dicens

a consuetudine

non

recessit, (a) et

Terentius propius ad significationem accessit

'ista'

dicendo, ne

pudenda nominaret.
ft

cum

lavisse se aut

non

lavisse a parte

totum

significantes.

')

481

4 Et sunt qui 'adhuc Archylis' correptionem esse

licitae nutricis putent,

nimium

sol-

quod ego non probo.

')

Cf. infra

adn. ad hoc scholium.

65
484
1

QUOD

lUSSI

DARI BIBERE ET QUANTUM IMPERAVI DATE COnSUedixit

tudine

quam

ratione
v.

pro

date

ei

potionem

Lucilius in
(a)

quinto (Marx

222) 'da bibere <iar> summo'; 2

nam duo

verba iniuncta nullum habent significatum sine nomine aut pro-

nomine, ut
2

si

dicas

dic facere.

a DARI BIBERE

<***>.

QUOD lUSSI DARI BIBERE ET

Q.

I.

et qualitatem et

modum

rei dixit.

485

Mox EGO Huc

dixit;

R. vide ut

auctoritatem et iactantiam medicorum

imitetur dicendo 'quod iussi'; et non suflQciebat, sed etiam 'imperavi'

simul haec

dicit,

quae solent medici promittere

frequenter

'mox ego huc

et

revertor'.

486

2 Ideo subblanditur, ut operae pretium maius accipiat. 3 per

ECASTOR per Castorem

feminis.

Pollucem ornativa sunt iurandi apta

4 Et 'natus Pamphilo' dixit, ut Vergilius 'quem Dar1.

danio' cett. (Aen.

M0jtit/;6v

617). 5 scitus elegans, pulcher,

quem Graeci

dicunt;

(a)

6 et est diaeresis,
(v.

ecastor, ut in

Hecyra

58) 'per pol

nam quam

ordo est: perscitus

paucos' cett. ut sit:

perquam paucos.
1 sciTus ita

PUER est satis obstetrici est adhuc incertum aevi ut dicam, et a matre sanguinolentum non 'pulchrum' quod
,

ipsum nimium videretur cito dicere, sed 'scitum' pronuntiat. 5 a quod enim quis scit, hoc scitum et pulchrum est.
487
1

DEOs QUAEso UT siT suPERSTES 'superstes' nuncsalvus; alias

senes et anus;
quia aetate multis superqui deos nimis

superstites sunt
stites

iam
et

delirant,
est

unde

et

superstitiosi,
4

timent,

quod
pro

signum deliramenti.
intellegimus.

B Et 'quando' pro quo-

niam
2
les

quia

quando quidem
et

ipse est

transit a puero ad

ipsum Pamphilum.

QUANDO QuiDEM ipsE EST sunt coniunctiones.

quando
est.

cum

interdum causa-

489

vel hog quis non credat ironia

coniunctio,

2 'Vel'

modo non
c.

est

disiunctiva

sed

pro

etiam
et

posita, ut apud Vergip. d.

1.'

lium

'vel

Priamo miseranda manus'

8.

'carmina vel

(Aen. 11. 259. Ecl.

69). 4 abs te esse

natum
illis,

et 'ortum' le-

gitur, ut sit: instructum,

3

commentum

et

compositum.
quae reprehen-

Et bene

'vel hoc'

subaudies 'exceptis

dit supra'.

490

non imperabat

c.

'coram' ad certas personas refertur, 'palam'

^

ad omnes. 2 quid opus factu esset impersonative dicitur 'opus

Karsten, Com. Don.

66
facto esse'. 4 Et quid facto opus esset

<^puerperae>

sic

enim

dicimus quid
peperit
(a)

vis tibi

faciam?

puerperae omnis quae

puerpera
a.

dicta; et

apud veteres puer puellus,

filiumi).

pu e

a p u e 11

6 a 'Puerpara' ttpujtot6ko<;

etnon quod puerum, sed quod

:

491

CLAMAT DE viA mire 'clamat' quasi dicat

maluit clamare

quara sine labore intus imperare.

1 iLLis QUAK suNT iNxus CLAMAT DE viA argumsntum ex eo quod non factum est, cum fieri oportuerit. et ex eo quod factum est, cum fieri non oportuerit.

492

dave itane contemnor hoc

(o)

est

usque adeone. 2 itan con-

TEMNOR valde temnor,

nam

veteres

temnere

dicebant sine

praepositione. 4 idoneus aptus et huic rei natus.

2 a temnor autem graecum est, id est caedor et reicior. 3 ITANE tandem iudignatio est ad aestimationem revocantis eius dicta vel facta, quo contemnitur quis.

<a>

493 494

APERTE FALLERE 8vo

1

di'

v6g cito

et 'fallere' et 'aperte'.
(a)

SALTEM AccuRATE mire

'saltem',

primum enim

fuerat 'ut
*fal-

ne conareris fallere'. 2 saltem acc. v. m. ^svy^a a superiore

lere incipias'.
1

a quod

ponitur in desperatione rerum

(cf.

813.

certe auXXriMvvn; 'fallere incipias'. 4 ceeta si eescivebim 'cum resciverim', an quia stultum me putas?

1). 3 Aut utrum pro

496

CERTE hercle nunc se

i.

f.

h. e.

hoc

ita dixit,

ut audiat

spectator,

non ut Simo. 2 edixi

(v.

tibi hic illud reddit 'edico tibi

ne temere facias'
49G
1

204).
f.

intermifatus sum ne

pro 'rainatus sum'

vi'.

Plautus in Au-

lularia (v. 558) 'interbibere sola si

4 quid retulit 'retulit'

profuit vel interfuit, et producit re syllaba.

2

NUM vERiTus verotur

'es',

liber,

metuit
sic

servus.

3 Et

deest
tibi

apta
(Ptio.

e\\envi<; irascenti.

Alibi 'non simultatem

meam

revereri'

233..

Et est sensus:

contempsisti, quasi

non comminatus sim.

h. hoc

498

teneo quid erret et quid a

dixit

non ut Simo,

sed ut spectator audiat; hoc denique senex probat dicens *quid

taces'? 2 et quid

499

agam habeo et quid respondeam scio. QuiD credas propter quam rem aut quomodo [aut propter
2

quid].

QuiD

credas repetit verbum eius quod

ait 'credon',

')

Cf.

Wessn.

v.

I.

67
quare adiuvandura pronuntiatione
est.

3 quasi non tibi renun-

TiATA nuntiata: compositum pro simplici.

600
1

MiHiN QuisQUAM favet

videri.

sibi

senex
'eho'

in eo,

quod se vult per-

spicacem

2 eho an tute

nunc

interiectio est

admi

rantis, alias ad se vocantis ut 'eliodum ad

me'

(v.

184).

501

nam
1

qui istaec 'qui' unde.

c.

502

quasi tu dicas factum id

(6)
et

m. 'dicas' pro credas;

(a)

2 (a)

idera

alibi 'faeneratura istud

beneficium pulchre

tibi dices'

(Pho. 493), id est credes, scies, senties.

1 a Non enim dicimus nisi quod credimus: ab eo quod sequitur id quod praecedit. 2 a Figura |ueTd\Ti|uv|;i(; a posterioribus ad priora. b alibi 'Plautus Merc. v. 726) 'audacter dicito'.

503

NON satis me peenosti etiam qualis sim simo

huc,
ut

'etiara'

pro ad6.

Vergilius

'Idaeumque etiam
istis

c.

e.

a.

t.'

(Aen.

485).

504

EGONE TE duobus

pronominibus ostendit senex omnia

se scire. 2 sed si quid tibi

'coepi'; dicitur

naerare oggepi 'occepi' melius quam ab occipitio, est enim 'occepi' quasi caput rei
'falso'

institui
605
1

^).

PALso potest et slQcavmmg

dici,

pronuntiari, potest et 'falso

s.

loqueris'

ut

'falso queritur

de n.

g.

h.'

(Sali.

Jug.

1.).

2 Et vocalitatis causa sic dixit, ut 'sedulo' 'optato'

false sedule optate certe. 3 nihil

'certo',

quam

iam mutire Ennius 'nec dico

(p9yys69tti.

nec facio
3

<;mu>',
(a)

(a)

quod Graeci
dicimus.

unde

et

mutos
scio

506

EGO

UNUM Hoc

NEMiNEM 'neminem' dicendo maiorem

confirmatiouem

fecit:

non solum Glycerium non peperisse, sed

neminem.

2 Et 'hic' dicendo ostendit

domum.

4 Et nota in

fe-

minino genere etiam

2 Et est

neminem

positum.

'neminem'

nuUum hominem.
feietur. 2

507

REFERETUR MOX HIG PUER ANTE OSTIUM prO

EGo lAM TiBi RENUNTiABO
fiugit sc

HUC

quasi nobis.
508
1

iD

proderc

id,

quod ipse

facturus est, ut non credat senex ab illo fieri quod praedixit fore. 2 iD EGO iam tibi renuntiabo ere futurum 're' syllaba

apud veteres interdum abundat, ut modo

tur mihi' (Verr. II 149).
(3)

et Cicero 'renuntia-

^)

Cf.

Wessner

in v.

1.

et in

App.

68
3 RENUNTio pro nuntio. 4 renuntio quasi secretum consilium,
ut supra 'renuntiatum est'
(v.

602).

609

DAVi

FACTUM coNsiLio AUT DOLis commodius

et

invidia dixit 'Davi',

quam
ait

si

'meo' dixisset, ut Vergilius,

magna cum cum

11).

Turnus incusaretur,
510
1

'nulla

mora

in

Turno' (Aen. 12.

PRORSus a rae opinionem 'prorsus' quasi porro versus, quod

fiaKQccv.

Graeci dicunt
posituin

2 prorsus

<Cquidam 'prorsus'^ pro vere

putant, ego pro eo quod est

3

omnino. Sunt

qui con-

iunctionem velint esse.

opinionem tuam hanc 'hanc tuam'

cum

taedio

eius dixit, hoc est: nimis raolestam, nimis suspi,

cacem, nimis accusatricem

omitte,
4

'a)

et in

Adelphis (754) 'iam vero

Demea, tuam istam iracundiam'.

a Sic dixit *hanc tuam' ut
s. s. ille

de apibus *vere suo' et

'so-

lemque suum,
511

n.'

(Ge. 4. 22. Aen. 6. 641).

2 Bene subiunxit

'crede':

non enim audisse statim crede-

re

est.
1 audivi et credo locus communis, an famae credendum sit. 3 MULTA CONCURRUNT SIMUL QUI GONIECTURAM HAKC restat Onim ut multis concurrentibus signis una coniectura confletur.

512

lAM PRiMUM HAEC SE Ex PAMPHiLO a falso concepit, secuncredit, senex.

factis et

dum quod

summo ad imum et ex atque personis sumit argumenta.

2 Et a

ex

dictis et

ex rebus
in cuius

513

POSTQUAM viDET NUPTiAS DOMi PARARi elcgauter omisit

domo.
MissA EST ANCiLLA iLico quod Gracci dicuntavTd^t/,
ToiJ;

614

ur-jjjav-

nam
2

loci significatio est,

etiam brevitatem temporis notans.

616

NiHiL MOVENTUR NUPTiAE nou perturbabuntuT nuptiae.

MOVENTUR

differuntur.

617

QuiD Ais cuM iNTELLEXERAs quaqua se verteret Davus, obvium

infestuuique invenit senem, et

tamen versute

it

obviam

et

iam

comprehensus
519
1

elabitur.

Quis

iGiTUR

EAM AB iLLA ABSTRAXiT nou

frigido intulit di-

xisse se, sed

prie,

cum magna

asseveratione. 2 Et 'abstraxit' pro(v.

ut supra

'me a Glycerio miserum abstrahat'

243). (a)
2.

2 a et 'divellimur inde Iphitus et P. m.' (Aen. Quis iGiTUR EUM hoc sic audiendum est, quasi dicat
5-21
1

434). 3

'dixi'.

POSTREMO iD MiHi DA NEGOTi dc proiectiono pueri pro

fori-

bus. 2

Tu TAMEN iDEM

'idcra'

abundat; 3 apud veteres 'tameni-

69

dem'

integrum

fuit,

unde apud nos

et

tandem

et

tamen

520

natum est; sic et 'identidem' <:^iterum> iterumque dictum. 1 QUAM MisERE HANc AMARiT 'misere' valde, nimis. 2 nunc tibi uxoREM EXPETiT oratorie pro eo quod non recusat, 'expetit.'
4 Tu TAMEN iDEM 'tamen idem' aut pro tamen positum est aut pro tandem. ut <sit: tu tandem has nuptias> 5 tu TAMEN HAs NUPTiAs ut caveatur ab appositione pueri ante ostium perge facere ita ut facis.

521

523

QUOD PARATO opus EST PARA diserte

rato opus est'.

et latine dixit 'quod pa-

524:

NON IMPULIT ME HAEC NUNC OMNINO UT CREDEREM 'uon

non persuasit non
perfecit, ut

im-~

pulit'

crederem Glycerium pepe-

risse; 2 et
in

cum

dicit

'omnino' ostendit quaedam se credidisse,

quibusdam tamen esse circumventum. Mire autem cautum

senem, ut crederet, quod Glycerium peperisset.
scio

capi inducit

525

ATQUE HAUD

AN QUAE
2
et

DixiT siNT

VERA

0.

quae praete-

rea <;^dixit>> Davus;

bene

'omnia', ut appareat senem

dixerit.

multa credere vera esse, quae Davus

526

MULTO MAxiMUM EST 'multo'

antiqui adiunxerunt.

et coraparativis et <;;superlativis>

527

QUOD MiHi POLLiciTUS EST pollicitatio multarum rerum promissio est?

528

GNATO uxoREM subauditur

1

'ut det'.

529
532

QuiD ALiAS 'quid' pro cur. 2 alias alio tempore.

ATQUE ADEO iN

articulo. 2

ipso TEMPORE in ipsa opportunitate, in ipso eccum ipsum obviam <;;chremem^ continuo mutavit
(v.

declinationera, ut 'iubeo Cliremetem'.

533).

533

iubeo

chremetem haec congressio duorum senum ad

id

tale

periculum adigit fabulam, ut

non videatur

consilio, sed

eventu

posse vitari: qui eventus est Critonis praesentia,

falsis fient

nam nunc ex

bere

verae nuptiae. 2 iubeo chremetem ferme aliquid iuvelle est, (a) 3 et deest 'salvere', quod opprimitur ab

alterius

personae interventu.

bilis et lenis

quaerebam placaamicus per totam fabulam inducitur Chremes, ut

(a)

5 te ipsam

cognitioni

ad ultimum interesse possit. 6 optato advenis

'op-

70
tato'

adverbium
405).

est,

ut Vergilius 'ac velut optato ventis' (Aen.

10.

2 (ai lUBEO ergo: volo. 3 a ut Vergilius 'reddique viro promissa iubebant' (Aen, 5. 386). 4 * Et ^eTaXTHLiiTTiKujq, quia qui dicit
'salve', iubet:

volumus

enim animo,

iubemus

verbis.

534

ALiQuoT ME ADiERUNT aliquot hoc est nec multi nec pauci.

4 ADiERUNT sic alibi 'Byrria, quid tibi videtur, adeon ad eum?'

(v.

314).

Ex TE AUDiTUM

ut supra

'e

Davo

audivi'

(v.

302).

nou accessorunt quia aditus arduus difficilisque est. 3 adierunt quasi importune et interpellantes. 6 ex te AUDiTUM ergo non iam rumor sed veritas.
2 ET ADiERUNT

536

iD

viso

'id'

ob id, 3

et viso
si

ad videndum venio. 4 tune

dixisti,
illi

AN

iLLi

iNSANiANT tu insauis,

insaniunt,

si

non

audita referunt.
3 viso deest
'te'.

536

AuscuLTA PAUcis

ct

pauca

legitur.

2 ET QuiD EGO TE VELiM a docilitato.

538

PER TE DEOs ORO ordo

te'

per deos te oro

ut Vergilius 'per

has ego

(Aen. 12. 56), 2 et nostram amicitiam chremes legi-

tur et 'Chreme'.

539

QUAE iNCEPTA A PARVis CUM AETATE mire

alt 'incepta
^)

a par-

vis

cum

aetate',

ut ostendat

non nuper cognitam

a.

amlcitiam
'neque

sed

antiquam, ut 'veterem Anchisen

iste D,
v.
a.'

a';

idem

alibi

enim novus

(Aen.

3.

82.

11. 537).
:

2 ACCREviT ut supra (v. 494) 'accurate' 'ad' praepositionefamiliariter utitur. 3 aocrevit hinc Vergilius 'crescent illae crescetis

amores'

(Ecl.

10.

54).
T.

540

PERQUE uNicAM GNATAM

filii

ET M.

G.

iueptum
id,

est sic adiurarc

te rogo!

aliquem: per salutem

mei, ut facias

quod

Sed

hic caute subiunxit: 'cuius tibi potestas

summa

servandi datur':

in tua est, inquit, potestate et tuus est: 2

haec ergo obtesta-

tio dicitur,
causa,
g.
f.

cum

eas res adiuramus aliquem, de quibus agitur

cineies et
f.

ut

'Iliaci

e.

m.'; idem alibi 'per eversae,

2.
F.

Troiae excidia obtestor' (Aen.

431.

10. 45).

542

2 NUPTiAE UT

FUERANT FUTURAE

brcviter et latine; et hoc

genus compositionis veteres non vitabant. 1 UT ME ADIUVES CETT. potitio CSt.

*)

Legendumne 'coniunctam'?

71

543

AH NE ME OBSECRA
'ne obsecres'.

rc5

sllyivi<jj.i(p'

ftrj

hxdvsvs

fX7}

ftapv

pro

544

QUASI HOC DE ORANDO IMPETRARE OPORTEAT haeC pleiia VOX est

et caritatis
etoflacii:

quod enim amicus ab amico

petit,

iustum

esse debet, nec pro eo, quod est iustum, supplicare oportet,

545

ALIUM ESSE CENSES NUNC ME ATQUE OLIM CUM DABAM nOS

di-

cimus
(Aen.

cum darem:
3,

Vergilius 'tum decuit,

cum

sceptra dabas'

597). 2 Et nota 'olim' pro nuper.

ALiUM ESSE CENSES NUNC ME noH persona, sed

est.
To5

rei condicio

commutata
546
1

SI IN

REM EST UTRIQUE UT FIANT

secundo

SsvrsQa) GvXXoyiG^a

prave
dicisi

proposuit, ut recte replicaret. Hic syllogismus

tur,

negativus
:

nam
{a)

in

iTnifiaxe

negat, quod prius dixit, 'sed

ex ea re plus mali est quam commodi'. 4 Bene 'utrique'

et tibi.

mihi

2 si IN

RE EST UTRIQUE ab

utili

547

-utrumque de duobus Mutavit numerum, ex

1

constat. 4 a

argumentum. 3 si in re e. u. non alteri utile alteri inutile.

plurali singularem: 'fiant', 'ex ea re'.

:

SED

si

Ex EA RE

id est

nuptiarum.

548

iN

coMMUNE <^UT c.>

Sl

id est:

ex aequali provide.

549

QUASI

ILLA TUA SIT PAMPHILIQUE EGO SIM PATER nota SUa(a)

vissimam varietatem.
a *

Non enim

dicit 'quasi illa

tua

sit et ille

meus'.

650

2 iTAQUE voLo 'itaque'

modo duae

partes orationis sunt, ut in

liceat'
(v.

Hecyra 'itaque una inter nos agere aetatem

1

207).

iMMO iTA voLo quia

utile est, quia 'in re' est (v. 546).

551

Nisi iPSA RES

MONEAT bcne
550).

intulit 'moneat',

non

'postulet', quia

'postulo' praetulit (v.

552

IRAE SUNT INTER GLYCERIUM ET GNATUM hOC laetO VUltU prO-

(a) loquitur enim apud eum, ex quo audiverat, Pamphilum pro uxore habere peregrinam 3 audio ironia: mox 'fabulae'; et hic (scil. Chremes) paulo sapientior inducitur et minus

nuntiat Simo, 2

obnoxius
'2

dolis.

a Et hoc a possibili est.

est.

564 555

PROFECTO sic EST 'profecto' confirmatio

1

AMANTiuM iRAE senteutia

yi/cojnijtij,

in

qua a specie receditur

et in

omnes

aliquid dicitur. 3 integratio instauratio.

'ob'
2.

666

iD TE ORO deest superos oro" (Aen.

ut

sit:

ob id, ut Vergilius *quod te per

141).

72
558
PRius

QUAM HARUM
perpeti

invidiosius 'harum',

cum una

sit,

ut in

Eunucho 'non
559

meretricum c'
AE. hoc ut supra
a'.

(v. (v.

48).

REDucuNT ANiMUM
aegrotum ad
d.
p.
p.

193) 'ipsum

animum
'quo-

660

uxoREM DEMUS

rj&iK&g 'demus', ut in

Heautontimorumeno
(v.

modo minimo
564
1

periculo id

demus

adulescentulo'

477).
posuit.

MEQUE iLLUM HANC PERPETuo amphiboliam de industria

2

Aut utrumqae

significat.

565
p.

Nisi
f.'

PERicuLUM FECERis temptamentum. Cicero

(div.

'aut tute tui

1.'

27);

idem Terentius
cesserit.

'fac

periculum

in

lEun. 476).

566

AT iSTUC PERicuLUM memorabile dictum nimis

rito in

et

id,quodme-

proverbium

568

SI

EVENIAT QUOD DI PROHIBEANT TtaQivQeaig per

si

EV(pr)fJLt6(x6v.

569

AT
ria

coRRiGETUR QuoT

c.

V.

altcr est syllogismus per contra-

lemmata
1

et ipse negativus.

570

PRiNciPio

AMico FiLiuM

R.

'principio'

nec intulit 'secundo'.

2 RESTITUERIS INVENIES CrgO avciKoXov^ov duplex.

3 AMico FiLiuM ab honesto.

572

QuiD iSTic

si

iTA

ANiMUM

I.

E.

u.

'quid istic?' concedentis

et veluti victi

verbum, [tamquam

si

diceret 'quid?']. 4 si id ani-

MUM

iNDUxiSTi lcgitur et 'animum induxisti' et

'animum

induxti',

sed illud plenum est, hoc per

2

metaplasmum

CDyKOTt^v diminuitur.

3 * Vel potius 'quid istic?' significat hominem de loco ac de sententia secedere, ut e contrario perstare ac resistere dicitur, qui aliquid negat.

Abundat

'istic'.

576

ipsus MiHi davus

e

cett. est
(v.

modo

Davo

audivi'

302). 2

commendatio testis ut 'in foro Ergo 'ipsus' quasi qui maxi'adco'

me
579

sciat.

TUTE ADEO lAM EIUS AUDIES VERBA

abundat], ut Vergilius 'tute adeo,

modo
u

naQsXKerai [et
1. 24).

quem mox

quae' cett. (Ge.

580

ATQUE EccuM viDEO 'eccum' quasi

e cce e

m veteres dixerunt
ecce illum
et

<;ut> eccillum, quod apertius

obscurius

significat

ellum.

580

AD TE iBAM QUiDNAM

iD EST
est,

cuR uxoR

Davus

ut recto scrl-

batur,

Davos

scribendum

quia nulla littera vocalis gemi-

nata

unam syllabam

facit; sed quia

ambiguitas vitanda est no-

73
minativi singularis
regula
et

accusativi
et

pluralis,

necessario

pro hac

digamma utimur gus corFus. (174).

in

scribimus

DaFus serFusFulhic locus est,

in

ad te ibam quidnam

quo iam ad discrimen mali perducta ccmoedia

incipit inclinare.

meliorem

partem iam
582
1

EGO DUDUM NON NiHiL VERiTus SUM semper gravis orationis

est,
p.
f.'

inceptio
te

quae exordium sumit a pronomine

'ego',
4.

ut 'ego

quae
2

<Cet>> 'ego postquam

te

e.'

(Aen.

334. Andr.

35).

EGo DUDUM CETT.

advcrbia temporis aut certa sunt, ut

hodie cras,
additur
CETT.

aut incerta, ut
ut

dudum nuper,

itaque incertis
3 nonnihil

tempus,

iam dudum, nunc nuper.

veritus

breviter
(v.

pro:

sum, ne quid abs

pro
eo

te fieret; sic et

supra
ab

106) 'metui a Chryside' et Cicero 'quae precatus

sum
dis

dis

immortalibus'

(Mur.

1)

quod

est,

quae ab

petii

precatus eos.

583

PROPTEREA QUOD AMAT FiLius totum cum cxtenuatione protulit,

tamquam

qui

satisfactum voluerit Davo ob comprobatam

fidem eius.
586

NAM PROPEMODUM HABEO lAM ridicula dilatio eius rei quae iamdudum nota est audituro. 2 nam cett. hoc est: prope mo1

dum,
587

cuius auctivum est

admodum.
gratiam
7T(XQkiirat

SED EA GRATiA siMULAvi

sic

pro causa posuit nove.

k'xsi.

588
591

RES EST quod G-raeci dicunt

ovrcog

NUMNAM PERiMus 'nam'

QuiDNAM AUDio
'u
Ttor

ut

quisnam.
Menander enim
sic ait

592

logitur
;

et

'audiara';

aKovaoficci'

2 occidi

hem quid
scilicet.
'ibo'

dixti bene usus est nuQ-

ojxola

'occidi'

et 'optime', ut similitudine falleret

audientem.

593
594 695

NUNC PER hung Chremem

iBo
1

ATQUE huc renuntio varie

et

'renuntio'.

'te' id est: per quem stat summa negomodo magis vere rogat quam tunc, cum ait 'dehinc postulo sive aequum est te oro, Dave' (v. 190); ibi enim ironia latet, cum dicit 'sive aequum est'. 3 quoniam solus mihi effe-

nunc te oro dave

2
et

tii;

ciSTi

<;h. nuptias>> non

'fecisti'

est

enim efficere
laboro.

perflcere

faciendo. 4 Et bene 'has':

quarum causa
et

696

EGo VERO soLus diXoyia; 2

hoc ad increpationem, non ad

confirmationem. 3 solus

id est:

cui non assentiebat Pamphilus.

74
5 <Cporro>> futuri temporis adverbium, aut hortantis, ut 'percipe porro, q.
bora, quasi
d.'

(Aen.

9.

190).

4 PORRO KNiTERE 'porro' in futurum, deinceps. 6 enitere eladifficile sit et conatu opus.
stili

597

FAciAM HERCLE SEDULO productiones sunt comici

sedulo'

'her-

cle

ad

fucum
'irae

orationis positae. 3

dum animus
(v.

inrita(v.

Tus quia dixerat

sunt inter Glycerium et gnatum'

352).

4 irrirtatus est ira commotus, ut in Phormione

tur

240); duci-

autem verbum a canibus, qui

imitantur.
2 potes

restrictis dentibus

hanc

litte-

ram
598
1

nunc dum animus

r.

est. a possibili

argumentum.
vite-

QuiESCAS pro

'quiesce' imperativi
'age' aut dic,

modi, ne iniuriosum
atque oravi
ni

deretur. 2

age iqitur
est

ut est 'egi

cum' (Hec. 686) aut adverbium est hortandi. 6 mirum

est compositum
quasi;

domi

hoc miror, ni domi

est.

7 Caute

servus callidam interrogationem senis paratus excepit:

memor
esse

simulatae discordiae
suspicari
3

cum amica

fingit

non se eum

alibi

quam

domi.

QuiESCAS pro quiesce. 4 Aut deest 'volo' aut 'facito' 5 mirum ni domi est aestimationem intulit t6 certum fugiens; et est compositum quasi miror.

699

DicAM EADEM

iLLi in aliis 'idem'

scriptum est, quod

si est,

pro

item
2

accipiamus.

An: ego idem? an pro item? nullum esse quam perisse; nam
600
1

3 * nullus sum plus est qui pent, vel corpus habet reliquum, qui vero nullus est, ita non est, ac si natus non sit.
p.

QuiD CAUSAE EST QuiN HiNC AD

RECTA

p.

viA benc 'rccta'

ut vel corporis
dixit,

impulsionem
'recta'.
:

lucri faciam. 4 Et 'recta via' plene

non tantum 2 Aut 'recta'

3 *

ut

<non> eam
:

ad precatorem aut ad Pamphi-

lum.

Bene

'proficiscar'

proficisci

enim

in

rem aegram

et

difficilem dicimus. 5

quin hinc id est ex

lioc loco.

601

2 NiHiL EST PRECi quia praedixit senex.

1

NiHiL EST PREci

Loci

proficiscatur in pistrinum. 3 iam

RELicTUM subiungit orgo causas cur perturbavi o. allocutio in qua

,

quid metuat quid velit palam est.

602

ERUM

PEFfiLLi

haoc enumeratio causarum

est,

qua magniquod im-

fice

exaggeravit errores suos. 3 erilem filium

2 iN NUPTIAS conieci
e.
f.

xQoqiixov.
'conieci'

ucc 'immisi' sed

petum iniuriamque
603
1

significat.
'feci',

* FECi HODiE

UT FiERENT <Cnec soIum>

verum etiam

75
addidit
rit

tempus

'hodie', ut

mali. 2 inspjerante

ne diecula quidem eius sit quod fece hoc atque invito 'insperante' et 'invito'
pluraliter dixit 'astutias'.
ei

duplex offensio.

604

EM ASTUTiAs bona ironia

a Qnasi
is

(a)

qui abundet astutiis, ut

non una

sufficeret.

606

UTiNAM MiHi ALiQuiD ESSET CETT. non

2

dixjt 'gladium' aut

'laqueum' ne esset tragicum.

Ergo bene pressit dicens 'praecipitem darem'.

o.

607

UBi

iLLic

EST

s,

Q.

M. p. haec scaena cuius perturbationis

(II 3)

esse debeat,

iam supra
est

praestruxit poeta,

cum

ad consen-

tlendum

Davi consilio tardum Pamphilum faceret. 3 ubi cett.

saevire,

nimium terribile quem irasceris. 4

git,

antequam videas eum,

genera; 5

contra

ubi cett. ad intellectum non ad verba rede(a)

et est flgura uvlkrjiiipig per

,

nam
1.

quia 'scelus'

scelestus intellegitur

modo

'qui'

subiunxit non 'quod'.

212), sed hic

5 a VergiUus 'pars in figura est per numeros.

frusta secant' (Aen.

608

tam nulli consiLi una pars orationis est. 3 nulli consili nos nullius et solius, recte aulem veteres nullus nulli et solus soli
1

TAM iNEKs

sine arte,

id est sine ccQEzy. 2

declinabant.

609

2 futili levi inani: a vase

quod futile

dicitur,

quod non
non

de-

ponunt

rainistri

sacrificiorum,

quod est acuto fundo et patulo

futilis'

ore instabileque

est, ut Vergilius 'consiliis habitus

(Aen. 11. 339).

* ME coMMisissE F. uou 'commendasso' sed 'commisisse' 1 committimus enim quae raagno cum periculo volumus esse servata.

610

EEGO PRETiuM

ct

pretium
poena
est,

et

praemium

generaliter pro

bono aut rnalo facto redditur, sed discernuntur hoc modo: pre-

tium

pro

stultitia

praemium
(a)

pro virtute et sa-

pientia honor est et lucrum, 2

Vergilius 'rem

magnam
t.

pre-

tiumque raorae
pretio'

fore'

et

alibi

'illura

Tydides

p.

a.

adfecit

(Aen.

9.

232, 12. 351).

2 a PRETiuM OB sTULTiTiAM sic et Plautus locutus est 'pretium ob 'asinos pro asinorum' pretium'. (Argum. Asin. v. 3).

76

609

ET

EST
r.

FiQURA
a'.

flkEiriJig

ut apud Vergilium 'invidisse deos

patriis ut

(Aen. 11. 269).

sic diceie

611

POSTHAC INCOLUMEM SAT scio PORE ME

periculo
positi
:

solemus
si

in

magno
OVK av

numquam

nos periclutaturos,
(a)

illud

periculum potuerimus evadere. 3

ccTioXoifirjv'

Menander

sic *v Oeog ^iXr)

2 * posTHAC audacter se incolumem in futurum promittit fore, cum vita hominis tam variis multisque sit periculis conferta. 3 a Sed lioc dicit: sic, inquit, periclitor: si hoc evasero, scio me postea non periclitaturum. 4 * Et est sensus: tam difficile est hinc evadere, ut, qui hinc evaserit, videatur immortahs futurus.

612

MODO POLLiciTus suM 'modo' mire: etenim maiorem vim

recentiora

habent

promissa.
si

modo

p.

s.

oratorie 'pollicitus

sum'

dixit
1

quam

'promisi' diceret.

NAM QuiD EGo NUNc DiCAM PATRi bcne

ut de auctoritate huius nominis

summus

'patri', non 'Simoni', terror exsurgat.

613

QUA FiDuciA
NEc
QuiD

iD

FACERE

A.

pBrcutiendum 'qua

fiducia'

ad per-

sonam suam
614
1

rettulit, 2 et 'fiducia'

NUNc ME PACiAM
Id

s.

modo impudentiam significat. nos quid faciam, veteres

autem 'me' addebant, 2

3

et nota 'faciam'
,

<<cum>

ablativo casu.

ATQUE

iD

AGo

quaero

hoc est: ut inveniam quid faciam.

615

aliquam producam

m. et 'productam' legitur; significat

autem

difPeram, protendam, prolatem.

616
tis

ehodum bone vir quid

<Citi]!>

ais gravis interrogatio et invehen-

6um

pro iracundia. Et hoc ironia prosequitur,

lene in
o.

cum

omne genus contumeliae

iracundia. 2 viden

eum ducimus,

in

quem ferimur
pedes ha-

me tuis

hoc est: numquid negare potes?

est proprie, qui ita

617

impeditum esse

impeditus

bet illigatos, ut progredi non possit. Sed hic ad negotium rettulit.

AT iam

e.

non defendit, sed emendaturum promittit.

tempus cum
celeritate et effectum.

3 Et bene ad 'impeditum' 'expediam' rettulit.

4 *

Duo promisit simul

s.

et

618

1
sit,

iMMO MELius
illud

bene 'melius' comparativo, quasi hoc

f.

bonum

melius. 2 oh tibi ego credam

furciferi dicebantur

qui ob

leve

delictum cogebantur a dominis ignominiae magis

quam

supplicii causa circa vicinias

furcam

in collo ferre subligatis

ad eara manibus et praedicare peccatum

suum simulque sum-

monere ceteros, ne quid simile admittant. Itaque et Cicero de

servo 'quid deinde? furcifer quo progreditur?' (Deiot. 26).

77
619
1

TU REM iMPEDiTAM ET PERDiTAM multum

^),

progressus est

'impeditum' dicebat

modo

'perditam' dixit. 2 Sensus hic est:

restitues? 4

integram perdidisti
siEM
fretus

et

perditam

hem quo fretus

memor
sum'
3

est
(v.

se

ante dixisse 'Davum video, cuius consilio

335).

<TU>

hoc est: qui integram expeditamque turbasti

621

AN NON

Dixi Hoc

FUTURUM
quo

ut ab illa excludav hoc conclu(v.

dar' (v. 386) et 'vide

me

inducas'

399). 2 quid meritus

CRUCEM plena satisfactio est confessio peccati sine recusatione

poenarum, nam mitiores eos reddimus, quibus

tium pro
n. d.
i.'

ultro operae pre-

delictis

offerimus nostris: Vergilius 'equidem merui

(Aen. 12. 931).

siNE

622

SED

paululum ad me ut
recipit
in

r.

ad se redire

dicitur,

qui

auimum

sedem mentis: Vergilius

'victus ad se

redit'

(6e. 4. 443).

(a)

2 iam aliquid dispiciam

dispicere

est

disquirere consilium,
destitit.

despicere deorsum
autem
V.

aspicere.
redit, qui

a et hic de corpore dixit; ad se

amens esse

623 624

NON HABEO SPATIUM UT DE TB

(Aen.
135). Et est

S.

S.

V.

olKOVOfiia.

NAMQUE Hoc TEMPus PRAECAVERE

stat
c.
t.
f.'

sic

VergiHus *sed motos prae-

1.

avKXr}(itifig: iliud

enimcogit, hoc

sini

IV
1.

626
in

HociNE EST CREDiBiLE AUT MEMORABiLE clegans pcrturbatio,

qua inter se Simo, Davus, Pamphilus, Charinus, Byrria, Chreofifensi.

mes, omnes omnibus redduntur

dibile est,

2 hocine cett. etincre-

inquit, et

nefandum

e contrario

enim ab interroga236); 3 et totum

tione

quadam

incipiunt, qui nimis irascuntur, ut est illud 'hof.

cine est

humanum

a.

i.

hoc est

o.

p.'

(v.

')

Sic dedi pro 'impeditatn' dicere, respicit Scholiasta Pamphili in

tuis consiliis

v.

619 'viden

me

miserum impeditum

esse'.

78
in

pronuntiatione
ut Cicero
f.

est. (a) 4

hocine est credibile a generalitate

incipit,

'quam

facile serpat iniuria et peccandi locus,

quam non

r.

v.'

(Verr. 2. 53).
304).

Idem

'hocine saeclum! o sce-

lera!' cett. (Andr.

a hoc enim genus interrogatlonis vim negandi exprimit.

626

TANTA VECORDiA
pondet.

I.

c.

UT siET sjngulari

et plurali

numero

res-

627

UT MALis QAUDEANT
pluralem, ut
prol.
alibi

cum
'si

dixissct 'cuiquam', intulit

est,

nume

rum
(Eun.
et

quisquam

qui

in

his poeta'

1599).

ut malis gaudeant legitur et 'gaudeat',

'comparet'.
3 Ex iNCOMMODis A. Bt hic gaudoat subauditur.

628
627

suA ut comparent hoc est adquirant.

a vel aestiment. 4 atque ex incommodis a.
2
s.

(a)

ut

c. c.

hoc est

non intellegunt

629

commoda sua, nisi ex alterius incommodis ea aestimaverint. VERUM iMMO iD EST parum accusaverat dicens 'id est verum
genus' et ideo addidit
'id

hominum
uus', ut
1

est

pessimum hominum

ge-

hoc facere nou hominis modo

* iD EST

sit,

sed pessimi hominis.

'vorum est hoc genus

VERUM iMMo

iD EST aUi sic

hominum: <Chominem>
hic

contra hoc

probavit esse, cum malus sit'. et 'immo non hominem, sed pessimum hominem
se

se probavit'.

630

iN

DENEGANDO MODO 'modo' pro tantummodo. 2 quis pudor

a.

p.

adest pudor, ne denegent, non adest, ut et praestent.

'ost',
s.

631

POST UBi TEMPus doost

1

ut sit:
A.

tempus

est.

632

TUNC coACTi NECESSARio

suut tales.
(a)

miro

ait 'necessario',

quia na-

tura

2 aperiunt mire 'aperiunt',

quoniam tunc,

cum

promittebant,

mali erant, sed latebat malitia intra pec-

toris altitudinem.

633

a * uecessitas autem in natura est constituta. et timent et t. r. p. d. bis numero subauditur 'denegare'. 2 * Et melius 'timent', quam si diceret 'pudet eos': nam ti1

mor
685
1

etiam

sciUcet: id est quia

malorum, pudor tantum bonorum. 3 res maUtia maU sunt ad rem, quam praestare non possunt.
'quis tu es' ad dignitatem refer(a)

Quis
'quis

TU ES QUis MiHi ES
mihi
es'

tur,
lia

ad necessitudinem;

2 et haec verba moltibi

lAAeti/^tg.

dictu sunt, sed

1

animo aspera. 3 cur meam

significatio est

a id est frater aut cognatus.

636

HEUS proximus 'heus'

modo nominis ad

in-

79

tentionem considerationemque revocandi. 3 proximus carus, benivolus; 4 Et hoc est quod ait supra
(v.

429) 'quo aequior

sum

Pamphilo
et

si

se illam in somnis
et

quam

illum amplecti maluit'. Inde

proximi

propinqui
alienus.

dicuntur qui nobis cari esse debent.

id est carior

2 PBOxiMus

suM EGOMET MiHi

mihimet ipse sum

recti et

quam quisquam
637
1

NiHiL PUDET
(a)

pudor

est mali facti,

'si

verecundia

honesti.
est.

si

roges abundat

roges', sed rj^iK&g

additum

3 Hic uBi opus EST ubi

iam promiserunt.
et
*ibi'

a ergo mire posuit.

638

iLLic uBi NiHiL nota

'illic'

aptum

irascenti repetitio-

nis genus.

637

4 Hic uBi opus EST salvo pudore.

638

2 iLLic legitur et

'iili'.

3 ubi nihil opus est ubi

ait

nondum
'in

pro-

miserunt. 4 ibi verentur quod

supra

(v.

630)

denegando

modo
639
3

quis

p.

p.

a.'

Et

moraliter verba Charini sunt posita. 4 et cum eo

iniuria.' 5

in-

lURiAM pro 'de

expostulem expostulatio

est adver-

sus eum, quera incusamus;

apud eum ipsum deponere

rellarn dicere de altero
1

nam expostulare est querellam de eo ipso, postulare autem que-

apud alterum.

SED QuiD AGAM ADEAMNE AD EUM hic locus deliberationis est an adeat Pamphilum. 2 unum abundat.

640
2

iNGERAM MALA

M. quasi tela ista se dixit

D.

ingesturum mala.

ATQUE ALiQuis

N. p.

hoc

dicit

et si existat aliquis, qui

mihi dicat 'quid profeceris'? respondeo 'multum'.

641

4 MOLESTUS CERTE Ei FUERO hoc cst

certe
ei

si uihil

aliud

promovero

molestus fuero. 5 atque animo

m. g. erit fructus ira-

cundiae ex vindicta.
1 MULTUM non subiunxit, quomodo 'multum', sed: aliud faciam. 2 Transitum fecit dicendo 'molestus certe ei fuero'. 3 MULTUM subauditur 'promovero'. 6 * Et per iracundiam atque perturbationem non invenit, quid sit 'multum', aliud ergo invenit

'molestus

ei fuero.'

642

CHARiNE ET ME ET TE iN

p.

mire

ct artificiose

Pamphilum
:

fecit priorem alloqui ad perfringendam iracundiam Charini

alio-

quin

si

prior

vociferari

potuisset,

tragica

exclamatione usus

fuisset. 2

iMPRUDENS

est defensio ab imprudentia:

etenim

nisi

bonae

esset conscientiae,

numquam

diceret 'te perdidi purgaturus'.

80
643
1

iTANB iMPRUDENS 'imprudens' distingue

et attende

hoc illum
et

repetere,

quod indignatur magis, quasi audierit 'imprudens'

non audierit reliqua.

G46
643
Qui

TuuM ANiMUM Ex
2

A.

s.

M. legitur ct

'cum'.

iTANE iMPRUDENS Quia articulas omnis defensionis perconcessivam qualitatem hoc dicto est constitutus, idcirco hoc ipsum Charinus per infirmationem repetit, hoc cupiens eriperePamphilo,

quo
647

ille

maxime

nititur.
si

FALSus Es modo participium est,id est falleris,

dicit;
si

Paraphilus

vero coniungitur, pro fallax accipitur. 2 hog solidum

visuM 'solidum' plenum, idoneum, integrum.

648
1 Nisi

ME LAGTASSES produxissos, oblectasses, induxisses, quae

frustrationem ostendit. 2

significatio

Lactare
et

est inducere in

aliquam volutatem a laciendo; unde

649
1

HABEAS permissio animi

s.

irati.

oblectatio dicitur. habeam ut supra (v. 328)

dixit, ut

'aut si tibi nuptiae hae

c'

660

QUANTAS HiG MiHi suis GONSiLiis ironia

supra

(v.

536)

'cuius consilio fretus sum'. 2 Et

ficiat'

cum

'verser' praetulerit, 'con-

debuit inferre
r.
.
.

est ergo avaKdXov9ov, ut est illud 'principio

(v.

amico filium

i.'

570). 3 gonfegit legitur et 'conflavit'.

4 soLLiciTUDiNES porturbationes.

651

MEUS GARNUFEX

id est

in
74),

me

carnifex, qui
'in

me
deo

torserit, ut
irato'. 2

alibi 'deo irato

meo' (Pho.
c.

hoc est:

me
si

de

TE

si

exemplum
ut

utrum

si

te

imitatur, an:

de te exigit poe1022).

nas,

ipse alibi 'uterque

exempla

in te edent'? (Eun.

8 Sed melius te

imitatur
si

accipimus.
'),

652

HAUD
non
2

isTUG DiGAS

coGNORis nosti onim

sed

si,

cognoveris

ita dicas.

653

GUM PATRE ALTERGASTi

logitur ot 'altercatus es'.

(a).

1 cuM p. A. ab his quae facta sunt ad ea quae a non enim alterco dicimus.

facta

non sunt.

654
655
1

NEc TE QUiviT
facta,

H. c.

argumontum

attuUt ex his quae non sunt

cum

fieri
:

debuerint.

iMMo ETiAM pro

accipe,
ut sit

praeterea et amplius. 4 (quo minus tu sgis)

vel

vel

quod

quoniam;

5 vel 'quo' id est ex

quo

aut
:

huiusmodi

qua re; 6 Aut certe erit sensus cum subauditione immo etiam, quo minus scis aerumnas meas, eo magis

')

Vide quae scripsi in adnotatione.

81
audi; aut:
ipso

immo

etiam hae nuptiae non apparabantur mihi, quo

minus tu
te

scis

aerumnas meas,
fallit

id est: falsae nuptiae erant,

quae res

magis

irascique mihi cogit merito.

2 iMMO ETiAM deest 'audi'. 3

et deest 'audi'.

quo minus tu

scis 'quo' id est q

uod

656

HAE NUPTiAE

legitur

et

'haec nuptiae',

sic

enim veteres

dixerunt.
2 NON APPARABANTUR E pp a T ai i cum dativo casu iunctum semper cladem et peraiciem significat, ut *mihi sacra parari' (Aen.
2.

132).
t

658

Tu coACTUs TUA voLUNTATE hic est accusatio ille enim excusat per imprudentiam, hic arguit voluntatem; hoc ergo dicit: eo gravius, quod nuUo cogente, peccasti.

660
661

cuR ME ENECAS 'cuecas' excrucias.

iNSTARE UT DicEREM
.
. .

suADERE ORARE
'Davus'

'iustarc' 'suaderc' 'orare'

quarto nihil potest esse.

663
1

DAVus iNTEETURBAT
2

')

cum
modo

admiratione pronuntian-

dum.
intulit

iNTERTURBAT dcerat, ut
'interturbat'.

et hic 'Davus' diceret, sed plus

Et

'inter'

pronuntiabat habelur-)
ut Plautus 'interfectus,

significatio, est

enim auctiva particula,

interemptus' (Merc 833). 5 nescio quia irascitur Davo, dixit 'nescio'; alioquin scit.

4 Vel

'inter'
.
.
.

modo pro per,

in

ut

ille

'hunc inter fluvio Tiberi-

nus amoeno
664 665

raare pror.' (Aen 7.80).

Nisi MiHi DEOs FUissE IRATOS dBBSt 'quia' ut sit: nisi quia.

FACTUM Hoc EST DAVE nou quod noD credat

increpet.

intcrrogat, sed quod

666

AT

TiBi Di

DiGNUM FACTis ExiTiuM DuiNT

ut

'at'

principium incre2.

pationi
et

aptum,
'at

Vergilius 'at tibi pro scelere' (Aen.

535)
h. g.'

Horatius
1),

o deorum quicquid in caelo regit terras et

(Ep. 5.

667

EHO Dic MiHi

si

'eho' interiectio est

intentionem audientis ex-

poscens. 3

omnes hung coniectum cum odio hoc pronuntianille

dum

est. (a)

2 * Dic Mim semper t6 dic mihi iniuriosum est, ut mihi, Damoeta' (Ecl. 3.1). 3 a ideo 'coniectum' dixit.

'dic

')

-)

Glossema 'interturbat' ab editoribus remotum. Wessner dedit: 'pronuntia ut adiuvetur', recte nisi
Karsten, Com. Don.

forte

praestafut augeatur'.

82
668
2
scio
10
-scio'

n>u

ad deceptionem sed ad defetigationem

reddidit: ergo
1

cum

ironia

sonandum.
dicitur repente

DECEPTus suM concessio.

669

2 ALiA

ADORiEMUR adoriri propie

ex

insidiis

aliquem invadere.
1

HAC NON succESSiT decst 'quod conabamur';

sic dicitur.

et proprie de

bono
674

Hoc

TiBi

PRO

s.

D.

fjLszaXrjfintixag

'servitium' pro

servitute
manibus

posuit, ut 'servitio enixae tulimus' (Aen. 3. 327).

676

coNARi M.

p.

G.

ut supra

(v.

161) 'quem ego credo

pedibusque obnixe omnia facturum'. 2 Et accusativo casu sine

intermissione
DIBUS VTtSQ^ohK&g.
678
1

significat

'noctes et dies'.

3 manibus et pe-

81

QuiD praeter spem evenit 'evenit' producta magis, quia

hoc perpetuo non vult accidere Pamphilo.

2

Ergo

'evenit'

non

'eveniet' aut 'evenit'

si

media correpta.

679
at

PARUM sugcedit quod ago

nostrum non
id est

nostrum

est officia praebere,

se-

est

fortunam posse praestare. 3 at facio

DULO

ex animo et sine dolo.

quod agimus ostendat successus esse

2 Et bene 'succedit', ut

atque fortunae.

681

restitue in quem me a.
gra et salva redde, qualia

l.

sensus hic est: omnia mihi

tradidi consulturo vel

inte-

tibi

cum

nihil

promisissem
Q8i

patri.

HEM SED MANE 'hcm' quasi

aliquid novi se invenisse.

incipientis est demonstrantisque

683

NiHiL AD TE QUAERO hacc cuim ad cogitantem nihil pertii.

nere oportuit. 3 at iam hoc tibi

d.

consilium scilicet, quo in

pristinum restituaris locum.

1

NUNciNE DEMUM pro deniquo.

2.

684

lAM lAM UBi BRiT iNVENTUM

TiBi

cuRABO

in

hac scaeua
(a):

in-

stauratio est adhortationis Pamphili per

Mysidem

2 oppor-

tune rursus aestuanti Pamphilo amicae mentio cbicitur per Mysidem,

ne succumbat ad nuptias patri, quamvis promiserit se

83

ducturum coniugem; adversus quam diBcultatem quia ipsius (sc. Mysidis) persona non sufficit, id agit, ut ad ipsam Glycerium modo adducat Pamphilum, cui affectum concitat non ex
eo solum quod
videre. 3

eum

vocat puella, sed etiam quod desiderat

eum

ubi ubi erit <I'ubi ubi'> in prima parte vim

suam

tenet, in posteriore productio est; et est

quemadmodum utut,

quaqua, undeunde

pro

utcumque, quacumque, unde-

cum que.
1 a opus enim est excitari rursus adulescentem, ne sub patris oppressione frangatur. 4 * (iam) inventum cett. non solura se adducturam promisit, sed et tempus addidit. 5 Et bene 'tibi' quasi amanti.
.
.

6S5

Tu MODo ANiME Mi
a

N. T. M. mollis oratio et
(a)

feminea multis

implicata blandimentis.
1

ait

enim

'tu

modo, anime

mi'.

2 mi pro meus.
re-

688

Hoc MALUM iNTEGRASciT iutegratur, quod ad integrum

dit,

quod repetitur, quod instauratur, ut Vergilius 'ramoque

4.

se-

dens miserabile carmen integrat' (Ge.

689 688
soLLiciTARiER perturbarl.
2 Hoc
cire

514).

MALUM amor meus aut <Cnuptias> oportuit.

1

Glycerii sollicitudo,

quam

nes-

690

* NOPTiAs QuoD MiHi APPARARi 'apparari' ad horrorem et refertur, 2 et dativo iunctum cladem et perniciem significat, ut Vergilius 'mihi sacra parari' (Aen. 2. 132).

timorem
si

692

AGE

Hic NON iNSANiT SATis hic exsortius comprirait Chasi

rinum, ne fomenla iracundiae Pamphilo praeberet. 3

ironia est.
(a)

mc non

i.

2 Aut: si paenitet te, quantum sua sponte insanit. 3 a an laus ad mitigandum Pamphilum?

693

MYSis asseveratio
loqueris.

est,

si

nomine eius

incipias,

cum quo

692

4 ATQUE EDEPOL EA RES EST id Bst 'nuptias appararl sensit'.

1

694

PER OMNES TiBi ADiURO DEOS

'ad'
(a)

auctiva particula est, ut

2 Et hoc superest amis-

admirabiliter
sa
fide,
1

valde mirabiliter.

ut

a et
si

iurandum sit. adverto, addo.

cAPiuNDOs MiHi
s.

695

NON

0.

H.

mira verecundia 'omnes

nuptias. 2 Et

homines' maluit dicere, ut in his parentes quoque significaret,

quam

aperte dicere 'patrem' cuius

metu promisit
(v.

contra illud 'sed vim ut queas ferre'

277).

84
3 * NON si cAPruNDos M. s. 'omnes horninos', ut idem aUbi

de uno, hoc est patre, caelum, o terra, o maria Nep tunil' (Ad. 790) Numquid et caelum Noptuni est? non utiquo sed omnia haec mare vult esse, ut VergiUus 'omnia vel medium fiant mare' (Ecl. 8. 58).
ita dixit
'o

696

coNTiGiT

quod vix evenit, contigisse

et id

dicitur.

2 conve

NiuNT MORES recte

mores'.
za
3

quod matrimonium firmat 'conveniunt

est abeant, recedant;
(a)

valeant hoc

4 vel potius

vcprifiiaix(p:

cum male

optaturus esset, considerato patre Trapa-

do^mg locutus est et non dixit, quod intenderat, 'pereant'. 5 Et

attende,

quam moderate

pluraliter dixit,

cum

significaret patrem.

3 a * quia et discedentibus et mortuis 'vale' dicitur, ut Vervale' (Aen. 11. 97). 6 valbgiUus 'salve aeternum m. m. P.
. .

ANT renuntiationis
697
3

et imprecationis est

verbum.
'pater.'

HANc
1

Nisi

MORS Mi ADiMET NEMO perseverat, ne dicat

Nisi

HANC

MORS

otsi valeant,

hanc

nisi

mors haec con-

cessio est.

hoc enim per concessionem

dicitur.

698

RESiPisco spiritum revocat sensus. 2 magis

verum aut 'ma-

gis

verum' aut

'verius' dicimus.
'ste-

699

UT NE PATER Ut non. 2 UT NE PATER PER ME STETISSE

hoc est esse,
ut
ille

tisse'

'desertaque montis stat

d.'

aliter

plenum
rent, ut

esse,
'stant

ut

idem

'stant et iuniperi et
f.'

c. h.', aliter

hor-

lumina

(Aen,

8.

191. Ecl. 7. 53. Aen. 6.

fr.

300) et Lucilius 'stat sentibus fundus' (5

3 PER nuptiae.

4 M.).
esse, ne fierent

ME STETissE hoc

ost

per

me factum

702

2
sibi

MisER AEQUE ATQUE EGo

dici 'fortis',

et

intuHt TiaQudo^ov,

nam

volebat

quod

illi

tamen mox dicetur;

hic igitur aliter

respondet atque interrogaverat Pamphilus ideo, quod videat impossibile

esse
:

palam

resistere parenti. 3 [gonsilium quaero]

*)

sensus est

scio

quidem quid coneris, sed an

eflBcere possis nescio.

1 MisER AEQUE ATQUE EGo bone 'atque ego', quia et hic amore vexatnr.

703

scio

QuiD coNERE

si

Pamphili

est persona,
est.

cum

ironia di-

citur, si Charini, 2 sed

si

simplex laudatio

Pamphili est, hoc significat, quod supra (v. 673) 'ex unis geminas mihi conficies nuptias'. 3 Sed non esse personam Pamphili ex subiectis ostenditur.

704

2 Et

eodem sensu

utitur

Davus adversus Charinum, quo

su-

')

Scholium pertinet ad 703

'scio

quid conere'.

85
pra
(V.

372) 'quasi necesse

sit,

si

huic

eam non

dat, te illam

uxorera ducere'.
1 NON TiBi HABEO NE ERREs deterret etiam nunc (cf. 372) Charinum, ut et ipse adiuvet Davum, ne Pamphilo nubat Phiiumena. 3 * NON TiBi cett. vel ut etiam Charinus pro se sentiat, hoc

dicit, vel

ut solent servi conturaaciores adversusamicum domini, quia nuper a Charino accusatus est (v. 665 sqq), vel quia et quid dicat non habet et videt tacendum non esse.
est. 2

705 706

1 1

SAT HABEO quia dilatio facta

ut satis sit

'ut'
(a)

pro ne non.
Sallustius
(&).

NE VACUUM ESSE NUNG ME

(fr.

*ne'

pro nedum. 2 tauro paria

sit

iu secundo libro
2 a

109 M.) 'ne

illa

sint'.

Aut adverbium prchibentis ut

'ne'

non. b pro nedum.

707

PROiNDE HiNc vos AMOLiMiNi

diflficultate

amoUri

dicuntur ea quae
et tolluntur e

cum
me-

magna
dio.

et

molimine submoventur

5 PRoiNDE HiNc vos A. spe iniecta

iam etiam imperat domino

estis

callidus servus. 6
dicit

nam mihi impedimento

utrum hoc verum

an

fingit,

quia adhuc consilium non invenit, quod narrare

possit?
facile abit e

Discedere dicitur qui vix recedit. 4 * proinde cett. molestum impedimentum ex rei magnitudine iacentis in medio, et ideo impedientibus se 'amolimini' dicit, non 'abite'.
2 Sic dixit quasi odioso et molesto. 3

medio,

amoliri

qui

708

EQo HANC visam Glycerium

scilicet, et

cum commiseratione
.
.

puellae 'hanc'. 2.quid tu quo hing te agis ut tarditatem discedentis ostendat

;

sic Vergilius 'amissis

remis

sine honore raa.'

tem
5.

S.

agebat',
6.

idem

alibi

'ecce gubernator sese P.

q.

(A.en.

271,

337). 3 quid tu h.

t.

a.

admonitio discedentis,

ut solet;

nam

a quo discedere desideramus,

admonemus eum

ubi

vadat vel quo eat; idera

facete per interrogationem

admonet
nunc

Davus Charinum, ut <iet;>

ultimus remanet.

ipse abscedat Charinus, qui

4 * VERUM vis DicAM pro initio sedulae narrationis hoc sumimus; an sic respondet Charinus, tamquam qui intellegat non
dici sibi velle

Davum quo

eat, sed id agere ut abscedat?

scilicet

709

NARRATioNis MiHi iNciPiT iNiTiuM narrationis

quo

eat.

2 QuiD

ME

FiET quid ergo, inquit, quid

^)

me

fiet?: 3

ab eo quasi

ab iocante
det.

pronuntiandum

est,

nam

sic ille

'impudens' respon-

4 QuiD

ME FiET de Philumena ducenda.

'a

')

Pro 'ab iocante' legendum videtur,

poscente',

cf.

710.

1.

loci

longe absunt a

Charino.

86
1 NARBATI0NI8 MiHi iNciPiT iNiTiUM naiTationis sciHcet quo eat, quia 'verum vis dicam'? velut prooemium narraturi est.

710

EHO Tu iMPUDENS NON SATis propiie Charino 'impudens'

per

dixit
ali-

quasi et insolita et multa poscenti, quippe qui et

sponsam
sibi

enam petere ausus sit et non satis habeat ram praestitam Paraphili nuptiarum. 3 Et
cula',

Davum

mo-

est vitoxoQiafia *die-

hoc est tempusculum, et sumitur ab eo quod est

5

haec

dies.

Et 'diecula' in qua scilicet ambias quantum potes ad

ducendara Philuraenam; vult enim se Davus adiuvari per Cha-

rinum

et 2

Byrriam
QuoD lAM

(cf.

372).

TiBi

DiKcuLAM ADDO 'dieculam' moram. 4

'Dlecula'

mora
711
1

et quasi dies parva.

PROMOVEO

differo. 2

promoveo nuptias memoriter Davus:

scit

enim illum
(V.

his verbis petisse 'saltem aliquot dies profer' cett.

328), cuius rei oblitus Charinus etiam ut ducat

uxorem

peiit.

712

ridiculum deest 'hominem'.

713

AGE veniam vix concedentis

et vix consentientis est 'age veniam'.

scilicet.

714

Tu MYSis dum exeo a Glycerio

3.

716

NiHiLNE ESSE PROPRiuM cuiQUAM haoc scaena administratiodoli

nem

habet,

quo
et

fit

ut

deterreatur

Chremes
in

flliam

suam

Pamphilo dare;
Mysidi attribui,
natis
viris

vide non

minimas partes
sive

hac comoedia

hoc est personae femineae, sive haec persout

agitur,

apud veteres,

per

mulierem
est.

ut

nunc videmus.
NE Esse
p.
(a)

2 nihilne

adverbium percontantis

3 nihil-

omne, quod habemus, aut

ut 'propriae haec si

mutuum
f.'

est aut

pro-

prium,

dona

(Aen.

6.

871): 4 ergo

nihil nobis

proprium esse potest,

(a) nisi illa

quae eripinonpos-

sunt, ut sapientia, iustitia, prudentia, quae fortuna neque dare

neque eripere cuiquam potest

tis

').

di

vestram fidem admiran-

adverbium

est

cum

exclamatione. 8 fidem 'fidem' dixit

(A.en.

opem

et

auxilium, ut 'Tyrrhenamque fidem'

10.

71).

3 a Ergo 'proprium' perpetuum. 4 a * quod enim non fuit, ne esse quidem potest, aut quod eripi potest, non est nostrum.

')

Utitur Sallustii verbis in Jug.

1. 3.

87
Et siniul hoc ipsum et a re et a persona: a re 'nihil esse proprium', a persona 'cuiquam'. 6. peoprium perpetuum, non temporale ac mutuum.
5.

717

suMMUM BONUM ESSE mirum, quod pleno mum bonum Pamphilum'.

.
. .

et neutro extulit 'sum-

718

AMicuM

A. V,

amicus
et

animi

est,

amator

corporis:

non

enim continuo amator

bene vult,
fuit,

ut Dido amavit

quidem

Aeneam, sed non

nus'
72.8).
(a)

et

amica

quae

ait 'non potui' cett. (4.

600) et idem Catullus 'cogit amare magis, sed bene velle mi(c.

quovis logo paratum 'paratum' dixit ad

^)

omnes

affectus,

quicumque de proximo

essepossunt, et maxiaxccQ

me
(II.

ad Homericam sententiam respexit ^"Ektoq

Hccl

av

(xoi iaoi

TtccTriQ

Tcoiina

(irjTrjQ tjSs

KaeiyvriTog, Gv de

(loi

^aXsQog naQaxoiTrjg

6.

429).
1

rum'
719
1

a et est offlcium et blandimentum. 2 * 'Amatorem' et 'vidixit ad discretionem ut per ea quae enumerat maritum
,

ostenderet.

verum ex eo
Veteres
f.

id est

Pamphilo. 2 nunc misera quem

c.

d.

cum admiratione
720
2
nitatis
p.'

pronuntia 'quem' et

cum exclamatione quadam.

'illius

'facile'

dicebant pro certo, ut Cicero

vici-

(Rosc.
intulit

Am.
et

15). 3

dolorem 'dolorem'
amittendi,

distinxit Pro-

bus et post

separatim quod sequitur. 4 facile hic plus

mali est

in

dolore

metu

scilicet

quam <illic
est id est

BONi^
1

in voluptate retinendi.

FACiLE Hic PLus M.

ei

'facile'

adverbium confirmantis

liquido
dicit

summo', enim ex bonis, quae bona existimamus, plus nos mali ca-

manifesto.

5 *

quam

illtc boni in 'bono

pere,

boni,

ut

cum aut amissuros nos credimus, aut amittimus, quam cum habemus. 6 facile cett. 'plus maU' in dolore et metu, diximus (schol. 4). 7 quam illic b. id est in amico, amaet

tore
721
1

viro

(cf.

v.

718).

mi

homo quid

istic

obsbcro est ex Mysidis verbis quid Davus

faciat

demonstratur. 2 quid istuc mali est involutum puerum

est'

portabat Davus, et ideo dicit mulier 'quid istuc mali

ille

dum

evolvit

et

puerum

profert;

quem postquam
puerum?'

expedivit pan-

nis,

tum

illa

dixit 'quo portas

') 'De' vei 'ex proximo' usurpatum ut apud Plautura in Aul. 31. 164282 et Apuleium (Hand. de part. II p. 223); igitur nimis breviter nec eleganter haec dicta pro: 'ad omnes afifectus animo capiendos, quicumque ex proxima affinitate e. p.

cf,

Hartman

p. 148.

88
722

MYSis NUNc opus EST A. H.

R.

haec scaena actuosa est, magis

enim

in

gestu

quam
in

in

oratione est constituta. 2 mysis n. o.

properantis et impense agentis Davi verba monstrantur.

723

EXPROMPiA
ut

raedium prolata. 2 memoria

')

atque astutia
ad agendum

'memoria'

praecepta retineat Davi,

'astutia'

strenue quae imperaret.

3 MEMORiA simpliciter: ut memor sit Davi praeceptorum. 4 Et mkmoria modo pro intellegentia, ut Vergilius 'instamus tamen immemores' (Aen. 2. 244).

726

Ex ARA suME

H.

V.

T.

'ox

ara'

Apollinis scilicet,

quem
et

'Ayviatov

Menander vocat. 5 Tb
Ex ARA

'tibi'

quasi gestum

quendam

motum
61).

stomacliantis habet, ut alibi 'nam quid vis tibi?' (Heaut.

s.

V.

verbenae sunt omnes herbae frondesque

vel

festae
loco

ad aras coronandas,

puro decerptae.

Verbenae autem
^).

omnes herbae frondesque ex dictae veluti herbe-

nae; Menander
2

sic (***)

Apolliui comoedia est dicata, in cuius honorem aram statuebant comoediam celebrantes. 3 Apollini ergo comoedia, Libero patri tragoedia. 4 vebbenas tibi verbenae quasi herbenae redimicula sunt ararum. 6 Et 'tibi sume' dixit non 'tibi substerne'.

Aut quod

727

QUAMOBREM TUTE
gratia

iD

NON FACis

'tuto'

tuuc dicitur,

cum

pro-

noraen ad eara revocatur personam, a qua sumitur, ut verbi

cum dicimus
Sl

'tu lege',

ille

nobis respondet 'cur tute non

legis?'.

728

QUIA

FORTE OPUS SIT AD ERUM

l.

M. SiC lOCUtUS OSt Ut

'ius',

explicari atque intellegi non possit: aut

ius

enim deest
illa re.

ut sit:

iurandum,

(a)

aut

ut

vulgo dicitur

iuramentum.

3 Et

opus est
729
TJT

illara rera, non

opus est

a 2 lURANDUM pro ius iurandum. LiQuiDO possiM 'liquido' pure et manifeste.

a
(a)

Nam

quae sunt pura et defaecata, liquida sunt.

iN TE iSTAEc beue
siraile
est.
:

780

NOVA NUNc RELiGio

servura
'cedo'.

ius

iurandum me-

tuere

raonstri

4 cedo porrigentis est ma-

num

2 'Nova

religio'

in

serva et subita. 3 nova nunc r. servum

est.

nolle mentiri

nova religio

') -)

lusta lectio est 'malitia', cf. edd. Syilabae leguntur graecae prorsus obscurue.

89
781

UT QuiD AGAM PORRO

alias temporis.

I.

porro adverbium est

modo

ordinis,

732

SPONSAE PATER
'quis

I.

mire non dixit 'Chremes', ne,

cum

dixisset

Chremes?' rursus hic responderet 'sponsae

facit

pater'; et

non

temere hoc

poeta

nam

promiserat se rediturum Chremes

a.

'domum modo
783
1

ibo,

dicam ut apparentur,
p.
I.

h.

r.'

(v.

594).

REPUDio coNsiLiUM QuoD

beue 'intenderam'; verbum a

venatoribus translatum, qui retia intendunt ad feras captandas:

hic ergo, quia parat
dixit.

Cliremem

et

Simonem

fallere 'intenderam'

2 Vel a sagittariis atque arcu.

734
et

NEScio

QuiD NARRES benc 'narres'

narrare enim

aliena

quae nobis non sunt necessaria dicimus. 2 ego quoque hinc

ait

AB bene
735

'quoque' quia et

Chremes veniebat.
dicit,

Tu UT suBSERviAS rccte

'ut subservias'

non enim tan-

tum
736
1

loquetur Mysis

quantum Davus.

ORATioNi UT cumque opus sit verbis 'orationi' meae, tuis

'verbis'. (a) 2 vide cauta esto, specta, intellege.

1 a plura enim loquetur Davus, inde 'orationi' dixit, sequetur, ideo 'verbis'.

illa

sub-

738

aut tu plus vides

a

si sapis,

intellegis.
c.

739

NE quid vestrum remorer

'remorer' retardem, retineam:

remora,

pisce minutissimo, qui

navem

retinet,

nam

Graece

ixevalg dicitur.

740

revertorpostquam

q. o. p.

adest ipse nunc Chremes, cuius causa

scaena fraudibus instructa est, ne promissas compleat nuptias.

741
1

ut iubeam accersi recte 'iubeam', quia

est. 2

summa potestas nupeum non

mulier

tiarum in patre puellae

est,

sed quid hoc non interrogantis

ut appareat

sed

mirantis

et

non

intellegentis,

oculis

prius

quam

corporis offensu sensisse

puerum iacentem.
quaerit, qui nunc

742

PUER hercle est

'hercle' ornativa particula est. 2

magis quam Mysis. 3 ubi

743
jfON

illig est

Davum

abscessit, ut et ipse de foro venire videatur.

mihi respondes bene

'non respondes'; se enim

memor

est vetitam

quicquam dicere,

nisi subserviat orationi Davi.

90
744
1

BELiQuiT

ME HOMO

A.

A.

mire

hominem

non

Davum
est admi-

dixit,

ut etiamsi audiat Chremes, incertam

personam hominis

audiat,
rantis

non Davum. 2

di

vestram fidem adverbium

cum exclamatione.
QuiD iLLic HOMiNUM LiTiQANT legitur et
'litigat'.

745

QuiD turbae est apud forum haec verba sunt venientis de

foro. 2

746

TUM ANNONA CARA EST comminiscentis

CUR TE OBSECRO ME HIC SOLAM

est potius

quam

ali-

cui referentis. 2

quidnam aliud digam hoc ad spectatores.

anoaidnirjGig tertia. 2

747

HEM QUAE

HAEC EST FABULA fabulam se

rationemque ignorat.
748

dicit audire, qui rei

principium

EHO MYSis

'eho'

interiectio est vel principium animadversio-

nem
750
1

in se poscentis aut repente cernentis.

QUi Hic neminem a.

et

V. callide

affirmat
et

non

sibi

visum Chre-

mem, cum

praeviderit venientem
(a)

praesentem videat. 2

MiROR unde sit 'miror' veteres

pro

nescio ponebant, nam

admiratio ab ignorantia descendit: Plautus 'ne quis miretur qui

sim, paucis eloquar' (Aul. prol.

a

1).

cum

'unde'.

751

Au

interiectio

est consternatae mulieris- 2

:

concede ad

d.

bene 'ad dexteram'

vult

proximum

ei

sinistra enira venit Chremes; 3 et non Chremetem, sed iuxta; supra enim dixit 'ego
u.

quoque hinc ab dextera

752
1

m.

a.'

(v.

734).
et

deliras non tute ipse deest 'eum mihi dedisti?' sed

supra et nunc interturbat Davus, ne mulier totum dicat. 2 non

tute ipse summissa voce. 3 verbum si mihi unum accomodate comminatur Davus: paene enim Mysis universa narrabat.
753
1

PRAETEREA QUAM QUOD TE ROGO hoc

:

et

sensim

et ut

senex

audiat pronuntiari potest

'praeter

quam quod

te rogo'. 2

cave

gestu comminatus est et vultu ut suspenderet comminationem

deinde infert gestum. 3 Ordo

764

cave faxis.

2 maledicis nove 'maledicis' pro comminatione posuit,

cum

pro

convicio poni soleat, nisi forte quia contumeliae genus est

natio
;

commi-

3 quidam putant esse

unam personam, Davi scilicet dictum

')

superius Mysidi non satis manifestum Chremi in maledicti simili-

tudinem derivantis. 4 [unde est dic clare]

')

hoc pressius

dixit.

Scholium pertinet ad

v.

praecedentem.

91
1

ret

MALEDicis cum contemptu loqueris, convicium facis; appaergo 'maledicis' lentius dictum esse cum dixerit 'dic clare'.
'vero' saepe ad

755

MiRUM VERo

ironiam refertur. 2 mirum vero

est:

iMPUDENTER boDO ordinB locutus

primo enim causa impu-

dentiae natura est, deinde condicio,

754

5 [a nobis]

^)

quia

'a nobis'

parum

intellegebatur, hic addidit

morem
757
1

meretricis, ut vel sic intellegat senex.

e.
I.

ADEON videmur vobis

et mala.

idoneus

est aptus ad

omnia

et

bona
758
1

iN QuiBus sic iNLUDATis et

te

inludo in te septimo casu

sit:

et in-

ludo
756
757

accusativo dicimus.
'in'

2 Sed

primo supervacuum est ut

effeclt

quibus

(a) sic

inludatis.
intelle-

a AB ANDRiA EST A
xit

quod voluit Davus, H. Chremes, ex qua sit Pamphilo natus puer ').
(v.

nam

ADEON 'adeone' ut 'adeon ad eum?'

315).

758

3 vENi iN TEMPORE
tat.

cum

provisus

sit,

intervenisse <Z3q'^ pu-

4 vENi

i.

T.

'in

tempore' opportune, nos sine praepositione

et

dicimus
759

tempori. PROPERA ADEO PUERUM TOLLERE hic versus

1

tempore

clare dicituF, sequens

ne senex audiat, presse.

760

CAVE QUOQUAM Ex iSTO EXGESSis Loco nccessario Davus retinet

Mysidem, nondum enim omnia audivit Chremes, nondum comperit,

unde

sit

mulier et puer de quo susceptus

'faxis'.

sit.

2 excessis

pro excedas, ut
762

AT ETiAM ROGAS rursus iurgium repetit

tionem.

et

turbulentam ora-

76:^
fet

CEDO cuius
est

p.

'cedo'

idem

significat
et

quod dic

et

dictum cum quadam fiducia

est, interrogantis aliquid.

contemptu

eius,

da mihi (a) cum quo

sermo
764

a Ergo repetitionem

significat,

non supervacuam orationem.

MiTTE iD QUOD
1

s.

hoc lentius et

summisse.
'vestri' et 'Pamphili' len-

765

HEM QuiD PAMPHiLi apparct mulierem

pronuntiasse

tius

quam Davus

vellet

et

ideo

nunc repetisse

nomen
simul:

'nostri? Pamphili?' 2
et ut

hem quid duas

res operatur

Davus

ignarissimum se ostendat

et ut

Pamphilus nomi-

netur; et argute repetit

nomen Pamphili

quasi per indignationem,

*)

Hoc

Scholium pertinet ad v. 755. igitur scholium ad v. 756 legitur

in

medio scholio

758. 2.

92
ut soceri auribus adulescentis

nomen

inculcet; metuit enim, ne

non audiat velut senex.

766
et
i

RECTE EGO H.

s.

F.

N.

ct hic effccit

quod voluit Davus, ut

et

Pamphili Chremes puerum esse cognoscat

2

recusetgenerum.

HAS FUGi

id

est huiusinodi.
ccTloat(07ir](Sig

767

FACINUS ANIMADVERTENDUM
2

quafta.
ut 'puerum' audiret

QuiD CLAMiTAS clamavit enim Davus

CETT. vult

Chremes. )
768

QUBMNE EGO

negando inritare mulierum ad

confir-

manda quae
769
3
1

vult.
A.

HOMiNEM

cxclamatio Mysidis testimonium veritatis

est anus.
4-

est.

Cauthara nomen

et

hoc dixit, ut leviter redarguat

se

Mysidem, non ut vincatur: hoc enim vidisse

subfarcina'vidi

tam Cantharura,
2

non

puerum portantem.
argumentum: prius

VERUM

viDi

c. s.

vide infirmum

puerum

adferri' dixit,

post non 'puerum' sed 'Cantharum subfarcinatam'.

770

suBFARciNATAM proprium anibus subfarcinatas esse, ut Persius

'pannucia

Baucis'

(4.

21)

et

Plautus

'doliarem claudam

crassam' (Pseud. 659).

771
1

QuoD iN PARiuNDo

A. A. L.

indicium secuta confirmatio est,

quain

expressit Davi refutatio; superest, ut etiam concludatur

effectus doli negante Chreraete se

efficit

daturum

filiam,

quod subinde

Davus

dolo.

2 aliquot liberae nec paucae nec multae.

3 LiBERAE testinaonia libera contra servura; et hoc proprium Terentii est,

nam

de

Romano more hoc

dixit.
illi

772

NE iLLA iLLUM
(Cat.
2.
6).

'ne'

valde. Cicero 'ne

vehementer errant'

773

CHREMES

SI

POSITUM PUERUM

iv VTCOKQLaei

et BSt

(Jilll1}Gt.g

tTa.HSit

enim a mixto ad imitativum characterem.

772 773 775
1

2 NE iLLA
2

iLLUM

Chremem

scillicet.
sic

CHREMES si p. p. |ui)anai(;, quando aliena verba mus, ut vana videantur.

pronuntia-

NON HERCLE
'at

F.

beue ipse de se tertiam personam

179). 2

fecit,

ut
sic

supra

nunc

faciet' (v.

ut tu sciens eloquenter:

enira veteres pro

scias.
i.

776

lAM EGo HUNc

M. V. p. bone

'in

mediam

viam', quia ante

') Scholium obscururn; vox 'puerum' leclum est paulo ante in v. 764; in v. 768 pro puero legitur 'quemne'. Eratne hic varia lectio 'puerum'? Hartman p. l^Q.

93
fores positus iacebat. 2
TtaQOfioiov

provolvam teque
3

i.

per

i.

l.

de proximo
4 Et dolo
id

repetivit.

(a)

provolvam porro volvam.

est,

quidem minatur quod facturus non

ut

verum sedulo

agit,

iam puer
2
dicitur.

tollatur e medio. ia)

a quando nomina sunt irapovo.uama, quando verba, -n-ap6|noiov 4 a simul enim servat Chremeti, ut ipse recuset generum, non ut a quoquam passus videatur iniuriam. 778
1

POL HOMo NON Es

est

s.

'sobrius' est sanae

mentis quasi se-

brius, hoc
ratus ab
his

quasi separatus ab ebrio, ut

secretus
t.

sepa-

qui cernuntur. 2 fallagia alia aliam

prover-

bium, cui subiacet

780
781

memorem mendacem

esse oportere.

civEM ATTiCAM ESSE H. trausit ad imitationem.

AU
nimio

interiectio est conturbatae m^ulieris.

e

782

iogularium in malum

contrario: pro gravi et molesto ac

iocosum
Hic

(a).

a ergo kot' dvxiqppaaiv. 783

1

QUis

LOQUiTUR

CHREME principiuQi loquendi Davus

2.

Cliremeti dat perfectis quae ipse conatus est.

per tempus

a.

idem

est 'per

tempus' quod in

pus A. astute, quasi

3

tempore. 4 o chreme per temeum nunc primum viderit.

aut 'nec' pro

Aut

certe 'per tempus' tempestive.

784

AH NEG tu omnia
2 NEc

non
non.

legitur, aut 'ne omnia',

ut ne producatur et accipiatur pro

Tu OMNiA

'audisti'

subauditur.
infert et inculcat fre-

785

AUDiSTi OBSECRO

HEM exsultaus Davus

2 audisti o.
.

quenter repetendo
affirmat

'audisti'.

hem

difficile

credendo

non scivisse praesentem

CRUciATUM Hi
'illo'

ut

hac

confirmatione nihil

illum de se faciat suspicari.

786
787
1

iN

A.

nec

'in

crucem* sed

'in

cruciatum'.

HiG EST iLLE

hoc
D.
L.

cum emphasi quasi vir magnus; sed Chremetem ostendens dicit cum ironia. 2 non te credas
Vergilius 'non Diomedis equos n.
c.

c.

A.' (Aen. 10. 581).

alie-

788

NiHiL POL FALSi Dixi Mi SENEx beue 'souex', quia quasi

s.

nior est et ignotus Mysidi. 2 mi

subpalpatio muliebris.
in

789

NE me attingas quaedam ostenduntur aperte

comoediis,

quaedam ex
790
si

aliis

personis intelleguntur.

POL GLYCERio NON OMNiA HAEC anoGiain^Gig tcitia, quod <^quaealienae

dam>>

personae intercessione reticentur. Fiunt autem

94
artoff/QjTrijfffi?,

id

est
et

reticentiae,

modis tribus: aut enim tacet

et

per

se

ipsum

ad aliud transit

est prima, aut tacet nec

ultra

aliquid dicet et est secunda, aut alterius interventu persilet et est tertia.

sonae
791

NEscis QuiD siT

AGTUM

'nescis'

plerumque dicitur ei,nonquem

voluraus redarguere imperitiae aut ignorantiae, sed

quem

facere

volumus ut
794
1

velit libenter audire.

PAULUM iNTERESSE hove pro

F.

mu
3

ikdrtoaaig Gx^qna. 2
;

EX

ANiMO OMNiA UT
animo'
nisi
'ut

N.

F,

flgura

icps^rjyrjGLg

uam

quid est 'ex

fert

natura'?

Et haec sententia a Terentio

imdsLXTLy.&g posuit.

iQcavtj^axiK&g prolata est,

quam Menander

795

UT FERT

N.

naturalis et ingenita actio,

'et

quam

ea

^)

quae

dici-

mus, ut Vergilius
(Ge.
2.

putre solum,

namque hoc imitamur

arando',

204).

5
796
1

iN

Hoc

H. p. D. E.

0.

in

hoc loco persona ad catastropham

hic Crito nihil

machinata nunc loquitur,

nisi

nam

argumento debet

absolutionem erroris eius; simul ex verbis suis

sit

quam

gravis

quam modestus

quamque
mortua

iustus ostendit. 2 in

hac

cett.

non

'habitare' sed quia

est 'habitasse' dixit. 3

platea Graeci
scribimus.
eli-

nXaTsiav dixerunt,

quam nos

p1a

t
,

ea

m dicimus; secundum formam

spondeum
unum
425).
1.

eiusmodi
797
1

et

Mrjduav

Medeam
0.
1.

gtiovSslov

QUAE SESE inhoneste

2

optare
t.'

est

de duobus

gere: Vergilius 'pars optare

(Aen.

PARERE Hic
To

D.

animo heredis

dixit 'parere divitias'.

798

(a)

TiQmou etiam servatum est gravi viro,

;

cum

illum so-

brinae pudet

simul

et hic ostenditur eius generis fuisse

nisi,

Chry-

sidem, ut probe vivere potuerit,

cogeret. 3

ut

ait (v. 71),

necessitas

quam

in

patria h. avTL^sTov primum. 4 potius quam

in

p.

h. p. V. his verbis

iam honestus a poeta inducitur

Crito

et dignus,
1

cui credi oporteat.

POTius QUAM iN p. primum dolet Crito, quia meretrix fuit Chrysis, secundo progressus queritur, quod mortua est. 2 a*Et nota, quod tria dicit contempsisse Chrysidem: patriam, honestatem, paupertatem. 5 pauper vivere 'sed cognatorum neglegentia coacta' (v. 71).
^)

Vide Wessn.

in var. lect. Si

expmplum

Vergilii attendinius requiritur huius-

oiodi sententia: nat. et ing. actio, quain imitantur ea,

quae faciraus industria.

95
799

AD ME LEQE REDiERUNT
testamento.

B.

Mc
si

ius tractavit dicendo 'redierunt',

est heres de

quia in familiam redeunt,

non

proximo aut ex

800

SED Quos
aut

p.

V.

e rr

ga

est

cui necessario respondetur nihil

etiara aut non, percontatio, cui

horum, ut

si

quis dicat:
(a)

ubi habitabat Chrysis?

(scil

dicatur:

ecce hic;

simul etiara raodeste et mature et de se nihil interrogatu'salvete').

rus coepit a blandimentis

apercontatio, utsi
misisti?
801

quis dicat:

cur adulterium com-

ESTNE Hic CRITO

nam
802

sic

nati, ut

sobriui sunt consobrinorum filii dicit Menander verum ut alii putant, de sororibus sint sobrini quasi sororini.
s.

c.

MYsis SALVE SALvus sis

tis est,

c.

'salvus

sis'

asseveratio salutan-

non quasi responsio.

sequebatur ut diceret
sed magis gemitu signifi-

803
et

iTAN CHRTsis HEM non nuuc interrogat, sed commiseratur,

ita
'periit',

cat quod

minus

dixerat.

2 Nos QuiDEM POL MisEBAS PERDiDiT hic intellegitur supra sub-

audiendum
804
1

'periit',

nam

Tzphc,

t6 'periit' haec reposuit 'perdidit'.

QuiD vos Quo PACTO Hic progressio loquentis ad interrogan(a)

dum.

2 quo

p.

h. significatio est peregrinantis.

'sic'

3 nosne sic

UT QuiMus A.
ris

t6

nudum

est

^)

et est significatio languo-

cuiusdam

et lentitudinis.

4 sic ut quimus cett. et ad prae-

sentis et ad praeteritae vitae

sio,

excusationem pertinet
in

ista respon-

qua purgatur voluntas

in

quaestu meretricio Chrysidis.

Caecilius
(Eibb.
fr.

Plocio
11).

'vivas

ut

possis,

quando nequit ut

velis'

com.

a id est: puto, inquit, quod

s.

illa periit,

vos autem quomodo?

806

quid glycerium iam h.

convenit hereditatem petenti, con-

venit indici futuro.

2 Ergo recte et ordine quaesivit 'quid Chrysis?quid vos? quid Glycerium?'

807

1 utinam novo genere exoptationem pro negatione intuht. 2 haut auspicato huc m. a. id est inauspicatus, quod non esset

auspicatus,

et

usitatum veteribus

sic dicere,

si

quando

aliter

quid evenisset
^)

quam

vellent.

Interpungitur ante et post

'sic'.

808

NUMQUAM Huc TETULissEM PEDEM

cett. et 'ferte
critici

Vergilius 'meoe efferre pedem'

2.

simul faunique pedem' (Aen.

657. Ge.

1. 11);

sed

adnotant altius esse charactere comico 'tetulissem pedem'.

est aut
'ita

809

SEMPER ENiM DicTA EST CETT. aut vcris credeudum

falsis

etiam

quae tamen inveteraverint;

2.

hinc

Cicero

ha-

beantur itaque dicantur' (Verr.

1

87).

(a)

a 'habita' ergo plus est quam

utili.

dicta.

skmper eius a pos-

biU et

810

NUNC ME HospiTEM
mire dixit: 2
(a)

L.

s.

et 'mo' et 'hospitem' et 'lites se(ix

qui'

totura

ifiqxxascog.

2 a ME cum emphasi id est senem et remotum a Utibus, hospiTEM hoc est peregrinum, lites sequi id est pauperem.

811

QUAM
1

iD MiHi siT FAGiLE

a.

V.

id ost difiBcile et inutile.

Et est

comicum.
811

GRANDiuscuLA lAM PROFECTA EST ad partcm aetatis refertur

2
(a)

grandis,
tis

maior autem

generaliter et ad

summam

aeta-

refertur et ad

comparationem

aetatis pariliter positum.

2 a id est grandis natu est,

815

SYCOPHANTAM beue 'sycophantam', quia bonam causam habet et

^).

nihil aliud timet nisi convicia

1

3 Et
in

sycophantam subdistingue.

sycophantam hoc

est:

cum

me

conveniunt

lites.

816
817

tum ipsam despoliare licet ab honesto.

1

OPTIME HOSPES
aut
2

p.

c.

A. 0.

'autiquum' absolute dixit, ut ae-

quum
818

bonum,

quod antiqui solebant.

'morem
et ingenium*.

Aut

certe per gWenviv, id est

2 Et est ordo: duc

1

me

ad eam, <^ut videam>.

huc',

inquit, 'ut videam'; cur

Duc me ad eam quando huc veni ut videam 'veni autem 'ut videam'? quia timet.
V.
s.

819

NOLO me hoc in tempore

bene 'senex': Simo enim

cum

Chremete

est: propter

hoc videri non vult, ne eius utatur apud

socerum testimonio, rem esse Pamphilo adversus Glycerium,

et rursus nuptiae confirmentur.
^)

')

-)

Hoc est: nihii vere exprobrare mihi possunt, sed tantuin De hoc scholio vide infra in adnotationibus.

convicia in

me iactare.

97

V
1.

820

SATis lAM CETT. haec scaena officiorum disceptationem con-

amicorum et paterna pietate tractantium. 2 satis cett. haec veluti quaedam controversia est, namque iniuriarum reus fit Simo contradicitur per coniecturam falsum esse quod intendit, cum Pamphilus neque amet neque
tinet

patrum

inter

se

de

offlcio

ex eo qua

filius

natus

sit (cf.

v. 836), et

adhibetur derivatio causae,

dicitur

meretricem

ista

omnia esse molitam ad disturbanille

das nuptias. 4 spegtata probata ut

iuventus' (Aen.
8.

ait 'et

rebus spectata

151).

3 SATis cett. bene negaturus flliam purgat prius offlcium suura de fide promissi etultro accusat ipse.

823

iMMO ENiM 'enim' nyQskKov est figura. 2 jmmo enim nunc

CUM maxime ab te postulo renuntiare affinitati Chremem aut parum adhuc intellegit Simo aut subtiliter dissimulat, ut ad fidem
promissi
824
et

hominem

compellat.
i.

UT BENEPiciuM vERBis

'initum' coeptum, ab ineundo,

unde

initia quoque

dicta.

826
826

DUM

iD EPPiGiAS

QUOD vELis legitur

id est
:

et 'quod lubet'.

NEQUE MODUM CETT.

gnitate amoris
irapossibile

non cogitas aut quantum de

sit

benisit

exigendum aut praesumendum

aut

quam

quod petas.

827

REMiTTAS lAM 'remittas' pro mittas.

2

828

HOMiNi ADULESCENTULO sic Sallustius 'occultans se tugurio

5).

mulieris ancillae' (lug. 12.

1

PERPULisTi ME UT H. A. hic Bst tota accusatio.

D.
I. s.

830

PiLiAM UT

invidiose

non 'promitterem'

inquit, sed 'darem',

832

quantum in te est. DUM RES TETULiT compositum pro simplici est 'tetulit'. (a). a et altius, quam decet comicum characterem, dictum videtur
(cf.

808).
0. cott.

834

PER EGO TE DEOS

Karsten, Com. Don.

defonsio per coniecturam. Et est ordo

7

per deos oro te ego.

98
835
887
1

QuiBus iD MAxiMB argumentum a persona. 2 quibus cett. causa

ratiocinativa.

UBI EA CAUSA
intulit 'ob

QUAM OB RKM HAEC FACIUNT avaK6Xov9ov, nam

dixerit 'ea causa', sed

non

quam causam', cum supra

'causa'.

quasi dixerit 'ubi ea res', intulit 'quam ob rem'.

2

Aut 'rem' abundat aut

83y

vuLTU VERO quasi dixerit Simo 'simulabat

ADESSE ME NEUTER SENSERiT quacritur
:

ancilla'. 2

cum

iBi

etsi visus

a Myside

erat,

tamen ignorabatur Chremes

non
iBi

esse,

donec diceret Davus

integrum 'tum cum'.
,

'hic est ille,

te c.'? (v.

787).
,

cuM

ADESSK 'tum' doest

ut

sit

840

DAVus DUDUM PRAEDixiT MiHi hic osteuditur

3 AC voLui DicERE 'ac' pro
1

quod

vidit calli-

dus Davus, ut praediceret futurum seni, quod ipse erat facturus.

841

contra quam.
sit
:

NEscio QuiD TiBi suM 0. deest 'propter', ut quid. 2 Aut: nescio quare, ut sit adverbiale.

propter nescio

842

ANiMo NUNC lAM OTioso EssE iMPERO haoc scacua principium

et

indicii

iracundiam senis continet, atque in ea vehementer

patris ac

exprimitur consuetudo
2

domini offensi

et indignantis.

ANiMO

N.

I.

0.

E.

exsultans egreditur Davus nuntians prona

securo,
(a)

esse

omnia ad securitatem. 3 Et otioso

3 impero pro

volo. (a\ 5 et 'impero' superbe dixit:

summum

enim indicium
fiat

securitatis est superbia.

3 quia negotium sollicitudo

est.

4 a * an ut statim

tam-

843

quam illud quod imperatur? unde egreditur hic non interrogat, sed cum admiratione
magis cum indignatione
2 MEO PKAEsiDio esse impero'.
dicit.

vel

3 atque hospitis Critonis

id cst

scilicet.

ATQUE HospiTis

'auimo nunciam otioso

in

844

EQo

commodiorem hominem hic Davus admiratur, quod

c.

ipso articulo periculi supervenerit Crito, 2 ego

h.

(adventum

TEMPUS NON

viDi) potcst

cuim

ot
(a)

commodus
[nam]
ia

esse quis et alieno

in

tempore supervenire potest:3

est,

commodum

homine
facti.

adventus

in facto eius,
. .

tempus
hic'
(a).

opportunitate

scELUs QUEM

H. L. 'scolus

nou est soloecismus, ad sen-

sum enim non

ad verba respexit.

99
3 a * Et
5

commodum

in

homine
4

est, sed et

opportunus adh.]

ventum malum habere

sensus.

potest.

[commodioeum

auUrmnjic;

^)

a * etenim propter sensum verba sunt, non propter verba

846

2 Proverbiale 'in vado' in tuto.

OMNis REs EST iN VADO 'in vado' in securitate: 1 profundo pericuium est, ita in vado securitas est.

nam

ut in

846

2 SALVE BONE viK ifonia maior est

quam

increpatio,
')

cum enim
ironia lau-

omne genus
noster

criminis aliquis spreverit, tunc exclusi

interiectio perturbati est. 4 o
significat

damus. 3 ehem simo

dicendo
esse inventam.
1

noster ghreme

latenter

Glycerium filiam Chremetis

* QuiD

AaAM plus
s.

est dicare 'quid

I.

agam ?' quam

cogitare de fuga.
').

847

OMNiA APPARATA

qula infecta sunt de paratis

2 curasti

probe memoriter: supra enim senex dixerat 'immo abi intro,

ibi

me
1 UBi

opperire et quod parato opus est para'

(v.

523).

848

voLES ACGERSE

'ubi'

pro quando.

(a)

2 bene

sane <^'sane'^

valide, quia qui sanus

idem
loci

et validus.

3 id enim

verohicnung

abest

'abest' pro deest.

1

a non est enim

sed temporis adverbium

849

etiam tu hoc respondes 'etiam' aut hortatio est aut con4

iunctio.

mihine quando non sumus parati ad respondendum,

ita turbari

ducendo tempus eludimus: 5 apparet

consilio poetae, ut

Davum modo

omnes amittat fallacias et oppressus prodat Pamphilum, dum malum comminus perhorrescit totumque hoc
;

ex argumento est: vult enim poeta iam catastropham

1

patefieri.

ETiAM TU H. r. doost 'au uon'. 3 * Et vide quanta dixerit

'tibi'.

et 'quid' et 'istic' et
^^50

MODO introii hoc signum perturbati inducit ob conscientiam Davi.

1

851

cuM Tuo GNATO UNA servi excusatio

et

filii

accusatio est, 2 et
consilio

hoc quasi a perturbato dicitur servo, sed

poetae ad

exitum festinantis

resolutionem fabulae. 3 anne est intus

PAMPHiLus causa irae vehementior inventa.

853
1

suNT nulla ratione

dicit 'sunt',

sed ne nihil respondeat,

nam

')

Lemma
cf.

debet esse 'scelus quem', sed vel sic scholium non est Donati, qui
607.
4.

dedit 5;
^)
^)

'Exclusi'

scil.

a criminando.

Scholium corruptum. Correctio SchoelHi, quamrecepit Wessnerus 'q. i. sunt, dicit parata suut' non placet. Estne lacuna sic supplenda: 'de paratis loquitur per
ironiam'? Aliter

Hartman

p. 151.

100
perturbatus est utpote oppressus. 3 quid illum
c.
c.
i.

l.

Chremi

convenit hic sermo: hic enim irridet, qui et supra dixit 'aman-

tium

irae

araoris
flt,

integratio

est',

et

sic

hoc

dicit, ut alibi 98).

'credo, ut

misera prae amore exclusti hunc foras' (Eun.

2 QUiD iLLUM deest 'propter', ut sit: 'propter quid.' 5

LiTiGAT irridet

Simonem Ghremes,
(v.

qui dixerat 'irae

cum illa sunt inter

Qlycerium

et

gnatum'

552).

854

iMMO

VERO iNDiGNUM CHREMES bcne ad

deterrendus,
vel

eum

loquitur, qui

est

a nuptiis
vel

qui

non interturbet orationem

suam
ei lis

quera
sit

iam

sibi

precatorem destinet. 2 Ita loquitur,

sit

quasi haec

causa, cur

Pamphilus ingressus, quod quasi

intendatur a Critone hospite ducendae uxoris,

vitiaverit.

quam civem
quis'

Atticam
856
si
1

NEscio

Quis

SENEX

MODO vENiT bcne 'nescio

gratificari. (a) 2

etenim

notus esset, videretur

vel

ellum veteres, quod

nos 'illum' dicimus,

vis 'ellum'

'ellum'

vel

'ollum' dicebant;
intellegi,

quampro

quidam ecce illum velint

Glycerii ostendat

tamquam
alii

ipso

domum

Davus dicens

'ellum', 3 quasi

en

illum:

est enim, ut alii volunt,

(a)

pronomen, ut

adverbium

demonstrantis.

5 coNFiDENs

confidentem
:

hic pro constanti,

non mala significatione posuit. 6 catus

naQa
xb
noceiv,

callidus, doctus, ardens

uude Cato dictus

ingeniorum etenim igneus

vigor est.

minus verus. 3 a namproille ollus ellus. 4 * Sed, ut diximus, adverbium compositum ex pronomine videri potest, ut sit en vel ecce illum.
1

id

est gratiosus esse testis et

nomen huinsmodi

veteres sic proferebant:

866

viDETUR ESSE QUANTivis PRETii ad maguitudinem refertur

'quantivis',
scite

<jaon^

ad parvitatem pretii; 2 et totum oratorie,

enim locutus

est.

3 Sed interest inter 'quivis' et 'quantivis'; temptionis est, alterum laudis.

nam

alterum con-

857

TRisTis
'tristis':

ad laudera interdum sumitur, non ad amaritudinem

Cicero 'iudex tristis et integer'. (Verr.
:

1.

80).

859

GLYCERiuM SE sciRE civEM EssE ATTicAM bcne

ea quae locutus est 'scire se' dixit.

constauter ad

860

DROMO DROMO commotus

ira et dolore nihil dicit, nisi lora-

verbum si addtdrris omnia praesente socero contra nuptias loquitur.

riura repetendo saepius vocat. 2

bene, quia

101
861
1

AUDi OBSECRo plerumque a verberandis vel indulgentia

'j

lo-

quitur

vel raora. 2

sublimen

id est

sublime, per altum. 3 quan-

TUM POTEST hoc

tiurn

est celerrime, quia segniores se ostendunt servi

ad puniendos conlibertos, scilicet raora veniara captantes indignan-

dominorum.
QuiA LUBET
lioc

862

sensu

et

supra dictum est

'ut,

si

lubitum

fuerit,

causam

ceperit,

quo iure quaque

iniuria' (v. 213). 2 qcjia

LUBET Davo
863
Sl

dicit,

rape inquam Dromoni.

QUICQUAM INVENIES MENTITUM ME OCCIDITO hic plUS

(v.

<^quam>
'occidito'.

supra dixit
864
865

199),

ibi

enim

'verbera' dixit,

nunc

ooMMOTUM citum, celerem.

1

QUADRUPEDEM
tragicum
in

c.

utrum genus ligaturae

sic dicitur 'quadru-

pes'
fiat

an 'quadrupedem' ut feram? 4 constringito mire: ne quid

comoedia, usque ad vincula ira progreditur

nec quicquam temptat ulterius.

2 An 'quadrupedem' id est: cum pedibus et manibus? 3 * An 'quadrupedem' pro cervo ac fugitivo posuit? Sic Vergilius 'saucius at quadrupes' cett. (Aen. 7. 500).

866

si

vivo TiBi qui certa minari volunt, incertam faciunt vitam

suam.
867

ERUM QuiD

siT

p.

F.

'crum' et 'patrem'

cum

ingenti pronun-

tiatione dicit; et alibi

'nam

qui mentiri aut fallere insuerit pa-

trem' (Ad. 55).

868

NE SAEVi TANTO OPERE

tivo
6.

'uo'

imperativo magis

quam

coniunc-

adiungitur, ut Vergiiius 'ne saevi,

magna

sacerdos' (Aen.

544).
1

869
2,

PiETATEM GNATi

i'Usf\pig, ()

et est ironia pro

mp

ta tem.

Et vide invidiam quasi parricidam accusantis

1

(a).

a deest enim 'vides' aut quid

tale.

2 a

non enim 'pudorem'

est

dixit sed 'pietatem'.

870

TANTUM LABOREM
secus 'me'.

c.

avklY}(.i'if)i.g,

assumendum

enim extrin-

872

Quis

ME vuLT
in

p.

p.

EST hic accusatio est, quae solvitur de-

fensione:

eo

quod ad amorem pertinet, per concessionem

')

Wessnerus

coniecit 'invocatur' vel 'imploratur*.

102
in

eo quod

ad Critonis personam, per coniecturam. 3 Et est

unoGicoTirjsig,

irati

familiaris

cum

pro dignitate peccati non

in-

veniat

convicium.

Et 'quid

ais'

non

est

interrogantis

sed

invehentis.
2
(juiD

Ais

OMNiUM

dTToaiiuTTnaK;

tertia, et est

ad deformatioait'

nem personae.
874

5 Et est IWenpK;
I.

multa significans, quod

omnium'.

QUASi
fecit.
(a)

QuicQUAM iN HUNc

GRAVius Dici POTEST, quam quod

quam quod
c.

peccavit.
Q. E.

875
sit

AiN TANDEM
et

quaorit Probus

'ain'

quae pars orationis

an una

sit;

est

autem

'ain'

quasi aisne. 5 ita praedi-

CANT <Cpraedicant'>
re

artificiose pro

dicunt

posuit: adeo in hac

vehementer commotus senex hoc ipsum repetit 'praedicant'

repetantur verba in qui-

per iracundiam: et ita est sv ^&et, ut

bus arguitur impudentia.

2 Et mire, quasi ipse dicat, quod Davus dixerit. 3 Ergo percontativum verbum est. 4 tandem pro tamen.
'ain'

876

Et 'confldentia'

modo

pro audacia et pro improbitate, ut in

(v.

Phormione 'homo confidens'

2 *

123), aliter hic

supra

(v.

855)

'confidens' pro constanti et gravi.

terdum
877
1

Ergo confidentia interdum in mala significatione, inin bona significatione ponitur sed f i d u c i a semper in bona
;

significatione ponitur.

qui nesciat quid dicat, amentior,

NUM COGITAT QUID DICAT ? (NUM FACTI PIGET?) ameUS quem non paeniteat facti sui.
irascentes,
(a).
c.

OSt,

4 Et

ut solent

avertit

orationem a secunda ad tertiam

personam.
2

NUM

Q.

D.

'praedicant' dicit, 'non dicunt'

quia iniuriarum se alligat. 3 num f. p. quia (cf. ad 875). 4 a ab ea cum qua

loquebatur ad aliam.

878

2
velle

NUM

Eius

coLOR
filios

p.

paterno animo

dicit,

namque
est;

patribus
cui con-

erubescere

pudentesque esse familiare

est' (Ad. 643).

trarium est 'erubuit, salva res

1

significatio indicans totius rei qualitatem. 3

puDOEis siGNUM 'slgnum' est parva quaedam Hoc ergo dicit: nec timet, inquit, nec eum paenitet nec pudet.
Eius
c.
:

NUM

879

UT PRAETER civiuM M. 'praetor' pro contra civium morem.

1

(a)

a nunc enim 'praeter' contra significat. 2 inpotenti minus potenti. 8 Vel certe debili et devicto. 4 civium m. atque l. et s. voL. p. tria contempta sunt: mos lex imperium patris.

103
881

TAMEN cum non

avoTioXov&ov.

dixerit 'quamvis', subiecit 'tamen', et est figura

882

ME MisERUM initium defensionis

qua
in

et

deploratio calamitatis

et miseriae,

amorem culpam removet

filius,

a voluntate sua,

cum

pater, quod
dei.

amat
esse

vitium mentis dicat esse non im-

pulsum

modone

id

tione ostendit

eum

demum sensisti pamphile comprobamiserum; 'demum' autem signum est

ani-

tarditatis, 3 et

madvertit, ut
883

sentire dicitur, qui vix se colligit vixque alibi 'vix tandem sensi stolidus' (v. 470).
;

olim obiurgatio est, quod dictum est 'olim'

confirmationem
inc. div.' (Aen.

autem per repetitionem

2.

ostendit, ut

ille

'divum

602).

886 884
886

<<AcciDiT>> evenit,

fuit.

ALiQuo PACTO quoquo modo.

1

SED

QuiD EGO cuR ME

E.

proprium est parentibus indigna-

tione

velut abicere
Q.

curam

filiorum,

cum destomachati

fuerint.

2 SED
887

E.

e'kksiif)ig

per a7to6icom]Giv.

soLLiciTo sollicitam reddo, id est contristo et perturbo.

3 cuR ME M. c. MEAM s. noD 'me' sed plus est et miserabilius, dicit.
1

886
889

'meam senectutem', quod

iMMO HABEAT VALEAT vivAT

HABEAT subauditur

c.

I.

uou irascitur ut pater, sed

dissimulat ut alienus, quia vehementer dolet.

2 Et
'illam'.
i.

890

Mi PATER 'mi' meus. 3 quasi tu huius

ille

p. 'huius'

se osten-

dens dixit, ut

'est hic,

est

animus

lucis c' (Aen. 9. 205).

2 Et principium factum a coDciliatione personae.

891

mira gravitate sensus elatus est; nec de Menandro, sed proprium Terentii. 2 'Liberi inventi' dicit, cum unus esset, sed invidiosius 'liberi'; 3 et 'inventi' non 'ge1

DOMUs uxoR

L.

I.

niti',

secundum

illud 'hoc scio

neminem

peperisse hic'

(v.

506).

5 Oratorie de uno pluraliter loquimur.

4 Addidit 'domus'

non

'lupanar'.

892

vicERis

verbum

est eius qui vix sibi extorquet, ut abiciat cuiratis.

ram,
893

et

proprium patribus ac familiare

p.

PATER licetne
scientia.

titubans et balbutiens oratio pudore et con-

896

AT TAMEN DicAT siNE AGE DicAT hoc totum non ox auimo permittentis, sed

cum stomacho

patientis est.

104
896
1

EGO ME AMARE H.
dicit,

F.

jwqnt/^oAm T^p iQtaiiivrig.

HANC FATEOR
offenditur
si id pec-

bene 'hanc'

non 'Glycerium', cuius

in

nomine

senex, nec 'peregrinam', ignominiam scilicet vitans. 3

CARE EST FATEOR

noli, inquit,

me

incusare, quoniam

amo; aman-

tem enim nemo incusat,

etiam

ut febricitantem
si

nemo

potest incusare,

cur febricitet; sed amare, inquit,

putas esse peccatum, fateor

et

me
4

hoc peccasse: mire igitur

est.

subdefendit culpam et

assensus irato

FATEOE iD QUOQUE 'mo peccars' scilicel. 5 * KST 'peccare': quia amor deus est, non voluntas.
897
1 TiBi

si id

pkccabe

PATER ME DEDo
t i

'dcdo' quasl hostilia et contraria volenti,

nam
898
1

dedi

o in hoste fieri solet. 2 quid vis oneris impone impeest translationem oneris dicendo 'impone' et 'feram'.
D.

RA exsecutus
vis

ME uxorem

H. V, A.

quod

unum

est

duo

fecit,

ut

ostendat se non posse sufferre. 2 ut potero feram obsequium sine

voluntate ostendit; et

multum

valet sub Chremetis praesentia

haec confessio ad recusandas nuptias.

899
1

ut ne credas pro ut non. 2 allegatum adhibitum. 3 hunc

scilicet.
dicit,

SENEM Critonem
4:

non 'Critonem' sed 'senem' tione pondus adiceret testimonio.

*

Et

ut de hac appella-

901

1 AEQUUM posTULAT DA VENIAM artificiose interpouit loquentem Chremem, quem volens usque ad cognitionem filiae reti-

nere non facit irasci Paraphilo

ob contemptum

filiae

suae et

propter hoc abire de medio. 2 da veniam concede et indulge.

900
902

siNE PATER 'ut

mc

purgem', non 'adducam'.

AB HOG ME falli comperiar

est et redargui se cupit.

patema

pietas! ipse accusator

903

paululum

s.

s.

e.

p.

supplicium
4.

dicit

ipsam accusationem.

904

mitte orare una

ditur Crito, in cuius verbis

harum quaevis c. hic non modo quod

2 mitte cett.

in

scaenam progreEt hic omnino

dicit.

ipse promittit, sed

etiam quid
error

ei

Pamphilus

dixerit, demonstratur.

omnis aperietur fabulae.

'una

Pamphilo

Et dicendo

harum' ostendit multas esse causas,

et

iam

pares esse magnitudine dicendo 'quaevis'.

105
906
(a)
1

ANDRiuM EGo cRiTONEM viDEO bonum

(2

initiuin cognituri filiam

SALVus

sis CRiTO

'))

ne laboret ad persuadendum, miro com-

pendio poetae iam Crito notus est Chremi.

1

a itaque compendii causa non laborat de agnitione personae

Critonis, ut ab eo facile doceri possit.

907

QuiD Tu ATHENAS iNsoLENs 'iusolens' insustus insolitus Cicero

:

'raoveor etiam loci

cipiendi'
(fr.

ins.'

(Deiot.
(a)

5),

Sallustius 'insolens vera ac-

4.

57 M.).

2 evenit, sed hicine est simo pudet

fateri propter

hereditatem venisse, et vide ipsum esse qui supra

h.
p.

'clamitent

me sycophantam,
et

m.'

(v,

815).

arrogans intellegitur. 2* Qui praeter legem agit humanam et naturalem insolens dicitur: Cicero 'iu victoria, quae natura insolens et s. e.' (Marc. 9).

a 'insolens'

909
910

iTANE Huc paratus id est subornatus et compositus dolo.

1

TUNE iMPUNE

H. F.

MiRE acriter aggressus Critonem dilatavit

fecit virtute oratoria,

incusationem et generalem
dicitur. 2

quae

dsivoirjg

tune hic

id est

Athenis, ubi delicta vindicantur.

911

iN

FRAUDEM
cett.

iNLicis iuligas,
8.

unde Vergilius 'terna tibihaecpri-

mum'
912

(Ecl.

73); licia

enim

dicta sunt quasi ligia.

te-

2 (SOLLICITANDO ET POLLICENDO

EORUM ANIMOS) LACTAS quasi

et

neros animos: lactare est dulcedine aliqua tenere, ad persua-

dendum inducere, unde

1

et

delectare

oblectare

dicimus.

soLLiciTANDO cott. hinc etiam oblectatio.

A. N. 0. vide oratorie agi: ut gravius Crito-

913

AC MERETRicios
accuset,

nem
sit,

Simo nunc defendit

fiiium,

quem iamdudum

in-

crepuerat. 2 ac meretricios

amores peius lenocinio crimen

inges-

non

amicam
s.
(fr.

facere de meretrice sed

coniugem.
'metuam
ut

2 NUPTiis coNGLUTiNATAs hoc graviiis est lenocinio.

914

mbtuo ut

h.

'ut'

ne non

Lucilius
2

memoait,

riam retineas'
'homo' vel
915
2

inc.

136

M.).

Et

bene 'hospes'

non

'Crito': est

enim

in ipso

nomine causa

diflSdentiae.

BONus EST hic vir cum pondere

B.

et distinctione inferendum.

3 Hic siT viR

dixit
^).

'hic'

per ironiam: nec virum nec

B.

bonum

esse

4 Hic viR siT

mire poeta,

cum
sic

oportuerit Critonem

inimiciorem Chremi esse

quam Simoni,

rem

inducit, ut

ei sit

') In codd. verba sunt Critonis, dicentis 'Salvus ad h. V.

sit

Chremes'. Vide infra adn.

')

Nos 'geen man van

eer' cf.

Spengel.

106
notior,

contra

quem maxime
Id

venerat, atque ab eo defendatur

possit.

raagis, ut res progredi ad

1

catastropham
non

NON ARBiTRERE

Bst

arbltreris.

916
917

iN ipsis NUPTiis in ipso articulo nuptiarum.

UT VENIRET ANTEHAG NUMQ. plerumque casus iraitatur industriara

et

hinc

saepe

flt,

ut etiam sedulo facta suspecta sint.

dici sibi voluit Crito,

919

SYCOPHANTA hoc

cst

quod minime

nam
815),

ita

locutus est 'clamitent

me sycophantam

hereditates

p.' (v.

HEM 'principium iracundiae. (a) 3 sic crito est hic mitte hic Chremes traducit illum ab iracundia dicendo sic eum esse. Me2

nander

'oGzcog

avTog ianv'

4 et recte, quia naturae ignoscitur,

voluntati non.
2 a audivit
'c.

enim quod maxime vitabat, nam

ait

supra

(s.

814)

m.

s.'

920
921

si
1

MiHi PERGiT QUAE voLT DicERE graviter et mature.

EGo iSTAEC MOVEO AUT cuRO est euim sycophantae pertur-

bare

rem bonam
ego
2

et
^)

curare
aut

malam; hoc ergo

cogito,

dicit

cum

v7to-

KQiGBi:

haec

turbo

quemadmodum
feres'

tu dicis,

Simo?
sed

NON Tu TUUM

M. AEQ. A. F.

'malum
(a)

non filium,
conveniunt;

amorem

in filio significat.

3 Et quaere, an conve-

niant haec verba pro Pamphilo venienti:

immo enim

nam

quanto magis dissimulat favorem, tanto plus acquirit ad

2 a

ea, quae loquitur.

an quia iratus est?

addidit
et

922

lAM sciRi POTEST

maturitate dixit.

temporis celeritatem

et

magna
supra

923

ATTicus QuiDAM

N.

F.

haec pars argumenti

est,

quae

et

iam
924

dicta est

(v.

221).

FORTE ADPLiGAT 'adplicat' proprie de naufrago in litus eiecto

atque egenti.
2 FABULAM iNGEPTAT aut ad comoediam rettulit 'fabulam', quia fabula comoedia est et quia argumentum quasi 'fabulae' narratur,

925

aut certe

ad irrisionem narrationis dicit; etenim 'olim'

fabulae proprium est, ut Horatius 'olim rusticus

urbanum mu-

rem mus paupere fertur accepisse cavo, veterem vetus hospes amicum' (Serm. 2. 6. 79 sqq.).
')

'Haec'

scii.

quae Simo

ei

exprobravit inde

a. v. 908.

107
1

PRiMUM AD

c.

p.

quid est 'primum'? an quia postea mor'itane vero' subdistingui et sic

tuus est?

926

iTANE

VERO
iTANE

OBTURBAT potest

cum comminatione
1

inferri 'obturbat'.

V. 0.

sisubdistinguit,
intellegas.

interstrepit

accipe, sin distin-

guit,

evertit

927

iBi

AUDivi Ex iLLO

magua
').

confirmatio veritatis

est.

928

2 PHANiA hoc ita dicit Crito, ut

nemo

audiret, scilicet adhuc

dubitans an ipse

sit

hem sunt

qui putent

Simonem

dicere

irascentem
1

filio

Critonem submonenti.
ciTO

NOMEN TAM

uon nogantis

est, sed difficile se dictu-

rum
929
1

ostendit.

PERii hoc

Pamphilus propter iracundiam

patris.

(a)

verum

hercle opinor hoc adhuc cunctanter est dictum

confirmationis.
1

et ideo indiget

* a an Chremis est dolentis vel eius

mentionem
est.

vel

quod

in

filiam

paene peccarat?

930

2 (rhanmusium)
1

Rhamnus

pagus Atticae

rhamnusium se 'Rhamnusium', Piraeum, Rhamnus

et cetera

huiusmodi Atticae proprie intellegenda sunt.

931

MULTi alii in andro hoc testimonium

caecum

dicitur; testiet

moniorum enim modus duplex

est:

manifestus

caecus.

Manifestus
in

est, qui certos testes et

praesenteshabet,
scire,

caecus

quo multitudinem aut civitatem dicimus

146
al.;

ut Cicero

'testis est tota Sicilia' (Verr. 2

de imp. Gn. P. 30), quod

in

tamen audientem consternat. Est etiam

tabulae absentesque personae.
932

caeco iusiurandum,
et ca-

cuiAM iGiTUR vetuste 'cuiam' quod omnibus generibus

sibus servit.

933

ARRiGE AUREs

p.

trauslatio

pecudibus, quibus intendit

p.

accipiendam esse vocem. 2 arrige a.

ut
alii

hoc Simo videtur dicere,

putant, ipse sibi Pamphilus.

scio 'uoram'

934

NORAM et

a Ergo et ad

Phaniam, 'scio' fratrem personam et ad rem rettulit.

qui

fuisse. (a)

935

2 Et 'persequens' dixit perseverationem sequentis ostendens,

persequitur enim,
e

non

desinit sequi: Vergilius 'multis

matribus

a.

pers.' (Aen. 9. 217).

')

Scholium nititur

vitiosa, sed antiquissima lectione 'tam cito tibi Phania'.

108
1

MEQUE

iN

AsiAM

p.

beiie 'in AsiHm', ubi

bellum non erat, sed

in

Graecia.

937

vix suM APUD ME hoc est

in bonis

argumentum

sapientibus laetitiam

veheraentem
ita

perturbetur, ut

moderandam, cum unus quisque gaudens apud se ipsum iam non sit. 2 vix sum apud
dici-

ME non sum apud me, consuetudine raagis quam ratione

tur.
(a)

3 ANiMus

commotus est metu spe gaudio duo

et

carnifices

futurarum rerum: spes

metus, dolor enim

:

et

gaudiura

praesentium rerum intelleguntur

piuntque
tia

Vergilius 'hinc metuunt cu-

dol.

gaud.' (Aen. 6.
et

733), sed

dolorem
sic

hic in laeti-

non posuit; 4

mire ordinem servavit:

enim se haec

invicem sequuntur.
2 a * aut forte sic dicit
,

quasi abierit animus et rursus redierit.

938

Et ccavuSeToag distinguendum est 'spe gaudio',

ut separatim
*mi-

inferatur 'mirando tanto hoc

tam

rep. b.' 2

mirando tanto

rando'

dum
1

miror.

(a)

a et est participium.
'ne'

939
6),

nb istam multis

nimis: Cicero 'ne

isti

v.

e.'

(Cat. 2.

Sallustius 'ne ista nobis

mansuetudo

et misericordia" (Cat.

27).
niri';

3 NE isTAM m. non 'multis modis inveniri', sed 'tuam invealii

'multis modis
redit in

hic

iam

tuam inveniri gaudeo'. 4 <;credo p.> gratiam Simo cum filio, nisi forte patrem soTurnus apud Vergilium
'et

cerum
947).

appellat,

ut

nos

tela'

cett.
(v.

(Aen. 12. 50), non quoraodo infra dicit 'quod restat, pater'
(a)

6 credo sic responderi solet dicenti 'gaudeo'.

lustius

nostris gratulamur alienis, ut Salgratulabantur' (fr. 1. 89 M.) 4 a an ideo 'restat', quia haec iam maior pars rcconciliationis est? 5 * CREDO PATKR incertum, utrum qui gratulatur Simo sit, quamvis Pamphilus respondeat; potest enim 'pater' et Chremes videri.
2 *

GAUDEO
'ei

gaudemus
maxima

voce

v.

940

AT mihi unus scrupulus etiam restat

dictorum.
2

'at'

discretivum est

superiorum
lapillus

'Scrupulus'

scrupo lapide dictus

rainimus,

nam

nimis molestae sunt pedibus scrupulocett.

sae viae, ut Vergilius 'spelunca .... scrupea'

(Aen.

6. 238).
(a)

8 etiam pro adhuc. 4 dignus es gett. aut 'dignus odio',

aut

separatim 'odium' legendum, ut

sit:

dignus qui male habearis.

3 a aut accusativus pro ablativo est positus, pro 'odio'.

941

NODUM

iN SGIRPO QUAERis

(tt)

Lucilius in primo

'nodum

in

109
scirpo
in

sano facere ulcus'

(1,

fr.

36 M.); 2 est autem scir(a)

pus

sine nodo et levis iunci species;

Plautus 'scirpo indui-

tur ratis' (Aul. 595).

1 a palustris res est et levissima. 2 a ratura iunceas' (Eun. v. 315).

alibi ipse

'reddunt cu-

943 944 945

iD

QUAERO rursus Crito obliviosus est utpote alienarum rerum.

et

voLUPTATi OBSTARE uunc lactitiae

gaudio.
Chremes Critonem

HEus CHREMES 'heus' dicendum

intuebatur.

erat, quia

946

Ex iPSA MiLiEs AUDivi duas res ostendit Pamphilus etquam

:

verum

sit,

quod ex ipsa saepe audierit,

et

quam sua

sit

Gly-

cerium. 2 omnis nos gaudere hoc chreme aut hoc gaudere correpte aut hoc producte, ut sit: hac re.
S Et GAUDEBE supra adnotavimus: nostris gaudere, alienis gratulari. Sallustius (etc. vide ad v. 939), plus est ergo gau-

dere

quam

laetari.

947

QUOD restat pater hoc est: ne

LEPiDUM CAPUT
citur,

irascaris.
di-

948

iu

quo leporis est plurimum, lepidus

nam lepos
significant,

est venustas.
et 'scilicet' dicentes

950

NEMPE sciLiCET 'uempe'

quod

manu
alii

vel vultu

dotem
est:

mox

intellegit

Chremes;

anh xov
id

'scilicet'

Chremetis faciunt personam. 2 dos pamphili est

Pamphilo pro uxore dabitur.

DECEM talenta acgipio
quod non
est
ille

951

nisi dixisset 'accipio', dos

non

esset;

datio enim ab acceptione firmatur nec potest

id,
sit

videri
ad-

datum
953

acceptum. 2 eho hic

id,

'eho'

<^non>

mirationis

<<sed>> intentionis ad
n. addidit et

quod

dicturi

sumus.

davo ego istuc iam

QUi
1

temporis celeritatem.

954
955

quam

ob rem.
id est
:

PATER non recte vinctus est

non

iuste. (a) 3

haut

ita iussi eleganter lusit ad amphiboliam et simul ostendit,

propitius
sit

quam

Pamphilo pater

et

quam

facile

veniam Davo imquasi dixerit 'non

petrari possit ab eo, quippe qui iam etiam iocetur; Pamphilus

enim dixerat 'non

iuste', ille sic respondit,

diligenter vinctus est'.

rem

causam rettulit 'non recte', senex vero ad haut iTAiussiquia quadrupedem constringi iusserat quasi recte et diligenter; et hoc ipsum non vacat, nam lam ioculariter loqui et minus irascentis est et placabilis animi. 4 HAUT ita iussi sic enim praeceperat 'quadrupedem c' (v. 865).
1

a Sed hic ad

rettulit. 2 *

110

957

PROviso QUiD AGAT

p.

A. E.

haec scaena alterum generum

Chremeti

comparat,

ne

aut Charinus tristis recedat aut non

q. a.

provisum videatur Philumenae. 2 proviso

propter

hoc colloquium

compendium

fabulae inducitur, ut

una narratione etiam

duas res

negotium Charini transigi

significat: et

possit. 4 proviso 'proviso'

procedo et video.

3 PEOviso Q. a. dupliciter res ab oculis spectatorum tur: aut enim futura promittuntur aut facta narrantur.

moven-

958

NUNc
et

sic

ESSE

Hoc VERUM

L.

'sic'

dclicate

pronuntiandum
s.

est

separatim

distinguendum. 2 at mihi nunc

alii

e.

h. v.

LUBET sensus hic est:

putent ut volunt, ego autem verum

esse confirmo, quod mihi libet

verum

credere.
E.

959

EGo DEORUM viTAM

E.

SEMPiTERNAM

A.

hanc sententiam

totam Menandri de Eunucho transtulit;

'contaminari non decere fabulas'

et

hoc est quod dicitur

4 ego cett. non dixit

(prol. 16).

quod sit, sed quod verum putet,

et est Soy^a 'EitiKovQsiov,

quod a

ceteris philosophis repudiatur, de otio ac perenni voluptate.

1 ^

mutuum estautprotempus habemus nec postmodo nostrum futurum est, ut villa, domus, uxor, fllii etcetera in hunc modum, proprium, ut virtus animi, est bonum sempiternum, quod propie de diis dicitur: non enim aliunde venerunt, sed apud se ipsos sunt semper. Et Epicurum secutus hoc
EGo
cett.

omne quod habemus

aut

prium;

mutuum

est, quicquid ad

dixit.

2 Proprie ergo de diis 'seiiipiternum' dixit,

nam

inter sem-

piternum et perpetuum hoc interest, quod

deos,

sempiternum

ad

perpetuum

proprie ad homines pertinet.

960

(voluptates eorum) propriae sunt perpetuae, sempiternae, quae

non

sint

accommodatae ad tempus ac mutuae;

proprium cuiquam'
(v.
I.

sic

et supra

'nihilne esse

716).

961

si

NULLA aeqritudo huic gaudio

si

sciHcet

secundum supra
infertur.

dic-

tam sententiam:
963

proprio, inquit, haec fuerit voluptas,deussum.

aiiis

QuiD iLLUD QAUDi EST iu

1

Davi persona
a9;(ai(>jU,6g.

964

NAM HUNC

SCIO

MEA SOLIDE

2 SOLIDE SOLUM figura

naQoiioiov.

6.

965

PAMPHiLus UBiNAM

H.

E.

iu hoc actu

mira arte ea, quae

et

restant de

comoedia, breviter explicantur

designantur dua-

111

rum sororum

binae nuptiae. 2 pamphilus cett. in affectu gau-

dentis Pamphili et Davi gratulatione cognitioLem

praebuit, cuius persona parce utitur propter

rerum Charino

compendium.

966
967

CERTE iD scio QUiD MiHi OBTiGERiT

2

'scio'

id est persensi.

MORE HOMINUM EVENIT UT QUOD SIM NACTUS MALI quia fama

mali celerior est

1

quam

boni.
ut facilius mala ille prior resipse cognitam Glycerium cogId est
:

MORE HOMiNUM 'hominum' abundat. 3

quod esset vinctus, quam
s.

quara bona nuntientur; ad hoc ergo dixit, quod

cierit

nosceret.

969

MEA GLYCERiuM

p.

R.

hacc

ita

narrantur Davo, ut eadem

opera etiam Charinus audiat.

970
971
1 * PATER AMicus suMMUs haoc omnia, ut dixiraus, propter Charinura dicuntur, ut audiat. 2 amicus summus deest 'eius' ^).

NUM amant

iLLE soMNiAT EA QUAE V. hiuc Vergilius 'credimus ? an qui

ipsi sibi

somnia fingunt?'
attulit.

(Ecl.

8.

108).

972

AH
1

DEsiNE

compendium

975
3

BENE PACTUM a gratulatioue

coepit. 2

omnia compendium.
^)

AGE ME iN Tuis SECUNDis RsspicE haec sunt quae absolute

et

dicuntur
respicere

est

admonitio; sunt enim

velint

qui felicitate

elati

ne

quidem

amicos.

4 Et

respicere

est proprie

retro aspicere. 5 Id est:

quem

praecedis felicitate, non obliviscaris.

976

Tuus EST NUNC

c.

Lucilius in septimo 'nunc praetor tuus est

(fr.

meus,
978
1

si

discesserit horno, gentilis'.

7.

3 M.)
tibi

TU DAVE ABi DOMUM hi vcrsus usque ad illum 'gnatam

meam Philumenam
977

uxorem' negantur Terentii esse adeo, ut

in

plurimis exemplaribus bonis non inferantur.

ATQUE ADEo LONGUM EST iLLUM ExsPECTARE quia

una fabula machinatus

et

audactcr ct

artificiosissime binos amores duorum adulescentium et binas nuptias

in

est,

et id

extra praeceptum
idcirco aliud in pro-

Menandri, cuius comoediam transferebat,

scaenio, aliud post
vel in

978

scaenam rettulit, ne vel eandem propter rerum similitudinem SEQUERE ME iNTus APUD GLYCERiuM iaiH

iusto longior fieret

cogerentur.

post scaeuam itur,

quia ulterius in proscaenio nihil agitur.

')

Lerama debet esse

'Absolute'
i.

'pater'.
cf.

^)

e.

sine substantivo ('rebus')

Hec.

94. 4.

112
980

dixit latenter se laudans:

NE EXSPECTETIS DUM EXEANT HUC INTUS DESPONDEBITUR mire quo verbo avidum adhuc populum au-

diendi adeoque

cupidum

et

intentum ostendit, ut finem comoe-

diae venisse non senserit.

981

INTUS TRANSIGETUR

SI

QUID EST QUOD RESTAT artiflciOSe poeta

hereditatis iustam repetitionem ex Critonis persona praetermisit,

quae

ei

Glycerio cognita iure tribuebatur, ne vel parvae

rei

Critonis

tractatu

aut defraudatione

Glycerii

infuscaretur finis

fabulae ad laetum exitum spectans.

2 si QUiD EST QUOD KESTAT qula narratione dignum non quod Charinus roget.
est,

EUNUCHUS
PROLOGUS
1

si

QuisQUAM EST Qui PLACERE STUDEAT BONis attendenda poetae

copia,
tiis

quod

in

tot

prologis

de eadem causa isdem fere senten-

variis

verbis

utitur.

2 bonis

quam plurimis

et minime mul-

TOS LAEDERE avzidszOV TtQ&ZOV.

3 iN

His

poeta hic nomen propitetur suum

'cuius

quam'
lis

intulit 'in his'; et alibi:

cum dixisset 'quismos maxime est consimisig-

vestrum, hi se ad vos applicant' (Heaut. 393).

1

TUM

si

quis est bene

'si

quis',

cum Luscium Lanuvinum

Ecl. 6.
61). 3

nificet,

ne vel ipsum a se laesum esse fateretur. 2 Et tum prae-

terea, ut 'tum canit

Hesperidum' (Verg.
senior,

inclemen-

Tius

pro incleraenter, ut 'iam

sed cruda deo viridisque

senectus' (Aen. 6. 304).

6 6
'si

ExiSTiMAViT pro cxistimarit.

1

RESPONsuM NON DicTUM ESSB deest

quis

'oi',

ut

itt

Phormione
2

(v.

56)

quid reddit,

magna habenda

est

gratia'.

non dictum

ESSE superius 'dictum' participium <::^est>>, inferius

nomen, a quo

etiam

dicaces

dicuntur, qui malignis iocosis salibus maledicunt.

,

3 EESPONSUM NON DicTUM EssE figura irXoKri nam 'dictum' bis numero positum supra nomen significat infra participium, ut in Heautontimorumeno (v. 876) 'in quem quidvis harum rerum convenit, quae sunt dicta in stultum'.
7

Et

VERTENDO

iu

latinam linguam transferendo

19).

ut 'Plautus

vertit barbare' (Trin. prol.

1

qui BENE VERTENDO 'bone' pro valde. 3

Aut vertkndo corrumpendo.

^

Karsten, Coin. Don.

114
9
1

IDKM MKNANDRI '^PHASM.V^ NUNC NUPKR DEDIT z6 aVTOV

').

Ap-

p;iret

pronuntiatum, quasi hoc ipso admonueritspectatorem, quam

sit.

turpiler et imperite haec fabula scripta

2 Et bene *nunc nuper',

ut ex vicinitate facti ostendat nihil esse dicendum,

cuerit haec coraoedia Luscii Lanuvini, propterea
sit

quam

displi-

quod res recens

et

omnes meminerint.

phasma autem nomen fabulae Me-

nandri est, in qua noverca superducta adulescenti virginem,

quam
in

ex vicino quodam conceperat, furtira eductam, cum haberet

latebris

apud vicinura proximum, hoc modo secum habebat

conscio:

as-

sidue

nnllo

parietem, qui medius inter

domum

mariti

ac vicini fuerat, ita perfodit, ut ipso transitu sacrum locum esse

simularet

eumque transitum intenderet

sertis ac fronde felici

;

rem
ani-

divinam saepe faciens et vocaret ad se virginem

madvertisset adulescens,

quod cum

primo aspectu pulchrae virginis velut

(a)

numinis visu perculsus exhorruit,

gnita exarsit
pididatis nisi
tris

deinde
ut

paulatim

re

co-

in

amorem

puellae ita,

remedium tantae

cu-

ex nuptiis non reperiretur. Itaque ex commodo ma-

ac virginis et ex voto araatoris consensuque patris nuptiarum

celebritate
illis

finem accipit fabula. 5 nunc nuper dedit 'nuper' ex

est,

verbis

quae veteres propter arabiguitatem

cum

adiec-

tione proferebant. (a) 6 idem

menandri phasma nunc nuper dedit

ut

hanc fabulam totam damnat,

4 *

apparet, silentio;

Thesaurum

vero non totum, sed ex uno loco.

Utrum ergo hoc dicat, quod totam fabulam transferendo laeLuscius Lanuvinus, an non hoc, de quo tantum reprehendal, sed his signis veUt ostendere, quem dicat vitiose Thesaurum composuisse, ut in Thesauro sit culpa, non in Phasmate? 5 a nam nisi adderet 'nunc', hoc 'nuper' olim, pridem etiam significasset.
serit

10

ATQUE

iN

THESAURo scRiPSiT CAUSAM DicERE 'thosaurura' Latini

sine iV littera proferebant. 2

veteres
TH.
s.

secundum Graecos
c.

atque r

D.

arguit

Terentius

quod Luscius Lanuvinus contra

ante

consuetudinem

litigantiura

defensionem
est

accusationem
:

in-

duxerit. Huiusmodi enim

Luscii

argumentum
sibi
,

adulescens,

qui

rem

familiarera

ad

nequitiam prodegerat, servulum mittit

ad patris raonumentura,

quod senex

vivus magnis opibus

apparaverat, ut id aperiret illaturus epulas

quas pater post annum

agrura, in quo raonuWessn.
var. lect.

decimura caverat
')

inferri

sibi;

sed

euin

Quid

sibi velit to aiirov et sitne iusta lectio, ignoro; vlde

115

mentura

erat,

senex quidam avarus ab adulescente emerat; ser-

vus ad aperiendum
cura
per
epistula

monumentum
illic

auxilio usus senis, thesaurum

ibidera repperit; senex

thesaurum tamquam a se
et sibi vindicat.

tumultum hostilem

defossum retinet

Adulescens iudicem
retinet,

capit,
sic

apud quem prior senex, qui aurum

agit:

causam suaaa
quod
fuerit,

'Alheniense bellum

cum Eho-

diensibus

quid ego hic praedicem, quod tu scias?'

etc,

quae contra naturam iurisque consuetudinem posita arguille

menta notat Terentius, quod

prior proponeret

ordo potior erat, ut adulescens

causam, qui petitor inducitur.

11

PRius UNDE PETiTUR

1.

AURUM
6).
fecit

'uude' a quo, ut Vergilius 'genus

unde Latinum' (Aen.

2 *

Nam

possessorem

priorem agere

quam
si

petitorem, quod

abhorret a consuetudine et iuris et litium.

12

QUAM

iLLE QUi PETiT essot rocta locutio,

ille'

diceret

(a)

'quam

illum qui petit', sed quam

dicat'

maluit, ut subaudiamus 'causam

per t^vy^ia a superiore figuratum.

'dicat'.

1 QUAM iLLE deest petitorem' aut.

2 qui petit dvTi toO 'petitor'. 3 a 'quam

14

1 yilav

DEHiNG

si

loquatur. 2 ne prustretur ipse se na^CC llQOSdo-

dicitur, sed rjd-iKmg addidit. 3

aut

sic cogitet si taceat.

16

DEPUNCTus

lAM.

suM

id cst

omni labore
3

liberatus

sum,
i.

auc-

toritate

iam confirmata
rj&onoua.
vitiis

et

inviolabili.

defunctus

s.

op;ii.t

diavoiag

NIHIL EST QUOD DICAT MIHI nOU

Sit,

iuquit,

de suis

securus propter vetustatem: nihilominus a

me

repre-

hendetur.
2

DEFUNCTUS

I.

s.

id

Bst

destiti periclitari in edendis

iam egi fabulas meas, aut: iam comoediis, aut certe: iam edidi quam
:

tu reprehendis fabulam.

16
17
(V.

IS

NE ERRET moneo

(>x^,*

intsi-jisiag.

habeo alia multa quae nunc condonabitur

947), 'argentura

sic in
(a)

Phormione
ac

quod habes condonamus

te'.

a 19 20
si

nam dono

ablativo casui iungebant veteres,

condono

cusativo.
[ita

ut pacere instituit] obliqua narratio

facta est

secundum

casum accusativum.

posTQUAM aediles emerunt mirc, cum ordo melior videretur, sic diceret 'postquara aediles emerunt, quam nunc acturi superfecit ut inspiciundi esset copia'. 'Emerunt'

mus,

autem mediam

116
corripe

ut

'matri

longa decem tulerunt fastidia menses' (Verg.

Ecl. 4. 61).

21

PERFECiT mire, quasi

1

difficile

et illicitum.

28

ExcLAMAT FUREM
1

^iON

poETAM mire reprohendit ante vitium,

fefellisse

quam
24
28
24

de causa maledicti dicat.

ET NiHii-

VKRBORUM DKDissE TAMEN aut neminem

aut
qui-

nihil

apposuisse de suo.

dem

ExcLAMAT PURKM NON POETAM adhuc uulla reprehsnsio, licet transferre de Graeco in Latinum.

si

2 ET NiHiL DEDissE VERBORUM TAMEN

dare verba

decipere est

eum, qui cum rem exspectet,

videas, censeas' (Heaut. 1023).
3

nihil

inveniet praeter verba: et

alibi 'verba istaec sunt' (Pho. 517) et

de contrario '<;rem>

cum

An
(v.

aliter: nihil addidisse de stilo

suo Terentium?

27

PECCATUM iMPRUDENTiA
136).
(a)

id cst ignorantia, ut

'imprudens harum

rerum'
1

a non enim

stultitia.
:

26
cit

PARASiTi PERSONAM iNDE ABLATAM et hoc mirc

sed

non versus

obi-

personam esse translatam: quid

iD EST
est,

stultius aut calumnio-

sius dici potest?

27

4.

si

PEucATUM PEccATUM

n^AoxTj,

nam

superius peccatum

nomen

sequens participium.

iD EST p. p. iMPKUDENTiA EST POETAE primo negat peccatum, dehinc concedit et purgat. 3 imprudentia e. ignorantiam, non imperitiam, <;significat>. 5 Et primo negat peccatum, deinde si peccatum est, purgat id ipsum veniali qualitate ab impruden-

si

tiae partibus.

32

37

eunuchum suam ad fabulam non ad hominem rettulit, ut 'Centauro invehitur magna' (Aen. 5. 122). 1 BONAS MATRONAS ut Nausistratam. 2 meretrices malas ut Thaidem atque Bacchidem. 4 Et artificiose ostendit omnem main

teriam comicorum.
3

BONAS

M,

facere meretrices

m.

sic est in

Heautontimoru-

38

meno (v. 206) 'scortari crebro nolunt, nolunt crebro convivavier.' PARASiTUM ut Gnathonem. 2 gloriosum militem ut Thrasonem.
3

GLORiosuM MiLiTEM

'facere'

subauditur.
et

39 40

falli per servum senem ut

1

Demeam

Simonem.

tate

AMARE odisse suspicari miro a personis ad gesta cum varietransitum fecit. (a) amare odis-e quia odere non est latiin infinitivo

uum

modo.

117
1 a omne enim quod in orationem venit, vel persona vel factum est. NULLUM EST lAM DICTUM QUOD NON DICTUM SIT PRIUS Gxi^fia loyoV

41

nkoKiq^

nam

'dictum' bis positum ut superius 'peccatum'

(v. 27),

diversa significat.
42

AEQUUM EST VOS COGNOSGERE ATQUE IGNOSCERE

QOflOlOV.

exfjfia

loyoV na-

43

QUAE VETERES FACTITARUNT

titarunt'
et

SI

FACIUNT NOVI et VErie dlxit

*faC-

'faciunt'

et

cum magna

defensione Terentii semel

facientis id,

quod saepe veteres.

ikXeinrincog

44

ANiMADVERTiTE nos

dicimus <^advertite

ut^

ad-

tendite, veteres plene

45

animum
Tc5

advertite.
ut alibi

QuiD siBi EUNucHus VELiT

aTTtxtCftcd 'sibi',

'nam pro

deum atque hominum

(Heaut. 61).

fidem,

quid

vis

tibi

aut quid quaeris?'

46

QuiD iGiTUR FACiAM iu hac nQozdaet

potestatis
sit

quam non suae

amat neque
yiGfiog,

qui

exemplum proponitur, amat, quam sapiat qui non

i,

aliter afi^ectus est.

2 quid

f.

gxvi^o' Siavoiag- SiaXo-

et apparet

multa tacitum cogitasse adulescentem

et tan-

dem
sese

in

haec verba erupisse. 3 igitue pro deinde, ut Plautusin

'si

Amphitrione
igitur
I,

aliter

fuerint

animati neque dent quae petat,

summa
4.

vi virisque
tI
i.

QuiD

F.

Menander aXka
534). 6
q.

nonqaca; hinc Vergilius

f.

oppidum oppugnassere' (v. 220). 'hem quid

non eam ne nunc quidem hoc videtur non esse contrarium sed est; nam dubitat, utrum meretricis satisfactionem exspectet an illam omnino non quaerat. 7 agam?' (Aen.
NON EAM
n. n. q.

'non eam' Probus distinguit; iungunt qui secunlegunt.

dum Menandri exemplum

118
5 Et est tationem.
b\a\o(\a}x6c,

perditae meiitis post

multam

frustra cogi-

47

48
(V.

coMPAREM constituatn ut 'quam inique comparatum est' (Pho. 4 1), NON PERPETI MEUETRICUM CONTUMELIAS iv i]^i Sic in Audria
,
',

558) 'prius
uni
sit

quam harum

scelera et lacrimae confictae dolis'.

Cum
49
et
1

iratus, de

omnibus queritur.
'non adraisit' et 'revocat' potius
2

ExcLusiT REvocAT utrumque iniuriam fecit ex verbo, dicendo

'exclusit' potius

quam

quam
si

'petit

ut

redeam',

quod erat moderatius.

redeam non

me

OBSECRET vides ergo superiorem partem dubitationis

ut

in eo fuisse,
si

rogatus

rediret,

inferiorem
ea,

ut ne rogatus quidem. 3 non

ME OBSECRET beue de
et 'revocat',

quae totum proterve agens 'exclusit'

'oret',

non

'petat'

nec 'roget' nec

in

sed 'obsecret'
est

in-

quit,

quod horum omnium

sf

maiorem partem
Siakoytaiiog
s.

ultimum.

50

QuiDEM HERCLE possis heu perdita,

n.
d.

quasi ad alterum, ut
(Aen.
4.

'nescis

L.

p.

g.

!'

541). 2 nihil
et terris iacta-

PRius
tus
et

-\EQUE FORTius dcest

alto'

'cst',

ut

'multum

ille

(Aen.

1.

3).

3 Et 'prius'
(Cat.

modo ad laudem, non

36.)
(v.

ad

ordinem pertinet, ut Sallustius

dicunt'
et

'quae prima mortales

ipse

in

Heautontimorumeno

962)

'et

suavia quae

essent prima habere'.

51

NAviTER a navi dictum, a qua

1

in alto

nullum diversorium
2 INDICANS TE

est.

53

INFECTA PACE

ifKpaCig

per ^ixacpOQav.

AMARE

non verbis sed

factis indicans, ut alibi 'ibi

tum exanimatus Pamindicat'. (An. 131).

philus bene dissimulatum

amorem

et

celatum

64

actum est de

iure translatum, ilicet de iudicio, peristi de

supplicio.
2 * ACTUM EST ad 'ultro ad eam venies' relatum est, ilicet ad 'indicans te amare', peristi ad 'ferre non posse'. 3 ilicet semper in fine rei transactae ponitur.

55

peristi vuEQ^oXr,. 2 eludet ubi te victum senserit

est

eludere
1.)

proprie gladiatorum

cum

vicerint; Cicero (Cat.

1.

'Quam

diu etiam furor iste tuus eludet?'

3

Eludere

est finem ludo imponere.

57

ere quae res in se keque consilium neque modum habet ul-

LUM concessum
68
*

est in palliata poetis comicis servos

dominis

sa-

pientiores fingere,

quod idem

in togata

non fere

licet.

eam consilio regere non potks nunc domino servus

est sa-

119
pientior,
'facile

sed amator nunc amansi), ut idem in Andria (v. 307) omnes, cura valemus, recta consilia aegrotis damus'.

59

iN

AMORE HAEC
insunt'.

osiNiA iNSUNT

<^nota> duas
in

praepositiones Mn

amore
60

iNDUTiAE 'indutiae' sunt pax

paucos dies, vel quod in

diem
posuit,

dentur vel quod in dies otium praebeant.

61 2
1

PAX RURsuM bene, ut consolaretur, ultimam pacem

si

HAEG
ET

Tu posTULES quasi dicat

:

'velis'

vel 'coneris'.

62

NiHiLO PLUS AGAS id est

niiiil

agas.
'quao', Ut Sit
(v.

64

QUOD NUNC TUTE TECUM IRATUS COGITAS prO

(v.

consequens 'haec verba'

'quod plerique

67);

sic

et

in

Andria

55. 58)
nihil'.
(a)

omnes

faciunt adolescentuli,

horum

ille

65

EGONE iLLAM QUAE iLLUM familiaris

eXkeiipig

irascentibus,

etenim
qui et

<^nec>
!

necesse habet

nec potest complere orationem,

secum loquitur
1

et dolore vexatur, 2 (a) ut Vergilius 'quos

1.

ego

sed motos praestat componere fluctus' (Aen.

135).

a * nam singula sic explentur: 'egone illam' non ulciscar, 'quae illum' recepit, 'quae me' exclusit, 'quae non' admisit. 2 a

Nam
67
1

amat

d-noanuix^aeic,

nimia indignatio.
'verba'
dixit,

HAEC VERBA
2

ifiqjaziK&g

quae

scilicet nihil ef-

fectura sunt.
av^YjGiv

una me hercle falsa lacrimula expressio ad

(a)

ducens;
2 a * et

hinc Vergilius 'captique dolis

1.

c' (Aen.

2.

296).

non 'vera' sed 'falsa' et non non 'ultro flens' sed 'oculos terendo' non 'exstillaverit' sed *expresserit'.
et

'lacrima' sed 'lacrimula'

et

non

'facile'

sed

'vi'

et

68

quam oculos terendo misere vix

VI

EXPRESSERiT totum sensum

verbis signiflcantibus protulit, ut 'stridenti

miserum
si

stipula dis-

perdere carmen' (Ecl. 4. 95) et 'una dolo

divum

femina victa

duorum
70

est'

(Aen. 4. 95.)
id est sero, ut Vergilius

nunc ego et illam scelestam 'nunc'

'nunc scio quid
sit

amor'
4.

(Ecl. 8. 43) et

'nunc augur ApoUo, nunc

Lyciae sortes' (Aen.

72
1

376).

ET prudens sciens 'prudens' est qui intellegentia sua aliquid

'sciens' qui alicuius indicio
2

sentit,

rem
et

cognoscit.

Ergo 'prudens' per se

'sciens' per alios.

73

vivus yidensque

pereo mire

nove 'vivus pereo';

(a)

^)

Rabbow

verisimiliter correxit: 'sed aniatore

non amans'.

120
(vivus
posuit,
V.
p.)

bene addidit 'videns',

(a)

nam

'videre' pro vigilare

ut etiam Vergilius,

cum

de Sileno dicit 'iamque videnti

6.

sanguineis frontera moris et tempora pingit' (Ecl.

1

21

sq.).

a * et 'pereo' sic dixit, ut intellegamus occidor, et 'vivus' quasi sapiens et sentiens. 2 * nam 'vivus' perit etiam qui
pereat. 4

dormiens opprimitur, 'videns' autem qui vigilans vim patitur, ut Ergo 'vivus' non raortuus, 'videns' non dormiens.

74
2

CAPTUM Sallustius (Jug. 1. 4) 'sin captus pravis cupidinibus'. QUAM QUEAS MiNiMo persBveravit in translatione, quam iamdu(v.

dudum
76
si

15

sq.)

sumpsit a
si

bello.

SAPis id est

sapias; ad inferiora

iungendum

est.

(a)

a
79

nam

aliter

non

intellegitur.
:

NosTRi FUNDi CALAMfTAS proprie

dicunt, quod

calamitatem rustici grandinem

id

comminuat calamum,

est

culmen ac segetem.

80

iNTERciPiT proprie 'intercipit' quasi totum capit. Plautus in Aulularia

(v.

558) 'quae sola interbibere,

potest.*

si

vino scatat, Corinthien-

sem fontem Pirenen

82

NUNc ALioRsuM <;;'aliorsum'>>

in

aliam partem

ut

seorsum

et

retrorsum
83

dicitur.
lo-

QUOD HERi iNTROMissus NON EST haec leuius ut de facto suo

quens.
(a)

a 'exclusit revocat' inquit, 'redeam? non

84
1

si

me

obsecret'

(v. 49).

TREMO HORREOQUE ex amore nimio: nimius

quod physici aiunt
p. fr.

ignis effectum

fri-

goris reddit, ut ex frigore nimio effectus ignis exsistit,

illud
'anQorrizsg laoxrixsg'
;

secundum

hinc et Vergilius 'aut

Boreae

adurat' inquit (Ge. 1. 93).

ca-

2 *
loris

TREMO HOBREOQUE posTQUAM ASPEXi HANC uatura magui

incutit, ut niraiae febres.

etiam horrorera

86

AccEDE AD iGNEM HUNc aptius 'iguem' meretricem accipieApollinis Agyiei, vel quia

mus quam aram

mihi sese
avida nove,
plus
(a)

amore
(Ecl.

uritur, ut 'at

offert ultro
est,

meus
et

ignis

Amyntas'

3. 66), vel

quia

ut ignis, alimentorum. 2 iam calesces plus satis

id

est

aequo;

alibi

'quam ne quid

in illum iratus

satis

faxit,

pater' (Heaut. 198); 4 hoc

quidam putant,

at

raihi videtur de his esse,

quae a veteribus gerainabantur, ut

ple-

121
rique

omnes'
lAM

id est

omnes

et 'pleraque omnia', id est 'omnia'

(An. 55. Pho. 172 Heaut. 830); sic etiam 'plus satis' pro satis.
3
c.

p.

s,

nove sed intellegitur plus satis

quam

hor-

rueras.
86
Quis Hic LOQuiTUR

nou imporite

intellegunt, qui existimant

me-

retricem

etiam hoc simulare, quod non praeviderit Phaedriam;

nara et personae et dictis eius ceteris hoc convenit et tunc erunt

gratiosa omnia, quae supra dixit.
87

cuR NON RECTA iNTRoiBAs quasl parum

mire additum
'recta'.

fuerit 'introibas', satis

88

DE ExcLusioNE VERBUM NULLUM plenus admiratiouis est nec

accusationi nec satisfactioni locum reliquisse meretricem callide

disimulata iniuria.

2 quid taces et hoc callide, quasi innocens

ne suspicetur quidem, quid succenseat adulescens.

89
1

SANE QUIA VERO HAE MIHI PATENT SEMPER FORES

tolle 'saue'

et "'vero' et
bis

pronuntiandi adiumenta vultumque dicentis et in ver-

non negatio sed confessio esse credetur.

2

Nam

'vero' ironiae convenit, ut 'egregiam vero

4.

laudem

et

s.

a. r.'

(Aen.

93).

90

AUT QuiA suM APUD TE PRiMus duo

subauditur 'ideo non recta

dixit,

quac dolet: quia

q. s.

clausae fores et quia posterior habetur praelato milite. 2 aut

T.

a.

p.

introii'.
;

3 missa itaec face alia dis-

simulatio et durior post admonitionem

4 sed bene

intellegit, qui
dici accipit.

hoc a meretrice ridente molliter et osculum poriigente

91
1

QuiD missa

magna

virtus poetae est

non sententias solum de

consuetudine ac de medio tollere et ponere in comoedia, verum

etiam verba quaedam ex communi sermone,

ait

<<unde^

est

quod

nunc

'quid missa' ? 2 o thais thais vol

utinam mihi esset pars

scilicet.

AEQUA AMORis TECUM

92

amaudi

vel

non amandi

Ac PARiTER FiERET
ter

'pailter' similiter; Sallustius 'cui nisi parifr.

obviam

iretur' (Hist. 1.

92

M.).
si

93

UT AUT hog tibi doleret itidem ut mihi dolet remus.

ambo amaquod est

;

95

anime mi <<;mi>> phaedria 'mi' vocativus

2 vide

est ab eo

meus.
vult

quam

familiariter hoc idem repetat blandiraentum

enim Terentius velut peculiare verbum hoc esse Thaidis:

adeo totiens dictum est 'tune hic eras, mi Phaedria?' 'ne crucia
se obsecro anirae mi,

<Imi>> Phaedria',

'quaesivi:

nunc ego eam.

122

mi Phoedria, multae sunt

95,
144:,

causae', 'mi Pliaediia, et tu'

te;

(v.

86,

190).

3 SE crucia

obsecro anime

m. m.

th. liaec

rursum
'ne

riisi

amplectens adulescentem mulier dixerit, videbitur

sine
affectu

crucia

te'

dicere; sed sic dixit *ne crucia te'

(a)

et eo gestu,

quasi in eo et ipsa crucietur.

ideo subicit' 'anime mi", hoc est

nam

animus meus.
et

96

KON POL Quo QUEMQUAM PLus AMEM hoc totum nimis blande

cum
97

contractatione adulescentis dicit meretrix.

FACiuNDUM puiT
tura hoc

legendum faciundum scribendum:tonecessitati adiungitur, ut Vergilius 'aut

et alibi

semper
r.

pacem

Troiano ab
98
1

p.'

'arraa a.

f.

u.'

(Aen. 11 230. 8 441).

CREDO UT FIT MISERA PRAE AMORE EXCLUSTI HUNC FORAS Oraet

torie

facete

additum 'misera': 2

et

cum

illa

a derivatione
verisi-

causae argumentaretur, mire a Parmenone correpta est,

3 * EXCLUSTi
et ei

mile non esse, ut, quem quis amat, eundem possit excludere.

lam
99
tis

HUNC F0BA8 TTapct TTpoaboKiav intulit intuens puelostendens Phaedriara, ut ostendat, quam falsa ac repugnantia loquatur meretrix.
lUSSI

AGE SED HUC QUA GRATIA TE ACCERSI

est
l

AUSCULTA COrripien-

modo

'age',

non hortantis adverbium.

(v.

100

TE ACCERsi lussi AuscuLTA hoc est quod supra ait

46) 'non

eam ne nunc quidem cum accersor ultro?' 2 tricia calliditate commendat quae dictura est.
101

dic mihi mere-

EGONE oPTiME bone non exspectavit servus, ut pro se dominus responderet Thaidi.
2 MEAM ASTRiNGo FiDEM cula fidei dicuntur.
1

102

'fidem astringo' promitto, quia vin-

vicem,

VERUM HEUs TU HAc LEGE TiBi astuto servus reponit Thaidi nam illa ut inagnum voluit exspectari quod dictura est,
falsum contemnit.

iste ut

103

QUAE VERA AUDivi mire vicera Parmeno reddidit meretrici,

ut

nam

servum

difficile

est

tacere

commissa,

ita

meretricem
jiaQaansvi]. 3

rarum
104

est vera dicere. 2

quae vera audivi figura

coNTiNEo oPTiME proprie a metaphora vasis transtulit verba.

1

Sl

FALSUM AUT VANUM AUT FICTUM EST CONTINUO PALAM EST

quod factum non est et fieri potuit. mendacium simile veritati, 'vanum' nec
totum sine vero sed
verisimile.

'falsum' est quo tegitur id quod factum est, 'vanum' est quod
fieri

non potest,

'fictum'

2 Vel 'falsum' est fictum

possibile nec verisimile, 'fictum'

123
3 'Falsum' loqui mendacis est, 'fictum' callidi, 'vanum' stulti. 4 'Falsum' loqui culpae est, 'flctum' versutiae, 'vanum' vecordiae. 6 'Falsis' decipimur, 'fictis' delectamur, 'vana' contemnimus.

105 104

HAC ATQUE iLLAC PERPLuo contra 'contineo' (v. 103). 6 PALAM EST PLENUS RIMARUM SUM HAC ATQUE ILLAC PERFLUO
vilis

et

abiecta translatio est, apta apud meretricem loquenti.

fictili.

7 Translata autem est quasi ab aquario vase

106

PROiN Tu

si

TACERi VLS vERA DiciTO utium te taceii aut

infinitivo

tuum

dictum an impersonaliter
107

modo?
civem
alibi ha-

sAMiA MiHi MATER puiT puduit dicere Thaidem 'meretrix mihi

mater

fuit',

quod tamen

significavit dicendo aliunde

bitasse; nara ideo meretrices

diis ut in

peregrinae

dictae

suntincomoe(v.

Andria 'adeone est demens? ex peregrina?'

id

469).

108

POTEST TACERi Hoc

Gst vcrisimilc est; nec hoc ad laudein

proficit sed ad
2

dedecus meretricis.
T.

POTEST

H.

peregrinam nasci meretricem,

et ideo potest

verum
109
1

videri.

<Cparvulam^ puellam dono quidam

aetas et sexus causa

2

amoris sunt, cur hanc Thais puellam

diligat.

puellam dono

QuiDAM MERCATOR DEDiT proptcr hoc ostcndit meretricem fuisse

matrem, ut dono accipere puellam

110
1

potuisset.

Ex ATTicA HiNc ABREPTAM quia Atheuis scaena est consti2

tuta.

ARBiTROR benc
esset
si

ausurus

'arbitror' et nihil certi: quomodo enim Parmeno adornare Chaeream ad vitiandam vir-

ginem,
111

praescisset

civem esse?

MATRis NOMEN ET PATRis DicEBAT iPSA quae iufantis mcmoriae

proxima sunt;
que cognoscit.
112
113

nam

quid prius aetas

illa

quam patrem matremeius.

ET siGNA CETERA id est

domum

patriam regionemque

NEQUE PER AETATEM ETiAM POTERAT hoc ideo addidit, ue essct

114

minus elegans, quae nesciret. MERCATOR Hoc ADDEBAT ad matris quod puella dicebat.
1
(a)

scilicet

nomen

et patris,

115

UNDE EMERAT a quibus, ut 'genus unde Latinum' (Aen.

et

1.6)

'causam dicere prius unde petitur aurum'

(prol.

10). 2

suNio Sunium promontorium est Atheniensium et in eo [forum

venalium rerum
')

^)]

emporium.

Glosseiua seclusit Sabbadini nec non Wessner.

124
1

a et

'([ui

scis?

modo

Davo

audivi' (An. 302).

').

116

MATEii

uBi ACCEPiT haec figura in narrationibus

basis

di-

citur,

cum omnia pedetemptim

STUDiosE OMNiA
(isXXrjGfia).

dicuntur insinuandi gratia, ut

108),

nunc 'matri mercator dono

3

dedit' (v.

'mater ubi accepit'.

'docuit' sed 'coepit
'accepit'
i.

coEPiT

DOCERE mire non

docere'

tw

mater ubi accepit

simpliciter
u.
d.

an

audivit ingenuam,
2.

ut 'accipe n. D.

et

c.

o.?'

(Aen.

65 sq.)? sed melius prius.

2 Et simul convenit mulieri loquenti huiuscemodi mora. 4 Et vide quam satis muliebriter.

117

ita ut esset filia ergo velut soior habenda est Thaidi, et

ideo

sequitur

'sororem plerique esse credebant

et

meam'

2 Et

oratorie

cumulat dignitatem

amorem

puellae, ut eius

com-

paratione leniatur Iniuria facta Phaedriae.

119

SGO CUM ILLO QUOCUM UNO TUM REM HABEBAM HOSPITE <<^hOdixit et
(a)

neste^ totum

quod

'hospite' et

quod 'rem habebam'

2 et bene 'tunc',

nam nunc cum

duobus. 3 quocum uno rem

id est Attico.

consuetudinem, amorem. 3 hospite

1

et

non

'nunc'.
scilicet,

120

ABii

huc Rhodo Athenas

econtra

2 qui mihi reliquit haeg

quae habeo omnia hoc

dria;

at

ideo, ne tantundem obsequii exigat PhaeParmeno 'utrumque hoc falsum est, effluet';

ipse exponit hoc 'utrumque' quid dicat; et contra

dicendum

est, quia

praesens amator gravatur hoc dicto.

miliillius

122

neque tu una contenta eras quippe quae admiseris

;

tem
123

neque solus dedit quippe quia non omnia tua

hic quoque astsloog, nec 'Phaedria' sed
illo

fuere mortui.
1

nam

'hic' dixit tan-

gens illum et quasi invito

haec exprobrat. 2 bonam magut

namque partem ad te attulit haec dicuntur ioodwafiovvca,

'abs te petere et poscere' (Heaut, 926).
3

potius 'bonam' specie, 'magnam' quantitate? 4 Et nunc dictum est, nam alias 'bona' pro magna accipimus et multa.
discretive

An

124

ita

est non erat

satisfacere

negandum, quod dixit Parmeno, meretrici cupienti et non tacenti culpam in conscientia esse.
scholium vere Donateuni, ut opinor, pertinensad verba
(v.

')

Irrepsit in 115. 1 hoc

.
.

'e

praedonibus

se audisse'

114

sq.).

125
126

TE iNTEREA Loci coGNovi oratorie priorem amatorem facit mili-

tem quam Phaedriam

absentiam
sit,

nam

posterius dicit hunc cognitum per

militi Phaedria rivalis superductus

militis.

Ergo cum

consequens

est,

ut miles queri debuerit,

si

non Phaedria,

et

propterea nihil mirum,

ordine servato miles antepositus fuerit

et

amatori postmodum cognito;

causa,

hoc sine puellae

et

munerum

multum

pro milite contra Phaedriam valet. 2 Sed vide

et qualia blanetc.
in-

meretricem, quia rem dixit percutientem, quot

dimenta subicit dicendo

127
1

'tute scis postilla

quam'

coGNOVi proprie 'cognovi'. 2 tute scis post illa quam

inifiovTj,

TiMUM 6XW''
128
1

nam

hoc ad narrationem non pertinet.

sit

mea gonsilia tibi credam omnia ex praesenti actu sumpargumentum, quod nunc eum tanquam consultorem adhiet
2 Et bene 'credam'

buerit.

secundum illud

'potin est hic tacere?'

est.

(v.

101).

129

ne hoc quidem
DUBiuMNE

id est:

hoc quoque falsum

taciturum
scilicet.

iD EST

me non

130

Hoc AGiTE AMABO 'hoc

(a)

agito' pro adverbio corripientis est

si

positum,
prol.
1),

sic
et

Plautus 'hoc agite

vultis, spectatores' (Asin.

convenit veluti nutu audientiam significantis et

gestu hoc ipsum adiuvari.

1 a * aut certe pro adhortatione audientiae praebendae. 3 hoc AQiTE id est: illud desinite et hoc attendite.

131

NUPER Eius PRATER ut adhuc amor flagrare videatur,

dit 'nuper'.

addi.

aliquantulum est ad rem avidior vultu accomest.

raodato ad reprehensionem pronuntiandum

proprie 'avidior'. 4

ad rem avidior

ad rem pecuniam modo

sit

dicit.

132

'

is

UBi

HANc porma videt ex

aliena persona vult ostendere

et

praeter affectum quanti sibi existimanda

quanto munere

miles Phaedriae meruerit anteponi.

133
1

et pidibus scire vetusta

ekkBiipig.
a.
s.'

2 pretium sperans deest

184).

'magnum', ut 'stabulo frenos

13
1

(Ge. 3

producit proprie.

(a)

producit vendit haec celeritas ven-

dibilem indicat mercem. 3 porte portuna id est bona fortuna.

1

nam

produci venales dicuntur.

est

135

Hic

MEus AMicus quia locus

meritorum non iam

'miles',

sed 'meus amicus', vide enim quid sequatur: 'emit' inquit,'eam

dono mihi'.

126
186
1

iMPRUDENs HARu.M RERUM

si

liic

ostendit

quam

avidus

id face-

ret,

rem penitus nosset;

simul etiam ostenditur quanta

secreta dicat Phaedriae, utpote quae rivalis nesciat. 5

Hoc

est:

qui nec suspicatus sit neque ex aliquo audiverit.

gnaritas
per alios.

3 * iMPRUDENs H. R. IGNARUSQUE o.prudeiitia naturalis est, extrinsecus venit. 4 'Imprudens' per se 'ignarus'

137

POSTQUAM SENSIT ME TECUM QUOQUE REM HABERE non dictum

sed quasi celatum <::^'sensit'>. 2 sensit m.
t.
q.

r. h.

magno

pondere dixit
causa
sit

'tecum quoque' tanquam irascendi magis iusta

militi

quam

Phaedriae

(a).

2 a

nam

'sensit' et 'tecum quoque' hoc

,

significat.

188

REM HABERE

sic dixit

ut honoste res

impura

dicatur. 2

ne det

SEDULO sine dolo, hoc est: impense.

139
1

AiT semper

'ait'

dicimus,

cum

vel invisa nobis et audientisi

bus vel vana dicta narramus alicuius. 2

est:
si

fidem habeat hoc

praeponi. 5 se iri
iri'.

faciam

aliquid,

unde credat se
avaGTQotpri iu

tibi

praepositum

tibi

apud me

verbo 'praepositum
sunt.

6 Necessaria implicatio in his que dura dictu

2
si

fideiussor
142
trix

FiDEM HABEAT si credere cogatur. 4 Id est credat: unde dicitur, hoc est auctor credendi.

sed ego quantum suspicor alta et acuta inventio: scit mere-

amatores hoc solo inimicos esse, quod idem diligunt; ma-

gnifice igitur, ut rivalis

odium

deleniret, vult persuadere Phae-

driae

non se amari sed virginem.

143

2 etiamne amplius

mundat Terentius, ut

solet, res

huiusmodi

per

ikXsiriJiv
1

suam.
vel laenoJit
'),

AD viRGiNEM ANiMUM ADiECiT cur hoc inferat ? ut dendi militis causa Phaedria patiatur eum, quam amet et
virginem dono dare.

144

NiHiL

NAM QUAEsivi NUNC EGo optime purgavit Terentius

liberalibus nuptiis fuerat
(a)

quod

mox
1

obfuturum

si

vitiatam

vir-

ginem duceret Chaerea.

tura
est.

a necessario ergo defenditur,

tamquam quae honeste nup-

146

driae,

QUAMOBREM cupio ABDUCERE etiam hoc verbo gratificatur Phaenon enim 'accipere' ut ab amico remunerante, sed 'abdu-

cere' ut ab stulto ot experte.

')

Cf.

Wessn.

in var. lect.

127
144

NUNC EGO EAM MI PHAEDR[A MULTAE SUNT CAUSAE nOD indiligenter consideraverunt hanc meretricis orationem, qui illam
2

instar

controversiae

rettulerunt;
illud

nam
(v.

et

principium est 'me

(v.

miseram, vereor ne
narratio

gravius Piiaedria tulerit'

fuit'

81) et

'Samia mihi mater

107) et partitio

flrmatione 'nunc ego

(V.

eam
(v.

mi Phaedria

cum

condicta'

quod soror est

(v.

144 sqq.)

et

reprehensio 'egone id timeo'

d.'

162) et 'egone

non ex animo m.

179) et conclusio per conquestionem

(v.

'quam ioco
147
1

est.

concedas solum'

179

sqq.).

UT suis RESTiTUAM AG REDDAM

restituimur
(a)

his,

quibus

nos volumus,

reddimur
3 sola

his qui nos volunt, 2

sed in hac

utrumque
citiam

sum habeo hig neminem

'sola'

ad fami-

liarium refertur absentiam, 'habeo hic neminem' ad alienorum ami;

potest
2

enim

sola

domi

esse, habere

tamen aliquem

foris.

a ergo restituimur volentes, reddimur volentibus. 4 * et 'habeo hic neminem' plus sonat quam ,neminem hic habeo'. 5 * et 'sola sum' ab his quos natura conciUat per se, 'habeo hic neminem' eorum qui voluntate iunguntur.

148

neque amicum bene hoc apud amatorem, nam aliud est

aliud

amator,
2

amicus: amator

qui ad tempus,

amicus

qui perpetuo amat.

*

An

PHAEDEiA
149
1

in necessariis interpoui

quia in patris potestate est Phaedria? 3 quamobrem nomen hcet audientis.

GUPIO ALIQUOS PARARE AMICOS BENEFICIO MEO hic OStendit SpO-

cialiter,

cuiusmodi amicos quaerat, ne Phaedriam contemnere

2

videatur.
diligunt.

parere

a.

b.

m.

quia pariuntur et suo, sed minus

150

,1

iD

amabo adiuta me quo

2 *

id

fiat facilius naQsXKov: bis

'id'

posuit.

adiuta me mira coactio pro 'patere excludi' 'adiuta me'

:

dixit.

151

sine illum blande 'sine illum'

tamquam
(a)

in

manu

eius sit

iniuriam non pati et excludi militem.

2 priores partes hosce

'abi

aliquot dies honeste circumloquitur et oratorie, ne dicat

foras' atque 'excludi te patere'.

a non enim dixit

'fer'

aut 'patere' sed

'sine'.

152
hil

nihil respondes (mihi)

iam silentium accusat, quia

scit ni-

contrarium responsurum, 2 et satis blande 'mihi'

cui debeas amoris vicem.

dixit,

tam-

quam:

128
168

EGON QuiDQUAM facete exprimitur amantis

a amoris integratio.

ira.

(a)

164

TANDEM

PERDOLuiT nimis doluit, 3 et

4
t. p.

tandem

quasi qui

impatiens

fuit.

vir es eleganter variavit personas, secun-

dam

et tertiam.

iam
166

2 Id est persensit dolorem. 5 vib es *vir', qui meretricem contemnis.

non

'puer'

nunc

es, sed

HINC
odio
Xsvxa

EST

ABREPTA EDUXIT MATER PRO SUA Vide

et

fllfir}6lv

CUm

inductam

depravatam pronuntiatione

ita,

ut et 6(ioioxi-

non vitarentur de industria: 'abrepta'

'pro

sua'

'soror

est dicta'.

168

HAEC NUNC VERBA

2

id Gst falsc dicta.

Huc REDEUNT ut excludar.

iLLUM PLus AMAS QUAM ME repudiatis causis, quas
per derivationem
2
illa

160

Nisi

attulerat,
repellatur.

causae hic aliud inducit esse cur

in-

et istam nunc times quae advecta est adeo, ut etiam invideas

tibi siQcovsia
si

quit,

amas militem,

quam

amaverit.

161

talem praeripiat
4

stomachantis amatoris.
si

162 163

QuiD TE ergo aliud sollicitat quid est, inquit,

hoc non est?

num ubi numquid

alicubi.

num

ubi

meam benignitatem

intellegit se et dona obtulisse et id benigue saepe fecisse;

nam

plerumque ingrata dona sunt,

quae aut
1

in

quibus benignitas non apparet,

in

quantitate rerum est aut in facilitate praestantis.

ille dona dat hic iam quasi quaestiones tracsed ille munus advexit. 2 [num s. i. d.] possunt enimdona dari sed exigua aut minus libenter, et ideo mentionem benignitatis adiecit. 3 nxtm ubi meam benignitatem sed ille benignus est. 5 Aut si 'nuncubi' legimus, erit temporis adverbium, ut sicubi quo in loco, qua in re.

NUM soLUs

tantur:

164

claudier claudi aut claudicare: Sallustius 'neque enim ignorantia

res
inc.

claudit'

et

'nihil

socordia claudebat, (H.

fr.

III 48.

25 M.
165
si

23

M.).

nonne mihi ubi dixti plus

diceret
'petisti

dixit 'ubi dixti cupere

te',

quam

ut emerem';

plus est enim id praestitisse,

quod qui acceperit non ausus

2

fuerit postulare. 3

ex aethiopia

non 'Aethiopissam' sed honestius 'ex Aethiopia'.

cuPERE te vult rem parvi
pretii

ex

illius

cupiditate et suo

labore perpendi.

116

relictis
ciis

rebus omnibus quaesivi haec iam omnia in

benefi-

consideraii solent.

129
167
1

QUAEsivi vide

diflacilium

quemadmodum adhibeat atque aerumnas sibi munerum dicat imposuisse meretricem: 'ex Aethio;

pia ancillulam' inquit 'dixti te cupere'

quid ego feci in re caeli

ac solis ac paene orbis alterius? 'quaesivi' nec enim in promptu

,erat.

porro eunuchum -<;'porro';> deinde vel postea.

Babylonibus enira Hellanicus auctor exstat
svi>ovxog
siQYixai

ia).

EUNUCHUM VELLB euuuchos

vis; a

a Persis institutos putant ex captiid

habuisse.

6
(5

EUNUCHUM
Tjvioxog

mg

svvrjv %aiv zovx

soxtv (pvXaxx(0Vj

QK^dovxog Gnriiixovxog' svvrjv ovv yvvccLKog KKvSQog.

2 * Deinde non 'petisti' sed 'dixisti', nec 'velle te' sed 'cupere', non 'nigram' sed 'ex Aethopia', nec 'dedi' sed 'relictis rebus omDibus quaesivi': quid non exquisitum, quid non ita expressum, ut nihil addi possit? 3 a vel multo post. 5 * a pokro eunuchum DixTi vELLE TE vido quemadmodum ut maius faciat quod praestitit, non semel imputat duo mancipia, sed primo puellam, deinde eunuchum: illum, quia 'ex Aethiopia', hunc 'quia solae utuntur
,

his reginae'. Quid tale Thaidi rivalis dedit?

168

2 QUiA soLAE
intulit
'his',

UTUNTUR His REGiNAE

'si

varie 'eunuchum' dixit et

ut

quisquam

est qui placere se studeat bonis

quam plurirais et minime multos laedere, in his poeta hic nomen profitetur suum' (prol. 1 sqq.). 3 repperi plus est quam 'emi'. 9 Et 'reginas' modo divites dicit: in Phorraione 'o
regem me esse
1

oportuit' (v. 70).

REGiNAE 'reginae' divites, sed eiuqpaxiKiuTepov est. 4 * Et vide quam propriis et amphssimis verbis usus est, qw:\ et ancillam 'ex Aethiopia', et eunuchum <'quia solae utuntur his reginae'> illam 'quaesivi' hunc 'repperi'. 5 Ergo vigilanter ancillam 'quaesivi', hunc 'repperi': neutrum enim horum facile positum erat. 6 quia soLAE UTUNTUR His REGiNAE uota, cum 'euuuchum' singulari numero praeposuerit, 'his' subiunxisse. 7 Sed 'his' non ad eunuchum rettulit, sed ad deUcias aut quid tale quia solae utuntur huiusmodi deUciis servitiisque reginae. 8 * Et oratorie hic subdidit quod in anciUula praetermisit, quia nuUa Aethiopissa honesta dici potuit.
:

169

heri minas viginti pro ambobus dedi recentiora beneficia

(a)

graviora sunt adversus ingratos.

2 pro

ambobus DEDimelius

amborum pretium, quam

rit

ut separatim diceret, quantillo eme-

ancillulam
v.

nigram, de qua

mox

dicetur 'hic sunt tres mi-

nae'

471);

nis viginti, ut
1

nam constat eunuchum solum empLum esse miipse Parmeno confitebitur seni (v. 982).
et

a ergo a tempore inducitur exprobratio.

170

tamen contemptus abs te

hoc servatur

in

beneficiis,

nam
^

maiora sunt cessantibus meritis eorum, quibus praestantur.

Karsten, Com. Don.

130
171
1

OB HAEC FACTA ABs TE SPERNOR hic duplex pronuDtiatio est:

per interrogationem vel per invidiosam exprobrationem
s.)
;

vel

(OB H. F. A. T.

sic Vcrgilius 'nos

munera templis quippe

tuis

ferimus'

(Aen.
proferri

11.

217)

et

cum

interrogatione vel

cum

incre-

patione

potest. 4 quid istic hoc

adverbium consentire
interrogativo pro4 a deest enim

incipientis est; et est klksirptg.

2 * Et melius velut indicativo

modo quam

fertur; hoc

enlm

est

multo gravius quam

tale.

illud.

'remoramur' aut quid

172

stulto,

QUAMQUAM iLLAM cupio ABDUCERE 'abducere' dixit quasi ab nec per verum meritum sed per fraudem. Cicero 'per
tibicine' (Verr. 3. 78). 2
re.
,

vim ac dolum abducta ab Rhodio

HAC RE arbitror non
173
*
dicit

atque

qua, quia hoc est ex

VERUM TAMEN

sclt

fingit se vinci, ut

morotrix contentione quadam negari ^) ergo adulescentem molliat, et ipsa cedit, ut et ille
ita loquitur,
illo

remittat pertinaciam.

174

quam te inimicum habeam hoc totum tamquam ipsa magis amet Phaedriam, quam ab
1

potius

ametur.

3 PAGiAM UT iusseris uec voluntate nec vultu consentientis hoc

ait

meretrix,

sed

callide

temptat omnia;

nam

quia persistenip-

do non

perfecit

quod exspectabat, docet Phaedriam etiam

sum

neglegentius negare quod poscitur; et adeo hoc subtile est

;

ut statim impetraverit
defen leris,
remittenti'.
2

pervulgatum

est

enim 'quod

summa

vi

cum

extorqueretur, hoc idem

postmodum

remittere

<;poTius

QUAM>

TE iNiMicuM

HABEAM huic contrarium

id est

est

175

amicum habeam". VERBUM pro dicto; sed proprie

'ut te

cc^icofia.

sententia vel

enuntiatio,

quae uno stringitur

et

ligatur

verbo,

verbum

veteribus dicebatur. 3 ex animo ac vere diceres ^^'vere';^ certe,

quia est qui 'ex animo' dicat, fallatur tamen.

1

UTINAM iSTUc VERBUM

'istuc

verbum' pro tota sententia.

iu

176

POTius

QUAM TE iNiMicuM HABEAM tautum

animum Phaesiue

driae hoc descendit, ut etiam repetat quod

amica dixerat adulans.

177

siNCERE Dici QuiDvis possEM PERPETi

siucerum purum

fuco et simplex est, ut

mel sine cera.

2 Bene ergo mel blandimentum meretricis dulce fatetur, sed negat esse sincerum.
')

Corrigo: 'coocessione quadain negata

dari'; cf.

tamen adnot.

131
178
2

LABASciT
3

omnia incohativa

trisyllaba fere

media producta
quine
^)

enuntiantur.

victus uno verbo

quam

gito

ait,

illum

'falsa lacrimula' (v. 67) vinci crediderat posse. (a)

1

* viCTUs

verbo',

quod quod
179
1

UNO VEKBO 'utlnam istuc verbum' (v. 175i et 'uno diximus, sic accipe, ut 'verbum' dictum intellegas, verbo complectitur completae sententiae pronuntiationem, dEiuu|ua nominatur. 3 a plus factum est: et 'uno verbo'
ut
'cito'.

victus est et

EGo NON TAM EX ANiMO MiSERA Dico quod sensit multum vahoc Thais inculcat animo amici
significet:
sui.

luisse,

Et 'ego' vide

quanta

convenit hoc pronomen multa blande expro4.

branti, ut
isTi

'mene fugis'? (Aen.

314). 3

quam
ait

ioco

rem volu(v.

A ME TANDEM contra

illud refertur,
te'.

quod

Phaedria

165)

'nonne ubi dixti cupere

4 * Sed hoc vehementius et disertius; 'quam rem', inquit, non 'munus' sed quod plus est 'rem', et non dixit 'serio' sed 'ioco' a facilitate praestantis, et 'voluisti' non etiam 'dixisti'. 5 Mirandum obsequium ex voto animi pendens: non exspectat impe* Tum illud quod rium, ne voluptati mora sit, dum iubetur. ait 'perfeceris' nonne pondus hoc verbi et potentiam Phaedriae

circa

amicam

et ilUus

obsequium vehemens

et

rerum

diflBculta-

tem, quae extortae sunt, monstrat atque lam Phaedriae?

omnem
(V.

obterit quere-

181

EGO IMPETRARE NEQUEO HOC ABS TE tU et iOCO

petisti,

179) et nOU

cum
2

perfeceris

tamen,

at

ego impetrare non possum.

et 'saltem' et
;

182

SALTEM UT coNCEDAS soLUM arguto additum

Et bene
'concedas'
ut voluntatis sit

'solum'.

<<nam sic>
(v.

dixit supra 'sine illum priores partes hosce aliquot dies'

151).

183

VERUM NE FiANT
2

I8TI VTQiNTi DiES facete

'biduum' decuplavit.
et similiter deinceps.

Et simul, quia ex eadem ratione sunt viginti ex qua duo,

<et>
184 186
1

ex qua

viginti, ducenti,

duo milia

PROFECTO NON PLUS BIDUUM AUT

ailOGlCOnriGig

SeCUUda.
'de te

Hoc MODO siNE TE ExoREM nove nuuc non

'te

exorem'

sed

exorem'. 2 Et 'hoc' absolute.

,

186

BENE FACis in consuetudinem

(v.

venit 'bene facis' et 'bene

fecisti'

1091) non indicantis est sed gratias agentis. 3 merito

TE

AMO bene amoris mentionem ad auferendam suspicionem

fecit.
tet',
1 * PACiTjNDUM EST QUOD vis nou 'quod opoi dicendo multum addidit obsequio suo.

contemptus Phaedriae

sed 'quod vis'

')

Cf.

Wessn.

in var. lect.

132
187
3
1

Rus

iBO

et

hoc amatorium

est,

odisse

urbem

sine amica.
si

ME

Hoc MACERABo BiDuuM.

2 * Nec dixit

pronuntiaudum 'biduum' ut

dixisset 'biennio'.
'ibi

ero' sed

'ibi

me

macerabo.'

188

iTA

FACERE

CERTUM EST cx

his apparet verbis,

amator hoc aegre imperet. 2 mos gkrundus est

quam thaidi cum

sit,

sibi

pro-

nuntictione et gestu, ut ostendat quae vis amoris

ut Thaidi

mos
189
1

geratur.

Huc PAC

iLLi

adducantur eunuchus
i

ct ancilla, scd praevalct

genus masculinum. 2 fac

adducantur adducito

eas.

3 Et bene adiectum, ne dilatis ob retentionem muneribus non procederent actus fabulae. 4 Et simul quia absentia Phaedriae opus est, dum per Chaeream ludificatur meretrix.

190

iN

Hoc BiDuuM THAis vALE nunc

'vale'

abscessum

signifi-

cat,

non salutationem,

nam

si

mera

salutatio est, biduo

solum

amicam
2

valere optat; sed praescribere conatur, quanto tempore

sit.

abfuturus

Et simul ostendit, quam invitus abscedal". 3 * in hoc b. 'biT. v. accusativo casu utens expressit amatoris impatientiam duum' dicens praescripsit de tempore, et 'vale' maiorem vinihabet ex dolore discedentis quam obsequio salutantis.
,

19!

2 Ef subintellegendum post osculum dici 'numquid visaliud?'

quasi recte factum.

1

ET Tu NUMQUiD vis ALiuD

'isto'

'valo'

subaudiondum salutatorlum.
alibi

192

cuM MiLiTE iSTO

beue additum quasi odioso, ut

'iam vero mitte, Demea,

tuam

istanc iracundiam' (Ad. 756) et

Vergilius 'iam quid petis istis?' (Aen. 9. 94) haec enim pronomina spernentis sunt odiumque monstrantis. 2 praesens absens

UT
193
2
1

si^^s

'praesens absens'

/.aKo^i^kov.

ME desideres

civ^r}6ig,

quia plus est ab amore desiderium.

<^ME AMES
3 *

ME^

DESIDERES ME SOMNIES ME EXSPECTES inavatpOQa

est.
sit

prima. 4 Satis amatorie dictum

num
196
1

'amare' et 'desiderare' etiam 'somniare'?

'rae exspectes'

Cum

voluntatis atque obsequii,

me speres cum
cogitare,

iam

dixerit, quid sibi vult

id est de

iterum
te

'me speres'? 5 an 'me speres' idem facere,

ut
sit 'speres'

credas, ut statim in subditis inve-

nies

'nam eius fratrem spero iam propemodum repperisse'? 6

7

me te oblectes septimus casus <^'me'>.

mecum tota

sis

133
toto

animo:

(a)

(a)

quod ipse ab eius corpore patitur,

id vult

militi eius
2
tatio

mente contingere tamquam penitus excluso ob amica.

exspectatio certorura est, spes incertorum? 3 Et exspec-

An

propinquarum rerum, spes longinquarum 4 Et exspectatio destinat tempus, spes non destinat. 7 a nam illum nunc animum vult esse, non corpus. 8 a et simul.
!96 197

QUANDo EGo suM Tuus 'auimus'

nunc

scilicet.

ME MISERAM FORSITAN HIC MIHI PARVAM HABET PIDEM

propter praesentiam servi,

recto ThaiS

partem argumenti exsequitur tacitam apud Phaedriam

quem poeta

vult ita nescire

ut audeat

ad vitiandam virginera subornare Ciiaeream.

198

ATQUE Ex ALiARUM iNGENiis NUNC ME lUDicET

dit

hic Tereutius osten-

virtutis suae
et

hoc esse, ut pervulgatas personas nove indu-

cat

iamen a consuetudine non recedat, ut puta meretricem

facit, capiat

bonam cum
200
1

tamen

et delectet

animum

spectatoris.

NEQUE ME FiNxissE FALsi QuioQUAM aut

'falsi'.

'dixisse' debuit dicere

aut abundat

201

2 * Aut ideo, quia et vanum aliquid flngi potuit, ut supra 'si vanum aut falsum aut flctum est' (v. 104). NEQUE MEO coRDi ESSE QUEMQUAM CARioREM melius 'quemquam'
si

quam
202
ut
1

diceret 'militem'. 2

quemquam cariorem quasi meretrix

'tiuius'

non 'carum' alterum sed 'cariorem' negat.

ET
desit

quicquam huius peci

'rei';

absoiute aut per

sit

'^Xfienpir.

in

Hecyra
(v.

(v.

338) 'ne quid

tiuius oro', in

Heautontimorumeno
2

571) 'nihil

me

istius

facturum

pater'.
'rei'

Aut 'quid petis istis' (Aen. 9. 94). 3 quigquid huius subaudiendum est: quod eum exclusi foras.
203

confido'. 2 1 SPERO propemodum nove 'spero' pro 'credo' vel propemodum ideo 'propemodum', quia hominem quidem novit,

sed fratrem esse virginis

nondum
i

probavit.
i

204

adeo nobilem 'adeo' pro n 2 Aut expletiva particula.

positum

est.

206

ATQUE exspectab' dum venit futurum actum voluit promittere,

non quo

aliquis gestus sit exspectantis.

184

II
1.

207

FAC iTA UT lussi iam amatorium multiloquium

continet
ista
actio,
i)

et

vaniloquium
et id

nam
si

et repetit

quod iam dictum est

facit <;;;;***^

magis
'te',

et odiose nimis.

209

(Deest)
dicit,

vel

ipsum

respicit, vel 'hunc', sl

aversus

haec

ut sit: rogitare te! aut rogitare huncl 3 Et distincsit',

tione interposita inferendum vultuose 'quasi difficile

^scisol-

licet>
liciti

id

quod mandat:

ita et
(a).

ineptiam nimiam circa haec

amatoris expressit.
1

ROQiTARE QUASi DiFFiciLE

pergis.

rogitare cere ad

siT dsest 'vis' vel 'pergis' ; ut sit: 3 a et ostendit nihil esse facilius, quam dedu-

meretricem munera, cum contra illud sit difficillimum, poscenti aliquid non dare. 4 rogitare subauditur 'te mirum est' QUASi DiFFiciLE 8IT 'complere quod iubes'.
'invenire' acob-

210

utinam tam aliquid invenire possis phaedria

quirere; sic in

Heautontimorumeno (1040)

'patri

quo modo

sequare et ut serves quod labore invenerit'.

2

Nam

ideo a praecedenti etiam

211

QuoD MiHi <<^est>> carius pro quam hoc perit deest 'facile' hoc 1

quaestus dicuntur. 'qui mihi sum carior'.

perit. 3

Sed

'ego' dixit

absolute, occurrens huic pronomini ^Cquod'^-.

212

Qui EFFECTUM DABo 'qui'

(701) 'qui nolo mentiare'.

pronomeu ut

in

Heautontimorumeno
nisi coac-

213

SED NUMQuiD ALiuD iMPERAS iu his servus nihil vult

tus
facere

propter

maiorem dominum;

sic

et

alibi 'iubesne',
(v.

inquit, respondente

Chaerea 'cogo atque impero'

r]&iKa)g

388).

214

MUNus nostrum ornato verbis

etiam Parmenonis
{a)
sit.

nou

dixit

'meum',

quasi

et istum id est molestum et

odiosum.
2 a

nam hoc

significat 'istum'.

215

AB ea pellito

'ab ea' ab eius

animo.

2 * Et non 'peUi facito" sed 'pelhto'.

')

Wessn.

in var. iert. Goetz supplevit 'moleste' ex 214. 2.

135
216
1

MEMiNi TAMETSi NULLUs MONEAS pioperat servus carpere va;

niloquium domini. 2 nullqs moneas 'nullus pro non

(79)
das'.

in

Hecyra

'nuUus

dixeris',

Plautus in

Trinummo

(v.

606) 'nullus cre187). (a)

3 EGO Rus iBO et hoc

3 a Sed ostendit,

iam dictum est quam olim id incipiat

2

(v,

Phaedria.

217

censen me posse arbitraris, ut censores, qui

morum

aliorum

sunt

summum

arbitrium.
fieri

Et

ideo hunc putat non censere,

quia ipse desperat

posse.
'fir-

3 * OBFiBMARE ET PERPETi verba sunt desperantis: non mare' sed 'obfirmare', non 'pati' sed perpeti'.

218

tene

'te'

quod

ait

hanc vim habet, ut

significet

perditum ama-

torem esse Phaedriam.

219
TE
1

nam aut iam revertere modo 'iam' pro statim. 2 mox noctu adigent hoc est ad urbem agent. 3 insomnia vigiliae; leginumeri
singularis.

tur et 'adiget', ut sit 'insomnia'

220

UT depetiger usque ordo; usque ut defetiger. 2 ingratiis

id est:

UT dormiam
3 * sunt,

etiam invitus, coactus.

Nam

'ingratis'

non ultro

significat,

quiaultroneagrata
'mihi';

222

ingrata quae ab invitis fiunt aut recusantibus. nimis me indulgeo 'me indulgeo': sic veteres, quod nos
alibi 'te

indulgebant,

tibi

dabant' (Heaut. 988).

si sit

223

tandem ne ego illa caream

coepit,

opus vel totum triduum

magniflcum.
(a)

sic

tamquam

aliquid

forte dicturus et

VEL totum triduum

magna

professio virtutis,

cum
amator
(a)

biduo

sit

opus, triduo posse durare et 'totum triduum'.

1 a non autem est hoc putat.

Trapd iTpooboKiav, sed vere

magnum

224

universum triduum
sic

siQcovinwg

'universum'.

2 vide quid
et

AQAS
vultu
(a)

dicitur

magna
aberit,

aggredientibus.

3 stat sententia

6t

gestu

magis spectabile quod

dixit 'stat sententia'; 4

tantum autem
virginem.

quantum temporis opus

est ad vitian-

dam

1 a quasi triduum in multo numero. 4 a Vel maxime eo,quod tanto sonitu hoc de se promittat Phaedria continuo rediturus vel potius non accessurus ad villam.

225

QuiD Hoc MORBi KST Bxcusatio amoris, quando non culpa

sed morbus.

est,

226

ADEON HOMINES IMMUTARIER EX AMORE UT NON COGNOSCAS

plurali

EUNDEM ESSE more suo a

numero ad singuiarem

se con-

186
vertit.

2 ex

amore

u. n. c. e. e.

non solent

stulti induci ado-

lescentes et ideo ad

amorem

transtulit stultitiam
nisi

Phaedriae.
,

227

Miifus iNEPTUs MAQis

SEVERUS

enim hoc essct quid esset

2 magis sevs-

quod illum mulier praeferret

militi.

aut quid relinqueretur pro-

prium personae

militis, si et hic stolidus esset.

Rus QuisQUAM NEc MAGis coNTiNENS animadverte ut amet Terentius 'magis' addere positivo

quam comparativum
'magis continentem'.

facere.
dicere,

Nam

neque

'severior'
et

neque, continentior' tam voluit

quam 'magis severum'

228
Hic

QuiDEM EST PARASiTus GNATHO haec apud Menandrum

ut ipse professus est 'parasiti

in

Eunucho non sunt,

militis' (v. 26), sed

personam

et

de Colace translata sunt.

230
si

FACiE HONESTA ohovou.ici. qua ostenditur amaturus Chaerea,

ipse miratur. 2 facie h. sic Vergi1.

quidem hanc Parmeno

'et

lius

laetos oculis aflQarat honores' (Aen.

'ita

591), 3 et

mox

(474) idem

me
'ni

di

ament, honestus'. 4 ni ego me turpiter

hodie hic dabo

5.

dedero'. (a)

4 a Vergilius 'quamvis solus

542).

avem

coelo deiecit ab alto' (Aen.

231

cuM meo uecrepito eunucho facete 'meo' ad parasitum

ret-

tulit piti

cum
dicti

pulchro munere venientem. 3 decrepito hoc

e.

decre-

sunt quorum crepitu et plangore familiae funera iam

fuerint. 4

conclamata
pias,
et

haec superat ipsam thaidem hoc

sic acci-

non tamquam vituperari Thaidem, sed

vTtB^^oXiK&q. (a) 5

bene 'ipsam', propter

quam

datur.

2 Et iam praeparatio est ad deducendum Chaeream quam deformem Eunuchum. 4 a ideo addidit 'ipsam', quasi quae nimiae

pulchritudinis est.

Di

inmortales homini homo quid praestat

;

in

hac scaena

non stans sed quasi ambulans persona inducitur constitit taraen aliquantum intuens spectatores, dum secum loquitur. Exprimit

autem parasitum

et

sub eius verbis corruptos mores in assen-

tationem ostendit, prorsus ut honestae quoque personae in huius-

modi culpa inventae

etc.

sint,

ut alibi 'obsequium amicos, veritas'

(An.

68).

2
'di

<C^stulto intellegens quid

immortales', substitui 'Stulto
i.

interest^
q.
i.'

*)

hoc

^)

Pro falso lemmate

137

iam mire
et

et

pro saeculi

ac

teraporum reprehensione satirice

Terentius, quod apud

'intellegentem'

eum

'stultum' vocat simplicem parasitus

di

malum. 3

immortales admirantis excla

matio et

cum
alii

parasiti gesticulatione. 4

i.

h. h. q. p.

morata

narratio a sententia incipi solet quae dicitur nQOfivd-iov. 5 homini

H.
Q. p.

distinguunt 'quid praestat stulto intellegens',

alii

'stulto
(cf.

iutellegens

quid interest',

quia sic veteres loquebantur

239).

2Si

QuiD iNTEREST hoc admirautis <C!est> et ideo sic pronuntiandum.

1

234

coNVENi HODiE ADVENiENS

conveuisse non
illud

vidisse

tantum

sed etiam coliocutum esse significat. 2 mei loci atque ordinis

'loci'

ingenuum,
est.

'ordinis'
i^fjg

pauperem:
.

natalium, hoc fortu-

nae
235
1

3 Et t6

'quendam

hominem.'.

HAUT iMPURUM
nihil est

dixit

non 'prodigum', sed quia hoc ipsum pro-

bat 'non avarum' 'non improbum'; et sic laudamus eos, in qui-

bus

quod magnopere proferamus. 2 itidem pateia qui

dicitur. 4

ABLiauRiERAT BONA hoc ioculari vultu

suavibus escis consumpserat
;

abligurierat

nam

anb tov hyvQoii est ligu-

rire
236

et hyvQoi^ Graeci

suave appellant.
non culpatur qui comederit bona.
'video',

3 Eleganter ex persona parasiti

1

viDEO sentum

quam bene

postquam

dixit 'con-

veni'! (a) 2

sentum

horridum. 5 pannis annisque obsitum 'pannis

annisque'
Vel quia

vel parasitica vernilitate xara t6 o^otoTsi-evzov

dictum
;

Homei US

dixit 'aiipa yaQ iv xaKOTrjTi, ^QOToi KaTaYrjQdonovoi^

et

est

miseriae senium debitum, unde huic magis

tristitia

gravitasque displicuit, aliena semper ab hominibus parasitis. 8

obsitum ut 'sentum',

obsitum' dixit:

ixsTaq^oQcc

ab agro.

1 a et tempus mutavit et verbum. 3 * sentum ad horrorem rettulit, SQUALIDUM ad sordes, aeqeum ad maciem, pannis an NisQUE <;oBsiTUM> ad vestituin et tristitiam. 4 Sed 'pannis et

annis' morologiae parasitorum sunt. 7 annisquk obsitum bene addidit annis, quia ut quisque miser est, ita senior videtur.

287

QuiD isTuc inquam ornati est scire nos convenit,

cum

recto

casu profertur interrogatio, non esse contumeliosum, ut

tur 'quis hic
significari,

si dica-

homo

est'

(Pho, 991),

si

autem non, contemptum

546), quid m.ulieris,

ut

'quid

hoc hominis
(v.

est' (v.

(Hec. 643), 'quid ornatus'

546). 2 quid istuc

inquam ornati

est 'ornatus'

tcov

^isaiv est: ad decus et ad turpitudinem; 4 et

188
'ornati'

ut

'senati'

antiquus genetivus.
erat,

5 quod habui perdidi

non
288

dixit, id

quod

'comedi' aut 'consumpsi'.

elpujviKuJi;.

3 Vel simpliciter hoc accipe vel

1

HEM Quo REDACTus suM

dicit;

vel

habitum suum

vel corpus osten-

dens hoc
dine

nec quicquam hic nisi media

est.

<Cde>

consuetu-

coUocatum
Eao

omnes noti me atque amici deserunt

sententiose et mordaciter in mores.

230

Hic

iLLUM contempsi hoc est

(v.

illud

'homo homini quid

praestat stulto intellegens?'

232).

240

itane parasti ts
est; et alibi

quam

obiurganter!

tamquam

in illo sit,
te venit,

quod miser
quin
ita

'nam nemo illorum quisquam ad

paret

sese,

ut abs te blanditiis

quam minimo

pretio

suam voluptatem
sibi

expleat' (Hec. 67). 3 ut spes

nulla reliqua
bene,

iN TE siT sententiose ad illud

quod

et Vergilius ait 'ponite spes

i.

quisque'

(Aen. 11. 309). 4 [ut spes n. r.

t.

s.] *)

quasi qui

rem

a fortuna acceperit.

2 Et hoc proprie verbum ad exprimendam immunitatem et ignaviam factum est.

241

simul cum re consilium amisisti Vergilius 'nec

si

miserum

fortuna
finget'

Sinonem
lAen.
2.

finxit,

vanum etiam mendacemque improba

Sallustius

79)

et

'neque fortuna eget, quippe

quae probitatem industriam aliasque artes neque dare neque

eripere

cuiquam

potest' (Jug.

1.

3);

(a)

nam

consilium in hoid est

minibus

est, res in potestate fortunae. 3

ex eodem loco

ex eadem fortuna.
2 a Ergo haec interrogatio increpantis est nec desiderat prehensionem.
re-

242

Qui

coLOR NiTOR vESTiTus hoc contra

(v.

illud

quod

ait 'video

sentum'

236).

2 * coLOR ad 'sentum', nitor ad 'squaUdum', vestitus ad 'pannis annisque obsitum', habitudo ad 'aegrum'.

243
242
3

quam habeo ad 'mei

* oMNiA HABEO ad "quod habui perdidi' (v. 237), neque quicloci atque ordinis hominem' (v. 284).
in

QUAE habitudo est corporis Plautus

Epidico

(v.

10)

'corpulentior habere atque habitior'.

243

2 OMNiA

habeo ad industriam

rettulit,

neque quicquam habeo

^)

Lemma

falsum, schoiium pertinet ad sequentem versum.

139

<;;ad> fortunae
KaKo^fjKov, ut

culpara.

nihil

cum est nihil defit

21).

flgura
11.

apud Vergilium 'sequiturque sequentem' (Aen.

695),

et Cicero

'cum tacent, clamant'

(Cat. I

3 * Et item denuo ad fortunae crimen 'nihil cum est', ad suam laudem 'nihil defit tamen'. 4 omnia h. n. q. h. alterutrum horum neutrumve potest cuivis accidere, utrumque nulli.

244

AT EGO iNFELix NEQUE RiDicuLUS iam transit ad

2

fjnnrjTtKov

XdQccKTfiQa.

AT EGo

1.

N. R.

vehementer invectus
in

est in

tempora

et

mores poeta sub hac persona,

non
1

qua hominem

ita inducit

paenitere probitatis suae, ut se 'infelicem' non 'honestum' dicat

et
'nolo' sed 'non

possum'.

245

QUiD TU His REBUS CREDis piERi

2

dum

quis ridetur aut vapu-

lat.

TOTA ERRAS VIA

:7rp6,uOiOV

per fxsracpOQdv.

246
247

APUD SAECLUM PRius

1

scillcet

cum
iilud

essent tempora meliora.

intersit

Hoc NovuM EST AUCUPiUM vide quid

dicat,

cum

illum 'quae-

stum'
tis.

hoc 'aucupium':

de sapientibus, hoc de stul-

2 iNVBNi viAM adeo

novum

est

aucupium.
dixit 'sunt

248

EST GENUS

HOMiNUM quia multi sunt huiusmodi, non

'est

homines' sed
249

genus hominum'.
ille

HiscE EGo NON PARo ME UT RiDEANT quia

felix

dixcrat 'ego in(v.

neque ridiculus esse neque plagas pati possum'

SED His
(a)

244).

'i60

ULTRO ARRiDEO quid ost

delector.

'his arrideo'?

aut veluti
'ultro'
si

pareo,

aut veluti dictis

sed his ultro

plus
intuht,

versa vice an prior?

'laudo' dixisset.
1
fieri
,

5 admiror

simul

quam

id est

obsequi venio. 2 Atque 'arrideo' non,

ut parasitis

solet, ut bis arrideatur a regibus

quam

ipsi dictis factisve

arrideant alienis, hic esse intellegendum etiam ipsa res indicat e contrario; nam quod ait supra 'his ego non paro me ut rideant' hoc e contrario ostendit, quod subiciatur 'sed his' etc, 4 An

etiam insuper
261
1

hoc est ultra?

QutcQuiD DicuNT nou 'quod dicunt', sed 'quicquid dicunt', id

est

bene

maleve, ut vel

si

interclusa fuisset assentatio, non

2 id

se impediverit,

quod contrarium laudaverit.

rursum

si

negant

LAUDO

iD

quoque praeclaro Terentius, quod a

satirico de ahis

diceretur, id hic de se dicentem inducit, facetius multo,

si

quam

aliter fecisset, KanoXoycbv

mores temporum iam tum

vitiato-

rum

per assentationem

quod

fere in plerisquefabulismonstrat,

ut etiam in Andria (67) 'hoc

tempore obsequium amicos,

veri-

uo
tas

odium
lusto,

parit'

et

in

Adelphis
fieri

(v.

986) 'quod te

isti

facilem

et festivura putant, id
et

non

ex vera vita neque adeo ex aequo

atque

sed

ex

indulgendo

assentando

et

largiendo,

Micio.'
-'62

NEGAT Quis NEGO bene

Piautus in Rudente
(v.

sic: 'negat' et 'ait' contraria sunt, ut

laSl) 'vel tu ais vel negas'.

ille

253

is

QUAE8TUS NUNC EsT <Imulto>> UBKRRfMus Qiiam

prius' fuerat. 2

'apud

saeclum

Et videquemadraodum inliberalem vitam

(v.

houestiore nomine primo 'aucupium,

247)' post etiam 'quaes-

tum' nominaverit
254

Q(07ioKdnr}kog

impudens.

sciTUM H. HoMiNEM mirc Terentius longae orationi interloquia

quaedaui adhibet,

ut

fastidiura

prolixitatis

evitet

velut

nunc

Parmeno procul audiens Gnathonem haec

265

loquitur.

iNTEREALoci duae partes orationis

cerint,

cum

coniunctae

unam

fe-

mutant accentum.
LAETI MIHI OBVIAM Ot multOS Ct proporOS UUO

256

CONCURRUNT

verbo ostendit et ex diverso ad se festinantes. 2 cuppedinarii

OMNES Varro Humanarum reruin "Numerius Equitius Cuppes'

quit
'et

in-

Manius Marcellus singulari latrocinio multa loca

ha-

buerunt infesta; his in exsilium actis bona publicata sunt, aedes

ubi habitabant dirutae eque ea pecunia Scaiae
aediflcatae

deum penatium
Macel(fr.

sunt.

Ubi habitabant, locus, ubi venirent ea, quae

vescendi causa in

urbem

erant allata. Itaque ab altero

lum,
dunt,

ab
3

altero

Forum Cuppedinis
omnes
(a)

appellatum'

9,

Mirsch).

cupidinarii

qui esculenta et poculenta ven-

a rebus cupidinis
3

'cupidinarii' appellantur.

a ob alimentum.

Et ipse

(sc.

Gnatho) subiecit qui

acci-

piendi sint 'cupidinarii'.

257

LANii

qui

laniant pecora; unde

et

lanistae
et

dicti,

qui

laniandis praesunt
piscem praebent. 4
5 cetarii qui cete
LANii coQui FARTORES
res loquitur.
2
(a)

gladiatoribus. 3 piscatores qui recentem

partores qui insicia

farcimina faciunt.

venditant et bolonas exercent. 6 cetarh

6xr)fjicc

comicum, uam

in pailiata

Romanas
id

Sic et 'macelium' a

mactandis
de

pecoribus dictum. 5 a

est

magnos

pisces.

268

QuiBus ET RE SALVA

cum

meo impenderem,

et perdita

141

PROFUERIM cum de alieno mantiniscor atque impendo. 2 saepe

expletivae significationis
est.
(a)

269

2 ADVENTUM GRATULANTUR accusativum pro dativo.

1

AD CENAM vocANT utrum ad emendam cenam an vero ad

pro-

prie

convivium? 2 a pro 'adventui gratulantur'. 3 Et 'adventus' exspectatorum necessariorumque dicitur.

260

3 iLLE UBi MisER FAMELicus viDET

ME vido
fleri,

ut senteutiose dein

monstret malos ex bonis contagione

praevalentibus
:

exemplis

pravum
quod

'videt'

mihi hoc prodesse

et discere optat,

negabat se posse. 4 tanto honore quia 'concurrunt' 'salutant'

(V.

256,

259).

famelicus a

fame

et

edendo

dictum est

quasi

famedicus.
i

iLLE u. M. F. V. M. hic ostondit quae res coegerit ad discen2 Et simul vide secundum vulgi opinionem loqui parasitum 'misernm' et 'famelicum' hominem honestis moribus praeditum.

dum.

261

TAM FAciLE vicTUM QUAERERE quia

2 iBi pro tunc. 3
4 * cus et

'ad

ceuam

vocant'.

(v.

259).

homo mire

addidit 'homo'.
viro de-

Aut additum supervacuo 'homo', ut 'donat habere tutamen in armis' (Aen. 5, 262).

262

UT

siBi LicERET

DiscERE quasi disciplinam aut artem; tan

felicitas

tum

auctoritatis
'de
'a

criminum
et 'de

sumpsit.

2 discere id de

ME magis
dicimus,

illo'

me' veteres dicebant quam, ut nos

3 sectari iussi proprie,

me' aut

'ab

illo'.

nam

et

sectae philosophorum ab hoc significatu dictae sunt.

283

Ex
1

ipsis philosophis sciUcet.

264

Ex
^)

ipsis

vocABULA

ut Pythagorica, Platonica. 3

<Cgnatho-

Nici;>

non hoc
Hoc
igitur

intulit,

quod coeperat dicere;

nisi forte *dis

oipiinam' pro discipulis accipimus.

2

non est consequens ad

id

quod vult dicere;

nisi

forte 'discipUnam' pro discipulis posuit.

265

viDEN OTiUM ET ciBus QuiD FACiAT ALiENUS Tursus Parmeno

et facetias dicit et distinguit

longiloquium parasiti. 2 quid faut

sit

ciAT legitur
'quid faciat'.

<Cet>

'quid

facit',

figura per

modos pro

266

HANc deducere proprie. (ff). 2 et rogare ad cenam vide parasitum optare Thaidem ad cenam vocari quam munus accipere. a nam ducitur quis ad suppUcium, deducitur in lae1
1

titiam.

')

Substitui hoc

lemma pro

falso 'Vocabula'.

142
'2(>7

THAiDis legitur et 'Thainis'.

2

26S

SALVA BES EST proverbialiter.

1

SALVA
est';

res

E. E. quia et 'ante ostium' et 'tristem vides', 'salva nec hoc valet ad iaetitiam, quod Parmeno est, sed

quod
269
1

'rivalis servus'.

NEBULONEM
pro

vel

furem quia
vel

nebulas

obiciat

(?),

vel molest.

lem ut
HiscE

nebulam,
'hi'

inanem ac vanum, ut nebula

(a),

vetuste

quia *

hicendebant

dicere. 3
deri-

HiscE Hoc MUNERE ARBiTRANTUR Hon immerito

Gnathonem
amor causa

det Parmeno, qui penitus noverit consilium meretricis.

2 a Vergilius (Ecl. 3. 102) 'his certe neque vix ossibus baerent'.
est,

271

SUMMUM

hksirpig.

SUMMUM SUUM INPERTIT haec

et

tota lOCU-

tio

parasiticae

elegantiae

simul ironiae plena est;

nam

et

plurimam
tinere,
sibi,

dicit ei

salutem,

quem ne exiguam quidem

dicit

velit consit

<Cet> 'summum'

eum, qui nec

'te

levis

amicus

et

'Parmenonem Gnatho'. non

quid agitur?'
(Ad.
885).

ego'. 4 quid

aqitur pro
'o

blandimento, non pro interrogatione nunc ponitur, ut

quid
fit?

noster,

quid agitur statur pro

(a)

'quid agis'? 'sto'; 6 et facete 'statur'.

3 suMMUM suTJM quam venuste, quod summun resalutet Parmeno! 6 a nam stat cui ingredi non

amicum non
licet.

272

at numquid aliud virginem; hic de

petit

illo

respondit et ideo re

dictum Gnatho.
Qui

27S

DUM interrogat interrogantem, ne

'nihii'

ipse respondeat. 2
in laeti-

nihil

quidem dickns
:

mutavit vultum Parmeno

tiam

ideo

illi

facete

Gnatho hoc ipsum agenti

n

'ne sis' dixit,

ut probaret tristem fuisse.

3 NiHiL EQUiDEM pro u rere sese?'
;

infra (v. 735) 'nihil dixit ut seque-

274

Hoc

TiBi

MANciPiUM

zanstvcooig

Tc5

ccGraisijia)

manclpium

dixit

puellam aut virginem. 2 non malum hercle inimica laudatio.

3

URO hominem
pro

sibi

hoc gestu
et

et

vultu parasitico dicit; 5 ut

servili gestu. 6 Et

PALSus ANiMi est similiter

'animi'

Parmeno secum

'animo':

avriTiTcouig

veterum, qui 'ingens virium',

^).

'dives opum', 'abundans <Clactis' solebant>> dicere

')

ut falsus
'hice debe-

bant'
2)

Vide coniecturas apud Wessnerura in varia lectione; ipse edidit cum Hageno, an: 'hice nolebant d.'? Sall. Hist. fr. III 91 M. Verg. Aen. 1. 14. Ecl. 20.

143
ANiMi EST ex hoc 'faisus animi
nere capi posse Thaidem.
4 Et 'uro' pro eo quod est
est',

quod putat huiusmodi mu-

dolere cogo.
insultat

275

QUAM Hoc MUNus GRA.TUM THAiDi mire

enim gratum raunus

Gnatho quanto
:

fuerit, tanto erit rivalis exclusior.

,

276

OMNIUM RERUM HEus vicissiTUDO EST vidc locum

pere
dolor

iu

quo erumet cela-

Parmenonis

potuit, nisi

commissa servaret
3 quietum
ait

ret Thaidis consilium.

277

Hos MENSES qui nunc aguntur,

hoc ipse
fecerit.

(a).

reddam

facete,

quasi

4 Et hoc est quod

(v.

impertit Gnatho
1

Parmenonem'

273),

'summum suum tamquam amico consulat.

* SEX EQO TOTOS PARMENO HOS TE MENSES QUIETUM EEDDAM quid est 'totos*? an diebus et noctibus, ut pote amatoris servum, ac per hoc sine ulla cessatione et intermissione? 2 a id est hoc tempore.

278

NE sursum deorsum gursites quod est laboris, nequb usque

ad luoem
279
280
SIC
1

viqiles quod est exitii.

SOLEO AMICOS hOC iUsmzix&g.

detineo te valde teneo. 2 fortarse tu profectus alio fue,

RAS vult exprimere confessionem

sed
281
1

quod ad Thaidem venerit,

infcrare

non

possit.

PAULULUM DA MiHi OPERAE hoc quasi supplicantis vultu ad

dicitur.
sic in

irrisionem

paululum

d.

m.

o.

proprie

sic

dicitur
530).
li-

adiuva me;
282
1

Adelphis 'haec opera ut data

TiBi

sit' (v.

AQE MODo NUNC

oportuit,

PATENT HAE POREs ex

eo,

quantum

cere
noni.

ostendit,

quam misere

nihil illic liceat

Parme-

quia

istam ducis hoc quasi ad Gnathonem, sed lente

ac sub lingua
283
1

murmurat.
vis

numquam evocari hinc

foras quia ipse intrare non po;

test.

2 siNE BiDUUM Hoc PRAETEREAT ct hoc lcntius

uam

si ali-

ter pronuntiaveris, secreta produntur.

284

qui mihi

nunc

'mihi' tw azTtniG^a

dictum

est.

2 fortunatus

ut ipse videris

tibi.

286

ne tu istas faxo

'ne' valde.

2 ne

t.

i.

p.

calcibus saepe
;

iNSULTABis frustra nova locutio 'calcibus insultabis fores'

lustius 'multos tamen ab adulescentia bonos
fr.

Sal-

insultavit' (Hist.

II

23
3

M.).

NE Tu

I.

F.

c.

mira loquentia,

in

qua utraque

tiireppoXr)

ex-

U4
pressissiraa est; nam neque 'uno digitulo' minus aliquid dici potest neque 'calcibus saepe insultabis' aut amplius aut ingentius.

286

NUMNAM

Hic

'nam' abundat, ut
quasi ab expulso.

quidnam.

relictus

cusTOS bene
287
9.
1
I.

'rellctus',

NE Quis FORTE iNTERNUNTius proprie 'internuntius'. 2 ne

q.

CLAM A MiLiTE CETT.

et hoc facete, quasi ipse

sibi

totam

Thaidem
288
1

vindicaverit, quod miles facit.

,

PACETE DiCTUM sL^mviKag

qula infaceta. 2 mira vero militi

;

QUAE PLACEANT
1.

'mira' pro 'mirum'

Vergilius 'nota
est,

tibi'

(Aen.
loqui

669),

et

est ironia:

quid

mirum

inquit,

facete

eum, qui
289

militi placeat?

3 Potest

tamen

et pluraliter intellegi.
TQoq^iiiov dicere

SED viDEO ERiLEM FiLiuM nou potest Tereutius

et ideo

'erilem filium' dicit.

290

MiROR QuiD Ex piRAEO ABiERiT hic causa ostenditur, cur

ignotus
esse
e.

possit

vicinis
p.

et

pro eunucho

fingi.

2 miror pro

'nescio'. 3 m. q.

a. ut

ex Piraeo discederet, synibola ami-

corum, ut huc perveniret oraisso negotio, conspectus virginis

fecit.
illic

NAM

iBi

cusTos puBLicE advorsus praedonum incursus

excubabat iuventus Attica. 5

Piraeeum
litoris

ut

Sunium

(cf.

v.

115), est Atticae

maritimae accessus

clementior. 6 publice

est nunc

<^'nunc'> ambigua

distinctione positum est.

,

291

ET properans venit mire locuturum ante formavit ut gestus

verba praecedant,
EST

verba habitum consequantur. 2 non temere

c.

hinc

illa

Vergilius 'haud temere est visum;

ab agmine

V.' (Aen. 9. 375).

8.

292

occiDi

NEQUE viRGo EST usQUAM

in

hac scaena novus amor

adhuc

ephebi et

consilium dehonestandae virginis ostenditur

tanta virtute poetae comici, ut hoc

commentum non quaesitum

e. u.

esse sed occurrisse sua sponte videatur. 2 occidi n. v.

quid

dicere debebat aliud properans et circumspiciens, nisi quod dixit

'occidi' ?

298

neque ego qui illam e conspectu amisi meo amatorie

iilam non invenit et se perdidit.

dum

145
292 294
1

occiDi
significat.

produc

mediam syllabam huius

est.

verbi

et

contrarium

UBi

QUAERAM hoc circumspectantls

3

ubi investigem
intulit,

plus intulit.

quem perconter
uec

Iioc

iterum plus

nam
in-

ubi nec vestigiura reperietur, superest interrogatio. 4

quam

sisTAM viAM
'qua via'.

si

quem

interroget apparet. 5

q.

i.

v. legitur et

296

4 UBi uBi EST Diu CELARi

NON POTBST ob nimiam

scilicet for-

raae gratiara.

296

FAciEM PULCHRAM 'faciem' modo non partem corporis

sed totam speciem, quae apparet et cernitur; Vergilius
facies' (Aen. 5.
Ttgbg

di-

cit

'qui-

bus aspera quondum visa maris

767). 2 deleo

OMNES dehinc ex animo mulieres

est,

xb

7tt.d-ai'6i'

argumentatus

ut

ostenderet

hunc grandem iam ephebum etiam amoris

sic et alibi (v. 565)

expertem non fuisse;

'cum

me ipsum
in

^C^no-

ris> quam elegans formaram spectator siem?

tus sura'.
297
1

hac comrao-

taedet

cotidianarum harum furmarum hoc

et

est leviura

et

usitatarura,
(v.

est

huic contrariura

'nova figura oris: papae!'

317). 2 ECCE

AUTEM ALTER

sic diciraus,

cum

propter alterura

de altero venit in raentera.

298
1

NEScio quid de amore loquitur ut iamdudura Phaedria

lo-

quebatur. 2 o fortunatum senem hoc dicto praestruxit ad ezitura

fabulae [ad KCizaarQoq)r}v]
;

nara perturbatus ad Thaidem ingreditur

hic senex per fallaciam Pythiae et indicium

ita firraabuntur

Parmenonis, atque

nuptiae virginis, quara ducet Chaerea.

299

Hic vero est

utrum senex an Chaerea?

(a)

3 qui

si

occe

PERiT Chaerea.
1

a Sed senex potius. 2

mc

vero est senex.

"'prae'

301

illum alterum praeut huius rabies

ex compara-

tione
et ordo

significat, ergo 'praeut' proprie, et est integra locutio, 2

:

praeut

illa

sunt

<;quae>

huius rabies dabit. 3 Et bene

'dabit quasi de re violenta, ut 'dabitille

ruinam

a.'

(Aen

12. 453).

PRAEUT

H,

r.

q.

d.

et hic ostenditur

iam pridem motus

in

res venerias Chaerea, et

magna

poetae cura est, ne incredibile

videatur adulescentulum, qui pro eunucho dedaci potuerit,

tam

expedite virginem vitiasse; quocirca artifex suramus quod aetati

non potest naturae

Karston, Com. Don.

attribuit Chaereae, ut calidior ingenio et ante

10

146

annos amator non libidinem

naverit in venerios appetitus.

in sese

sed

quandam rabiem

desig-

4 PRAEUT H. R. hic Gx parte xapaKTnpiaiaot; quidam est personae Chaereae, quem moribus conicit servus ardentiorem amore fieri posse, simul coeperit.

302

UT iLLUM

'ut'

pro utinam. 2 di deaeque omnes senium per-

DANT plus
niura'
'qui'

dixit

'senium'

quam
'in

'senem'; nec mireris post

'se-

additum,

non

'quod',

ideo quia declinationem ad

(v.

intellectum rettulit, ut alibi

sic Lucilius 'ast, ait,

Eunuchum suam'
qui

32),

(a)
').

quid iam te senium atque insulse sophista'

ixsfalg

REMORATUS EST a
et
3 a Et

remoratio
303
1

remora pisciculo, remoratus dicitur.

vocatur,

senex ad aetatem refertur, senium ad convitium. TUM AUTEM Qui iLLUM 'tum autem' pro et; duas vult enim
esse,

cau.sas

cur

se

ipsum

di

perdant:

unam quod
ut>>

restiterit,

alteram
virgine.
(V.

quod senem
2
et

perveritu.^ diu remanserit a

persequenda

Et

nota

<:^floccifacere
et

floccipendere
significare,

411)

contemnere

non contemnere
:

ut nunc.
3 QUi iLLUM FLOcciFECERiM doost 'vel', ut sit
vel floccifecerim.

304
et

QuiD Tu
incerti

TRisTis
2

proverbialo est in

vultus.
l
littera

quidve es
d posita,

hominem perturbatum alacris (a) laetus es; nam

'alacris',

pro

non tristisid

est adaKQvg
dici-

intellegitur.
tur,

3 quid

tu es alacris et alacer et alacris

<lut>> habes apud Vergilium 'ego alacris cunctosque

5.

p. e. p.'

(Aen.

380).

a aut velox aut. 4 * quid t. e. a. alacritas est mutatio quaedam vultus gestientis in spem aHquam.
2

306

UNDE

is

modo

(a)

venis

significat. 3

quorsum eam bene, quia

proxirae dixerat 'ubi quaerara, ubi investigem,

quem

perconter,

quam

insistara

viam incertus sum'.

1 a ad quid. 2 Sed eo de loco ad locum veteres dicebant, quod subiectis mox probabitur.

306

iTA prorsus

sum

oblitu.< mei huic

contrarium 'dum

memor

ipse mei' (Aen. 4. 336).

2

Ergo

'oblitus mei'

insanus.
'es, ait

')

Marx

V.

1117 eleganter sic correxit:

quidam, senium atque, insulse,

sophisla*.

147
305 4

QUORSUM EAM hinc, ut diximus

(ad 305. 2),

manifestum
4

est ire et

adventum
s.

significare.
(a)

306
et

iTA

p.

0.

M. 'prorsum' id est

omnino.

(a)

Hinc

prosa oratio, quam non

3
id est

inflexit cantilena.

a recte veP). 4 a Nara 'prorsum' est ante versum.

si

porro versum,
Chaerea. 5 qui

307

HEM
2

cum

aspiratione,

Parmeno,

si leniter

viR siES 'qui vir sies' in

*
ejLiqpaTiKUJTepov

veteribus invenitur.

osTENDERis Qui viR siES uon 'qui sies', sed, quod est 'qui vir sies'. 8 An debeat praestare, qui virum se sic monstraturus est. 4 Et 'vir' modo non ad sexum vel aetatem dicitur sed ad laudem.
,

308

SAEPE poLLiciTUM ESSE 'pollicitum', quod

signiflcat, dixit. 3

promittentem
luijittjatr.

ultro
sit

chaerea aliquid inveni induxit

non contentus dicere quod
et

4 Dramatice

more

suo,

pollicitus

tantum, sed quomodo etiam

promiserit.

quibus verbis.

2 Et SAEPE POLLiciTUM ESSE au necosse sit praestare

eum

qui

309
sit

MODo QUOD ames <;"modo'>> tantummodo, quasi haec mora

promissis complendis.
2 utilitatem in ea re ego paciam ut cognoscas an possit, qui posse affirmavit. 3 Plus est probasse quod promiserit, quam

ostendere quod possit.

310

2 PATRis

PENUM OMNEM ipsum penum

Et

non ex eo aliquid
et

uTtf^-

^ohnmg.

hoc penus
rjd^Liiag

et

hic

penus
et

haec penus
legitur.

veteres dixerunt; 4 ergo et

omne
is

omnem
nimis
,

5 con-

GEREBAM CLANCULUM
1

et IkceQmg

").

cuM

iN

CELLULAM AD TE an

doboat qui ot acceperit beneficium.

te

311

AGE iNEPTE qui dubitcs de promissis an qui exprobres 308

multa esse largitum? 2 hoc hercle factum est inveni quod

amem

(cf.

v.

sq.).

4 promissa appareant utilitatem ut co-

gnoscam tuam (cf. v. 309). 3 Hoc quod dicebas, inquit, morae

312
1

esse,

iam factum

est

amo.

sivE ADEO DiGNA RES EST

(a)

si

pcrsona Parmenonis

est, 'sive'

abundat; 2
R. si
E.]

in

quibusdam omnino non

dicit,

legitur; 4 [sive a. d.
si

si

Chaerea

hic ordo et sensus est: fac

vis nunc,

adeo digna res est, ubi tu nervos intendas tuos, ut promissa

^)

Verba desunt
Cf.

in optimis codicibus.

*)

Wessn.

in var. lect.

148

appareant,

ut
'fac

<^sit>

'sis'

si

vis
;

et

'ut'

addatur <<;ad>

id

quod est

promissa appareant'

6 sed melius legunt, qui

hoc totum ad personam applicant Chaereae.

aut
ac
2 a Et pro expletiva coniunclione est modo. 3 nimis signiticat vel satis. 5 * ubi tu

adeo aut abundat nervos intendas

:

Tuos utrum cbscene hoc, ut servus, au |aeTaq)opiKU)(; ubi laborare periclitari debeas? 7 Et melius, quam qui Parmeuonem hoc putant loqui 'sive adeo digna res est'.
scilicet, id est terrae ac patriae
p.
v.
7).

313

NOSTRARUM 'nostrarum' civium

ut

nostrae,
2.

Vergilius

'non

eadem arboribus

nostris' (Ge.

89) et Sallustius 'nostri foeda fuga' (Jug. 38.

quas ma-

TRES STUDENT hoc verbo ostendit cultum industriae, non pulchri-

tudinem naturalem. 1 HAUT SIMILIS VIRGO EST VIRGINUM NOSTRARUM civium et ^f xuupiarum, ut Vergilius 'non eadem arboribus pendet vindemia
nostris'.

314

DEMissis HUMERis ESSE autiqui

enim Graeci etiam virginibus

e.

praebebant palaestram ad componenda corpora. 2 demipsis h.

scilicet

liquide et molliter deductis

neque exstantibus athletico

et

modo. 3 viNCTo pectore castigato ac tenui

(a,

velut vincto.
non accipiendum

4 GRACiLAE siENT a siugulari gracila venit haec declinatio.

3 a deest ergo velut. 5 demissis h. e. v.
p.

est quasi hoc dicat 'ad hoc illas student matres demissis bumeris esse et vincto pectore, ut gracilae sienf, quasi duo propter unum illud fiant, sed varie tria dixit, ne diceret aut 'student
illas

demissis humeris et vincto

et

(t)

pectus et gracilae

sient'.

316

si

QUAE E>T HABiTioR iude

est corporis'
'),

habitudo

dicitur ut 'quae
lectio,

habitudo

(v.

242). 2

<;habitior vera

non

HABiLiOR>>
raeris

nam

'habilior' aptior intellegitur, ut

'namque hu1

de

more habilem suspenderat arcum' Vergilius (Aen.

3 (PUGiLEM EssE aiunt) laus in virginem. 4

318)

(a).

deducunt

ciBUM mire vituperavit

et proprie 'deducunt'.

eam formam,
legendum
est.

quara accuraverit faraes; 5

2 a ergo 'habitior'

316

tametsi

bona est natura 'bona'

id est plena,

pinguis. 2
tis

reddunt exhibent,
raedicinae,

peificiunt. 3

magna et cuRATURACura raen-

est,

curatio

curatura

diligentiae. 4 iunceas

tenues et pallidas.

^)

Sic

supplendum esse censeo;

cf.

ad Andr. 205.

2.

149
S17
1

iTAQUE ERGO AMANTUR 'itaquG inquit 'nemo illas amat'

siQcaveta.

4 QuiD

TUA isTAEc

recte, sic

enim

ipse dicet 'at nihil ad

nostram

hanc'

(v. 361). 5

nova figura

oeis laudis genus est 'nova', quia

(v.

dixerat 'taedet cotidianarum

harum formarum'

297). 7

papae

iateriectio raira subito accipientis.

Vere amantur, ut eo magis haec amanda sit, quae naturae non industria aut factis comptibus, pulchra est. 3 itaque ERGO amantur atquG ita, ut sit: atque ita fit. ut amentur non
2

beneficio,

naturae merito sed industria, 6 quid

t.

i.

deest 'qualis est?

dic'.

318

1
lis.

coLOR vEEus quia non de cura est ac de fuco, sed natura(a).

2 CORPUS solidum quia

iunceum
'et

non

est.

3 suci ple-

NUM quia nemo deduxit cibum nam sucus

corpore,

est

humor

in

quo abundant
(Ecl.

bene valentes:
3.
6).

sucus pecori et lac

subducitur agnis'

anni sexdecim vide quemadmo"

dum aetatem maturae

1

virginis poeta

ex occasione demonstraverit.

a neque fucatus. 4 Sucus est proprie quasi sugus, quem sibi ex alimentis membra sugunt. ut se repleant. 5 oobpus soLiDUM plenum et forte, id est non flaccidum. 6 suci plenum sucus est interior pinguedo membrorum.

319

HANc Tu MrHi vel

VI

VEL CLAM VEL PRECARio secundum ius

locutus est,

nam

his tribus
'vi'

mala

fide aliquid possidetur:

4 fvi

CLAM

PRECARio)

quia virgo, 'clam' quia custoditur, 'pre-

cario' quia pretiura

1

non habet Chaerea.

V.
V.

HANc

T.

v.
v.

c
c.

V.

p.

haec

tria sunt,

quibus non

rite

res agitur. 2 * vel vi

mentio non est, vel quia virgo, non meretrix, vel quia nulla ephebo spes e.st fallendi senis.
v. p. pretii

320

MEA NiHiL REFERT DUM POTiAR MODO non hoc persouae

buendura est sed affectui; non enim quia Chaerea
amator,
tiatur.
dicit se parvi facere

attri-

est, sed quia

quemadmodum

potiatur,

dum

po-

321

QuiD viRGo cuiA EST utrum 'serva' an

1

filia'?

322

NE iD QuiDEM pulchra varietas:

2

'nescio'

'tantumdem'

'ne id

quidem'.
3

qua ratione amisti

figura

avynonr} pro 'amisisti'.

QUA

R.

A. nisi

remansisset Chaerea, sed consecutus virginem

sit,

vidisset
ita

quo deducta

quam Parmenonem

conveniret, non

procederet fabula, ut nunc procedit; inruisset .enim in cogmeretricis importune Chaerea nec pro eunucho addu-

nitionem

ceretur ulterius.

323

mecum stomachabar bene 'mecum', quia acriorem dolorem

sustinet, qui ipse sibi irasci cogitur.

150
1

iD

KguiDEM ADVENiENs
id.

(ieest 'ob*

aut

propter

'Mecum'

aut 'proptor' ut sit ob id ergo pro 'apud me' 'vel 'mihi'.

324 326
1

HOMiNEM ESSE ARBiTROE deost 'quam me'.

FELiciTATEs

OMNEs ADVERSAE siENT felicitas

et

adversa
quod
addi-

est,

cura ex prosperitate quod laedat nascitur; 3

vel

dit 'bonae',

magnae

et

nimiae intelleguntur vel im&ixov proest 'bonae'; 4 (a) ini^ezoc

prium

et

perpetuum felicitatum

autem
Idae',

tribus de causis

nominibus adduntur: discretionis, proprietatis,

'et

ornatus: discretionis, ut
proprietatis,

Piirygiae

molimur montibus
c.

ut
c.

'terribili
s.
1.

impexum
3.

saeta
7.

d.

a.',

ornatus, ut
1.

'alma Venus

s.'

(Aen.

6,

667. Lucret.
s.

2).
)

'bonae' iiiagnae nove autem dixit magnas telicitates sibi adversari, eo quod virginem tantae pulchritudinis ex oculis amiserit; nam vidisse eam fehcitatis indicat, sed amisisse adversae felicitatis. 4 a Et magna einqpaai^, quod fehcitates pluraliter posuit.
0. A.

2 cui MAGis

BONAF FELiciTATES

326

QuiD Hoc EST <^sc.>> 'hoc'

propter quod patior,

est, ut

inquit;

nunc enim scelus

827

dixit
sic

a sene commissum.

ARCHiDEMiDEM hoc

pronuutiandum

appareat ex ipso
et

nomine statim odiosum nescio quem occurrisse

328
sus:

permolestum.

QuiDNi correptio est a se manifesta quaerentis; est enim sen-

quid nisi
'ne'

aut
et

cur non noverim,

'ne'

(a)

quia veteres

'ni'

pro

ponebant

pro 'non', ut Plautus

'ni stulta sis'

pro 'ne' et 'nevult' pro 'non vult' (Men. 110. Epid. 586).
a est enim 'quidni', aut quidnisi aut cur non.

329

iMMO ENiM VERO iNFELiciTER beue hoc iuterponit, quia incredibile est

tardiorem amatorem fuisse incessu virginis.

(a)

830

NAM iNCOMMODA ALiA suNT <<;d.> quae minora sunt scilicet.

a aut simiha.
1

331

iLLUM LiQUET MiHi DEiERARE liquidum

et

est,

constaus ct maniiuris,

festum

certum; 2

(a)

et est 'liquet'

verbum

quo

ute-

bantur iudices,

moti causae

cum amplius pronuntiabant, magis quam negotii simplicitate. 2

obscuritate com-

deierare valde

iurare
825).
(a)

ut

'demiror' et 'deamo te, Syre' (Hecyra 531. Heaut.

dum

2 a * Et sic 'hquet' pro 'hquidum est', ut 'claudit' pro 'clauest', ut apud Sallustium 'nihil socordia claudebat* (cf. ad V. 164). 3 a si de producta legeris, si correpta deos iurare intehegitur.
vidisse'

332

sex septem prorsus non vidisse proximis quia 'non

151
dixit,

'proximis'

praeteritis

intellegimus:
(a)

proxima

enim

nobis aut praeterita aut futura sunt.

a

Nam

praesentia ea sunt, in quibus nunc sumus.

nolui, ideo 'nunc

333

Nisi

NUNC cuM MiNiME VELLEM quia semper

minime', utpote adulescens senem.

335
1

QUAM LONGB QuiDEM bene

non potuit. 2 Aut subauditur
est.

'longe' dixit, quia

'<idr> longe'

dicere

'erat', ut

sit

quam

longe erat.
et

333

MiNiMEQUE opus FuiT saepc enim nolumus, tamen non

non opus
336
1

[iNcuRvus TREMULus CETT.]

sibi

')

ut

omnia ostendat
inferiora,

in

contra-

rium
sis

versa,

etiam cursum attribuit seni. 2 labiis demis(a)

GEMENS labra sunt superiora, labia

;

'gemens'

autem ob continuam tussim

triclini

sic Lucilius

'ante fores

autem

et

limina quidam perditus Tiresia tussi grandaevus gemev.

bat'

(Marx

1107

sq.).

3 incurvus valde curvus ut Vergilius

'Turnus ut infractos'

cett.

(Aen. 12.
'in'

1), 'infractos'

enim valde

fractos
nuit

signiflcat,

nam

praepositio nunc auget nunc mi-

dictionem. 4 Et recte etiam deformitatem describit senis,

quod praeter aetatem post pulchram virginem foedior videbatur.

2 a labeae asinorum propie dicuntur. 5 * Et quam importune omnia: pro puella senex occarrit, pro virgine 'incurvus tremulus', pro pulchra 'labiis demissis gemens'; et cum araor sit in animo adulescentis, ipse iudicium loquitur, dum festinandum sit, remoratur. 6 labiis demissis maiora labra, unde labeones;
alii

labia dicunt

inferiora et

labra

superiora.
tibi

337

HEUS HEUS CHAEREA

TiBi Dico

^^'Chaerea

dico'^ non

adderet nisi videret Chaeream dissimulantem praeterire. 2 inquit

aliter 'inquit'

pronuntiandum, hoc est concitate.

senis verba aliter proferenda sunt.

(a)

Nam

338

sciN

QuiD

EGo TE voLEBAM hic osteuditur odiosa tarditas

senis apud festinantem

mittit esse dicturum.

Chaeream, nam non

dicit quid,

sed pro-

339
(a)

UT DiLiQENTER NUNTiEs <C'diligenter'> nihil tam ex abundanti

dici potuit.

a et nihil

tam

moraliter.
illud

338

CRAS EST MiHi lUDiciuM huic morao etiam

additum.

')

Hoc scholium

pertinet ad

v.

335 'continuo accurrit'.

162

quod cum debeat dicere quid

necessarium, quare
840
EssE
velit.

velit,

prius dicit quod non est

UT

MEMiNERiT noQ

'ut sit'

scd 'ut esse meminerit'

prolixitas!

841

DUM HAEC

D.

dat

tempus

verbis,

quae non potuit, quamest: signivis'

vis imitaretur, exprimere. 2

fico

rogo numquid velit hoc

me
3

abire,

nam
est

abituri ne id dure facerent,

'numquid

dicebant his quibuscum constitissent.

Quid
ergo
'rogo

numquid
est

velit'?

hoc est: dico quod

abeuntes solent.

842

RECTE iNQuiT pro

8

60

quod
in

nihil, 2

et moraliter

tq)

a6iiafxai.

cuM huc respicio

hanc partem

scilicet,

qua mere-

trix habitabat.

343

coMMODUM
3

tantum quod

vel

ipso

eodemque tempoest,

re;

nam
2

'interea'

nunc coniunctio accipienda

vel

non, ut

alias, pro adverbio ponitur.

coMMODUM una

ex hoc
rectc

significat, ut si dicas:

eodem

tempore quo haec agebantur.

344

iN

HANC NOSTRAM PLATEAM

deducitur.

quia vicina

illis

est Thais,

ad
845 846

quam
c

Huc cuM ADVENio NULLA ERAT etcnim ingrcssa iam

sed sic, ut scire videatur id <;;quod> quaerit

fuerat.

)Mites secuti scilicet sunt virginem interrogative quidem,

(a)

a sed ad hoc quaerere, ut quod

scit confirmet.

847

VERUM PARAsiTus 'verum' modo inceptiva est, non relativa particula, ut in Andria 'verum: vidi Cantharam suffarcinatam'
1
(V.

769.
1

348

lAM coNCLAMATUM EST transactum ac finitum, ut conclamata

ofiQcia.

corpora nihil reliqui iam habent ad vitae

2

* lAM c. E. 'conclamatum' manifestum significat, quia dixerat 'o fortunatum senem si et hic amaro coeperit' (v. 298),

tamquam
vimus.
est 3

dicat: iam occisum patrem tuum * Aut 'conclamatam' satis

scimus iamquedefle-

vociferatum,
doloris

ac
(2.

satisque ut in conclamatis funeribus nulla iam dilatio luctus, ut Lucanus ait 'corpora nondum concla22).

deploratum

mata
847

iacent'

2 IPSA EST id est

rat 'haec superat

<. .> est vel pulchra ipsam Thaidem' (v. 231).

.

est, quia et ipse dixe-

348

4 ALiAs RES AGis recte, quia dixit 5 [ALiAS R.

a.]

ille

'iam conclamatum est':

aut

non Intendis ad

id

quod dico

signifi-

153
cat, ut nulla sit in eo attentio,

amabo'
caris.

(v.

120)

aut

nam hinc natum est 'agite nugatorias res agis hoc eRt io-

6 Quasi dicat vanas res agis.

1

scio

Quo ABDUCTA
A.
s.

siT plus dixit,

ciTcoai(67tr}<sig.
,

quam

interrogabatur.

(a)

2 scio Q
1

secunda

(V.

a Credo taedio interrogantis nam properat, ut dicturus est 363), ad deducendum eunuchum ad Thaidem cum ancilla ex
sGis

Aethiopia.

351

EHO PARMENo
dicta suflfecerant.

amatorie satis repetuntur quae semel

352

Huc DEDUCTA EST AD MERETRicEM

timque

et

hoc efFuudit semol acervaad

dicit velut odio interrogantis saepius et festinatione

mandata Phaedriae peragenda.

354
1

PHAEDRiAB RivALis cum pronuntiatioue addendum quod ma-

gis doleat. ia) 2

duras partes fratris praedicas

scilicet

contra

aemulum
i

et diviteai et

largissimum. 3 Et 'partea duras'

f.isTcc^oQt.-

nmg ab actoribus scaenicis.

a
id

est Phaedriae rivalis.

35->

coMPARET iam hic ostenditur miles per

per sua.
1
(a).

rivalis

dona

illustrior

quam

a et est quaUtas comparativa. 2 comparet pro 'emat' aut

putet'.

'comparandum
356
1

TUM MAGis
'hercle',

iD

DiCAS

duras partes fratris esse.

quidnam quaeso hercle curiositatem addidit

et
ris

TtapsAxdiTcav 'quaeso'

3 et vide

quam

molliter et sine intellectu spectato-

ad

argumenti spectati ordinem poeta perveniat, ut de eusimpiiciter 'eunuchum' posuit,

nucho facta mentione consilium nascatur supponendi Chaereae.

4

EUNucHUM mire Terentius primo

1

huic quoque detracturus.

357

iNHONESTUM focdum

ut contra
dixit

'facie honesta' (v.

230). 3

HOMiNEM opportune 'hominem'

tamquam

incerti sexus. 4

SENEM MULiEREM uon commuui genere

alibi

dixit 'senem' quippe qui

separaverit dicendo 'senex atque anus' (Hec. 621), sed subest,

distinguendum

ut

sit

duplex vituperatio: una ab aetate

quod

ais

'senem',

altera

<CsC> membrorum
'et

mollitie quod ait

'mulierem'.
2

Ut apud Vergilium

laetos oculis afflarat honores (Aen. 1.511).

154
858
1

QUATiETUR CERTE cuM DONO mire 'cura dono' tamquam

illi

repulsae causa

donum futurum
(a)

sit.

3 Vide quara contumeliosius

dictum

sit

'quatietur foras': vel verberibus impelletur foras, non

expulsione et detrusione; 4
nis est

nam

et pervulgatae consuetudi-

dictum
*

'feri

canera

foras'

hoc est feriendo canem

fo-

ras eice.
sed 'quatietur'. 4 a Vel sic dixit 'versum', ut sit foras versum verberabitur, ut verberetur et fugetur foras.
2

Deinde

non

'eicietur'

'foras

qualietur',

ut

desit

859

SED ISTAM THAIDEM

enira

NON

SCIVI
si

NOBIS

VICINAM naX&g

qUOsi

modo

pro eunucho veniet,

novit aut notus est? et

adulescens mulierem ne novit quidera, multo

scitur: 2 [sed istam t. n.
s.

maxime

ipse ne-

n.

v.]

oUovofiia contra illud,

(a)

quod
4 et

meretrix vicina erat. 3 haud diu est 'vicina' scilicet;

nota apud Terentium
retrices, ut haec
8

vicinas poni saepius adulescentibus mesit

prima

amoris

illecebra.
sit

a Et est causa, an verisimile

nescire potuisse vicinam.

360
ta

numquamne etiam me illam

vidisse artificiose inculcat poe-

TO Tiii^avov.
1

361

estne ut fertur forma hoc propter

(859.
1).

illud,

quod supra

di-

ximus
360
tur;

2 Sed nimio lepore Terentiano

iam

illud (sc. t6 Tci&avov) agi-

nam
ut

hoc ostenditur verisimile esse pro eunucho creditum

sit

apud vicinam meretricem Chaeream, qui adeo ignotus

lieri,

muquod

nec ipse

eam

noverit,

quod erat

facilius et

prompet

tius;

et additur color,

quod

et illa

non diu vicina est

est.

adulescens in Piraeo priraum commoratus

361
2

at
2

nihil

ad nostram hanc moraliter 'nostram'

haec araantur.

dixit pro

raeara.

alia res est non potuit raelius utrique suam gratiam

reservare,

nam

et illa et
0.

362

FACiAM SEDULO <Cd.

A.>

mirc in promissis posterioribus

difficultas rei ostenditur,

cura prirao 'faciam' dixerit.solent.

363

NUMQuiD ME ALiuD hoc dicere abeuntes

fallendae meretricis.

2 Et bene hic quia festinat. 3 Et simul quia hinc nascitur dolus

864

UT

MANCIPIA

HAEC ITA UT

lUSSIT

F.

D.

AD PH. VidC <Cid

agere^ Terentium,

ut non quaesita esse haec fallacia, sed ipsa

se obtulisse videatur.

155
365
1

FORTUNATUM isTUM EUNUCHUM

quidem

'istum' saepe

adnotavimus

aut ad contemptum aut ad odium referri ut Vergilius 'aut quid

petis istis', et 'ista

quia' cett. (Aen. 9. 94,

facilius

12. 808). 2

Qui
velle

QuiDEM

iN

HANC DETUR DOMUM quid

nisi

quam

imitari

quod laudes? nec quisquam

qui

cupit

eligitur pro

eunucho, eunuchum putat beatum.

369

QuiD

si

NUNc TUTE FORTUNATUs FiAS

sic

vidctur dicerc Par-

meno
370
1

ut iocetur

quam

ut credat
vide

fieri

posse.

QuiD TUM

<Cp->

liura

pervenitur; res enim hoc suggerit potius

quam moUi descensu ad hoc consiquam Parmeno,

fuit.

ideo quia

servum hoc suadere Chaereae nimis temerarium

366

QuiD iTA potuit intellegere statim servus, sed ad hoc interrogat ut spectator doceatur.

367

2 viDEBiT

coLLOQUETUR ADERiT UNA iN uNis AEDiBus mirc amator

effudit

non semel
maior
istae

hoc bonum, sed particulatim digessit,

ut

voluptas futura esse noscatur. 3 videbit

colloquetur cett.
est perse-

enim sunt amoris

{cf.
1

lineae, etsi eas

non omnes

cutus

640.

2).

ris

* viDEBiT c. ADEKiT UNA auiatorie nimis quinque lineas amoexsecutus est, adeo diligenter, ut etiam ordinem custodiret.

370

CAPiAS TU
sit,

iLLius

VESTEM nou semel ostenditur quid futu-

rum

quia particulatim potest etiam quod turpe est

tamen

inmitti

ad

persuasionem
audiat,

semel ingestum respuitur. 4 vestem

dictorum
per

quam

libenter

repetitio

interrogationem

ostendit.
3
git

Ergo non

dixit

'ibis

pro eunucho', sed primo 'capies

il-

lius vestem',

tum deinde hoc ipsum non aspernante domino

admitto et consentio,
(v.

per-

servus ad cetera, quae audaciora sunt.

371

(audio)

hoc est:

ut in

Phormione

'audio et fateor' et contra 'non audio'

1

236, 485).

audio

id est

libenter.
'intellego'

372 373

iNTELLEGo 'audio' et

munt,
2 ciBUM
sat

scilicet

consentientis

vim modo non usitatam immodicum affectum.

expri-

una capias adsis tangas ludas propter dormias

superior

etsi

erat

versus tamen

incentiva sunt amatori etiam

singillatim haec enumerata, quae

una sententia superior versus

ostenderat.
1

lineas et

ciBUM u. c. bene servus interturbavit supra dictas amandi ordinem voluptatum, quippe qui amare non noverit.

156
3741

QUANDOQUIDEM

ILLARUM prO 'ex

ilHs'.

3 ILLARUM QUISQUAM

'quisquara' multis exemplis probatur etiam feminino genere veteres protulisse

ia)

4 neque scit qui sies hoc est quod supra

v.

callide praestruxit
2
est.

(cf.

359).

QuisQUAM ideo quisquam quia qnaequam dicere absurdum 3 a ita ut numeris et generibus haec pronominainfinita siiit.

375

facile

ut pro eunucho probes 'probes' nunc fingas aut

ut in consuetudine dicimus 'horno sacrilegus pro
(a)

persuadeas,
ut
sit:

innocente se probavit',

itaque deest

'te',

quod subaudiemus

pro eunucho te probes. 4 probes ut 'migrantis cernas'

(Aen. 4. 401).

PBAETEREA PORMA ET AETAS IPSA E^T dCOSt 'in to'. 2 * FAUT PRo EUNUCHu p. formam scilicet et aetatem: formam, quia pulcher, aetatem quia ephebus. 8 a et Cicero (?) 'hoc tu his probabis* 5 Aut -probes' persuadeas. 6 Et simul honeste non dixit, quod erat rectum, 'ut eunuchum probes', sed 'pro eunucho', ne esset contUmeUosum in Chaeream.
1

ciLE

877

ORNA ME NUNG lAM hortative 'orna me'

dixit,

non

'dispolia'

aut 'exue me'. 2 abduc <duc>>

abducimur

unde volumus,
'cito'.

ducimur
378

quo volumus. 8 quantum potes deest

callide

QuiD

agis

servus non

vult auctorem se videri tanti

facinoris.

879

Quo TRUDis comici semper ea ostendunt

alterius

fieri

ab altero ver-

bis

personae,

quae ostendi per se ipsa non poterant;

ut

nunc inanu agere Chaeream Parmenonem Parmenone ipso

dicente cognoscimus. 2 quo trudis praebet se vi

cogendum

do-

mino, quem compulit

t

dictis.

3 perculeris iam tu
'.

me perver-

e r

unde proverbium 'bene plaustrum perculit

singillatim
ista

4 tibi equidem

Dico

<>iane>

pronuntianda sunt, ex quibus

intellegatur

non cessare Chaeream, quin adhuc impellatettrudat.

serio. 2

380

pergisne quasi vero ioco dixerit, non

ne nimium ca-

LiDUM periculosum. 4
propria vox est.

<Cne>

nimium proverbiale, quia 'nimium'

3 Sed melius 'callidum' legitur.

382

FLAGiTiuM FAciMus 'flagltium' more mJlitari dicitur res flagiest increpatione, digna.

tatione, hoc
2

flagitatio a strepitu dicitur, unde fiamma et flaflagellare, id est personare, iutellegimus dici; nam haec orania sine sonitu crepituque non sunt. 3 an id flagitium EST an liceat, an deceat; et prius quia hcet.
gella
et

Nam

157
381
1

AT ENIM ISTAEC IN MK CUDETUR PABA

hoc

naQOlfiia, id est

in
la-

me

malum

recidet, in

me

haec vindicabitur culpa, ut

borat solum, in quo cuditur, id est batuitur faba,

cum

siliquis

exuitur tunsa
simile
tibi

fustibus, ut in areis

more rusticorum
(v.

fit;

2 (a)

et

alibi

pulmento proverbium

est 'tute hoc intristi,

hoc est exedendum, accingere'

318).

2 * a Vel quod quidam male coctam fabam et quae non maduerit sed dura permanserit, supra caput coqui <Ccudunt> velut ipsi fabae irati, dum eius granum saxo comminuunt; tum universum malum et omnis dolor ad coquum pervenit.

382

AN

iD

FLAGiTiuM EST GETT. Tcrentius laudat argumentum

huius fabulae, in quo

tibus, obsit meretricibus.

exemplum promitur, quod prosit paren(a) 5 si in domum meretriciam deducar

ut defendatur esse licitum.

hoc tale

est, ut nulla lex prohibeat,

4 a et simul deliberationibus tractans,

<;an>
(a)

sit

faciendum.

388

et illis

crucibus quae nos nostramque adulesgentiam hoc

ut ostendatur decere.
fit.

iam ad
384-

illud pertinet,

a et primo a persona eius, cui

1

HABENT DESPiGATAM contemptam ac despectam,

(laraTcXaGiJLng;

et est

na-

Qv96iq

vel

certe

alterius verbi declinatio, ab

eo quod
tellus

est

conspicor

despicor; Sallustius 'cum interea Mecett.

monte degrediens cum exercitu conspicatur'

(Jug.

49.

5).

385

NUNC lAM REPERAM GRATiAM non

est,

cas, inquit, lacessam, sed

aliis

quod iustum
2

vicem reddam

quasi ipse in
'alii

laesus

sit.

UT AB iLLis PALLiMUR non dixit

1

falluntur'.

386

AN POTIUS HAEG PATRI AEQUUM EST

at
in

PIERI

illic

ViciSSitudO
GvUr}(iipig:

est,

patre

dolus.

ut a me ludatur dolis

auditur 'pater'.

QuoD Qui BEScivERiNT a consequeutibus argumentum; nam factum vituperatio sequitur, hoc approbatio. 2illud merito FACTUM OMNES PUTENT beno non 'iudicent', quia et hoc ipsum non satis probum est, id est meretricem fallere.
1

illud

388

QuiD

isTiG

adverbium

est aegre concedentis. 2 facias pro

si
;

facito.

4 VERUM NE P03T coNFERAS cuLPAM iN ME

est,

'ne'

prohi-

bentis

nihil

deest;

si

percunctantis,
n. p.
c. g.
i.

item

sin

'ne'

ne

forte, deest

'timeo'. 5

verum

m. in hoc negotio

non auctor vult interesse, sed servus. 3 VEEUM deest 'vide'.

168
889 coGO ATQUE iMPERo evidenter ostendit plus esse

imperare

quam iubere.
890
ut
N.
1

NUMQAM DEFUGiAM AUCTORITATEM <I'nuraquam'> pro non, 'numquam omnes hodie moriemur inulti' (Aen. 2. 670). 2
A.

D.

non. inquit, recusabo,

dum

tu auctor facti sis.

III
1.

891

MAGNAS VERO AGERE GRATIAS THAIS MIHI

ut

hic

SCrmO

SlC prO-

dit,

post scaenam incohatus esse noscatur; continet autem

et stultitiam gloriosi militis. 2
finito.
ille

assentationem parasiticam
plus sonat infloitivus

agere

modus

392 393
2 iD

iNGENTEs vide quantum adiciat parasitus:

hic respondit 'ingentes';
ille

'magnas' dixit,

'laeta est', hic 'triumphat'.

ob id

alias, at

nunc

naQiXxsxat,. (a). 3

quam abs te datum

EssE

maioris est gratiae tantum potuisse

amorem

militis, ut

meretrix ininus laetetur ob lucrum.

1

iD

VERO SERio

id

ob

id,

ut

'id

amabo

adiuta me'

(v.

150).

2 a id est productionis locus est.

394

TRiuMPHAT ut militaribus

dictis tangit

militem parasitus!

2 Huc PRoviso UT uBi TEMPUS

siET tertia persona venit in scaenam,

sed separatim loquitur et secum.

395
tis

SED ECCUM MiLiTEM iuiuriose 'militem',

'audire
fato

(a)

ut

<Iin> subiec*non

vocem

visa

sum modo

militis' (v. 454). 2 est istuc

DATUM
1

decretoque

concessum,

ut
7.

Vergilius
313).

dabitur

regnis, esto, prohibere Latinis' (Aen.

a honorifice proprio nomine dicitur.

896

UT GRATA MiHi suNT QUAE PACio OMNiA gratae nobis aut

(a)
dicit.

res aut personae sunt.

1 a

Sed nunc res

897

ADVERTi HERCLE ANiMUM approbavit dictum; et hoc ^C^est^

aio'
(v.

'ait?

252).

vel rex mihi semper qratias maximas

159

AGEBAT quam intempestive miles ad regem transitum

de meretrice agatur!
396 397
2 QUAE FACio OMNIA
eklEiii^ig

fecit,

cum

vel

6vXkri(itpig.

VEL REx ut in Hecyra

(v.

60) 'vel hic Pamphilus iurabat

quotiens Bacchidi,
4
dixit

quam

sancte'.

VEL REx M. 3. M. A. subaudltur 'gratias' ab eo quod supra 'magnas vero agere gratias Thais mihi?' (v. 391).
id

399

PARTAM GLORiAM
mante Saces' (Aen.
1

est
651).

quae paritur, ut 'vectus equo spu-

12.

400

Qui

HABET sALEM

sal

neutraliter

condimentum
transmovet qui
habet.
(a)

est,

masmire

culine sapientia. 2 verbis saepe in se

h.

s.

adulatur: hoc attribuit militi quod

2 a vel

minime

verba

vel

salem.
rex te ergo
in oculis scilicet gestire

401

QuiD iN TE est quod tu habes. 3 habes pro intellegis; sic

dicitur 'accipe' et 'da'. 5

vide

inconditam properationem laudari se

cupientis
'scilicet'

adeo,

ut

non sinat verba compleri, quin praefestinet

dicere.

et 'vere'

2 * HABES intellegis: quod enim tenemus corpore, habemus quoque; item animo quod habemus, intellegimus. 4 habes id est dicis, ut Sallustius (fr. H. II 5 M.). 'Tartessum Hispaniae civitatem, quam nunc Tyrii mutato nomine Gaddirum habent'.

402

credere omnem exercitum consilia sub obtentu militis ea

^)

stultitia

descripsit breviter

comitem regium acceptumque im-

peratori; (a) Vergilius 'nulla meis sine te quaeretur gloria rebus

seu

pacem seu
1

bella

geram:

tibi

maxima rerum verborumque

,

fides' (Aen.

278. 39).
si

CREDERE OMNEM EXEECiTUM magis ridobis

ludxaiov

consideres mili-

tem

esse, qui dicit 'credere omnem exercitum' et 'consiha': 2 a nam qui nunc credit exercitum, credit et consilia.

403
2

coNsiLiA

av^r]6ic:

plus est 'consilia'

siQcovdav

quam

totus exercitus.
:

mirum melius per

pronuntiamus 'mirum'

quid, ni

crederet tali viro? 3 sed potest etiam simpliciter pro admirantis

gestu accipi. 4 ubi satietas hominum aut negoti rei

p.

princeps

duas res patitur:

404
406

homines

et

negotia, personas
et ea
o. c.

et res.

HOMiNUM AUT NEGOTi 608 qui gerunt

5 * satietas h. a. n. siquando

quae geruntur.

proprie reddidit et decenter

')

Legendum ne

'etsi

stulti'?

cf.

405,

2.

160

'hominum
principem

satietas'

'negoti

odium';

non enim par erat

est,

rei

p.

hominum

odio laborare.

405

REQuiEscERE UBi

voLEBAT bono verbo usus

nam

ces-

sat desidiosus, requiescit defessus. 2 quasi nostin grate

expressit stulti
sentit,

infantiam militis, qui ante vult intellegi quod

quam

ipse dicat; 3 et proprie, hoc

morale

est stolidis

inerudite loquentibus. 4 quasi nostin unoaioiTirjaig.

406

'C^TENEs;^ pro

'habes',

hoc est quod supra intellegis

'ubi'

(v. 401).

2 quasi UBiiLLAM ExspUERET miseriam

pro
est

quando
cum
fasti-

et in his et

supra

(v.

403). 3

expueret

expuere
expuere est

dio aUquid reicere et expellere,

tere, id est foras.
3 a
(a)

nam

i'|(o

pus mit-

407

e^^t omnis humor corpori onerosus, TUM ME coNvivAM soLUM ABDUCEBAT siBi hoc supererat <^ut]>

Nam

pus

qui esset minister

tatibus
gnificatu

magnarum rerum,

id est consiliarius, volup-

quoque regi idem particeps esset;

dicatur

et

vide

quo

si-

'me' convivam' et 'solum' et 'abducebat',

(a)

3 et

'sibi'

quasi non propter me, sed ut sibi bene esset. 4 tum

ME
(v.

c.

id est:

cum

satietas

hominum

esset,

cum

odisset negotia

403).
2 a

nam non

vocabat.
sciat.
(a).

408

409

regem elegantem narras qui eligere a aut qui ipse sit eligendus. 1 PERPAUCORUM HOMiNUM aut qui paucis
cis

utitur aut qui de pau-

est

aut qui

paucis placet,

hoc

est

bonis

et

sapientibus,

qui fere pauci sunt. 2 immo

nullorum arbitror hoc aversus, ne

maxime
stolidos milites.

miles audiat.
3 Potest

tamen

et aliter intellegi:

410

invidere omnes mihi plus potest ad significandum inflnitum

tempus quam finitum.

411

EGO

non floccipendere quod

a vel inviderent.

morderent clanculum.
^)

(a)

407

5 [convivam solum abducebat]

colere'

'solam

nam

perfidus

ille

te

(Aen.

4.

421),

significat

autem

(scil.

infinitivus) saepi-

cule factum.

412

iLLi

invidere misere 'miser'

nimis, quia nimia

misera. 2

^)

Scholium pertinel ad

v.

410 sq.

161

VERUM uNus
titio

proprie.

(a).

3 Ei mire facta nullius ponderia repe;

ad inertiam loquentis exprimendam

'invidere
et

omnes

mihi', repetit 'invidere misere' et

significent,

nam postquam dixit cum 'misere'

sine ullo auctu ad-

'impense'

idem

mox tamen
'impense'.

didit

'verum unus tamen impense'.

4

Aut plus

est 'misere'

quam
sic

418

ELEPHANTIS QUEM INDICIS PRAEFECERAT

ad

Ct

hOC Stulte,
ut

CUm
esse

hoc

dignitatem

sumit

et

pronuntiat,

magna

praefectura videatur

haec ipsa. 3 Et indicis n^bq vT/dtaOToA^v

sunt.

Maurorum, qui mitiores

2

Et

hoc a stolido milite

hominem veUt
414
1 is

sic profertur, esse, qui sibi inviderit.

tamquam magnum

UBi

MOLESTUs MAQis EST morc suo 'magis' addidit, ne

diceret 'molestior'. 2 quaeso

inquam strato

'Strato'

nomen

ac-

commodatum
416
1

militiae.

EONE es ferox causale est ideone significans. 2 quia haimperium in beluas mirc extulit 'imperium', dicturus
;

BES

'in

beluas'

sic Vergilius

'illa
1.

se

i.

i.

a.

Aeolus

et clauso

ventorum
etiam

carcere regnet' (Aen.

140).
evertit,

416
si

pulchre mehbrcle dictum iramodica laudatione

quid facete dictum est.
(a)

a Sufficeret enim 'pulchre', quod est 'sapienter'.

417

lUGULARAS hominem pulchre taugit militem 'iugularas'

(a)

di-

cendo,

quasi gladio, non verbo usus

est,

sit.

mutus
;

ilico

tam

hoc stultum
diceret 'ex
1

quam

si

diceret 'statim nihil'

recte

autem
(?).

illo

mutus

fuit';

tale est illud 'tacere festinat'

a non occideras.
'o',

418

hominem perditum deest

ut sit

sed sic melius sonat: maioris enim stuporis est hoc

hominem perditum modo proiugularas. 3 *

nuntiatum.
1

QuiD Ni EssET hoc est

p.

ut posset

<esse>,

HOM.

MisERUMQUE vide quantum

dixerit.

addiderit, qui

non hunc

'sim-

plicem' sed 'perditum' et 'miserum' nec illum 'malum' sed sacri-

legum'

420

Quo PACTO RHODiuM TETiGERiM lusorim, fatigaverim.

a

(a)

Nam tangere cum

,

multa tum etiam hoc

callido

significat.

421

NUMQUAM SED NARRA OBSECRO

hoc se interrogatum
1

parasitus intellegit ad

ut audire postulet.

422

PLUS MiLiES lAM AUDivi vnEQ^oXiq aut suporfertur aut aequa11

Karsten, Com. Don.

162
tur

aut subiacet; superfertur nunc, aequatur 'milies', subiacel

ut

'tantum non milies'. 2 Convenit stultum eundem et immeesse.

(a)

morem
424
1

2 a quia et

<memoria>
pervenire,

intelligentia est.

FORTK HABur scoRTUM vide

quemadmodum
interim
in

miles,

ad dictum

suum

fateatur

dum vult quam contemp-

tus sit atque derisus. 2

iniuriae
coria.

Abdomen

corpore feminarum patiens

ideo

coitus

scortum

dicitur,

quia scorta sunt dura

(a).

3 Vel an;6 xov aKaiQEtv, quod graece palpitare intelleillae

gitur,

quod

faciunt saltando assidue vel potius crissando,

(4.

ut

Lucretius ait

1265

72) ob

eam causam,

ut concinnio-

rem venerem exhibeant viris aut sibi abigant conceptum, quod in vulvam feminae in ipso coitu non se moventis incidit. 2 a a parte ergo sui meretrices scorta dicuntur.
426
1

LEPUS TUTE ES ET PULPAMENTUM QUAERIS 'lepUS' piO IDfavel

mia ob multa ponitur:

est armis,

quod magis a posteriore parte, hoc

se praebeat,

pulpamentum de
(S.

cum

in convivio car-

patur appositus, ut Horatius,

bitur armos'

ait 'fecundi leporis

sapiens sectaincerti
e. e.

II 4. 44); (a) vel

quod a physicis dicatur

femina. 2 lepus

sexus esse, hoc est modo

p.

mas modo

t.

Q.

quod

in

te

habes,

hoc quaeris in altero; et est

xQOTtog

akXriyoQia. 3
dit,

HAHAHE

hic parasitus et interiectionem risus addi-

quo magis nunc primum hoc audisse credatur.

a * vel quod venantur illum et persectantur canes, quos amatoribus dWrifopiKuj^; intellegimus, ut ipse Terentius ait 'cervam videre fugere sectari canes' (Pho. 7), vel quod illum t
1

pro
sic

fugiant

omnes

constltuati), ut

hunc

libido effeminata.

427

QuiD est haec interrogatio gestum vultumque continet ala-

cris

cuiusdam

et certi,

est,

qui facit verbis quod vult; lepide

ut
\F.Ttiq,

est

id

est

2 fagete facetus lepidus, qui politus lamina; laute lautus, qui mundus et

quod laudandus

sit.

splendidus.

428

TUUMNE obsecro hoc dictum erat

(a)

et dicta et proverbia et

adagiones

facetis

hominibus ascribuntur. 2

Ei

hoc laudis

genus est ad potiores referre, quod

a quae ad

alter probatur dixisse. 3

VETUS crbdidi quia omnia vetera magna sunt.

1

rem agant.
cf.

^)

Locus misere corruplus;

v.

I.

apud Wessn.

et

mea

adnot. ad h.

v.

163
429
1

[SAEPE ET FERTUR iN pRiMis]

(v.

')

Don ex ipso

nam

erat con-

trarium superiori

421).

meum

est non sensu

verbis quoque ipsis agreste est, quod nunc dicit

modo sed 'meum est'.

sit

430

DOLET DICTUM IMPRUDENTI ADULESCENTJ ET LIBERO doest 'mihi'

(a)

ut sit: dolet mihi; 2

addidit
eius,

enim parasitus, quo gravius

in

dictum,

commiserationem

imprudentera
prudenti?
vitio

quem dictum est, utpote adulescentem et liberum; scit enim

videri velle. 4 imprudenti cuius rei im-

homines stultos malos

scilicet qui

aut

cum

tali

minime crederet tali viro sibi rem futuram.

se percuti posse con-

2 a ei 'dictum' participium est, id est quod dlxisti. 3 Et vide parasitum in isdem versari, cum ait supra 'iugularas', hic 'dolet dictum'. 5 Et sic laudat militem, ut iam miseratione digiius sit

adulescens,

tam

festive t ^i

^)

ut

iam misereri inimicorum

vacet.

431

AT te

di

perdant nove Parmeno non cum

ipso, sed de

ipso loquitur
'at

non audiente. 2 EiQcovmmg Parmeno hic malefacit:

te di perdant' inquit.

432

Risu OMNES Qui ADERANT EMORiRi disclpllna est comicis ut stultas sententias ita etiam
ritisque
vitiosa verba ascribere ridiculis impe-

personis,

ut Plautus 'ibus

denumerem stipendium'

in-

quit (Mil. V. 74) ex persona militis; itaque hic 'emoriri' dixit,

at vero Atticus adulescens in Heaut. (v. 917) 'emori cupio'.

Vide

igitur

poetam pro loco ac tempore

scire quid dicat.

433
(v.

NON iNiuRiA hoc

sic pronuntia,

quemadmodum

ille

supra

418) 'quid ni esset?'

METUEBANT oMNKs lAM ME ne cui dicerem 'lepus tute es et 1 pulpamentum quaens?' (42) aut 'eone es ferox, quia habesimperium
434
in beluas?' (415).

PURGON EGO ME DE iSTA THAiDi

ter

oiKovofiia

ad litem futuram

in-

militem

et

Thaidem.
militi quo-

435

QUOD eam me amare suspicatur quia apparet illam

que
'KUTcc

t6 6ia)Ti(oiJLvov ostendisse,

quod

dixit Phaedriae.

436
437
1

iMMo auge magis suspicionem haec

sciN

erit

causa reiciendi

militis.
si-

siQUANDo moneutis est dicere

ot

'scin'

vel 'scito'. 2

QUANDO iLLA MENTioNEM 'siquando'

et

prima syllaba acui potest

media, tamen variet sententiam.

')

Lemnia debet esse

Reqtiiri videtur
:

'audieras'.

^)

'tam petitus violenter', vei tale quid.

164
489
1

UT

[D

NE FiAT modo
si

'ne'

n o n significat. 2 haec res sola^

EST REMEDio

te

suspicetur aniare Pamphilam.

et

440

UBi
2

NOMiNABiT PHAKDRiAM

locum

ct

tempus

significat

'ubi'.

TU PAMPHiLAM coNTiNuo hic magna

oiKovofiia est,

qua
mili-

Terentius praeparat,

quemadmodum

iurgiura inter

Thaldem

temque

et

Gnathonem per duas

(cf.

partes serpat fabulae. 3 Et bene

continuo' ut intellegat meretrix non

sibi

tam Pamphilum amari quam

foris

vicem dari

ad 443).
ille

441

PAMPHiLAM CANTATUM PRovocEMUs elegantcr, quia

est iu verbis poetae

est, haec intus, illam 'introraittamus', hanc 'provocemus', haec

germana

proprietas.

444

TU Huius coNTRA hoc 'contra'

1

vicem

significat.

446

QUOD EAM MORDEAT 'quod' p a r.

2

An

absolute 'quod' quae res?

446

SIQUIDEM ME AMARET TUM ISTUC PRODESSET GNATHO hiS ver-

siculis

personam
inducitur,

militis et

Gnathonis continentibus prooeconofit

mia

\)

qua

verisiraile

facile

militem ferre posse

anteponi sibi Phaedriam, qui se semper intellexerit non amari;

nam

si

hoc tollas, aut excludendus est Phaedria aut ex dolore

in

militis

hac fabula

fit

exitus

tragicus.

Et

hoc

railes ut

sapiens locutus est; ergo raerainisse convenit ridiculas personas

non omnino stultas

nulla delectatio
Stultitia
est,

et

excordes induci a poetis comicis,

nam
in

ubi

omnino qui deluditur

nihil

sapit. 3

autem

est

in his quattuor raodis:

si

aut non venire

raentera quod oportet aut

siliura

venerit non tenere aut bonura con-

non admittere aut raalam admittere: vide ergo, ut hoc,

quod commode miles viderat, non tenuerit totumque amiserit.

Hoc
ac

autera idcirco interposuit poeta, ut ostenderet, quid veneni per

haberet assentatio,
praecipites

quara

non raodo errantes decipiuntur

eunt,

verum

etiara sapientes interdura sanique

evertuntur.
447

QUANDo iLLUD QuoD TU DAS ExsPECTAT hac scntcntia

militi

tollitur

quod recte senserat, nec persuadetur tamen quod ametur

ab araica. 4*8

lAMDUDUM TE AMAT 'iamdudum'

vel

nimium

et

valde

vel

iampridem.
')

Lectionem codd. retinui, quam Wessn. sine causa mutavit.

165
449
2 METUIT NE

QUANDO IRATUS TUTE ALIO CONFERAS

et hic

lOCUm

pro persona posuit, ne diceret 'ad aliam'.

1

referto,

QUOD DOLEAT hoc ad lllud refertur quod supra quod eam mordeat' (v. 455).
sic

dixit 'par pari

451

AT MiHi isTuc NON iN MENTEM VENERAT

quasi
militi

pronuntiandum
alii

est,

monstri simile videatur sapiens dictum

sibi.

prius

venisse in

mentem quam

462

CETERUM HOC TU MELIUS QUANTO INVENISSES THRASO

SCiliCBt Si

cogitasses.
i

BiDicuLUM vel 'dictum' vel 'hominem' significamus.

2.

454

AUDiRE vocEM viSA suM MODO MiLiTis hic inducitur multiplex

facta sermonis. Simul

concursus dissimilium personarum et tamen virtute et consilio

poetae discretarum, ut confusio nulla
sit

etiam pro se cuique accommodata mire repraesentatur oratio.

2 AUDiRE V.
est
V. s. M. M.

omnes sensus visa dicuntur ab eo quod

(a)

certissimum oculorum,

ut Vergilius 'visaeque canes ulu6.

lare per

umbram
'visa

adventante dea' (Aen.

sum' sensi.
'militis',

287).

a ergo

455

SALVE Mi THRASO quia secum,

est

quia apud illum, 'Thraso'

456

nomen honestum, sicut orator philosophus, est quoddam nomen offensum ut miles lanarius. oscula 1 MEUM SAViuM tria sunt: osculum, basium, savium officiorum sunt, basia pudicorum affectuum, savia libidinum vel amorum. 2 meum s. cum oscularetur dixit. 2 quid agitur
,

et

hoc blandimenti genus post osculum.

(a).

4 ecquid nos

amas
re-

'ecquid'

aliquantumne
in

significat, et ideo illa

(I

'plurimum'

citat;

Cicero

Catilinam

20)

'quid

est? ecquid attendis?

ecquid animadvertis

horum silentium?'
sit:

3 a sed duri et agrestis est.

457

de fidicina istac de 'propter, ut

propter fidicinam.

QUAM venuste quod dedit principium bene reprehendit Parmeno, nam in beneficiis decet oblivisci qui dedit et meminisse
3
qui accepit; et est gravis sigcavsta
2
*

quam

'venuste'.

Et

vide

non 'puellam' sed

'fidiciriam'

quasi ab amatore
artis

dictam et

eo

amatore, qui quasi

memor

sit

qua delecta-

166
tur,
et quia puella sit

aemula

raeretricis;

nam meretricum

est

est fidicinam esse.

458

PLURiMUM MERiTO Tuo facete meretrix amorem suum non ad

rettulit,

avaritiam
'te

sed ad officium, et 'cum de fidicina' inquit

araem, tum praecipue

ut

merito

tuo'; 2

alii

sic

respondere
ille

intellegunt,
dixerit
(x.

ipsa

de

fldicina

gratias
illa

agat:

nam cum

456^
'de

'ecquid nos amas^'

fidicina'

respondit 'plurimum';

quod autem
id est

dixit

ille,

haec subiecit 'merito tuo'

est, ut prae-

quoniam mereris dando eam; 3 sed melius

dixerit

ter

munus

meritum
664,

quamquam

multi

meritum mu-

nus intellegunt ipsum, ut est 'quique sui memores alios fecere

merendo' (Aen.
459
1

5.

id est

gratos sibi reddidere munerando.

EAMus ERQo AD CENAM decuit parasitum de cena etiam im-

portune admonere
2

cum quadam

ifKpaGsi velut

magnae

rei.

EM ALTERUM bene 'alterum', quia duo sunt. 3 * em alterum si hic, quomodo <Csupra v. 457t> reprehenditur miles, 'alterum' dict u m si parasitus, 'alterum' h o m i n e m vult enim Parmeno et pa,

rasito esse versutior; et debent esse, qui peioris condicionis sunt.

46(^

Ex HOMiNE HUNC NATUM DiCAS rects rsprehendit Parmeno

duos,

quorum munus
1

alter exprobrarat, alter

cenam
sit.
(a)

ita

pro be-

neficio ostendit,

tamquam

ad

eam currendum

nam hoc

significat 'quid stas?', quasi dicat 'quid restas?'

quasi sit causa properandi 2 <ubi vis> non moror mus ad cenam' ubi vis, ad 'quid stas?' non moror.

<ad>

'ea-

461

QUASi NUNC EXEAM ^^mlre 'nunc exeam'>>, quippe qui

dudum

iam procul
459
4

steterit.
si dixisset

EM ALTERUM non principium sed absolute, ut

'alterum dictum' vel 'alterum stultum'.

462
1

iTURAN THAis QuopiAM Es ut expsriatur Thaidis animum,

flngit nescire

quo

eat.

hem parmeno
fecit

vide deprehensam mere-

tricem velle blandimentis satisfacere Parmenoni.

463
1

bene pol fecisti quid bene

Parmeno? An quasi

per-

turbata haec loquitur et iam de nihilo blandiens, utpote meretrix et faceta? (a) 2

hodie dulciter additum 'hodie'

cum

excep-

tione,

quo

signiflcat

non perpetuo obsecuturum

militi et ut

quae

promiserit biduum tantum abfuturam Phaedriam. 3 quid hunc

NON vides
laedit

si

dixerit 'militem'
;

laedit

praesentem;

si

'amicum'

Parmenonem
1

mire igitur pronomen invenit.

a an

quod

laeserit convitio?

167
464
1

viDEo ET ME TAEDET opportune

ut retundat ab eo
potuit exitiosius

Parmeno

fatetur

odium mi-

litis,

amorem
et

Thaidis. 2 ubivis

dona adsunt
ri-

nihil

militi contingere,

quam

ut continuo
ipso.

valis
TiBi
litis,

mitteret

munus

posterius

et

coram

dona

a.

A phaedria cum illa sub pronomine celaverit nomen miexacte Parmeno pronuntiavit 'a Phaedria'.
cuR NON iMus HiNc ubi servus
1

465

rivalis est

Parmeno.

QULD STAMUS 'quid stamus' ad moram refertur. 3 quid staMus his verbis miles insulsus dolere se indicat.

466

PACE QUOD piAT TUA 'pacc' aut gratia aut voluntate,

(a)

et sic locutus est quasi

bellum omnibus his verbis

(v.

464

sq.)

indixerit,

et invidiose quasi per

eum nec
f. t.

accipere liceat dona

Thaidem.
1 a et deest 'cum'. 3 pace q. coNVENiRE ET coLLOQui proprie, colloquium mihtiae verba sunt.

dare huic quae volumus,

pax,
datio,

quia

conventio,

467

2 <^GONVENiRE ET coLLOQui>> ut in hostico solet

Sallustius 'quae

pacta in conventione non praestitissent' et alibi 'cuius adversa

voluntate colloquio militibus permisso corruptio facta paucorum
et exercitus Syllae datus est' (H. H.
Q. V.
1

fr.

inc. 24, 1.

91

M.).

4 dare

CETT. haec singula

cum

invidia pronuntianda sunt.

Et sic pronuntiandum, ut subaudiatur 'vel', ut sit: vel dare vel convenire et colloqui. 3 convenire e. c. sic pronuntiandum, ut quasi dicat: liceat per te, miles, quod etiam inter hostes
et in bello licet.

468

PERPULCHRA CREDO

eiQtovsia

de fiducia pulchrae virginis. 2

et

nostris similia et his

469
1

similia
sperari

horum

sirailia dicimus.

RES indicabit scit eunuchi

vult potius

videri

quam

nomen posse contemni, et ideo munera sua. (a) 2 istos foras

KXiRE

Quos lussi ocius

cum

fiducia et alto vulto pronuntiatur

et festinat

ne occipiat miles prius abire

Chaeream.

quam

videat. 3 Et est

ordo: ocius exire.

1

id est

470

1 * PROCEDE Tu Huc bono 'procede' dixit, non 'accede' aut 'veni'; ut appareat dignitas etiam in incessu. 2 * Et callide ab inferiore incipit munere, hoc est a puella, ad Chaeream venturus, simul ut a vero mancipio incipiens ad falsum sine suspicione transiret.

471

Ex AETHiopiA EST usQUE HAEC quod cupiebat

ex Aethiopia'
(v.

nam
facit:

supra

'cupere

164),

3 et

hoc est quod

(v.

'mu-

nus nostrum ornato verbis quod poteris'

214). 4 hic

sunt

168
TRES MiNAE callide

muDus
e.

ad pretium revocavit, ut ad avariofficio

tiam converteret meretricem, ne

retur.
(a)

donantis et gratia

leni-

5 ex a.

u.

h-

ostendit quid sit 'ex Aethiopia' ad-

dendo
et

'usque', ut

ex longinquitate dignitas muneris ponderetur;

quid erit iam criminis in colore, quando ipse gloriatur unde

6

sit?

Et mire ab inferiore coepit, ut

et turpi

av%riai.g

doni faceret in

Chaerea,
chro.
7

praecedente lenociniura comparat secuturo pulest,

usQUE modo 'usque' adverbium de loco

7.

ut 'Siculo

prospexit ab usque Pachyno' (Aen.

289).

2 usQUE additum est, ut longinquitas monstraretur. 4 a et ideo non dixit 'tribus minis valet', sed 'hic habe, Thais, tres minas', quasi iam vendenda sit.

472

vix aut difficile significat aut

carcere dignus'

non,

(a)

Lucilius 'carcer

vix

(Marx

1428).
,

ubi tu es dore

tanquam

quaerat

eum

ut

nomen
et

indicet

quo audito magis dissimulet

Chaeream. 3 ubi tu es
rat

accede vultu eo dicitur, quo debue-

dicere

et

laesus dicto

se confutare conspectu Chaereae. 4

aemulorum et confidens statim eos em eunuchum tibi mire, postdixti

te
,

quam

dixit

'eunuchum
(v.
sit:

velle

quia solae utuntur his

reginae: repperi'
1

167).

a ut

nec hoc.

473

rogationem, quae maior fiducia

flore et

quam liberali facie non narrative laudat, sed per interest. 2 quam aetate integra in
pubere; Vergilius 'atque integer aevi' (Aen.
9.

255).

474

iTA me di

ament honestus est

iuravit ideo, ut

non amore

Phaedriae, sed veritate cogi ad laudandum videatur coram milite.

honestus est pulcher; Vergilius

1.

'et

laetos oculis afiQaret

honores' (Aen.

591).
et deest 'in hoc',

475

NUMQUiD habes 'habes' pro invenisti; 3

ut sit:

numquid habes quod

in

hoc contemnas.
'vituperes'.

QUOD coNTEMNAs pUis sst 'contemnas' quam

476
1

tacet satis laudat

taciturnitas
est,

confessionis genus est

praesertim contra adversarii interrogationem, ideo tacere

quasi laudis
ravit.
si

modo

argumentum
periculum

quia supra

(v.

471

sq.)

vitupe-

8 fac

in litteris

fac in palae^tra in musicis

:

totum singulariter
2

diceret, esset ofioioxiXsvzov

littera, palaestra,

musica.
Et ideo ipse
sic ait 'quid tu ais,

Gnatho? numquid habes

169
quod contemnas? tacet: satis laudat' quia supra contempserat puellam.
477

et 'quid tu, Thraso?'

QUAE LiBEROs sciRE AEQUUM EST

diebantur.
(a).

his liberl pueri artibus eru-

a et est figura eWewvK;, deest enim

'his'. ^);

478

ADULESCENTEM soLLERTEM DABO <;!'sollertem'> disertum

'docte

utrum 'haec sollertem' ut Horatius

guae'
(c.

sermonem utriusque
'his'

lin-

3.

8.

5),

an assumendum est

extrinsecus? 3 soloXog
iv
ccQstr},

LERS

quasi

totus

ex arte consistens,

ut

quod

Latini s littera pro h,

2
dictus, ut 6\ov

solus
'Ms'.

in arte; huic
4

iners contrarium.
quasi
dXric,

soLLERTEM doost

Nam sollers

dpexfic;

479

tare
si

solum, fimau semis, ?S sex dicimus. EGO ILLUM EUNUCHUM SI OPUS SIET VEL SOBRIUS hOC Ut miliest, ita importunum praesente Thaide, extra quam miles,
ad
eius

saperet, nihil amatorie contemplare debuit; sed et hoc acce-

dit

odium, praeterquam quod iam

in

suspicione est

amicae suae, quod fidicinam magis

diligat. 2 Et

hoc mire, quod

nemo

prior

adeo stultus
miles primo

eunuchum esse Chaeream quam miles credidit: etiam nomine ipso appellavit; sed statim stulte
convitium
deinde
ipsi

eunucho

facit, in

quo potest iam

amicam
huius
si

laedere;

hoc dicto attestatur pulchritudinem

muneris.

Quid igitur proficit? Satis autem ioculare est,

esse, qui haec de se audiat et tacere co-

cogites

Chaeream
'novimus
(v.

gatur. 3 VEL sobrius honesta Uleiipig propter mulieris praesen-

tiam,

ut

et qui te' (Ecl. 3. 8) et ipse in Heautonti-

morumeno
3 a

913) 'qui se vidente

(cf.

amicam

patiatur suam'.
dicit,

(a)

Hoc tamen miles coactus a Parmenone

est tacuisse
v.

quia repre-

hensus
480
2
l

476).
id est
:

ATQUE HAEC QUi MisiT

siBi soLi

tanta et talia munera.

(a).

NON

posTULAT hoc est

(v.

'ct

istum aemulum quod po-

teris ab ea pellito'
i

214).

a hoc enim significat.

nihil dici potuit invidiosius

481

ET

suA CAUSA EXCLUDi cETERos

non enim
482

dixit 'Phaedriam' sed 'ceteros', quasi futuri

amatores

fuissent, nisi metueretur

1

exemplum

Phaedriae.
militis

NEQUE puGNAs NARRAT descriptio

tantum excepto

')

Wessn. pro 'disertum'

correxit 'incerlum'.

170
nomine.
ces,

neque crcATRicEs insigne

sint,

foeditatis,

{<i)

nam

cicatrl-

ut

semper gloriosae

non tamen etiam apud meretri-

ces, quibus post

pretium forma placet. 3 Ut Sallustius quoque

fatetur,

haec sunt virtutis insignia 'dehonestamento corporis

laetabatur' 'H.
fr.

maxime
488
1

1.

88

M.).

2 a

nam apud meretricem

recte,

quid aliud cicatrices valent ?

NEQUE OBSTAT

TiBi qui a te repellat

amatores tuos. 2 quod

QUiDAM FACiT 'quidam'

tentiae est.
(a)

nam

et

figuratum et aptum sen-

2 a et

contemptum

indicat hoc

verbum.

484

Et

mire occupat

animum

meretricis
fecit

cum

illam huius im-

pulsu inducit facere, quicquid dure

excludendo Phaedriam;

hic igitur, qui scit praecepta de beneficiis aestimandis, intellegit

oratorie in

utramque partem dicta omnia. 6 lbi tu voles non

ut nunc in milite pateris.

UBi MOLESTUM NON ERiT ad superiora rettulit quod nunc ad 'non sibi soli postulat' cett. (v. 480 sqq.); 2 ubi tu voLES uBi TEMPus TiBi ERiT ad 'oeque tibi obstat' (v. 483). 4 VEEUM uBi MOLESTUM utrum tibi molestum an aliis? sedaliis quia illaturus est 'ubi tempus tibi erit'. 5 ubi tu voles non 'amator' sed 'tu'.
1

dicit,

486

UBI

TKMPUS

TIBI EKIT .SAT

et militem reppulit ab

HABET 81 TUNC RECIPITUR his dictis animo meretricis et commendavit adulesquae sponte suscepe-

centem et perfecit ne rit Phaedriam.

486
3

iniuria videatur, ut

DOMiNi

PAUPERis MisERiQUE <;'miserique'> bene additum

quia non continuo pauper et

1

miser

est.
tristioreS

APPARET SERVUM HUNC DOMINI ESSE PAUPERIS enim sunt servi pauperum et ob hoc ipsum nequiores. melius erat, quamvis illud aliter parasitus exponat.
*

Ethoc

487

NAM HERCLE NEMO possET socundum

(a)

illud 'ait? aio' (v. 252)

approbat parasitus quod miles dixit.

causam subtilioremque supposuit, 1 a et est ordo: nam hercle

488
Qui

nam h. n. quam quam dixerat

2
satis scio,

p.

aliam

miles.

nemo

posset hunc

perpeti, qui haberet, qui pararet alium servum.

HABERET Qui PARARET prius

est.

'qui'

pronomeu, sequens

ad-

verbium
489

QUEM EGO ESSE INFRA INFIMOS OMNES PUTO HOMINES multum

dixit

servis

omnes homines', nam hac sententia vult quia et servus homo, ut in Phormione 'servum hominem causam orare leges non sinunt' (v. 291).
'infra

infimos

esse

peiorem,

171
490

491

ANIMUM INDUXERIS proprle. (tt) nam animus inducitur adversus obiectas difficultates. 1 E PLAMMA PETERE TE ciBUM possE ARBiTROR undc slne damno aut malo nihil potest auferri 2 (a) nam antiquum verbum est 'cibum petere e flamma <<vel caeno>>', mordicus utrumque. (a)
QUI ADSENTARI HUIC

4 Et simul vide inde convitium redditum, unde congestum est,

id est de egestate atque pauperie.

a E FLAMMA hic intellegitur non e foco, sed ex medio aut ex incendio; 3 a* Simul et nescias quem plus vituperaverit, huiusne famem ^) an ilhus immanitatem vel voraginem.
2

igne

492

lAMNE iMus odium Parmenonis

et

stomachum
morae
'pOSt',

militis ista

indicat festinatio. 2 Et t6 'iam' increpatio

est.

493

POSTEA HUO CONTINUO

pro 'postea'
(a)

EXEO logitur

Ct

Ut

sit aJtOXOTtij

a quomodo 'post' pro postremo.

494

EGO HiNc ABEO consequens erat, ut offenderetur miles tam

diligenter rivalis

munus

suscipiente meretrlce.
IN VIA vidc TlQOnaQaGKEVrjV

495

UNA

IRE
litis

CUM AMICA IMPERATOREM

inter

futurae

quasi ipse

sit

sub quo
(v.

Thaidem ac militem. 3 Congrue in militem est. 4 Et hic servat Parmeno, quod sibi
214)
'et

mandatum
pellito'
;

est
et
:

istum aemulum quod poteris ab ea

bene immutavit nomina hinc ad honorem, hinc hanc non 'meretricem' sed 'amicam',
'amicam'
dixit,

ad invidiam

hunc

non 'militem' sed 'imperatorem'.

2

cuM AMicA

mirifice

dixit,

non 'meretricem'.

496

2 DOMiNi siMiLis ES iueptus iocus, in quo servus iniuriae vice

domino comparatur.
1

QuiB TiBi Eoo MULTA DicAM D.

illa

s.

E.

nou habult

allud miles

stultus, sed rediit ad

(V.

quae

dixit 'domini pauperis miserique'

486).

497

QuiD RiDES

et

hoc eo vultu dicitur, quasi

sibi

conscius

sit

miles facete dicti convitii;

nam non

quo nesciat causam

risus,

eo interrogat quid riserit, sed ideo ut denuo laudetur.

498

ET

iLLUD DE RHODio
(v.

DiCTUM hoc cst

lllud

'eorum ingenia
flt

admiror simul'
facilius ab

250). 2 Et hinc ut apparet

amicior; ideo

amica quam <Csr> parasito separabitur.

vel

')

Gorrigendum videtur 'huiusne fameni

voraginem an

ili.

imm'.

172
499
1

ABi i'RAE cuRRE UT siNT DOMi

PARATA non

dicit

Q u a 6 Quia
,

intellegitur,

500

PiAT 'faciara' vel

ipse iubet sibi.

'fiet'

diceret servus, liber vero

tamquam

et

499

(UT

siNT

DOMi

parata)

kkksi^ig ethica,

in

qua plus vultu

significatur

quam

verbis.

601

si

FuRTE Huc cHREMEs ADVENERiT oUovofiia ad litem futuiam

;

et exitura fabulae

et

hoc non audit

railes.

(a)

Nam

si

audiret, nimis irasceretur.

503

AD ME ADDuciTo

'ad

me' modo ubi

sum

significat.

504

QUiD QuiD ALiuD voLUi DicERE hiuc est iliud Ciceronis 'quem?

quemnam?
505
1

recta

admones, Polycletura esse dicebant'

ost,

(Verr..4. 5).

cuRATE isTAM DiLiGENTER viRGiNEM haec res

in lectulo

quae

faciat
i.

virginem claudi,
D. V.

collocari et obdormire. 2
sit.

curate

ridiculum,

cum

contra eventurum

506

vos ME SEQUiMiNi

Kccxpa TiQoaoana

sunt puellae, quae sequuntur.

3.

507

PROFECTo quanto magis magisque cogito haec persona apud

adulescentis rustici
est.

Menandrum

2 Et inconsequens oratio

est, sed conceditur secura loquentibus

taciti intellegunt; est

multa transcendere quae

enim integrura hoc raodo: profecto quanto

magis

raagisque
dabit

cogito,

nimirum intellego

vel

invenio,
'ni-

quod
mirura'

haec Thais mihi

magnum malum.

Potest autem

'nimirura' et pro confirmatione accipi, ut nihil desit et sit

sine dubio, pro certo.

'ni-

508

NIMIRUM DABIT HAEC THAIS MIHI MAGNUM MALUM SOlvC

et

mirum'
per

fac

non est mirura,

tota

et

statira

consequens

erit

ccevvdeTov

sententia,

quasi dixerit

non
'ni'

est

mirum,
h.

et subdistinctione interposita

mox

intulerit

dabit mihi
pro
'ne'

Th.

m. m. Nara
pro
D.

'ni'

ne

significat et 'ne'

non:

Vergi-

lius 'leti discrimine

'ne'

parvo

ni

teneant cursus'

cett.

(Aen,
vult'.

3.

685)

'non'
H.
F.

Plautus 'ne vult' inquit pro 'non

2 nimi-

RUM
tim

M. M. M. his verbis intellegitur sentire se paula-

labi in

amorem

meretricis quamvis invitum et adhuc

reti-

nentem.

173
511

ROGET QUIS QUID

intulit

TIBI

CUM ILLA <^NE NORAM QUIDEM^ pluS

(a)

quam

interrogavit.
'nihil'.

a non enim

512

CAUSAM UT

iBi

MANEREM RBPPERiT 'maneiem' modo non dorsignificat.

mirem
513
2
1

sed

remanerem

AiT REM DiviNAM FACERE 'rcm divinam'

sacrum

significat.

ET

REM SERIAM VELLE AGERE MECUM

agi,
3

SCilicet

QUOd non pOSSet

nunc

cum operetur. An rem seriam magis agendam

fecisset

tunc putabat,
3

cam rem
dictus, id

di

vinam

515

DOLO MALO HAEC FiERi OMNiA

dolus
et

dolando
fabri

est laedendo et
et

imminuendo

nam

et 66Xog dicitur

Graece laesio
lignum,
id

dolones

tela

quaedam. bellica

dolare

est ascia caedere.

Quod autem

addidit 'malo', aut a.QxciXG^6g est,

quia sic in duodecim tabulis a veteribus scriptum est, aut iiti&ezov

doli est

perpetuum, aut dmetoATj

falli

est,

quia est et bonus, quo a me(4.

dentibus

aegros, non

tamen

decipi Lucretius poeta testatur

11 sqq.). 2 ACCUMBERE

MECUM 'mecum' prope

me

significat.

616

MiHi

SESE DARE non potest magis significari profusa petu-

lantia. 2

sermonem quaerere

sermo quaeritur,
puta
et

quando non

solum quod dicamus quaerimus, verum etiam quomodo nobis

alter

respondeat
causis

et obloquatur:

cum

deficientibus sermo-

cinandi

quota

sit

hora

satis recte quis va-

luerit percontamur.
517
1

ter

QUAM pridem pater mihi et mater mortui essent hoc propaetatem puellae inquisitum est. 2 huc evasit tamquam im-

pudenter contenderit ad hanc inquisitionem.

518
519

lAM Diu iam olim.

et
ret,
(V.

quam longe a mari hoc ideo meretrix inquisivit, ut sciutrum rapta a praedonibus: 'ecqua inde parva perisset soror'
non abhorret a suspicione huius meretricem

521); quippe ad mediterraneum locum qui accessus esse potuit

piratis? Sed taraen

aliud scire velle

520

fundum haberat Chremes. (a) a hoc est quam amoenum, quam maritimum. Hoc sperat se a me avellere bono verbo usus est 'avellere',
:

cuius pretium

tamquam
522
riit

pertinaciter non remittente.

QuiD habuisset cum periit 'cum' pro 'quando', aut 'cum <Cpepro

'cum^

periret'.

174
623

HAEC cuR QUAER[TET

liitur.
(a)

in gestu ac vultu id

quod restat osten-

5 a

nam

deest 'nescio'.

525

HANc SE iNTENDiT ESSE UT EST AUDACiA proprie intenders

crimen
in

est

adversarium

iacere.

527

MAiuscuLA EST diminutjve

dixit, ut ostenderet

utramque esse

primaevam.
528
1

%
utrum

MisiT PORRO 'porro' pro postea. 2 ut venirem ?:erio

'ut serio

venirem' an 'orare serio'?

siet pro 'quid velit';

629
in

aut dicat quid vult aut molesta ne Hecyra

'at

vide

quam immerito
223). 2

aegritudo haec oritur mihi

[aut]

abs te Sostrate'
raliter. (a)

(v.

aut molesta ne siet

hoc mo-

2 a

nam

cui

hoc imperat aut quocum hoc agit?

630

HEUS HEUS ECQUis Hic EST haec separatim pronuntianda sunt

nam
631
1

apparet inter haec verba pulsatam ianuam personare.

EGo sum
'ego

chremes vide quantum

distet

ac varia sit huius

'o

rusticitas

sum Chremes'
(a)

a faceta raeretricis disciplina

capitulum lepidissimum';
1

2 et vnoKOQie^cixci. sunt x&UKoxiG^ia.

nam

rusticum esse statim magis apparebit, ubi dixerit

'rus eo'.

632

Dico EGo mihi insidias fieri

putat.

blandimentum rusticus insidias

'rus' posuit, et naaior

633

Rus Eo pro potiore negotio

negatio est,

quam
634

si

diceret 'non venio huc'.

'nolo'.

NON possuM iNQUAM plus ost Quam

1

635

DUM REDEAT

iPSA 'ipsa' vel

domina

vel ipsa de

qua

agitur,

2 NiHiL minus deest 'faciam'.

636

malem rem <Chinc

ibis pro

'in

malam rem'>,
ibis'.

ergo adver-

bialiter dixit,

quemadmodum

dicimus 'domum

Et apparet

illum

manu tactum
3

esse, qui sic irascitur, quia dixit 'mi Chre-

mes' quasi: meus indignatus est adulescens?

Nam

ab eo quod es

meus

vocativus 'mi'

facit.

637

amabo ut illac transeas ubi illa est vide non

ad militis

esse otiosum,
fieret

quod omnia praetemptata sunt potius quam res importuna

ut

domum Chremes

deduceretur; neque enim con-

veniebat personae Bacchi

aliquid

amusum

aut infacetum aut

176
anuiQov. 2 iLLuc T. u.
'eas'
I.

E.

ut

brevem

viara demonstraret,
interiectio est

non

sed 'transeas' dixit. 3

amabo 'amabo'

amantis,

etsi

verbum

sonat.

539

HERI ALIQUOT

ADULESCENTULI COIMUS

IN

PIRAEO in hoC prO-

loquio insinuatio personae eius est, cui narraturus est Chaerea,

quae

se

post

scaenam gesta
'coimus'

sunt.

Fit

autem hoc populi

causa, ut spectator oriculis accipiat, quod subicere oculis poeta

non
sit

potuit.

coimus
'in
c.

consensimus ac pepigimus, ne
'in

soloecismus

Piraeo'

pro

Piraeum'. 3 heri aliquot

est, cui narret

ADULESCENTULi

beno inventa persona

Chaerea,

ne unus diu loquatur, ut apud Menandrum.

540
1

UT DE sYMBOLis EssBMUs Plautus in Menaechmis

(v.

485)

'minore

numquam
litera.

fui dispendio'

2 sed melius 'essemus' pro-

ducta E
541
1

praepecimus

id

est:

GvfinoaiccQx^riv

fecimus.

2 dati anuli

nihil interim de scorto; apparet

enim ephebos

esse.
est'.

542 543

praeteriit tempus quia 'tempus constitutum Loco quia 'locus constitutus est'.
1

2 quo in

HOMo

iPSE quia 'Chaeream

'ceteri'

ei

rei praefecimus'.

644
546

ceteri dedere

exceptis

me

atque

illo.

QuisNAM HiNc A THAiDE ExiT causa sciscitaudi est admiratlo

de habitu mutato et vix agnitus Chaerea.

646

QuiD
qui

Hoc HOMiNis EST vido an longam narrationem possit

audire

nondum amico narrante iam

EST
vidc

pendeat. 2

is

est

an

NON

EST

ipsus

au potuerit meretricem ignotam hoc

habitu

atque ornatu fallere, qui ab Antiphone vix agnoscitur.

3 QuiD Hoc HOMiNis EST quod E Thaide ephebus exit. 4 quid Hic OBNATUS quod de eunuchi veste indutus est.

647

QUiD iLLUD MALi quod timidus egreditur.

648

QuiD siT scisciTARi 'sciscitari' est occulta magis et secretiora

rimari ac velle cognoscere, ut 'Eurypylum scitantera 0. Ph. m.'
(Aen. 2. 114).
5.

549

NUM

Quis

Hic

EST

NEMo EST

iu

hac scaona verba gestum

obicitur,

vultumque indicant exeuntis, cui obvia persona

sub

176
cuius occasione spectatoribus gesta narrabantur. 2
EST
NEM(J
his
')

num
:

quis hic

EST

NUM

QUIS HIU ME SEQUITUR dUO metult

UB quis

ex

obvius compreiiensor occurrat et ne quis sui persecu-

tor exsistat,

660

1 lAMNE ERUMPERE Hoc MiHi LicET QAUDiuM 'erumpere' quasi activum verbum posuit pro neutrali, ut sit: licet mihi erumpere hoc gaudium? cura sit 'erumpere' quasi exire et 'mihi'

pro a me.

649

3
tur,

NEMO HOMO
a
Tuj

E.ST

quamvls 'nemo' <Cne

homo>

intellega-

tamen 'homo'

addidit, ut veteres solent. (a)

dpxaioiuLD.

660

ERUMPERE utrum 'erumpere' pro emittere posuit an *erumpro

pere'

exclamare,

ut

rumpere vocem

dicitur qui excla-

mat? nam
551
1

"pro luppiter' dicturus est.

et

NUNc EST PROFECTO ordo

ipse

sensus hic est: nunc est pro-

fecto

tempus cum perpeti possum

quod
'cum'

me

interfici;

hoc autem cur

dixerit,

statim subicit causam. 2 cum perpeti me possum

si

animadvertendum
significat, si

coniuncie

legeris,

quando

separatim, 'cum'

dum

significat.

NUNc EST PROPECTO

figurate, ac coniuncte lege sine distinctione.

562

contaminet vita aegritudine aliqua mire vitae crimen os

tendit,

velut

ipsa

sit

campus fortunae possessioque

instabilis

variorum.
663

sed neminemne curiosum intervenire nunc mihi apparatus ad

intentionem futurae narrationis dicitur.

664
1

Qui ME sequatur id cupit gaudens, quod

aliis tristibus
I

mo

lestum est;

nam
quam
est

contra

Menedemus

(Heaut.

1)

gravatur nar-

rare quae dolet, 2 obtundat odiose instet ac repetet. 4 enicet

evcpcovoTeQov

'enecet'.
et odiosus sit

OBTUNDAT molestus

665

gestire

sensum
(Ge.
dixit

corporis

gestu
'et

indicare, quod magis

animalium est mutorum; Vergilius

gestire

studio incassum videas

lavandi'

1.

386j. 4 Et quid propter quid. 5

unde

emergam proprie
sisti,

'emergam' ut ex

lustris atque inhonestis

'at

locis utpote meretriciae

domus; Cicero

ne tum quidem emer-

lutulente, quaeso, ex naturae tuae sordibus' (in Pis. 27).

')

Corrigendum videtur

'ne quis exeunti'.

177
QuiD GESTiAM deest 'quaerens' nt sit: rogitando obtundat, quaerens quid gostiam. 2 quid qestiam gestire est motu corporis monstrare quid sentias; hoc autem constat a pecudibus ad homines esse translatum.
1

eriecet,

666

VESTITUM HUNc NACTUs bene 'nactus' dixit, ut qui non sumeret, nisi suasisset

hoc occasio.

667

ADIBO ATQUE AB EO GHATIAM HANC SCnSUS Ct Ordo hic BSt

adibo atque ab eo gratiam hanc inibo, a se inire; 4 inire autem

tus 'inibis a
2 *

quam

video hunc velle

;

gratiam

est mereri gratiam

Plau-

me

solidam
A. E. G. H.

et

grandem gratiam'

(Curc. 405).

QUAM viDEO VELLE iNiBo gratiam iuire dare beneficium ac per hoc mereri alicuius gratiam id est amicitiam. 3 Sed haec est elocutio 'gratiam ab eo inibo' pro 'eius gratiam merebor'; nam 'ab eo' amat Terentius pro eius ponere ut in Andria 'primum ab eo animadvertenda iniuriaest' pro
ATQUB
est
'eius iniuria' (v. 156).

668

QUID EST QUOD SIC QESTIS AUT QUID SIBI HIC VESTITUS QUAEKIT
repetit

facete

verba eius
2

interrogans, ut sciat se iam pridem

s.

esse praesentem;
est;
(prol.

quid
'ut

h. v. q. facete et figurate

dictum
velit'

sic

est

alibi

pernoscatis,

quid

sibi

Eunuchus

45).

559

QuiD EST

QuoD

LAETus

sis

vide aliud esse

gestire

aliud
in-

laetum

esse. 3 quid me aspectas quid taces his duabus

terrogatiunculis descripsit
2 QuiD TiBi vis
iTp6<; irpoc;

vultum

dicturi.
(v.

t6 'quid mihi velim'

(ibid.)

556); satin sanus es

t6 'sanus sim

anne insaniam'

560

FESTus dies hominis amice salve decet a salutatione

;

in-

cipere luculente dicturum

illum autem verisimile est et percus-

sum

re

nova

et

audiendi

cupidum immemorem

exstitisse sa-

lutandi. 2 o festus dies

utrum qui causa

est festi ac laeti diei

o. f. d.

an qui ipse tantus

sit,

quantus est festus dies? 3

<^hopietas

MiNis^
animi'

(a)

sic

dicitur etiam 'scelus hominis';

1.

Ennius

'o

(Ann.

15

M.).

4 salve nemo est quem ego nunc mahis amicis

Qis bene
legat,

additum 'magis', ut

antepositum se

intel-

quos cum
cupit. 3 a pro

cupiat videre

Chaerea,

tamen magis nemi-

nem
662
1

homo

festi diei,

immo hercle obsecro te ut audias bonum conpendium, ne

soiet narrationem futurain,
id

multa diceret ad commendandam ut

2

iMMo H.

0.

bene contulit verba ut ex his appareat quam

obsecro'.
12

agere

velit: ille dixit 'quaeso' hic

Karsten, Com. Doa.

178
5fi3

AMAT FRATER quaeritur an veri simile sit Antiphoni notam esse Thaidem, quam frater ipse nesciverit; sed intellegere deberaus modo notitiam non vultus sed famae po
1

NOSTiN HANC

Q.

sitam esse,
at vero
(cf.

quam famam
(a)

potuit ex Phaedria et Antipho scire;

sibi fuisse

aliam notitiam negaverat Chaerea

sqq.).

cum Thaide
illo

352
ab hoc

3 opinor thajdem optime et ab

est, ut

tacitum

et

nomen allatum

appareat

quam

noverit et

quam

possit assequi quae dicentur.

1 a hoc est visus vultus oris et corporis. 2 novi nempe [ut] opiNOR THAiDEM verlsimile est baec scire Antiphonem, qui adeo sit familiaris Chaereae; et est ordo hic: opinor novi, nempe

<Thaidem>.
664
1

QUID

EIUS TIBI FACIEM PRAEDICEM AUT

LAUDEM praedlcaargumentis.
'spectator elegans'

mus
565
1

ut sunt res,
2 Vel

laudamus

extollimus.

praedicamus
et

voce,

laudamus

QUAM elegans formarum spectator siem

cunctantis
fastidiosi
iudicii,

est

<^cui^ non

quid

placet

facile.

564

3 QUiD EGo Eius TiBi ordo hic esse debet: quid ego
eius faciem praedicem aut laudem,

tibi

nunc

Antipho?

in

hac commotus

sum, ut
merito.

ille

solet,

qui

scit

formas eligere ac fastidire pro

565 566

2 spectator probator, ut
1

pecuniae spectatores
est consequens: esset
scias'.
(a)

dicuntur.

in

hac commotus sum non

'in

autem,

si

diceret
scio

hac

commotum me

primam esse dices

fiduciara elegantiae, et de alienis oculis iudicarel

1

a erit ergo ordo et sensus qui supra.

567

QuiD multa verba

amare

coepi ordine egit,

nam

prius est

comraoveri,
nihil

deinde

amare;

3 et

bene non ante

dicit,

quid

aggressus <^sit>, nisi amoris mentione praelata, quo cogente

infectum est cupientibus.

668

suBMONuiT me

parmeno

leviter

monuit;

(a)

2 et totum op-

time;
sic

nam
aliis
1

ut

non erat boni adulescentis hanc technam reperisse,

fuit

ab

repertam

plane veri amatoris arripere.

a et recte, quia 'arripui' dicturus.

^)
:

669

TACiTUS ciTius audies moraliter

solemus corripere extra

')

Sic correxi, pro 'raoranlem'.

179

ordinem
cile

percontantes

2 et bene celeritat.em promisit,

qua

fa-

tenetur auditor.
3 Et mire
,

taraquam sola interrogatio morae

sit.

670

ET PRO iLLo lUBEAM ME iLLOC DuciER 'iubcam' mirifice dixit tam-

quam
571

in re

honesta

sic et turpe

factum plerumque perseverante

impudentia relevatur.
QuiD EX EA RE TANDEM UT CAPIAS coMMODi transit a roprehensione facti ad causam facti.

572

NUM PARVA CAUSA AUT PARVA RATio

rogatio, quasi ad

EST sic illata cst iuter-

hanc adnuere

et vultu consentire

Antipho

sit

coactus.

576

LAETA VERO AD SE ABDuciT DOMUM omnia mirc quod

:

'laeta',

quod

'abducit',

quod 'domum', quod 'commendat', quod 'virginem'.

locus initium erroris continens apud Thaidem.

Specta singula et mirare virtutem poetae.

577
1

coMMENDAT

V.

cui

TiBiNE non interrogat sed moratur. 3 satis tuto

tamen

quid hic facit 'tamen'? utrum hoc dicit: etsi meretrix, taraen
satis tuto agit? an: etsi

Chaereae, satis tuto tamen

quia nuUus

accedet alius?
578
1

edicit

ne vir quisquam
dicta.

iubemus

velut

edicimus'im-

peratoris

sunt

2 et mihi

ne abscedam imperat certe ne

ullus vir accedat.

579

UT maneam solus <;;miser>> remaneam perseveremque

in loco

ac per hoc sim miser, utpote dono datus et serviens meretrici;

et est ironia.

580

EGO iNQuiT AD CENAM HiNc Eo

lieris

ju-iftTjfftg

ad imprudcntiam mu-

exprimendam, quae hoc

dixerit secura de custode eunucho.

581

ABDuciT SECUM ANciLLAS mcmoriter,

nam

dixerat abiens

*vos

me

sequimini'

(v.

506). 2

paucae quae circa illam essent

quae sub
vitii

relictae nonnullae, ut lavari possit ea virgo,

huius

occasione nuptura est; hoc enim totum sic inducit poeta, ut non

abhorreat a legitimis nuptiis, in ea praesertim quae uxor futura

est.

Manent pro remanent

acpaiQsaig.

582

noviciae puellae kvaig: noviciae et puellae. 2 continuo haec

'haec' pluraliter pro hae, ut
(v.

ADORNANT UT LAVET
ficatu pro apparant.

in

Phormione

'haeciue erant itiones'

1012) 'adornant' autem ex medio signi-

583

DUM APPARATUR impersonalitcr

dixit;

et

'dum appara-

180
tiir'

pro

dum apparetur

et 'sedet' pro

sedebat.
clausa

2 virqo in contectis. (n)

cLAvi SKDKT conclavo est separatior locus in interioribus

a Vel quod intra adhaerentia triclinio.
3

eum multa

loca

sint ut cubicula

684

BESPKCTANS TABULAM QUANDAM piCTAM bene accedit repente

pictura ad hortamenta aggrediendae virginis, ideo quia

lioc

non ad
vi-

venerat

Chaerea, ut continuo vitiaret puellam, sed ut

(v.

deret, audiret essetque una

cogitare

671),

cum

nihil

amplius

ausus fuerit,

usque

dum

picturam cerneret. 2 iovem

tribuitur
(o)

guo

PACTO

mira inventio, qua haec pictura

doraui

meretricis adversus
p.

omnium

pudicitiam

morum.

3 iovem q

DANAAE

MisissE

AiuNT bene

'aiunt' et quia fabulae et quia

tam

turpis lovi
dicitiam.

quam

apta meretrici.

2 a contra parsimoniam autem, contra dignitatem, contra pu-

586

Quo PACTO DANAAE MJSissE AiuNT QUONDAM quae aptior

pic-

tura domui raeretricis ad

amatorum
et

illecebras

quam
et

haec, quae
lo-

exemplura continet amoris

amoris puellae

amoris ad

vem

pertinentis et amoris

non

gratuiti nec parvo propositi sed

auro in

gremium

fluente venalis?

Tum

quod

in

gremium Da-

naae ipse ut splendidus imber

docere

illabitur,

nonne videtur meretrix

adulescentulos illam corporis partem auctore love velut

inauratam fuisse? 2 imbrem aureum non rorem vel pluvium sed

'imbrera' addiderat
:

o avaritiara meretricis!

686

EGOMET QuoQUE

iD

SPECTABE coEPi moris est ad

intueri.

id oculos vertere

quod videmus eum quera aspiciraus

687

2 iMPENDio id est raagis magisque.

1

lAM OLIM iLLE LUDUM bene non 'scelus' sed 'ludum'

dixit.

686

2 LUSEBAT lAM OLiM iLLE

<^LUDUM>

ut 'huuc, oro, sine

me

furere ante furorem' (Aen. 12. 680): figura a^pfeftdc.

688

DEUM SE

iN

HOMiHEM coNVEETissE
cura

(pdoGocpLKcbg

Tereutius deaffe-

monstravit,
rant

quam cladem moribus

s.
i.

horainura et civitatibus

figmenta poetarum,

exerapla scelerum afferant pec-

caturis. 3

deum

h. c. utrura quia lupiter

huraaua forma

au-

rum infundens
'in

pictus erat in tabula, non pro love

aurum? an
atque
6
in

hominem'

id est in

hominis audaciara atque

scilicet,

flagitia? 4

ALiENAS tegulas Acrisii

satis

5
et

et

tegulas

tectum.

Et

comico charactere locutus est

presso

stilo.

181
2

ATQUE

iN A, T. hic apparet separatim

lovom, soparatim auri

dif-

fuisse picturam.

589

vENissE CLANCULUM PER iMPLuviuM haec omnla non ut

factu sed ut humilia et love indigna proferuntur, ut

ficilia

meso-

rito

sequatur 'ego homuncio hoc non facerem?' quod non

luin

non lovi, sed ne homini quidem

id

nisi furi
(a)

aptum
3

erat.

FucuM FACTUM

ut est

fucum

faceret.

fucum

offu-

ciara, fraudem. 4 Et mulieri pro feminae.

2 a hoc est insidias et fraudem.

590

Qui

TEMPLA CAELi suMMA soNiTU coNcuTiT ab auctoritatc

ut
372).
fit

personae,
trag.
fr.

in

exemplis; 2

s.

c.

parodia de Ennio (Ribb.

TEMPLA

c.

s.

tragice, sed de industna,

non
ut

errore.

591

EQo HOMUNCio Hoc NON FACEREM oratorie

ita

lovem

extulit,

detraxit

sibi:

ille

est deus et

magnus, ego non homo sed

homuncio.
592
1

DUM HAEC MECUM REPUTO ACGERSITUR LAVATUM INTEREA VIRQO

;

servavit ordinem nuptiarum

dixit
'accersitur', ut alibi

et proprio

verbo quasi de nuptura

'quam

mox

virginem accersant' (Ad.

889),

nam

illam est habifcurus uxorem. 2

hic

ostendit

non

sibi

dum haec mecum reputo haec primum nunc in mentem venisse,

in meretricis

sed tunc
693
1

etiam cogitata, cura esset

domo.

IT

lavit rediit Gvvxo^Ui,

102). 2

qua

solet,

ut

'iraus,

venimus
ipsum

<^videmus>' (Phorm.
RUNT vide an

deinde eam in lectum colloca-

aliquid desit a legitimis nuptiis; nara et

verbum
594
1

'collocarunt'

propriura est et ascribitur pronubis.

si

STO

exspectans
2

quid mihi imperent ivagysia: non enira

desiderans.
3

dixit

'stabam'.

exspectans

Et

raire

omne

terapus exsecutus est salva veritate, in qua Vergilius neglegens

invenitur,
tione

cum
1).

post occisum Mezentium non facta noctis raen-

statira

intulit

'Oceanum interea surgens Aurora

reliquit'

(Aen. 11.

595

cape hoc flabellum ventulum praeclare non sensum sed

ii,Lfir)Gt,v

verba ipsa per

mitur.
2

induxit, per
sic pacito

quam

error puellaris exprideraonstrati-

ventulum huic

dum lavamur

vura et gestu explicandum.

3

capk hog flabellum

beiKTiKUjq iubet

quam particulatim quasi novicio et imperito!

qua diligentia

et

182
596
1

UBi

Nos LAVERrMus
'dutn
est
i.

si

voLES LAVATO vide

et 'ubi

usum

verbi tara

cito

variatum:
TitisTis
id

lavamur'

nos laverimus'. 2 acciut conspectu in

pio

tristi

similis,

ut

'namque
si

medio turbatus
tisfacientis est,
cipio 'tristis'

c' (Aen. 2. 07). 3

voles lavato quasi sa-

cum

illum solum relinquant

vellet;

cum
(a)

virgine. 4 ac-

taraquam aliud magis

metuit enim ne

quod cupit, prodatur gaudio.

4 a hoc est iavare et ludere.

697

TUM iSTUC os tuum impudens videre vellem

amico convitium iucunde
facere.

licet

iocanti et

598

Qui

epset status
refertur. 3

statura

corpori ascribitur,

status ad

habitum

plabellum tenere te asinum tantum quia

est.

hoc ministerium delicatorum servorura

2

Ergo status est schema, statura longitudo corporis.

est.

599 000
601
et

omnes proruunt se verbo neutrali quasi activo usus

DOMiNi UB[ ABSUNT
1

'ubi'

ct loci

ct

temporis potest esse.

interea romnus viRGiNEM ocGUPAT utpoto comprBSsam somno

oblectatam flagello atque ab eunucho nihil metuentem. 2 ego

specto
'limis'
si

LiMis

nominativus est singularis, transver;

sus

significat, si septiraus pluralis, deest 'oculis'

nam

'limis'

est transversus,

unde

exeuntibusque transversum est

nes
videre

limen quoque cum

;

dicitur,

quod ingredientibus

igitur dissimulant se horaifacie sed transversa in-

quod vident

et

non recta

tuentur,

limes

dicuntur aspicere.
'sic' dsiKziKov ost st

602

sic

PER FLABELLUM CLANCULUM

'lirais'

necessaiio

additum, nara

et 'per flabellum' sine

demonstratione pa-

rura intellegitur.

601

4 LiMis SPECTO cum limi dicantur obliqui generaliter, hoc taraen proprie de oculis dicitur.

603

PESSULUM ostio obdo

liura virginis.

scilicet

ut

araoveret arceretque auxi-

604

QuiD TUM fatue quid enira praeter vitiura superest, ubi araa-

tor est adulescens et virgo dormiens et in clauso? 2 Grate ex-

plicata narratio est

quam
5

audientis curiositas

finit et

cuius in

extrema

parte raaior attentio est.

3 fateor

'rae

fatuum qui hoc

:

quaesiverim'
sibi

subauditur.

Et bene

'insperatara'
v. 584),

aliud

enim

promiserat, ut supra diximus (ad

non quod pictura

persuasit.

183
4 * AN EGO occAsioNEM vido quanta dixerit: non 'voluntatem' sed 'occasionem', non 'animadversam' sed 'ostentatam', non 'hanc' sed 'tantam', non 'appetitam' sed 'exoptatam', non 'repentinam' sed 'insperatam',

TUM POL EGO

1

<js^

ESSEM euDUchus

scilicet.

SANE HERCLE UT

DICIS dcest 'Ita BSt'. 2 SED INTERIM

DE SYMinduxit
ak-

BOLis

QuiD ACTUM EST benc

memor

est personae
i.

quam

poeta per hanc interrogationem. 3 sed

Xa
TiEQt

d. s. naQoifiiojdeg

Tov loiQidiov

608

FRUGi EST

utilis et

necessarius, ut fruges
est proprium.

humano

generi.

3 DiscuM 'Discum'
2

nomen

Frugi

est ergo, in

quo

est aliquid

quo fruamur,

id est

utamur.

609

SED TANTo ocius PROPEREMUS 'propcremus' dixit pro ambu2

iemus.

muta vestem haec

oiyiovo^La cC^est^

ad

id,

quod

in

domum
610
l

Thaidis rediturus est Chaerea.

mutem perii vultu ostendit quod subauditur 'nescio'. 3 'Exulo' duobus modis dicitur: et de loco in quo exul est et de loco ex quo eiectus est. 4 metuo fratrem ne intus sit cauUBi
sas ostendit, cur
2

domo

penitus veluti exulet.

deest
'prope'

NAM DOMo ExuLo

aut

'veluti',

ut

sit

prope

iam exulo.
611

pater ne rure redierit praeparatur iam interventus senis;

et est ^svy^cc

ad superiora,

nam

et hic 'metuo'

subaudiendum

est.

612

iBi

proximum est ubi mutes hoc

est:

domus mea.

2 recte

Dicis

eamus ipsa verba quodammodo festinationem sonant.

613

Quo pacto porro 'porro' postea deinoeps.

V
1.

615

iTA me di

ament quantum ego illum

vidi ea persona quaein

sita est,

quae terribilem credat militem, ut eo magis

hoc est

expe-

riundo vanus ac ridiculus esse possit. 2 ita me di bene ament

hoc loco post scaenam quid gestum

sit,

in convivio

mi-

184
litis,

ancilla

demonstrat, ut iam quae

in

proscaenio gerantur,

ex
616
et

liis

possimus agnoscere,
iLLE

NEQUAM

HODiE<!i.>

'illum' et

'ille

insauus' sic aflfertur,

oranibus insnavis miles esse noscatur.

sit

617

NON posTQUAM isTE ADVENiT instantcr admonet, qui

1

Chremes.

618

MiLiTEM

ROGAT

ct hic

quasi de odioso 'railitem' dixit non

rivali.

'Thrasonem'. 2 continuo irasci ut

619
1

NEQUE NEGARE AUDERE ut amicae poscenti. 2 intrare ut

petit,

HOMiNEM iNviTET vide impudentiara meretricis: primum

ut

eum
iD

iubeat admitti, post ut invitet, quod est maius.

620

faciebat retinendi illius

causa
fieri

admonet spectatorem,
Phaedriae;
et

ne existimet altero rivali iniuriam

simul hic

nQOTTnQuaKevi^ est virginis agnoscendae.

622

iNviTAT

tristis mansit ibi

gum illa adulescens

scilicet.

2
(a)

Et mansit
4

pro remoratus est, id est accubuit nec recessit.

tristis invitus,

non libenter, ut
5.

e contrario Vergilius 'vobis

laetus ego' cett. (Aen.

236

sq.) et 'accipio tristis'

(Eun. 596)

eodem modo.
2 a
est, si

5 sermonem occipit 'sermonem' colloquium dicit. <;nam id> 'mansit' significat. 3 Si miles 'mansit' passus Cnremes 'mansit' immoratus est conviva; nec enim sta-

tum
623
1

discessisse accipiendus est.

miles vero putare ante oculos sibi adductum

aemulum

plus
fu-

dixit 'adductuin'

quam

'admissum'. 2 Et simul quia videbat

criraen revocat

ribundum

^)

Chremetem, totum

adThaidem;

3 et

haec est causa, cur a milite in eius dorao nullam rixam patiatur Chreraes.

624

voLuiT FACERE coNTRA HUic AEGRE 'huic'

hic ostenditur

Thaidi, uon

ad-

ducto. 2 HEus iNQUiT PUER

paratum
3 est
(v.

quod supra est ap'accerse', quia

440

sqq.).

* ACCERSE

PAMPHiLAM non 'piovoca' sed

non
3 et

aptum

militi.

625

UT DELKCTET Hic Nos quasi dicat 'quod haec non

'hic'

facit';

bene

quasi ubi insuaviter nunc tractamur. 5 minime qentium

hoc magis
1

mirum 'minime gentium' quam 'nusquam

delectare
(v.

gentium'.
'et
fidi-

Sed
scire'

fidicinae

est,

quia

supra dixerat

bus

133). 4 illa

exclamat non 'respondet' inquit,sed

'exclamat'.
') Recipicnda mihi videiiir correctio Bentleii 'pudibundum'; in Ctiremetis pudore rustico posita est causa, cur miies totum crimen revocet ad meretricem.

185
626
3.
1

IN
;

coNviviuM iLLAM i(x(panKmg, ut 'cantando tu illum?'

2 (illam)
(a)

(Ecl.

25)

et est figura

anoaicoTtijoig.

3 miles tendere

proprie dixit 'tendere', quod significat pertinaccm contentionem

Vergilius 'vasto certamine tendunt' (Aen.

12.

553).

4 inde

ad

lURGiuM subauditur 'ventum

2

est'.

a deest 'accersis'.
sibi

627

interea aurum

clam mulier demit ne aurum pro

vir-

gine,

quod retinebat, amitteret. 3 Opportune 'mulierem'

Vel

dixit,

non 'Tliaidem', ut ostenderet malitiam sexus.

2

aurum demit

ut esset ad

fugam expeditior

vel ad rixam.

628

Hoc EST siGNi uBi PRiMUM POTERIT ad quam rem

'signi'?

hoc est signi, quam ob rem metuam ne quam ille hodie insanus turbam faciat aut vim Thaidi (V. 606)? an: hoc est signi, unde scio quod ubi priutrum

mum

p
2

e r

II

n c<^s

e^ subducet?
hic 'unde' et 'quod', ut sit:

Erit igitur

subaudiendum
poterit.

unde

scio

quod ubi primum

4.

629

dum rus eo

coepi egomet hic nunc causa narratur, cur sta-

tim in urbem redeat Phaedria, qui discesserat abfuturus biduum

ob tollendum iurgium militis, sed importune redit. 2 dum
c.

r. e.

E.

iam
acta

tempus

est revocandi in
illius

scaenam Phaedriam,

post-

quam

sunt omnia, quae

absentiam desiderabant. 3

coEPi egomet

mecum ordo

coepi aliam

rem ex

alia cogitare. 4

iNTER yias figurate et nove 'inter

631

vias'.

ET EA omnia in peiorem partem utrum subauditur 'cogitare' an 'ibant' 'vergebant' aut quid tale'.
1

632

dum haec puto

2

id est

aestimo, ut multa putans sortemque

6.

animi miseratus iniquam' (Aen.

332).

An

dqpaipeaic;

pro 'reputo'?

putamus

enim

instantia, re-

putamus
635
1

praeterita.
iter

uBi ad ipsum veni diverticulum 'diverticulum' est, ubi

de via flectitur.
2 Et proprie, quia diverticula dicuntur in via domicilia, ad quae de itinere divertendum sit. 8 * constiti plus est nunc scientem restitisse quam praeteriisse nescientem.

686

hem biduum

h. m. e.

<;'hem'>>

interiectio laborantis animi;

186
'biduum'
'hic'

sic

pronuntia utlonguin nimiumque tempus; tum demde

in loco solo

tamquam
siNE

atque

tristi.

637

iLLA

satis

amanter. 4 sine illa iam causa est, cur

;

autem

biduum gravetur loco tristi, cur solacium conquirendum sunt qui idem putcnt esse 'soli' 'sine illa', ut 'sine illa' iirjyrjatg
'soli'.
illa,

eius sit quod dixerat

1

soLi siNE iLLA scilicet sine

2 aut sine alio oblectamento.

688

NiHiL

EST

QuiD

NiHiL

si

NON amantium disputationes

interre-

miscent quaedam consilia sanae mentis, quae tamen statim

surgentis amoris saevitia devincantur.

63y

EHO NE viDENDi QuiDEM ERiT SALTEM Hoc LicEBiT beue

'eho' ridiculo

additum

tamquam
quasi

omnino non secum loquatur sed cum

640
1

altero.
'licet'

bis dictura

'licebit',

de re

magna
et

loquatur; totum ergo amatorie. 2 certe extrema

LiNEA

hoc recte, quia quinque lineae perfectae sunt ad amovisus, secunda alloquii, tertia tactus, quarta osculi,

rem: prima
3

quinta coitus.
*

An

sic dixit 'extreraa linea'

fieri,

quemadmodum

dicitur lon-

gis lineis quid

641

id est

de longinquo?

tus in Bacchidibus 'prius adero

amare haud nihil est 'amare' modofrui amore dicit;Plauquam te amare desinam' et 'sine te amem' (v. 100, fr. 14). 2 villam praetereo sciens sciens
quidem, sed non minus amator quam prius.
1

642

SED

QUID

HOO QUOD TIMIDA SUBITO EGREDITUR PYTHIAS CX

persona in scaenam veniens et locutura descri-

huius verbis
bitur. 2 Et

timida

modo
es'

aegra, turbata,
(Ba.

commota; Plautus 'nam

ut ex

mari timida

106) et hic ipse 'uxorem, inquit,

Philumenam pavitare
1

nescio quid dixerunt' (Hec. 321).

timida timens: aliud naturale est, aliud eventus est, ut 'adse sociam timidisque supervenit Aegle, naiadum pulcherrima" (Ecl. 6. 20 sq.)
didit

3.

643
in

UBI

EQO ILLUM SCELEROSUM MISERA ATQUE IMPIUM INVENIAM

hac scaena operae pretium delectatio est spectatoribus ex quei.

rela ancillae Thaidis atque errore Phaedriae. 2 ubi e.

s.

hoc

187
initio ostenditur

taraquam persequens fugientem progressa esse

misera

persona.

scelerosum

scelerosus
sceleris,

est

multorum
in

<Iscelerum> ^) scelestus vel unius. 3 Scolerosus proprie auctor est

quo scelus
sit

sceleratus

constitutum aut commissum. 5 scelerosum accusatio personae. 6 scelerosum atque impium 'scelerosum' in Tliaidem, 'impium' in virginem.

614

AUDAx FACiNus FACERE ESSE AusuM

2 Hoc QUiD siT VEREOR

'facinus facGre' figura

ciQXaiaixog.

unum

pro duobus dixit, pro:

et nescio et vereor.

645

scELus

avirjoig

plus enim est 'scelus'

quam

'scelestus'. 5

Et mire expressit vitium illatum virgini ab eo quidem, qui vitiare

iam potest

sed tamen eiusmodi ab adulescentulo, cuius

propter tenues

adhuc vires ad explicandam venerem longiore

fuit;

nixu adversus virginem utendum

nam

ideo praeter occaet cetera attributa

sionem familiae discedentis tempus, locus

negotio
1

etiam somnus virginem opprimens adiuvat Chaeream.

QuiN ETiAM iNsuPER accusatio
(v.

facti.

a ut Lucilius 'carcer

1128 Marx). 3 postquam ludificatus est viRQiNEM argumentum ab his, quae sunt post negotium gestum. 4 Et mire 'postquam ludiflcatus est, conscidit' dixit, cum ille videlicet, dum virgo reluctatur, hoc fecerit. 6 * Et mire 'ludificatus' potius quam 'complexus est' aut tale aliquid, quod amovix carcere dignus'

rem
646
1

indicaret.

VESTEM OMNEM MisERAE

DisciDiT.

(a)

(et)

vido ut ex his apcon-

pareat
sciDiT
1

multum virginem reluctatam. multo melius, quam si diceret

a adeo non amore
fecit

tum ipsam capillo

illi

'capillum

conscidit'.

sed iniuria.
cre-

648

UT EGO FACiLE uNGuiBus iLLi iN ocuLOS iNvoLEM nonnc

dis

Pythiam
4

id

comminari, quod a virgine minus factum

sit?

quod,
sexus.
lieres

quia puella, non potuit. 3 unguibus quibus armatur hic

vENEFico commutanti homines et ex virginibus mu5

facienti,

an
i.

'venefico' amatori, quia

i.

amor venenum?

Vergilius 'occultum

f.

q.

veneno' et 'longumque bibebat amo-

rem' (Aen.

1.

688, 749).

3 iN ocuLOs quasi amatori.

649

NESCIO QUID PROFECTO ABSENTE NOBIS

et

TURBATUM EST DOMI aut

subdistinguendum

subaudiendum

'me', aut aQxc^iofiog est figura

')

Inserui.

188
'absente
nobis'

pro 'absentibus nobis';

Pomponius
(Ribb.
fr.

in

Ergastilo

'praesente

amicis inter

cenani

d.

o.'

45),

Varro

in

Marcello
2

'id

praesente legatis omnibus exercitu pronuntiat'.

dicit,

'Absente nobis' cum

pro praepositione ponit

'ab-

sente', ut si diceret

coram amicis.
turbaris et trepidas; Sallustius
fr.

650

QuiD FESTiNAS propere

nantibus in

'festi-

summa

inopia patribus' (H.

'rogas'.

2.

46

M.).

651

EGON QUEM QUAERAM deest

1

652

EUNUCHUM QUEM DEDISTI NOBIS QUAS TURBAS DEDIT [aut] avlut 'urbem quam statuo vestra est' (Aen 1. 573). (a) 2 Irjfiyitig^ Et quidam volunt 'quem' subdistinguere, quasi dicat 'qualem', sed nesciunt hac figura multum veteres usos esse: 'eunuchuni' enim ad 'dedisti' verbum rettulit nunc, ad 'dedit' ergo propter aliud a^toofta adsumendum extrinsecus 'is eunuchus'; nam quotiens

uno nomine aut pronomine diversae declinationis enuncomprehenduntur, necesse

ab altero discrepare.
est

tiationes

quod

alteri

accommoda-

tum

fuerit
1

lem.

a aut 'quem' cum ioterrogatione pronuntiandum, utsit qua3 QUEM DEDisTi Q. T. D. et 'queni' et 'quas' sicaccipe, quasi dixerit 'qualem eunuchum' et 'quales turbas'.

654
655

QuiD Ais hoc admirantis est potius

1

TEMULENTA Es

obria, a

vinum appellabant,
labefactaret;
2

ideo

quam interrogantis. temeto, quo nomine antiqui grave quod temptaret mentem, id est
o. v.
1.'

Vergilius

'temptatura pedes
Qui

(Ge.

2.

94).

UTiNAM

sic

siENT

MiHi

MALE voLUNT beue non csse

vere

ebriam
esse
656
1

in

maledictum versum, quasi

teraulentam
tu'

felicitatis sit.

Au OBSECRO MEA PYTHiAS 'mea'

alia

ct

'moa

(Ad. 289) et

'amabo' et
2

huiuscemodi mulieribus apta sunt blandimenta.

scilicet

<!quod istuc]> nam monstrum fuit

contra naturam;
si

'monstrura' est

omne

igitur

eunuchus

est et vitiavit virgi-

nem, contra rerura naturara factum

3 Et ordo: 657
1

est et recte

monstrura

est.

quodnam

istuc

monstrum

fuit?
'istuc facere' honestius

Qui isTuc facere

eunuohus potuit
si

apad

puellara,

quam

'vitiare'

dixisset,

et

potest videri
vi-

aliquid

vultu

significare. 3

eqo illum nescio qui siet bene

tavit cunuchi

nomen, ut

vitiasse
sit

virginem obtinere

possit.
si verbe-

659

neque cum rogites quid

audet dicere quid,

189
rata esset?
^)

non puderet queri: haec autem

iniuria

apud

vir-

giuem non habet nomen.

1

viRQO IPSA LAGRiMAT Dunc osteiidit quid fecerit et ostendit

2

arguraentis.

660

BONus viR
eius

dQcovixcbg. (a)

nusquam apparet nescias utrum

fugam

queratur an culpam; sed constat haec argumenta

esse quod virginem vitiaverit. 4 etiam misera hoc suspicor bene

'etiam', quia et hoc suspicatur,
1

virginem vitiatam.
'vir',

a non enim iam eunuchus. 3 bonus vir bene

qui hoc

illum esse contendit.

661

NEQUEO MiRARi SATis bone hic omnes suspiciones ad eununovit revocat, nescit Chaeream.
2

chum quem
Et
satis q.

mira locutio pro eo quod est

i.

'nescio' 'nequeo mirari

a.

i.

p.

1.'

663

visE
2

amabo num
Aut:

sit 'domi'

subaudiendum

est.

num

sit

quod

dicis.

666

verum miserae non

quod
'non in
3 Et

in

mentem vdnerat non

;

'nihil posse',

sed
tinet

'amatores esse maximos'

dicit'

ad partem enim sententiae pervenerat',

mentem
iam
si

non ad totum quod

audivisse

se

dicit.

penitus consideraveris, contro-

versia inerit: si enim nihil posse audieras, quid est quod in mentem non venerit ut vitares? utrum igitur amatores mulierum esse maximos audieras? quod ipsum vitandum fuit; neque enim hoc satis est ad pudicitiam stuprum vitasse, cum impudica fieri vel solo osculo possit, quam omni modo integram et inlibatam velis. An 'verum' non erit coniunctio sed

nomen, ut inventum
Cicero
(div. in
1

illud quasi
est,

falsum audierit, hoc autem quod

sit?

verum
venire

non suspicata

nam

in

mentem

non reminisci tantum, sed etiam cogitare

'in

significat; sic

mentem

tibi

non venit causam publicam sustinere'

Caec. 27) id est: non recogitas, non suspicaris.

SED NmiL POTESSE ut voluutatis rei sint, non et facti. 4 VERUM miserae si 'verum' pro coniunctione accipimus, subaudiendum erit hic 'amatores mulierum esse eos maximos'. 5 m M. N. V, non quod audieram, sed quod hicfecit. 6 An aliud non in mentem vonerat, non scilicet facturum fuisse quod fecit? 7 non i. m. v. aut non cogitaram aut non eram
r e c

rd

t a.

')

Wessner perpeiam conexil

'est? sed.'

190
'!

667
ut

NAM iLLUM ALiQuo coNCLUSissEM mire

ferara
;

'conclusissem' dixit

sic

alibi

'conclusam

hic

habeo

uxorem saevam'
amatorem tantura

(Pho. 745).
2

NEQUE

iLLi

coMMisissEM

viRQiNEM

sl

vel

merainissem.

4.

668

EXI
in

FORAS SCELESTE AT ETIAM RESTITAS FUGITIVE iuCUndUS

error

quo non dubitat Phaedria ipsum esse qui quaeritur,

sic aggreditur,

verum insuper

tamquam

sit

^)

ipse.

2 sceleste

quale est scelestum appellari, qui nihil sciat. 3 restitas necessario restitat qui miratur se protrahi,

669

FUQiTivE

et

scelestum et fugitivum increpat, in hunc

cri-

meu

transferens Chaereae. 2 prodi

et

male conciliate opportune

;

adulescens

hic

exprobrat
ut

munus magno emptum

(v.

3 'male'

magno
4
c.

signiflcat,

Plautus in Amphitryone, 'haec nox scita

288).

est exercendo scorto conducto male'

Ergo *male conciliate' magno empte significat, 5 male omnis conventio uniuscuiusque unicuique conciliatio no-

minatur: 'conciliatum' ergo

magno emptum.

670

os UT

siBi DisTORSiT ct hic

momor

adulescens insinuandi mu-

neris dixit illum os sibi distorsisse, qui natura sit pulcher.

671

QuiD TiBi Huc reditio est eleganter reditio

ei obicitur, qui

revera loco se non moverit. 2 quid vestis mutatio

sic veteres;

Plautus in

Trinummo
(v.

'quid tibi

interrogatio aut in consilium

huc accessio?'
ceptio est

709), Caecilius in 'AQna^oiievr; 'quid tibi acverbificatio est patri?'

argumentum aut de meo amore

si

(Ribb. V. 62).

672

paululum
se ad aliam
iTA

cessassem pythias familiare

in

iratis est avertere

personam ab ea,

quam commoveantur.
scilicet,

673

lAM ADORNABAT FUGAM vcstis mutatu

nam
(v.

li-

beri

vestem habebat utpote Chaereae, servi vero atque eunuchi

ut lavet
593).

deposuerat. 2 ita iam a, ut supra 'adornant'

674

habesne hominem amabo haec omnia Pythias cernens eunu'quidni'

chum loquitur. (a) 2 quidni habeam est cur non habeam?

*)

quid nisi, hoc

Scheidemantel

corr. 'sciat', tortasse recte.

191
1
rt

id

enim erat iucundnm, ut quaerat illum quem

videt.

(>75

UBi

EST

Dorionem contemplata
novit. 2 kogitas

dicit

'ubi

est?' quia

non

ipsum sed alterum

errans mirifice:
hic

non vides stomachatur uterque

credidit

illa

quod eunuchum

Chaeream videns,
dicit Phaedria.

quod eunucho

obicit

quod commisit Chaerea.

676
677

HUNC
vel

sciLiGET hoc SUIS

est

iam tangens eunuchum

pro
'nostrum',

HUNG OGULIS
a()xarofid?

NOSTKARUM NUSQUAM QUISQUAM

flgura

VIDIT

PHAEDRIA

vel nostrarum' id est

quae
nisi

farailiae nostrae sunt, ut

parum

sit

non vidisse Thaidem

addatur ne familiarium quidem ullam esse, quae hunc viderit.

est.

678 679

QUisQUAM antiqua locutio

NON viDiT totidem iisdemque verbis repetita interrogatio

stu-

680

porem admirantis ostendit et iam veluti consentientis. 1 NAM QUEM ALiuM HABUi NEMiNEM bone ad illud quod ait 'an hunc' quasi ex multis. 2 au ne comparandus quidem est
AD iLLUM
tis

'au' interiectio est

conturbatae feminae nec constan-

sibi.
1

681
F.

ille erat honesta facie

tc5

iS 1(0X101.10)

'erat'.

(a)

2 honesta

et liberali
1

commode

est descriptus Chaerea.

est, scilicet Thaidi, quiafugit.
:

aquasi demortuo aut qui non

tibi

684

NUNG

videtur foedus facete 'videtur foedus' nunc enim

'tace'

est.

685

TACE obsecro de consuetudine dictum est

ditur 'obsecro', ne 'tace'

et

bene ad-

ipsum videretur

iniuria.

1 TACE OBSECRO apte dictum est 'tace' femineo stomacho quasi impudenter assistenti formae improbae et argumenta inaniter

pertinaciterque invocanti.

687

QUEM Tu viDERE VERO velles phaedria commota adversus Phaedriam cogitur eum laudare, cui irata est, et ideo totum
1

callide.
sit

Et breviter forma laudata est,

5

cum
v.

prolixius illius

describenda deformitas.

quem tu

v.

vere pulcher est,

'at

cuius

forma nec odium nec convitia commeruit; Lucilius

acri
T.

Hymnidis
2

ex
V.

facie florem delegeris' (v.

V.

1116 Marx).

conspecloquor? 6 * quem tu v. quare 'tu'? an quia istae iam nolunt, iratae scilicet ob vitiatam virginem? an 'tu' quasi spectator formarura elegans (v. 565)

QUEM

facete, quasi

hunc nec

ipsi qui misit

tum

veUt. 3

An

'velles'

talem

<qualem>

ut qui

amator

sit

Thaidis.

688

HIC E3T VIETUS VETUS VBTKRNOSUS SENEX SiC hOC totum pro-

nuntiandum,

quasi

irascatur

huic,

propter

quem

laudaverit

192

Chaeream. 2
unde
tur.

vietus
et

mollis

flaccidusque
et

et
et

flexibilis corpore,

et

vimina

vimenta

vites

vietores
(3.

dicun-

(a)

Lucretius araneae dixit 'vietam vestem'

386) id

est

putri

mollitia praeditam. 4 vetus ad vituperationem poni-

tur

modo, non ad laudem,

(An.

ut 'veteris poetae maledictis responest, cuius

deat'

tulus;
quales

prol. 7). 5 Vetus veternosus morbo

diminutivum
ac
s en e

est ve-

vetere
;

confectus
6
(a)

diuturno,

sunt

qui

hydropem patiuntur

x ex malo

aegritudineque rugosus.

mus

ligare dicitur, quia vietis virgis ligare possua recte, nain saepe eunuchi in senecta veternosi sunt et cito hoc laborant morbo. 7 senex utrum senex an quia sic videtur ob deformitatem ?

Et

viere
6

quidlibet.

689

coLORE

MusTELLiNo erravit Terentius non intellegens Meillud

nandricum

'avTog ianv yaXsazrig ysQojv'

ait

autem

stellio-

nem, quod animal lacertae non dissimile est maculoso corio; namque ad id genus facies exprimitur eunuchorum corporis,
quia plerique lentiginosi sunt. Hic ergo erravit ideo, quia
yaA.^

mustella dicitur,
(peXaLg
'ijod')]^

yakiairrjg

stellio,

(oGtisq

AqiGxo^pAvrig iv taig

Nsede-

yaXEcozrj

xarajjiffavTt

2co'AQttvovg.'

At ego t

sionum sequor, qui recte

intellexit

Terentium scientem muvelut sublivido, quia vere

fiunt,

stellino colore

dixisse

eunuchum

eunuchi aut ex candidissimis lentiginosi

ut ex Gallis et

eiusmodi occidentalibus, aut ex fuscis sublividi, ut ex Arrneniis

et aliis orientalibus.

690

UT QuiD EMERiM EGOMET NESCIAM 'uesciam' pro 'non meminerim' vel 'non agnoscam'.

091

EHo TU EMiN EGo TE miro stomacho quod ipse

audire conatur
et,

fecit,

id

ex

alio
bitat.
cis

donec haec audiat, an haec

fecerit du-

2 lUBE MiHi DENuo RESPONDEAT hoc cst quod in Khetori'ait

Cicero aut

contra firmam argumentationem aliam aeque

(cf.

fir-

mam

firmiorem opponamus'

de inv.

1.

96); haec

igi-

tur est aeque firma. 'Denuo'

autem ad 'respondeat'

pertinet, non

ad 'mihi'.

DENuo RESPONDEAT

'iube

<;denuo>' non 'mihi denuo'

intelle-

gendum
692
veritas,

est.

ROQA mire utriusque

fiducia confertur et

apud utrumque

est

cum

uterque fallatur.

193
694
1

AQEDUM Hoc MiHi haec Plautina sunt cum

et,

in iisdem

longa

sit

disputatio, sed mire a Terentio proferuntur ad eius

exem-

plum
696
696

quod

est

plus,

carent

Plautinis

nugis.

agedum

TtaQsknov est et adiuvat

ex animo loquentem.

TACES et recte tacet, quia metuit Chaeream.

MONSTKUM HOMiNis beno eunucho dictum 'monstrum hominis'

hoc est: nec mas nec femina; 3
dixit (V.
sic et

supra 'senem mulierem'

357).

697

QUAMDUDUM <^M.> nota 'modo'

dictum
esse,
id

aperte pro praeterito tempore

est

iamdudum, nam

quod iam vitiaverat

virginem, non
Phaedriae. 698

modo

sed longe ante vestem mutavit

cum eunucho
quicum

QuicuM praepositio 'cum' his dictionibus supponitur:

nobiscum vobiscum,
scribit,

in ceteris vero, ita ut

ipsum nomen prae-

praeponitur:

cum

amicis

cum

exercitu

cum

advocatis.

700

cius

UNDE IGITUR EUM FRATREM MEUM ESSE SCIEBAS UtpOtO nOViet eum, qui ex Piraeo raro discesserit et longo intervallo in
3
et

astu venerit;

ideo

sic ait

Phaedria, ut frustretur omnia

fratri

quae confessus est Dorio: vult enim

DicEBAT mire <<'dicebat'
canebat'
(Aen.
8.

esse consultum. 5
c.

non^

'dixit',

ut 'sola mihi talis

C.

autem dicimus, quando non semel quid factum sed saepius demonstramus.
183), sic
2 Et hae sunt obliquae interrogationes, quibus uti oratores videmus, cum derivare testimonium nituntur. 4 parmeno diceBAT EUM ESSE prope inflrmatum est testimonium: quod enim Parmeno dicebat eum esse, potest falsum esse.

703

lAM sATis cREDis soBRiAM ME quia supra dixerat 'temulenta

es' (V.

655), quasi

gravem iniuriam hoc

dicto passa sit,

memo-

riter rettulit
7.

dictum, ut 'en ego victa

situ' et 'pulsus

ego?' (Aen.

452, 11, 392).

704

lAM SATIS CERTUM EST VIRGINEM VITIATAM ESSE Ordiue agit,

cum primo
705

de se,

tum de adversario

loquitur.

1 cREDis Huic QuoD DiciT a personae qualitate derogat fidem; nam quid credendum est servo eunucho fugitivo? 2 quid isti CEEDAM RES iPSA iNDicAT haec a persona quae convincebatur oratorie ad factum rettulit.

706

coNCEDE iSTUC PAULULUM ad se versum

sit

dicit

'istuc',

ut longe

a Pythia.

(a)

a eunucho enim
Karsten, Com. Don.

dicit

Phaedria.
13

194
705)
1

scELESTUM

ATQUE AUDACEM HOMiNEM Chaeream

vel Par-

menonem;
ciio

sed sic pronuntiandum eat, ut putet ancilla de eunu-

dici,

hoc ipso qui praesto est, ideo

illa

'vae mihi, etiam

nunc non credis?'

2 VAE Mrai quidam hoc totum modis' a Pythia dici existimant.

'vae mihi' usque ad 'irrisas

711

MiRUM
1

Ni

TU clare
Ni

dicit:

quidam pressius putant.

Tu CREDAS QUOD isTE DicAT utrum ssrva quod servus? an stulta quod stultus? an femina quod eunuchus?
712
1

MiRUM

HEUS NEGATO RURsuM 'rursum' non ad 'negato'

sit:
id

pertinet, sed

ad interrogationem, ut
2

rursus interrogo

te.

RURsuM

retro,

est

<e>

contrario

ac per hoc: con-

trarium superioribus

dicito.

713

NON POTEST siNE MALO quasi uec haec

,

fuerit nec illa con-

fessio

in
1

quibus veritas nulla

sit.

NON POTEST siNE MALO FATERi viDEO ampUatio quaestionis

argumentum est nihil constitisse, adde quod poenam minatur non tamquam iam incerto sed iam falso testi, deinde ipsum
'fateri' consideremus quale sit: non est testis, sed rei; hic igitur ut in illum culpam transferat universam, 'fateri' dixit, non 'indicare', ut ipse reus, non alieni facti testis esse dicatur.

714

SEQUERE HAC
2
falsitatis

tamquam

ad tormenta.

tostis aut ab adversario convincitur aut a se ipso, si variaverit dicta; ergo priora quia non potuerant convinci, ab inconstantia testis praesidium defensionis est inquisitum.

MODo AiT MODO NEGAT

716

ORA ME hoc

lentius, ut sit causa

'vero',

non saeviendi. 2 obsecro

ille

TE VERO PHAEDRiA bene

laret preces, hic et
tro'

nam

quia

dixerat, ut simu-

anxius

'vere' addidit

ostendens serio se rogare

i

ex animo, non ut

ille

iubebat, dolo. 3.

intro utrum

'in-

domum

oportet
neatur.

ad Phaedriam an ad Thaidem? Sed non ad Thaidem intellegi ne celandarum rerum index teapte
Gxsxkiasfiov

716

oiEi
(a)
1

rusticum posuit utpote servi ac no-

vicii.

a et est deploratio ab eis sic dicta.

clare,
et sic dicit

717

ACTUM EST siQuiDEM hoc rursus

adhuc iratus eunucho suo.
2

tamquam

716

ALio

PACTO honeste coutra officium

fult mentiri docuisse

servum

et adfuisse

mendacio liberalem adulescentulum, sed vide

quemadmodum

defendatur:

dum

se mentiri

coactum

dicit, con-

195
sulit

honestati;
inducit

hanc autem causam longae sermocinationis ad

poeta,

hoc

artifex

ut

apud omnes iam certum

sit

Ghaerea vitiatam virginem, ne ullo errore ulterius impediantur

nuptiae vel finis fabulae differatur.
3 ALio PACTo

HONESTE nuUo

allo scllicet nisi

per hancfallaciam.
'magis', Ut

718

PARMENONIS ISTAM SCIO ESSE

sit:

QUAM ME VIVERE deest

TiQooiKovofiia

magis

scio

quam me
est,

vivere.

719

iNVENiAM HODiE POL PAREM hic iam

ad futurum
fit

exitum fabulae

nam dum

se ulciscitur Pythias,

indicium

patri Chaereae et confirmantur nuptiae.

721

UTRUM TACEAMNE AN PRAEDICEM tortium

<Crb'^
l|r;?,

TtaQskKOV, {) 2 aut

certe

ut sit figura

tft^tft?.

3 tu pol si sapis
ita

quod
sane

scis NEscis

non possumus nescire, quod scimus; sed

1.

'concordia discors' (Hor. Ep.

12. 19.

Lucan.

1.

98), Vergilius

'sequiturque sequentem' (Aen. 11. 695).

1

a abundat enim aut 'utrum' aut 'me'.

fuerit.
s.

722
721

DE EUNucHO quod

tu pol

s.

s.

q.

n.

videamus, cur nolit poeta de

vitio

virginis continuo scire

Thaidem. Utrum ne improviso malo veheut

mentius

commoveatur ac doleat? an

ex eiusdem virginis

habitu vultuque ista cognoscat, quod est actuosius? an, quod

proximum vero est, ut illam et Thais et frater ignorantes vitiatam animosius adversum militem defendant repetitum eam
venientem

cum

tanto strepitu ac minis?

Nam

quo ore praeterea

diceret Thais

Chremeti de sororis pudore

est',
si

sollicito 'educata ita ut

teque illaque dignum

722

sciret illam
in

virginem non esse?

'ne-

3
scis

quod

scis
scis,

nescis de eunucho

Heautontimorumeno
et

quod

Dromo,

si

sapis' (v. 748);

hoc estquodxaxoquod

^riXov dicitur.

DE EUNUCHO Quod Chaerea

sit,

non eunuchus.

s.

n.

proverbiale est et multum apud biaXeKTiKotx; tractatum, ut 'facio et non facio' et 'amicus sum et non sum' et 'audio et non audio' et cetera huiusmodi. 5 de vitio virqinis quod iam muher facta sit.

723

HAc RE ET TE OMNi TURBA EvoLVES causa quaesita cur ante

iurgium

cum

milite Thais nesciat vitiatam virginem. 2 et illi

cui uisi virgiui? cuius

GRATUM FECERis

crimen et supra
et sic dolentis

silentio

texeris praesertim tacentis iniuriam

suam

amissam

virginitatem, ut nec confessionem calamitatis suae subire possit.

196
724
iD

MODO

Dic

ABissE

DORUM

'id'

pro 'hoc', subiuDctivum pro

praepositivo.

726

THAis lAM ADERiT

bene dixit:

huic enim aderit Thais. 2

(a)

QuiA cuM iNDE aliam ex alia causa supposuit.

2 a quasi dicat 'video causam'.

727

ATAT DATA HERCLE VERBA MIHI SUNT

inducitur

VICIT

VINUM hlC Semiin

gravis

vino

Chremes priorum memor, titubans

intellecti

praesentibus, ut fere adpoti solent. 2 atat 'atat' interiectio est

paulatim
facta;

percepti

atque

mali.

data verba fraus

(data hercle verba) a milite an a meretrice, cuius

in

iam pridem dolum malum

ebrium

omni

re suspectatus est? an niagis

a vino quasi captioso aliquo data verba sunt, quia bibere dulce
est,
fieri

turpissimum? Adeo his quae sequuntur quasi

(Pseud. 1251); Vergilius de uva
(6e. 2. 94).

subtilem fraudem ebrietatis inducit. Plautus de vino 'pedes captat

primo, luctator dolosus

est'

idem 'temptatura pedes olim vincturaque linguam'

728
2

QUAM videbar mihi esse pulchre sobrius

dixit

nihil elegantius:

non

'videbar

mihi tunc esse sobrius, sed ut hoc ipsum

iam

erroris esset ac vinolentiae, 'videbar mihi' inquit

'nimium

sobrius'. 3
1

pulchre

fortiter ac nimis.

ac dum accubabam hic

729

2 satis

verba data sunt. suum ofpicium facit bene: nec enim omnino non
est, sed

facit,

nam
730
1

hoc insaniae
1

non

satis facit

quod est
satis
est.

ebrietatis.

NEQUE PES ad incessum, neque mens ad

EST

facta et dicta.

Quis

EHEM PYTHiAs
postquam

siQcoviK&g

et

miro exemplo
2

mutatum
iuvat,

credit,

ipse

mutatus

quanto nunc

formosior videre mihi quam dudum hoc multum Academicos

qui aiunt, prout habiti fueriraus atque affecti, ita nobis

aliud

atque

aliud videri et ideo nihil certi

'certe' et 'pol'

comprehendi posse.
haec dixit, ut appaex vino
falli.
'las-

731

CERTE Tu QuiDEM POL ct

reret

hanc vere loqui quae sobria

2 Et
civlor'.

est, illum vero

honorifice

atque ut sobria non dixit 'temulentior',

id

782

VERBUM HERCLE hoc

illud

est

proverbium,

ut in Andria
2 sine

'verum

verbum

est,

vulgo quod

dici solet' (v. 426).

197

CERERE ET LiBERO FRiGET VENUS hoc

si

ad sententiam revoces

non conveniet

ebrio, si ad petulantiam,
et,

quam

scite

dictumest!

nam

et

improbior factus est

cum

tropice locutus sit,

tamen
rebus

ordinem naturalem servavit;

3

(a) 'friget'

autem, quiaomnishuiusest, qui his

cemodi voluptas in calore sanguinis constituta

alitur.

Et

'friget'

proprie non
a

adhaeret, translatum enim

sint

est

hoc proverbium

picatione vasorum, quae frigida picem

non tenent, cum

ferrum,

alia

multo meliora
et

ad

usum

frigida,
(a)

ut

aurum

et

argentum

cetera

huiuscemodi.

4 Et

vide tres (isrcowfilag: Cererem, Liberum, Venerem.

2 a
ria.

3 a

nam primum cibus, deinde potus, postremo nam sic alibi ait 'ubi friget huc evasit' (v.
esse

libido vene-

517).

733
et

SED THAis MULTO ANTE VENIT intorrogative pronuntiandum est

scias

de his

interrogationibus

hanc ipsam,

in

quibus
ipsi ne-

ita

quaerimus, ut quod interrogatur responsuri nobis

scire videantur.

784

lAMDUDUM AETATEM quia 'iamdudum'

'aetatem',
(a)

infinitae

morae

est,

addidit

(a)

ut Lucilius 'ut multos

mensesque
6st.

diesque, non
1

tamen aetatem' (v. 37 Marx). ut ostenderet multum abiisse temporis,

ut factum
3
sic

2 a

lAMDUDUM AETATEM pro longlnquo tempore.

aetatem diu
dicimus de

die et

longoque et prolixo tempore, ut est aetas; dieculam, aliquantulam moram.

nam

786

NiHiL

DixiT UT SEQUERERE SESE PRo

nil

nou;
5.

Vergilius 'depo2 nihil nisi

nunt

animos

m. L
sic

egentes'

(Aen.

751).

ABiENs mihi innuit apparot et quasi iratam, discessisse Thaidem

a milite
rit:

et

tamen
id

iratam ut
abiret'.

illi

ira consilium

non ademe-

'innuit' inquit

'cum

736

eho nonne
ut a

sat erat adeo simpiex hic inducitur adule(a)

scens,

Pythia reprehendi possit.

2 sed nesoiebam id
alibi

DicERE illam 'dicero' pro velle significare; sic

tu

'quasi

dices

factum

RExiT

MiLEs

consilio meo' QuoD iNTELLEXi MiNus hoc videtur sapieutius

id

(An.

502). 3 nisi quia coret

facetius dici

vitium tunc
ferunt.
1

quam ab ebrio rustico adulescentulo debuisset. Hoc fit, cum ingenium suum poetae in personas conquid opus
fuit dicere si
i

Nam

n nu

t ?

737

QUOD iNTELLExi MiNUs verisimile hunc tantum extrusum, non etiam vapulasse, quia miles magis Thaidi quam huic irascitur.

198
788
1

MiROR uBi EQO Huic ANTEVERTERiM

'ubi' in

QUB parte

viae.

2 Huic A.

hanc praecesserim.

6.

ll
Ut eX ipsis

789

CREDO EQUIDEM ILLUM

verbis,

lAM ADPUTURUM VideS,

apparet

quam

concita et recens a litigio Thais veniat;

,

itaque nec nominat militem aut virginem

sed pronomine utrum-

que
ESSE
10.

significat

quasi in medio constituta negotio. 2 adfuturum

cum

^)

vidi

adventurum, ut
veniat cui
(v.

'adfuit

et

Mnestheus' (Aen.
sed comminantis

143). 3 siNB

dicit 'sine'? nulli

est, ut 'sine

modo'

65).

740

ATQUE

81

ILLAM DIGITULO ATTIGERIT UNO moriS <^eSt> COmse

minautium ad exiguum revocare commissa, quae

praedicent.

ulturos

oculi

ilico

epfodientur et femineae minae sunt

(a) sic et alibi 'ut

et in libidinosos

quam maxime,
(v.

ego

illi

facile

in oculos

involem venefico!'

648); in oculos autem

maxime

saevire

feminas et tragoediae fere et comoediae protestantur.

2 a

nam hunc amatorem

quae
sit

esse suspicatur virginis.

741

2 Et cito ostendit,
et 'magniflca verba'.

amicitia militis: 'ineptias' inquit

1 USQUE ADEO EGO ILLIUS FERRE POSSDM INEPTIAS BT MAGNIFICA vEKBA non dixit 'usque adeo illum possum amare', sed quam insuavis iam diu sit, ostendit dicendo 'ferre possum'.

74i
si

VERBA DUM siNT hoc est

quae vim non admisceant. 2 quae

si

AD REM coNFERENTUR vAPULABiT

discesserlt a vsrbis et

rem

experiri volet, vapulabit.

3 Et bona locutio, ut si dicas: verba ad rem contuiit, hocest: agere quod dicebat aggressus est.

746

AD ME QuiD QUASi iSTUC

ct

rusticus

et

timidus et pudens

commotus
746
1

est meretriculae dicto.

et

HAEC ATQUE HuiusMODi suM PASSA MULTA facundc morctrix

et alia

haec imputat adulescenti quae vidit

fuit.

quibus non

inter-

REDDERE Ac RESTiTUERE propric rcdditur cupientibus,

servus,

ut domino

restituitur cupiens,

ut patriae civis, et

')

Wessn.

corr. 'eum'.

199

redditur
tibus
fllius.

et

restituitur <<cupientibus>>
utrumque
est: et

cupiens, ut paren-

3 Ergo in hoc

reddi

et

restitui.
in

747

HEM extimuit adulescens, quod sororem suam

tricis esse audivit,

domo mere-

cui rei occurrit Thais statim.

748

EDUCTA ITA
apud

UT TEQUE ILLAQUE EST DIGNUM bone purgavit

quod ex quaestu meretricio exspectabatur: non, inquit, ut

me

dignum
1

est,

me

est.

3 quid ais recte, quia

mirum apud

meretricem

liberaliter cC^hanc esse

'est

eductam^.

educta subauditur

domi apud me'.

749

2 NEQUE REPETO PRO ILLA QUICQUAM ABS TE PRETII eX eo quod

potuit
iure
facere, beneficium demonstravit oratorie, dicens se

non esse facturam.

1

HANc

TiBi

DONo Do melius
deus.

dixit

quam

'dono', ut

dominus

potior

sit vel

760

ET

HABETUR ET REFERTUR THAis

rettulit;

qui habet apud se gratian]

nondum

rettulit qui destitit

habere

(a);

quem sensum
4)

transtulit Sallustius in

bellum lugurthinum (110.

'arma pecuredditam

niam sume
a

utere,

et

quoad vixeris,

numquam
er*it.'

tibi

gratiam putaris: semper apud

me
et

integra

multum ergo

hic

dixit:

habituiri

gratiam et restituiri
iu

tamen.
751
1

NE PRius QUAM HANc ACCiPiAs

dicere;

A.

hoc

comoedia

licet

more vulgi
acceptum
2

ceterum non potest amitti quod nondum

est.

752

quia iamdudum sumptum est? NAM HAEC EA EST QUAM MiLES CETT. uon ad terrcndum, sed ad parandum animum adulescentis haec dixit, quem audacem

An

putat aliter ac res ipsa est;

et

nam mox
est,

Thais mutabit orationem

dicet

'quicum res

tibi

peregrinus est,

minus potens

quam
753 764
2
1

tu cett.' (v. 759 sq.). cuM MONUMENTis haec sunt, quae Graeci dicunt enaQyava.

viDEN Tu iLLUM THAis

siTA
est

longe videre

timoris est indicium.

UBi

trepidantes personas miscuit. 3 in risco cista

pelle contecta;

nomen Phrygium.
dixit 'copias',

766

QUANTAS copiAS ADDUCERE proprie

cuntur legiones in

nam

sic di-

unum

collectae.

(a)

a Convenit tamen rudi et rustico adulescenti

sex homines

200
'copias'

dicere:

militem, parasitum, Donacem, Syriscum, Sima-

lionem, Sangam.

766

NUM FORMiDULOsus OBSECRo

et

Es M. H. 'formidulosus' et ter-

ribilis

timidus

intellegitur. 2
(v.

apage

sis

Plautus in Tri-

nummo
768
1

'apage amor'.

257).

ATQUE iTA opus EST

H. E.

ut

minus formidulosus

sis.

metuo

QUALEM ME
a

videtur ebrius factus hic Chremes iam etiam

(a)

displicere nolle mulieri.

1

nam

idcirco

fatetur

se

timere

malam

Thaidis. 3 Et

metuo qualem nove

dixit pro

de se opinionem 'metuo ne ignores'.

759

PEREGRiNus EST MiNus POTENS QUAM TU ipsa nunc eloquitur^

eflBiciatur

quid

ex eo quod

ait 'peregrinus est'.

2 * MiNus p. Q. T. bene sic dixit, quia impotens, tu potens' etc.

tardum

fuit dicere 411

761

SED TU QUOD cAVERE

p.

s.

A. E.

ostendere vult Terentius

plures sententias ad timiditatem congruere

nam mox
(V.

dicturus

est

'omnia prius experiri

quam ad audaciam: quam a. s. d.'

est fieri sinere.

789),

quia ex providentia timor, ex audacia temeritas pro-

n
ll

venit, 2

<Istultum admittere est^ stultum

3 * Et melius dixit quam 'pati': hoc generale est; 'admittere' pati fieri significat.

nam nunc

762

malo eqo nos prospicere pro 'cavere ne flat'. (a) 1 a * id est prospicere et cavere: ab eo quod
id

praecedit

quod sequitur. 2 accepta iniuria

0.
0.
I.

hic

causa ostenditur, cur

illud malit.

768

Tu ABi ATQUE
claustra
dixit

pavidl consilium nihil aliud continet

(a)

praeter

et

fugam.

dum ego

h.

transcurro

a. f.

'transcurro'
1

non

'curro',

ut proximitatem fori ostenderet.

nam
A.

sera est claustrum ianuae.

764

voLO EGO

quasi minus timeat, 'cupio' non inquitsed 'volo'.

2 iN

TURBA HAC vide timidum

turbam

appellare,

inquamulier
2

non timet.
766
1

MELius EST fugae occasionem hic cupit

dari.
^)

mane hoc
a.)

gestu iam adiuvatur. 3 omitte iam a. ex huius

verbis apparet

etiam

manu comprehensum
'istis'

esse adulescentem

(o.

i.

quia

causam probari non

opus est istis

videt, celeritatem redeundi pollicetur. 5 nihil

utrum advocatis au

'istis'

omnibus

quae dixisti?
')

ut Vergilius 'aut quid petis istis'? (Aen. 9. 94).

inter

Hodie haec verba dividuntur

Thaidem

et

Chremem.

201
766
2

ET

TE PAEVAM viRGiNEM AMisissE haec omnia sic pronun-

tianda sunt, ut et iusta et factu facilia demonstrentur.

1 Hoc MODO Dic soROREM CETT. ordlne exsequitur: primo utrum personam habeat, 'dic sororem' inquit 'illam esse tuam'; utrum negotium habeat, 'et te parvam v. a.'; cur hodie agat, 'nunc cognosce', et unde probet 'signa ostende'.

768

si

viM

F.

iN lus D. H. rectc

quia violento civiliter resisti solet.

769

FAC ANiMo HAEc PRAESENTi DiCAS haec non dicerentur a Thaide,

in
illius

nisi

vultu

pavor nimius
est

appareret.

faciam adiu-

vandum

pronuntiatione

*faciam' timide dictum. 3 attolle

pallium ex huius verbis Chremetis animum demonstravit nimium

liberaliter pavidi adulescentuli'.

* attolle pallium

vel

quia simplex est vel quia ebrius,

trahit pallium Chremes.

770

PERii

Huic

ipsi

EST

opus PATRONo

Q.

D.

p.

haBc meretricis

querela rudem adulescentulum magis culpandum esse demonstrat.

et

honeste natum

quam

7.

771

HANCiNK EGO UT coNTUMELiAM CETT. hic rursus inopti vani-

tas militis demonstratur ad

amicam tamquam

ad hostilem exerchlaet ut

citum

pergentis

irritato

animo, concito cursu, undanti

contumeliam proprie
(lug.

myde,

trepidi et quatientis caput. 3

miles; Sallustius 'ne

quam contumeliam'

58. 2). 4 in

me

accipiam Gnatho

apparet Gnathonem dehortatorem esse certa-

minis et ad pocula militem provocare,

persuasisse ista consilia
2
(v.

maxime cum

videat

435

sq.),

ut hoc

certamen moveretur.

Et haec verba pro hortatu imperatoris accipienda sunt,

quandoquidem omnia de exercitu transferuntur.

772
1

mori me satius est ridicula praesumptio

tamquam adversus
ausurus esset
est ad

meretricem <:^iurgia>
nisi

numquam Thraso sumere

morte proposita; ergo velut mortis contemptu opus

proelium
2
s.
^).

tale

MORi M.

s.

E.

tamquam

aliter miles

adversus mulierem

audere non posset, vel quia

E.

cam non
')

quasi ille sibi esse laedendam.

quia amator. 3 mori m. dicat vel molestum esse certamen vel aminihil vel

Vide quae de hoc scholio

scripsi in praefatione.

202
771
5
*

iNsiGNEM
sunt.

et

'insignem'

ut

miles dixit, quia

insignia

armorum
772

4 siMALio
militia

et

hoc concite pronuntiandum. 5 sEQuiMiNi huiusmodi

per

turaultum repente suscipitur et dicitur evocatio,

'qui

ubi

dux alloquitur cives

rempublicam salvam

vultis esse
a.

sequimini'! unde Vergilius sic ait 'desuetaque bello

vocat' et alibi 'ipse vocat pugnas' (Aen.
7.

in

arma

693, 613).

778

PRiMUM AEDEs EXPUQNABo debet hic esse vociferatio vana;

ad hoc et verbum militis

cum quodam motu

ingenti et

imma-

nes minae sine ulla vi rerum; 2 et vana comminatio velle aedes

expugnare,
774
2

cum

foris sit meretrix.

(cf.

PULCHRE postquam non obtinuit quod volebat Qnatho

4),

771.

assentatur ad omnia. Vide autem manifestam

ipso genere laudandi:

irrisio-

nem ex

nam

quid est in aedium expugna-

tione recti? quid in virginis ereptione probitatis? quid in male

mulcanda muliere pulchritudinis? sed hoc

ipso

est

quod supra de se

parasitus 'quicquid dicit laudo'

c.

(v.

251). 3 in

medium huc
legio-

AQMEN
fragilis,

V.

D.

mire composita ad contemptum nomina

ab arundine nomen, veluti
sit

nariorura;

nam Donax

inanis et

Simalio a simio

vel a simia derivatum est ob foedi-

tatem oris vel nasi, Syriscus iam deminutivum est a Syro. 4

iN

MEDiuM Huc

ridicule satis

armaturas leves non putat adver-

sus Thaidem idoneas et ideo

in

agmen cum

vecti

vult venire

medium.
1 * MALE MULCABO ipsAM vide ordinem belli: expugnatio moenium, recuperatio captarum rerum, poena praedonum. 4 An ideo 'cum vecti' quia ad expugnationem venitur aedium?

775

TU SIMALIO IN SINISTRUM TU SYRISCE IN DEXTRUM

instruitur;

C.

hic

agmeU
ridi-

facetum autem

est,

cum

a rebus magnis res

culae derivantur.

776

SANGA nec Sangarius, saltem ut nomen

esset. 3

manipuet Latini

Lus FURUM proprie 'manipulus' milites centum Romani sub uno centurione ex
,

man

p u 1 o herbae

quem

pro signo seque-

bantur; merito igitur centurionem videns manipulum desideravit.

(a)

4 EccuM ADEST pro se ac pro discipulis Sanga.

* CEDO ALios non 'reliquos' sed 'alios', quasi multi sint. 3 1 a hoc est cocum videns convivas desideravit, qui apparuerant quotiens cocus aflfuit, id est convivium instructum est; alii 'manipulos furum' coci discipulos putant dici.

203
777
sic
1

QuiD iGNAVE
exisse, ut

p.

p.

apparet cocura ad repentinum strepitum

'pe-

artem suam fuerat expediturus. 2 qui istum

niculum'
778

scilicet.

IMPEEATORIS VIRTUTEM NOVERAM ET

salis,
si

VIM M. hOC pluS habebit

et

sic

intellectum

fuerit, ut

Sanga uno

eodem temfieri

pore et quaerat quid dicat et respondeat tamen hoc

1

saepe.

EGONu iMP.

V.

N.

haec causa est,

:

779

SINE SANQUINE HOC FIERI NON POSSE anQOOSoKrixoog

quid

igi-

tur, si hoc sciebat? 2 qui fuerit auxilii genus. 3 qui

4

abstergerem vulnera tamquam hoc

hoc
est

unde.
partis,

vuLNERA quorum vulnera? utrum utriusque magis ridiculum est, suorum?

780
1

an,quod

soLus

s.

s. D,

haec figura nuQOfioiov

'sola
s.

dicitur. 2

solus sannio

servat domum ut
8.

mihi
d.

talis

casus Cass. canebat' (Aen.

188).

3 soLus

s.

pro

remanet

tellegeretur. 5 qui

domum' rectum erat, non 'servat malum alii 'malum' xara naQsv&sciv suaviter infertur; Plautus in Epidico 'quae, malum, haec impudentia
'servat

observat; nam domi', si custodit inet

est?' (V.

710) et non interponitur 'malum' nisi conversis oculis

id

ad eum, qui
id

quod repreiiendimus

dixerit.

4 * Vel sebvat pro sedet et servat, ab eo quod sequitur

sederit.

quod praecedit: nam non servat, nisi qui prius 6 malum interiectio nunc est.

in

eodem

loco

781

POST principia magnifice ad risum

debuit
2
'post
vos',
p.)

commovendum, nam
sibi
,

di-

cere

et

hunc locum
dictum

optimum

eligit ut

timidus;

(post

militare
sit

est

et

ambigunt multi,
3 inde

utrum

in

extremo agmine

hic locus an in medio.

omnibus

signum dabo tamquam non omnibus dari

possit, si

aliunde detur.
782
1

iPSE siBi

0.

L.

'loco' simpliciter,

quia 'post principia'.

euKaipuji;,,

2 An Loco in loco, opportune, loco neglegere m. i. 1.'? (Ad. 216). 3

ut 'pecuniam in

783

idem hoc pyrrhus

f.

irridet

loco? quidem poeta, verumtamen

pro de

An

ostendit oflQcium imperatoris hoc esse

(a)

ne se in periculum proiciat
fuit pri-

(a)

Pyrrhus autem peritissimus strategematum

disciplina

musque, quemadmodum ea
traderetur, ostendit.

per

calculos

in

tabula

1 a sic Sallustius 'et in poeliis actu promtus' (H. fr. 5. 4 M.). 2 a Et hoc totum non quasi in palliata sed concessum poetis fuit.
,

204
7S4

NIMIRUM CONSILIUM ILLUD RECTUM EST DE OCCLUDENDIS AEDIBUS

<<'nimirum consilium>
similis superiori

illud

rectum

est'

et

nova

locutio et
(v.

'nimirum dabit haec Thais mihi m. m.'

508j,

pro 786 3
litis

sine dubio rectum est.

Et recte,
(a)

nam dum

obit terretur adulescens et aetate

(b),

mi

et

magnitudine
experta iam
vel

quae utraque

in

illo

vana esse

meretrix ut
et

indicat; 'nebulo'

autem

vel

inanis

vanus,

mollis,

ut nebula est, dicitur. 4 Et ci^conxc&g

hoc

dictum est:

meretrix enim corripiens frustra metuentem

Chremetem
nunc
te

'sane* inquit 'nimis consilium

est'

rectum

est de occlu-

dendis aedibus'. 5 Et deest 'non

vir videatur esse hic:

ut sit:

non

est

quod

tibi
'si

nebulo

magnus

est; sic et alibi

in

platea
sq.),
1

hac offendero

posthac quod

dicas mihi

cett.'

(v.

1064

ut sit: non est quod dicas mihi.

SANE QUOD TIBI NUNC VIR VIDEATUR ESSE HIC figUrata lOCUtiO praeterea uTreppdTuj intermixta, nam hic ordo est: sane hic nebulo <Cest> ne metuas. 2 An hic ordo erit et sensus, ut sit dictum: ne metuas: sane quod tibi vir videtur esse hic nebulo magnus est? 3 a quod iam vir est. b quod magnus corpore.
et
:

786

QUiD viDETUR non diceret miles

(q.

si

staret in sententia, sed

iam videtur timore rautatus; 2

sit

v.)

dubitant a quo dictum

'quid

videtur?'

ego

sane hoc militem puto dicere,

quem

paulatim <Ctimor>

a violentis atque acribus principiis ad toripse praecedit, utpote

porem desidiamque perducit; nam primo

qui
dicat

'sequimini'
'post

(v.

772);

tum

deinde, postquam propius

ventum
nihil

est,

principia'

refert

pedem
'mane'

(v.

781); post
;

iam

ipse

audet,
res

sed quaerit consilium

est,

parasiti
(v.

denique ubi

comminus
irruentes;

gerenda

dixit

788) et continet

ad

postremum

diflBsus

nescit

quid
(v.

agat <CetI> ad
811). 3

parasitum spectans 'quid agimus?' inquit

TiBi

fundam
vel

NUNc

mire parasitus, quia militem

'),

videt
et

nolle

non

audere pugnare
dedit,
subtiliter

consilium formidulosum

aptum metuenti
qui

non possunt,

tamen; nam funda pugnant, etex occulto, qui non audent

comminus
sed male:
nisi

palam. 7 Sunt
dici,

autem

qui putant haec a Thaide ad

ista

Chremetem

non enim conveniunt

meretricis

dictis superioribus,

')

Sic correxi pro 'vel

non audet repugnare'.

205
quia raovet rae quod 'ex occulto' dicit: constat enim
videri
ei dudum cum qua pugnaturus sit.

militem et ipsum non vidisse,

4

Sed honesta causa: non 'quia timentur' inquit, sed

'ut

fugiant', tamquam nisi hostes fugerint, non sit tutum accedere. 5 * FUNDAM TiBi nou dixit 'hastam' aut 'lanceam' sed [sagittam]

'fundara', qua nimirum longe iactatur, ut ex hoc intervallo pavorem ostenderet non audentis accedere. 6 Et mire 'tibi', tam-

quam
787
1

ipse parasitus nec hoc audeat.

UT iLLOs PROCUL EX occuLTo meretricem

'hos

cum

suis, ut alibi

ait

prius introducam'

(v.

492). 4
f.

facerent fugam deside-

rat coniunctionem 'enim' ut sit:

2 FACERENT
F.

enim fugam.

doost rursus 'ut' <ut sit: ut> facerent fugam. 3 Vel dauvb^Tuuc; inlatum. 5 ut caederes pro 'caedendo cogeres, facerent fugam'.

<ut>

788
(a)

SED ECCAM THAiDEM iPSAM 'eccam' et 'ipsam' figura

2

efiq)ciai.g.

3 et

QUAM Mox iRRUiMUs hoc paiasitus irridens militem dixit; irruere proprie dicuntur, qui cum furore proelium ineunt.
1

a quasi 'eccam'
est.

<causam>
A.

belli et 'ipsam' contraquam

D.

pugnandum
789
1

OMNiA PRius EXPERiRi QUAM

s.

animadverte, quantam

vim habeant ad delectandum

in

comoediis severae sententiae

cum
ubi

ab ridiculis personis proferuntur; quale est apud Plautum

miles
ait

suam formam admirans mis pulchrum esse hominem' (Mil.

piENTBM DECET civaKolov&ov pro
dixit

'nimia est miseria

61).

ni-

v.

quam armis

sa-

'quam arma'. 4 Et mire non

'agere'. 4

me
3

sed 'sapientem'.

(a)
si

Aut

g\\eii|ji(;

est,

subaudimus

a hoc enim est

magis ridiculum.
790
2

lUBEAM velim, ut 'iubeo Chremetem

'(An. 533). 3 di

vestram

FiDEM bona analogia: qui leviora landaverat, hic exclamare iam

debet; et hoc est quod supra ait
que'
(V. 'id

rursum

si

negant, laudo id quo-

251),

nam

negat rursum male pugnandum esse qui supein

rius retineri
1

non poterat, quin

proelium vel moriturus irrueret^

Qui scis AN QUAE lUBEAM CETT. et hoc miro: non 'velim' sed iubeam. 4 * di v. p. cett. mire egit personam admirantis per trinam apostropham: ad deos 'di vestram fidem!', ad se ipsum 'quanti est sapere', ad mihtem 'numquam accedo, quin abs te <abeam doctior>-'.
*

791

numquam accedo

ridicule parasitus

'numquam

accedo' dixit

qui

numquam

recessit.
fieri

quin abs

t. a. d.

nimis impudens

assentatio, se

doctiorem ex militis sapientia.

206
792
1

THAis PRiMUM Hoc vide iam missam intentionem rapiendae

virginis:

non enim iam puellam sed pactum exigit, ut amator.

cuM
QUiD

TiBi Do indiligenter ut veteres pro

'cum

tibi

darem', sed

railes loquitur.

793

TUM posTEA aut

conturaaciam

'dixi'

respondendum
in

erat aut 'non dixi';

sed

vide
:

meretricis

contemptionem personae

militis

interrogantem interrogare maluit

quam

capi per induc-

tionem.
7941

ROGiTAS contemptionis genus est in interrogantem. 2 quae

MiHi

ANTE ocuLos -cC^coRAM^ utrum

3

significatur inepti railitis

dictum <;^an>> 'ante oculos' rainus est quam 'coram'?

ANTE
0.
c.

potest 'ante oculos' et

significat.

longe

intellegi: 'coram*

etiam proximitatem
795
1

QuiD cuM iLLO AGAS omnino meretrix non putat idoneum,

cui

reddenda
eius

sit ratio

cuique se purget: adeo apud illam amiest

:

citiae

pertaesum
^).

nam

erant qui dicerent

si

vellet

militi

reconciliari
'et

2 et

cum eo clam <:^te> subduxti mihi

ut supra legimus, exclusit Chre-

invidiose

cum
6.

eo',

nam,

metem. 3 subduxti mihi furtim subtraxisti; Vergilius 'etfidum

c.

s.

e.'

(Aen.

524

796

libuit

superbum

et

meretricium verbura
facturam' (Verr.
1.

sic Cicero ait

de

Chelidone 'libentur
'huc redde'

ait se

138). 2 fluc redde

sic et in

idioma est pro contumelia reposcentis;

eat' (v.

Hecyra 'renumeret dotera huc,

3 Nisi VI MAvis ERiPi

502).
'si',

<;deest> alterum

ut sit: nisi

si.

797

TiBi

illam reddat hic se priraum interponit Chremes, ut

iara fracto milite.

adulescentulus potuit,

aut tu illam tan-

GAS OMNiuM

nam quia dixit, 'nisi tibi mavis eripi', ait, 'tu illara tangas?' <Iet> addidit 'oraniura', et est aTtoatat-nrjoig secunda: sic autem loqui solent plus gestu quam
ait

utruraque Chremes;

verbis conciti.

798

QUiD TU TiBi vis recte

hoc. 2

cum

cum Thaide enim loquebatur, non EGO non tangam meam bene addidit 'meam' hinc
:
:

enim probatur

iniuste dictum 'tu illara tangas?' 3

tuam autem

furcifer incongrue ut imperitus adulescens liberura servilibus

convitiis exagitat.
')

Non

intellego;

corrigendum videtur: 'nam errant qui dicant

<Ceam>

velle

se militi conciliari'. Cf. var. lectio.

207
799
1

CAVE

sis NESCis

cui MALEDicis

NUNc viKo animadverte para2

situm neque tacere omnino, ne defuisse patrono videatur neque

in

aliena

causa rixam in se transferre.

non tu hinc abis

imperativa

hoc parasito, illud militi Chremes. 3 cave

sis quia

verba velut contumeliosa sunt, addebant veteres

nificat
'si

'sis',

quod

sig-

vis'.
t.
i.

797

3 TiBi illam r. a.
ficatio est,

magna

vis in

pronominibus et

signi-

ut 'cantando tu illum?' (Ecl. 3. 25).

800
801

sciN Tu 'non tu' parasito, 'scin tu' militi dicit.

1

PACiAM UT Huius Loci

D.

M,

s.

MEMiNERis moris est maguas

specta ergo,

esse minas

hominum meticulosorum;
l.

quam

acriter

timidus comminetur. 2 huius

'diei'

d. m. s. m. 'loci' in

quo caesus,

quo caesus, 'mei' a quo caesus.

MiSERET ME TUi hic parasitus nunc quasi monitor Chremeti

802

respondet. 2 qui

hunc tantum hominem facias inimicum

militis assentatione discessit.

tibi

ne

nunc quidem parasitus a

808

2 AiN VERO CANis hoc verbo impudentibus inimicis convitium

fieri

solet;

nam
*.

militare dictum est in

hostem

'canis' et

apud

Homerum
illo
1

pro gravi contumelia in adversarium dicitur, velut in

loco * * *
'caput

OIMINUAM Eao CAPUT TUUM HODIE NISI ABIS rUStlciUS dlxit tuum diminuam', quam si diceret 'diminuam tibi caput'.
Q.
T.

804

QUis

Tu HOMO Es

v.

i7titQoxcc6(i6g

figura est, ubi

multa

terribiliter interrogantur, ut 'state viri,

quae causa viae? quive

estis

i.

a.'

(Aen. 9. 376).

806

1 sciBis

non obsequenter sed

figurate dicitur ab irato, 2 prinvideri.

cipio
e't

scies

EAM ESSE Dico LiBERAM quo tollitur tuam et scibis dicitur per productionem
domino

3 scibis

tertiae coniugaei fieri,

tionis. 6

civem atticam quo etiam negotium potest

qui

se pro
id

gessit in civem. 7 hui 'hem' et 'hui' et cetera

genus sannae sunt adversus eos, quibus irascimur.

4 PRiNciPio EAM ESSE D. L. in tria divisit offlcium defensionis suae: in adsertoris 'principio eam esse dico liberam', 'in cognitoris 'civem atticam', in fratris 'meam sororem'. 5 Bonus ordo:
libera, civis, nobilis.

806

meam sororem quo constat praesto

<;os

esse defensionem puelsit

lae. 2

durum^

quasi ex omnibus hoc

dicat.

impudentius, quod

et

sororera

suam

3 os

durum

os impudens, ut con-

208
tra

raollis frontis dicuntur, qui sunt reverentes. 4

TiBi

nunc

ADEO EDico

NE supBrbe et quasi militi,

nam edictum
a. e. d.) et 'mi-

praetoris dicitur et imperatorie; 5 (mjles

les'

nunc

de his

offlciis

quae suo nomine contumeliosa sunt;

(v.

sic in

Adelphis 'delibera hoc, dura ego redeo, leno'

807
1

196).

NE viM FAciAS ULLAM iN iLLAM sBrvavit praeccpta meretriadeo,

768).

cis
(v.

ut meminerit
2 EGo EO

'si

vim

faciet,

in ius ducito

hominem'

AD soPHRONAM hoc

lentius ad Thaidem.

809

PROHiBEBO

iNQUAM non

satis exercitate adulescens totidem

verbis dictura repetit militis. 2 audin tu hic furti se alliqat

Gnatho occasionem
rium mensae

flniendi litlgii

iamdudum

quaerit ob deside-

et cibi, et ideo quasi de iure consilium suggerit,

hunc reura
se
dolo

furti esse posse,

qui paratus sit alienara

(a)

rem suam

dicere et id in iure profiteri;

3 ergo

'furti

se alligat'

reum
omni
et

efficit
et

fraudis, nam
accipimus,
et

(lezaXi^uTtxiK&g
(a)

furtum

pro

fraude

'alligat'

autem obstringit
(a)

inlaqueat
dias
furta'

obnoxium

facit;
11. 515),

sic Vergilius insi'et

'furta paro belli' (Aen.

adulterium

dulcia

(Ge.

4.

846),
cett.'

omne malum
(Aen.
6.

factura 'quae quis apud

superos, furto

586

sq.).

quod fraude

2 a hoc est apud praetorem. 3 a et iniuria. 4 a orane igitur fit, furtum est. 5 duobus modis dicitur: uno, cum omne maleficium generaliter significatur, altero, cum res subrepta demonstratur; nunc ergo 'fuvti' maleficii.

Furtum

810

SATis hoc tibi est ad repetendara scilicet virginem

in iure vindictam. 8
scilicet; et

Sumen-

damque

idem hoc tu ais thais 'idem hoc'

quod Chremes
respondeat'>>.
illud

tamquam

et ipsara

circumventurus

interrogat, quod illa intellegens malitiose <C'quaere' inquit' qui

quaere qui respondeat

difflcile

satis

contumeliose
ergo:

enim quaeritur, quod

responso iudicet.

reperitur,

non

modo

indignus es, inquit, cui ego respondeam, sed vix invenies

qui te dignura
2
*

quaere qui respondeat

inimicitias,

et

contempsit interrogantem

et

indixit

professione

iracundiae

cum

dicit

indignum

militem.

811

quid nunc aqimus vide ut nunc evanuerit actio

railitis: (a)

3 ubi est illud quod ait 'primum aedis ^etc.^?'

(v.

773) sed

vani impetus hunc exitum semper accipiunt. 4 quin redeamus

'quin'

modo 'immo'.

209
dixit 'omnia prius experiri' (v. 789), post 'idem Thais?' (v. 810), postremo 'quid nunc agimus?* 2 et 'quid agimus consilium quaerentis est, 'quid nuiic agimus' lan guidi atque defessi'. 5 Non 'abeamus' inquit sed 'redeamus', ut irritos conatus verbo ostenderet.
ais,
1 a hoc tu

primo

812

CREDiN ex parte consentit, qui

2 CREDiN

sic interrogat.

credere

dubitautis est,

certum esse

fidentis.

813
lit

NOLUNT UBI <;VELIS UBI> NOLIS GUPIUNT ULTRO pluS IntUspei non revocando verbum quod exspectabatur, hoc est
sed
vel
6.

'volunt',

'cupiunt'.

bene putas hoc est recte putas:

s.

sapis
(Aen.

intellegis, Vergilius 'multa putans

a.

m.

i.'

332).

2 Ergo variavit: non enim intulit 'volunt ultro'. 4 Vel cis. 5 Vel PUTAS disputas. 6 Vel putas cogitas.

coni-

814

lAM DiMiTTO

E.

dimitti
sanga
5

exercitus dicitur vel pace facta vel

vexatis hostibus: ridicula ergo magniflcentia dictorura est,

sint facta deformia. 2

cum

ita

ut cett. mire

in

cocum, qui

focum curat

in

domo, quia
;

milites hi fortiter pugnant, qui sunt

memores domorum

ergo vide

quam utrumque comicum

(v.

ad ineundum proelium

resque bellicas Donax primus est

est.

774), ad res domesticas Sanga, qui cocus

815

DOMi pociQUE

p.

V.

u.

M.

'domi focique'

<^quia>
et

vicissim

domi vicissim

foci

ministerium satagebat; 2
(fr.

'domi' geneti-

vus est: Caecilius 'decora domi'

34 Ribb.) Plautus 'quam-

816

quam domi cupio opperiar tamen' (Trin. v. 842). 1 lAM DUDUM animus est in patinis hic aperuit causam
cur et invitus Gnatho iret ad litem et libens

poeta,

domum
autem

redeat. 2

PRUGi BS
his

'frugi'

utilis

ac necessarius, a frugibus, quae quod

sunt;
(a)

fruamur,

ita

dictae
est

3 frui
;

est vesci,

frumine, quae

summa

pars gulae
frui

quare etiam his,

%aTaxQri<irtK&g,

quae cibo poculoque non sunt,

unde fructus

dicitur

ut

rebus veneriis et delectatione odoris, visus, auditus.

2 a
et

frumentum.

Karsten, Com. Don.

210

V
1.

817

PERGiN scELESTA MECUM PERPLEXE LOQUi nuDC

demum

virgo

vitiata esse cognoscitur a Thaide, opportune,

postquam magno-

pere et defensa est et retenta

eius
et

nam

statim consequentur nuptiae

2

Chaereae, qui illam

vitiavit.

perplexe loqui ideo

'perplexe', quia statuerat vitium celare virginis.

818
et

scio NEScio A. A. mirc ex dictis

omnibus pauca excerpens

et

ostendit,

quid dixerit

perplexe,

stomachum
non
adfui'

saevientis
'abiit'

expressit dominae: 'scio' flere puellam, 'nescio' vitiatam,

eunuchus,
fleret.

'audivi'

hoc admissum,

'ego

hoc

cum
452,

2
^"

Acriter

iratorura est repetere quae

v.
e.

proxime dixerint,
s.'

quibu
cf.

irascuntur, ut 'en ego victa situ

(Aen.

7.

440).
Bst
L.

819
820

NON Tu isTuc CETT. nou

1

haec interrogatio.
OBTicET haec omnia rixara signiconsilia,

viRGo coNscissA VESTE

nisi
etc.

flcarent,

obticeret.

Tacemus

ut

'nec tacui

demens'

(Aen. 2. 94),
85),

ne verere* (Heaut.

reticeraus dolores, ut 'ne retice, obticeraus quorura pudet, ut in Phorobtices?' (v. 991).

mione 'hem, quid nunc

821
2

QUAM OB REM

Q. p.

E.

TACEs haec aGvvSexci instautis dominae

vultum habitumque demonstrant. 1 EUNucHus abiit quia nesclt causam non

nec 'Chaerea' sed 'eunuchus'.

'fugit' dixit

sed

'abiit'

823

[QUis

FuiT

iGiTUR]

^)

haec cunctative pronuntianda sunt,

quia aut invita indicat aut dubitat de nomine ignoti aut trepi-

dat per
fieret,

tiraorera,

ut

non videatur adfuisse

vel

scisse,

cum

aut <^ostendat;>,

quam non

libenter dicat eius noraen

cui irascitur.
2 * Sed ego agnoscoancillarum consuetudinem, quod obliviosae sunt dominarum ^).

824

2 iSTE EPHEBUs cito osteudit, cur <[sit^ iste eunuchus creditus.

^)

Lemma

est 'Iste, Chaerea'.

^)

Corrigo 'nominum'.

211
1 EPHEBUs iSTE ephebi facinus comraissura.

nonien ad aetatem

rettulit,

non ad

826

QuiD

Ais
et

VENEFicA redit rursus ad iracundiam

aptum

convitium
6.
(v.

comicum

in ancillas 'venefica', 'lupa', 'vipera' (luven.

641),

'excetra'

(Plauti

Pseud.

v.

218)

et

infra

'sacrilega'

829).
is

826
827

QuiD
Nisi

OBSECRO AD Nos uou rogantis est 'obsecro', sed dolentis.

p.

AMASSE CREDO
iD

deest 'quod', ut
'id

sit:

nisi quod.
(v. 393).

829

NUM
(a)

LACRiMAT

V.

ut supra

vero serio triumphat'

2 iD opiNOR callide Pythias 'opinor' dixit,

cum

sciat. 3

quid

Ais SACRILEGA nv^r}6ig: primo 'scelesta', deinde 'venefica', postrerao 'sacrilega'

1

(cf.

817, 825).
id.
(i.
i.

a pro ob

830

iSTuciNE iNTERMiNATA suM satis moraliter, 2

tibi

s.)

pro:

non hoc
post

comminata sum?

(i.

i.

s.

h.

a.

t.)

apparet haec

scaenam esse mandata; nam supra non meminit, sed dixerat tantum *hos prius introducam et quae volo simul imperabo,
p.

h.
1

c.

e.'

(V.

492).
i.

831

quid facerem ita ut tu

s.

c.

est dixerat enim Chaerea

'edicit

ne

vir

quisquam

cett.'

(v.

578). 2 iusti ovyKoni:] meta-

plasmus pro
882
1

'iussisti'.

scelesta ovem lupo commisisti bene dilatum tot occasioni-

bus proverbium personae Thaidis adscriptum est; continet enim

in
(2)

se

et

femineam reverentiam <:^et> meretricium sensum;

reditque rursus ad minora convitia quia videt se esse con(a)

victam.

2 a et est

proverbium 'overa lupo commisisti'.

fuisse dictura nisi
e.

883

sic MiHi

DATA ES3E VERBA videtur plura

Chaerea.
2

superveniret

quid illuc hominis

per

per genetivum

casum
I.

iniuriose
E.

dicitur,

nominativum

honoriflce. 3
etsi

quid

H.

non continuo agnoscit hunc meretrix, quia

est,

adhuc

veste

eunuchi indutus

attamen exuit spadonis incessum

vultumque mutavit
884
1

et praeter
0.

vestem totus

in

Chaeream

rediit.

ERA mea tace

blande ac puellariter arridet. 2 tace non

silentium indicentis est, sed securam facientis, ut 'tace egomet

conveniam ipsum' (Ad.

885

209).

HABEMus hominem

i.

mire 'hominem' dixit ut reum.

212
S86
1

lUBE

coMPREHENDi QUANTUM POTEST pro 'comprehende'

r6

iube enim
2 Et

velis
FACiAs

significat.
*cito'.

QUANTUM POTKST deest

ROGAs

837

QuiD

moraliter

expressit

puellae stupentis

verba et non habentis quid respondeat ad ea, quae dicta sunt.

1

QUiD iLLO FAOiEMUs 'coinprehenso' subauditur.

838

viDE
perat,

AMABO

si

NON CETT. mire ab

eo,

quod respondere coeChaereae:

is

ad aliud transit

mirata confldentiam

est

an non est?
889

TUM QUAE Eius

similis

c.

E.

nou est impudens, inquit, non est

alibi

nisi
f.'

impudenti;

sic

'veritas

mest

in

vultu

a.

i.

v.

(An. 857).

840

APUD ANTiPHONEM
reddit

v.

M.

ET

p.

redieus in viciniam

suam

causas

Chaerea,
^)

cur

non mutaverit vestem; oportuit

fuit

autem etiam Chaerea

videret meretrix
virginis.

argumenti

non mutasse,

ut

eum

cum

turpi habitu

incedentem ut reum vitiatae

dixit pro

apud

a. v. m. e. p.

'<Iapud> Antiphonem'

'<;in>>

pater
841
1

et

domo eius'. 3 Uterque mater et pater non uterque utraque mater, sed uterque parens.
0.

3 a quia 'raater et pater'.

QUASi DEDiTA

D.

E.

nou tam mirum

in

si

domi erant, sed

qua
in aedes in-

illud

magis mirum, quod

ea

domus

parte,

troeundum erat adulescentulo.

2 UT NULLO MODO iNTBOiRK P0S8EM superius causa continetur cur non mutaverit vestem, inferius autem, cur huc redierit.

842
848

844 846

modo quominus. DUM ANTE ostium s. Antiphouis scilicet. 2 notus mihi quidam OBViAM VENiT qui me possit agnoscere [a). 2 a vel qui me noverit, id est amicus. QUANTUM QUEO dcest 'velociter'. iN ANGiPORTUM QuoDDAM vido non illum vitasse sub una clauQuiN
1

sula bis

'in'

dicere:

'in

pedes'

'in

angiportum'. 2 anqipoktum

sic dicebant

vicum non pervium

via publica.

')

Locus corruptus. Wessn. correxit

'et

iam

re'.

Vide adn. ad

h. v.

218
3

DESERTUM

i^iDE deest 'fugiens.'

?.

846

iTA MrsERRiMQs pui fugio

:

id est:

fatigatus, lassus et languidus

sum, dum
847

et

honesta locutio, ut

miser amando,

miser curando.
NEQuis ME coGNoscERET pro 'agnoscerct' nota improprie dictum.
i

848

SED ESTNE HAEC THAis iampridcm visus ipse nunc

primum

videt. 2

HAEREO incertus remaneo atque

defigor;

primus metus

alimit coQsiliura, S3d recogitatio reddit confidentiam.

849
l

HEM QuiD MEA AUTEM QuiD

Ghaerea.
3

p.

M. collegit se rursus ad im-

pudeatiam
4
si

Et
p.

eKKnjiTLuog
M.

<^'quid

mea autem?'>

QuiD

MEA AUTEM QuiD

opportune se confirmavit, quia

extimuisset confugissetque, nihil nuptiae promoverentur.

2 Et vide si non eadem est audacia in Chaerea, quae in suscipiendo facinore fuit.

850

2 Et hic

magna
s.

occasio datur meretrici adeundi adulescentis, qui

et

habitum non mutavit

RONE viR D

adhuc quasi euuuchus

et servus est. 3

maior obiurgatio est per hanc dissimulationem

Thaidis adversum Chaeream,

1

quam

si

illum

id

quod

est appellet.

BONE viR DORE hoc totum figurato dicit ut meretrix et subtiliter; nam scit Chaeream esse quem alloquitur, non eunuchum.
851
1

ERA FACTUM nou potuit subtilius respondere Chaerea, quam

se interroganti.
dici

accommodare
2

SATiN Hoc TiBi P1.ACET hoc potost et nou figurate

trisyllabo

sed

aperte.

852

UNAM HANG NoxiAM

A.

nomine 'noxiam'

dixit quasi

noxam;
853
1
si

alibi

aliter
V.

'dominam esse extra noxam' (Heaut.

0.

291).

ALiAM A

verba servorum, quibus nihil horribile

3

est

praeter

praesentes plagas.
^).

Et

illa

quasi cheree dixerat

adhinc irrisor ut fugitivus

2 * Et

non

'caedito' sed 'occidito'.

^).

854 855

NUM MEAM SAEVITIAM VERITUS fugereS HANG METUi NE ME pcrfecte imitatus

viRGiNEM viTiARE
'virginem vitiare':
0.

est verba fagitivorum,

quae apud dominos faciunt coraprehensi.

857

bcne intulit 'civem' quod plus est

quam

av^rjoii;

gradatim facta.

')

In libro
(i.

'illa

e.

v.

s. 1. p. 86 locum corruptissimum sic corrigendum esse suspicatus sum: 852: credin te i. h.) <;Thais> quasi <ingenuo> Chaereae dixerat.

at hic irriser
^)

<respondet>

ut fugitivus'.

Corrigendum videtur

'ut fugeres'.

214
868

coNSERVAM KSSE cREDiDi locus erat ut diceret 'servam esse

credidi';

sed

adrairabiliter

'conservam'
est;

dixit;

2 et lioc

ipsum
cre-

miserabiliter

pronuntiandum

taraquam <Ceam aliam>

^)

diderit atque erat et quasi

conservam debuerit
inv.

vitiare.

869

coNSERVAM opportune stomachatur Pythias facta mentione

2
vix

conservae.
proprie

me contineo quin

in

ca.

minae

istae

feminarum sunt
et

et in se et in alios
f.

unguibus saevien4.

tium, ut 'unguibus ora soror

et p.

p.'

(Aen.

673); 4 ergo

hoc gestu

digito et

motu

corporis est adiuvandum. 5 invo-

LEM

in

c.

apparet raore veterum intonsum esse.

3 Sed 'involem' ab avibus tractum est ut apud Vergilium 'praedam pedibus circumvolat uncis' (Aen. 3 233).

860

ETiAM ULTRO DERisuM

A.

mire nunc addit ad accusationem

quod non fugerit saltem.

861

QuiD

iTA

vERo

[debeam]

'abeam'
2

subauditur;

'vero'

autem
di-

ElQoaviKag

pronuntiandum

est.
ei,

<^dBeam>
dicit

sane

debere
si
illi

cimur poenas pro iniuria

cui iniuriam

fecerimus: quas se
Pythias,
cae-

non debituram Chaereae ut furcifero

pegerim

dera intulerit in servili habitu constituto.

862

si
1

iD

si

involaverira in capillura eius.

futilia.

i
merotrix ab eo
sit legi-

864
2

missa haec faciamus quae? haec scihcet iocularia et

NON TE DiGNUM CHAEREA FEciSTi

licuit

artiflciose

quod

ad id quod oportuit transit nec tractat quid

quid
sit

timum,
facti

sed

honestum

itaque

totam illam partem

'licuit mihi',

accusandi omittit et ab accidentibus personae adulescentis

scit

obiurgat:

enira

uno verbo obstari posse

in

domo

meretricia

scilicet,

contra meretricem, ne videatur

irra-

tionabilis audacia ingenui a poeta inducta esse. 4

Mira accusatio

mixta laudi
sit:

et blandimento.

NON TE D. 0. F. 'digHum' pro 'digne', non te dignum facinus fecisti.

si

aut deest 'facinus', ut

866

NAM maxime;
1

EGo deest

'et',

ut sit: etsi; et est ordo:

nam

etsi

2 Et bene additum 'maxime', ut appareat,

etsi digna

sit pati

meretrix, non taraen raaxime dignam Thaidem.

dixit, quattuor

866

AT TU iNDiQNUS Qui FACERES TAMEN rectc

sunt

enim
sit

modi

in

eiusmodi

rebus,

ita

ut

aut

uterque dignus

aut uterque indignus aut altero digno alter indignus aut contra.
Corrige 'decuerit'.

216
867
1

NEQUE EDEPOL QuiD NUNc

et

c.

c.

s.

intellegit

Thais amari

vir-

ginem ab hoc
signi
est

ideo sic ait, ut conciliet nuptias,

nam

satis et

quod eunuchi habitum propter hanc sumpsit; 2

ad

vide

quemadmodum
dicere

captionem nuptiarum

res eant: quod

tamen
ti,

non audet Thais, sed tantum ostendit adulescensciens, et ostendit

quem temptat

viam petendae

sibi uxoris.

871

Hoc MiHi BENEFiciuM CHAEREA blande nomen repetitum est

'Chaerea'.

872
at

AT NUNC DEHiNc SPERO nuuciam Chaerea vera veris<Crepen8

]>

<;;ac> recedit a iocularibus.

1

873

SAEPE Ex HuiusMODi RE hoc est turbulenta. 2 quapiam

quac u 875
1

mqu e
si

vel a

1 i

q u

a.

QuiD

Hoc QuispiAM

V.

D.

plersque repentinis impulsioni-

bus nata mirisque proventibus deo adscribi solent ut 'descendo

ac

ducente deo

f.

i.

et h. e.' et 'hinc

me

digressum

v.

deus

appulit oris' (Aen.

2.

632,

3.

715) et Sallustius 'ut tanta repente

fr.

mutatio non sine deo videretur' (H.

2 QuiD
s.

4.60 M.).

H. Q. V. D. vult

876

EQUIDEM POL IN

amorem intellegi deum. EAM PARTEM ACCIPIOQUE ET VOLO Ut actema

malo principio confletur magna fami-

inter nos sit gratia et ex

liaritas.

2 et volo 'evenire' subauditur, et est avlKrni^tpig tertia.

877

iMMo ita quaeso utrum

meretricem
scito'?

an deos

quaeso?

utrumque enim
2

accipi potest.

An

'quaeso

unum hoc

8?8

scio

unde

sciat Thais inepte quaeritur,

cum

ipsa res clamet

numquam hanc
rum Chaeream
879

condicionem, ut pro serva se fingeret, subitusine amoris impulsu.

TiBi

NUNc iGNOsco

quod culpa non

sit

hominis sed amoris.

,

880

NON ADEO iNHUMANO iNGENio uon tautum

2 Et

quantum putas; ut
(1.

Vergilius 'non obtusa adeo gestamus pectora Poeni'

881

597).

'neque

tam

imperita*

inquit,

quasi

dicat,

neque tam
inhumano'
ita

pudica sum, ut quid amor valeat nesciam.

1

NEQUE TAM iMPERiTA UT QuiD AMOR

v.

N. 'non

quia

homo, 'non

imperita' quia meretrix.

:

882

TE quoque iam thais bene 'quoque'

non enim iam hanc

causa.

amat, ut illam neglegat, sed hanc

888

illius

POL TiBi AB isTo

E.

c.

iNTELLEGo faccte,

tamquam

qui soleat

capillum ac vestem conscindere,

quam

amaverit.

216
884
1

NON AusiM pro 'non audebo',

2

et est

verbum huius temporis

TtaQskxov

tantum.
ter

non ausim utrum propter aetatem an potius prop-

fratrem

Phaedriam? 8 nihil quicquam

Quod est
'desine'. (a).
'nihir pro

quartum.

6 DESiNAS pro 60
4

Aut

non. b a aut deest

'fac',

ut

sit: fac desinas.

886
ut

EQo ME TUAE coMMENDo ET coMMiTTo FiDEi satis amatoric,

appareat
2

nunc maxime captura Chaeream ac mancipatum

c.

virgini.

commendo et

f.

commendamus

nos cognitis,

committimus ignotis: ergo

circa

av^ri6i.g

est maioris offlcii fideique

Thaidem.
'te'

I
adiectum vim habet <Cet> ex
ostendit.

887

te mihi patronam capio

animo supplicantis habitum adulescentis

888

EMORiAR

si

NON HANc
pater

v. D.

vidc

<^an ex>> animo

iuraverit,

cui in ipso flore nihil dulcius vita est.

889

TAMEN

si

kkkei^tiji^-,

2 vel ciTioaKonrisig secunda. 3

'dicat'
;

ah

QuiD voLET CERTE scio 'ah, quid?' deest

ad conflrmationem valent.
890
1

et ista

omnia
quod
si

civis

MODo HAEC

siT

mirc

id in

votum conversum

est,

timere potuit non ducturus uxorem. 2 paululum opperirier

vis

iam

f.

I.

H. A. V.

adeo cito probari potest.

consentientis est adverbium, alias con-

894

Kao VERO
flrmantis,

'vero'

modo

alias coniunctio est, alias particula

s.,

ironiam iuvans,

ut Vergilius 'egregiam vero laudem et

(Aen. 4. 93).

896

domi potius opperiamur quam h. a.

0.

non ignara illecebra

an
quasi ne-

rum
ubi

raeretrix

non solum
et

retinet
callide

Chaeream, verum etiam vocat

interrogat
velit,

virgo

est,

satis

sciat velle.

896
897

iMMo PERcupio amatorie non

1

'volo' sed 'percupio'.

HUNc TU iN AEDES pronomen in his plus volet quam satio. 2 HUNc T. I. A. coGiTAS mire cum illa iam velit,
tas'

accu'cogi-

dixit,

volens ut ne cogitet. 3 rogitas h.

t.

i.

a.

c.

reci-

PERE per ancillae verba vult ostendere,

meretrix tractandorum adulescentium.
898
1

quam

sit

<^experta>

posthac post hoc factum, post hanc audaciam. 2 crede

fldei'.

hoc meae FiDEi puellariter dixit 'meae

899
1

DABiT Hic PUGNAM ALiQUAM 'pugnam' pro

stupro;

Vergilius
11. 787),

'at

non

in

Venerem segnes nocturnaque

bella' (Aen.

217
ut veretur bella et ingens facinus
^)
;

(a)

'dabit'

autem proprie
s.
s.'

ut
12.

de re raagna,
453).

ut

'dabit

ille

ruinam arboribus

(Aen.

AU TACE OBSECRO

'au'
^).

interiectio est perturbatae

mulieris, ut apud Graecos autay

2

Ut Lucilius 'vicimus, o
v.

socii

et

magnam

pugnaviraus

pugnam' (Marx
900
1

1323).

PARUM PERSPEXissE Eius viDERE AUDACiAM

uon 'sensisse' sed 'perspexisse' perienda quae sit perfecte cognita.
2 Et

iroDia est 'parum'.

dixit, ut

iam non

sit

ex-

901
2

NON PACiAM PYTHiAS bcne

ut

ct

moralitor appositum 'Pytiiias'.

NON POL CREDO CHAEREA

ille

NISI SI

COMMISSUM NON ERIT

iOCUla-

riter,

'Pythias' dixit ita haec 'Chaerea'.

902

QuiN PYTHiAS item

nomen
tibi

vultuose

est additum. 2 quin

pro

immo.
quicquam dare ausim totum garrule
puellam cum adulescentulo gesticulari videas.

908

neque pol servandum

et gesticulose, ut

905

ADEST optime ipse frater 'optime'

opportune,

et

non ad-

ditum cuius
906

frater,

utpote in re manifesta.
h. V. V. subtiliter adulescens, qui nihil

NOLo me in via cum

profecerat

dicendo

'percupio', invenit

causam, qua tandem

in-

gredi possit.
907
1

haec interrogatio irrisionis plena est in

2 Interrogatio

quam ob rem tandem 'tandem' pro tamen. 3 an quia p. eum quem nihil pudeat.
,

haec increpationem continet impudentissimi

facti.

908

iD

iPSUM hoc velut raodesto vultu dicitur, adeo ut imite2

tur

dictum vultumque eius Pythias.

4
[viRQo] quasi quid

virgo vero 'vero'

^)

sIqoj-

viKobg:

nam

minis

reverentem ac
est cur
velit
illi

virgi-

nalis
trix,

verecundiae.

prae sequor manifestum

mereChae-

docta
ut in

capiendorum

more iuvenum,
sit

praeire

ream:
sine
(a)

consequendo ipsa

tardior; vult

enim

liberum

arbitris

cum

puella

esse colloquium et licitum

amorem,
ingredi
si-

nam neque

ipsa ingreditur

cum Chaerea neque

mul permittit Pythiam.

3 Nam ironia est, ut 'egregiam vero laudem' (Aen. 4. 93). 5 a nisi forte putamus Terentium haec sine causa fecisse, qui sit artiflciosissimus poeta.
')

^)

") Vide adnot. Locus corruptus; tortasse aliud exemplum citatur. Schoell coniecit: 'quasi: quem vidi iam nimis'; malim 'quasi, quem iam novi-

mus minime'

v.

t.

q.

Scholium iunctum

fuit

cum.

2.

218
y05>

TU

ISTIO

MANE UT (JHREMEM INTRODUCAS PYTHIAS

relicta est

Pythias ob multas causas et imprimis, ut possit per

sus

eam

delu-

Parmeno pavore suo senem compellere

ingredi ad meretri-

cein et praesentem fieri ad confirmandas nuptias.

8.

910

QUID

QUID

VENIRE IN MENTKM NQNC POSSIT MIHI

in

hoC lOCO

cogitantis disputatio est apud se

ipsam Pythiae, quatenus Par-

menonem
911

dolo possit ulcisci.

sic

QuiDNAM

Cicero
d 0.

'quem? quemnam?'
(a)

(Verr.

4.

5).

2 qui

REFERAM q u
a
vel

m
u
t.

912

HUNC supposuiT NOBis proprie 'supposuit'; nam ut subduci dicuntur, quae nolumus amittere, Ita supponi, quae
1

Qui

non desideramus;
nautea'
(Cas.
v.

sic

Plautus

'huic

supponatur hircus unctus

'vero' pro inter-

1018). 2

move vero te ocius

iectione est stomachantis.

913

viDEO SED NiHiL PROMOVES hinc est illud Vergilianum

studio

'illa

gradum
916
1

celebrabat

anili'

(Aen.

4.

641), scilicet non re

celebrabat sed studio. 2 promoves proficis.

AMABO QuiD AiT coGNosciTNE exhibitum

intulit,

spectatori est,quod

post scaeuam geretur, id est agnitio puellae. 2

plus

Ac memoriter
sunt signa, in

quam

interrogabatur

nam magna

quibus anilis memoria non errat. 8 ac memoriter responsionis

brevitas attulit

compendium

perquirenti, ne plura interrogaret.

:

916
et

NAM

FAVEO viRGiNi quasi dicat illi faveo, non Chaereae; simul causa est, cur illum ulcisci cupiat, quia scilicet muliLLi
illi

tum
918
1

favet.

viRUM BONUM

irouia.

eccum parmenonem incedere video

securitatem,
s.

res odio dignior:

non iter, sed incessus.

illi

919

vide

ut otlosus sit invidet

est.
(a)

quem

sollici-

tum
esse

redditura

vide u.

o.

et vultu dicit et gestu

securum;

et

mire poeta laetum describit, ut repente

4
si

ostendat esse

commotum.

dis placet proprium est exclarei.

mantibus propter indignationem alicuius

i

non enim

erit ulla alia vindicta

post praeter istam.

920

SPERO ME HABERE pro 'habituram'. 3 meomodoidest: ut volo.

219
2

Aut

'spero' pro

credo more

suo.
*)

921

iBo iNTRO UT DE coQNiTioNE

GERTUM sciAM eleganter

putat,
intro,

fatigare

Parmenonem non necessarium non propter eum dicit se ire

in

sed ex occasione; adeo

exituram autem, <;^ut^

timorem

coniciat.

4.

9'i8

REVISO
'astu'

QUIDNAM CHAEREA HIC RERUM GERAT QUOD

Sl

A.

R. T.

pro astute
(v.

modo adverbium

est,

alias

nomen

ut 'an in

astu venit?'

987).

924

Di

VESTRAM piDEM modo uon invocantis sed mirantis est:figuk-ncpcovrjoiv

ra ent^ovTj per

facta.
A. et
D.

926

NAM UT OMiTTAM QUOD Ei 'quod ei amorem difficillimum

1

ET

c.

cum

diccre deberct
confeci',

carissimum

primo

quasi oblitus dicti superioris transiit ad virginem, deinde addidit

'eam' ex abundanti. Quod <;si;> dixisset 'amorem confeci',

'confeci'

posset intellegi

nem

confeci' quid intellegeraus, nisi

expedivi, perfeci; at vero 'virgihoc unum, quod insultanter

dicat

Parmeno ccnfectam virginem quasi

superatam

at-

que devictam pro alio? nam

gladiatoribus
his,

proprie hoc

verbum convenit
2. 24).

qui
illi

gravissimis

vulneribus occubuerint; sic

3 Convenit

Cicero 'gladiatori

confecto et saucio' (Cat.

ergo servilibus verbis et velut ioco se verniliter iactanti et

rem

confectam esse

in puella virgine et

non exhiberi Chaereae dam-

num
927
1

vel negotium.

A MERETRICE AVaRA

VlRaiNEM QUAM AMABAT

ccnoOLCOrttiGig

secunda.
926
927
3 DiFFiciLLiMUM qula 'a meretrice avara*.
2 CARissiMUM quia 'virginem

quam

amabat'.

930

PALMARiuM palma^dignum.
1

iD

vERo EsT

'vero' nisi

ornativum esset,
ING.

nihil significaret.

931

QUOMODO ADULESCENTULUS MER.

ET M.

P.

N.

Optime nOU
bene

'meretricis' dixit sed potius 'meretricum'.

933

MATURE

cito et ante

tempus. 3 mature ut cum

c. f. o.

')

Inserendum fortasse

'statim', vel tale quid.

220
addidit <^'perpetuo oderit'^: fere
si

enim

cito

cognovisse obfuit,

id

ad illecebrara
2

fuit,

quod cognitum

est cito.

UT cuM COQNOVERIT suaviter non 'noverit' sed 'cognoverit' dixit, quod est plene ac perspicue <noverit>.
934
1

QUAE DUM FORis suNT apud amantes

'videtur',
n. m. e.
'raagis'

scilicet.

2 nihil videv. m.

TUR MUNDius bene

3 a

non enim sunt. 3 nihil

bona varietas.

nbc

MAQis compositum quicquam

(a)

nam

nec omnia per

adverbium profert nec omnia

per comparativum gradum.

935

NEC maqis compositum

'elegantius',

q.

n. m. e.

ne diceret 'compositius' aut

fuit ininus ineptus

more suo, ut supra 'hoc nemo magis severus q. n. m. c' (v. 227).
1

936

QUAE cuM amatore

Tov Xtyvoov,

s.

c.

c.

unum

'cum' praepositio
2.

est,

alterum 'cum' coniunctio; et dicitur haec figura nkom].

ligu-

RiUNT
gitur,

iXTtb

quod

suave secundum

Graecos

intelle-

ligurire

dicitur, qui eleganter et

morose cumque multo

videre salus

fastidio suaviora

quaeque degustat.
I.

937

HARUM viDERE

ordo

erat

harura ingluviera

est adulescentulis.

938

QUAM iNHONESTA
atque avidae
cibi,
1

s.

s.

id cst

cum

solae sunt, ut inhonestae

^)

quae

cum
'cx'

foris cenant, liguriunt.

939

Quo PACTO Ex lURE

aut
esse,
sit

pro 'cum' positum est, 2 aut deest aut

et

'madidum'
sordidum

'maceratum'
quia
sit

'emollitum',

nam

apparet et

ater,

durum
in

utique, qui ex

iure
*)

hesterno
de
deliciis (lug.

comedendus;

cui contrarium Sallustius posuit

militum loquens:

'panem

dies

mercari'

inquit

44.
3

5).

Ex lUBE HESTERNO PANEM ATRUM voRENT 'panem atrum hesterno ex iure'^ ut quidam volunt, ex antiquitate mucidum accipimus.
941

EQO POL TE PRO

artificio poetae et

ISTIS DICTIS ET FACTIS

SCELUS ULCISCAR mirO

redit in

ab
et

initio

non placatur Pythias nec

gratiam Chaereae
ut

insuper nunc a Parmenone irritatur magis

per

per

eara

Parraeno terreatur,

Parmenonem

ingredi ad
(a)

Thaidem cogatur senex, per senem nuptiae confirmentur.

(i

Haec ergo

artificibus et eruditis,

cetera spectatoribus poeta

exhibet.
Sic correxi cum Stephano pro 'immotae'; vide Wessn. in var. lect. Sic correxi cura Stephano pro 'fuit'; vide Wessn. in var. lect.

^)

*)

221
943

PRo

DEUM FiDEM FAciNus FOEDUM vim magnam ostendit

fidem, quasi in hoc negotio nihil prosit
f.

deo-

rum implorans
nonem
tius

humanum

auxiliura. 2 pro d.
terret

hoc loco simulata perturbatione sui Parme3

Pythias.

pro

d,

f.

haec singula pronuntianda

sunt pavido et attonito vultu. 4 foedum pro crudele; Sallus'foedi

oculi'
(Catil.

15. 6). 5 o infelicem

adulescentulum

plus est misereri

944

iam adulescentis Pythiam quam irasci ei. PARMENONEM scELESTUM ut verba sunt, periit profecto miser

adulescens,

cum

in

eodem peccato Parmenoni

irascatur Pythias,

non Chaereae.
946

MisERET ME haec omnia quasi secum loquitur et

cire

fingit se nes-

quod astet Parmeno.

IN

946

QUAE PUTURA EXEMPLA DICUNT

quae

EUM INDIGNA graveS pOCnae,

possunt ceteris documento esse,

p. E.

exempla
1.

dicuntur. 2

QUAE

D.

I.

E.

modo
illi

per 'indigna'

foeda crudeliaque
s.

significat,

ut

'atque
c.

Misenum
6.

in

u.

u.

i.

m.

p.',

qui

cantu vocabat in
947

d.

(Aen.

162

coll.

172).

QUAE iLLAEc TURBA EST quae loquitur an quam ostentat ex vultu

ac
dictis?
'sed

sed apparet vultum Pythiae

turbam
in

dicere, ut in

Andria
948

quidnam

P.

e.

v. ?

vereor quid siet

cett.' (v. 234sq.).

ROGiTAS AUDACissiME totum hoc terribile est

Pythiae et nimis usitatum ac femineum.

gestu ac vultu

949

PERDIDISTI

ISTUM

QUEM ADDUXTI PRO EUNUCHO

artificiOSe

UOn

accusat quid peccaverit adversus Thaidem, quasi ex poena adulescentis plus doleat

quam

irascatur.

950

DUM STUDES DARE VERBA NOBis benc

dedisti.

'studes darc'

neque

enim
96'2

2 QuiD iTA
1

'dicis'

deest, ut
E,

sit:

quid ita dicis?

sciN

EAM HiNc

c.

'eam' abundat,

quemadmodum
(v.

supra
928). 2

'quam araabat virginem, eam confeci sine molestia'

ET FKATREM

Eius ESSE APPRiME NOBiLEM haec ad terrorem gra(a)

datim aucta sunt.

2

nam primo

'virginem' posuit, post 'civem', ad ultimum

'nobilis sororem'.

953

NESCio perturbatus

Parmeno nec negare

loco

potuit nec consen-

tire,

<;quare>' quasi defensionis

dixit 'nescio'. 2 atqui

sic

iNVENTA EST

facile est,

ut credat qui nescit; ergo Pythias

esse.

non laborat, ut suadeat civem

222
3 ATQUi sic iNVENTA KST magnum horrorem non accusando sed miserando Chaeream
9.4

incutit audienti

KRATKB VI0LENTIS8IMUS hoc inventum

nobilem'
(v.

est,

quo declaretur 'adeo

tardltas ad tor-

204).

955

coNLiGAviT

EUM PRiMUM MisERis MODis mlra

(a)

quendum Parmenonem.
1

a simul etiam relictus ad succurrendum locus.

ID

966

ATQUB EQUIDEM ORANTE UT NE

lentissimus'
;

FACERET THAIDE adeO

'vio-

et recte
p.

hoc additum, ne speret auxilium de Thaide.

s.

957

NUNC MiNATUR

bene 'rainatur', ut succurri possit

p.
s.

ei,

qui

nondum
3 iD

')

sit

passus. 2 minatur

deest 'facturum'.
et 'facturum'.

QUOD MOECHis bOLET subauditur

'fieri'

959

QUiD iTA tantum nirais callide Pythias et dicit violentum et

taraen

iniustum audacemque

dici

non

patitur, sed defendit, ut

magis terreat Parmenonem.

960
961
iN

DOMO MERETRiciA
vitiavit,

p.

Q.

causa

finalis

virginem civem apud

meretricem

mercedem

oflfert,

petitur ad supplicium.

962

NEScio QUAM ASTUTE dixit 'uescio' ne laborans ad contradicendum amitteret fidem personae simplicis ac vera dicentis; vult enim magis nuntii officio fungi quam persuadentis. u. i.' (v. 234). 1 Dico EDiGO avi,r]Siq, ut supra *ubi quaeiam
,

2 Dico EDico 'dico' tibi, Pythias, 'edico' omnibus tuis. 3 ad universos utrumque refertur, et 'dico* et 'edico'.

Ergo

963
is

obsecro an
(v.

is

est insultanter

^),

ut in

Phormione

'ho,

tune

eras?'

945), nara sciebat ipsura esse. 2 ne

p.
s.

quam

in

illum

THAis

viM

quam bene
id
f.

providit Pythias, quae dixit 'equi(v.

dem
966
ut

orante ut ne

Thaide'

956).
Id

NE NEQUE

iLLi PROsis ET

Tu PEREAS totum hoc ad

confirmandas
nuptias;

additum,
poeta

senex

intromittatur

ad

sed

hoc agit, personae nesciunt?

967
2
1

QUiDVE iNciPiAM

facimus

mediocria,

incipimus

negotia.

ECCE AUTEM viDEO

RURE RED. SEN. choragi

^).

est admiuistratio

ut opportune in proscaenium

968

DicAM Huic AN NON DicAM

tasset. (o)

H.

non esset verisimile,

nisi dubi-

*)

Sic correxi pro 'non'.

')
')

Corrigendum videtur 'simulanter'. Aildendumne 'personae prodeaiit'?

223
a quod enim ad Chaeream pertinet, non quod ad ipsum pertinet, dubitat.

969

scio

PARATUM SED NECESSE EST haec causa dubitandi

illinc

fuit,

quod hinc Parnaenonis

SAPis
'sapis'
dicit

adulescentis periculum cernitur. 2

sit,

non videns quid futurum

sed tantum

derisisse

contenta.
;

3 sed necesse est 'me huic dicere' subau-

diendum
3

(a)

et aavvditmg

inferendum est quod sequitur.

(a)

a ut

sit; sed

necesse est dicere. 4 a <;deest> enim 'prop-

terea' vel quid tale.

5.

971

EX meo PROPiNQuo RURE Hoc ex meo

ut

c.

c.

adnotandum quod huius

apud Menandrum
Sitre-

senis

nomen apud Terentium non

dicitur.

est,

mon
possit,

p.

r.

h.

formatur status mentis

pidantis

senis,

appareat

quam
et in

quod ipsum superius

inopinato malo amens fieri Parmenone servatum est,

imparatis

enim mentibus mala raaiora sunt

ut neque

3 ergo nunc
quic-

tam

otiosus incedit senex,

mores increpet nec

quara suspicetur mali, sed agat gratias proximae villae, cuius

beneflcio

non

scit quid

in

urbe

filii

gerant, et nunc adest, ubi

vil-

opus est poetae. 4 Et vide hanc causara fuisse, cur non ad

lara

diverterit:

oranes villas comicas

suburbanas esse; comtragicus apparatus

moditatem ipsam nunc explicat

972

et ostendit.
V.
p.

neque agri neque urbis odium me

fastidium ex abundantia.

delicias raemorat, qui pericula cogniturus est. 2

odium me

v.

p.

978

UBi SATiAS coepit suffecerant ad hanc sent.entiam duo supehi

riores

versus,

sed

hic

ivegysla

est senilis eloquii faceti et

garruli simul. 2

commuto locum

raira brevitate

duas res expli5 *

cuit siraul. 4 Et coepit pro 'coeperit'.

3 UBi SATiAs c. deest 'nam', ut sit nam ubi s. c. fieri. sATiAs odium: ob eo quod praecedit id quod sequitur.
:

974

sed estne ille

noster

p.

et

c.

j.

est et dubitavit et

afflr-

mavit postea utpote senex visu

ter

iara languido atque oculis prop-

aetatem

defessis.
p.

976

QUEM praestolare

h. a. 0.

nove non 'cui praestolare',

a.' (Catil.

sed
1.

'quem' dixit; aliter 24). 2 Praestolari

Tullius 'qui tibi ad F. A. p.

est praesto esse et apparere. (a)

224
2
<i

hoc est obsequi.

'quis

976

QUI8

HOMO EST quare

(v.

homo

est?',

cum

praeviderit ve-

nientem

997? utium

non vult videri praevidisse, ne quid

fallaciae parasse

videatur? Sic et in Andria 'quasi de improviso

(v.

respice ad

eum'

417)

<^an>

quia perturbatus exaniraavidit

fin-

tusque,

dum

quid

apud Thaidem geratur auscultat, non

senem propius accedere quem longe viderat? an vero hoc

git

idcirco,

quia quod
est,

parabat dicere de

Chaerea, postquam

comminus ventum
977
2
774).
1
oili

non audet loqui?

'et

LiNGUA HAERET METU Vergilius

vox faucibus haesit' (Aen.

978

QuiD TREPiDAS instandum est seni ad audienda quae de

fa-

numquam fateretur Parmeno. 2 satin salve 'salve' integre, Plautus in Trinummo 'benevolens tuus atque recte, commode
;

amicus;

satin

salve?

dic

mihi'

(v.

1177);

(a)

Sallustius

'inde ortus serrao percuuctantibus utrimque, satin salve,

grati ducibus
1.

quam
fr.

suis,

quantis familiaribus copiis agerent' (H.

34

M.).

3 a

Nunc adverbium

est producta e littera.

I.

979

ERE PRIMUM TE ARBiTRARi

Q.

R. E. v.

quod ante narrationem

et praecepta;

confirmatio inducitur, contra

morem <;;est>

sed
^).

merito quia perturbatus est, qui et simul ut possit dicere

990

QUicQuiD HUius FAGTUM EST absolute, ut supra

feci,

'et

quicquid

huius

causa virginis
'rei'

feci'
sit:

(v.

201).
rei.

Aut deest

ut

huius

981

<!quid> stomachose 'quid' interrogat: quis enim ante crimen quam obiciatur aut proponatur neget? 2 recte sane i.
1

docte Terentius ipse se reprehendit: non ordine factum est prae

timore et conscientia.
982
1

emit quendam phaedria eunuchum vide narrationem a ne

et

cessariis
rei

urgentibus coeptam non in se continere nisi quod

cogit fateri: 'emit' inquit

condicio
daret',

'eunuchum, quem dono

aliter

huic

non

dixit,

cui dono daret;

potius

ab amoris men-

tione coepisset; deinde ro 'quendam' i^ov&svio(i6v et svrikeiav significat;

et

'huic'

more

dixit

quam
est,

'meretrici', quin

etiam interrogatus 'Thaidi' potius dicturus

')

quam

ut

nomen

Corrigendum videtur:

'et

simul ut <[cogitet>

qui<d>

possit dicere'.

225
dicat,
in

quo offenditur senex; eunuchi autem solius mentio

quia dicturus est
991).

necessaria est;

pro eunucho deductum

Chaeream
986
1

(v.

ACTUM EST verbum desperantis. 3 tum quandam pidicinam mire et necessario variavit: ille 'emit' ut eunuchum mittat ad
Thaidem, hic 'amat', ut deduci se pro eunucho velit. 2 quandam fidioinam extenuatio est criminis, quod virgi-

nem
986
1

quod

civem

vitiaverit.

rem
987
2

HEM QUiD AMAT haec singula pronuntianda sunt, niraiae indignationis ostendat. 2 an scit iam
est.

ut stupo-

ille quid

MEEETRix siet quia fidicina meretrix

AN

iN

ASTU vENiT
incolae
dicit
i.

sic

Atheuienses vocabant urbem suam,

unde

ipsi

a.6xoL

vocantur. 3 aliud ex alio

malum hoc

separatim
1

senex
V.
'Jn

fixis in

Parmenonem
urbem de

oculis.

AN

A.

astu' in

Piraeo.

988

ERE NE me spectes me impulsore haec non facit ipsum accusat conscientia; non enim, quod levius est, dixit 'me sciente',

cum
989

plus inferat 'me impulsore'.

si

ego te purcifer

vivo
in

modo omnis quam

saevitia comica aut in

comminatione est aut

990
2
1

apparatu verborum.
necessario sequitur

si

VI vo

anoGtcoTtriaig,

^'sed'^.
diffe-

SED

isTuc

QuicQUiD

EST

iuveuta causa,

cur supplicia

rantur,

donec uxorem ducat Chaerea

sibi

et ipse purget

ParmenoChaereae.

nem secundum argumenta, quae

coactumque
991
IS

ipse

prospexit: iussum
id est

fecisse

et

imperio

erilis filii sui,

PRO EUNUCHO AD THAIDEM HANC DEDUCTUS EST bcne dcdUC-

tor ipse siletur.

992

PRO EUNUCHON Don interrogat,

sed exhorrescit. 3 sic est

HUNC PRo moecho postea benc utrumque 'pro', quia neque eunuchus est qui vitiavit virginem, neque moechus qui in domo meretricia.

4 Et specta
'pro

quam

oratorie transilierit

mentionem

vitiatae

virginis:
tricis

moecho', inquit, ut culpam Chaereae sub mere-

accusatione celaret.

2 * HUNC PRO MOECHO POSTEA benc studuit Terentius 'pro' bis nuraero dicere: et, 'pro eunucho' et 'pro moecho', 'pro moecho' autem quasi excusans dixit, nam vere in virginem Atticam non pro moecho sed moechus. 5 hunc p. m. bene t6 'pro', quia neque eunuchus, qui ephebus, neque adulter, qui amator.

993

comprehendere

i.

et

c.

quo dicto vim ingentem

inferri sig16

Karsten, Com. Don.

226
gnificat Chaereae. 2
significat strictim
9i>4
1

comprehendere
maior

i.

etc.

comprehendere

in facinore
s.

reprehensum.

AUDAciAM

M.

kycpaoig accusationis est per plura-

lem numerum quam per singularem;

sic alibi *an potius ita

(v. 47).

me
ve-

comp. non per. meretricum contumelias?'

audaciam

teratorie avertit iram senis a se atque a Chaerea

et derivat in

meretricera.
rogat, quia

num quid
sit,

est aliud mali damnive bene inter-

omnia

invitus servus dicere videbatur; 4 et

damnum malum

de proximo collatum discernitur

cum et et dam-

num
996

ad emtionem eunuchi,

malum

ad comprehensum perti-

net et constrictum Chaeream. CESSO ego huc intro rumpere in tantam formidinem coniectus est senex, ut non miremur,' quod

tam

subito nuptias

fir-

met ephebi
997

et virginis

ex ingenti metu vel

quamvis <Cnon> honestae, tantum quia indigno matrimonio filii vitam pacisci vellet.
siet
ita

NON dubium est quin mihi magnum malum ex hac re

suave est nescire personas quid agat poeta:
turus Parmeno.

non

periclita-

998

Nisi
1

quia necessus fuit hoc facere 'necessus' nomen

a

est. (a)

'necessus' et 'necessis' et 'necessitas' et 'necessum' lectum est. 2 id gaudeo ut scilicet succurreretur Chaereae periclitanti.

nam

999

propter me plus

aliquid
raliter

dixit, quam se 'per me' diceret. 2 hisce meretricibus non adulescentibus et item plu-

suo more,

ut

'audaciam meretricum specta'

(v.

(v.

994i

et 'non perpeti

meretricum contumelias?'

48),

1000
1001

nam iam diu aliquam c. q. s. nota 'causam' pro occasione. QUAM OB rem insigne aliquid faceret manifestius hoc 1
Menauder explicat iampridem infestum meretrici senem propter corruptum ab ea Phaedriam, nunc demum se inventa occasione vindicaturum. 2
intulit

quam ob rem quamvis dixisset 'causam' 'quam ob rem'. 3 insiqne aliquid magnum et nobile

facinus. 4 faceret is n. r. idiaTiK&g dixit.

1002
lut

numquam edepol quicquam iam diu Pythias egreditur veirrisura Parmenonem, ut ipsa putat; egredi autem a poeta

227
cogitur,

ut

doceat

populum, quid intus egerit senex; 2 ergo

loqui posse. 3
velis,

persona cachinnans inducitur quaerens Parmenonem aspectuque

eius ob

nimium risum vix

est

numquam edepol
velis,

q.

rarum
1008

evenire

quod

et

quod maxime

est

rarum magis.
iNTRo

AD Nos

V.

E.

noH gressu errans nec

'solae'
alibi

via, sed

animo

et opinione,

1004

MiHi SOLAE RiDicuLO

recte;
V.

F.

regulariter dicitur
'alterae

'soli',
a.'

nam

'solae'

antique,

ut

dum

n.

f.

(Heaut.

271).
1

1005

QUiD Hoc AUTEM ridcntem

id.

miratur Parmeno. 2 nunc id

PRODEo propter
1007
1

QUiD RiDES PERGiN ex huius verbis ostendit,

quam multum
est

rideat petulans puella. 2 perii proprie hoc

verbum
V.

<^eius>,

quae lassa
1009

sit

ridendo.
V.

NUMQUAM POL HOMINEM STULTIOREM

tas'

N.

pOStquam

'rogi-

<^dixit>, quasi narratura videbatur, <;;sed>

rediit

ad

insultationem.
1010

Quos LUDOS PRAEBUERis

i.

ex srrore

dentis constrictum fllium se offensurum in

1011

AT ETiAM PRiMO

c.

ET

D.

c.

H.

metu nimio senis credomo meretricis. haec omnia slc in scaena

et

pronuntiata sunt, ut risu interrumpi verba puellae viderentur,

maiorisque insultationis est,

ante de
1012
1

si

is

qui fatigat alterum dicat se

illo

multum

sensisse.
dicit,

QuiD -iLicoNE CBEDERE non ideo hoc

quod personae

suae fldem deroget, sed quod res incredibilis fuerit

persuaserit,

quam

illi

aut certe

si

credendum

fuerit,

non statim neque

examinata neque facta

2 iLicoNE
c.

rei cognitione.

obiurgatio de tempore.
F.
fleri

1018

AN PAENiTEBAT
dicit,

illud

quod supra, a

stulto, hoc

quod

nunc

a malo

potuit; illud ab imprudente, hoc quod

peius est,

a sciente.

an

p.

f.

parum videbatur;
(v.

ipse alibi

'quantum hic operis

1014

flat

paenitet' (Heaut. 72); Plautus in Trucu538).

lento 'paenitetne te quod ancillam solam?'

1

ni

miserum
alterura

e.

I.

p.

I.

duo

obicit:

unum quod male

con2
et

suluerit,

quod prodiderit male consulta sua;

dicitur eius qui

bene 'indicares',

nam indicium

una peccaverit.

228
1016
1014

NAM QuiD
dicit

I.

c.

adulescenti scilicet.
I.

3 Ni MisERUM ET

p.

I.

ad invidiam Parmenonis

miserum
ait

adulescentem eo inodo, quo luno

Venerem accusans

'an miseros qui Troas Achivis obiecit?' (Aen. 10. 89) sic

enim

agimus, cum
sceleris

ab

his,

qui falso rei sunt, in auctores

culpam

removemus.
EST

1016

QuiD

lAM scis TE

p.

hoc non

')

stupentibus dicitur ac

fatentibus culpam.

1017

HEM QuiD

D.

p.

nunc deinura

intellegit

Parmeno

se esse

delusum. 2 etiam rides apparet

eam ex huius stomacho

vehe-

mentius cachinnare.
1018

Nos iRRiDERE superbius dixit,

1

quam

si

diceret 'me'.

1019

siQuiDEM iSTuc iMPUNE

H.

subauditur 'tuum nimium'. 2

VERUM
1020

irridentis interrogatio est.

SED

iN

DiEM iSTUc

p.

E.

F.

Q.

M. in

longam dilationem.
significat.

(a)

a Unde dilatio est dicta diei prolatio.

1021

Tu lAM

p.

'iam'

nimiam velocitatem

3 NOBiLiTAs duas res significat simul: et cogis facere flagitia et facientem indicas.

1022

UTERQUE

E.

I.

T. E.

nova

et

mira tormenta, quae pro exem-

plis

narrantur aut quae documento sint ceteris ne delinquant,

dicuntur.
si

exempla

2 Et 'edent' et 'edet' legitur; si 'edent'

figuratum est;

'edet'

rectum.

3 Et p!us est 'edet'

quam

'dabit'.

1028

NULLUS suM hoc secum Parmeno. 2

slQtoviK&g
et
iisza(poQtKS)g
:

mc

pro illo munere

CETT.

pro munere et honos muneri-

gerulis praeberi solet.

1024

EGOMET MEO

I.

M. QUASi

soREX H. PERii proprium soricum

strepere magis,
se intendentes

est vel stridere clarius

obrodunt frivola; ad

quam mures vel quam vocem multi

v.

cum

quam-

vis per tenebras noctis transfigunt eos: Plautus 'confossiorem

te

faciam soricina nenia' (Ba.

889); 3 nunc rep6tit prover-

bium

in eos qui ipsi se produnt. (a)

2

QUASi soRKx HODiE PERii quia latere potuit nec occidi, si 3 a quia sorex non facile caperetur, nisi emitteret vocem Doctu.
taceret.

')

Pro

non corrigendnm

videtur 'iam';

cf.

Wessn.

in var. lect.

229

7.

1025

QuiD

NUNC QUA SPE AUT Quo coNsiLio Huc iMus leminiiniliti

scere hunc esse, qui

te

supra dixerit de Thaide 'iam

tibi
;

dudum
auc-

amat'

(v.

448) et rursus 'iam haec

aderit

s.'

(v.SlDethinc
railiti

videbis,
tor est

quos exitus habeat assentatio

nam idem
cum

summae
invitus

desperationis

et

animadverte quod semper a

et supra,

mensa
nitur,

abstrahatur;

nam
ut

ad litem ve-

ex verbis Thrasonis manifestum est Gnathonem invitum

ubi
dicit

sequi,
in

'hancine

ego

contumeliam tam insignem

cett.' (v.

771).
et

2 Et bene 'qua spe aut consilio',

tamquam

omnia expertus
tuendus.
3

nec muneribus gratus nec terroribus meq.

s.

quid nunc

a.

q.

g,

parasitus intellegit quid

agat miles, sed ad hoc inducitur interrogare militem, ut populus audiat, quo consilio veniat ad Thaidem. 4 quid nunc qua
SPE
cae
ipse

summa
ad hoc,

desperatio
ut

est

apud militem reconciliandae ami-

aequo animo ferat admitti Phaedriam,

dum

quoque recipiatur;
est.
T.

nam

neuter in flne fabulae contris-

tandus

5 QuiD iNCEPTAS audaclae.

incipere magnorum lacinorum

belli

est et

1026

UT THAiDi ME DEDAM post indictioncm

et instructio-

nem pugnae
victi

quid sequatur nisi deditio superatorum? 2 et fa-

ciAM QUOD lUBEAT propric,

nam

in deditone victores

iubent,

obsequuntur.
Qui minus
q. h.

1027
in

et hic

Terentius exprimit consuetudinem,

et

qua ignavis rationes criminum

sic et

exempla suppeditant;

nam
nae.

supra de Pyrrho

(v.

783). 2

omphalae Lydiae

regi-

Omphale Herculem servientem

sibi

etiam ad laniflcium

compulit,
gittis,

cum

ipsa calathum et coJum cultusque femineos sa-

clava, leonis
3 SERviviT

tegmine mutavisset. omphalae subaudituF 'ego serviam Thaidi?'

s.

1028

UTiNAM
2

TiBi coMMiTiGARi V.

c.

commitigari

est tun-

dendo deprimi atque deponi.

.

corporis dicere

sANDALio CAPUT plus dixlt 'caput' quam aliam partem calciamento caput. ^) verberari. 3 Et mire
:

')

Cum

Stephano corrigendum videtur: 'quam

si a. p. c. diceret'.

230
1029
PER[i QuiD
virili

HOG AUTEM EST MALi eunuchi habitu Chaerea, sed

prosilit

confidentia

et

militem velut novi rivalis terret

aspectu.

1080

HixNc EGO

NUMQUAM viDERAM

ideo

Chaeream miratur.

8.

1081

poruLARKs ECQUis ME viviT

H. F- hic

persona Chaereae est

;

fervens gaudio ut adulescentuli et in prosperis rebus

2 (o po-

PULARES
tiis,

E. M.

v. H. F.)

non mirum
id

est, si

insane exsultat nup-

qui

iamdudum

ob

solum, quod vitiaverat virginem,

iuterrogavit et respondet sibi.

laetabatur.

1032
2

NEMo HERCLE QuisQUAM

ct

NEMO
cui

H. Q. TtaQekKov tertium.
G.
c.

1033
1034

TAM suBiTO TOT

'tam' qualitatis

'tot'

quantitatis est.

QuiD HiG LAETUs EST invcnta persona est, propter

hic narrat Chaerea, ut
et

quam

gesta

populus

et

miles instruantur et sciant,

quid intus gestum

1085
1

sit.
i

iNVENTOR iNCEPTOR <Cperfector>

audacis,

nV

sapientis est,

incipere
ditis

perficere

constantis: ergo plena laudatio

est; 2 et constat

hoc Chaeream laudative dicere,

est

nam

in sub-

solum consilium attributurus

G.
GvKXrni^tiftg

Parmenoni. 3 scis mb
'scis

iN

QuiBUS siM
:

est; 4 et nota
aQxc^iaiiog.

me' cum

suf-

ficeret 'scis'

5 (a) et est figura

'me'.

Ergo abundat

1036

scis

PAMPHiLAM MEAM amatoric

3

dixit

'meam',

(a)

id est

quam amo.
scis
s.

inventam cognitam. 4 givem deest

'esse'.

M. deest et 'esse' (a)

1 a vel potius 'sponsam meam'. 5 a et est 'sponsam' nunc participium.

1037

AUDiN Tu HiG QuiD AiT hoc vultu mutato

1

et

conturbato dicitur.
quia mari et

1038

amorem omnem

i.

t.

bene

'in

traoquillo'

tempestatibus nimia amicae mobilitas et instabilitas comparatur; sic Horatius 'simplex munditiis heu quotiens fldem muta-

tosque deos
1039
1038
2
1

cett.'

(c.

1.

5.

5 sqq).
OSt,

THAI8 PATRI SE COMMENDAVIT CETT. hOC

nuptias.

QUOd profuit

Phaedriae.

UNA EST DOMus propter Pamphilae

231
1039
2
iN

cLiENTKLAM ET FiDEM

'iii

clientelam'

ut ametur, 'in

fidem' ut defendatur.

1040

FRATRis iGiTUR
dera
sit

T.

T.

EST

bene

'tota',

ut ne ex parte qui-

militis.
p.

1041

MiLES

p.

sunt

gaudia ex nostris bonis, sunt gaudia ex

aliorum malis, hostium aut inimicorum; ergo utrumque genus

gaudiorum complexus
1042

est.

viSAM
ruri est

D.

bene 'domi' quaeritur amator exclusus,

in foro.

nam neque
(v.

neque

1043

PERPETUO PERiERiM quia

illud

periisse supra
p. p.

1029)

temporale videbatur. 2 quin ego nunc

hic

iam

militi nec

serviendi amicae, ut videt, praebetur locus.

1044

siNE DUBio opiNOR

'te

perisse'

pro certo confirmatur pesup6iu-

riisse miles, ut post tot

plice patiens rivalis

wogrjaig

munera ex desperato supplex, ex exsistat. 3 quid commemorem primum

laudantibus,
Cicero
ubi

oratoria

familiaris

'unde igitur
et

potius incipiam?, (Verr. 4. 8); hoc

autem

fit

omnia

magna

videntur et paria.
I * siNE DUBio opiNOR qula non quis dicitur perpetuo periisse; quid enim opus hac exceptione est, quando nemo ita perit ut temporaliter pereat et postea flat non perditus ? correxit parasitus stulti dictum ^nilitis, non illum 'perpetuo' sed 'sine dubio' periisse.

1045

illum

q.

m.

d.

c.

attribuuntur

personis consilia, facta,

casus,

orationes:

ergo hic laudatur

consilium Parmenonis,
(a)

factum
1

Chaereae,

casus

fortunae,

oratio

senis. 3

illum

Parmenonem
a
id

scilicet.

est

vita
est,

hominum:

factum

c. tria sunt in successus; consilium animi corporis, successus fortunae

eventus.

* illum qui mihi d.

consilia,

facta,

1047

'

QUAE TOT RES CETT. eunuchum

virginis,

pro quo duceretur, comvitii

mendationem
1048

absentiam meretricis, occasionem

,

inferendi, patris
1

interventum
F.

nuptias.

AN MEi PATRis
erat

ET PA. etiam patri irapertienda laus est;

'festivitatem' <jdt 'facilitatem'^
obstitit,

nam non

transeundum

quod ut festivus amori non

FESTiviTATEM laotitiam
2 Et
,

quod ignovit ut
(v.

facilis.

ut 'festivus dies est'

in dictis est,

560).

festivitas

facilitas

in

animo

et factis.

1049

Di

VESTRAM FiDEM

cito

intervonit Phaedria, utpote qui

domi

erat.

282
1060
1

QUAE NARRAViT nimius

2

aflFectus in

utiamque partem

defec-

tus orationis amat.

Ergo

^Ueiivic;

est, deest

enim

'gaudia'.

lOSl

SATis

CREDO

sic dici

vota agentibus solet; recte igitur huic

dicitur cui fient nuptiae 'gaudeo', et ille sic respondet,

cis

utami-

gratulantibus decet, id est 'credo', ideo autem, quia multi

se fingunt conlaetari,

cum
2

invideant, gaudere

cum

doleant.

1058

MiHi

iLLAM

L.

scilicet

amatori eius; et 'mihi' pronuntia-

tione

iuvandum

est.

perii

quanto minus spei est

t.

m. a.

hic vero est ardor insanissimus, ut Vergilius 'formosus pastor

C. a.

Al., delicias

d.,

nec quid

s.

h.'

(Ecl,

II

1).

Et profecto sic est: sapientes spe coguntur, stulti forma tantum.

3

maximo

ad amorern

1064

OBSECRO gnatho in te spes est mire quasi desperatis omabiecta

nibus auxiliis
vis

nimis supplicatio inducitur.

(a)

2 quid

FACiAM non est hoc interrogantis sed ostendentis non essc

a

quid faciat.
1

nam

et 'obsecro' et

'Gnatho'

id significat et 'in te

spes

est'.

1066

PRECiBUS pretio nihil militi superest praeter

precem
quam

ut

victo

eant,
velut
zb

<Cet> pretium ut diviti; ut persona eius cum enigeri

<[voce>'
afflicta et

vide igitur,

sic res

^).

2 precibus pretio aGvvdEzu

'haeream'
et

ultimum genus
diflScile

desperantis

haeream tandem beneficii est. 6 et hoc credentis: 7 [tandem] non est adverlassa pronuntianda sunt. 4 ut
significat.
alibi

bium temporis, sed nunc saltem

3

PBETio varie,

quia

dixit 'precario' (v. 319). 5 Et in

parte aliqua non

'in

parte' dixit, ne
*),

aequa intellegatur.
signifi-

1066

novi te deest 'perfeci'

sed ubique gestu plura 2 difficile est vultu

est.
'si

cat miles utpote

infantissimus.

et pro-

nuntiatione et asseveratione firmandum

3
si

QuiD coNLiBiTUM EST ^WeiivK; pro

quid

c.

e.,

efficis'.

1067

QuoDvis DONUM PRAEMiuM A ME OPTATO, 'donum praemium'

est

munus praemium
et
D.]

alii

vero affrvdiTog pronuntiant primo

:

'donum'
[QuoDvis

sic

'praemium' quasi

unam partem

orationis: 6

'donum' petito ut a largo homine, 'praemium' ut

pro claro facinore.

')

Wessn.
Codd.

in

App.: fortasse 'communicetur'.

')

'p&rfeci' vel 'perfici',

Wessn.

ccrr. 'perfecisse',

malim

'perficis'.

233
2 Sed donum praemium dis datur, munus praemium hominibus; nam separatim donum deorum est, praemium virorum est fortium, munus hominum. 3 Et donum munusque tam ante factum quam post factum datur, praemium non nisi post factum est. 4 Donum voluntarium est, praemium debetur. 7 quodvis d. p. donum optato, obquod praemium accipias. 8 * pkaemium a me optato totum militariter,

nam

et

optio

dicitur et

optari

a militibus, ut 'vir

fortis optet

quod volet praemium.'

058

SI

EFFICIO HOC POSTULO UT MIHI

est

TUA DOMUS TE PRAESENTE AB-

SENTE PATEAT proverbiale

deorsum', 'ultro
cito'

'praesente absente', ut 'sursum

(a)

et

cetera huiusmodi.

a quod 'fanda nefanda',

'iusta iniusta', 'digna indigna', 'velit nolit'.

1069

iNvocATO UT siT
(a)
1

L.

'invocato'

non vocato,

id est avzo-

(idrcog.

'in'

etenim

et

auget

et

minuit dictionem. 2 invocato male

sit tuj

intellegunt

precibus vocato, cum

auxoiudTUj, id est

etiam non invitaio: quin ultro venire debeat in suam

domum.
^)

1060

Do FiDEM iuro, confirmo, spondeo. 2 AcciNaAR non quia

est,

facile

quod negavit supra

(v.

1056), sed suis votis paraet 'accingar' dixit:

situs adductus est

sic
u.

^Cad^ conandum; ideo

in

enim dicimus
0.'

magnis rebus suscipiendis, ut 'accingunt

et sine timore,

(Aen.

2.

235).

1061
et

SALVETE supplex sine gratia

infestus.

modo inimicus

tu portasse quae hic facta sient nescis hoc

et minaciter adulescens.
diceret. 2 con-

totum superbe
1062
1

scio

compendiura poetae ne rursus eadem

est 'conspicor.'

spicoR
1063
1

commune verbum

voBis fretus et hoc stulte: quis enim et rivalibus et

ini-

micis

fretum esse se dicat? deinde

avKnoXovdog

et

vitiosa

responsio est: nisi enim addideris 'sum', erit soloecismus con-

veniens

loquenti,

impolito

homini
est. 8

et

militi.

scm quam

f.

'esse debeas'

subaudiendum
tibi'.

miles edico hoc

tibi et con-

tumeliose 'edico hoc

(a)

3 a et proprie ut militi 'miles' inquit 'edico'.

1064

si

TE iN

p.

0.

HAC
sit:

id

est

casu invenero,
quod dicas mihi,

et 'in platea'

inquit,

non

'circa meretricis fores'. 2

quod dicas mihi aut deest

(a)

'non <^est>', ut

non

est

aut 'quod

^)

Vide ne coirigendum

sit 'quia non'.

284
dicas mihi' pro 'ut dicas mihi', uL sit 'quod' pro 'ut';
(b)

cer-

tum
1065
1

est autera

veteres sic locutos esse.

2 a id est nihil est. b aut 'quod' pro 'quid

enim dicas

mihi*.

ALiUM

Q.

(a)

'alium' hoc est:

(b)

non quem tu putas, hocest:

:

alium,

non Thaidem.
in

peristi ordo est

<;si

te>

post

umquam
1

platea
(a)

oflfendero

hac,

peristi.

3 heia interdum

hortantis est.

a aut 'alium' pro 'quendam' posuit, ut sit quendam quaerebam, id est aliquem; aut. b sed si 'aliam' diceret, neque commode neque eucpuuvujt; loqueretur, praevalet enim masculinum genus. 3 a ergo nunc 'heia' correptionem significat.
:

1066

VESTRUM suPERBUM absolute ut

'pol, Crito,

antiquom

obti-

nes' (An. 817).

laudavit,

NON coGNOsco VESTRUM TAM sup. locutio adnotanda. 2 Mire ut persuadere potuisset. 3 v. t. s. nove 'vestrum superbnm'. 5 Ergo subaudimus vel 'ingenium' vel 'animum'
1

vel 'raorem' vel 'institutum'.

1067

PRius A.

p.

mira insinuatione

agit,

qui non ut consen-

tiant,

sed ut audiant paucis, petit. 2 Bene 'prius', quasi non

obstet,

quominus faciant quod

velint;

tum deinde quod

'si

atten-

tionem excitat, addidit

'paucis',

deinde

placuerit': facilius

enim

flectitur,

cum quo non pugnamus,

ut consentiat.

3
tat

PRius A. p. 'prius audite' quod <Cdicit>, fiduciam ostenpersuasoriam rem dicturi.

in

1068

tu concede paululum istuc thraso Thraso hoc

accipit
et

bonam
si

partem
precetur
sibi,
si

ideo
se

paret;

putat enim vel turpe esse

suo nomine
in

audiente parasitus, vel incongruum

os prae.sens a Gnathone laudetur. 3 istuc thraso

non ad se vocat, sed locum ostendit, quo abeat atque concedat.

1 * audiamus bene non 'faciamus' sed 'audiaraus' dixit, prima oratoris impetratio in mala causa audiri meruisse.

nam

1069

PRINCIPIO

EGO VOS AMBOS CREDERE H. MIHI

V.

V.

Vidit

neqUS
in

se <Cesse>> odio
militis

neque offendi animos audientium <;nisi>

in

nomine; ergo oratorie pro eo homine

quo non offenditur posuit.

quo offenditur

eum
1070

in

2 Hic a

persona discessit et rem non odiosam pro perodiosa

id

supposuit,
1

est parasiticam pro aemuli

ID

amore
M.

et

commodo.

ME HUIUS QUICQUID FACIO

aut
'est',

FACERE

'rei'

ut

sit:

me

huius

quicquid

est

CAUSA MEA deOSt quod facio, id

facere

maxime causa mea.

:: .

235
1071

VERUM

si

iDEM voBis

p.

multum
i.

altulit ad

persuadendum

non esse

militi

commodum

admitti militem, sed ipsorum esse

e.

commodum.
magis
1072
1

vos non id facere

oratorie et

secundum

iusinuationis praecepta sic dixit;

flectit

nam

reraittendo et dubitando

animos, quam

si

aperte ac pertinaciter asseveret.

MILITEM EQO RIVALEM RECIPIENDUM CENSEO artificiOSe Satis

intulit

semel

omne quod durum

sit

dictu ad

persuadendum

erat:

nam quod
sic
E.

'militem' et 'rivalem' dixit, ad

eam rem
et

valet ut

magis admittendus
dicentis
R. R.
c.

quam excludendus;

simul fiducia
2 militem
facta trans-

parat

animos ad audienda quae

dicet.

rivales dicuntur aemuli de mulieribus,

feris bestiis,

latione nominis a

quae sitientes cum ex eodem

rivulo haustum
niunt;
(

petunt,

in

proelium contra se invicem ve'sin erit

sic

Cicero

pro
* * *

Caelio
*.

ex

illo

fonte rivulus'

9)

et

Homerus

3 censeo <<vide>> virtutem poetae

non
pro
est,

dixit 'peto' sed 'censeo',

tamquam

illis

iam consulat, non

usus
ut in hoc ipso

milite

agat; 4

(a)

quod

'ego' addit nunc, eo dicto

quo

uti solent qui plus in negotio vident,

pronomine

consiliarii auctoritas inesse videatur^);

iurisc. 'ego

nam

sic in
.
.

Phormione
'ego sedulo

quae

in

rem tuam
. .
.

sint ea velim facias'

hunc dixisse credo'

449, 45B, 457).

'ego amplius deliberandum

censeo'
4

(v.

* MiLixEM E. R. considera quo vultu hoc dicendum sit, et intelleges et 'militem' et 'rivalem' et 'recipiendum' et 'ego' et 'censeo' quanta significent; non enim dixit 'Thrasonem' sed 'miUtem' quod ad stultitiam vaiet nomen ; nec 'socium' sed 'rivalem', quod ostendit, quandoquidem rivalisin meretrice capiendus, hunc potius eligendum; nec 'non excludendum' sed 'recipi^ndum' dixit, ut et ostenderet adeo prodesse, ut etiam de industria retinendus sit; et non 'volo' aut 'rogo' sed 'censeo', ut consiharius,

non parasitus videatur

loqui;

nam.
significat aut
est.

1078

coGiTA modo 'modo' aut

poris est

tantummodo

tem-

adverbium; 2

et

simul incerta distinctio

1074

et libenter vivis id est: bonorum ciborum es atque edax.

supPEDiTAEE possiT siNE suMPTU Tuo aut pro 'suppoditari'
aut deest
'se',

1076 1077

ut 'accingunt

0.

0.'

(Aen.

2.

2.35).

AD OMNIA HAEG MAGIS OPPORTUNUS NEC MAGIS EX USU TUO nemo est locutio est ex negativis tertia, ut 'agrum in his r.
1

*)

Vide Wessn. in

var. lect.

236
raelioroin

neque

\n\

nr.iioris

nerao

h."

(Heaut. 63). 2 maqis kx

usu pro
1078 1079
2

'utilior',

magis opportunus pio 'opportunior'.

liivOS,

1 NKMO KST llOC OSL 'OX USU tUO'. 2 HABET c^UOD DET ut ET DAT NEMO LAROius ut liboralis.

iNSULSus sine sale et sapientia.

(a)

6 fatuus inepta

lo-

quens; a
piiae
est'

fando

'fatuus' dicitur

inde Fauni

Fatui

et Nyra-

Fatuae
verbis

vocatae

sunt.

fatuus est insulsus

atque
etiara

'fatuus'

ac dictis,

'insulsus' corde

aniino; tardus
intellectu
tar-

'tardus'

corpore

ac merabris;

quaravis

dos dicamus, qui

ut ea
vitia

stulti sunt; 8 sed

melius est sic intellegi,

dicere

videatur,

quae inaraabilem faciant etiain

aut verba commendant,

divitem largumque amatorera: nara

ut 'pendetque
i.

narrantis ab ore' (Aen. 4. 79), aut sapientia

gratum

facit, ut 'raulta viri virtus iiaec

animo' (Aen.

4,

3).

(a)

11

fatuus est insulsus

bus pendent; sed
et

quae nunc addit non ex superiori-

cum

superiora valeant plurimura

potuit obesse rivalibus
'fatuus',
f. e.
i.

nam quia
haec omnla
'insulsus',

dives et liberalis,
in
railite

bona

corrumpuntur, quod

quod

quod cetera quae ipse persequitur. 13

vitiorura

hoc pro acervo

cura

quadam

vultus

improbitate prolatura est, quo

raagis res in raedio posita esse videatur.

1

stertit plus dixit 'stertit' quani 'dormit'. 5 noctesque et dies plus significat quam si <diceret> 'diebus et noctibus'. 9 * Sed mihi videtur fatuum
litate.

fatuus hoc 3 tardus

est 'opportunus'. 2 a aut sine

in

saltu ac

faci-

Venerem

scilicet. 4

dicere, qui

tantum glorietur et blandiri amicae nesciat, insulqui non sit salax et cupidus coitus, tardum qui non facile explicet Venerem, quae res meretricibus odiosissima est. 10 F. I sunt qui fatuum animo putent, insulsum dictis, sed male; nam Fatui di quoque sunt, qui et Fauni dicuntur, et non stulti sed multum fantes id est loquentes. 12 f. est i. haec bene adduntur, quia <;quod> dixit 'et habet quod det et dat nemo largius' (v. 1078) ad eam rem valebat, ut amaretur miles a meretrice et praeponendus esset omnibus: sed ingrata sunt mulierculis maximeque lascivis haec omnia quae subiecit.

3um

1080
1081

UBi velis
1

quandovelquandocuraque.

QuiD AGiMus initiura consensionis dubitatio est eius, qui

negaverit. 2 hoc etiam deest ^^'est'^' vel 'habet'. 3 quod ego

parasitus scilicet.
4

pRiMUM PUTO 'primum puto' quasi parasitus.

1082

accipit

homo

alit,

pascit, invitat,

ut Vergilius

'illos p.

237
rex accipiebat
alteruni
i.

a.'

(Aen.

3. 353),

nemo melius prorsus horura

apparatum

indicat, alteruni copiam.

1088

MiRUM

Ni ILLOC H. Q. p. 0. EST faccte dixit adulescens rei

parcus et qui putat

fefellerit

amorem

sine

damno

esse oportere quique

meretricem, non solum eiciendum non esse militem

sed quovis
hic,

modo sustinendum
sit.

ac perferendum: 3 (mirum cett.)

inquit, eiusmodi est, ut etiam

cum mala

condicione pa-

ciscendum

4 idem ego arbitror iam opus fuit consensio-

nis praecipue Phaedriae, cuius res agitur;

nam

ita et

servata

persona est tarde consentientis amatoris.

2

MiRUM

Ni
,

I.

H. obtinuit parasitus
'qiiid

deliberatum

ut

agiraus?', post

iam quod negabatur: primo consessum 'mirum nicett.'

2

1084

recte facitis gratiarum actio

est.

unum etiam vos oro

suasque partes circa

subtiliter etiam parasitus hic se adiungit

hos
1086
1

agit.

SATis Diu lAM HOG

serpat etiam in
2 Hoc
afflicti
s.

SAXUM V. vide quemadmodum paulatim horum assentationem ex vituperatione militis.

v.)

voLvo proverbium in eos, qui in extricabiii labore

s.

sunt, 4 (h.
3

velut Sisyphus apud inferos.

milite, et

Et

bene 'saxum' de stulto

iN

ipsum <;se>
et

Sisy-

phum
1084
3 UT

fecit.

ME

VESTRUM GREGEM iam hos laudat

nimis parasitus
s.' (v.

est, si recordaris

eundem

dixisse 'facete, lepide, n.

'et

427).

1086

AT EGo PRO iSTOC subaudimus

2

sum

hic',

aliter

non ut

parasitus.

phaedria et tu chaerea ambos nominat, quasi

ceteris rebus

legibus paciscantur.

1087

HUNc comedendum cum

summus

poeta etiam

.fidem ostendit amicitiae parasiticae exemplo Gnathonisdemilite

loquentis hoc modo. 2 propino facete dixit ut parasitus et qui

de convivio loqueretur.
1088
1

DiGNUs est haec verba ultima longi sermonis eiusmodi

sunt, ut haec miles audiens laudatum se esse et approbatum

existimet. 2 ubi vis honoriflce revocat ablegatum

cum

iniuria

dicendo 'ubi

vis',

quia 'accede" imperativum erat.

3 Et 'ubi' nisi

quando
et

intellexeris vitium est.

108

iSTi

te iqnorabant flgura Siloyic: ad utruraque enira per-

tinet, et
t.

ad laudem

ad <<vituperationera>. 2 mores ostendi

et

hoc ambiguura.

238
100
1

SECUNDUM FACTA ET
pro
(Ad.
'facta'.
vitiis

V.

T. et

hoc
(a

ccficpi^oXov

nam

'virtutes'
vir-

siooaviy.cbg

ponuntur ut
2
e.

'ornatus esses ex tuis

t.

tutibus'

176).

facta
v.
t.

e.

v.

proprie militibus adscriin

buntur

f.

amarior est ironia

vitiosos ho-

mines quam
1

veritas.
siet'

a 'nescis qui vir

FUi

et (Ad.

723).

1092

NUMQUAM ETiAM
significat,
uQx<iiGfia)

usQUAM 'numquam'
et
id

et

locum

et

tem-

pus
Tw

'usquam' locum magis; 3

'non

'numquam usquam'
est

pro

usquam',

est

nusquam. 4 quin me

OMNES AMARENT coutrarium superiori; quid

non
1098
fecerit
2
1

enim quod bene

quisquam,
hoc

si

in illo est, ut

ametur?
'Atti-

Numquam
E. et

pro non.
BiQtovfKag, ut illa

ATTicAM
dicit

quae supra (1090) 2

;

cam'
tia

veram

atque

germanam,
oiatores
et

quia et cultior eloquen-

Attica
1

dicitur et

summi

Attici

appellati sunt.
intel-

1094

PRAETER PROMissuM

hoc ad utruraque anceps est

vel

lectu gemino. 3 ite

hac comessatum ad militem

Thaidem.

quomodo acta post sunt omnia, cum mentio noctis non facta sit? omnia post cenam gesta sunt et non completa per rixam cena superfuit plurimum tem
4 Si cenae interfuit meretrix
poris ad

agendum.
HAC quo vocat parasitus? ad meretricem an ad cenam ut promisit 'hunc ego c. et d. censeo' (v. 1087)?

2 iTE
militis,

ADNOTATIONES
AD

SCHOLIA

ANDRIA
1
1

Prior

scholii

pars

est

ex

illo

genere rhetorico quod

in

praefatione
4.

p. IV

a Donato alienum esse dixi, et sic etiam breve

schohum

Altera

pars conficta est ad

Don. 3. Cum autem scholia rhetorica identidem excluserim, ab initio harum adnotationum succincte referam, quae de scholiorum rhetoricorum auctoscholii
ritate in

exemplum

commento
praeter

disputavi in

Mnemosynes
flne

fasciculis, vol.
p.

33
sq.,

(a.

1905).

(Vide

ibi,

conclusionem in

propositam

267

ea quae

de universo genere rhetorico p. 125 sqq., de Eugra129 sqq., de scholiis Donati vere rhetoricis p. 139 sqq., de scholiis Donati semirhetoricis p. 146 sqq., de scholiis rhetoricis interpolatis p. 229 sqq., de scholiis rhetoricis dubiis p. 255 sqq., de scholiis rhetoricis ad prologos p. 262 sqq.) Ex his praecipiias conclusiones hic repetam, addens simul scholia
exposui

phio

p.

illic

praetermissa.

Apparuit scholia vere rhetorica

Andr.
198.
26.
1. 1,

tur ad scaenarum initia et passim in ipsis scaenis.

236.
3,

Donati rara esse. InveniunAd scaenarum initia:

1.

375. 1;
in

1,

820.

2,

872.

Ad. 254.

1,

288. 3. Hec.

3.

Pho. 348.

ipsis scaenis:

Andr. 328.

4,

931. Ad. 929.

Pho.' 1016. Scholia

semirhetorica, quae interpretationi potius

notavi ad Andriam 35.
1,
1,

quam
282. 883.
2,

institutioni inserviunt,
284.
1.

1,

148. 3,

2,

312.
88.

5,
1,

367.
98.

1,

625.
144.

769. 2. 771. 2, 804.

160.
1;.

4,
2,

882.

1.

913.
1.

Eun.
1,

2,

666. 458.
1,

3,

691
2, 6.

864. 2,

1071.
996.

Ad. 53.
141, 480, 539. 732. 760.
1,

84. 4, 86. 2, 90.

3,

156.
3,
1,

2,

2,

481.

598, 806,
1,

Hec.
1,
1,

203,
2,
1.

237,

238.

1, 1,

361. 554.
1.

382.

383.
1,

387.
1,

391,

405.
727.
1,

541. 2, 548

560, 577.
3,

619.
3,

623. 3,
2,

Pho. 272.

2,

275

2.

281, 293.

352.

357.

359.

453.

1.

Qui artis rhetoricae minus gnarus est, haec scholia saepenumero mere
interpretativa esse crediderit.

Reliqua
schoUastis

rhetorica,

si

dubia
e

quaedam excipimus, uumero

rhetorum
iibellis,

fere

cc

prompta

sunt

in

quibus

fabularum

ANDRIA

240
'),

scaenae. quae huic disciplinae appositae erant

rhetorice in

usum

tiro-

num
modo

ilhistrabantur.

longiora et

Sunt haec modo brevia, duoruni triumve verborum, doctiora; in quibusdam scaenis abundant, in raultis
in

prorsus desunt.

Separatim tractavi scholia rhetorica ad prologos,

logi

quibus orator

vulgo partes agit defensoris Terenti contra Lusciura Lanuvinum. Hi proigitur

aptissimi

erant ad

artis initia tironibus tradenda.

Donatus

tamen prologos rhetorice non Andriae ad prologum schohis

1.
1.

tractavit, ut in singulis demonstravi.

ei
1,

Ex

concedendum

est

tantum

1.

2;reUqua:

4,

6.

3,

7.

4.

5,

6,

9.

18. 2. 22. 6, 24. 6, 26. 1 ahis debentur.

Donatus lectionem variara indicare

solet certa formula 'legitur ef,

lectio 'apuht'

et quid est 'secunda lectio'? Ipsa

('Magis'
1,

autem

nimis inepta est.

usurpatum ut 474. 3: sed adverbium magis

al.)

est. Cf.

742.2,753.
1 o

868,

Schohum

igitur satis

suspectum.
et 3 a.

a cum additamento 'non labore', compara similia mox 3 Vide quae de additamentis disputavi in praefatione p. xx.

2 de syllempsi rehquisque tropis et figuris in commento citatis vide fine huius editionis. 2a erablema notavit Wessner ^); est differentia falsa, cf. Mnera. 32. 4 214. lunxi schol. Donatea 1 et 2. 2a de schohis Donati adnotationes augentibus per particulas ergo, 6 nam, id est, aut, vel, sed, etc. vide Mn. 32. 287 322. 1 cf. Don. ad Eun. 688. 4. 7 2 schohum rairum; 'atque ideo' ineptum. Mn. 32. 219 sq. 3. 9 De formula 'non-sed,' aUcui magistro carissima, vide Mn. 32. 242 sqq. Sumpta est sane a Donato, qui eam iuste
disputationem in
adhibuit
60.
1,

135.

1,

145. 6, 439. 2,

al.

4.

5.

7.

8 vide de schoUis

rhet. ad v. 1.

3 notavit Wessner; corrigit schohasta Donatum, qui in 2 vituperare et vitio dare non distinxit. Unus interpolator esse videtur, qui differentias et verborum definitiones ingessit, mancas,
falsas,

ineptas,

ab

ipso pleruraque
p.

inventas,

Andriam

vitio dare, tamquam culpae vel dispUcentiae. Non minus audacter interijolator ipse finxisse videtur dififerentiam in praecedenti versu 7. 3, cum in Tusculanis nihil eiusmodi legatur; cf. 28. 4a 7a Mn. 32. 220. cf. Don. ad. Eun. prol. 44. 2 Schohura insulsum. 10 4Deschohis per deest videMn. 32. 300 307. 11 3 Vide Fairclough^) ad h. v. p. 72. 1*) et 2a pugnant cum Don. 3.

Mn. 32 14: 'Vituperare dictum est

pertinet,
(v.

214

245.

quas indicavi, quod ad De hoc verbo Nonius p. 39.

Terentius

8 et v.

15)'.

Praesertim Andriae et Hecyrae, quae schol. rhet. habent circiter 70 et 95, 21, AHeiphi 20, Fhormio 45. In Mnem. H. p. 229 sqq. singuia schoha examinavi. -) De emblematis et additamentis a Wessnero in editione inchnatis Htteris expressis vide praefationem p. xx adn. ') In ed. Andriae 1904, Boston et Ghicago. ) In textu p. -i pro 1 skd tamen corrige 2 sed tahen.
')

Eunuchus

241
11
3.

4 et 12 'non

1.

Haec
(i.

si

Donatea sunt,
or.'

in

commento

sic disposita fuisse sus-

picor:

ita

diss.
e.

ita

pro valde: caute, ne

Menandrum

culpare
dici:

videatur,

hoc

'ita')

adiunxit,

quod laudis

est; potuit

enim

quomodo ergo duae sunt?' Hoc est: nisi poeta addidisset 'ita', culpare videretur Menandrum, qui duas fabulas dedisset argumento non dissimili. De 12 2. 3. 4. 5 disputavi Mn. 32. 214 sq. Tres magistri aemulati sunt Donatum in definiendis his vocibus. De additamento per ergo in 5
cf.

Mn.
3 Ita
v.

32. 288, ubi

hoc praetervidi.
'quae

13

rans

fuerunt', compaPerplexa oratio hoc significare videtur: quae couveniunt debentur casui, nam T. ex Perinthia transtulit, quae iam sensu et verbis aderant in Andria! Hinc magistri con-

Ruhnkenius:
696:

commoda, quae apta

1

conveniunt

mores.

clusiuncula in

2.

Formulam *sic solvitur' adhibuit Don. etiam 274. 400. Hec. 634. 15 2 Semper Donatus verba et nomina iuterpretatur per duo vel tria 3 Vide supra synonyma; cf. 33. 2, 40. 6, 56. 1, 65. 2, 82bis, etc.
14
ad 16
17
1
8. 3.

et

2 iuxta Don.

3.

De

his scholiis

minus

recte statui in Mn. 32.

220.
1

2 et 3 notavit Wessn.

'Quidam quidam' vide quae disputavi de Donati fontibus in meo') p. 165 sqq., ubi p. 167 h. 1. tractatur. Ceterum attende Donatum in interpretatione aliisve rebus dubii,:. quaestionem ambiguam proponere sed raro dirimere aut suam opinionem enixe tueri, cf. 55. 2,
libro 56.
2,

57,

81.

3,

102.

2,

etc.

Portius tamen invadit

nonnumquam

in

adversarios, veluti 36. 4. Vide infra ad v. 102.

2.

3 inepta;

cf.

939.

1.

18 22 24
in

la additamentum per Sa haustum ex Don.

'sed' corrigit
4.

Donati observationem.

2 prorsus falsum et ineptum. Formula 'quasi dicat' sim. frequens est scholiis spuriis, cf. 25. 3, 74. 2, 86, 249 etc. Postremam partem
ergo
2ffl
f.

'vos

f.'

ahus est magistri, quem notavit iam Wessn. Mn. 32.

288.

rhet.

23 24 25
26
27

falsum. Spengelius recte:

'noscant zu horen bekommen'.

'pro'.

7 scholium mutilum. Wessn. pro 'per' dedit

2 'Sunt qui' vide libr. meum p. 168. 3 falsum. Vide supra ad 24. 2. Wessn. notavit emblema 1 fortasse a magistro confectum e Don. 9. 2.
3
cf.

'est

ergo

q. a."

Wessn. in Appendice. Scholium Donato dare veritus sum. CitaNonio 290. 31 et a Servio ad Aen. 2. 357, qui interpretantur: excludere. Porphyrio ad Hor. C. 4. 15. 17: exiget nuncexcludet significat, quasi etuu aget. Eugraphius ed. Wessn. p. 6: foras mittendae. 28 De scholiis ad hunc v. disputavi in praefatione p. vii. 6 De personis protaticis vide Euanthium HI 2 et schol. ad Hec. 58,
tur

versus a

Pho. 25.

^)

De commenti Donatiani ad

Ter. fab. origine et compositione. Lugd. Bat. 1907.

16

Karsten, Com. Don.

ANDRIA

242
1

parum opportuna, cum ea, 4a notavit Wessn. Differentia est h. quae coqui auferri iubentur a domino, non sint *quae cura fastidio cernimus', scilicet obsonium a foro reportatum, nec per se vera; cf. Livius
5.

39.

11 'sacra publica a caede

auferre', aliaque similia.

Non

inve-

apud Grammaticos vel in Glossariis, debetur igitur interpolatoris 6a notavit Wessn. Mn. 32. 392. ingenio: cf. supra ad 8. 3. 3 De figura TrapeXKov vide ad 3. 2. 29 4 'Ut' vel 'quemadmodum diximus, notavimus' 1 Notavit Wessn. sim. praesto sunt tantum in scholiis imitatoris. Cf. liber meus p. 158 sqq. (= Mn. 35 p. 158), ubi tamen hunc locum praetermisi. De 'dictum
nitur
puta' vide interpretes Speng. et Faircl.

30
1

a et 5 a notavit Wessn.
Aliter

Mn. 32. 215. Etymi auctor Probus esse videtur, Gr. L. IV 47. 405. 3 et 4a: de additamentis per 'deest' vide
;

praefat. p.

31

xx et Mn. 32. 300 sq. ad Eun. 209. Don. ad. Hec. 123. 3; abstinet ille fere a differentiis si non utraque vox in textu est. De differentiis Andriae suspectis cf. Mn 32.
214 sqq.
1 1

33 34

Nihil tale hic ostenditur. Cf. 30. 5 a.

et

2 Utrum
1

ex his Donato cedendum

sit,

est

quod dubites

Equi-

dem

censui

loquaci interpolatori

dandum

esse; Mn. 32. 215. Cf, Don.

ad Eun. 476 de- taciturnitate.

Brevem sed acutam Donati adnotationem 2 Eugraphius

didit:

p. 8 sic red-

36

36

37

38

compleat quae mandat, taciturnitas autem necessaria videtur, ut ea celet'. Interpolatoris scholium ignoravit. 4Mn. 32. 301. 2 et 3 o 4 Eugr. p. 8: ... dedit ei continuationem praestandi. pugnant cum Don. 3 et Eugr. ibid. 5 'Mire' est laudatio satis modesta, qua sescenties utitur Donatus. 1 Defenditur opinio, quam Donatus impugnavit in 3. 2 bona differentia, sed haud scio an Donato iuxta 3 concedi non possit. 4 falsum; multum abest ut Sosiae hoc imputetur. 1 et 2 unum schoUum efficiunt inane et garrulum; Mn. 32. 226. 4 'quia libertus ad aliquid dicitur', vide Probi I. A. IV p. 119, Don. ibid. 374. 430. Prisc I 6. II 218. Ceterum 4 impugnat, 5 probatDon.3. 3 Cf. Eugr. p. 8 sq. ad v. 35, 37, 38 '). 1 a et praesertim 2 a falsa

'nam

fides est ut

et

inepta esse reputanti facile apparebit.

nihil

3 a stulta imperfecti inter-

protatio,

eiusmodi ostenditur.

3 b eiusdem scholiastae adnotatio

non minus

falsa ad exemplum Vergili Donato citatum. a De hoc scholiorum genere, quae non ad Terentium sed ad Donati adnotationes pertinent, vide praef. xxi ibique Sabbadini. Similia le-

guntur 271. la, 469. 3a, 622. 1 a. 939. Eun. 210. 2. Ceterum araant aflirmare scholiastae aliquid 'osten di' a poeta quod nequaquam ostenditur. 1 Eugr. p. 9: ipsum 'pretium' dixit libertatem. 39 Perplexa scholiorum. collectio de duabus sententiis 'in meraoria 40

')

In fine scholii 3 p. 8 pro 'Vergiiium' lege 'Vergilianum'.

243
et 'haud muto factum'. De priraa sententia schol. 1 Donato quo discrepat 5, continens hanc miram differentiam nos oblivisci posse quae scimus, numquam quae memoriae mandamus! (cf. supra ad v. 8). De altera sententia, praeter lectionem variam in 6, quinque schoUa leguntur. Donato adsignavi 2 coUato ad Hec. 730. 4; eius verba conflrmavit magister per ergo in 8; cf. Mn. 32. 288. Praeterea genuinum esse puto 4, ubi alteram interpretationem exhibet, at simul reicit; haec invenitur etiam apud Eugraphium p. 9 (cf. Becker Marquardt II 1. 84). Schol. 3 notavit Wessner. In schol. 6 de lectionis 'multo' signiflcatione, inepta est sententia 'nemo enim' sqq. Denique 7 pugnat cum 2, et praeterea Donatum formulas 'nollem factum' et 'nollem huc exitum' adverbialiter adhibitas existimasse, non indicant schoha citata ad Adelphos, nec per se credibile est. Adverbiaha apud eum alia sunt, velut 340 'nescio quid", Pho. 95 'huc

habeo'

dedi, a

viciniae'.
4:1

SchoUum
parit,
1

concisa
si
aliis

brevitate

hoc

dicit:

Gaudium

i.

e.

feUcitatem

nobis

debemus. emissus est'

42
1
cf.

quae nos ex officio facere De verbo 'ostendit' vide ad 38. Verba 'quamvis manu
etiam
grata
sunt,
3.

falsa continent.

265.

Gr.

Lat.

IV

561,

cum

h.

1.

Ter.,

Eugr.
?

p.

sq.

2 otiosum nimis; quis alterum addubitet, aut alterum nesciat

clusio

3 con-

schol. 1; cf. de taUbus schoUis 287 sqq. et praef. xii adn. Frequens est etiam huius particulae usus et abusus in schoUis Serv. et Daniel. ad VergiUum, de quibus vide nunc Barv^^ick in Piiil. 70 (1911) p. 107 sqq., ubi p. 112 sq- de scholio: ad Aen. 8. 138 i. f. 'non ergo' vora

per

ergo confirmans Donati

32.

ad

Andriam Mn.

Ueberarbeiter
p.

eingefiigt',

et

de

aUis

coniunctionibus

inepte

adhibitis

128 sq.
1

44
46

Eugr.
sic
cf.

p.

10.

'sunt

qui',

vide Ubr.

1.

p.

169.

3 a 'Quod

si

est',

supra in 40 h. 2 otiosum. Don. ad Eun. 175. 2. Ad. 952.

altera
1

1.

And. 340. Gellius XVI.

8.

Hoc schoUum cura fuit; supplementum

2 prorsus
falsum,
citatis.

parte

tertn

in

Donati commento iunctum

II 211,

a refert definitionem angustiorem Prisciani

Mn. 32. 288

48

nec minus conclusio per 'ergo', addenda exempUs 3 a ex Don. 1. Zh repelUtur schoUasta 2 a Do-

nati defensore, de

quo vide Mn.

2,

32.

Exemplum
Uis
insiticiis,

VergiU

ineptum; multa
533.
3,

287 sqq. hoc genus inveniuntur

2,

in

scho-

vekit 519.

539. 3, 663. 4, 667.

732:

etc.

nec non Ciceronis, Plauti, Sallusti, uti 136, 331. 3, 334. al. 49 1 a Pormula 'ab eo qnod sequitur, id qaod praecedit' a magistro saepe usurpata est: 502. 1. Eun. 762. 780. 973. Ad. 823. Pho. proi. 20. Cf. Mn. 2 De divisione multo meUus Eugr. p. 10. Do32. 221.

natus
51

eam

indicavit 157.

1,

168. 2.

4 a Simo

nihil 'ostendit'

de dolore

aut spe.

62

\a \a

falsura.

3 a pugnat

cum

D. 3.

notavit Wessn.

De schoUis per deest

vide ad v. 30.

ANDRIA
58

244

Differentia non minus suspecta quam 40. 5; 'desideramus' cf. in eiusdem magistri differentia ad v. 31 'desiderat'. Mn, 32. 214 sqq. ') 54 1 Corruptelam in 'is quoque' nemodum sanavit. 1 a vide supra ad 46 a. 3 a additamentum languidum. Vide de his scholiis Mn. 32. 288 et praesertim lib. meum p. 30 sq. 55 Figura adiectio (TiaptXKov) tractatur in 1. 3. 4, iecutio 'quod faciunt' in 2. 5. In commento Donati procul dubio sese exceperunt 1 et 3 (omissis emblematis, quae iam notavit Wessn.) et sequebatur 2, schollium unum et integrum, in quo Donatus tres expUcationes proponit,
leviter commendans tertiam ('aut certe'). 1 a digressio est maglstri ad Don. verba 'in primo posita loco'; in additamento 'hic ergo sqq.' denuo eum audimus, qui Donati verba confirmare aut tueri solet (Mn. 32. 287 sq.). In 3 a repellitur Don. 1. Schol. 4 succincte complectitur Don. 1. 2. 3. In 5 quaedam repetuntur e Don. 2. Secundum Eugr. p. 11 non est adiectio in primo, ut docet Don. 1, sed in ultimo loco 'ut omnes supervacuum fieret*. Servius ad Aen. 1.

mirum in modum formulam sic explicavit: omnes enim generale plerique speciale; ordo ergo est, quod omnes a., ut animum ad aUquod studium adiungant plerique equos alere plerique canes'. 56 2 a exemplum ineptum seclusit Wessn. 1 elUpsis 'famiiiaris Terentio' cf. 285. 1 57 commemoratur in commento
181
est
f.
;

fere quinquagies. Cf. infra de flguris.

3 Sic Spengel et Fairclough.

1 a supplementa de subaudiendis vocabulis a Donato plerumque aUena sunt et falsa aut supervacanea. 2 Mn. 32. 228. lunxi 1 et 2. 1 cf. 72. 1. 58 2 a conclusio magistri (Mn. 32. 289) prorsus otiosa.

60

Perperam Donato eripui

939. 2, 946. 3.
2.
f.
I.

in

Mn. 32. 215.

Cf.

supra ad

7. 3.

De verbo

gaudere
61
1

2 Aliter Don. 61.

Skutsch

A.

I.

Mn. 32. 228. 12 p. 214: In

adprime

ist

offenbar eben-

faUs ur.spriinglich die

Bedeutung des ad nicht ein eigentlich verstarkende gewesen: 'dem prime nahe kommend', kann aber ach schon ein Lob
Cf.

sehr erheblich steigern'.

3 luxta D.
2.

539. 2.

4 falsum de proverbio. Mn. 32. 228 et 301.

Cf.

62

2 Mn. 32. 215.

Terenti
tior
8.

28. 4.

Wessnerus notavit postremam

citavit

differentiam.

versum imitatus
perfero;

est Cicero de orat. 2. 77: facile

omnes

perpeb. g.

et

praeter

hunc Spengelius etiam

Caesarem

30:

omnia

sibi

patienda et perferenda,
897.

sunt igitur synonyma sine

ulla differentia.

63
4

Cf.

Don. 199. 3

1.

scholium pertinet etiam ad vv. 64 et 65; iuxta hanc Donati observationem aliter magister 63. 2 a, 64. 1. 3, 65. 1.

65
')

2 de

ita

ut vide

Speng. et Faircl.

In textu p. 10 pro 'nescimus' corrige 'noscimus'.

245
G6
67

Servius ad
referas.

1,

1.

honesta figura

si

rem

tertiao

personae

in

secundam

Donati verba: 'obsequium adsentator debet, amicus veritatem' in memoriara revocant Ciceronis verba in Laelio 89: 'assentatio' et quao se-

68

quuntur usque ad: 'ut ab amico verum audire nequeat'. 1 Remoto emblemate 1 a ('huius v. pars improbior' sqq. observatio puerilis nullius pretii), alteram partem: 'falsum est autem' sqq. in ipso commento coniunctam fuisse suspicor cum scholio, quod praecedit ad 67. Ceterum dubito an hoc mlnus iuste Tullio imputetur scribenti tantum 'in obsequio autem, quoniam Terentiano verbo libenter utimur'. Ad Pho. 372. 2 legitur: 'Quaerit Probus quis ante Terentium dixerit'. Quintilianus sane 8. 3. 35 etiam putat a Terentio primum usurpatum esse obsequium. 2 conglutinatum e Don. 67; Cicero praeter verba aDonato citata nihil, cf. praef. p. x. 3 iuxta 67 Donato non magis concedi
:

potest.

69

Scholium obscurum (an corruptum?) significare videtur: 'interea' (est cum) etiam adhiberi posse (habet instantiam?) de rebus multo ante factis. Cf. 363. 4: 'interea', longi temporis significatio, et schohum etiam minus apertum de voce 'interim' 108.2. Hartmannus in libro de Terentio et Donato p. 128 sic scripsit: 'An haec est
1

nonnumquam

sententia:

interea

tum

ponitur,

rerum decursus
credo.

subito sistitur

cum nova re oblata, iile qui antea fuit moxque in contrarium vertitur?' Vix
1. 1.

2 Vide schol. Don. ad Aen.

4 a notavit Wessn. Cf. Mn. 32. 289. 71 'laude impertita' cf. Eun. 1048. 1. 4. Eugr. p. 12. 72 1 cf. 58. 1 2 Eun. 473. 2. 3 cf. 118. 73 1 tt Observatio prorsus supervacanea; ex ipsis verbis Sosiae et Simonis inde a. v. 51, lectori satis nota sunt quae scholiasta adnotavit. Eugr. p. 13 melius: 'cautus servus, cum adulescentem dominum sciret'
3 Eugr. p. 13.
cett.

Menti
4.

huius

scholiastae

obversabatur,

credo,
v.

ahqua
Cf.

signifi-

catio

verbi

'apportare'

quae est

nuntiare

cf.

858.

praeterea

Don. 338.
74
3
cf.

75
76
77

78 79
77

et 45. 3. 'sine sensu laboris' i. e. zonder de beteei5:enis van zwoegen. Differentia convenit cum exemplis e Senecae controv. 13. quod pater illi tam dure responderit', et Sen. de provid. 4. 12 3. 10 2 ineptum: 'si dure generosos spiritus deus temptat'. Gell. 20. 1. 17. 4 Mn. 32. 309. de sola tantum Andria hucusque sermo fuit. 3 a notavit Wessn. Mn. ibid. Cf. 718. 1. Eun. 148. 1 Cf. Eugr. p. 13. 2 vide supra ad v. 42. o Mn. 32. 309. Cf. Gloss. iv 83. 1 sumptum e Don. 79. 2. 3 exclamatio Donati, ut ad v. 92, 146, 239. 902. Eun. 585. 566 etc.

Ad 662

81

3 Editores
1

esset =z ederet.
p.

a notavit Wessn. Mn. 32. 309 sq. Hartman

2,

129.
1.

83

Donato dedi

quocu-ca 1

ei

concedi non potest. Servius ad Aen.

1.

. :

ANDRIA.
12.

246
296 'hoc habet'
i.

e.

letali

percussus est vulnere. Sic Terentius'

sentit; Cf. Eun. 1026.1.

Cf. 0.

Feyerabond

de Servii doctr. rhet. et de Ter. com. Don. p.

8.

3 ot 4 absurda esse

nemo non

Falsum

Mn. 32. 301. 1 adnotationem puerilem Donato dare vix ausus sum. 4 a ex Don. 73. 2 Mn. 32. 229. 2 Donato post 1 dari nequit. 85 Vide supra ad 24. 2. 86 88 2 'primo sic' scil. v. 85. 89 1 Gloss. V. 535. 2 'diligeutiae tempus' vide quae exposul Mn. 32. 223. Eugr. p. 14
84
melius similia.

90
T.

a spurca a Donato aliena, non ab interpolatore,

9.

324. Eun. 585. 1079. 3.

cf. ad An. 90. 152 Mn.32. 229. Contra D. ad Eun. 143. 2: mundat

91

98

res huiusmodi. Hartraan. p. 130. additamentum e Don. 820. 4. De verborum structura dissentiunt schoHa
2

93.

1,
1.

94.

et 2.

Donato

unice

convenit 94.

2,

ut sensit Spengelius ad h.

et Fairclough, ne-

gantes etiam 'qui animus' iungenda esse, ut est in 93. 1. Porro 94. 1 repetit fere 93 1 et 2. Denique 93. 4 nihil ad rem, cum Terentius utatur verbo

confligere cum,

ut Pho. 505.
1.

96

4 'de more' scihcet rhetorico. Serv. Aen.

606 'secundum artem rhecett.

toricam

parentes quos

ignorat

laudat

ex

Uberis'

Lemma

fuit

igitur 'laudare f.m.'

99 100
1.

rhet.,

Mn.

33. 231. Eugr. p. 14.

cf.

4 re et forma absurdum.
101, 364, 369. 2, alia. Sen Contr.

2 'quid si?' formula rhetorum,

7.

12. h.
1.:

102

2 Serv. ad
sic aUbi saepe

'dictus'

dicatus.

Semel moneo Donatum ut

h.

1.

duas interpretationes proponere ex quibus ehgas. Magistri aUquoties uiiam ex his amplectuntur et defendunt; cf. e. g. 94. 2, 233.

supra ad v. 17. Don. 3, Ad. 735. 2. Varro de qui spoponderat filium despondisse dicebant.
etc.
cf.
1.
1.

Eun. 232;

p.

40

in adnot. et

4 Mn. 32. 320. 5 falsum.

3

cf.

1. 1.

6.

71

105

comicis;

Steinmann cf. mox

de artis p. vet. parte

106.
2.

Trepl

r\QAv p. 76, de mortibus

1,

Hec. 171.

2.

Pho. 244.

750.

2.

4 inep-

tum
106 107 108

per 'quasi' ut 86.

3 suspectum; etiam QuintiUanus habet

metuere

a.

2 re et forma satis insolens. Mn. 32. 221.

1 cf.

ad 115. 127.
p.

109
111

2 Eugr.

15

coUacrimabat,

id

est

cum aUorum

lacrimis suas

quoque miscebat.
3 corrigitur D. 2 idque falso. Mn. 23. 221.
3 Eugr. p. 15, ut Don.
1.
:

113 116

tamen dolor <in futura> prorumpit.

108. 1, 127. 2. 3 vide quae disputavi in Mn. 32. 310, 221, 295, relatu nimis longa. 117 1 cf. Don. 2; locum VergiU ridicule adhibitum esse inteUeget, qui meminerit poetam loqui de apibus morbo interemptis.
2.

de

his schoUis ot de

247
116 118
2 Eugr. 2 et 99.
2.
1.

p.

15: auditorem

suspendit.

rliet.

ut 121. l,cf. Don.

4 suspectum proptor Don. 119. 2; cf. Eugr. p. 15. 2 iuxta D. Mn. 32. 289. 119 1 et 120 1 cf. Eugr. p. 15. lunxi 2 et 3. 4 cf. Don. 3. 120 la cf. Don. 119. 1, 2a Mn. 32. 292. Hartman p. 131. 123 iuxta Don. 120. 1. 125 1 falsum.
2.

127

128
131

1
1 1

3 Vide supra ad 115. 2a Don. 108. 1. Mn. 32. 222. 2. 3 iuxta 4a contra D. 1
vide infra ad 356.
sic

et 4.

132
2,

Donatus, quominus iungas 'bene

compluria,
de

indicat'.
3,

2 'An quasi': interrogatio magistri per an, ut in 111.

aliaque

115. 4, 128.

244 sqq. 3 Cuncta inepta (cf. Mn. 32. 230) et splendidum exemplum scholiorum per 'no n 'sed' de quibus vide praefationem p. xxi locosque citatos e Mnem. mox 135. 1. 4 scholium mere rhetoricum artis locum tractat, quem plenius et accuratius illustravit Eugraphius p. 16 ad v. 102, 106 107, Ceterum vide quae scripsi in adn. prima de huiusmodi scholiis. 5 scholium initio rhetoricum; conclusio per 'ergo' inepte additum. Exemplum VergiU suspectum. 133 134 Araat hic scholiasta relationes inanes, longe quaesitas, falsas; vide
quibus
vide
32,
infra ad 279. Cf.

Mn.

Don. ad Pho. 217.

2.

non nego etiam hoc Donato dari posse; tum autem consarcinanator commenti particulam sed inseruit; cf. 142. 3 et 185. 4. 136 Nihil Pamphilo obicitur, nec quicquam ad rem faciunt verba citata Ciceronis. lustam loci interpretationem dedit Eugraphius p. 16, citans Ciceronem in sequentibus eiusdem orationis. 137 2 Simonem in Pamphiio nullam 'culpam' invenire docet v. 138. 'Aegre ferens' in versu Terentiano obiectum non habet, ut recte vidit Spengelius collato Ad. 143. Nos: 'boos en teleurgesteld'.
135
2

138 139

2 a vide supra ad 30, et praef. p. xx.

3

quam indicavit Donatus 2, gravissimum esse, 'commerui' levius, 'peccavi' multo minus. Cf. Servius ad Aen. 4. 335 de hoc versu. Vide mox ad 236. 5. 143 1 Don. ad Eun. 143. 1 145 6 Eugr. p. 17 ad v. 146. Qa rhetoricum Mn. 2 aliter Don. 3.
Stupide irapugnat auxesin ad maiora
'feci'

perhibens

33. 322.

146
147

148 152

4 contra Don. 5 per 'an'. 2 rhetoricum. 4 e Don. 3; accedit additamentum per 'id est'. 3 cf. 185. 1. 2a rhetoricum. 149 2 Donato non dedi propter 154^ la hoc minime inest in Pamphili verbis 152 sq.; vide ad v. 90.
1

165 156
157

iuxta D.

2,
3.

cf.

ad 49.
1

2 iuxta Don. 5, cf. praef. p. x. 4. vide de hac frequentissima interpretandi ratione plerumque vitiosa Mn. 32. 332 sq. cum adnot. et infra ad 340.
5 Eun. 557.

iuxta Don.

2 'Id

propter

id',

158

Ratio antitheseos redditur ineptissima. Donatus plerumque nominan-

ANDUIA
dis

248
tantum
flguris et

tropis defungitur,

quod magistri supplere

solent,

sed
1

ita ut facile
7,

deprohondantur, vido

e. g.

171. 2, 212, 4, 242. 3, 285.

291.

cett.

usque ad 798

et

ultra.

Nuda Donati

figurae adnota-

tio:
1)1
1 1

180, 261, 280, 361, 365, 385, 396, etc.

(1

2a additamenta eiusdem.
Eugr.
p.

162

falsum, vide supra ad 157.

19. Cf.

lU
167

Don. 206.

2.

Non hoc

dixit

Simo

in v.

162;
ani-

praeterea causa invertitur,

revera enim:

quia mala

mens malus

mus
168
2

est servi, ideo dixit quae

2,

leguntur in 162 sq.

praef. p.

3 a e Don.
cf.

vide praef. p. x.
1

155.
v.

2.

= Don. 2 vide
Eugr.

x Eugr.
;

p.

19 similia.

3 Vide

supra ad
169

45.

2 cf. 412. 5. Serv. ad Ge. 4. 212: observant venerantur; alias observare est callide advertere, (citatur h. 1. Ter.). 2 Mn.
praef. p. x.

173 176

33.

234.

p.

19.

Gerstenberg.

p.

65.

3 Don.

vide

De

scholio 172 vide Mn. 39 (1911) p. 171 sq.

6 Donatus

tollit

dubitationem quara edidit in

3 Sitne Donati dubito.
faciet'.
1

5.

')

iuxta Don.

3.

3a
179
180
2
1

notavit
cf.

Wessn.
1.

6 a et 7 luserunt raagistri.

775.

Contra Don.

2,

qui recte

expUcavit: 'verbum
cf.

5 Contra D. 4 per 'vel'. coramento legebatur, credo, hoc scholium ante 3: oscitatio sqq. 4 a de additamentis per 'id est' sim. Mn. 32. 294. 35. 406. 183 2 ad Eun. 645. Pho. 373. 2a nimis ineptum. 184 1 de variis significationibus interiectionis hera cf. Donatum etiam ad 194, 435, 462, 682, 803, 846, 819. 5 a additamentum causale prorsus ineptum. 185 1 cf. 148. 3 4 de 'sed' vide supra ad 135. 2 pars prior fere Don. 1, in altera parte rei ratio redditur ab-

Spengel.

181

in

surda,

cf.

praef. p.

vm.

5 'seraper' falsura, ut in 667.

1. 1. Ad. Speng. et Mn. 32. 302.

2.

186 188

3 3 supra ad 30.
6 'sivi
1
siit'

Gr. L. Diom. I 374 qui citat

cf.

contra Don. 3 et falsum,

5a

'cessavi'

falsum.

190 191 192

cf.

2 Ad. 175. 4, 209. ad 261. 4.

1

1.

Mn. 32. 222

sq.

de 'iam' in commento.

de verbo 'aio'

vide

Hec. 357.

3 iuxta 2.

Don. ad 321, 353 et praesertim Eun. 139 Mn. 32, 244. 4 soloecismus.

198 194

Vide Wessn. in Appendice. 2 contra D. 3, coniecturae satis falsae, vide Mn. 32. 231. 4 scholium obscurum et quo pertineat incertum. Wessn. traxit ad v. 192. Quod hic perhibetur de imitationibus, valet de centura aliis actionibus

humanis.

')

In textu huius scholii post 'Graeci' insere ourw.

249
196 196 199
a iuxta D.
1

et

sumptum
vi

a D. 848. 2;

cf.

229.

1.

3 notavit Wessn.

De
cf.

pronominum

cf.

D. ad 271, 330, 386, 439, 504, etc.

3 iuxta

eiusdem scholiastae additamentum 63. 2a, et D. 897. 1. 1 iuxta Don. 2 satisque ineptum. De voce 'omen' Varro 1.1. 7. 97, 200 Festus 195. 3 a notavit Wessn. 1 a Donato dare veritus sum. 202 1 Ad. 796. 2. 3 Videad42. 3. 204 2 iuxta Don. 1 sed diversum; 5 et 6 iuxta Don. 4.
D. 2,

cf.

202.

2.

205

Commentum tu hoc'. la
1

servavit

verara lectionem,
cf.

cum

codices habeant 'neque

Sall.

falsum,

Spengel; in exemplo

negationes ad
3.

di-

versa pertinent. Postrema vv. notavit Wessn.

206 20S
4
1

schol. rhetoricum Donati,

Mn. 33. 142.

2 Ad. 288.

2 bona differentia Donati, ut paulo ante 206. 4 et

al.

mox

245. 4. 261.
32.
1

Compara cum

his differentias fictas quas collegi

:

cf.

Plaut, Truc, 36

quando

abiit rete

pessum,

et

Mn. Rud. 395.

214 sqq.
et 210.

rhetor.,

211

Mn. 33. 224. 2 interpretatio partim

falsa ('gravida' etc),

partim repetitio verborum

Ter. {'infensus'). 3 Ter,

non

dixit 'impossibile'! 'Ergo' sqq. obscura.

1 cf. 211. 2; vv. 'scil. de amore f.' et 'revera timendus est' additamenta inepta sunt. cf. 190, 5. 214 216 cf. etiam 211. 5. 218 in fine, repetunt hoc magistri ad 242 et 776. 219 2 cf. Don. 238, 1. versum, ubi similia eleganter Don. 1, cf 220 1 pertinet ad sequentem praef. p. x. 2 Donato dare veritus sum. 225 2 interpretatio vix recta 1 de 'atque' vide interpretes Sp. et Faircl.

212

sententiae manifestae,

226 228 229 230

231

4 'sunt

4 Mn, 39 (1911) p. 160. qui', de fontibus Donati in libro 4 Eugr.

1 p.

meo

s.

1.

p.

170.

22.

3 figura bis respicere

tantummodo
videtur
v.

citatur in

228,

ubi

commento, h. 1. et ad v. 493, tamen 'quamvis coacta' non

1.

legitur.

234
236

1 ad

Hec. 364.
5 repetitur.

4 'quidam' in libro
2,
cf.

p.

170.

3 contra D. 2 per
n.
cf,

aut.
1
'et
3.

Mn.
cf,

32. 303.
in

simul
2
in.

id
cf.

agitur'

459.

1;

'ad

resistendum
in

p.

i.'

684.

625.

2.

7 vide

Wessn.
et

Append.

2a

additaillud in

mentum
Mn.
33.

mihi valde suspectum.

4 rhetorica, quorum

23 recte non statuit principium 'ab invectione', sed 'ab indignatione', ut fere Don. in 2. 5 Hoc quoque a Donato abiudicavi; quid sit dilatare orationem vide part. orat. 23, et de orat 2. 109. De auxesi ad rainora supra

143 perperam Donato addixi.

Eugr.

p.

ad 139.

238

reddidit

scholiasta

Don. 219.

2.

2 De scholiis rhetoricis

in

hac

scaena, Mn. 33. 234 sq.

ANDRIA
23
p.
1

250
Vide sn[.ra
23.
a<l

77.

3.

3 et 4 inaiiia.

5 iuxta 0.

2.

6 Eugr.

241

240 242 243

Donato dedi non sine aliqua dubitatione. a notavit Wessn. supra ad 45. 1, 3 repetitum ex 218; notavit Wessn. 1 'cum conatu' cf. 161. 2. 2 'proprietate' vide Rabbow, de Don. com. p. 341, qui citavit Servium ad Aen. 1. 410 '. sciendum tamen est Terentium propter solam proprietatem omnibus comicis esse praepositum, quibus est quantum ad cetera spectat inferior'. Eun. 441. 1; frequens est formula 'propie Ter.' in commento. Cf. ad Eun. 134. 3 'tamquam Chremes' cett. interpretatio manca. 245 1 a ficta omnia 3 Donato dare veritus sum vocis deflnitionem ab illius iudicii et stili sobrietate adhorrentem; cf. praeterea Don. 4. 5 et
1
cf.
.

observatio et

exemplum
p.

invalida.

246 248
in

2 vide praef.

ix.

2 hoc scholium posui ante primum, quo ordine legebantur sine dubio

commento.
1

Cf.

Speng.

3 Spengelius, citavit Cic. Cat.

3.

15.

dis-

tinctio falsa.

249 250
252 263

ineptum per 'quasi', vide ad v. 24. 2 Hec. 643. 5. 5 Eugr. Don. ad Eun. 833. distinctio; de contumelia cf. 194. 2; Mn. 32.232.
1

p.

24.

1 a

mira

1 iuxta Don 2, de 'quasi' ad v. 24. 2 et 3 Eugr. p. 25: nunc per speciem proponit. In 3 species nominantur.

256 267
p.

vide

ad 279.

1.

2 differentia 147 sq.

flcta et falsa.

Vide supra ad

8.

3 Don., Eun. 104,

1.

s.

1.

258 259 261 264 266 268

scholia levissima 1 et 2 semovi.

1

et

2 falsa;

cf.

schol. rhet. Donati.

Speng. 3 Eugr. Mn. 234 sq.

p.

25.

2 et 3 rhet. ut 262.

2.

4.

'ad

quam rem'
42.
1.

interpretatio perversa, Gloss.

semper 'iuquam partem'.

cf.

commento lemma defuit nimirum ante hanc adnotationem, iungendam. Idem dicendum videtur de 269 1 et 3. 5 sic schohum constitui omissis lemmatis duobus et inserto 'sed'. 269 Vide Wessn. p. 110. 2 'effectio' Cic Acad. I 6 et 24. 270
2
in ipso

priori

'deserere cogaris' vitiosum foret.

271

vide

adt 199.

schoUum non

pertinet ad Terentium, sed ad

b,
cf.

exemplum
272 274 276 277 278 279

a Donato citatum, vide supra ad 38. 3

285.

1.

1 et 4 rhet., vide ad 238. 2 et 3 futtilia. 3 iuxta Don. 1; initium obscurum. prorsus ineptum, de scholiis per 'non sed' 1

cf.

ad
1,

v.

132.

futtile.

cf.

Don.

3,

et

compara 349.

3.

409.

705. 2.

4 satis inepta, et partim iuxta Don. 277. 5. invertit quae Don. dixit in 2 addiditque exemplum Vergihanum:

251
'quid

iuvenis

magnum

cui

versat

ossibus ignem durus amor", quod

in

non probat amorem vehementiorem esse

Et Georgica
alibi

homines quam

in feras.

contrarium praedicant.
ille

Amat
quasdam
2.

scholiasta

res et voces ad se invicem referre et antitheses

sic statuere, vide

5.

6,

292.

2,

295.

4,

312. 4.

supra 134, 255, porro 286. 3, 288. al., ad Eun. 54 et praef. p. ix.

1,

291.

280
281

2 ineptum.
2
et

unum
1
:

interpolatoris

scholium verbosura efFecisse videntur

iuxta Don.
plicitas

in

Mysidis verbis nulla est calHditas, sed candor et simet quid significant in 3 verba 'merito eius'

bonae mulierculae;
6

prorsus alia est, cf. Don. 5; exempla quaestionem de praeterito. Mn. 32. 232 sq. 282 1 immo utrumque exprobrantis est. Mn. 32. 233. 284 1 definitio inaudita; vide supra ad. v. 8. Varro I. I. 7. 92 'ferme a 2 Satis inferendo, quod id quod fertur est in motu et adventat'. eptum, et exemplum Verg. ('dulcis raoriens reminiscitur Argos') quid
cett.?

Imperfecti

ratio

Vergil. nihil ad

ad

rem?
1

285

a vide ad

v.

30,

aptum

pueris in scholis, ineptum et falsum eru-

ditis lectoribus.

cf.

Don. 4; utrumque rhetoricum.

5a

iuxta D. 5

286 288 289

291

Md. 32. 344. 4 cf. 118. 4. 3 cf. Don. 5 et 2 iunctum fuisse videtur cum 1. praef. p. xi. Vide ad 279 et Mn. 32. 233. 1 Vide ad 279. 3 cf. ad I. I. 'quod, propter quod'. 1 cf. schol. 556. Schol. Dan. Don. 297. 1, et schol. Veronense memorabile ad Aen. 7. 266 in append. Serviana, Philo-Hagen p. 435. 1 cf. Don. 543. 2 et praef. p. xii. 2 Mn. 32. 233; scholia 2.4.5.6 exempto embleraato 'segreges' sqq. unum scholium efficiunt e genere
et falsum.

notato ad 279.

292

295 299 300 301 302 308

1 Don. ad Hec. 387. 2, ubi citatur Aen. 10. 45 sq., ad quem locum 2 'non-sed' ad v. 132. compara Servium, nec non ad 10. 524. 4. 6 vide ad 279. Mn. 32. 233. 5 rhet. et 298. 2. 1 cf. 473. 5. 2 excerptum e Don. 3, praef. p. xii. 3 vide libr. s. I. p. 170. 4 verba 'deest enim accedat' suspecta sunt. 4 a notavit Wessn. 2 et 5 de schol. rhetoricis in actu secundo Mn. 33. 235237. 4 vide quae exposui de huius rei doctrina apud scholiastas et grammaticos in Mn. 32. 312 sq. Donati doctrina, Gr. I. iv 419, refertur in

schol. 4,

adversariorum

in 2, ubi scholiasta infeliciter conciliare

conatur

contraria.

304 306

1 iuxta D. 2. 305 2 rhet. Mn. 33. 236. 2 Inde ab 'et quasi' omnia dedi interpolatori philosophanti. Wessnerus iam notaverat ineptum exemplum ex Adelphis Mn. 32. 313. 310 2 Serv. ad Aen. 10. 411: 'sed' modo inceptiva particula est, ut in

Sallustio

saepius.

hoc falsum.

la et 2 a emblemata, illud per 'ergo' (ad v. 42), 3a rhet. 2& additamentum pueris aptum (ad 285).

=
:

ANDRIA
312
5
cf.

252
319.
1.

differentia nec per se vera nec

quadrans

in

hunc

locum,

4 'nec sed' ad v. 132.

in
1.

318

Wessner

de Aemilio Aspro p. 38 sq. suspicatur locum de

Asprum pervenisse e Nigidio, qui per Probrum 'si aliter' tamen secundum Gellium 12. 14. 3 scripsit 'saltem' esse (scil. potest). Differt denuo Donati etymon ad 494 et Ad. 249. 3, quod proxime eonvenit cum glossa cod. Bern. Anecd. Helv. p. 263 adn. (ut
'saltem' ad

Donatum

docuit

Wessn.):

'saitem
et
i,

captivis,

qui

abducti

hosti

dicunt:

omnia nostra accipe saltem per sincopam

314 315 318
2 vitiosum.
3
cf.

saltem nobis vitam concede, et inde remansit

per abscisionem
4.

litterae' (ergo salvitem?).

Consimilia Serv. ad Aen.

327.

4 cf. Don. 2. Mn. 32. 233. ad 285 1 a. Mn. 32 234. Ecce scholium Donateo 1 praeter exemplum Verg. re simile, forma prorsus diversum. 319 2 rhet. Mn. 33. 236. Eugr. p. 31. 3 ad v. 279. 320 1 distinctio a loco aliena, si confers v. 319. 321 3 'Aiunt' supra ad 192, 1; Hec. 357, 2. 322 2 cf. Don. 1 Mn. 32. 234. Donatus in 1 nimis concise denuo hoc
2
voluit

exprimere: Charinum moricurum se dixit prius,

fateretur,
scil.

i.

e.

potius,

quam pudenda
ritur a Byrria.

se

amare amici sponsam, quod tum

ape-

324

Donato dedi 2

et

6,

quae

in

commento unum scholium

Ceterum de
tale

effecisse

videntur, omissa repetitione 'ne valde'.

et ad prol. 17, vide ad

'valde'

cf.

772. 939

cf.

Eun. 285. 5 Nihil Don. 4 et praef. p. x.

p.

inest in verbis Byrriae.

Mn. 32. 234.

327
2
cf.

Don. 5 et praef.

x.

Immo = si

id

non pote

est;

cf.

Speng.
1.

328

la additamentum

causale prorsus falsum.

4 Serv. ad Aen.

70:

330
331

333
334-

335 837 888

839

sciendum est sane hanc artem esse petitionis, ut minora impetrare cupientes maiora poscamus. Eugr. p. 33. 1 supra ad. 271. 2 cf. Eugr. p. 33, qui citat Aen. 4. 434, et Serv. ad Aen. 1. 74, 4. notavit Wessn. 1 a 335, ubi citatur An. 139. Ad. 681. 3 vide praef. p. xi 6 Mn. 32. 297. 3 Mn. 32. 290 scholia per 'ergo'. 1. 2 differontia et conclusio re et forma satis mira sunt; exemplum parum commodum. Cf. Eun. 1035. 2 ineptum, Mn. 32. 242. 3 et hoc et 338. 3 mihi suspectum. 1 cf. 301. 1 Mn. 39 (a. 1911) p. 172 adn. 2: 'fortuna mixta r. d.' se immiscens rebus a fabulae personis scite, ut putabant, ordinatis. Hartman p. 138 perperam coniecit 'rebus desperatis'. Sic fere Eugr. p. 34. Serv. ad Aen. 1. 720, qui citat h. 1. Ter. ordo naturalis, prius enim est avellere inhaerentia et post nova inferre.

253
340
1

contra Don. 2; formula

'id

= ob
v.
cf.

id,

propler

id'

sim. magistris cara:

170. 349, 37G, 499, 841, Eun. 323, 829.

344
347

iuxta D. 2; de 'quasi' ad.

1,

24.

346 2 Ad. 247.

2.
1.

2 fere ex D. 4 Ad. 130.

1.

praef. p. xi,
cf.

599. 3; et vide Speng. ad h.

Eugr. p. 35. 2 schoUum nimis sane speciosum, fortasse tamen Donato dari debuit; Fairclough vertit: no longer means lo give. 353 3 cf. supra ad 192. doU longissime absunt a timido 354 1 iuxta Don. 5; 5 cf. 372. 3.
1

348 351 352

349 3

277. 2.

350 2 Pho. 711.

3.

2 Vide quae de his similibusque scholiis exposui Mn. 32. 222 sq.

Charino eiusque mancipio; quid facere hac

2 initium rhetoricum, ad rehqua
cf.

in re possit legitur v.
5.

373.

Don.
cf.

356
et

'a

summo

ad

imum

divisiones'

131, 448, 512. Ad. 117. Hec.

241, 677. Mn. 33. 232 sq. de hac flgura in

commento, apud Eugraphium

apud grammaticos.
1.

357

2 'deest' ad

v.

30.
2.

360 361 362 364 365 364 366 369

371

2 schol. rhetor. inepte affixum ad Don. 2 a

Eugr.

p.

36, v. 363.

immo supplendum
ad
62.

2 pertinet, ni failor, 3 supra

pestive.

Speng. ad 226. ad 363 'perge'. Wessn. traxit ad 'cum

'dabo'
;

cf.

illo
i.

advenio'.
e.

J.

W. Beck
1

coniecit 'intemporius'

intem-

Eun. 237. 4. Hec. 356. Supra ad 100. 1 Eugr. p. 36 v. 365. nimis otiosum.
3

Pho. 154.

3.

367

Mn.
cf.

33. 146 sq.

2 a additamentum

cf. 253. 2. 2 rhet. 368 1 2 notavit Wessn. Mn. 32. 235.

361. 4.
cf.

372 2

Don.

3. 7.

373

2 Nonius 242. 10: 'ambire' ambitionibus appetere, Verg.

333. Ter.

An. 373. 374 rhet. Mn. 33. 237. 380 6 vide libr. s. 1.
vide ad v.
'difficilest'

375 Eugr.
p.

p.

37 sq.

181.
'sola

additamentum otiosum per 'hoc est' 5 'velut dormitantem' etc, nimis absurdum; verba est mulier' ad excitandum dormitantem et p. p. obli171.

tum
381

nihil faciunt.

3 per 'autem' Don. hoc scholium superiori adiunxerat.

7 et 8

cf.

Speng.

'contradicere' falsum.

4 et 5 iuxta Don.
2.

3.

382 385 387

4 Mn. 32. 223.

rhet.
cf.

384
39.

Hec. 465.
cf.

Pho
2.

121. 3.
1 cf.

Eugr.

p.

386 2
2.

399.

supra ad 199.

1.

Undecim sunt
337):
395.
2.

scholia
1.

380.
6,

7,

387.

mere rhetorica ad hanc scaenam (Mn. 33. 3, 389. 4, (perperam Donato rehqui), 393. 2
cf.

396. 2, 398. 2
1.

389 393 396

ex Don. 383. Don. 391. 2.

3 a 'restitues' falsum

Don.

3.

3 nititur falsa

loci

interpretatione; obiectum verbi 'propulsabo' est

'uxorem'.

396

lib.

s.

5 falsum; iunge: 'propulsabo his moribus'. 171. 2 rhetor ut 398, 2. I. p.

ANDRIA
39S 399
1

254
a
fiilsum,

secundutn D.

sigiiificat 'ex otio'

quod
1
cf.

differt

sumptum
5
cf.

fortasse ex 842. 3.

3 iuxta Don. 5, nec verum.

1,

4 de verbo 'tacere' Eun. 376. 4; 'correptio'

cf.

820.

2.

327. 2.

Don.

329. 3.

400
401

3 a notavit
1

Wessn.
308.
1.
;
:

Meiius Serv. ad Aen. 237: pollicemur sponte, rogati promittimus.

Don ad Eun.
404
2
e

genere quod indicavi ad v. 279 inepte philosophatur ad revisendum quid agant et quid c. captent opus estapertis ocuiis ei auribus: prudentiani et sagacitate tum demum, cum contra machinari incipias. 3 a eiusdem notae et actionis divisio e schola sumpta h. 1. a re prorsus
aliena est.

5 falsum.

405
407

cf.

ad 132.

406 2 ineptum;

cf.

Don. 408.

3.
Ital.

2 et 408 2 de turbato schohorum ordine Sabbadini Stud.

14, qui

iv p.

merito utrumque damnavit.

937. 2
.390.
1.

408 410 412

cf.

2 a

exemplum non idoneum.

409

cf.

277.

2.

2 Eun.

3 et 5 contra Don. 4. Mn. 32. 223.

2 scholium suspectum Donato tamen dedi, quia magistri ab oeconomia

indicanda vulgo abhorrent. Videtur nimis breviter denuo hoc indicasse;

Byrria huic colloquio interest, ut inde efficiat Pamphilum uxorem ducturum esse utque hunc suum errorem Charino inculcet.
3
cf.

Euanthius

iii

8.

Ambages

nullius pretii. In

exemplo Verg.

regina non
diflfert;

manum

sed

extremam manum
2.
cf.

imponit, quod aUquanto

exemplum Georg.
Eun. 166.

ridiculum, quasi 'aratra imperfecta reliquanpraef. p. xii.

3.

tur'.

Cf.

5 Don. 169.

414 422
1

Vide interpretes. 2 Serv. ad Aen.

a igitur 'extorqueo
3 Eugr. p. 42.
1

417 iuxta Don.

9.

420 2 supra ad

184.

192: 'poscere' et 'petere' secundum Varronem.

gratia'!

cum

423 426 429

1 Nihil

a rem.

425 Serv. ad Aen.

4.

373.

Eun. 732.

1.

2 supra ad 45.
4.

3 Serv. ad Ge.

128: 'memini vidisse' dicimus aut et 'memini videre'.

Vide Ubr. s. 1 4 a cf. Serv.

p.

162.

Aen.
h.

12.

430 432
43:1

2 a notavit Wessn.

Eug.
1911)
cf.

p.

43:

scaena dolos habet utriusque personae. Mn. 39

(a.

p.

174.

ad 587.

434

2a

notavit Wessn.
2.

435 436

supra ad 184. 5 Ad. 109. 2 Eun. 307. 4. Ad. 564. 3. hausta credo ex Eun. 337 et 660 43;i 1 Serv. ad Aen. 3. 671. 437 1 ineptum. 442 1 Eun. 632. 441
1

2a

Don. 434.

3.

2 a priora
1.
cf.

notavit Wessn., reUqua

ad 199.

la Donato
2.

dare nolui.

1.

Ad. 796.

443 446 447 448

2.

4 utrumque non verum.

1.

2 conflatum e schol. ad prol.

1

6,

cum adiUtamento

inepto.

a notavit Wessn. ad 356. 2 iuxta D.

3.

1 cf.

255
449
p.
1

de scholio prorsus falso vide quae disputavi nuper Mn. 39

(a

1911)

174 sqq.

453 456 458 460 461 462 465

a
2 2

promptum ex
luttilia.
cf.

437.
cf.
1.

455 3 iuxta Don. 2

Speng.
1

et 4.
p.

457 2
h.
2.

vide praef.
(a. cf.

xiv sq.

Speng. ad

3 iuxta Don. 3 iuxta D.

1.

4a

Mn. 39 notavit Wessn.

459
1

1911) p. 157.
179. 2. 775.
1.

Mn. 32. 245. 1 vix verum. 3 cf. ad 184. 1. 2 cf. Ad 324. 4, Eun. 54, Pho. 208. 4, 419. 1. 2 Mn. 32. 224. 3 a ad 271; denuo scholium ad exemplum a Donato prolatum. Notavit Wessn, 4 iuxta Don. 1. 470 2 et 5 iuxta Don. 3 et 4, cum exemplo Ciceronis quod nihil ad rem facit et omittitur in 2 id, quo maxime bestiis praestamus, ratiocinatio, cf. 4. Ratio particulae, 'unde', ut alibi toO 'quia' 'nam' sim. in hoc scholiasta saepe nulla est. Cum hoc scholio compara simile eiusdem de quatuor virtutibus 30. 5. Conclusio de sene in 5 satis absurda. Mn.

473

32 237. Ceterum vide praef. 4 Ad. 487.

p.

xii adn. et xin.

2a emblema
Rh. 1905
1,

p.

praef. p.

notavit Wessn. De nixis diis cf. von Basiner, M. 5 cf. 299. 615 sqq. contra Wissowa R. R. p. 200 adn. 3. xii. Eugr. p. 45. (xerstenberg p. 39.

474 476

2 rhet.
1

'quasi' ad v. 24.

Davus nesciebat partum proxime instare. 2 non intellego; de 4 contra Don. 3, cuius 3 a Simo hoc non ostendit.
libr.
s.
I.

verbis partim utitur. Vide

p.

173, et praef. p.

xiii.

479 481 483 481 486

487

cf.

669,

2.
1.

Ad. 404.
3
cf.

2.

Mn. 32. 224.

1.

cf.

228.

484.

a Si

480 cf. ad 446. 924. quis hoc Donato dare velit non

valde renitor.

3 a conclusio nimis supervacanea.

a sententia corrupta et obscura emblema esse videtur. 4 lib. s. 1. p. 173. 184 1 Gr. Lat. iv 502.

489 490 491 494 496

499 505

Donato dari nequit iuxta 4 et 5. 5 a notavit Wessn. similia Serv. ad Aen. 7. 187. Nonius 393. 20: 'superstites dicuntur> qui supersint mortuis; superstites veteres ponebant incolumes'. (cum h. 1. T.). 2 iuxta D. 3. 3 nimis otiosum iuxta D. 2; 'subaudias" cf. ad. v. 57. 1 Ad. 608. 4. 6 a iuxta D. 5. 5 Eugr. p. 47. Prisc. II 230 sq. 1 rhet. ut 492. 3. 492 2 a notavit Wessn. 1 a supra ad 313. 4 obscurum. 2 discrimen non cadit in hunc locum, ubi ipse servus rogatur 'num voritu's?' Mn. 32. 217. 3 emblema (in scholio spurio, ut 521, 697) notavit Wessn. 5 satis mirum. 604 1 vide ad 199. 3 cf. 508. 2. 2 falsum. 502 a supra ad 49. 3 postrema verba 'quam (i. e. 'potius quam' cf. 35. 484. 439) false' cett. fortasse a Donato abroganda sunt, quippe valde otiosa. 3 a notavit Wessn.
1 1
:

507

cf.

508.

2.

ANDRIA
608 510
2
1

266
cf.
')

499.3.

3.

Ad. 121.

3 notavit
3.

Wossn.
s.
1.

4 vix genuinum.
p.

Eun.

306.

4.

Ad.

71.

Vergiliana merito notavit Wessner.

idonea; interpolatorum, nisi falsa

re
h.

4a exempla Donati ex empla numquam non tamen eiusmodi ut sine conexu cum
2 Liber
173.

demonstranda lemere e scholastica disciplina prompta videantur; sic 1. exempla de pronom. possessivis valent de locis Vergilianis non
Terentiano.
334.
al.

de

Cf.

ad

v.

48 et exx.

Ciceronis

136.

470. Plaut. 331.

Sall.

611 51 621

512 2 Vide ad 356 514 Ad. 156, 4. 519 2 vide ad 243. 2 a ad 510. 4. 3 cf. 875. 4. De tandem et tamen mira tradunt graramatici; erant qui synonyma esse, alii qui, tandem ex supervacuo poni putarent. Festus 360. Serv. Aen. 1. 369. Non. 406. 1. Smith, Archaisras. i. t. com. Don. p. 30 de hoc scholio: the note is somewhat obscure. Intellegimus sane sed simul stupemus. 4 vide praef. p. xi. 5 emblema notavit Wessn., continet quod est in Don. 1. 527 cf. 612. 628 suspectum; vide adn. Speng. 633 2 cf. Eun. 790. 2. 3 dedi Donato, a Wessnero immerito sechisum iunctum fuisse credo cum 2; sed exeraplum Verg. ineptum (3 a) in1.

3 Eugr.

p.

48.

2 contra D.

1.

terpolatori tribuendum. Cf. Ad. 460.

534 636 639

6.

4 scholiasta philosophatur ad Don. 2; de metalempsi vide Eun. 809. 2 de huiusraodi scholiis vide ad v. 600.
1
cf.

adn. Speng.

2 falsum; cf 404 'reviso quid agat.'

2 vide supra ad 61,

mox Donatus
et a

603: 'adsimilis' ad vacat

3

ad 694 et Hec. 268. Servius Aen. maioribus ad ornatura adhibebatur,

cett.,

12. 816 cum ex. Hecyrae. exemplum Verg. non idoneum.

1

640 646 649

lunxi
3.

et 2.

cf.

291.

1.

646 3 vix ad rem.

falsis

4 a et 547.

futtilia

a de additamentis otiosis et saepe

per particulas causales

sira.

vide

Mn. 32. 292. sq. quod ad Andriam, et Mn. 35, 405 (= l.s.l.p. 154) quod ad Eunuchum attinet. 650 1 fortasse genuinum. 2 idem ad Hec. 1. 1. 662 2 et 3 a notavit Wessn. falsum; imitatur Don. 289 1, vide praef. p. xii. 656 et 668 Eugr. p. 50 sq. 666 672 1 verba 'tamquara quid?' falso addita sunt, cf. ad. Eun. 171. 388.

459. 4. 3 'Vel potius' cett. repetit fere Don. 1 atque ex Adelphorura scholiis laudatis traxit verbura 'resistere'; 'per stare' non sic usurpatur sine praepositione 'in'. Mn. 32. 224.
4.
cf.

Ad. 133. 350.

676 582 596

rhet.

2 'ergo' ad v. 42.
5.

680

1 cf. 855.

2
p.

cf.

174. 4.
sq.

2 Eun. 9.

587 vide ad 433.

692 Eugr.

52

vide ad 31 et 334. 3.

^)

Lemma

teris

est: prorsus a me opinionem; non maiuscuiis expressa sunt.

in textu

postrema verba perperam Ht-

257
696
697 698
2
2
cf.

interpretes ad h.

1.

4 iuxta Don.
3,

5,

Serv. Aen.

5.

600,

9.

188

'productiones comici' 459.

684.

3.

placet, tamen Donato dedi, Aen. 2. 707. 5 cf. Don. 7 et 6, praef. p. xi. 699 3 argutiae, quibus scholiasta aemulatur Donati adnotationem ad 347. 1. cf. Speng. 600 3 'proficisci enim in rem aegram et difficilem dicimus' cf. 5.34 'adierunt quia aditus arduus', 609: 'committimus enim, quae magno

tametsi

exemplum Hecyrae minus

collato Servio ad

cum
variis

periculo

volumus esse
sit

servata'.

611.
656.
2),

2 'cum vita hominis tam

.

multisque periculis
et

conferta'.
(cf.

cladem
127.
3,

perniciem signiflcat'
3,

690.

2 'apparari semper aUaque huius generis, veluti

. .

695.

707.

4 etc, Ubenter addidit interpolator, ut scholiis

suis

tragico

fere

talium flosculorum colore aliquid ponderis adiceret,

601 602 604 607

quod augetur etiam addito 'semper' ut 656 et 667. 2. Haec omnia falsa aut valde exaggerata esse nemo non sentit. 1 cf. Don. 602. 1. 2 ut 603 1 'non sed' vide ad v. 132 et Mn. 32. 223. a nimis ineptum. 2 Mn. 32. 291. 606 1 cf. 642. 1. 5 a emblema notavit Wessn. Ceterum etiam dubito de verbis quae sequuntur 'nam quia' etc, quae flgurae explicationem continent supervacaneam qualemque Donatus semper sprevit.

autem

608 609 610

611 612 616 622 625 627 629
1)

cf.

30. 5.
2.

2 Pho. 746.

Vide supra ad 600. 3; deflnitionem falsam esse

ostendunt An. 230. 241. Heaut. 714.

Hec

212.

2a

notavit Wessner.

Donatum argumenta Plautina

3 a notavit Wessn.

huic ipsi ad-

signasse vix credo.

2 supra ad 600. 3 Mn. 32. 328.
1
cf.

Don.

1.

absurde

filius

dixisset 'Simoni' pro 'patri'.

1 cf. 846. 2. 617 4 Mn. 32. 223. a denuo schohum de exemplo Donati; vide supra ad 4 Eugr. p. 56. 3. 4 et 628 a falsa. Spengelius apte citat Heaut. 397.

v. 38.

2 Eugr.
Faircl.

630
633 636

Vide interpretationem recentiorem apud Speng. et Perplexe redduntur quae Don. aperte in 2. 22)sic 1 de 'modo' cf. Eun. 309. 1074. Ad. 289. Hec 458. Pho. 59.
p. 57.
1

etiam Spengel.
2 Mn.
32.

217;
:

de iisdem
'die
'et

mox

usurpatur 'pudet'

v.

637.

3 'res

malitia scilicet'

immo
4

Sachlage', ut habet Speng.

2 iuxta 3 et 4

hoc est

maluit', notata a
et

Wessnero, sed

idoneum Donati exemplum continent

errore redactoris aut librarii

migrasse videntur ex suo loco, quem fuisse puto ante scholium 3 vel post 4, cum lemmate 'Proximus sum egomet mihi'.

^)

^)

In textu scholii corrige 'periclitatiiros'. Scholium genuinura in textu prave expressum est iitteris rainoribus praemislittera a.

saque

Karsten, Com. Don.

"

ANDRIA
687 639 641 642
3
cf.

258
638.
3.
1

a notavit Wossn.

4 aliter Don. in
eripui.

3.

5 Mn. 32. 217, ubi

perperam hoc Donato

Vide qnae disimtavi (ie his schoHis Mn. 32. 243. 2 Eugr. p. 58. Cur scholium rhetoricum Donato con1 cf. 606. 1. cesserim vido Mn. 33. 255 sq. Ibidem p. 256 Donato dederam quoque
schol. rhet. 643. 2, sed id

prorsus scholam
sit.

sapit,

sed

nunc ab eo detraxi, non solum quia initium quia in 643.1 de eadem re aUter scripin

Rhetorica
1.

sunt
h.

praeterea

hac

scaena
58 sq.

639.

1,

653.

1,

654,

658. 668.

647 652

Speng. ad

1.

651 2 Eugr.

p.

SchoUum corruptum. Schopen pro 'nosti' coniecit 'nescis', palaeographice parum verisimiliter, nec ratio tum perspicitur particulae 'sed*. Puto Donatum scripsisse 'nosse enim <Cite putas^, sed'. Charinum
sic

putare docet v. 653 'scio' cett., cuius errorem Pamphilus refutat 655 'immo etiam, quo minus tu scis'. 4 5 6 in commento iuncta fuisse videntur; profert Don. aUorum 655 opinionem et suam. Vide adn. interpretum. 2 vide supra ad 600. Mn. 32. 225. 656 4 falso hic adhibetur doctrina quara recte exhibet Servius ad Verg. 663 1. 629. 1., ubi laudatur Eun. 1 'Eho' vide ad 184. 500. 748. 951. 2 'semper' non minus falsum 667

quam
669 682 684 685 688 690 694 695
2
cf.

in

185. 5.
2.

1. 679 2 otiosum iuxta D. 1. 3 cf. Eun. 138. 'Hem' vide supra ad 184. 683 3 Eugr. p. 61. 1 a cf. Don. 2 initio. AUter Eugr. p. 61. 4 Mn. 32. 223.

479.

a notavit Wessn.
vide supra ad 600.
cf.

2 interpretatio suspecta et vix Donatea; vide Speng. adn.

1 1

2 repetitur 656.
1

2.

663. 3, et vide supra ad 539.

a notavit Wessn.

3 iuxta D. 1 et fere confictum e Don. ad Adelphos 790. 1 et 4; de hoc grandiloquo schoUorum genere vide ad v. 600. 4 dubito de auctoritate huius schoUi, per se non maU, quia initium 696 scholii 3: 'hoc est abeant, recedant', in commento iunctum fuisse puto

cum

5:

'et

attende'

sqq.

haec ambo autem certam interpretationem

4.
3.

exhibent, quae non amplius admittit dubitationem schoUi

3a Mn.
697 699 703 704
1

32. 239; 'quia'

2 emblema, in 2 contra D.

causam aUegat falsissimam. 6 iuxta Don. schoUo spurio, notavit Wessn. Vide ad 495.
1.

Serv. ad Aen.
1,

646, 12. 408.

et vide interpretationem

Spengelu.

3 'subiecta' contrarium ostendunt.

1 paulisper reputantes videmus quam ineptum sit illud: 'deterret Charinum, ut ipse (Charinus) adiuvet PamphUum'. SchoUum male huc iUatum est ex Don. adn. 372. 3. 3 Fluctus in snnpulo contra Don. 2; omnia longe arcessita, et postrema ('vel quia') absurda. Mn. 32. 240. 706 2 vide supra ad 277. 706 2a notavit Wessn.

259
707
1

Servius

ad

Aen.

10.

477:

'viam

molita'

h.

e.

cum

difficultato

quaesivit.

2 otiosum, et requiritur numerus pluralis

verbi
definitio

in adiectivis.

3 utriusque

minus iusta, cf. Don. 1. 4 contra Don. 1, sed pro parte ex illo haustum. Mn. 32. 225. 'vix' perperam maiusculis expressum non pertinet ad lemma. 713 716 7 cf. 744. 2 et scholia ad 959. 3 a notavit Wessn. 4 a philosophatur ad Don. 2 iuxta Don. 720 4 Eugr. p. 65.
718
praef. p. xxi.
4.
1.
cf.

295. 2.
2.

iuxta Don.

5 vide praef.

p.

xi.

G 'ut diximus'

7 alius magister iuxta 4. Fairclough hocschol. temere,

opinor, Donato dedit.

723
726

cf.

Don.
I.

2.

cf.

Eun. 422. 2; exemplum minus idoneum,

cf.

Serv. ad h.

Servius ad Aen. 12. 120 in fine de lectione Menandri. 2 contra Don. 1. 4 cf. Don. 7. 6 est in ipso textu 'substerne' v. 727. Eugr. p. 66. a Donato dare nolui. 729 4 cf. 763. 1. 2 Eugr. p. 66. 736 1 a cf. 735 Don. 730 cf. Eun. 302. 4 et Wessn. in app. 739 744 748 vide supra ad 667. 761 1 cf. ad. 781. 2 cf. 716. 7. 4 'pressius' ut 759. Eun. 711; de his scholiis vide praef. p. xiiisq. 754

764
755 756 763
1

'lentius'.

Eun. 89.

2.

894.

766 1 vide praef. p. ix. 766 2 falsum. 769 2 iuxta Don. 4 et satis obscurum. 771 1 schohum semirhetoricum Donati esse praetervidi in Mn. 33. 147. 2 iuxta D. 1, definitio valde suspecta, nec minus in schol. 1 addi773 tamentum 'transit enim' sqq. Sed de figuris postea videbimus. Cf.
a
1

sumptum
730. 4.

e Don.

758 760

Pho. ad v. 915.
et
;

cf.

a notavit Wessn.

Rabbow
772 776
cf.

p.

342.
2.

2 definitio mira, cf. Don. 1. Eun. 244. 1. 4 a scholium abstrusum significare videtur: simul enim occasionem praebet Chremeti, ut sua sponte generum recuset, nec iniuriae causa id facere videatur. Sententia areprorsus aliena. Hartman p. 150. 781 1 vide ad 219 et 750. 783 3 Mn. 32. 320. Gr. Lat, VII 504. 3: per tempus i. e. opportune,
324.

773

2 a supra ad

218. 242.

cum hoc
784
797

loco Terenti.
cf.

2 nimis otiosum;

785.

1.

786 'nec-sed' ad

v.
cf.

132.

2 interpretatio optimo homine Critone indigna;

1
cf.

Don. 798.

4.

798

non

'dolet',

sed

meretricem fuisse Chrysidem refert

cum

pudore,

5 cf. Don. 2i. f. 2a cf. 879. 2. Don. 2; de morte nihil queritur. Eun. 294. 3. a rhetor. 801 Nonius 557. 10 'consobrini' quasi consororini, ex duabus editi sororibus. Similia Isidorus Or. 9. 6. 14. Cf. praeterea Hec. 459. 2 et 3.

800

Festus 297.

ANDRIA
803 804 806 808 809
811
2 otiosum, vide ad
1

260
v.

57,

1 a.

a explicatio otiosa per

2.

'id

est',
p.

vide ad v. 181.

2 rhet. ut 809.
'critici'

815.
s.
1.

1.

Eugr.
174.

71

recte et ordine conquisivit, cett.

vide

libr.

p.

la, ut 810 2a
verba
1

et

814 2a, notavit Wessn.

'et est

coraicura' additicia videntur.

815
817

interpretatio ab hoc loco aUena.

cf.

2 contra D. 1, Mn. 32. 320.

1

Speng. ad

h.

1.

818 819

partim e Don. 2, partim ineptum. Hartman p. 150. Cur Davus a sene videri nunc nolit, silent interpretes, sed recte exphcit Donatus: si adfuisset in sequenti scaena Simo procul dubio
eius

testimonium de
Mn.
In
33.

iris

inter

Pamphilum

et

Glycerium

(552.

575

sq.)

invocasset adversus Chremetem.

820

2
misi.

143 hoc schohum rhetoricum Donato adsignare praeterscaena,

ut
in

hac

3,

revera causa agitur oratorie inter

quod Donatus adnotare non supersedit (cf. 872. 1). Hinc etiam magistrorum schoha rhetorica satis multa: 820. 3,828.1,834,835.1.2. 3 supervacaneum post Don. 1 et 2. 1 Eugr. p. 73. 832 a notavit Wessn. 828 1. 2 Eugr. p. 74. 341. 1 et 835 837 1 Cf. Eun. 1001. 2. 841 1
senes,

contra D.,

ibid. in
1.

2.

842

cf.

398.

3 a et 4 a Mn. 32. 225. 245, hoc contra D. 4, illud

otiosum.

844 845 848 849

851

3a
1

et

5a

notavit

Wessn.
846 2
cf.

cf.

Speng. adn.

616.
1

2 vide ad 195 et adn. Speng.

1 vide

1 satis ineptum. 1. a Mn. 32. 294 in adn.

-irepi

5 Vide H. Steinmann, de art. poet. vet. parte

riGujv p.

59 adn.

3.

ad v. 30 et 285.

3 falsum.
3.

2
2

cf.

849. 5.

853 5 iuxta Don.

1.

854 855

lemma omissum:
libr.
s.

'iam facinus faxo ex

me

audies'.

Vide
2
cf.

159 sqq. de omnibus schoUis ad hunc versum. ad 580. Ad. 260. 4. 5. 3 a ot 4 vide 1 a notavit Wessn.
p.

praef. r- xii.

cf.

876.

1.

Serv. Aen.

1.

422.

856 864 865 868 872 875 876 877 879

4

3 vix verum, Mn. 32. 225.

Speng. citat Heaut. 730. de his schoUis Mn. 32. 345 sq. Eugr. p. 76 sq. fortasse intercidit ab initio: 'apud veteres'. 1 vide supra ad 820. 2. 2 et 5 iuxta D. 3.
4 cf. 521. 4. 2 additamentum vix verura. 3 cf. ad v. 42. 2 conclusio e Don. 1 rainus vera; cf. Serv. ad Aen. 1. 132. 4 a notavit Wessn.

la
cf.

notavit
798. 2.

Wessn.

et

falsa;

cf.

Heaut. 371 et adn. Speng.

882 886 896

Mn.

33.

147.
cf.

3 ineptum; vide 'me' in praecedenti versu.;

Pho. 433.

5 iuxta D. 3 et satis

mirum

cf.

Eun. 875.

2.

261
897 899 900 906
1
cf.

199. 3.
:

4 falsum
et

903
1

1 a,

ignoti Critonis Simo non percepisset. 902 vide supra v. 77. 3. et 2 (sine lemmate) coniuncta Donatus ediderat. Redactor inseruit quae est imitatio Donati 2, cum additamento inepto: 'ut a. e. f.
falsa.

nomen

doceri possit'.

907

Eugr.
cf.

p.

79.
1

2 semovi quippe a loco alienum.

912 913 919 921 924 925 926 928 929 930 933 934 935
937

2 3

648. 2.

haustum
e D. 2 in.

e D. 2 in

f.

914 1 vide ad 277. 2 vide supra ad. 184. 2 a additamentum languidum semovi. 3 'et quaere' Wessn. Aem. Asp. p. 22. 2a cf. 925. l.Mn.32. 246.
cf.

nugae petitae

ad 446. 480.
vide supra ad 921 2 a et Speng. ad h.
I.

1 1

iuxta Don.

2,

et 'evertit' falsum.
est'

3
1

1 1

cf. lib. s. 1. p. 174. 1 'non negantis a falsum. Mn. 32. 246. adnotatio re et forma satis misera.

prorsus ineptum.

Eugr. p. 80: hoc est intende auditum; 951 Mn. 32. 291 adn. 2.
1

1.

2: intentionis est.

nimis otiosum.
cf. cf.

1
1

408.

3.

2a

insipidum. Mn. 32. 241.

939

324. 2. 772.

cf.

adn. Speng.

perperam putat 'gaudere' h. 1. significare 'gratulari', exemplum Sall. nihil probat, cf. Mn. 32. 218. 4a iuxta 2 notavit Wessn. Scholium denuo non pertinet ad hunc Terenti locum, sed ad exemplum Donati, et vel de hoc non iustum est, vide supraad 38. 3 6. 940 2 Ad. 329. 1. 3a notaTit Wessn. 941 2 a n( tavit Wessn., sed idem immerito etiam primam partem. Dona2
et

schol.

tus

scholia

hoc ordine dedisse videtur: exemplum

Lucilii,

exemplum

Plauti, dein 'est

autem scirpus

species'.

3 schohum ex eo genere quod tractavi in Ubr. s. 1. p. 158 sqq.,ubi hoc tamen praetermisi. 947 cf. Speng. adn. 950 1 Eugr. p. 82. 951 2 vide supra ad 667. 953 cf. Don. 922. Mn. 32. 223. 955 vide praef. p. xi. 957 1 cf. 301. 2; de 'compendio" cf. ad 228, 965, 975. Eun. 562. 1062-

946

cf.

adn. Speng.
p.

3 satis obscurum, videtur esse rhetoricum.

959
967

1 1

vide praef.

xiv.

sic alius

magister conclusit ex

1.

falsum,

cf.

adn.

Speng.

3 expiicatur Don.

2, reliqua

prorsus

970

supervacanea, et vide latinitatem! Cf. Eugr. p. 84. 1 per 'ut diximus' repetit Don. ad 969. praef. p. 977 Euanth. III 9 et supra ad v. 301. 981 2 ineptum; cf. adn. Speng.

xii.

EUNUCHUS

prima adnotatione ad Andriae scholia, nunc quoque initium Eunuchum. Post ea, quae ibi de toto genere rhetorico disputata sunt, iam haec dicenda tantummodo restant. SchoHa rhetorica ad Eunuchum satis rara sunt, nuraeravi vix quinquaginta. Memorabilis est imprimis adnotatio Donati ad 144, 2. ubi comraemorat auctores rhetoricos, qui 'hanc meretricis orationem instar controversiae rettulerunt', e quo loco, coraparato cura adnotatione ad Phorm. 348, quid de
Uti
in

facio a

scholiis rhetoricis ad

Donati

studiis

fontibusque rhetoricis

ad

harum

fabularura

interpretatio-

nem

statuendum sit, expedivi in Mneraosyne (vide praef. iv). Scholia vere et raere rhetorica ipsius Donati ad hanc fabulara
adhibitis

nulla

pretativa
666.
3,

sunt praeter prolog. 27. 2 et 40. 1. Serairhetorica id est intersimul et rhetorica, repperi haec: 88. 1, 98. 2, 144. 1, 160. 1,
691.
2,

864.

2,

1071.
1. 1,

2,

Scholia

vere rhetorica (secundum

et

ea,

quae exposui
(ubi

in

Mnem.

p.

125 sqq. 139 sqq.

p.

praesertim 229 sqq.,

oraisi,

taraen in paragrapho de

Eunucho
aliis

239 sqq. plura

quae nunc
1,

reprehendara,) orania debentur

p.

artis doctoribus, de

quibus vide ibidem

163. 169.
1,

229
5,
1,

.sq.

Sunt autera haec:

1, 1.

prol.

27.5 et 40
1,

la; porro
1,

307. 3, 308. 2, 309. 2, 310.

643. 778.

349 Sa, 355.

1,

359. 3. 4a, 387, 571, 590,

714. 2, 722.
1,

645. 805.

3,

659.

1,

666.
2.

700. 2, 713.

766.

1,

4,

960, 1012.

Igitur a schoUis rhetoricis indicandis dehinc

abstinebo.

Bentleius correxit 'existimarit'.

2 taraetsi
erravit scholiasta,

cum

'dictum' utroque loco pro participio

^)

habendum

sit,

tamen non

est cur hoc scholium

cum Remigio Sabba-

')

Scholia quae R.
III

Sabbadini
Eun.

in 'Studiis italicis

vol.

240373,

in

act. I et II

de philologia classica', 1895, a Donato abiudicavit, designabo, ubi opus

est, litteris: S. a.

263
dini a Donato abiudicemus.
firmavit in 2 et in
4. 3,

3 contrarium docet eius, quod Don. af

ubi 'inclementius' adverbium esse ait; schoiium,

27. 4 et 41.

ut Sabb. vidit,
7
1.

haustum ex Dou.

Fabia: 'Donat

explique tres mal

bene

par valde,

et,

apr^s

une bonne explication de vertendo *in linguam latinam transferendo', il en ajoute une mauvaise: aut vertendo corrumpendo'. Sic eidem interpreti de iisdem verbis imputantur schoHa optima et pessima sibique adverso fronte pugnantia a viris doctis, qui genuina et spuria discernere supersedeant ^). Simul habes, cur 1 et 3 expulerim. Vide quae de his scholiis exposui in Hbro olim edito ^) p. 26 sq. 9 SchoHum 4, nimis obscurum ^) interpretationem continet scholiastae dissentientis a Donato in 1. 2. 6. Sabbadini igitur merito damnavit 4, sed inmerito 6 nec non totum schoUum 5, in cuius parte priore Donatus regulam generalem dedit, ut ad Andr. 582. 2; altera pars additaavoir donne

mentum
V.

exhibet importunum

(cf.

2.)

per 'nam', quale est in schol. ad

17 et multis aUis, quibuscum confer similia additamenta in Andriae

scholiis

et 6 post 3,

Mn. 32 p. 292 sqq. Ceterum in commento 5 legebatur post 2 quibuscum fere coniuncta fuerunt.
1.

11

1 et

115.

2 vide praef. xvi.

12

14 15

17

19 23

24

xvm. 3 a notavit Wessn. S. a. An. 637. 2. 2 contra Don. 1, cuius interpretatio fere redditur in medio schoHo; aut' in eae quae praecedunt et sequuntur falsae sunt. De 'aut', 'aut scholiis spuriis vide exempla in libro s. 1. p. 140 (= Mn. 35 p. 312). S. a. Don. ad Pho. 1. 1. cf. a falsum, cf. Gr. L. 7. 461; de 'nam' vide supra ad 9. 5. S. a. scholium non pertinet ad lemma praescriptum, 'quid voluerit obscurum' ut ait Sabb. Stud. It. iii 347. S. a. 1 Sabbadini perperam hoc scholium a Donato abiudicavit. 1 iuxta D. 2 et ab eo diversum; de 'aut aut' vide supra 15. 2, ad 'neminem fefellisse' cf. D. An. 211. 1, quodsequitur 'aut n. app. de suo'
1 vide praef. p.
cf.

falsum.

S. a.

23

2 contra Don. 1 et ineptum: non reprehenditur translatio, scd furtum.

24
27

26
27

Don. ad 211. 1, perperam. 1 'Et hoc mire' respicit 4 cf. D. 6. 3, 41 et

2
cf.

Eun.. 727.

3.

3.

repetitur 24.

1.

S. a.

1 S.

a.

a additamentum petitum ex 3. Don. quae scripsit ad 20, 21, 23.

936.
1.

1.

=5

rhet., vide

adnot. primam. Eu-

^) Longe absum ut praestantissimum Eunuchi editorem valde vituperem; ille saltem Donati commentum aliquoties prudenter et utiliter adhibuit, quod vix facere ausi sunt reliqui fabularum editores, metu nimirum ne falsa pro veris

venditarent.
")

ter alia
^)

'De commenti Donatiani origine et corapositione', Lugd. Bat. 1907, ubi praeEunuchi praesertim scholia persecutus sum. Zeunius correxit: 'an hoc lautum dicat, non quo reprehendat', vix recte.
p.

Hartman

153

aliter.

EUNUCHUS
37
4 S.
a.

264
perperam ob rationem externam parura validam,
gli lU

p.

342

sq.:

'interrompono

degli altri scholii.'

rhet. per 'enim';
8.

exemplum prorsus ineptum.

libr.
s.
1.

S. a.

40
41

la additamentum
vide ad 27. 4.
1

cf.

p.

154.

44 Don. ad An.

7.

46
(a.

1911),

'exemplum proponitur'; vide quae disputavi m Mnem. 39 p. 149 de schoUis ad scaenarum initia in Adelphis, ubi huiusmodi

3et6S. a. 5 imitatur Don. 2, vide praef. p. xvi. perperam; vide librum s. 1. p. 28 (Mn. 35 p. 28.) Ad 3 cf. Adelph. 472. 1. 2 Sabb. a. perperam; vide ibid. 49 3 cf. Charisius 1. 210. 13. 50 2falsae 1 Don. ad An. 465 1 et 2. Ad 324. 3. 4. Pho. 208. 4.419. 54 argutiae; amat interpolator quidam huiusmodi relationes notare inoptas aut falsas; Vide ad An. 279, infra 236. 242 sq. 302. 824. 926 sq, etc.
'exempla' indicantur.
S. a.

3 iuxta Don.

1, a.

et

cf.

locos ibi

cit.

S.

a.

66 58 61 64 65

3 iuxta Don. 2 S.

iuxta Don. 57;

exemplum minus iustum.

2.

S.

a.

2 Don. ad An. 422.

1 a et 2a oritur unum scholium cona apparet ellipsin vel aposiopesin personae indignantis in scholis illustratum fuisse tribus exempUs: An. 271, Eun. 65, Verg. Aen. 1. 135, atque has elUpses illic variis modis expletas fuisse; sic in supplendo hoc Eunuchi loco Priscianus 3. 111 difab scholiasta, cum cuius supplemento 'non ulciscar' compara fert Dan. ad Aen. 1. 135: subauditur 'ulciscar'; aUter denuo nostrura locum explevit schol. ad An. 271, cuius verba merito seclusit Wessnerus.

eiectis

Don. ad An. 55 2. emblematis per 'nam'

1 -|-

tinuum Donati

-f- 3.

2
denuo
p.

iuxta Don.
dedit.

(cli.

Don. ad An. 872.

interpolatoris

2,

Eun. 1050)

Fabia Donato
libr.

quae
29).

sunt

uti

mox

ad 73. Vide

I.

29 (Mn. 35.

67

2a
obvia

illustrat,

quod Don. ad
Andr.,
v.

v.

68

dicit:

'totum sensum verbis

signifi-

cantibus protulit'; de formula 'non

vide

sed'

in scholiis spuriis sexcenties

ad

7 et 132.

Donatum quoque eam

ubi par erat

adhibuisse vix est quod dicam.

72

tur
78

Conclusiones otiosas et saepe ineptas permultas per ergo, igiad Andr. v. 42 et ad Eun. in libr. s. 1. p. 153 sq. Mnem. 35. 404. NonnuIIas iam notavit Wessn. Vide ad 147.
S. a.

indicavi

denuo iungenda expulsis emblematis. Serv. Ecl. 6. 21: videnti 1 a 2 a quara inepta et insulsa haec sint, ostendi in Ubr. s. 1. p. 29 sq. 2 a compilatum partim e Don. 3. De sententia Fabia apte comparavit Cic. pro Sestio 59, pro Quintio 50 et Lucr. 2. 1044: vigilans stertis. 4 'ergo' vide ad 72. Sabb. perperam omnia damnavit praeter 2. 2 S. a. perperam. 74 a falsum; Fabia et Dziatzko recte trahunt ad superiora. S. totum dam76
3

12

pro

vigilanti.

navit immerito.

80

cf.

Don. ad An. 663.

3.

266
82
83
Inlercidisse

adnotationera de tota scaena post Schopenium

putant
p. 64.

Sabb. Wessn. et nuper

Struck

in

diss. de Ter. et
pretii,

Donato 1910

adnotatiuncula
et

marginalis

nullius

quam

frustra corrigere

studuerunt Sabb. 84 85

Wessn

2 supplementum Donati 1. S. a.. 4 'quidam putant', vide quae exposui de fontibus Donati in libro s. 165 sqq. et 175. 1. 3 cum Don, opinione de formula 'plus satis' p. pugnare demonstravi ibid. p. 30 sq. (Mn. 35. 30 sq.). S. perperam hoc
retinuit et

damnavit

2.

4.

88 89

semirhet. Donati; vide adn. primam.

additamentum petitum

e Don. 984, de

quo vide
32. S. a.

ibid.

p. 32.

S. a.

(Mn. 35. 31).

90 95 98

3
3 2

+4
cf.

unum

sch.

elficiunt;

vide

ibid

p.

4 perperam.

90. 4. 456. 2.

Sa
cf.

addit. per 'nam', vide ad 9.

2,

semirhet. Donati.
interpolator

3 opponitur Donato
ibid.

et

forma inelegans ut

in plerisque spuriis;

p. 32. S.

a.

102
1.

Donati schol. 103

verbis
s.
1.

tamen
p.

'ut

magnum',

'ut

1 partim corrigit, partim sequitur, falsum contemnit' rem exaggerat; cf.

32. S. a.

lOt

Ex diversis eorundem verborum interpretationibus quae Donato dignissima videtur, reliqua cum Sabb. raagistris seposui; cf. ibid. p. 147. 7 petitum e Don. 103. 3; ibid p. 12; cf. ad V. 195. vide ad An. 469. 115 2 cf. 290. 5. 107 108 2 iuxta D. 1. S. a. 117 2 et 4 cum Sabbadinio semovi secundum Donatura 1 et 3 mora
vide praef. p. xvi.
1,

selegi

119 120 123

12G 129

non adhibetur ex proUxitate muliebri, sed astuto consilio. rem melius docendi et inshmandi gratia. 1 cf. 131. 4, 138. 1. 1 a absurdum. 3 S. a. perperam (Stud. it. iii p. 343). 3 et 4 iuxta et contra Don. 2; ad 4 cf. Don. 325. 3. S. a. 2 S. a. perperam, cf. 90. 4, 95. 3. Donatus rectissime, ut Dziatzko et aUi, prima verba: 'ne hoc quidem tacebit P.', Parmenoni dedisse videtur, sequentia 'Oh dubiumne id est'
iue\\i-ia|u6<;,

Thdidi; itaque 2 aUus est auctoris.

130

dempto emblemate unum

(1.
1.

est Donati.
fere

per

'aut'

p.

143, Mn.
cf.

35. 315)

= Don.

a additamentum

2,

et

non rainus su-

pervacaneura quam; 3;
ubi hic locus citatur. S.

Don ad An.

186, Pho. 350, et infra 348.5,

a.

2 perperam, 3 recte.

131

cf.

119.

134

la additaraentum per *nara' vide ad v. 9; Don. proprietatera verborura saepe indicat (cf. ad An. 243) sed uno verbo 'proprie', nihU addens nisi prorsus necesse sit; cf. 127. 1, 131. 3. 287. Respexit Donatus
1

verba Heaut. 144 'omnes produxi ac vendidl' (cit. Fab.). Suet. produceretur'. 3 cf. Pho. 841. 1. 136 1 2 unura Donati; ante 5 leraraa repetendura est. luxta hanc expUcationera verborura 'iraprudens ignarusque' vix credo Donatum adGr. 'cura farailia venahs

EUNUCHUS

266

didisse schol. 3; vocabula 'natura' et 'naturalis' in his schoHis sapiunt

interpolatorem
servavit,

philosophantem,
1.

veluti 84. 2,

147. 5.

al.

Sabb. Donato

137

138 139

non vero 4; i. s. 2 a cf. 214. 2 'nam hoc 2 ad An. 679. 3.

1

p.

148 (Mn. 35. 320).

significat',

ahaque
3
et 4

similia.

de verbo

'aio'

ad An.

192.
'quia'

que mire adhibitum est atque

retinuit
3.

aliaeque

iuxta Don. 2; 'unde' aeparticulae causales in

scholiis spuriis; 'fideiussor' nihil ad

4,

vix recte;

rem hoc loco. Sabb. proscripsit 2, Donatus agnoscitur semper simplici senten(1.

tiarum interpretatione; interpolator Ubenter aberrat ad dicta speciosa

et

etyma ad rem
6

nihil

pertinentia

s.

1.

p.

33 Mn. 35.
et

33).

Scho-

hum
tate,

pertinet ad

totum hunc locum 139

dicit
:

sqq.

nimia

fere brevi-

Donato non insohta, hoc

Thaidi, ne

Pamphilum

laedat dura

dictu locutura, necesse esse ut implicata utatur oratione; (de verbis 'implicatio' et 'dura dictu' vide

An. 412.

3,

143
id

interpolatoris

interpretatio

iuxta Don.

Eun. 1072. 1. 142 nec iusta,

p.

nam non

nunc
1

agitur, ut Phaedria hoc patiatur. S. a.

144

a conclusio otiosa, quam iam damnavit Hartman

154; vide ad
1; 'accipere'

72. S. a.

146
h.

'non
1.

sed'

vide

ad

67;

petitum partim e Don.

a.

172.

ineptum

fuisset, et quid est 'experte'? S.

144
147

2rt

2 schol. semirhet. Donati; Eugr. p. 96 et 100. conclusio e Don. 1; vide de iisdem verbis conclusiones similes
2.

per 'ergo' 746. ad 136.

3 et Hec. 819.

4 ineptum.
'an quia'
v.

5 iuxta D.

3, et

vide

148

1 An. 718. 2 additamentum per sum, nomen Phaedriae iam occurrit

absurdum.
'in

S. a.

fal-

144; et quid est

necessariis'

150 152 153 164

2 iuxta Don. 152.

1 et

2. a.

151

a supra ad 67.

2 coniunxi. S.

2 perperam.

a additamentum absurdum. 2 additamentum otiosam ad Don. 1 per id est; 1. s. 35, p. 406), de similibus in Andria Mn. 32 p. 294 sqq.
es'
i.

1.

p.

155 (Mn.
'vir

immo

e.

a nemine

ludibrio haberi te pateris.

.

168 IGO 163

2 supervacaneum; est in textu 'ego excludor'.

1

semirhet. Donati.
pertinet ad seq. 5 per
'aut'

2 schol.
1 rhet.

versum
130)

et

(ad

iuxta

partim confictum est e Don. 6 Don. 4. S. a. praeter rhet.

1 et 3.

165 169 vide quae de omnibus his schoUis inter se cohaerentibus dispuputavi 1. s. 1. p. 34 sqq. (Mn. 35 p. 34 sqq.), e quibus pauca tantum
referam.

165

2 Pamphilus sic velle non potest, quoniam

quaquam
habet. S.

parvi
a.

pretii,

donum immo magni aestimandum

vide

Aethiopissae neesse

persuasum

167

'non

sed'

quater repetitum
a.

ad

67; 'quid non exquisitum'

laus longe nimia. S.

5 initium e Don. 1; 'non semel imputat duo

267
mancipia' videtur significare poetam non una eademque vice de utroque praedicare; hoc autem de diversis personis, Eunucho et ancilla ex Aethiopia,
fieri

omnino non
9.

potuit. 'Quia

quia':
1. 1.

denuo rationes reddun140 (Mn. 35. 312).

tur nulUus pretii; vide ad

139, 148. 2;

p.

168

nimia de Terenti stilo, ut 167. 2; 6 bread reUqua cf. 167. 1 et 5. 5 'ergo' cf. Don. 167. 1 in f. 7 refutatio arguta sed falsa viter D. 168. 2, vide praef. p, xvi.
1

iuxta D.

4 Iterum

laus

schol

2 et

6.

ineptum: quasi de
his

ancillula

praedicatum

'utuntur

reginae';
ideo

'quia

nulla

cett.'

etiam valere possit ratio nimis ab(i.

surda, quasi illud

de

eunuchis

praedicaretur quia honesti

e-

pulchri 474. 2) essent.

169 170 171

p.

a rhet.

S. a.

2 perperam.
beneficiis'
cf.

'et

hoc s. in l-|-3 unum

Donatum.
157 (Mn.
145.

169.

1.

Donati, expulso emblemate

2,

quo interpolator

corri1.

git

S. a.

4a

de additamentis per 'deest enim' vide

s.

1.

Andr. Mn. 32 p. 300 sqq. 'Quid mula est quae respuit supplementum certum; cf. Fab. ad h.
35, 408) et ad

istic'
1.

for-

172 173

cf.

breviter refertur quod est in Donati schoUo 174.3, vide praef. p. xviii.
S. a.
sic

Ceterum lectionem codicum Beckius censuit servari posse, si interpretamur: 'sentit meretrix animi oflfensione aliqua negari 'scil.

ab adulescente, quae rogavit.

174 177 178

2 Futtile. 176 1 ex Andr. 45. 1. 2 conclusio per 'ergo' supervacanea post

1

1>.

vide ad 72. S.

a.
1.

interpolator

suis

verbis

repetit

Don.

175. 2 et Andr. 45.

a.

De

eius formula 'ut diximus' sim. vide praef. p. xxi. S.

179

S.

a.

perperam.
altera

De
parte

vi

pronominum
5;

cf.

ad.

Andr. 199.

4 iun-

gendum cum
fortiora sunt

schoUi

de 'non-sed' vide ad 67 et 167.

Corrigit Don. 3, sed falso, etenim quae Phaedria dixit 165 sqq.

multo

haec simpUcia Thaidis verba; si textum comparas, videbis oppositiones per non sed meras esse nugas. Initium schol. 5 'mirandum iubetur', emblema est (a Wessnero iam notatum) aUus
magistri,
qui haec ludit ad
186.
1,

quam

vocem 'obsequium',
1.

interpolatori imprimis

caram,
1. 1.

cf.

190. 3, 193. 3. 250,

S. a.

4 et

5.

Ceterum

cf.

p.

183

38 (Mn. 35 p. 38). Quid haec sibi volunt?

a.

Causativum

'quia'

denuo omni ratione

caret; vide ad 139. S.

1 'Non quod oportet', hoc sane pravissimum fuisset; vide ad 67 et de 'obsequio' ad 179. 187 2 'nec-sed' ad 67. 189 3 pueriUs observatio, nuUa umquara fabula procedit, nisi in scaena fiant, quae iUa postulat. Et quid est 'retentionem' et possuntne 'actus

186

fabulae' procedere? 4 pertinere videtur ad 187, simul quia'? S. a. 3 et 4. ').

tum vero unde

'et

')

In 189. 2 lege 'eos' pro

'eas'.

EUNUCHUS
190
S.

268
'et

2
a.

additamentum otiosum per

3
cf.

simul'
('et

(1.

1.

p.

141,

Mn. 35 313).
1.

partim argutiae, partim

3. S.
a.
1.

vale')
1

secundum Don.

S. a.

191

90. 4, 95.

perperam.

niliil

subaudiendum. De hac
cf.

formula vide Fab. ad

h.

192 198 195

Don.,

quem cum

imitatus est scholiasta ad 365, et

!

An. 755.
2. 3.

3 nimis lepidum

de 'obsequio'
7

cf.

179. S.

a.

lunxi

5,

cum

8 eiecto
3),

emblemate 7

a.

4 luserunt
al.

magistri (partim ex Ad. 321.

uti

ad 104, 168, 236, 318,

7. ad-

8 a compilatoris, opinorditamentum per 'nam' ad Don. vv. toto animo'. Disputavi de his omnibus 1. 1. p. 39 sq. (Mn. 35. 39 sq.). S. simiUter fere, nisi quod 1 et 8 Donato eripuit. Cf. H. Steinraann, de art. poet. vet. parte rrepi n^wv; Mn. 39 (1911) 198
p.

156 sqq.
2 Incogitanter corrigit Don.
1

200 202
204 209

per 'aut quia'. S.

1.

a.

Unde haec hoc loco?

magister, ut saepe
1
1
cf.

cf.
I.

192.
s.
cf.
1.

3 Donati dubitationem in 1 solvit

alibi;

p.

40 adnot. Vide ad An. 102.

2,
cf.

312.

2.

Ad. 40.
spuriis

2
per

258.

312.
ibid.

2.

157 (Mn. 35. 408) et ad Andr. 30; nihil deest, nec magis in 4 aliquid 'subauditur', cuius verbi frequens usus est in spuriis e. g. 628. 2, 666. 4, alibi; cf. adn. ad
'deest'
p.

de schol.

3a cur genuinum esse dubitem, vide ibid. p. 41 (Mn. 35 omnia praeter 4, perperam. 210 2 schol. non pertinet ad fabulam, sed ad exempkim a Donato citatum; '1e quo genere dixi ad Andr. 271. Cf Sabb. p. 344.
An.
57.
41). S.
a.

211

'deest'
cf.

vide 209.

3 contra D.

214 216 217 220 223 224

D.

2
1

192.

2a

notavit Wessn.

et 3 cf.
s.

Don. in 207.

2. mira inventa, inquit. S. a. 215 2 S. a. 3 a haec quoque mira inventio S. a.

:

3 'verba

desperantis' prorsus falsum; de 'obfirmare'

cf.

Fabia; de

'non-sed' ad 67.

3 additamentum valde suspectum. Wessn. in app. lectorem relegat ad Gloss. VI 576 sq. unde tamen nihil lucis oritur. S. a.
1 1

a S.

a.

merito; satis ineptum,

at immerito etiam schohi initium denuo totum schol. 4.
et 168. 6'elp.

a
3.

S.

a.
a.

un'.

4 a contra

S.

226 227 231

cf.
cf.

prol. 3

414.

1,

1077.

2.
1.

3 nimis fattile.
s.
1.

230 4a exemplum ineptum.

347.
2.

2 et
1

4a

S. a. recte;
cf.

p.

41.

Cf.

232

etiam 238. 2, 244. 2, 251. 2, 260 3. Verba 'con coquitur' notaverunt S. et Wessn., sed valde probabile est stitit Gnathonem in longo soliloquio paulisper constitisse. 3 S. a. perpe-

De raoribus

ram.

'aUi'

cf.

1.

1.

p.

176 (Mn. 35. 427) de fontibus Donati.

233
2;{6

cf.

D. 232.
a.

3.

3 S.
1

recte, ut mihi videtur, iuxta 2.

236

Don. cura exclamatione vide ad An. 77, et mox 240. 6 iunxi. 6 S. a. perperam. 3 cf. 1 a addit. futtile. de hoc genere ad 54. S. a. 4 S. a. 7 iuxta D. 5. Cf. 1. s. 1. p. 42.
de schoUis
1.

1,

394.

-f-

269
237
3
1.

s.

1.

p.

43

S. a.
a.
cf.

240 241
242 243 244

2 mira doctiina. S.
1

ibid. p,

43.
4,

iunctum
1

fuisse

puto
cf.

cum
S.

240.
a.

et statim sequebatur

2 Don.

2 addit. per 'ergo', 2 et 243.

72.

et 3 vide

ad 54 et 236.
cf.

3. S,

a.

4 falsa cavillatio poetae,

ibid. p.

44. S. a.

2 postrema 'et non nolo sed n. p.' suspecta sunt uti 1 An. 773. etiam 248 'non dixit' sqq. 2schol. 1 aerablema notavit Wessn.,cf. 179. 5. 260 1 S. a. perperam.

perplexum
clarius
est,

et
cf.

verbosum id tantum docet, quod non nisi caeco luce iam Hartman p. 155. De interrogativa forma in Don.
259.
s.
1.

cf.

195.
2-

1,
1.

1,

292,
44.
S. a.

311.

1,

430,

4,

463.

1,

727. 4, 947, 976,

1094.

Cf.

p.

251 256 256 257 258

2
cf.

cf.

232.

2.

253 2

perperam.

254

cf.

265, ad Andr. 28.

p.

1.

Helenius Acro apud Wessn. de Aem. Aspro 3 a notavit Wessn. 4 iuxta D, 3. S. a.

2 notavit Wessn. post Sabb., uti
2 S.
1.

16.

5.

a.

immerito,
falsa,
a.
cf.

cf.

mag. 204.
p. 44.
ibid.

2.

259 260
261 263 266 268

2a. 3
2 S.

ibid.
cf.

1 et

merito

S. a.

perperam.
vide praef. p. xvi.

4 observatio et
cf.

exemplum
cf.

insipida; ibid. p. 45. S. a.

3,

Don. 264.
S.
cf.

1,

264 2 iuxta D.
D. 377.
2.

la suspectum,
1
a.

cui assentior, ibid. p. 45,

269
271

D.

785.

3.

J.

W. Beck

coniecit:

'hice

non

solebant'.

2 a notavit Wessn.,
3 flosculus magistri. 3 falsum.

'his'

apud Verg. dativus est. 6a ineptum, ibid. p. 45. S.

interpositum schoUis 3 et
ibid. p.

a.

273 274
277

iunxi 3 et
cur

5.
1.

4 S.

a.

5,

uti 260. 5 inter

260. 4 et 261.
1

damnaverim

vide

45

sq.,

mehus Eugr.

p.

107.

2 a falsum.

278 280 285 288 290 292

schoha suspecta. 1 cf. 331. 3, Hec. 771.

3 contra Don. 2
in.

2,

Ad. 713.

1.

3 de ineptis his laudibus vide ad 167 et 168.

2 Andr. 750. 2
1

cf.
cf.

115. 2. S. a. perperam.

de virtute poetae
4.

301.

5,

454.

parans Probi app.

iudicans.

203 33,

et a

3 S. a. com1. Andr. 28, 1. Donato scholastica huismodi ahena

299 301 300

303

Sic haec
S. a.
1

schoha distribuenda videntur; cf. Fabia. 2. 3, perperam. Ad 3 cf. 899. 2, Ad. 450. 4 breviter quae Don. copiose in 5. S. a. L. s. 1. p. 46 sq. iunxi 2 et 3 dempto erablemate 3a, de quo vide ad 54. S. a 1
(praeter initium)
2.

2.

cf.

An. 713.

cf.

An. 739.

3 falsura.

KUNUCHDS
804
U.

270
S.
cf.

2 a
2.,

a.
1.

et
s.
1.

Wessn.
p.

4 doflnitio longe arcessita et vix vera iuxta

47.

806

1 a S. a. et Wessn. cf. in 300. 3. 2 Quis hoc nescit, et cur adversativum 'sed'? 'Subiecta' autem nihil sunt nisi repetitio eiusdem rei in 4, de cuius formula 'ut diximus' vide ad 178. S. a.

3a notavit Wessn. 2 conclusio inepta, cf. 72. S. a. 4a 'nam' ineptum, et quid est 'ante versum'? Ceterum vide An. 510. Ad. 71 et [sidori or. 1. 37. 1, deque his omnibus 1. s. 1. p. 48. 1 'hem' ad Andr. 184. 2 non emphasi differunt, sed significatione, 807 66 et Andr. 586. Hartman p. 158. 4 insulsa adnotacf. 3 rhet. tio, quacum cf. Don. ad An. 436, Ad. 564. 5. S. a. 308 1 Andr. 401. 527. Hec. 402. Wessn. in App. 2 rhet. ut 307 3.
306
309. 2, 310.
1.

309
311

3 Donato dare veritus

1
cf.

sum;

illustrare videtur

quod rhetor dixitin2.

Fabia; de forma interrogativa ad 250.

hic
scholiis

3 propriis verbis

=2D

praef. p. xvi.

310
in

De omnibus
I.

eorumque
35.

distributione vide inquisitionem

s.

1.

p.

48
cf.

sqq.

(Mn.

48 sqq.); Sabb. in plerisque erravit.

5 de obscenis

313 314
V.

aUis verbis

= D.

ad Andr. 90.
2; praef. xvii,
1.

s.

1.

p.

16.

S. a.
(cf.

5 schol. in
1.),

flue

corruptum; SchoU plura interposuit

Wessn.

in

Sabb. pauca mutavit; prior interpretatio,

proposuit:
'ne
diceret

quam

scholiasta respi-

cit,

unice iusta est, quid in altera parte voluerit, prorsus obscurum.

[aut]

Beckius
315
317

student ut

iilae

d.

h. et vinc-

tae pectus et g. sient'.

2 a notavit Wessn. 2 et 3 S.
a.

lunxi 4 et
50.

5.

merito; pugnant
6

cum Don.
ad 209.
a.

1, cf.

Fabia. Aliter iudica-

bam de 3 in 1. s. 1. p. la notavit Wessn. 318

5 S.
a.

cf.

4 et 6 S.

merito, iuxta vel contra D.

D. 4. S.
cf.

3.

iuxta D.
4.

2.

319 323 325

328
et

lunxi 3 et
1

id

= propterid,
cf.

fere

= D.
2.

3; praef. p. xvii,

cf.

a.

similia magistri identidem,

ad An. 157.

3 'ergo' ineptum;
1.

515.

324 falsum.

unum non malum

3.

Donati, sine emblemate 4 a, quod notavit

Wessn.
3.

sed contra D.

en
Cf.

3.

a notavit Wessn.

cum

Sabb.
1.

508.

1,

674-

2.

Ad. 466. 2 573.

830
331
tis

compara quae exposui a notavit Wessn.

1

s.

1.

p.

16 sq. (Mn. 35. 16 sq.)

et

dinio

2 unum Don. sine emblemate 2a, quod notavit cum SabbaWessn.; exemplum Sallustii e Don. 164. 3 de in composivalde cf. 280. 1 et Ad. 713. 1. 3a mirum et pugnat cum
iurat.

Don. ad Hec. 771. 1: deierat deos p. 52 (Mn. 35. 200). 833 a insulsum.

Egi de his schol.

I.

s.

1.

836

2 iuxta Don.
408. 837,
al.;

per 'aut';

ibid. p.

143 et 157. Mn. 35. 315 et infra

a.

de 'subauditur' ad Eun. 209. S.

271
336
S. a.

3 et 4 perperam.
al.

2a

notavit Wessn.

ineptae,cf. ad 167. 168.

S. a. cf. D. 2;

cum labeones

Sabb.

5 Jaudes
1.

vide Char.

108.
sq.).

Vide quae de liis omnibus exposui ibid. p. 52 sq. (Mn. 35. 200 a S. a., satis otiosum. 337 339 a notavit Wessn. cum Sabb.

340
341

cf.

ad. 236.
'dat

tempus
1.
cf.

verbis'; senis
Elec.

sermonem horam durasse

dicit.

363. Ad. 247.

273.
v.

3 'ergo'

cf.

D. 2. praef. p. xvii. S. a.

342 342
p.

et
cf.

Fab. ad

191.
et 1

Don. ad Pho. 614. lunxi

et 3.

2 iuxta D.

1.

cf.

ibid.

54.
1

346 348

a notavit Wessn.

cum

Sabb.

2 explicatio specie docta, sed qua revera infelicior cogitari vix potest.
3

iuxta D.

per 'aut';
sq.

exemplum Lucani vix ad rem.

Cf.

de his

schol. ibid. p.

54
5.
e.

347

2 falsum. Wessn. in lacuna supplevit 'formosa'.

348

lunxi 4 et

6 praef. p. xvii, formula 'quasi dicat' in spurhs freg.

quens

est, vide

772. 3. Sabb. sine causa proscripsit etiam 5.

350
351

S. a. 2
cf.

perperam.
2.

367.

355 357 358 359 360 363

a rhet.,
cf.

1 a expressum ad exemplum Don. 352. 352 S. a. perperam. aliter Eugr. ad 354. 2 falsum, cf. Fabia. S. a.

Don. 230.
S.
a.

2. S.

a.

2 ad 67.
et inani.

lunxi 3
et 2, 3 et 4.

et

4 dempto emblemate, contra D.

3 a
I.

2,

verboso

3 et 4 totum, perperam.

iunxi

emblema
s.
1.

rhetor.

S.

a.

3 et 4 totum,

perperam. Vide de his sch.

2 S.
a.

p.

56.

et sic

ego
1,

ibid. p.

56; at nunc dubito; media pars est suspecta

propter Don. 359.

1
cf.

reliqua non.

361

S. a.
1.

perperam.
3 'hinc nascitur'
fal-

341.

2.

non quadrat cum D.

sum. S. a. utrumque suspectum: 1 propter Don. 192. 1, 2 quia utraque pars 366 satis mira et quaesita continet *). S. a. 1. 370 1 S. a. perperam. 367 est sane suspectum iuxta 370. 2, 351. 1 et 352. 1 S. a. 3 S. a. perperam. 1 ex Don. 3. Cf. 1. s. 1. p. 57, praef. p. xvii. S. a, 370 3 per 'ergo' amphficat Don. 2. S. a.
;
'

371 372 374 375

iuxta D.

fere

= 371.
Don.

2.

2,

praef. p. xvii. S. a.
3.

373

ridiculum. S.
c.

a.

2 fortius iuxta Don.

1

3a

notavit Wessn.

Sabb.,

cf.

Ad. 643.

2.

3.

2 et 6 discrepant a Donati interpretatione iusta

(cf.

Fabia) in 3, et redolent
tia inter

interpolatorem ('quiaquia' et inepta

5 ex Don.
3. S.

dififeren-

'eunuchum'
1

et 'pro eunucho').

deditDonato

tantum
377
2
cf.

et 2, falso
1.

me

iudice.

266.
1

cf.

836, 8. 44. Ad. 350. 4, 700.

379 382
')

S. a.
1
cf.

perperam.
5.

380 3

S. a. merito.
f. 1. 1.

(tIoss.

295. 23 et quae porro citavit Heraeus, A.

12.

Wessn.

e coniectura dedit: 'cupit eligi pro

eunucho, eunuchum

p. b'.

BUNUCHUS
263.

272
Usener
6.

Rh.
'Z

scheltung.
cf.

Mu.s. 56, 5 sqq.: flagitium urspr. Ofifentliche AusMira derivatio et mihi ut Sabbadinio suspecta, quacum

Gloss.

2,

06:

(I.

s.

1.

p.

59).

3 et 4 rhet.
a.

3m
3S:J

8SH 393
3J>3

embiemate, quod fabulae instar videtur. S. a additamentum rhetoris. rhet. Don. 887 1 rhet. 891 2 cf. 410 '). 3 iuxta D. 4. cf. 167 et 168, hausta fortasse ex Eugraphio ad h. v. etcf. D.394.
iunxi
1

et 2 expulso

1.

2
1

cf.

D.

510.

1.

contra D.

2,
1

cf. cf.

ad 323.

2a
1

394 396 399 400

et

ad 236, et
h.

mox

397. 2.

395
1.

ad 455.

Wessn. a notavit Wessn.

notavit

la
1

insipidum.
1.

397 4 otiosum; vide ad 335.

et Serv. ad

Don. ad

121.

Wessn. in app. Mn. 32 p. 307 sqq.

cf.

2a additamentum
1.

per 'velvel',

1.

s.

1.

p.

143
in

401
2

Serv. ad Aen.

676,
in

6.

66.

2 et 4 iuxta vel contra D.

Sall.

comparatio
h.

claudicat;

exemplum

falsum,

in

bent'

= habitant.
1.

q lo

'ha-

cum
402

Terenti.
al.

Nonius quoque perperam 318. 11: 'habere dicere', Plures magistri hic disserunt de eodem verbo ut

134, 195,

iungenda sunt scholia spuria 1 et 2a, quod casu sese insinuavit in schol Don. 2. iuxta Don. 403. 4. 404 taedium, cf. Fabia 5 flosculi iuterpolatoris; cf. D. 407. 4. Odium 403

ad

h.

1.

et infra 972. 2.

406
407 409

cf.

440. 1 et 600.

3a

notavit Wessn.

iunxi 2 et 3 expulso emblemate.

408

cf.

565.

3 contra
milite'?
cf.

D.

2;
2.

scripsitne

scholiasta:

'intellegi

maxime
303.

stolido

413.

410 412 413 417 418

422 424 426

fortasse raagistri imitatio e Don. 391.

1

2.
1.

411
1
cf.

cf.

Ad. 698.
aliis

2
1 1

verbis

= D.

4 contra D. 3;
1.

cf.

1.

s.

p. 61. (Mn.

35. p. 208 sq.).

praef. p. xvii.

414

ad 227.
esse iugularas! aliter
4.

expuli emblema.
vide
p.

quam ineptum:
116.

ut posset,

scil.

mutus
cf.

Eugr.

3 vide ad 167, 168 etc.

2.

1 similia

ad Pho. 68.
1

2 a suspectum,

ad Andr. 723,
in

2a
1

vide ad 72. Cf.

expuli

Wessn. app. a quae mihi nugae videntur, ceterum

Evolvens

fine insanabili-

ter corruptae,

non sine gaudio, 1 a Donatus autem alia habet in 2 hoc docet: canes venari lepores ^).
427
2 Isid
or.

Ottonis librum de proverbiis vidi p. 120 eum citare Donatum ita, ut omittat hoc totum.
et

sq.

exemplum Phormionis

nil nisi

10.

95

facetus

a faciendo dictus.

^)

Huc usque
si fugiat,

scholia separata edidit

1

Sabbadini.
quod
illura (sc.

*j

Bckius ad

a
(sc.

in

fine lepide lioc coniecit: 'vel

leporem)

sic,

omnes

canes) constituant,

(= male

habeant), ut hunc libido ef-

feminata'.

273
428 430
432
2, 1

a notavit Wessn. Festus 12: adagia ad

cf.

agendum

apta.

2 a notavit Wessn.

ad prol.
cf.
1.

7.
s.
1.

3 vix Donato diguum.

p.

5 iuxta
3, 792-

Don. 2
de
794.
1 1

nihil

novi continet.
cf.

61.

comicis
2,

379. 809.

1, 1.

446. 2;

de imperitorum loquela 634.

dici

798.

3,

433 439 448 452 455

ineptum, quasi omnibus ea

cf.

possent.

238.

440 2
1

cf.

Mnem. 39
h.
1.

(1911) p. 39 sqq.

436 falsum. 441

2.

cf.

ad 134.

Serv. ad Aen. 4.
1
cf.

c.

Ter.

449

vide ad 54.

immo
395.

'dictum' uon 'hominem';

1

et Ad. 210. 3,

cf. Fabia et Ad. 676. unde supplendum hic videtur ante

'quia':

'ingeniose Terentius'.

456
457

2 2

cf.

90. 4, 95.

3.

3 a nimis

verum
p.
p.

cf.

271. Plauti Pseud. 457.

in

acutius

quam
p.
3.

verius;

neque amator est puellae

Cf.
ibid.

fabula,

nec

puella artis

aemula Thaidis.
118.

61 sq.

458 459

Eugr.
1.

'ahi'

ibid.

176 sqq.

de fontibus Donati.

lunxi
ciat

2.

2 insipidum.

nemo sanus
5.
3.

dubitare potest, quin 'alterum' respip.

460 463
465 466
467 470

Gnathonem, cf. D. 459. 4. a notavit Wessn. 2 ad

ad Andr. 199., et ad 54. 2
1.
1.

Cf. ibid.
2.
1

62.

cf.

464,
cf.

a contra D.

1,

et sic interpreta-

tur Dziatzko, sed perperam,

1

Fabia.

3 falsum; melius
4.

Eugraphius
et 467. 2.
cf.

p.

118.
4.

iunxi
31.
1 1
1.

2.

3 iuxta D.

Serv. ad Aen.

56, 10.

s.

p.

63 (Mn. 35. 211).

D. 4.

falsura,

cf.

3 ineptura; iuxta

1 et

4.

469

a falsum.

ridiculum,

nam quae
praef. p.

est dignitas in incessu nigri mancipii ? et fal-

sum, cum sequatur

ibid. p.

'accede' (472) de Chaerea.

2 ex Donato 471, 6;

63

sq.,

xvu.

471 472
I.

1
s.

ex Donato 5, praef. p. xvii. 4a additamentum ineptum etfalsum. cf. Ad. 310. 1 et Andr. 183. Pho. 373; erravi de hoc scholio in
1.

p.

17.

473 475 476

478 479
2

2
1 1

cf.

cf. cf.

Andr. 72. 2. Andr. 344.

474

cf.

230.

2,

357.

1.

2 nimis verum. 2 additamentum per

'et ideo'

Andr. 476.

ut supra 571.

4 a retetit textum. 4 factum ad

exemplum Donati

3;

I.

s.

1.

p.

17 sq.

3a falsum; dicit haec sua libidine et unum schol. oeconomicum efficiunt.

1

stultitia coactus.

Ceterum

1 et

480 482 484

I.

a notavit Wessn.
otiosum, vide sequentia in
cf.

2a
1
s.
I.

2.

483
2, al.

2a

vix verum.

et 2
p.

ad 54. 2 et supra 465.

4 et 5 absurdum etfuttile;

64.

485 486
487

De iisdem verbis
1

et

aliter atque Don. 484. 3, et nihil illorura verum est. 2 Thraso nihil dicit de servo, sed de domini eius paupertate
cf.

loquitur;
1

Fabia.
cf.

a 'hercle' pertinet ad 'nemo posset', et

D. 488.
18

Karsteo, tom. Don.

EUNUCHUS
4J>0

274
Ue additamentis per

a hoc miniiue valot do Gnathone.

nam

egi

supra ad

v.

9.

491

iunxi 1. 2 et 3 partim, expulso emblomate 2a et 3 a. Marx ad Luc, 657 docuit proverbium verisimihter hoc fuisse: 'Petere aurum e flamma e coeno cibum mordicus'. Ceterum de schohorum divisione vide
1.

493 490 501 507 613

cf.

a valde suspectum.

492 cf. 1021. 1. 213). 495 2 ex Don. 5 praof. p. xviii. 499 lunge 1 et 2. 1 iuxta D. 2. a ineptum; secundum D. miies non audit, ut servetur fabulae oecos.
1.

p.

65 (Mn. 35

p.

nomia
1
cf.

et

praeparetur exitus.
1.

328; 'consequens' ut 566.

2,

3 iuxta Don.

per 'an' ut 158 et ahbi centies; Mn. 32.

p.

244 sqq.

Eugr. 2
a
cf.

p.

122.
2.
1.

615 519
p.

323.

de formula 'hoc est' sim. 307 sqq. Et cf. 290. 5.

5.

s.

1.

p.

155 (Mn. 35

p.

406),

Mn. 32

525 529
637 542

Gloss. Plac.

27, 78. Prisc. 2.

Non
2
cf.

est

quod

saepius

101. 11. Ceterum cf. Fabia. notem additamenta per 'nam' h. 1.

et 523,

531, 536, etc. 763. 2.

539

semirhet. Donati.

cf.

Fab. introd.

p.

49.

1. 2. cf.

543, 546. 3. 4, 547, 722, 926, adnotatiunculae eiusdem magistri

per 'quod', 'quia'; redde eidem 544.

1 schol. valde suspectum, et quid sibi velit non perspicio. Antipho narrantem amicam placidissime audiet per totam scaenam. Pertinetne ad 'praeterut tempus' in 542? 1. s. 1. p. 66 (Mn. 35 p. 214). cf. Andr. 506. 2, Ad. 259. 3. 549 660 1 iuxta 2 D, 2 cf. 522. Serv. ad Aen. 1. 967, ubi quod legitur: 'aut ut cum sit 661 adverbium temporis', idem est quod h. 1. uno verbo 'separatim' exprimitur. 3 dirimit quaestionem a Donato positam in 2; quid autem sit h. 1. 'flgurate' non intellego, vide e. g. D. 558. 2. 664 2 Ad. 113. 3 iuxta D. 2. 1 ineptum, praecedit 'rogitando'. 666 2 aemulatur D. 3, praef. p. xvn. iunxi 1 et 4. 567 2 iuxta D. 4. 3 coniunctum fuisse videtur cum 2, diflfert autem huius auctor a Donati interpretatione ad Andr. 156. 5.

546

L.

s.

1.

p.
1

67.

668 569 560

iunxi

et 2; in 2

omittendum est

'facete';

ad prol. 45 figuraappel-

latur atticismus.

2 vide ad 54. Wessn. immerito notavit 'sic dicitur etiam scelus hominis' (ita correxi). 3 a proscripsi, ineptum est et cf. D. 1048. 3. Bentleius reprehensa Donati interpretatione correxit. '0 festus dies o
1
cf.

555. 3.
Fabia.

cf.

meus amicus,
562 563
1

salvel'
cf.

de compendio

Andr. 257.

2,
cf.

965.

2.

2 iuxta D.
1.

1.

a additamentum per 'hoc est'

1.

154. 2 et

s. 1. p.

155 (Mn. 35 409).

2 contra D.

664

2 contra D.

per

'vel', cf.

130, 400,

al.

566

cf.

401.

275
566
567
1

cf.

508.
1
1

1.

2 ad Andr. 77 et supra 236.

cf.

iunxi
iunxi iunxi

et 2; 'aggressus'

584.

1.
f.

568 569

et 2, expulso
et 2.

emblemate, hausto fere ex 2 in 3 additamentum ineptum, Charinus

'quid
id
1.

corripit

Anti-

phonem
571 678
rhet.
1

interpellantem inutili rogatione

s.

est?' Tercontantes'

est obiectuni. L.

p.

69.

576 Scholium mihi non

581 2
cf.

leviter
2.

Lectio incerta.

593.
cf.

583 584 585 587 588 589 594 595

3 a

additamentum per
notavit "Wessn.

'vel',

677 3 cf. Fabia. suspectum. 581 cf. Eugr. 564. 2 et mira definitio vocis.
cf.

2a
1 1

inde a 'tum quod' suspectum ob spurcitiam,

ad An. 90, infra 1079.

ineptum

cf.

D.

585.

2.
1.

2 contra D. 2 ad 563.

3.

1 vide Steinmann 1. 692 590 3 iuxta D. 2.

1.
:

frepi ri9u)v
cf.

p.

83 sqq.

581.

2.

3 Serv. ad h.

intermisit noctis descriptionem.

1. Fabia 1 et 3 eidem Donato dedit per mosupra ad 7.

3 reddit aliis verbis D.

lestam dittologiam;

cf.

596 598 600

601

4 a falsum, et cf. ad 562. 2 de additamentis per 'ergo' vide ad 73 et supra passlm.

cf.

440.

1. 3.

iunxi 2 et

4 prorsus supervacaneum iuxta

3.

Cf.

Eugr.

p.

126.

604
608 610 618 622 624 626
627

4 'non
fuisset,

sed'
1

vide ad 67 et supra passim; 'appetitum' prorsus falsum

nec minus 'repentinam'.

per 'ergo'
cf.

2 iuxta D.
2
cf.
cf.

ad 598;
cf.

cf.

816. 2

D.

'veluti'.

618

528.

1.

455, 627. 3.

2 a notavit 2
cf.

Wessn.
3
et

440 sqq. 2 contra Don. 1,

V.

623 iunxi 2 et 3, ad 2 cf. 737. ineptum; cf. ad 604, et schol. 441. falsum: Pamphila prorsus alia de causa arces3 falsissima.

situr,cf.

1.

s.

I.

p.
1

71 (Mn. 35. 219). per

'vel'

4 ad 604.

2 contra

D.

(ad

583)

nec verum,

cf.

627
cf.

'dat

mihi ut
2.

auferam';

cf.

Fabia.
xviii et vide adn. ad 309.
2.

628 632 685

637 640
I.

2 praef. 1

p.

631 falsum;
diflferentia,
I.

335.
1

Andr. 442, Ad. 796,

differentiis spuriis vide
1

2 falsa
32, p.

iuxta D.
s.
I.

per

'an'.

De

Mn.

124 sqq.,

p.

142.
3, et cf.

2 iuxta Don.

et per se satis

mirum; magis mirum etiam

f.

Don. 641,
1

2,

et

2 iuxta D.
p.

4,

cf,

D, 536 in

2 Eugr.
s.
I.

127 sq.

3 iuxta D. 2 per 'an'; de quae particula vide

p.

140.

642
0,

2 ad Hec, 321,
giU

3 contra D.

2,

haustum ex Phorm,
diff.

205,
1.

Ad VerI.

exemplum

cf,

Servius et Isidorus

verb, 554, in
voluit

s.

p.

18.

Feierabend

ex scholio spurio
et

eflicere

nonnisi mutilum

dilaceratum ad
182.

commentum Donati nos pervenisse, quem redargui in

Mnem, 39
643

(1911) p,
3,

4 iuxta D.

5 rhet,

6 falsum, Cf, ad 104.

BUNUCHUS
645
1

276

et 3 rhet.

2a

inepte relatum ex Andr. 183. Eun. 472. Pho. 373.

5.

et 6

suspecta iuxta

846 649

648 2 i) cf. 859. Serv. ad Aen. 1. 688. 2 mirum inventum, Smith Archaisms cf. Ter. p. 14: perhaps the view of Donatus hiraself! L. s. 1. p. 72 (Mn. 35 p. 220). 1 a et 3 cf. Don. 2. L. s. 1. p. 72. et 1 Ad. S07. Pho. 916. cf. G53
1

falsum.

p.

177 de fontibus.
3

659 1 rhet. 663 1 Eugr. p. 129. 6>1 2 sic omnes locutiones mirae appellari possunt. 1 rhet. 4 excerptum 666 3 semirhetor. Don. cf. Mn. 33 p. 256 sq. 7 cf. D. 36 falsum, iuxta D. per 'an'. fere ex D. 3. 5 nimis ineptum.
cf.

656 656

ineptum Wossn.

et

Fabiae male probatum;

ibid.

p.

73.

in app.

667 669

2
1

cf.

ad Andr. 386.
130.

Mnem.

32. p.

235.
1.

et 5 iuxta D. per 'ergo',

cf.

ad 72;

s.

1.

p.

74.

673 674 678

681

1
1

Eugr. a

p.

quem
cf. 1

videtur significare iocosum erit spectatori, Pythiam quaerere ante se videat. Quae est ratio toO 'enim'? nihil pertinet ad Don. 1.
:

374.

3.

Hec. 216. 240.

680 2

= 899.

3; praef. p.

x\m.
nisi

a satis ineptum.
dubites,

682
687

orationis

utrum horum Donato dandum sit, est quod tumore laborat in re simplici.
vide quae de his scholiis exposui
1.

quod

s.
cf.

1.

p.

74

sq.

(Mn. 35 p. 223)

In 3 et 6 denuo additamenta per 'an';

ad 640.

688
689
691 694 697 698 700
703 709 712

3a

notavit

de hac formula

Wessn. ut etiam 6 a. 1. s. 1. p. 143 et Mn.

p.

7 'utrum
32.

an'

contra D. 6; de
cor-

cf. Wessn. Aem. Asp. ruptum est.

244 sqq. 27 sqq. Initium schoUi 2 insanabiliter

3i)
1

= D.

2 in

f.,

praef. p.

xvm.

Wessn. haec rettuht ad Men. Plaut 4. 2. 50 sq. 696 cf. 656. 2. cf. Wessn. app., Serv. ad Aen. 5. 493, Dan. 11. 141; Prisc. 3. 80 30. Wessn. in app.
2.

4,

et

705
2.

1.

2 rhetor.
cf.

cf.

Mn. 33. 240.

2.

700 2

et

4 illustrant

rhetorice
cf.

Don.
s.

3;

Fabia, qui

3 Donato dedit. Cf. Eugr. ad 704.

713 714 718 721

706 a notavit Wessn. de font. p. 177 (Mn. 35. 428). 711 1 nugae cf. 717. 2 iuxta D. 1, coterum uterque erravit; 1. s. L p. 75 sq., cf. Serv. ad Aen. 4. 534, Dan. ad Ge. 3. 138. vide Mn. 33. 257 sq. 1 schol. rhet. cur magistro dederim 2 rhet. ibid p. 240. 716 1 a notavit Wessn. nititur falsa lectione 'istam' pro 'tam'. 722 1 rhet. 722 in commento Donati 721. 3 et 722. 3 ita iuncta fuisse videntur, ut praecederet hoc sequeretur illud; cf. de his et de spuriis 2. 4. 5 L
818.

2 vide

1.

1.

s.

1.

p.

76 (Mn. 35. 224).

^) -)

In textu ante cnguibus corrige 2 pro 3. Omisi in textu scholii spurii numerum

3.

277
723 724
727
1
cf.

721. 4 in
L.

f.

2 recte

sic

D.

cf.

Fabia.
hic,

Gr.

iv 379. 29:
1.

sunt praepositiva ut quis

subiunctiva ut
94.

is

idem. Diom. iunxi 3 et

1
cf.

370. 35.
cf.

4.

ad 24 et And. 211. Serv ad Ge.

2.

728
731

Don. 4 med.
1.

7^9
p. 75.

vide ad 54.

cf.

728. 2

2 falsum; 2
a,

s.

1.

733 734

3 a

additamenta per 'nam' (vide supre ad

2 dempto emblemate inani
1

9),

quorum hoc

no-

tavit

Wessn.
1 et 1

iunxi
3
cf.

a et repetitione 2 a

(cf. 1 D.).

2 a et
273. 3.

D.

3 a
cf.

additamentum per 'nam' notavit Wessn.

738
cf.

735 740
741

2
cf.

cf.

737
2.

ad 623.

Eug.

p.

132.

648, 859.

2a

falsum, ut 436.
des menaces

'non sed',

vide supra ad 67, 604, etc.

742
il

3 iuxta D.

2, cf.

Fabia cuius interpretatio iusta est:

'si

vient de passer

quovis, qui a

Secundum 3 locutio usurpari loquendo ad agendum transeat, quod falsum.

aux
actes'.

poterat de

746 750 755 758 761 762

763
766

2
1

cf-

147.

1.

748
1 et

cf.

D.

2.

749

vix intellego.

a notavit. Wessn. a conta D.

cf.

751 vide 640,

:

etc.

754 3

cf.

Fabia.

falsum

non

'rudi et rustico' sed 'timido'

hoc convenit.

3 falsum,

Fabia.

759 2 ineptum.

3 additamenta nullius pretii,

1

quorum hoc
q.

notavit Wessn.

a de magistri formula 'ab eo

cf.

praec. id q. seq.' vide ad An. 49

legitur

et in praefatione p. xxi; in

Eunucho

780.4,973.5

2 rhet.

2
1

537.

2.

rhet. nullius utilitatis

'vel'

ad interpretationem.
cf.

769 771 772 774

776

4 contra D. 3 per
4
cf.

583, et falsum,

cf.

Fabia.
1

vss.

812 sqq.

et 774. 2, 816. 1.

2 otiosum iuxta D.

et 4.

5 ineptum.

2 raira variatio Donati(?) in 1; praef. p. xvii. 8 a additamentum per 'ergo', cf. ad 598.
1
1

3 etiam mirabilius.

eiusdem atque 771.

'manipuli
cf.
I.

2.

5 contra D. 4 per 'an'.

'alii'

vix veruui: 'rehqui' et

apud comicos vix

differunt,

cf.

Fabia.

3a
778 781 782 783
785

furum':

iusta interpretatio

est D. 4, quae praecedit

absurda,
1 rhet.

s. I. p. 80 (Mn. 35 p. 228) et Fabia. 780 4 ad 762. 779 4 languidum.

2 Eugr. p. 134. 2 iuxta D.

iunxi
1
1

per 'an', magis docte

1

quam

apposite,

cf.

Fabia.

et

2.

exemplum
apposita.

Sallust.

importunum.

2 a repre-

hensio lepidi

ioci

minus

1 contra D. 4 immerito. 2 iuxta 1, pariter falsum. blemata minus vera. Cf. 1. s. 1. p. 81. '5 786 4 contra D. 3, satis obscurum et praeter textum.

3a etbemet 6

cum
'vol'.

iUo

iuncta fuisse puto; de 5

cf.

ad 604. 4 et ad 67. L.
cf.

s.

I.

p. 81.

787

2 et 5 contra D. 4 per 'deest',

ad 209.

1.

aUud per

788

la additamentum suspectum
3 contra D. 2 per 'aut'
cf.

per 'quasi*; ad An. 24.

789

supra ad 130.

EUNUCHUS
7yO
71)2
1

278
4 nimis speciosa, et vide supra ad 54.

ad 604.
cf.

2
res'

432, 522, 794. 2; atqui verba 'sed miles loquitur' post 'ut vete-

vix Donato dari possunt.

cf.

794 795 796 799 SOl

3 contra D. 2,
1
1.

Ad. 269. 2 D. et 3 interpol. L.

3
cf.

s.

1.

p.

83.

s.

1.

p.

178 de font.
3. 3.

912.

1.

2 Hec. 502.
3
cf.

3 'deest' vide supra ad 209.

Ad. 511.

Andr. 85.

1,

685.

2.

2 suspectnm.
1
cf.

80S 805 809

p.

759. 2 et alia
cf.

4 rhet.

D. 6 ot 806.

eiusdem acuminis. 1. Eugr p. 135.

5 ex 4;

cf.

952. 2 a

alia-

que

similia.
2.
3.

iunxi

4 demptis emblematis brevissimis.

5 iuxta D.

3,

1.

s.

1.

83
1

sq. (Mn.

35
4.

p.

231).
p. 84.

810 811 812 813 816 818 823 824 830 832 833 836 838 840

3 iuxta D.

ibid.

a 2. 5 orania nimis speciosa ideoque falsa antitheta. 2 veriverbium otiosum. 2 'ergo' ad 598. 5 'vel' ad 583. 814 1 Serv. ad Aen.
iuuxi 2 et 3 exempto emblemate.
Cf.

12. 844.

608.

2.

Ad. 959.

1.

cf.

703.

820 2 Wessn.
1
; ;

in app.

2 contra D.
1

de 'ego'
s.
I.

cf.

obscurum
1.

1.

p.

85.

821 1 vide supra ad Mn. 32. 223. 829 1 a supra ad 323.

est'

67, 604, al.

iunxi

2. 1

3.

2a
2

cf.

in.;
1.

de

'et est'
5.

'lioc

sim.

1.

s.

1.

p.

155, Mn. 35.

406.

cf.

377. 3, cf. 844. 2 837 1 Supra ad 335. Don. erravit de vera interpretatione vide Fabia.
;

237.

Hec. 643.

Andr. 250.

suspicatur corrigi posse: 'oportuit autem etiam Chaerea An. 481 et Lofstedt, Peregr. p. 46) et argumenti fuit non mutasse'. Sed oportet cum subiecto personali Donato imputare nolim.
1
(cf.

Beckius

Tunc praestaret:
vix
placet.

'op.

a.

e.

et arg.
p. 86.

f.

Chaeream

non m.' Sed

vel hoc

3 a insipidum.
cf.
1.

841

2 quid hoc est?

1

s.

1.

850
851

contra D.

3,

qui meretricem

849 2 iuxta D. 1. non figurate aut subtiliter loqui 8o3 2 ad 604.

dicit,

sed obiurganter.
2 non verum; quid 2
cf.

sit

figurate vide D. 805.

869 861 864 875

877

ad 648.

3 contra D. et

exemplum

falsum.

1 cf. 725, 950. Fabia ad 366. 3 non verum, nihil deest; cf. Pho. 430. 2 falsum, intellegitur aliquod numen;

867 3
cf.

cf.

ad 878.
schol. ad

eiusdem

Andr.

896

quia

amor deus
1

est.

2 iuxta

per

'an'.

878
881

889 894 899

Wessn. Aen. Asp. per 22. 879 cf. 875 2. alterutrum spurium, semovi 1. 884 4 contra D. 3 per 1. 2 iungenda videntur; aliter Eugr., cf. Fabia.
1 1
cf.

'aut.'

89, 930.

aliter

Fabia.

Andr. 755. lunxi 1

897
et 2

1 ad Andr. 199. expulso emblemate 2a, quod notavit

279
Wessn.,
680.
vel
2.

sumptum ex Ad. 843. 2 (cf. Aem. Asp. p. 34 adn. 2). 3 cf. Stephanus pro 'autay' dedit iou. Beckius lepide coniecit 'a
cf.

aV
ad 604.
2
aliis
cf.

900 907 908 912 919 920 926 933 934 986 939
941

2 suspectum
1

ad Andr. 521.
1.

vefbis
xvii.

= D.

3,

quod cur Donato dedexvir.

rim vide
3

s.

I.

p.

19,

praef. p.

5a
1 1

additamentum per 'nam', exemplum haustum ex D. 894, praef. p. notavit Wessn.; 1. s. 1. p. 87. (Mn. 35. 235). cf. 795. 3. 2 cf. 894. 916 minime verum, 1. s. 1. p. 88.
a
'enim'
1.

particulae
s.
1.

causalis nulla est ratio, ut saepe in spuriis.

3 falsum,
3,

p.

88.

927. 2 vide supra ad 542 et 722.

930

aliter

Don. 894.
significatione.

2 vix genuinum, praecedit enim 'noscere' v. 10

eadem
235. 4.
1.

3a
cf.

otiosum,

cf.

935

et

227, 414, 1077.

supra 227. 2, 936 1 cf. 27. 41.

1
cf.
cf.

cf.
I.

3 explicatio non mala sed diversa a D. 2;

s.

p. 89.

a notavit Wessn. 2
cf.

946

1022.

1.

Eugr.

p.

140.

950 953
954 955 956 960 962

ad 861.

952

2a

ad 805.

3 vix iustum; scholium pertinere videtur ad verba 'eam istic vitiavit

miser'.

mirum;
1
cf.

in

textu est 'adprime nobilem'; 'adeo

1,

n.'

legitur 204.

a ex 957.
963.
2.

h.

1.

ineptum.

rhetor.

D. 2, praef. 957 3 fere 961 de scholii interpretatione 2 contra D. 1. 3 'ergo' ad 598 etc.

p.
cf.

xvii.

Hartmann
1,

p.

73.

965
967

de

oeconomia,
1.

cf.

941, 967.

2,

997, 1002.

1025. 3, 1034. Stein-

mann
1

1.

cf.

40 sqq. 1025. 5. Ad. 237.

p.

2.

Pho. 225.

1.

Pro 'negotia' corrigendumne

s.

'negotiosa'?

968
p.

immo

dubitabat
962.
1.

Parmeno propter suum praecipue periculum

I.

1.

89. et

cf.

976 cf. Fabia. 978 3 a notavit Wessn. specimen scholii semirhetorici Donati ipsius cf. 98, 160. 1, 539.1, 1071. 2 et quae scripsi in adnot. prima. 985 2 rhet. 987 1 iuxta D. 2. 992 vide quae de his scholiis disputavi 1. s. 1. p. 90 sq. (Mn. 35 p. 238 sq.). 993 2 schohum obscurum et mihi levitei suspectum, cf. 994. 4 i. f. 994 4 cf. Andr. 143 et Pabia. 997 cf. ad 965. 2 falsum. 998 1 a notavit Wessn. 1001 2 ad Andr. 837. 1004 ad Andr. 608. 3 Wessn. in app. 1012 2 rhet., al. Eugr. 1014 iunxi 1 et 2; ad 2 Wessn. in app. citavit Ps. Ascon. in divin. 34, ubi post alia: index est autem, qui facinoris, cuius ipse est socius, latebras indicat impunitate proposita. 1020 a notavit Wessn. 1021 2 aliis verbis reddit 1014. 1. 1 cf. 492. 2 et Mnem. 32. 223.
5 ad 762.
;

973 979

EUNUCHU8

281
1076 1079
vix verutn; exemplarn Verg.

iunxi

7 et 8, quae cura 2, 6, 11 et 13

sumptuni ex 1060. 2; cf. Fabia. unum corpusculum efficiunt

varie

scholiorum Donati.
in

In

reliquis

luserunt de vocibus 'fatuus'

illum praecipuum
11 et in 10 per 'nam'.
v.

et

'tardus' plures magistri. Donati

aemulum
contra

habemus

contra
in

6 9

et
cf.

D.,

in

12

Cum

spurcitie

2 et quae
1.

adnotavi ad
1.

rum
1081

vide quae disputavi

s.

p.

97

Andr. 90. Cete100 (Mn. 35. 245 sqq,).

et

585

4 iuxta D. 3.

1083

lunxi

et

3,

expulso
s.

quod
p.

falsa

continet,

nam

Phaedria nec

deliberationem nec concessionem negavit,

cum

nihil dixerit nisi

'hem

recipiendum'

v.

1073;

1.

1.

100 sq.
3. 1

1086 1088 1092 1093

iunxi 2 et 4 dempta interpolatione inanifesta in

3 otiosum post 2 et
cf.

406, 440, 600.

in 2;

1090
cf.

a notavit Wessn.

iunxi
2
cf.

et

exempta interpolatione
1094 2 iuxta D.
;

390.

Eugr.

cf.

Fabia.

Fraeter leviora
Praef. ix v.

menda corrigantur
11

haec.

eandem
(?)

pro endem.

Pag.

15.

85 deleatur

97.

126.

828 abs te 139 quae dura

ab

te.

que dura.
abfuturam.
pro 3 ung.
iibentur.

166. 463

187. 648 2

abfuturum UNGuiBus

206. 797 libenter

Jl

COMMENTI DONATIANI
SCHOLIA GENUINA ET SPURIA
SEPARATA

COMMENTl DONATIANl
AU TERENTI FAHULAS

SCHOLIA

GENUIM

ET SPURIA

PROBABILITER SEPARARE CONATUS EST

H. T.

KARSTEN

VOLUMBN

II

ACCEDUNT INDICES

^q

LUGDUNl BATAVORUM
A.

W.

SIJTHOFF
MCMXm

CONSPECTUS
h.mu.s voluminis

Pag.

Praefatio

Corrigenda in utroque voluraine

Scholia

XVII
1
:

Adelphorum
Hecyrae
Phorraionis

117

215

Adnotationes ad scholia

Adelphorum
Hecyrae
Phorraionis
Indices

297 317

330

Figurae

et

tropi

339 342

Praecipua vocabula quae tractantur in coraraento

PRAlEFATIO

Per totum coramentum scholia prorsus sunt similia quod attinet

ad genera quae tractantur (praef.
I

p.

III)
;

et ad stilum

atque oratio-

nem

sive

genuinorum sive

spuriorum

sed

scholia

ad

Adelphos

Hecyram Phorraionem, quae hoc volumine continentur, differunt a Eunuchum primum in eo, quod ad tres illas fabulas minus ampla sunt et minus frequentia, tum vero quod ibi
scholiis ad Andriara atque

multo rariora sunt ea quae vo&suy, indicia prae se ferunt

Cohaeret
vix

cum ea scholiorum diversitate quod in hac commenti umquam invenitur perturbata mukorum scholiorum copia
versus,
in

parte

ad eosdem
facessivit
fere

qualis

in

priore

saepe
et

magnas nobis molestias

et

separandis

genuinis

spuriis.

Etiam scholia similia aut

VII

similia

ad

has fabulas non quidem desunt, sed

numero pauciora
I

sunt et referunt non quinque genera, ut

illic (praef.

p.

sq.)

sed

speciem

unam eandemque. His

licuit

de causis accidit, ut in restituenda,

quantum
in

pristina

commenti condicione, multo simplicior quam

exsisteret,

altera

parte

opera mihi

cum

deteriora scholia facile

agnoscerentur ipsumque comraentura graviora vulnera vix accepisset.

')

Ad Andriam Eunuchum

in scholiis oirciler

Adelphos

MMCC MMC MCM

MDCCCLXXX MCCCCXX
IV sqq.

spiiria notavi

Hecyram Phormionem

DCCLXX. UCXXVl. CCCXV. CCCXXVIU. CCXX.

*

De

vo^elag indiciis dixi in Praef.

p.

KARSTEN, Com. Don.

II

PRAEFATIO.

Non exigua sane textus

rutn
rentia

rautatio nata est ex frequenti scholio

et

genuinorum coniunctione, quae forma

argumento

arte cohae

hucusque tamen disiuncta edebantur. Haec

et,

igitur per inter-

punctionem leviorem, aut restituta copula

eam
rat,

quasi redactori debitam inclinatis litteris

quoties Wessnerus exprimendam curavein

nonnumquam

etiam expulsa interpolatione

fere

unum

concin

octoginta, ad Eunuchum centum viginti quinque, ad Adelphos octoginta, ad Hecyram centum, ad Phormionem quinquaginta quattuor.
navi.

Hac ratione coaluerunt ad Andriam scholia

Scholia ampliora ex hac coniunctione exorta

integris
*),

si

adduntur longis

et

quae

iam adsunt
ea

in

commento,

conficitur

numerus

per-

magnus
tione

ad singulas fabulas, de quibus valent, quae scripsi in praefa-

I p.
-),

sq.,

id

quod locus identidem postulet enuntiare concise

puro
et

quidem

sed

sermone

non raro eleganti uihilque

in eis

inesse cur credamus, aliter

constituta. Quisquis

umquam

atque nunc se habent ea fuisse

ulla

animo integro neque.

adhuc praesumpta

opi-

nione de

commenti

origine imbutus ea examinaverit, vix oculis credet,

fere

cum

legerit ex

nonnullorum sententia sincera Donati scholia ipsa

interiisse

eaque aetatem tantummodo tulisse per duorum hominum

a

excerpta,

quibus

'plus

minusve
ille

transformata

et

saepenumero

mutata'

sint^).
illis

Examinator
scholiis

sincerus,

quem

volo,

non modo

in

longioribus

nulla
si

eiusmodi mutilationis indicia inesse

inspexerit, nihil esse fatebitur, cur

concedet,

sed

etiam breviora
sint

non

sic a

Donato exarata

'').

Unum

sane concedendum

est,

fieri

) Cito. longlssima tantum:

42.3.
.32. .58.

Adelph.

26.

151. 210.

61.

88.

95.

302.

i.

30. 79.

62. 76. 81. 94. 537. 41. 54. 85. 87. 643. 45, 48. 77. 81. 85. 92. 705. 2896.

52.

89.

90.

803. 35. 39. 42. 904. 29. 94.

9)

Ad Hecyram

et

Phormionem

longis11.

sima (praeter Hec.

57 sq. 66.
97. 114.

non inveniuntur;

satis longa sunt haec:

H e c.

6. 8.

15.

18. 23. 35. 38. 71. 73. 205. 34. 63. 74. 86. 307. 18. 61. 64.

80.93.

415. 40. 47. 58 sq. 516. 43. 63. 70 90. 600. 17. 19. 47. 98. ill. 27. 56. 72. 74. 97. Phorm. 3.5. 43, 49. 57. 79. 95. 107, 12. 20 sq. 31. 60. 86. 208. 67. 79. 311. 15. 17. 19. 34. 38 sq. 52 B. 58 B. 61 B. 68 B 71 B. 78 A. 90 A. 426 B. 746. 50. 946. ') Cf. Kauer, in cd. Adelph. a. 1903 praef. p. 15 adn. 1, de Donati schoho ad V. 90: 'Wobei mit der Donat eigenen Feinheit und Kurze das wesentiiche Unter-

scheidungsmerkmal hervorgehobcn wird'. Idem primus tere in Germania Donati schoha ad locorum inlerpretationem singulis paginis semel iterumque in auxiiium vocavit, in quo egregio acumine spuria paene semper silentio transiit. ') Wessn. in praef. p. XLVl sq. Supersunt sane hic iilic 3choh'a leviora, de quorum auctoritate me dubitare professus sum, atque indaganti piura istiusmodi sese offerent.
^*)

PRAEFATIO.
potuisse
Lit

III

aliqua scholia vel scholiorum partes perierint, sed

nemo

hac

de re alinuid certi statuere poterit.

At vero Wessnerus quique eius sectam sequuntur

illam

')

sententiam
de
causis.

nihilominus

vindicandam
revocant
ad

esse

censent

duabus

Primum enim nos

dein

'numerosissimas

illas repetitiones',
II

ad

'miram commenti formam' ad Phorm.

Phorm.
III

scholia ad

3 et rarescentia

(praef. p.

XLVI).
est hic in

Quod
venire ea

attinet ad repetitiones, manifestum tantummodo scholia, quae leguntur ad

censum
Dein

eosdem versus,
relata.

quae a duobus excerptoribus ex uno Donateo varie essent

repetitiones,

quae dicuntur, intelligenda sunt scholia fere similia,

veluti ad Ad. 328,

quandoquidem prorsus siraila rarissima sunt,

937,
1

Hec.
3,

181,
1

193,
et
5,

310

(bis);

et

vix huc trahi possunt An. 173

et

457
ad

2 et 4. Eun.

478 3

et

4,

ubi discrimina non

potest, scholia

omnino desunt. lam vero primum concedi non

fere

similla
scholiis

eosdem

versus,

ratione

habita
-),

quae supersunt, esse

'num erosissi ma'

I p.

omnium scholiorum, cum in novies mille

horum
fere similium
et

numerum CXXX

vix excedant-'). Deinde

comparatio docuit (praefatio

VII

XIX)

mox denuo

docebit,

ex huiusmodi scholiis comparibus

alterum
ita

longe plerumque incor-

ruptum
rime

esse,

alterum

re et

forma

vitiosum, ut interpolatorem
legi,

aperte coarguat.

De hac autem quaestione Ubenter

quae nuper^):

Wessnerus

declaravit in recensione voluminis primi

'woraus

sich erklart, dass ganz gleiche Scholien verhaltnissmassig selten sind

^)

In

Mnem.

a.

1911

p.

169

adn.

et

p.

180

citavi

iudicia

Struckio

nuperrime autem Frid. Lammert in libro 'de Hieronymo Donati discipulo' (comm. Phil. lenens. 1912) sic scipsit p. 20: 'cuius (sontentiae Wessneri), ab omnibus (?) fere nunc probatae, partem quam brevissiraam repetimus, quantum facit ad nostrum propositum. Duo exstabant commentarii in Terenti codicum marginibus notati, alfer Donati paene incorruptus, alter ipse quoque Donati sed mutilatus atque additamentis obrutus; qui ita coniungebantur, ut fieret scholiorum, quae nunc tenemus, archetypus'. Diflert tamen haec definitio ab iis, quae scripsit Wessnerus in praefatione p. XLVI, in eo quod alter excerptor commentum Donati 'paene incorruptum' reddidisse perhibetur, quo igitur concedi videtur, in nostro commento latere ipsa Donatea non roulilala, quae alia esse vix possunt quam scholia illa plena et sincera supra a me
et

Feyerabcndo

prolata;

indicata.

ut scripsit Wessn. in libro de Aspro p. 30. VII sqq. ad Andriam et Eunuchum numeravi 'M referentur ad Adelphos 21, ad Hecyram 23, ad Phormionen 22. '] Wochensch. t. kl. Phil. 1912 p. 1232 sqq.
'-)

'Eine
In

Unmenge'
I

^)

praef.

p.

et

3.'{;

mox

rv

PRAEFATIO.

und auf Versehen und Unachtsamkeit der Kompilators beruhen, dass

sich dagegen haufiger solche Scholien finden,

von denen eins die

andere
die

Originalform
zu

gewahrt

hat'),

dass

Spuren

der

Retractatio aufweist, die freilich

manchmal

so gering oder so schwer

ist
^).

erkennen

sind, das die

Entscheidung nicht leicht

S.

Dies

ist

auch das Ergebniss der Untersuchung, die K.

VII XIX

anstellt,

und somit befiuden wir uns da

in

erfreulicher Uebereinstimmung'.
viri docti inde

Certissimum vero duorum excerptorum indicium

a Sabbadinio extare putant in mira

commenti forma ad Phorm. 113, ubi ad eandem scaenam non unus sed duo scholiorum diversorura ordines in codicibus melioris notae servati sunt, quorum in praefatione p. XLVI, alter alterum excipit. Itaque Wessnerus,
coniecturam

mentum
scholia

sic fere diserte elaboravit: incidit genuinum Donati comduorum excerptorum manus, qui servato auctoris nomine maximam partem plus minusve transformata in Terentia-

in

norum codicum margines transtulerunt; sexto saeculo compilator

aliquis

ea

aliis

adnotationibus temporis lapsu

admodum

aucta

in

unum

cogere studuit, hunc in

binis

modum
positis

ut

primum
ex

singulos scholiorum
transscriberet.
;

ordines

columnis

iuxta

codicibus

deinde Terentianorura versuum ordinem secutus confunderet

ei

id

quod

non seraper

contigit

Cum
II

vero per quattuor vel quinque fabuin

las id egisset sedulo,

ut duos

commentarios
3

unum

concinnaret et

contaminaret,
posuit,
V.

in

Phormionis
v.

abiecta subito industria integros

v.

priraum alterum a
Post hanc autem

ad

93, deinde alterura a v. 5 ad

93.

scaenam unum tantum ordinem adhibuit,

et

unde rarescentia scholia ad III V.

Coniectura ingeniosissima

primo aspectu blanda, sed

^).

in

qua

multa sunt quae acrius intuenti scrupulura moveant

Primum miraraur

cur compilator scholia utriusque codicis non

statim ad quemcunque versura transcripserit, negligens certum eorum

ordinem, qui vel nunc per totura

commentum
et

in

scholiis multiplici-

bus fere deest, sed operam laboriosam

supervacaneam susceperit.

')

Litteras ego distinxi.

^)

Respicit

nimirum

scholia
et

a<l

et

ad Eunucluim 103

264,

p.

XVI

Andriam quae tractavi I p. IX sul> littera (1 sq. Eiusdem indolis sunt ad Ad. 36, .507,
p.

ad Hec. .3.^4. 431, 492, 647. ad Pho. .3.".9 A o[ B, dc quibus vide infra. ^) Vide quae ad coniecturam refutandam olim scripsi in Mnera. 1904 246 sq. et in libro de origine et c.ompos. comm. a. 1907 p. 7 et 144 sq.

212 et

PRAEFATIO.
ut
tot scholiorura milia prius in

duas columnas iuxta positas trans-

ferret et dein

Deinde,

eadem railia transcribendo denuo confunderet. cum ordines A et B referant excerpta ex uno eodemque
oriunda, exspectamus fore ut aliqua saltem com-

commento genuino
munis
ad

originis vestigia supersint,

hoc est scholia fere similia, qualia

Atqui

omnes

fabulas

passim

reperiuntur.

contrarium

obtinet:

fere similia in ordinibus prorsus desunt^), immo, quod magis etiam miramur, scholia utriusque ordinis plerum-

scholia
que
tur,

ita

diversa sunt, ut alterius confector de industria omisisse videa-

quae alter iam rettulerat. Praeterea alter ordo

quod,
si

A solus

bis

scholia exhibet fere similia^),

hoc significat,
excerpta,

coniecturam sequeris,

auctorem ordinis

bis praebere
.

duo eiusdem scholii

excerptoris?

alterum

suum,

alterum

cuiusnam
his

non

ordinis B, qui his locis alia exhibet.

De

autem ordinibus insuper

ceterisque vitiis
igitur

haec etiam notatu digna sunt.

Uterque
laborat,

ordo

per

se

iisdem

interpolationibus
inficiunt,

quae

totum

commentum
tredecim,
in

cuius

indolem

uterque

fideliter

repraesentat.

Scholia

porro

tractant

semper res
altera

diVersas
sed
varie

exceptis
et sic

quibus eaedem res explicantur

quidem ut altera denuo explicatio genuina

in

spuria habenda
ordini
sita

sit,

quo B, ubi bis spuria inveni, multum praestat

iuxta posita ant oppo-

A,

in

quo
^).

semovi

Ordo

undecim scholia Donateis A etiam inferior est

B B
octoginta et

scholiorum numero et

amplitudine: habet scholia septuaginta quinque, quae in

versiculos explent CCXCIII,
in

his

scholiis
v.

spuria

tradidit

edit. Wesn unum in versiculisCCCXCVI XXIV, B XVII. Ad locum difficil

limura in

368

tacet,

opiniones quattuor interpretum rettulit

Denique uterque ordo scholiis saepe vacat, sed raro ad versus eos
dem. Haec omnia reputantibus manifestum
e
erit

ordines derivatos esse

fontibus

multum

diversis,

quorum

alter

alterum bonitate ante-

cellebat.

') Scholia prorsus fere similia adsunt tria brevissima: 363 A 'opera septimus casus est'. 372 A 'male loqui' pro maledicere. 373 exemplum Lucilianum. In 363 et 372 B piura habet, in 373 A. -) 371 A 1 et 2, 420 A 1 et 2. 3) Vide ad vss. 358. .59 60. 61. 6i. bis. 65. 67. 72. 74. 75. 77. 426, ex quibus in

B obelo notavi 360

et 375.

Vr

PRAEFATIO.

Transeo

;id

scholia fere similiu,

in

qLuie cur separalim exa-

minanda

sint,

exposui

praef.

p.

VI

sq.,

nempe

ut

probarem ea

non duorum excerptorum manus

referre,

sed tantum non omnia ita

esse comparata, ut alterum pro genuino

polatoris

sit

habendum, alterum
in

inter-

manum

ostendat.

Cum

singula

adnotationibus

diserte
').

tractaverim, lectorem illuc relego nunc ipsa scholia tantum referens

Scholia fere similia ad Adelphos.

36
Z

vide

quam

teneri

sit

amoris
Ilhid

liic

timoi,

in

iuvene

praesertim.

nimium tenere amat,

cavere solent.

qui et haec in iuvene pertimescit, quae circa

infantulos

Donato

dedi,

hoc propter formam et

Vide adnotationera.

additamentum de
87

infantulis raagistro.

12
1

3 scholia longiora describere supersedeo.

'putat',

99

hoc verbum imperitorum est. 3 ibiujToXoTi hoc enim proprium rusticorum atque imperitorum. Donato dedi 3, qui etiam ad And. 113 verbum putaro non imperitis sed simpiicibus
proprie
h. e.

nam

rusticis attribuit.

101

rion

subindignanter
flagitium
.

peccatum negat esse, sed flagitium iion esse contendit, et ideo pronuntiandum est. 2 ...delictum est, sed non est
. .

149

Vide adn. quod addidit 'meretricem', ostendatur <;^securitas^ Micionis hoc solum adhuc scientis et nihil de vitiata virgine. 2 simul etiam vitiatae virginis adhuc ignarus ostenditur Micio. Rehqua multum
.

diversa, vide adn.

156

vide

quam

posteriora vehementiora .sunt ad incendendum populum:

primo miserum,
tria sunt;

post innocentem, ad ultimum inopem posuit. 155 3

miser, innocens, inops.

Hoc tractum ex

illo.
ct.t.

25a

2 'quid' propter quid, et 'nunc' 4 a 'quid'

tuj ibnjDTia,uuj

additum de superfluo,

269

autem propter quid. Vide adn. 2 'coram' ad ipsum pertinet qui laudat et ad eos qui audiunt, 'in os' ad ipsum qui laudatur. 3 nam 'coram' laudat, qui non tacet apud
alios
et

apud
828
1

hoc agit non per epistulam sed ipse praesens; 'in os', qui ipsum loquitur; quem collaudat. In 3 habemus miram perinuntiat
ut

phrasin scholii Donatiani.

sic

ultima

peiora

sint ...

repetit

Schoha
supra
p.

prorsus
III
sq.).

similia

compilatori
est

deberi

putat

eadem verba. Wessnerus (vide

464
507

3
5

'sic'

beiKTiKov

est.

et

'sic'

beiKTiKov,

levissimae (corrige

-mum)
:

et parvaesiguificationis.

gestum continens Alterum ex altero.

'defunctum' finitum.

tum' finitum, hoc est

id est: ut non peiora committat. 6 'defuncne ulterius peccet Aeschinus. Vide adn.

')

Hoc non

praesto, nullum huius generis schoUutn

me

fugisse.

PRAEFATIO.
550
821
1

VTI

'irruat',

neutrum veibum quasi activum 'se irruat'. 3 cum neutrum nove intulit se, ctt. Alterum ex altero; cf. 319. 1.
823
1

sit

sit

obscurissimus sensus et re et verbis. hic sensus, ctt. Vide adn.

obsure locutus est

cum

839

cum hoc

scholio

longiore Donati compara 840 2

mire tamquam
,uiaoKa\ri|nepo(;,

necessitate
ubi

cogitur

ad

vox Graeca sine

varietas
et

gaudendum dubio sumpta

in
locis

agrestis
est

senex

et

ex

illo.

864

mira
4

et

in

partibus

orationis. 5 vide

quam

grate a nominibus
id est:

<;;ad> verba
p.

transeat. Vide adn.

nullum praesentem laedere. 9 ut nullum secum tristem

102.

faciat.

Vide adn. 2

6 'clemens' est circa res recte agentes, 'placidus' vultu. Vide adn. In
his scholiis

non habemus excerptores sed plures magistros aemu'frater'

los Donati.

882
891

3 satis

moraliter

dixit,

nec addidit 'tuus'. 4 moraUter,

nam

Alterum ex altero. 2 cum extrema parte schoUi longioris compara 894 2: maximum dehniraentum infert eum nomine vocans, quemadmodum <^in^ superioribus; et vide Don. in 894 3. Ex duobus Donateis conflatum videtur 894 2')deest 'tuus'.
3
insultantis
. .
.

914 931

solemus
2
recte,

est verbum 'iube' ctt. 5 quasi hoc Rehqua diflFerunt. Vide adn.
filios

dicere insultantes

ne contra

pater

pater suadere videatur nuptias,

suadere videatur. 4 ne contra fihos si ilUs coheredes procreandos esse

... 3 'aufer' aut te aut
. .

suadeat. Vide adn.

937

2 'aufer' vel te vel

1

manum, nam

983

ne quid negatum in fine fabulae videatur

manum. ComparaDonatum in
ad locum. 37
v.

3.

Accedunt similia ad locos longius remotos:

28
3 a
8
signiflcat

enim

scilicet

'uspiam'

et

in

loco

et

'uspiam' et in loco et ad locum significat. Vide adn. ad

28.

30
42

verba
2
. .

omne quod sentimus, aut cogitamus aut dicimus. Repetivit haec cum exemplo VergiUano ipse Donatus ad Phorm. 12 1.
.

coUt

116
171

clemens autem est qui colit mentem. 864 2 clemens est, qui mentem, ne eam urgeat irascendo. Vide adn. ad postremum locum. 1 scholii initium repetivit fere ipse Donatus ad Hec. 94 3 et Pho. 91 2. 12 pugnus a pugna dicitur; an ab illo pugna? Haec sumpta
videntur e Donato ad Hec. 33
4.

608

coram ad certas personas

paiam ad omnes.

refertur,
1
:

Compara Donatum ad Andr. 490

tur,

palam generaUter dicitur. coram ad certas personas refer-

si

Donati verba 891 2: 'moris est autem inferiores proprio nomine vocare 1. 38: 'honorantur enim niinores a maioribus si suo nomine fuerint nominati', ut (Aen. 1. 65) 'Aeoie, namque tibi' etc et cf. Serv. ad Aen. 1. 76.
^)

Ad

blandiri velis', confer Serv. ad Aen.

vm

PRAEFATIO.

Scholia fere similia ad Hecyram.

48
97

partim Bcholium longius Don. 3. bene addidit 'negoti', ut augeret invidiam facti, nam potuit dicero quid hoc est'. Sic Don.; mire additur 2a: sed ut dixiraus (scii. in 2) ad invidiam et magnitudinem rei (quid hoc?) 'negoli' dixit. De for3 a repetit
'Z

mula
ante

'ut

diximus, qua interpolator repetere

ad

.soiet

id

quod Don. paulo

29 4. Legitur etiam ad Hec. 242 cl. Don. 201, ad 297 cl. Don. 288, ad 634 cl. Don. ibid. 3 'quae' qualia scilicet et quanta. 4 'quae' legendum est ut sit qualia Alterum ex altero. et quanta.
declaravit, vide

Andr.

136

pronuntia
sit

'illa*

quasi dicat:

plena desiderii,

plena cupiditatis, ut
... 2 pronuntiansimiliter

mirum

quod inferetur non contactam virginem

prima'
id

dum
181
1 1

'illa

est

plena desiderii,

plena dulcedinis;

addidit 'virginem', et expresse 'non attigit'. Vide adn.

et 2
et 2

193
283

schoHa prorsus similia; vide supra ad Ad. 328. denuo prorsus similia, ut postea 310 3 et 5.
fit,

3 id est: nihil detrimenti

si

tu pecces. 4 id est:

peccando peior

fieri

potes, sed es

numquam, inquit, eadem quae semper. 5 sensus est:

251

267

iam talis es, ut peior fieri non possis, sic Cicero, ctt. Tres magistri compilarunt longum schoUum Donati ad 234 2. Vide adn. 4 ...an itidem incertum me amisisti, ut ad te incertus veni? 5 incertus, inquit, veni, incertus a te recessi. Vide adn. saepe enim de maritis puellae parentibus queri solent eiusmodi 1
.
.

aliquid,

quod
. .

solis ipsis
illa

committendum

est

nam

quaerit,

est. Ex lepido schoHo tractum quae solent de maritis puellae matribus

queri.

310 3oS

5, vide supra ad 181 et 193. forma diversa, re similhma, nisi quod in 2 omittitur iusta salutationis mentio et praesertim amoris in nurum; nam hoc est quod agitur, cum morbus ahcuius curae esse possit etiam non amanti.

2
1

Vide adn.
3

4,

en

36t
367 431

verum est, quantum ad morbum pertinet. 2 hoc et ad morbum et ad eventum partitudinis verum est Vide adn. 2 bene ahis adscripsit, si falsum sit, ut ipsis adscribatur mendacium.
1
. . .

4 religiose
1

mendacium ad rumorem

rettulit

cett.

Vide adn.

quam longe sit, cum 'in arcem" dicat. 6 pronuntia, ut ostendat quam longe sit in arcem transcuirere. 4 haec verba cum sua pronuntiatione vim recusationis in se continent. 5 cum recusatione pronuntiandum Bis alterum ex aUero.
ostendit
.

Vide adn.

488 447

1 et 2 eiusdem notae. Perperam utrumque Donato rehqui; vide adn. compara Donatea 3 et 6 cum 9 a, et 8 cum 10. Vide adn.

448
463

quia dixerat 'quod potero'. 2 et hoc est quod dixerat -quod 1 potero faciam'. Repetitio satis mira. 2 nullum in hoc sene fuit doloris officium, antequam sciret, aliquid rehctum. Immerito hoc schohum etiam Donato addixi, qui eadem fere
.
.

PRAEFATIO
verius
et

IX
4

elegantius

dixit

in

scholio

morem eorum
esse
aliquid

expressit,

quibus

relinquitur:

qui

cum

audierint

sibi

relictum,

tunc tristes se fingunt adeo.

492 503
517 628 586

de scholiis

et 2 vide adn.
est.

autem ideo, quod proterat alium, qui protervus Compara 3 unde illud conflatum est. de schoHis 1 et 2 cum exemplo Vergiliano vide adn. 3 exemplum Sallustii petitum e Don. 429. 3. Vide adn.
2 a dictum est
1 'certo' dixit,

ne

sit

dissuadendi locus. 2 ad hoc addit 'certo decrevi',

filius.

ut

non audeat dissuadere

Donato dedi scholium

breve et

concisum.
647

cum
1

666

717

compara 2, et vide adn. uxor mea quid faciat, in manu non est 2 deest 'eius', ut sit: in manu eius non est, sed in mea potestate est positum. 3 'in manu non est' uxoris scilicet, et est ordo: uxor mea q. f., in m. eius non est. In 3 partim aliis verbis repetuntur quae sunt in Don. l-[-2. 1 utrum rogemus an etc ... ut Vergilius 'talibus orabatluno'. 2. ut
altera parte scholii longioris Donatei 1
:

ordo

Vergilius

't.

o.

I.',

potest intellegi

et

rogemus

Cetera differunt.

Vide adn.
728
1 ordo et sensus hic est: nec pol hoc sit quod suspicor. 2 vel: non

me multum me multum

fallit,

quin quod

veiit,

fallit,

hoc

sit

quod suspicor. 3 ordo: quin, quod velit, sit SchoUa 2 et 3 repetunt Donati ordinem, in quo mirum

quod velit, quin quod suspicor.

est 'vel' in 2.

766 878

Donati scholio 2 repetitur exemplum in 4. 3 a obscure aUis verbis dicuntur, quae Don. aperte dixit

in fine

scholii 3.

Ad versus inter
123 126
6
'odio'

se

remotos:
cum
.

hoc est instantia; unde magister 134. 2 'cum odio'

instantia et molestia.

3 aut repetere
sic est,

debemus

sic: in

ipsis,

inquam, nuptiis.

128 2

et

quasi dixisset, in ipsis inquam, nuptiis.

Scholia fere similia ad Phormionem.

23
2 prius ego, inquit, de
illo
ille

finem faciam
peccandi.

ego dicendi faciam

quam

quam ipse de me. 3 et prius Ecce scholia fere similia, ambo

et

a Donato abiudicanda. Vide adn.

46

ad

paupertatem
dicitur.

rettulit

'ferietur'

nam

sanguis

47

ex

consuetudine

'ferietur',

damnum plaga et res nam et plagam

Imitatio inepta

damnum
49 68

et

sumptum sanguinem nostrum

dicimus.

est in priore; vide adn.

2 iam Wessn. excerptum esse vidit e longiore Donati

1

3.

interpolator verbose diiuit breve s.cholium Donati

2.

Vide adn.
**

EARSTEN,

Com

Don.

X
74
1
.

PRAEPATIO.
.

videtur

ad

!ioc

addidisse sed dTio

'meo'

ne esset d^qjipoXov ... 3 bene

longiore. 'virgo pulclira!' 3 'virgo

'raeo',

ne esset

duqpitioXov.
.

Alterum ex altero multo

rnt;

104

bene non dixit

d-tio
rv,(,

KaTairXriEeujf;

pulchra'

KaTarrXnEeiuc.

105
121

3 4 iam Wessn. observavit haec excerpta esse e Douati schoUo 107 3. Donati adnotationem in 1: bono affectu dixit 'daret ilH' etc. magister
sic

contraxit
filio.

in

mire
in

'daret',

ut ostenderet nihil esse potestatis

in

Vide adn.

181

Simili

modo magister
3.

breviter

reddidit

quae Donatus diserte

exposuit in

135
160

douvbeTov
5.

Donati

ut supra 'imus, venimus, videmus', tractum e longiore Vide adn.

2 'audio' per eipuuveiav dicitur

modo

a contemnente dictum Antiphonis.

. . .

Hoc partim
163

rettulit

magister

in 3

est ergo 'audio' cipmveia pro

234

non audio, hoc est: nihil dicis. Vide adn. 1 hoc sic pronuntiandum ctt. 3 hoc cum pronuntiatione infert. Alterum tractum e priore. 1 convenit hoc dictum ei, qui iam pridem se male audire putat, et ideo sero videtur ad hunc senex pervenisse, cum ille metuens se

primum
an quia

ad

accusationem

crederet.

Similia

alius
ilie

scholiasta

in

4:

tarde ad

servum pervenit senex, quem

ob conscientiam

a se coepturum esse credebat? Vide adn.

315

haec labra lingens ut ebrius et ructans ut potus et satur pronunactor bonus. Compara hoc cum longiore Donati 2 et videbis non esse parallela, ut Wessn. scripsit in App., sed alterum potius ex altero conflatum esse.
3
tiavit

350

proprie:

adesse

enim causae proprie dicuntur patroni

proprie

et

amici.
taceat.

'adeste

quaeso'

advocatis

dixit.

annuit

ut

5 significat silentium.
Scholia iuxta posita, nisi hausta sint 6 et 5 ex Don. 2 et
4.

359
361

A
A.

insimulare est crimen ingerere, sic Cicero

veri criminis incusatio, sic Cicero ctt.

ctt.

insimulatio est et
iustius; vide adn.

falsi et

Hoc

2 vide ut veteratorie ostendat contradixisse adulescentem. Brevis-

sime

363 372

A A

sic contrahitur expositio Donati in 2 'opera' hic septimus casus est. 'vita' nominativus.

1.

=B

qui

tamen

addidit: et

'raale

loqui' pro maledicere.

=B2,

ubi Don.

tamen

addidit: et

quaerit Probus, quis ante Terentium dixerit.

378

A non
cer

carcereum sed carcerera asperius appellavit,

carcere

sic Lucilius. car-

vix

vavit,

Hoc loco igitur A genuinum scholium cum B 3 exemplum Lucilii tantummodo rettulerit.
dignus.

ser-

420

431

A 1 haec minantis sunt verba. A 2 et bene imitatus est modum comminantis. Servavit ordo A simplicem Donati adnotationem in 1 et aliunde subiunxit alius paraphrasin; compara 371 A 1 et 2, ubi A dedit cum Donati tum alius scholiura de eodem verbo. 1 a ostendit quam longe sit, cum in arcem transeat. 6 pronuntia,

PRAEFATIO.
ut ostendat

XI
arcem' dicat.
Imitatio debilis.

Confer etiam 4

quam longe cum 5.

sit,

cum

'in

668
922

nam
ita

Apollodorus

inupiac;

dixit pro multis. 2 a et ut

apud Graecos
est.

iLiupia,

apud nos sexcenta dicere pro multis usitatum

per mensae scripturam. 3

Vide adn.
per scrip-

'rescribi' reddi, scilicet

'rescribi'

turam, id est de mensae scriptura dari, unde hodie additur chirographis 'domo ex arca sine mensae scriptura'. Vide adn.

Ad versus distantes:
354

ambiguitas,

quae tamen discernitur sensu.

366 B

d.ucpiPoXia,

sed quae sensu dissolvitur. Repetivit ipse Donatus.

Satis superque apparuit de his

quoque scholiorum paribus valere

I

conclusionem,
sirailibus ad

quam
quoque

in

praefatione

p.

XVIII

sq.

posui de scholiis

Andriam

et

Eunuchum.
spuriorum
species,

Reliquas

scholiorura

quas descripsi

ibidem

p.

XIX

sqq., hic

non deesse docent permulta exempla.

aut

Scholia Donateis

iuxta posita

opposita numerosa
infra citatos
').

sunt,

quorum praecipua inveniuntur ad versus

Additamenta

iam Wessnerus notaverat ad Ad. XIV, ad Hec.

XXI, ad Phorra. XXIV. Ego plura seposui ratione reddita de singulis in Adnotationibus. Emblemata, quae non valde numerosa sunt,
litterarum

forma

ille

indicavit

ad

Ad.

XIII,

ad

Hec.

XVII,

ad

Phorm. X, quae tamen idcirco non omnia a Donato abiudicanda esse

semel
etiam

iterumque

declaravit

Et hoc sane verum

est;

quin ipse

43

et 441,

quaedam ex his Donato reddenda esse censui, velut ad Hec. ad Phorm. 26. 39. 295. al. Pleraque tamen interpolatori
propter

adsignavi, non

positionem in mediis Donateis, quae vo^siag

sed quia animadversiones, conclu-

suspicionem tantummodo movet,

45 sq. 70. 77. 79. 87; 101, 9. 37. 41. 43. 52. 63. 72. 77. 92; 212. 59 sqq. 61. 65. 77 sqq. 91. 99; 306 sq. 27. 82. 91. 94. 96 sq.; 433.54.68. 76. 80; 529. 44 sq. 59. 89. 610. 28. 34. 47. 52. 62. 70. 90 sq. 99; 703. 22. 64; 821.
')

Ad.

4. 28. 33.

14. 42. 52.

23. 66; 934. 61. 75. 83. 90.

Hec. 10. 17. 43. 58. 66. 71. 78; 110 sq. 32. 37. 52. 58. 66. 70. 80. 83; 210. 13. 94; 388; 440. 47. 51. 65 sq. 76. 85; 502. 18. .35. 50. 52. 64. 81. 98; 609 sq. 12. 23. 26 sq. 34; 717. 28. 31. 35. 37. 43 sqq. 48. 72. 79. 94. 97. 99; 826. 38. Phorra. 22 sq. 34 sqq. 45. 53. 57. 70. 74. 91. 98; 112. 19. 34. 58. 64. 70; 201. 8. 34. 51. 87; 315. 22. 24. 26. 32. 55. 58. 60. 61 sq. 63. 65. 67 sq. 71. 75. 77; 420.
77; 635; 975; 1048.
^)

Nuperrime

in

W.

f.

kl.

Ph. 1912

p.

1232.

XII

PRAEFATIO.

siunculas,

exempla denique
*).

continent

importuna,

futilia,

Donateis

scholiis opposita, falsa

Exempla perperam
tur

adliibita

(vide praef.

p.

XXI) legun-

ad

Ad.

2.

27. 256. 263. 458. 570. Hec. 759. 779.

(?).

Phorm. 250.

292. 358 A. 635

Scholia

923.
non-sed
et
rettulit

per

formulas

ad sim., quae eidem

ibid.)

magistro, cuius scholia asterisco indicavi, debita videntur (vide

hic
id

quoque non desunt

quod
sequitur,

^).

Scholia per
eo

formulam ah

eo

quod

liraecedit
^)

aut ab
20),

quod sequitur id quod praecedit

in

(Ad.

460.

823.

Phorm.

ut

commento ad Andriam
seclusi propter

(49.

502) et

Eunuchum
ubi

(762. 780. 973),

non

ipsam formulam, sed

quia ceteroquin
a

vitiosa erant; dubitavi olim de scholio ad Ad. 823,

si

Donato insertam esse credebam, sed

a,

comparas schoJium
dubites.

ineptum 460

etiam
ubi

illic

formulam interpolatam esse non

Reliqua omnia,

formula adhibetur, aut Donateis opposita sunt,

aut per se falsa et inepta, ut in adnotationibus docui.

Cum
mentem
quantum

in

Praefatione prima
et

p.

VII

omni disputatione de comquas

menti origine

compositione in hoc libro abstinere decrevlssem,

mutavi,
scio

ne

opiniones

mihi
Itaque

imputentur,
quid

numquam

professus

sum

*).

de quaestione obscura

1) Vide e. g. ad Ad. 163. 259 (sed ego). 295. 618. 692. 880; ad Hec. 57. 159 (exemplum falsum). 263. 355. 459. 477; ad Phorm. 28. 130. 172. -) Non-sed Ad. 74. 239. 261. 328. 367. 369. 418. 620. 693. 843. 934. Hec. 136.377. 485. Phorm. 47. 211. 228. 341. 343. 433 A. Rettulit ad sim. Ad. 45. 61. 118. 306. 391 .568. 927. Hec. 43. Phorm. 45.
.

Graece

ItJiu

toC

nQoriyovuevov

tt)

&x6/Lov9ov

et rto

roij

ixy.oXovf^ov to

rtQotjYOviueioy

vide Rhet. Gr. de tropis, Speng. III p. 310 et 196. Quintilianus 8. 6. 19: e praecedentibus sequentia. Scholia Danielina ad Aen. 2. 2.53: 'ex consequentibus priora', et sic fere 4. 44, 9. 489. Servius formulam commenti pierumque usurpavit. Locum Quintiliani debeo Wessnero, qui 1.1. p. 1235 humanissime, utsolet: 'K. scheint nicht zu wissen dass schon Quintilian' etc.

haec scripsit: Die Tatsache dass nicht wenige doch, dass sie nicht als geschlossener Komraentar ubernommen, sondern von den Randern einer Terenzhandschrift zusammengetragen sind Dein p. 1232: Als zweite Quelle ftir denKompilator scheint K. einen Auszug aus Donat anzusehen, der die Scholien in stark gekOrzter und sonst entstellter Form enthielt, (dass auch diese Scholien aus einer Terenzhandschrift stammen, ergibt sich aus dem oben iiber die Leramata usw. Btmerkten); anders Ifisst sich das h&ufige 'ad exemplum Donati', 'haustum ex Donato', .sumptum e. D.', 're siraile forma diversum', u. dgl. ira Anhang wohl
*)

Wessner

1.1.

p.

1231

Scholien ein falsches lemma haben... beweist

.
.

kaum Ad
tot

auffassen.

ea quae spatiose exprimenda curavi haec observo; Lemmata falsa in millibus rara sunt et saepe eiusmodi ut pro lemmate ipso verba proxima,

PEAEPATIO.
Gt
difficili

XIII

iiunc

ruilii

verisimiliter

statui

posse

videatur,

paucis

exponam.

Secundum scholiorum separationem quam proposui, interpolationum numerus pedetemptim per commentum magnopere decrescit, etenim ad Andriam scholia spuria (DCCLXX) tertiam commenti partem occupant, ad Eunuchura (DXXVI) quartara, ad Adelphos (CCCXV) sextara, ad Hecyram (CCCXXX) quintam, ad Phormionem (CCXX)
fere

septimam. His igitur exemptis restant ad Andriam scholia

ad

fere

MCCCXXX,
dam

Eunuchum,

MDLXXV,

ad

Adelphos

MDXLV,

ad

Hecyram MCCCCL, ad Phormionem MCC, quae

fortasse perdita (vide p.

praeter scholia quae-

sq.)

constituunt corpus, quod Donatus

saeculo

quarto
sed

in

lucem

emisit.

Comraentarios non adiunxit textui

Terentiano,

commentum

dedit

continuum

^),

munitum lemmatis
licet

vulgo satis longis, quae etiam hodie fere omnia supersunt

brevius reddita.

saepe

Commentum
tationibus

celebre

fuisse

non mirum

est,

cum

concisis adno-

omnia complecteretur, quibus magistri

et

in scholis

ad fabu-

larum textum interpretanduin

bus commenti adnotabant
illi

illustrandum indigerent. In margini-

quicquid utile fore videbatur

suum

in

usum
scholia

aut

ad discipulorura institutionem, additamenta varii generis,

alia,

rhetorica,
et

ieiuna

plerumque

et

brevia.

Ubi autem

in

verborum

sententiarum

interpretatione
orta
variis

Donato

dissentiebant,

suam

substituebant,
et

unde

sunt scholia

haud pauca Donateis

illis

iuxta posita

opposita,

coniunctionibus

saepe adnexa

inveniuntur An. 194. 702. 754. 844. 970 Ad. 22-3. 342. 521. .530.692. Hec. 111.287.309. 400. 744. Pho. 18. 116. 132. 136. 273. 354 B. 362 B. 411 B Ex erroribus tam paucis' et levibus omnis conclusio infirma est. Prorsus eadem valent de citationibus meis frequentibus in aiinotationibus (haufige ira Anhang) 'ad exemplum Donati' sim., quae inveniuntur undecies ad Andriara (vss. 22. *26. 55. 68. 79. 318. *453. *599. *756. 817. 912) itemque ad Eunuchum (27. 104. *178. *350. 478.

nonnumquain eiusdem
Eun.

versiculi, cilentur;

19. 163. 336. 407. 511.

823

1078.

10.59. 1067.). Temerarium est ex paucis hic locis concludere, eos flagitare excerptum, quod omnia scholia (die Scholien) dcformata et contracta continuerit. Accedit quod loci asterisco notati non indicant scholia ad vss. eosdem sed inter se reraotos. ') Hieronymus, Apol. adv. Ruf. 1 c. 16: 'Puto quod puer legeris Aspri in Vergilium et Sallustium commentarios, Volcatii in orationes Ciceronis, Victorini in dialogos eius et in Terentii comoedias praeceptoris mei Donati atque in Vergilium, et aliorum in alios'. Quae omnia coramenta videntur fuisse continua. Idera, Gomra. in Eccles. c. 1: 'IJnde praeceptor meus Donatus cura istum versi-

666. 734. *1021. 1057.

culum exponeret (Eun.

Fr.

41): Pereant, inquit, qui ante nos nostra dixerunt'. Lamraerhirt de Hier. Donati discip., Comm. lenens. 1912.

Cf.

XIV
Peculiaie

PRAEFATIO.

genus constituunt

magistroruni

scholia

quae

ferc

similia') appellavimus, quorum species distinguendae sunt

a Rcpetitioncs
Scholia,
in

tres.

quibus

Donati
')
;

verba partim

^)

repetuntur, leguntur

ad

Ad.

507,

550,

9U, 931
103,

ad Hec. 97, 431, 448, 529, 586; ad

Pho. 23,

46-47,
e

160, 350.

b Scholia

longiorihns Donati extracta

Ad.

101,

155

156.

454,

821823,

882,

983.

Hec. 97, 233,

234

(tres magistri),

267, 431, 508, 647. Pho. 49, 74,

107108,136,

168. 922.
c

Scholia,

in

quihus pauca tantuin

Donati

verba relata sunt,

dum
517,

interpolator reltqua mutavit suaque cogitata substituit

Ad. 36, 87, 149, 864, 894 (891). Hec- 251,

269,.

354, 438,463,

878;
234,

accedunt

353,

492

re
1

similia sed sine verbis Donateis.

ubi

Pho.

668; accedunt 63.

2,

per ambages explicatur 'com-

pendium' Donati

et

121, 181, 315, 362

ubi contrahuntur scholia

Donati ad eosdem versus.

Duodecim
sint

repetitiones

sub littera a quomodo ortae et traditae

nescio, sed suspicor auctores, aut fortasse

auctorem unum eunmargines editionis

compendiis longiorum

demque eas de memoria negligentius

suae
Terentianae.
Scholia
sibi

rettulisse in
h

sub

littera et

pro

Donati

magistros
In

composuisse
genere
c

iuxta

commentum

scripsisse
2.

non
269.

dubito.
3.

tertio
a,

ea quae

leguntur Ad. 87.

Hec.

878. 3

Pho. 234. 4 in commenti margine stetisse ostenego,

dunt voces, quibus Donateis adnexa sunt: jmto

nec

nam,

an, anquia,

non reliqua pro

notata
fuisse

correctionibus
credibile
est.

aut

supplementis genuinorum

ibidem
nenti

Itaque suspicor, illum, cui com-

archetypus debetur, adhibuisse codicem vel codices commenti

scholiis,

instructos

quae iuxta posita opposita fere similia nomina

vimus,

aliisque

minutioribus quae

cum

his arte coniuncta sunt, ac

praeterea editiones Terentianas adnotatiunculis etiam munitas.

Quibus autem de causis mira commenti cundicio ad Phormionem

II

) Vide supra
-)

p.

De

repetitionibus

VI sqq. ubi haec omnia scholia exscripta sunt. prorsus similibus vide supra p. III et Wessneri locum

p. III sq.
^)

tur, cf.

Alia res est, si scholia Donali ex alia tabula vel locis longe dissiiis citanAd. 42 et 864, 608 et Andr. 490. Ileni ad b Ad. 171 et Hec. 33.

PRAEFATIO.
3
et

XV
tribuenda
sint,

rarescentia
Si

scholia

ad

II

')

augurari

vix

audeo.

ea

quae inodo ariolatus sum

nam
et

certi

quid statuere

de difficillima quaestione non mihi

sitione

sumam,

nisi instituta prius inqui-

de

variis

scholiorum proprietatibus

de perturbato saepius

ordine

non

absona

sunt,

necessario

paene sequitur, commenti

est,

codicem vel codices integros,

inde
a

quibus compilator usus

7
in
II

defecise-e

Phorm.

versu

vel

eumque ad hanc scaenam

etiam

adhibuisse

duo commenti
alterum
alteri

excerpta,

interpolationibus

munita

quorumque
has

praestabat

et

ad

reliquam

commenti
autem

partem constituendam excerptum unum etiam tenuius.

coniecturas
probabili

Si quis

ratione

refutaverit,

acquiescam auremque

praebebo meliora

et certiora docenti.

Fragmenta Graeca a
aggressus. Apollodori

me

instanter

rogatus examinavit

claris.s.

van Leeuwen, rem arduam

fabulas
attinet, in

indulgentius

quam

libentius, ut opinor,

Eius coniecturae, quas ipse ariolationes vocabat, quod ad

hoc volumine ad ipsos locos leguntur.

De Menandreis restituendis illum quoque desperasse non miramur. Ad Andriam 204 poetam hoc habuisse putat:
vvv
d

ov kelTj^ag

(i

ovdh

ev.
:

ad 483.

odoravit lacunam ita fere explendam

ii

'cum lavisse se aut

non lavisse <Ietiam

a parte

dicant, qui-

manus

vel pedes purgaverantr>,

totum

significantes'.

ad 611 post

Casaubonum

aliosque, qui

Graeca cum Latinis con-

ciliare conarentur, iibere

haec divinavit:
d^fbg
d'eli^

dv <!^xrj(iSQoi\^

^^Gcoofvi

jx

stiT^,

ovK av anokoLurjv o^^vSsTzmTCuT old

ozi^^.
0^/9) i.m'

ad 726. 7 contulit Circumtonsae vs. 348 sq. (Korte 421 sq.):

ano

^ojfAov

<^rio&ev^^

a^peXoov

inid-edd^ai

(SovXuuai..

Ipsi

autem vix

placebat, quod in raentem venerat:

SK

de^iag Gv ij.v{)Qivag
vTioTeivs.

kafiovo

ad 919.
loco

ovTcog
sit;

avTog

alienum

estiv verum esse negat, cum auTog ab hoc Buttmann autem minus Graece: ovTcog oVTog ioTiv.
iGTiv,
cf.

Exspectat

roiovTog

Arist.

Vesp.

285.

Xen. Hell. V.

4.

')

Wessner

1.1.

p. 1231:

'man darf gespannt

erkJart'.

sein,

wie K. das Sparlicherwerden

der Scholien
^)

zum Phormio
p.

Vide supra

V.

XVI

PRAEPATIO.

|)hiceiet otiroy TinovTog iorn', Uiagis

;iut

etiam

orTOt;

<^<pvo^t^roioiiTog iotir^

simpliciter <C(puoft]>> Toiovrog ioTiv.

Ad Eun.
licans

9,

rogat quid

sit

t6

avxov? Requirit vocabulum

in-

proDuntiationem despectus plenam. Ceterum dubitat dederitne

in

Terentius

prologo fortasse hoc

(Pdofiu

Idem Menandri
607.
effecerunt:
sibi
velit,

nuper <^per;>didit.
a(*cc

traditur

naootitKadrjo

Tffpi

Tou Kwotdu., unde editores

aUa

neoi roO xoioidiov, sed rogat

van Leeuwen quid hoc

est

locum enim ipsum vix suppeditare proverbium, quale

:

Francogallicum
putat quod
igavov
vel

'mais revenons a
'sed de

nos

moutons'; exspectari potius

fiet?':

significet:

cena nostra quid

^vix^okobv,

AAa nsQi zov

naQotiJitwdsg

toO

dfiKvov

vel

lav

qualia

tamen

habent

nihil.
1

i
non credit Menandrum dixisse: o^rog
sed aliud quid veluti:
yakscoTrig iativ,

ad 689.
yaXKOTrig

(vel avToc) ioziv

yeQoiv.

ov ysQcov. Adiec-

tive yaXscaTrjg vix

usurpatum
Homerus'
. .

est.
.

1072.
aficp

'et

Respicitur Iliadis

XVI

v.

825 nidaKog

okiyfjg

Certissimam emendationem debeo collegae Groningano

I.

van
ad

Wageningen,
Andriam
lanis

qui
ubi

in

recensione
frustra
legeretur,

voluminis primi

')

ostendit,

3,
ille

editores

quaesiverunt ubinam in Tuscu-

locus

Ciceronis

corrigendum

esse
et

'Cicero

in

Caeliana',
vel

ubi

discrimen

inter

maledictum

accusationem

crimen diserte declaratur.

Amstelodami.

H. T. K.

In Miiseo Neerlandico

a.

1913

p.

125 sqq.

CORRIGENDA
In numeris, lemmatis, sim.

Andria
11
in

genuinis pro

corrige 2.

16

24 32 39 70 86

2 a: deleatur a. scliolia 3 et 2 locum mutenl.

deleatur 5. numeri 3 et 2 locum mutent.

1

corrige:

huc

viciniae.

'2

93
129 131
146

rogo' pertinet hoc spurium ad v. 85; seqnens unicum est ad v. 86. '3 NAM QUi cuM iNiiENiis posuit' genuinuni esl. addatur spurium: '1 a non enim quae'.
Dic soDEs

scholiuni

'Ibi

Pamphilus' lemma
sedulo
)"

est.

4 corrige: 'an
turae,

147 158 200

Vulgo edd: 'ut Sosiae'; coniecquas recepit Wessn.: woh <^,'<nhyy:>, otiosae sunt in stulta adnotatione scholiastae, qni simplicissimam locutionem sedulo negare reprehendit aut miratur. Corrigendum videtur: 'sine dolo', ut repetat quod Don. identidem in commento docuit: An. 138. 679, Ad. 53 etc. addatur spurium: '5 denique quid quid denique? ad sumniain
sosie'.

properat et fineni dictorum'. quia corrige 'quia'. 3. post 'ferebantur' insere: 267 pro priore 4 corrige 3. 273 post (v. 58) addatur: 'id est nimis'. 324 pro .5 in genuinis corrige 4. 395 in 4 corrige: 'pro eo quod est repellam*. 396 in 2 addatur lemma: inveniet inopem. 448 in 1 addatur lemma: sed est quod succenseat tibi. 499 in 1 post lerama addatur: 'propter quid aut*. 506 pro 2 in spurio corrige 3. 510 1 'a me opinionem' pertinet ad lemma. .5.55 post scholium 1 addatur: '2 naQoi/uia, est autem sine auctore

sententia'.

607 630 679

addatur spurium 2 'quis pudor p.

'2

a.

ubi illic est scelus accusatio'.

nt et praestent' schoiium toliiin gi^nui-

num
inler

deleatur a.

hunc versum et sequentem 681 addantur haec; 680 me MissuM FACE id est noli uti opera mea. 679 4 parum succedit QuoD AGO utilis sententia pro sapiente contra (urtunam.

XVIII

CORRiaENDA.
V. 7(IS

in

i |)03l
(liciintiir'.

'osfondat' addatur:
'1

'agerc

se enini tiirdi ct tristos

7t)'J

.srlidlinm spuriinn

nakhaiioms

narraturi est' totum genuiin

num
713 842
iK)7

est, igitur substifu.tlur pro

'vix'.

gpniiiiiis.

918
9J^8

pro pro pro pro pro

vix corrige

altero 'i corrige 4 et in spuriis 2 in genuinis corrige -^.

'Aa.

2 in spuriis corrige 8.
1

corrige 2 a.

Eunudiu.'?
'.

9 addafur spuriis: '3 a unde fabulae Phasma noinen esf. 40 post (a) inseratur 2. 73 in spuriis pro 2 corrige 2 a. 85 addatur spuriuin: '1 a et avara est'. 104 pro 6 corrige 5. 119 pro alfero 3 corrige 4. 129 ante spuriura addatur 2. 139 in spuriis pro 2 corrige 3. 295 deleatiir 4. 331 pro altero 2 corrige 3. 337 spurio a anteponafur 2. 361 pro altero 2 corrige 3. 387 ante spurium oniissus est versus numerus 387. 412 in spurio a corrige: 'vel quod inv.' 456 et 464 pro altero 2 corrige 3. 475 ante spurium addatur 2. 491 ante 'mordicus utrumque' addalur 3. 549 pro a corrige 3 a. 567 3 2. 583 3. 2 625 in spuriis pro 1 corrige 2 642 3. 1 643 4. 3 645 ante 5 inseratur (a). 648 in genuinis pro 3 corrige 2. 685 ante genuinum addatur 2.
691
^

spurium

3.

758 pro 1 a corrige 2 a. 774 in spuriis pro 4 corrige 5. 778 ante genuinum addatur 2. 814 pro .5 corrige 3. 864 ante spurium addafur 3. 926 et 10-'l pro 3 corrige 2. 1026 pro 5 corrige 1. 1036 ante (a) ponafur 2 et pro 1 a corrige 2 a. 1072 in spuriis pro 4 corrige 4 a.
Adelplii
.

47

ante 3 omissum:
'mihi'

inde

ego hunc 'inde' pro ex ({uibus, et

abundat.

89 564 577 702

pro 2 corrige 3. 6 5. 3 2. 2 a 3 a.

CORRiaENDA.
Hecyra
77 130 148
scholio
1

XIX

poslponatur

(a).

287 339 459 464 477 730

adn. ^) corrige: Lemtna est v. 110. spurio anteponatur 2. scholio postponatur '). ante: 'et memoriter' insere 5. 'et hac propinquitate' insere 2 (a)

'sine detriraento' insere 3.

3 a. scholium 5 spurium est (vide adn.).

in spurio corrige

Alia.

Andria
V.

adn. 2 corrige

'ovala.

'vitium'.
'virtutes'.

MlHI.
'exprobratio'.
'enuntiatio'.

'noscimus' pro 'nescimus'.

'Hccessit'

'excessit'.

'carentum'.

'immobilis est 'quod ibi sine

'Graeci
olJtui

et'.

p. s.'

dicunt'.

'quod

dicit'.

'in servo'.

'in

his quae'.
scholii.

nuraerum
n

'Tum
'vel

deinde'.

quod inviderent'.

'abfuturum'.

'de mortuo'. praestat lectionem 'eccam' aic corrigere: 'en causam', ortum

ex e cam.
1

corrige 'libenter'.

Adelphi

Phormio

ADELPHOE
PROLOGUS
1

posTQUAM POETA

s. s. s.

'postquam' pro quoniam, cuius recipio(prol.

9)
'is

cum quoniam
quoniam moritur
postquam
quid scriberet
'2

pro postquam, Plautus in Aulularia

ita

avido ingenio

fuit'.

postquam sensit pro

sensisset. 3

scripturam suam

indififerenter cranis qui ali-

scriptor

a veteribus dicebatur.
ut

AB

iNTQuis
2

inimicis,

(Verg. Aen. 8. 292)

et

'fatis

lunonls

iniquae'.

observari observatio

ad
sic

honorem
Aegyptus

refertur, ut
et
i.

(Verg. Geo. 4. 210) 'praeterea

p.

regem non

L.

n.

P. a.

M. H.

0.'

sed nunc 'observari' captari significat. 4 obserin peioreai

VARi ET

<;ad.> rapere

partbm varietas per genera

iungimus 'scripturam suam'.

verborum

est: utrique sententiae apte

3 OBSERVARi et honorari et captari et audiri significat, ut Plautus (Amph. 507) 'observatote ut blande palpetur mulieri'.

3 4

RAPERE
1

iN

PEiORBM PARTEM

vitlo

dare

vituperare

iNDicio DE SE mire expressit simplicitatem vera dicturi,

cum

indicaturum
iPSE

de se dixit, non

narraturum.

3 indicio de se

indicat

is,

qui de se volens et de aliis aliquid prodit, conet qui invitus. 4 vos eritis iudices bene,

fitetur, qui de se tantum

quia apud

iudices indicium

profitentur, qul

accusatorem adiuvant.
erit.

2 Et iNDicio DE 8E IPSE ERiT pro iudex

LAUDiN AN vitio medium non

sit,

fecit, ut

appareat,

si

crimen non
^*

laudem esse debere.

"

KAR8TEN, Com. DoD.

ADELPHOE
(i

iJ

sYNAPOTHNKstMNTES DiPHiLi coMoEuiA EsT nec

respicienda sunt contra sententiam

011 iiieri

nec geoera

remque ipsam.
Ut

EAM
sic

C DMMORIENTES

PLAUTUS FECIT FABULAM

apud QraeCOS 5 9 fi

ft r/,

apud Latinos generaliter fabula

dicitur,

cuius species sunt

tragoedia, comoedia, togata, tabernaria, praetexta, crepidata, Atel

lana, aiuog, Rinthonica.

8
1

iN

GRAECA

Diphili scilicet.
iit

2 ADVLESCENS EST
eripit.

si

diceret

est quidara adulescens qui lenoni

iN

PKiMA FABULA pro

RELiQuiT iNTEQRUM

in

prima parte, ut dicimus 'primis

alia transferret.

digitis'; (a)

a non enim et secunda aut tertia fabula.

10

cum

2 sumpsit sibi libere

tulit (a),
1

ut (Verg. Aen. 5. 533) 'sume, pater'.

a hoc est

non furatus

est.

11

iN

ADELPHos Latlue declinavit.

verbum de verbo expressum

EXTULiT hic approbatur vere de Graeco esse sublatum, non de Plauto

ut dicit adversarius.
3 EXTULiT mire non Graeca videatur Latino
dixit
stilo.

'transtuht'

sed 'extulit', ut ornasse

12

eam nos acturi Adelphos

scilicet.

novam veterem

Graecam

intellegimus.
18
1 KiJRTUMNE factum hoc est hoc est 'laudi duci'.
1

'vitio duci'.

2 an locum rehrehensum

li

neglegentia est Plauti

(Andr. prol. 20). 2
isti

scilicet,

cuius 'aemulari exoptat negle-

gentiam'
16
1

reprehensum retentum, resumptum,

nam quod
MiL

dicunt 'nam' incipiendi vim habet modo, ut

(Plaut.

glor. 5)

'nam ego hanc machaeram

me

cons

u.'

2 homines

nobiles Scipionem Africanum significat et Laelium Sapientem et

Furium Philum.
16
1

eum adiutare
a legitur

(a)

Pacuvius

in Cluy.se (Ribb

trag. p. 101) 'adiu-

tamini'.
1

et adiuvare. 2

asbidueque una scribkke non

sic dicit

adversarius,

verum

hic oratorie crimen

non

tangit.

19

QUi voBis universis et populo

universos
id

qui in cavea sunt dicit,

est

populura
20
24
1

qui etiam praeter theatrum,

universam urbem.

^
'-^

iN bello Scipionis, in otio Furii Phili, in negotio Laelii Sapientis.

in

agendo partem ostendent

et

oxv^'^ vne^aigeaig: hic

enim iam

p
i;

non senes accipiendi, sed

ceterae personae; 2 aut ipsi senes

in statario

chiuacLcre partem aperient, in motorio partein osten

dent.

(n)

2 a

nam

dLio

agendi sunt principales modi,

ille

motorius

et

sta

tarius, ex quibus
AEQUANiMiTAS

tertius nascitur, qui dicitur mixtus. 3 favor et propitius animus. 3 n et deest 'vestra'.

1.

26

STORAX nomina personarum,

in

comoediis dumtaxat, habere

debent rationem et etymologiam. etenim absurdum est comicum,

<Ccum>
fidelis

apte argumenta confingat, vel

vel otRcium,
infidelis

nomen personae

incon-

gruum dare

quod

sit a

nomine diversum; hincservus

Parmeno,

Syrus vel Geta, miles Thraso vel Pole-

raon, iuvenis Pamphilus, matrona Myrrina et puer vel ab odore

Storax vel a ludo et gesticulatione Scirtus et item similia,

in

quibus

summum. poetae
nomen imponit,
trapezita;
et

vitium est, siquid e contrario repugnans [con,

trarium] M diversumque protulerit

ut

nisi

per avxlcpQaaiv ioculariter

Misargyrides
alios

in

Plauto (Most. 574) dicitur

poetas nomina compo-

fere

apud

hoc

modo

nuntur per

avxicpQaGiv describentia
(v.

quod designant. 2 (storax) Pri,

mae
tur,

partes, sicut in prologo

23) ipse promisit

a senibus agun-

quorum contentione ad argumentum

vocavit, non

relata vita aspera

3

cum
ab-

leni et pater

comis cum severissimo comparatur.

storax Stora*)

c6m
tur,

Aeschinum: cur

igitur tacente

hoc puero

sentera

Aeschinum credit? quia

Andria
(v.

servuli adulescentibus praestolan-

ut in

83) 'observabam
fieri

mane

illorum

venientis

aut abeuntis'; sed quia

poterat, ut

domino absente adesset

Storax, commodissime adiecit 'neque servulorum quisquam qui ad-

versum
hoc
alii

ierant'. 4

storax non redut hac nocte a cena aeschinus

alii

interrogative,

pronuntiative proferunt; sed magis pro-

nuntiative dicendum.

') -)

Seclusit Ritschelius;

Teuber coniecit
cf.

'a

charactere repugnans', vix iatine.

Wessn.: 'puero

hoc',

var. leot; 'hoc' accus. sing.

ADKLI-HOK
27

NKguK

KKvui,'HtLJ\!

pfueter iSLoiacem, (luein abesse non responest,

dendo intelleximus. 2 qui advrrsum proprie locutus

nam

ad-

versitores

dicuntur. 3 ierant 'ierant' producta

<CI>

pronun-

tiandum, quod nos addita

petiisse Mycenas'.

'iverant' dicimus.
2. 25i

(a)

3 a *tale est illnd Vergilii (Aen.

'nos abiisse rati et vento

28
iBi

PROFECTO Hoc VERK DicuNT absolute

'uspiam'
;

non addidit, qui. 3 aut

cesses
'si

(a)

4 si absis uspiam
'si

aut

ibi si

absis' ad

parentes propitios,
2 quid
si

cesses' ad

uxorem iratam

refert.

ABSis uspiAM abundat 'uspiam' aut deest 'profectus' aut tale. 3 a signiflcat enim, scilicet 'uspiam', et in loco et ad
*)

locum
30
1

iN

<JTE^

desertorem. 2 uxor subaudiendum et hic

in
et

'irata',

<^ut
aut
sed

sit:

irata^ uxor. 3 et quae

quae

animo omne, quod sentimus,

cogitamus aut dicimus,

illa

utrumque pro oratione

124)

est;

ivSi-at^Evog,

in

cogitatione est, haec nQocpoQiKog loyog

2.
'et

dicitur,

quae

in

verbis est constituta. Vergilius (Aen

mihi iam multi crudele canebant

videbant',
et ipse alibi

artificis scelus et taciti

ventura

(Phorm.

prol.

12) 'nunc

si

quis est, qui

hoc dicat aut

31

sic cogitet'.
:

QUAM illa quae parentes eiudite non addidit quia scit nomina uxoris et parentum t&v nQog xi
*uxoR
si

in

quem

dicat,

esse.

32

quam
83
1

OESSES quare non 'si absis'? an quia iustius cessanti absenti succensemus an quia irata uxor, si cesses?

AUT

TE[TE]

AMARE COGITAT

ig^E^rjyrjau-

CUm

i^SQyaOia.

AUT

te[te]

amare cogitat aut minus

alieno amori obsequi

peccati est amori proprio cedere

^)

quam

<CeC>

nulla re impellente sine uxore

rc5 idtconffiuw

potare aut velle delicias; 3 ergo avirjaig est, nisi forte

hoc putaraus dictum. 4 aut te amark cogitat aut tete amari

cum duo
'quae in
te

proposuerit, alterum sumpsit,

te

nam cum
filius

dixisset (v. 5)
intulit 'aut

uxor dicit

et

quae

in

animo cogitat',

amare cogitat'

et 'ego

quia non rediit

quaecogito'.

6 ATQUE ANIMO OB^seQUI i7iavaq)0Qa.

5 *AUT TE AMARI;; COGITAT AUT TETE AMARf qula 'te amare' dljJLCpidixerat, cito intulit quod certum est 'aut tete amaii"; et quia

P6\uj(;

illud 'te'dixerat,

hoc geminavit

et 'tete' dixit

tamquam

significantius.

')

Scholium huc translaium

Inserui -^et^-.

e IJon. -M,

I,

')

36

KCJO

QUiA NuN KEDUT FiLius plus cst quod dixit

v.
6).

'ego'

ciuam

si

diceret 'parentes' (cf

quae cogito quibus

et

hoc

sic pro-

nuntiandum

est, ut liorrere videatur ipse

(a)

cogitationem suam. 3 ego

QUIA NON REDIIT FILIUS avc(K6kov9ov.

3 a non,

enim

dicit 'pater'.

36

QuiBUS NUNC soLLiciTOR hoc cst

bonis. 2
in

ne aut

illi

alserit vide

quam malis et non, utuxor, quam teneri sit amoris hic timor,
:

iuvene praesertim.
1

37

AUT uspiAM 'uspiam'

et in loco et

ad locum significat. 2 ceci-

derit ag praefregerit iungendum, ut non solum 'ceciderit' sed

etiam 'praefregerit' aliquid: haec sunt, quae

36 38

sibi

evenire

nemo

velit.

3 NE AUT ille alseeit aut uspiam niniium tenere amat, qui et haec in iuvene pertimescit, quae circa infantulos cavere solent.

39

quemquamne homjnem sic dicimus de ea re, quam miramur fere ab omnibus (an ab hominibus?) fieri. quam ifse est sibi tamquam duo sint, sed licet hoc poetae comico.
1

40

ATQUE ex me hic natus non est quasi

genuissem? 2

dicat:

ex

me non

est

et sic afficior; quid paterer, si

et <^iiA.<paTiK(oTt'^Qov

'ex

me
id

natus' dixit,
est:

quam

si

diceret *meus natus'. 3 sed ex fraest. 4 is

TRE

non omnino alienus

adeo transitus ad argu-

mentum
42
1

subtilissimus. 5 adeo aut abundat aut

nimium
ditjyriaig

signifi-

cat, ut in

Eunucho

(I

2, 124)

'adulescentem adeo nobilem'.

0(t&7}

EGO HANC CLEMENTEM VITAM URBANAM

2

dia rag
cle-

urwoEig.

CLEMEMTEM viTAM

figurate

ipsam vitam <Cdicit^

est,

mentem, quae clementes

facit;

clemens autem

qui colit

mentem.
3 ATQUE OTIUM deest 'urbanum'.

48

SECUTUS suM bene 'secutus' quasi magistram recte beateque

vivendi. 2 et

quod fortunatum

isti

putant Romani

scilicet, qui

caelibem
'yajtift

quasi

caelitem
.

dicunt, et item Graeci,

'fftcov
jxi'
^).

apud quos
'd\ihi

sunt huiusmodi sententiae

ndi.iq)ikog

'i7ajugp/Aog f;(ot
ya(j

noakoviAsvov' et

yafini(o

A.ai

ijdiKTjOE

FORTUNATUM

ISTI
id

PUTANT utique
videri,

uxorem non ducere,

A
ov>'.

dicit
'

autem Romanis
^)

quos spectatores habet. Menander

proposilit:
ria^KpO.og yaniJ.

''froaixaviiaQiariiivt

yv-

^)
'^)

Van Leeuvven

B
:

raixtUv)

y.al

yi^
y-

y'idixt}ai

/iit.

Idein haec sic fortasse corrigi posse mihi scripsit ^w fiaxa^iwi

/.afi^inroj

inei

ov

X.

tametsi

sic ei displicet ov

pro

e/w

V.

t.

q.

ADELPHnE
ifttV.'

6
ui)

kufi(3cii'o}.

4 KT
'et

yuoD FOUTUNATUM
quod fortunatum

isTi
isti

PUTANT quidam putant

bene

sic

pronuntiandum
et

putant uxorem', et haec

dicit is, cui displi-

bona

conciDnata locutio
'isti'

es. 5 Et 'putant'

cet aliena sententia,

autem
si

id est: hi

qui a

me

dissentiunt.

41

uxoREM NUMQUAM HABUi

habuisse.

'hou habeo' dixisset. poterat videri

45

KURi AGERE viTAM 'contra haec omnia': suffecerat brevitas,

sed subiungit fratris descriptionem, ut verbis ipsis

malam

vitae
licet

condicionem ostendat. 2 semper parce ac duriter 'semper'

incertam distinctionem habeat, tamen recte additum est,quiavel

'ruri agere' voluptatis est vel 'parce ac duriter se habere' virtutis, 4

RURI AGERE SEMPER PARCE AC DURITER SE HABERE Variavit, Ut lu

(v. 74).

Andria
ter'

3 *Sed 'semper' ad viclum, 'parce'

autem ad servandum,

'duri-

ad laborem referendum

est.

46

uxoRKM DuxiT

varic per modos. 3

\)

uxorem duxit adiuva

pro-

nuntiatione, ne singula utrona

secuta videantur;

nam
ibi

sicinfine

fabulae ait
vidi!

Demea (V4,
filii:

13

14) 'duxi

uxorem: quam
'ducere': semel

miseriam

nati
1

alia cura'.
recte dicit,

uxoRKM DUXiT Demca.

47
1

non

enim hoc

fecit

iNDE EGo HUNC MAiOREM mirc 'inds' subiungit,

sic
alibi

cum personam
dixit, quia de

praetulerit,

(Eun.

v.

124)

'e

praedonibus, unde emerat,

se audisse

abreptam e Sunio'. 3 Et bene 'hunc'

ipso loquebatur.

48

EDUXi A PARvuLO quod nos

educare

dicimus,

educere

vete-

res dixerunt, ut (Verg. Aen. 6. 765) 'educet silvis

regem regumque

parentem'. 2 habui amayi pro meo quaeritur quid

sit 'habui', et

cum

multa dicantur, hoc solum verum

.

est: 'habui' credidi, duxi, existi-

mavi, ut
habita est

alibi

(Andr.

v.

809) 'semper eius dicta est haec atque

soror', et Cicero (Verr. 2. 87) 'ita

habeantur itaque
meo'

di-

cantur\
3 Ergo 'pro meo' amavi pro meo'.
bis

subaudiondum
ID EST

est: 'habui pro

et

49

IN EO

ME OBLECTO SOLUM

CARUM MIHI absolutc UtlUmqUe,

si diceret

et 'in eo' et 'solum',

(a)

plus autem significat quam

:

')

VVessn. non iinpiohabililer coniecit

'ut les

nna'

solus

is

est carus mihi'. 8 in eo

me oblecto nove

'in

eo

me

oblecto'

pro 'eo 60

me
2

oblecto'.

iN Eo quasi iu ea re.

FACio SEDULO secus a doio, id est sine dolo etimpense. 2 ille

UT iTEM <^coNTRA
Plautus
(Mil. glor.

ME>

HABEAT
illa

'item' similitei', 'contra' vicissim.

101) 'ut

illum contra: qui est

amor

cultu

optimus'.
51
l

Do praetermitto

'do'

sumptum

'praetermitto' delicta. 2 non

etsi licet,

necesse habeo omnia pro meo iure agere

est

non necesse

patrem saevire, quia pater

est. 3 Inter ius et

aequitatem hoc

interest:

ius

est

quod omnia recta

et inflexibilia exigit,

aequiest:

tas

est

quae de iure multum remittit, ergo sensus hic

licet,

non

necesse est, etiamsi

dit ius

saevum

esse patrem. 4 Et mire osten-

suum

nisi necessitate

non esse servandum.

52

postremo alii clanculum non alii patres, sed alii adulea-

centes clanculum
58
1

patres suos.

quae fert adulescentia statim addidit veniam, peccata ab

adulescentibus ad aetatem removendo. 2 Et vide

quam

breviter,

quam
54

pudice,

quam

ignoscenter!

EA NE me celet consuefeci filium tribus enim rebus vivitur:

natura, consuetudine, ratione.

65

NAM Qui MENTiRi AUT FALLERE iNSUEVERiT <^'irisueverit'^ separatim subaudiendum Tipoc; t6 'mentiri'.
CETERos quia iam excepit patrem.
1

66
67

pudore et liberalitate 'pudore' ad

filios

rettulit,

'Jiberali-

tate'

ad parentes. 2 pudore et liberalitate argumentum a con-

iugatis:

liberalitate,

inquit, regendi sunt, propter

dicit.

quod liberi

dicuntur; 'liberalitate'

autem bonitate

58

retinere sATius esse puto bene 'retinere' a

fllios

vitiis,

quia vitia
qui ad-

tenent, quos retinent patres,

tenet.

(a)

nam retinet,

versum aliquem
a
vitiis

scilicet.

59

HAEC FRATRI MECUM NON CONVENIUNT nOVa

:

locutio

2 {Et

NON

coNVENiuNT) pro

non congruunt, ac per hoc:

in his

ego et frater

dissentimus ac dissimiles sumus.

60
1

VENIT

AD ME SAEPE cLAMiTANS
et

ot

importunitatem ostendit

odiosam 'venit ad me' dicendo

'saepe',

inconditam assiduitatem addendo

et

congrue, postquam 'saepe' dixit, adiecit aptius ver-

ADELPHOE

buin uon dicens 'clamans' sed 'clamitans'. 3 wuio agis migio itniinisceie lectionem et invenies huiusmodi inteirogationem vel invectionis principio convenire vel obiurgationis.

61

cuR PERDis ADULEscENTEM NOBis

476) 'psaltriam nobis,
si

y)di.Ha)g

additum

'nobis',

ut

alibi (v.

dis placet, paravit'. 2

cur amat

cuR POTAT vide

quemadmodum

ut

durum obiurgatorem ostendat

in

Demeam, cum
tatis,

ab eo ea dicantur

criraen

vocari,

quae

aut

aetatis sunt, ut 'cur amat?', autnaturae, ut 'curpotat?', auL pieut 'cur tu his rebus

sumptum

suggeris' etc.

3 *cuR AMAT cuR POTAT 'cur amat' ad illud refeit, quod ait supra nam 'praetermitto' delicta intel50) '[do] praetermitto' lexiinus ex amore 'cur potat' ad iUud revocamus, quod ait 'do'
(V.

sum
G3 64

tum.
et
ct

NiMiuM iNEPTus Es utrumque dure,

'nimium'

et 'ineptus es'.

PRAETER AEQUUMQUB ET BONUM potuit

que et bonum'.

nou addi 'praeter aequum-

85

ET

ERRAT LONGE melius

est 'longe' simpliciter accipere,

ut

locale sit,

quam valde.

mea quidem sentkntia modeste additum

utrum
quilibct an

'mea quidem
66
1

sententia', ne quis hoc pro praecepto dici existimet.

Qui iMPERiUM CREDAT

Demea?

2 qravius

EssE AUT
(>7

<<s.^

'gravius'

ad vim, 'stabilius' ad tempus refertur.

(cf. v.

VI

QUOD

FiT id est 'metu' ac 'malo'

57 et 68). 2
'fit'

vi
'vi',

quod
hoc

FiT

QUAM illud quod AMiciTiA <^A.>

quod
'amicitia'.

illud

quod

'adiungitur'

08

MEA

siG ET

RATio itcrum modeste et

f.taKQoXoyia.

l6icoTiK&g, 3

et sig animum

INDUGO MEUM Senilis

1

est batio et sic animum superiora pertinet confirmanda, 'et sic ea pertinet, quae dicturus est.
sic

*mea

i.

m.

'mea

sic est ratio'

animum

induco

meum'

ad ad

69

MALO GOACTUS duo

6 t6

dicit

et

'malo' et 'coactus'. 2 qui

Tioi&v, id est qui recte facit;

suum
'ofl3-

OFFiciUM

<^PAGiT> cium' autem dicitur quasi efficium ab efficiendo quod

xad^xov
1

unicui-

que personae congruat.

70

DUM

iD

RESciTUM
(a)

iRi

'quod

facit'

scilicet.

2 tantisper quasi

tantumper
quasi malo.

ut

parumper

dictum. 4 Et bene 'cavet' dicit

2 a et paulisper quasi p a u u p e r. .3 tantispee cavet 'peccare' siibaufliendnm, nam totum eWenrTiKuJc et obscure dic
1

tum

est.

9
71
1

si

sPKRAT

B'uRK

ULAM

iteiuiii

'quod

facit'

subaudiendum. 2 rur-

sus AD iNQENiUiM REDiT mire non intulit 'cavet', sed 'ad ingenium
redit'.

Et

'rursum'

est retro

versum, ut

prorsum
nam
ille

porro

versum.
72
2 ILLE

QUEM BENEFICIO ADIUNQAS

xaAdig vrfitjjxei',

'malo'

hic 'beneficio', ille 'coactus' hic 'adiunctus', ille

iri
T()

'dum

id

rescitum
erit';

credit, tantisper cavet' hic 'praesens

absensque idem

3 et

'praesens' et

'absens' non ad locum aliquem sed ad custodem

monitoremque
1

rettulit.

5 ex animo facit 'ofRcium' scilicet.

iLLE QUEM BENEFicio ADiuNGAs noH 'beneficlo adiunctus', ut supra 'malo coactus'. 4. ille quem beneficio contra illud quod ait

'malo coactus'.
73
1

STUDET par referre

id

est

bene<Cflcium>.

praesens ab-

SENSQUE idem erit contra

illud 'si sperat fore

clam, rursus ad

ingenium
74
1

redit'.

Hoc PATRiUM EST poTius supeiius a re tractum est, hoc iam a persona ducitur argumentum. 2 *consuefacere non 'cogere' sed
'consuefacere'.

76

quAM alieno metu

vide

quemadmodum suam

indulgentiam ad

effectum revocet optimae disciplinae.

76 2 interest differentia est. 3 hoc qui nequit longe melius 'nequit'

quam
77

si
1

diceret 'non vult'.

Hoc pater ac dominus a

differentia

personarum
,

et oftlciorum.

2 nescire se

imperare liberis oratorie quasi

artis sit indulgen-

tissime agere. 3 impekare

modo non ad superbiam sed ad

regen-

dum

referendum est. 4 nescike imperare liberis deest

1

'se'.

meUus coHsulere
78
,

pateatur nescire se imperare liberis hoc et volentem hoc exercere.

oiKovofjiiav

est: indicat se

sbd estne hic ipse de quo Kaz

est,

supervenit de quo
is

sermo

ut factis dicta ostendantur. 2 et certe

esse,

est bene

nunc confirmat ipsum

79

cum

propior est, utpote senili nec in

longum prospiciente conspectu.

1

nescio quid tristem video orationis apparatus ex vultu osten-

ditur, ut (Verg.

Aen.

7.

291

sq.j

'stetit acri fixa dolore,

tunc quas-

sans caput hanc effundit pectore vocem'. 3 credo iam ut solet

causa, cur illum frater aequo animo ferat:
2 Et ne.scio quid deest 'propter', ut
80
sit:

'ut

solet' inquit.

propter nescio quid.

SALvuM te advenire demea gaudemus ut asperior ostendatur Demea, etiam salutatur ab eo, quem obiurgaturus est.

ADELPHOK

10

2.

81

HKM 01'FORTUNE TE iPSUM QUAKRiTO

in lioc actu (liversi honiiliic

nes, diversi patres, diversa studia proponuntur: hic lenis

ama

rus, hic facetus hic impolitus, hic facilis hic pertinax et difRcilis
in
delictis.

hem opportune te ipsum quaerito melius quam

Menander,
lutantem
82
1

quod hic illum ad iurgium promptiorem quam resafacit.

QUiD tristis es bene interrogat: potuit enim non iratus frater

2 ubi nobis aeschinus siet quasi

quaerere.
titiae est.

quaedam causa

tris-

83
84

dixin hoc fore 'credo, iam ut solet iurgabit'

1

(79).

QuiD ille fecerit animadvertendum, ut interrogatus Interroget

ideo facit,

more indignantiurn, quod

interrogare,
2.

quod videt Micionem eo vultu

ut

videatur

minus reprehendere culpam Aeschini.

quod
(643)
quic-

quem nhque pudet quicquam nec metuit quamquam varie per

casus. 3 pater

quem neque pudet quicquam contra

'erubuit:

illud

alibi

dicit

salva res

est'.

quem neque pudet

quam magno ordine accusavit: non, inquit, pudore movetur patris, non metu parentum, non timore legum: 5 ergo gradatim
ctv^riaig

oratoria processit.
'tenere', quia 'legem', et est a(i(pi(iokia

86

tenere se ullam bene

oratoria. 2
recipit:

nam

jlla quae

antehac omnis accusatio duo tempora

obi-

praeteritum ab ante gestis et praesens ab his quae

ciuntur: ergo
S7
1

utrumque mira brevitate

perstrinxit.

MODO QuiD designavit dcsignare

et

utramque partem,
dicti,

qui ludis

est rem novam facere in malam, nam et designatores funebribus praesunt, credo ob eam causam, quod

bonam
nova

et

ipsis ludis

multa

fiant

et

spectanda, simul etiam ut turbae

retineantur, quae fiunt aut in spectaculis aut in litibus. 4

iD est et

quidnam

hoc contentiose interrogat Micio.

2 MODo QuiD DEsiQNAviT puto ego designationem contractionem aut conductionem populi in unum intellegi hoc enim contingit ei, qui aliquo fiagitio populi in se oculos et ora convertit et spectaculo est vulgo ,quod designatores ludis funebribus muUitudinem retinent. 3 designavit apuii veteres hoc verbum duas res significabat: etenim prave et recte facta design at a dicebaiitur.

11

88

PORE.s

EFPKKGiT haoc singulae inagna vociferatione inferenda

sunt;

stomachatur enim adversus male interrogantem. 2 fores

EFFREGiT ATQUE iN AEDEs totum quidem

unum crimen
maius
et

est: rapuit

meretricem
satio de

sed vide qua pompa, qua vociferationedilatatur accunihil

iion
in

moribus Demeae

eflferentis.

89

ALiENAs singula consideranda sunt: 2

si

bene

'aiienas' dicit

quia 'lenonis'

diceret,

parva res erat; 2 ipsum dominum iterum

suppressa est infamis persona; 4 atque <Comnemfamiliam]>' 'familiam' pro servis lenonis aut meretricibus dicit.

90
2

mulgtavit laceravit, mutilavit, mollivit atque

dissolvit.

(a)

usQUE AD mortem magna invidia caedis mortis mentione, quae

nulli accidit. 3 eripuit

tamen
et

mulierem quam amabat omnia magno

colore et accusatorie dicta sunt et hoc

maxime, quod 'lenonem'

'meretricem' non dixit, contentus facti atrocitate personarumque

vilitatem reticens. 4 eripuit mulierem non 'abduxit' sed 'eripuit'.

2 a Linde 91

Mulciber

quasi

Mulctiber

a mulctando.

CLAMANT a iudicato ex auctoritate rumoris.

92

HOG ADVENIENTI QUOD MIHI MICIO DIXERE Om.nibUS

et accusant;

displiCOt

UlUlti
'hoc'

nec tamen lenonis querelae

fit

mentio oratorie;

auteni vel articulus vel adverbium loci

est.

93

iN

ORE EST

OMNi POPULO Sallustius

civitati.

(Hist. I

fr.

59 M.)

'in

ore

gentibus agens'. 2 populo

94
2
1

si

coNPERENDUM EXEMPLUM EST tanquam non

satis

sit

conferendum.

NON FRATREM viDET REi DARE OPERAM

comice hoc iufertur

legentibus
laudat.

argumentum

nam magis

in culpa est ille ipse,

quem

96

PARGQM Ac soBRiUM contra

illud (v. 61) 'cui

amat? cur

potat?'

3 REi DARE
trario facit

OPERAM quam facete poeta haec omnia

falsa ex con-

Demeam

credere!
in

1 REi DARE OPERAM non amori, ruri esse non non prodigum, sobrium non insanum.

urbe, i'arcum

96

NULLUM HUius

siMiLE
sit,

FACTUM hac comparatione Micio

fratris. 2

tangitur,

quasi ipsius culpa

non

nullum

huius simile

<<f->

hoc

cum admiratione
pro in
2 a

indignantis est pronuntiandum et ardenti(a)

bus in Micionem oculis.

'illi'

haeg cum
'esse' aut

illi micio dico tibi dico

illum

et

'tibi'

pro in te.
'invenirr.
ffvi/dircag

t;t

subaudienduni est

97

TU iLLUM corrumpi sinis deest 'nam', sed ferventius

ADELPHOE
dicitui;
et
'Z

12
ei

hoc

'tibi'

et

'tu'

pionuntiandum

est intento digito

infestis

in

Micionem

oculis. {n) 3

tu illum uorrumpi sinis

mitius
3,
L'8)

modo
'an
'2

dixit 'sinis coriumpi',

mox

vehementius dicet

(III

laudi putat fore, si perdiderit

gnatum?'
solet.

nam

hoc agi stomacho adversum dissimulatores

1)8

HOMINE IMPEKITO NUMQUAM QUICQUAM INIUSTIUS mirO StomachO

apud ip.sum de ipso tamquam de altero loquitur.

99
2 Ordo est: qui nihil rectum putat nisi quod ipse
1

fecit.

"iNiniL
est.

RECTUM PUTAT proprie

<;;^deest

'putat',

nam

hoc verbum imperi-

torum
100
1

QcoRSUM isTUc

'pertinet"^ aut

'dicis'.

yo

3 Qui Nisi

QUOD iPSE FECiT

N. R. p. tdtcoroAoytft

hoc enim proprium

rusticorum atque imperitorum.

100
3

yuiA

TU

DEMEA <^HAEC> MALE lUDicAS

pari virtutc haec

leniter dicta sunt,

qua superiora vehementer. 2 QuiA TU DEMEA id Bst homo imperitus.

101

2')

Ut

si

dicat: scortari

quidem adulescentulum delictura

in facto

est, sed

non est flagitium, ut veniae locus non tam

persona
sit constitutus.

quam

in

3 non est flagitium mihj crede

AuuLEscENTULUM scoRTARi mirc respondlt etoratorie ad haec, quae

invidiose dicta sunt,

nam quod
dicit,

ait

ille

'eripuit
in

mulierem quam

amabat', hic 'scortari'

quod

'irruit

aedes alienas quasi

est,

ex vino furens,

'potare',

quod cum

aliis

grave propositum

hoc solum dicendo leve reddidit,

id est 'fores effringere'.

4 mihi

crede quasi iinperito

dicit 'mihi crede',

non eniin 'me

intellege'.

quod imitatus Cicero

sic

Caecilium exagitat

(divin. 39)

'magna

sunt ea quae dico, mihi crede: noli haec contemnere'; hic enim
et auctoritas dicentis et
1

contemptus ostenditur audientis.

NON Esr FLAGiTiuM noH tium non esse contendit,

dura
est.

peccatum
et

ideo

negat esse, sed flagisubindignanter pronuntianSI

102

NEQUE POTARE NON EST NEQUE FORES EFFRIN6ERE HAEC

ego neque tu FECiMus quia dixit
nihil
(v.

NEQUE
fecit

99) 'qui nisi

quod ipse

rectum
siiT

putat'.

104

NON

EGESTAs non voluntas prohibuit sed necessitas, et ideo

nulla laus.

')

Lemma

est

non

est flagitiuii).

18

106

QUOD TUM FEuisTi iNOPiA

nota

focisti'

in

eo quod significat

non
106
1

ecis

ti.

iNiuRiUM EST quia

2

'nihil

quicquam

iniustius

homine imperito'

(v. 98).

UNDE

iD FiERET

'fleret'

producta priraa syllaba, Ennius

{Ann.
107

I fr.

17 M.) 'memini
si

me

fieri

pavum'.

ET TU iLLUM TUUM

ESSES HOMO

multum progressus

est accu-

sans accusantem.
106

NAM

si

ESSET UNDE

<!iD>

FiBRET uon uecossario consequens,

sed probabiliter admittitur,

I

<ut>

apud oratores

(cf.

Cic. de inv.

28, 43 sq.); non

facit.

enim omnis, qui habet unde

molestae vitae,

faciat, continuo

etiam
109
1

ExsPECTATUM odiosum

et

nam

filiis

parentes

aut

amabiles sunt aut expectati: amabiles boni, exspectati mali, quorum mors in dies singulos exspectanda et
sit.

exoptanda

3 eibgisset foras
'eiecisset'.

non

dixit 'amisisset', sed ut quid-

dam abiciendum
2

quam

ubi tb exspegtatum eo
disciplinae

rem

per-

duxit, ut ipse videatur

magis consulere
ille

*Nam exspectaraus
intellegitur

ante diem,
qui

quam Deraea. speramus ad diem;

ille

unde avidior sperat.

110
1

exspectat, quam

qui

ALIENIORE AETATE POST PAGERET TAMEN

cii>ay.6\ovd'Ov; (a)

2 et

'faceret'

ultimum

^)

magnam

vira habet: nihil prodesset, insuper

obesset retinere ab istis filiuin iuvenem. 3 Et

'alieniore' pro

aliena
1

dicens comparativum
a deest enim 'quamvis'.

gradum pro

positivo posuit.

111

PRo lUPPiTER quia 'pro luppiter' tragica exclamatio

ipse reprehenderet

est,

bene

tamquam
112

Demea

adiecit 'tu
illi

homo

rediges

me

ad insaniam'. 2 Et 'tu homo' dicens negat

farailiaritatem.

NON EST FLAaiTiuM FACERE HAEc moraliter indignatio expressa

est

isdem verbis quae

YiG

frater dixerat (v. 101) repetitis.

113

NE ME OBTUNDAS

mc

saepe et moleste interpelles, nara ob-

tundere
114
yayijv,

est saepe aliquid odiose repetere.

TUUM FiLiuM DEDisTi ADOPTANDUM

dicitur,

<M.> argumentatio per sna(cf.

quae inductio ab oratoribus

Cic. de inv.

31,51)

cum

per interrogationem pervenimus ad id quod volu-

raus concludendum.
ultimo loco positum.

^)

Supplendum

videtur: et 'faceret

<tamen>'ultimuin

h. e.

ADELPHOE
115
sit
1

14
is

Miius KST

FAcTUs

sjc progfeditur, quasi confessionis

si

genus

adversarium tacuissc. 2

ciUiD
si

rKcuAT diomea conclusio duciuio

biae rei a non dubiis sumpta. 3

^cviaaio interposuit

peccat demea

tu>

i^ov-

'Demea'

et

repetitum 'ptccat'.
Qui
'ilH'

IIG

EGO

iLLi

MAXiMAM PARTEM PERAM errant

sit

putant esse

pronomen, cum
'illi

adverbium

ioci,

ut (Verg. Aen. 2.

548

sq.)

raea tristia facta degeneremque

'illi'

mento';

ergo:

ibi,

ubi

ille

Neoptolemum narrare mepeccat, quare quidam etiam li

significet, corripiunt. 2 Et

syllabam discretionis causa, ut locum

'maximam partem' optime

solus

dicit:

non enim 'universam', quianon

hic

pater
filius

Aescliini est, sed

'maximam', quia

magis

est,

cuius

esse

coepit per adoptationem. 3

feram sustinebo,

tolerabo.

117

OLET unguenta non dixit 'unguitur', ne haec exercitationis

palestricae,

non luxuriae dicerentur. 3 Et mira varietas

'olet

un

guenta', ne diceret 'obsonat, potat, unguitur'.

2 OBSONAT POTAT OLET UNGuicNTA a solvuntur.

summo

ad imuni proposita

118

dum ferit commodum

1

'dare' scilicet.

AMAT

Tcpoc,

t6 'cut amat' (61).

.sed

119

UB[ NON erit non 'argentum' scilicet

est, 8 et

'commodum

dare'
est.

subaudiendum

totum hoc im

i'^ov&sviai.icp

legendum

4 Mire 'fortasse' dicit ut pater indulgens et credens adulescen-

tem etiam amari ab amica posse; non enim

ret 'excludetur foras'.

afflrmavit, ut dice-

sibi

2 *F0RTASSE ExcLUDETUR FORAs hoc itaintuUt, Quasidicat, nlhil deperisse, si forte ad amicam gratis fuerit admissus.
:

120

FORES EFFREQiT RESTiTUENTUR perveuit ad pracseus crimen

illa

enim ante acta

121

fuerant.
'rc'

RESARCiETUR
1

abundat.
'est'.

122

ET unde haec fiant iterum subaudiendum

2 *et

adhuc non molesta sunt quia 'non

scortari' (v. 101).

est fiagitiuni inlnle-

scentulum
126

pater esse disce ab aliis superbum fuerat

a melius ergo 'ab aUis' dictum
est.

'a

me' dicere.

(a)

126

NATURA Tu

iLLi

PATER

Es

uibane Micio: plus euim ad laudem

et

valet

consilium quam natura,

simul ostendit poeta ver-

bis Micionis,

qui a natura et affectu sit pater, nullum patrem

15
esse
sapienteiii, euiii

veiu posse sine pciturbationc peifiui Ins

fecerit,

quos amat, quem patrem esse consilium

est qui filiurn adoptaverit.

non natura,hoc
singula-

2 Et mire

riter dixerit, pluraliter intulit

cum naturam consilia sua.

127

TU coNsuLis QUfCQUAM apertior contumelia

et ideo sequitur

denuntiatio discedendi.
'consiliis
'tu

2 tu consulis quicquam quia praedixit

ego pater sum', a coniugatis argumentatus respondit

consulis quicquam?', quia a consulendo

et

consultores.

si

perqis

abiero
4
si

ut

consilia dicuntur (Verg. Aen 2. 719)

aQia'i6(i6g

'donec

me

flumine vivo abluero'.

pergis abiero

pro 'abibo'; 5 et lioc gestu abeuntis vel abituri pronuntiatur.

128

siciNE agis recte, quia

iam abibat: quasi revocantis correptio

intellegas dicere. 3
(cf.

est. 2

AN EGo TOTiENS hoc conversum

'te',

audiam
113).

deest
129

sed

durum

fuit.

4 Et hoc est 'obtundere'

scilicet.

cuRAE EST MiHi Aeschinus

130

cuREMUs AEQUAM UTERQUE proprie 'uterque'

particeps fratris.

et 'aequara'

quasi

131

PROPEMODUM
sententia,

nisi addidisset

'propemodum', falsa videretur esse

132

AH

Micio religiose coramotus est, ac veluti incusatio est perfi-

diae, et ideo

exclamat dolens

et transit in

iracundiam conces-

sionemque, quae imTQonri

183
1

dicitur.
'sic est'

MiHi src viDETUR rationabiliter non

dixit, sed

'sic

videtur':

non vult enim verum

esse. 2 quid isTrc deest 'loquor'

aut

'resisto',

nam

proprie significatio est de sententia sua dece-

dentis.

134

PROFUNDAT PERDAT

ifiizQOTiij figuYa,.

Vergilius (Aen. 4.381)

'i,

sequere Italiam ventis, pete regna per undas'. 2 profundat per-

DAT haec
loquitur.

sic

pronuntianda sunt, ut ostendatur gestu nolle quod

136

si

verbum unum posthac

2

ccTtoaicoxTjGig:

deest

'tibi

fecero' aut

tale quid.

RUBSUM <^D. i.^ quasi: cur riirsum

irasceris?

186

2 repeton
est

quem dedi minus erat,

si

'Aeschinum' diceret; plus

'quem

dedi'. 3

repeton quem dedi rusticani stomachi est repeaudierit-

tere

semper verba, quae invitus

1

an non orkdis

'irasci'

scilicet.

ADELPHOE
IS7
1

16
AKuiiE EST quasi dictum
;

sit

quid ergo loqueris? quod 'aegre

;j

ost'

cur aegre est? quia 'alienus non suni'.

aliknus non sum

licet,

satis

cum stomacho:

si

patrem iam rne esse non

'alienus

non sum'.
2<[Mire'alienusnon sum'>,quasi timeat iam dicere'patersum'.

139

isTE

Tuus memoriter
factus'. 2

'iste tuus'

ad illud quod dixerat

sis

(v.

115)

'meus est

iste

tuus ipse sektiet quantus

quam-

tumque eum ames, hoc est decipiatur per indulgentiam tuam. 3 iPSE sentiet sentire multi pro malo posuerunt, ut ipse alibi (Heaut. 454 sq.) 'sit rogas? sensi, nam unam ei cenam atque eius comitibus dedi'. 5 nolo in i. <Co.> nec enlm Demea satis
hoc grave existimat dictum
in

eum,

qui non provideat in futu-

rum,

et

<[tacet>

aptius, quia pater est.

4 ISTE tuus ipse sentiet posterius nolo in illum

licet

<ji.^

sci

141

quam hoc. neque nihil

.

NON NiHiL
in

XnoTtjg figura est

conveniens

pla-

cidissimo
2

seni,

qui

reprehendendo adulescente moderatur.

NEQUE NiHiL apparct Terentium favere lenissimis patribus,

facti

unde subiecit etiam rationem

est:

Micioni seni. 4 Et hic sensus

(a)

nec contemnenda sunt quae dicit nec omniadicit tamen,

et ordo:

neque tamen.

3 *NEQui: oMNiA HAEC suNT QUAE DiciT TAMEN bene a Mlcione dicitur, quia indulgentioris est plura scire et supra (54) dixit 'ea ne me celet consuefeci filium'. 4 (a) hoc est: non haec sola sunt quae dicit, sed alia multa sunt.

hoc

142

NON NiHiL MOLESTA placidissime 'neque

maluit
est

nihil' dixit et 'non

nihil'
.strare,

repetere

quam vehementer iracundiam demonnon nihil molesta haec sunt

fecit,
filio,

enim

altera AiTort/g. 2

MiHi optime poeta Micionem

mobilis
esset,

commotum

ne
sed

si

omnino im-

non indulgere adoptivo

sic in

omnino eum

non curare videretur, ergo

eo servat placidum aniniuni,

ut taraen retineat patris affectum.

148
142

iLLi

Demeae
:

scilicet.

2 Aut

illic,

ubi

Demea

litigabat.

3 SED osTENDERE ME AEGRE constat ergo 'aegre pati';

ter

nam

ali-

non erat parens.

143

NAM

iTA EST

HOMO moralitor 'homo'

reprehendimus; ut

dixit: sic

enim de

his

diciraus, quos parce

est, ita

alibi (IIJ)3,77) 'ut

homo

morem

geras'.

17
144 145

cuM PLACO
VERUM

id
si

est:

cum

volo placare.
contrario,

AUGEAM argumentum a

nam

'placare' con-

trarium est irritantibus augentibusque iracundiam.

14C

AUT ETIAM
ETSI

SI

ADIUTOR EIUS SIM IRACUNDIAE OvXh^^ipig

est.

nam

genetivo casu accusativus assumptus

147

AESCHINUS NONNULLAM IN HAC RE rurSUS

(a)

Xix6r}]g,

Ut Sit

mitis reprehensio et hoc ipso gravis.

a

nam

'etsi'

et

'nonnullam' magis temperamento sunt posita.

149

QUAM

HIC NON AMAVIT MERETRICEM AUT CUI NON DEDIT rj&og

vrrsQ^oir^s

'quam non'

et

'cui

non'; ea

tamen haec sunt,

')

ut

non

gravi sono accusationis proferantur, sed solam reprehensionem

contineant;

'aliquid'

vero

ad

minorandum

est;

quod addidit

'meretricem', ostendatur <Csecuritas> Micionis hoc solum adhuc

scientis et nihil de vitiata virgine. 3

non dedit aliquid

^)

'aliquid'

dicendo praetermisit vel meretricem

numerum. 2 quam hic non amavit meretricsm et hoc cum venia et defensione, nam colere meretricem flagitium <!^non^ est; simul etiam
vel
vitialae virginis

adhuc ignarus ostenditur

Micio.
:

150

credo iam omnium taedebat 7iaQiv96ig

ad ea, quae apud nos

7t()wr>;

etenim addimus

parum

certa sunt, aut 'credo' aut 'puto'.

151

DixiT

VELLE uxoREM miruiH cst apud Terentium, cur etiam

per nescias personas indicet argumenta,

nam cum

Micio nesciat

amari ab Aeschino civem virginem, tamen

dicit 'credo

iam om-

nium

uxorem ducere': sic ex parte magna ostendit nescius argumentum ideo, quia veri simile est amantissimum Aeschini Micionem omnes scire affectus adulescentis et consuetudines, et apparet praeterea conatum ex parte
taedebat' et 'dixit [se] velle
fateri vitiatum

amore Aeschinum
confusum.

et

pudore impeditum tantum

hoc dixisse quod honeste potuit, velle se

uxorem ducere,
recte 'sperabam' et
et

quam
152

vellet, tacuisse

sperabam iam depervisse adulescentiam

'gaudebam':
raire
sic

enim dicimus, cum errasse nos cernimus; 2

non

dixit

'sperabam illum iam correctum', sed mitis senex

filio.

totum

aetati attribuit, nihil

3 *DBFKRvissE

ADULESCENTiAM servat propositum

circa aetatis

')

-)

Correctio probabihs Rabbovi; codd. *ad mirandum? Pro 'merelricem' Wessn. cum Rabb. dedit 'mercedem', sed potius 'iegendum'

est: 'mercedis vel

nummum'.
2*

KAESTEN, Com. Dou.

ADKLPHOE
veniam.
[4

18
uefervissb quasi decessum a forvoro tenuisse. 5 Le^)

gitur et 'deseruisse'.]
16:{
1

ECCE AUTEM DE INTEGRO NISI QUICQUID EST

arto<ii6nr}Gtg

pri-

ma, quia non

sit:

vult credere. 2 nisi quicquid est deest

'quia',

ut

nisi

quia, est etenim sensus: nisi quia non temere ciedo et

volo scire quicquid est.

II
1.

155

OBSECRO POPULARES

popularitas

in

omnis

rei

consortium

sumitur;
veteres

nunc autem 'populares' cives dicit, et hoc est quod quiritari dicebant: quirites conclamare. 2 obsecro poPULARES ferte misero atque innocenti auxilium hic exemplum
potentiam
divitis et in

est contumeliosi per

perniciem suam pau-

peris contumacis.

166

subvenite inopi vide

quam

posteriora vehementiora sunt ad

incendendum populum: primo

ad ultimum

miserum,
(a)

post

innocentem,

inopem

posuit.

Et totum hoc principium

a benivolentia sumitur,
Aeschini;
1

quae comparatur ex invidia potentiae

nam

a et

contraria vult intellegi esse in Aeschino. primo 'ferte auxilium', post 'subvenite'.

165 166
3

3 MISKRO AXgUE INNOCENTI AUXILIUM SUBVfiNITE Hunt: mi.ser, innocens, inops.

<^I.^

tlia

OTiosE
est

NUNciAM
4

'otiose'

secure,

nam

nisi qui

securus est
significat.

non
6
Et

otiosus.

ilico

modo locum, non tempus

consiatere
5.

est audacter et constanter stare, ut (Verg.

Aen.

426) 'constitit in digitos extemplo arrectus uterque'.

5 OTiosK Nuxc
lAiM iLico

Hic coNsisTE simul imperavit

modum,

tempus, locum, factum: 'hic', factum 'consiste'; adiungitur, alterum loco.

168

modum
nam

'otiose',

tempus

'iam'

et

'ilico'

locum alterum tempori

'nunc',

2 EGo isTAM iNviTus OMNiBus bona iXXniifig:

loquitur, qui luctatur.
1

nemo enim

plene

isTAM iNviTis OMNiBus deost 'abducam'.

avaxoAovOoi' pri-

159

quamquam scelestus [tamen] non committet

mum, nam cum

')

praeposuisset 'quamquam', non subiecit 'tamen'.

Desunt

in

bonis codd.

19
167

NUNQUAM
2 iTERUM

pio

non.

Vergilius (Aen.

2.

670)

'numquam omnes

hodie raoriemur
159

inulti'.

UT VAPULET vivaciter poeta priorem litem sustulit

ut

dicendo questus
ficiet,

'iterum',
est

non eadem

lis

esset,

de qua supra (89)

per-

Demea, sed instaurata noscatur. 3 committet

illicitis

sed hoc proprie de

hic ostendit

et puniendis facinoribus dici-

mus; simul
161

comicus adulescens caedem se lenoni

et facere lenonis culpa,

invitum intulisse

et id fecisse
terribiliter

non sua.
'cui

LENO suM
supplex
eris';

'leno'

pronuntiandum, quasi dicat

sed ex argumento est,

quod contemnit Aeschinus

scio

lenonis minas, utpote qui

hic sic respondit,
sisteret. 3 fide

iam uxorem decreverit ducere. 2

in concipiendis

quasi in lenone minutio capitis tantum con-

quisquam optima fides

est.

commi-

nationibus denuntiatio comminantis

163

Huius NON FACiAM figurate 'quod

(a)

ciam'. 2

'huius'

te purges, huius non faautem duKTLKov. aut enim stipulam aut floc-

cum moverat tam, nam ut

vindicta
illa,

aut
illa

summum
iniuria
'tu,

digitum. 5

meum
fit

ius

meam

vindic-

(162) est, quae

reo. 6

innoxio, ita ius

ulciscar, Cicero

quae redditur

persequar

(divin. in Caecil. 58)

dum

tuas iniurias per te

7

id

quod non

potes
2.

persequi

conaris'.

huius non faciam Cicero (Verr.

est'.

124) *ne tantulum quidem

commotus

2 a Ergo 'quod te purges' id est: purgationem tuam. 3 kgo MEUM lus PERSEQUAR hoc Bst lenonum. 4 MEUM lus meam Hbertatem. 164
1

NEQUE TU VERBIS SOLVES UMQUAM QUOD MIHI RE MALE FECERIS

(a)

yvoaaiK&g,

2 et soLVES lues, persolves, id est satisfacies ac

te purgabis. 3

re male feceris acuendum est

ibi

're' et

significanter

proferendum
166

enim sententia

est.

4 Et plus dixit 'male feceris'

1

quam
(tt)

'iniuriam feceris'.

NOVI EGO VESTRA HAEC Ukeirlug.

est:

2 lUS

lURANDUM DABITUR
huiusmodi;
'te

hoc

iurabimus

te

indignum esse,

cui iuiuria fiat

3 aut separatim 'iusiurandum dabitur, et separatim

esse in-

dignum
lites

iniuria hac', 4 et sic melius:

cum res
1

coUigitur in

generalibus

verba enim satisfacient, causis, nam saepe irae ac

sunt iureiurando terminatae.

a deest enim 'verba'.
.

166

iNDiGNUM iNiuRiA HAC comico 'indiguum

indignis'.

ADELPHOE
1G7
'i

20

ABi TRAE STRENUE aut 'abi prae' prior abi, pniei, ut(AD. 171)
prae, sequor', aut 'praestrenue", ut (Verg. Aen. 11. 213) 'prae-

divitis

urbe Latini'.

abi

prae strenue magna contemptio

minarum
16S

lenonis, non respondisse Aesciiinum ad ea quae dixit.

3 CETERUM Hoc NiHiL FACis 'nihil' pro

non. 4 Legituret

'nihili'.

at enim non sinam 'enim' inceptiva particula apud veteres

fuit,

sed et convenit perturbato.

169

NiMiUM

isTic ABiSTi quasi

abierit.

ex contumacia ienonis appareat,

iuxta hunc, ut Vergipropier aquam'.

quam multum
lius

2 propter htjnc

(Ge. 3. 18)
sic

'templuro.

de

marmore ponam

EM
3

voLO mire comicus ex alterius verbis quid faciat alter

ostendit.

171

puGNus coNTiNuo <^iN MALA HAEREAT^

id

est vestigium

litigantis.
1
illo

QUiN PUGNus coNTiNUO 'pugnus' a pugna pugna?

dicitur. 2

An ab

172

isTic

YOLO EXPERiRi Bxpresse ostendit pauperioris loquacem

caedis. 3

contumaciam usque ad periculum

em serva nescias

cui

hoc dicat Aeschinus, utrum lenoni an servo; sed servo magis.

2 iSTUc voLo EXPERiRi hoc iUo dicente servus lenonem verberat.

173

GEMiNABiT Nisi CAVES hoc comminautis

est,

non iubentis

ferire;

sed quia longe stat Parmeno, 'gemina' putavit dictum.

8 QEMiNABiT Nisi CAVEs non siugularom

sed geminatos duplicatosque

pugnum

et

unum

dabit,

numero

inferet. 4 ei

misero m. leno

depulsatur.
2 Et GEMiNABiT plagam.

174

NON iNNUERAM convenientcr poeta avidiorem maleficiendi inducit servum, cum supra (159) dominum invitum ostenderit
1

cogi ad

inferendam iniuriam. 2 in istam partem potius peccato

ut verberes

non iussus potius quam iussus non verberes.

istae sunt. 2

176

NUNC lAM duae partes

quia
sero
et

<iC> nunc
utrum hoc

iam bene
lenoni, ut
si

'iam',

post

plagas,

et

abeat, an puellae, ut introeat, dicltur? sed facetius,

intellegas dici, quasi hoc factum sit
nerit, ut vapularet. 4
lius (Aen. 12. 179)

lenoni

quod voluerit et quasi ve-

Et iam tarditatis incusatio est, ut Vergi-

'iam melior, iam diva parens'. 5 regnumne

aeschini invidiosa moraliter exclamatio et ardentior ob plagas.

21 6 REGNUMNE AE. H.
T.

p.

bene
(a)

'hic',

id esh

Athenis, ubi gravius

crimen est dominari

6 a

velle.

*nam tyranni semper

ri^tvii]

ibi

oppressi sunt et

maximeproxime.

176

si

PossiDEREM

elgcavscK

contemnentis invidiam. 2 or
cito

NATUs EssES EX Tuis viRTUTiBus

longe
sit

ostendit,

quantum a

se

regnum, qui
suis.

dixit ornari potuisse

hunc lenonem ex

virtutibus

<[ex tuis virtutibus>>

flagitiis

sic veteres per iro-

niam vir tutes pro

dicebant, Lucilius (Marx 1105) 'ani-

mo
177

ac virtutibus'.

2 NiHiL facete, quia et ipse abstulit et nihil vult a se repeti. 3 QuiD nostin qui siem proprie: sic

enim

dicit,

qui nihil quic-

quam
iure

debet:

non me novit, non quod

ignoretur, sed quod in

non cernatur.
1

quid
178
171)
1

*QuiD TiBi REi MECUM EST hoc quia verberatus est tibi debeo?, non quia sibi nihil debeatur.
ATTiGissEs FERREs
i.

dicit,

ut

*si

plus dixit 'attigissss'

quam

'tetigis-

ses'; est

enim multo minus quam tangere.

QUi

tibi

magis liget haec non tam ratiocinatio est quam

2 meam habere pro qua ego a. d magna moralitate additum est ad vocife qua <<ego> argentum dedi'. simul etiam osten

exclamatio per dolorem.

'meam'
leno

suffecerat, set

rationem 'pro
dit

quid

repetat.

3 qui tibi magis licet

si

mihi, inquit

non

attingere tuam, cur tibi licet meam non tangere sed habere? 4 et habere utrum domi in consuetudine an corrumpere hoc <Iest> stuprare intelligemus?
licet

180

ante aedes non fecisse non

deret,
et
est.

erat,

quod ad haec iuste respondicat,

ideo sic respondet,

ut

'convicium'

quod

ve-

rum
181
1

*)

LORis liber

lora apud veteres laura dicebantur a

lauro

triumphorum, sub qua necesse erat captivos

vinciri ducique per

pompam;
sunt,
belli,

ideo,

ut condicionis reminiscantur, loris caeduntur

mancipia^),

nam mancipia
sunt,
sic inducit

dicuntur, quod

manu

capta

servi quod servati

unde Vergilius

cum
n

eos occidi oporteret iure

captivum rogantem (Aen. 10.524)

p.'

'per patrios m., p.

^)

s. s. 1. 1. p., h. a. s.

cutn Leone legenduin censuit, 'quod diversum est', propter Lact. ad 417. ubi Aeschinus dicitur lenoni 'calumniosa ac raultura diversa' respondere. Mihi codicura lectio 'verura' praestare videtur. ^) Vide adn. ad hoc scholiura.
Statii

Wessn.

Theb.

2.

ADELPHOE
188
1

22
iiiciNE
i

iJBERTATEM Athenis

scilicet.

2 o

hominem impurum
4 Et

sic veteres

mpurum

generaliter pro improbo ponebant, ut in

ille

eadein hac fabula (360) 'persuasit

impurus, sat

scio'.

bene 'oranibus', <^ut>> ne lenones quidem videantur excepti.

3 AEQUAM OMNLBus quasi dlcat: ubi non est quoniodo Aeschi-

nus
186

lo(iuitur.

MiTTE isTA ATQUE AD REM REDi superbe adulescens non putat

lenoni se esse

purgandum;

'ad

rem' autem ad

negotium,

de

quo agitur,
186
2 Quo

dicit.

REDEAM ad quam
prodest et

evertisti

domum?
3 id

quia 'fores

eflfregit

atque in aedes irruit alienas'

(v. 88).

quod ad te attinet
intellegitur pecunia

quod

tibi
1

commodum

est.

quam rem quam abduxisti? res enim

pro quo pecunia danda est.
ille

vel id,

187

cupio

'vis'

dixit,

'dicas'

subauditur.

hic 'cupio'. 2 aequi modo aliquid vah leno nomen sacrilegum, nomen iniustitiae

iustum: iniquitatem agitat,

iiQcoviy.m^

patrocinatur, totum hoc

pronuntiandura

est.

188
ISJ)

LENO SUM figura

avyxcaorioig.

grta iniuria
1

'orta'

coepta.

rjo

iLLuc QUAESO REDi Quo coEPiSTi figurate, rectum enim erat,

coepisti',
nisi

'unde
'quo',

forte

pronomen
redi'.

est

modo accipiendum
Aeschinum
et

ut

sit:

a quo. 2 Et bene meraor est dixisse

(185) 'mitte ista atque ad

rem

191

QUAE RES

TiBi
et

VERTAT MALE

adicit

contumeliam, quasi

hoc

multum

sit

inimicum

^)

Vertumnus

dicitur deus,

qui rebus ad opinata se vertentibus praeest; saepe

cedit,
ille

autem male
ut

quod bonum putatur,

et

hoc est

male vertisse;

gladius,

qui muneri datus

adminiculum
in usus'.

fuit reginae pere-

untis, de quo Vergiiius (Aen. 4. 646)

'ensemque recludit Darda-

nium, non hos quaesitum munus

192
1

QuiD

si

TiBi

EGO

iLLAM NOLO VENDERE haec maioris sunt

stomachi
se

et

ideo stultiora;

nam quod iam

'quid
si

amisit, venditurum

negat.

Et tm

16100x101x0)

nolo cogis

me?' potest

autem

dici:

quid enim,
si

si

nolo? cogis

me?

2 Et quid

nolo,

nove dictum.
'iniquura'.

')

Pro 'inimicum' Hartman

'opinata'

et Wessnur merito coniecerunt legendumne 'inopinala'?

Mox

pro

23
193
1

MiNiME

eiQ(ovetci.

NAMQUE

ID

METUi eiQwvsin contumacis

et

ridicula in eo, qui

iam amisit

id,

de quo dicit se cogi non posse.

est: liberali

194

NAM EGO LiBERALi iLLAM ordo

sero, et sunt iuris verba, a quibus etiam

causa manu adadsertores dicun-

tur vindices alienae libertatis, ut et causa ipsa

liberalis

dicitur,

quae actionem
196
1

in se continet libertatis.

PRO suPREME lUPPiTER

haec allocutio ad hoc inducta est,

ut ex verbis lenonis appareat,

quam

facile mitis fieri possit et

quidvis

libenier

accipere.
dicit (a)

2 pro
,

supreme iuppiter 'supremum*

7.

sumraura nunc

ut Vergilius (Aen.
t.

220) 'rex ipse

lovis de gente suprema: T. Ae.

n. a.

a persona et plebei
vicio

et lenonis et

non abhorret vim passi lovem ipsum con1.

m.' etsi

prosequi,
fieri.

ut

cotidie

videmus ab hominibus eius

et

loci et

ordinis

2 ab eo quod est

superura

superius,fit supremum.

197

MiNiME miror qui insanire occipiunt ex iniuria sensus hic

plerosque mirabar, sed iam non
iniuriam,

est: insanos fieri per iniuriam

miror,

postquam ego

ipse

per

quam sum
in

passus,

insanire compellor adeo, ut

exclamem

'pro luppiter!' 2 Et siraul

animadverte vigilantem poetam, ubicumque

tragicam extulerit,
statim personam

coraoedia vocera
dicere,
sic

insanam

et

supra (111) 'pro luppiter, tu

198
1

ME invito

homo adigis me ad insaniam!' abduxit meam honestiori personae haec querela

bene addidit
'rae invito': nara

sufficeret 'abduxit meara', at leno

abducuntur raeretrices
locutio

et

cum

voluntate lenonum. 2 Et decora

per eUeiipiv

'me invito abduxit <lraeam>': non enim

addidit 'puellam' aut quid tale.

200

TANTIDEM EMPTAM POSTULAT <^S. T.> logitur <^et>>

dera eraptara postulat sibi darier'.

^)

'tanti-

19!)

HOMiNi misero secundura

illud
^).

Menandri faiyoGt^^noKov

loi

yoSQnccxoxov

yQcovov oinezrjv ka^cov

2 HOMINI MISERO PLUS QUINet

GENTOS GOLAPHos contumeliosa caedes 'colaphos'

indigna lenoni,

qui et 'infregit', ut illudens hoc fecisse Aeschinus videatur, cura

Inserui

')

<;et>.
aYaxiota noi&v rovTovl tov
a.^}.LO\

*)

Van Leeuwen hoc temptavit:

av^QtoTtov, uiatifQ oixsTtjv Xafiwv

<r4fo^.

Menander primam syllabam

in noierv

vulgo corripit, sed non semper.

ADELPHOE
sonitu
se
delectat;

24
'infregit'

autem

inlisit,

intlixit.

3 homini

MisERo PLUS quingenTos colaphos

fiebiiiter

pronuntiandum: hoc
fortunam suam;

enim exprimitur incusare eum

4 et vide.

in alieno facto

quantum

distet hoc ab illo,

quod supra dicebat (172)

est,

'ipsum istuc volo experiri': hoc quia solus

adversario.
201

illud

quia

cum

BENE pROMERuiT 'bene' multum; 'promeruit' adiuvit, profuit,

cui

contrarium
est

est

conimeruit; nam mereri

6.

et

prome-

reri
sui

praestare beneficium, Vergilius (Aen.

alios
f.

664) 'quique

memores

m." et (4.334)

'numquam,
ubi

regina, negabo

promeritam'.
203
UBi

ME DiXERo DARE TANTi iam ereptionis

rccte dixit

enim pactio

inter-

cesserit pretii,

actio sublata erit

<<et>> pretium

debebitur.

204 205

Mox CRAS REDi mirc

1

transiit ad ui^tyjtiKou.
,

iD

QuoQUE possuM PATi ipsum 'mox

QuoD res est pro

cras redi', id est monolis' scilicet.

ram. 2 quamquam iniurium est 'vendere, quod

20G
2
1

iD

id

quod verum

est,

nova
(v.

locutio.

quando

eum
occipit'.

quaestum

inceperis ut

Andria

79)

'dein

quaestum
207

mussitanda patienda, consideranda cum

tore putanda ac per hoc perferenda,

silentio et ut in

ama-

mussitare enim
a

proprie

dissimulandi

causa tacere est,

vel

muto

vel ab

M, quae

<Cest> littera niraium pressae vocis ac paene nullius adeo, ut sola omnium, cum inter vocales inciderit, atteratur atque subsidat, hinc Vergilius (Aen. 12. 657) 'mussat rex ipse Latinus'.

2U8

FRUSTRA EQOMET MECUM pracparatiouis genus ad accipiendas

ginti

vi-

minas

totius

summa

est disputationis.

2.

20ii

TACE EGOMET coNVENiAM lAM iPSUM

vitae

iu

hac scaena actus est

exemplum continens

avarorum

qui

saepe

in

damnum
inter se

ipsius a/aritiae rationibus ruunt; simul etiam

duorum
si

nequam hominum spectanda quaedam

est.

vicissim et dolosa captio

2 TACE EGOMET coNVENiAM lAM iPSUM 'tace'

pro adverbio

est

positum,

omnibus

dicitur,

si

pro verbo, Ctesiphoni dicitur

25

maxime
210

sollicito et supplicanti

omnibus ob metum

patris; 'iam'

autem nunc non tardationis sed properationis est significatio. 1 BENE DicAT SEGUM ESSE ACTUM rccte additum, nam multa
cupide

accipimus,

ita

tamen, ut

male nobiscum actum

3 Et vide

esse dicamus. nam, hoc iam

Sannionem
tius

2 quid istuc sannio est illud supra post scaein proscaenio dicitur.

quam

ingeniose
facit

Terentius, qui supra (184, 196) ab Aeschino lenonis

vocari, utpote ab
at

nomine

homine arroganti

et feroci ob aeta-

tem ac negotium,
inducit

hunc blande circumvenientem honoriflcen-

cum

lenone loqui et

eum Sannionem

vocare: fere

qui in sordidis professionibus agunt, honoriflce proprio

appellas,
at

nomine

<^in>

splendidis
ut

artibus

constituti gaudent artis

sic et in

nomine nuncupari,

imperator orator philosophus,

Eunucho

(454) 'audire

se loquens meretrix, et

vocem visa sum <<modo> militis' apud postquam illum comminus videt 'salve,
'salve, miles',

mi Thraso'

inquit,

non

quod erat durissimum,

tibi'.

et

mox
211
1

irata personat

('80ij)

'miles,

nunc adeo edico

NEscio

QuiD

CONCERTASSE cuM ERO arguto positum 'nescio

illo

quid': vult

enim ex

audire, ut nanciscatur initium persua-

dendi, quod cupit. 2 goncertasse oimvo^ia: honorifice lenonem

tractat, ut et

placidum

sibi

reddat et ut faciat

eum

ad contem-

212

nendam pecuniam liberalem; nam honestas adimit avaritiam. 2 comparatam proprie, alias (Heaut. 502)con stitutam; 3 et
'comparatam' ad Syri dictum
fuisse pares faciens
refert, qui ait

concertationem
sibi

Aeschinum

et

lenonem nam Sannio vult

,

deberi et pro eo quod vapulavit, quod

,

illi

abstulit Syrus dicendo

eum

non verberatum esse sed potius certavisse; 4 etproprie

tionem' ipsum actum
tur, uter
;

dixit 'certa-

nam

c er

men

est ipsa res, de

qua

certa-

columbam

sagitta feriat, uter prior decurrat ad

metas
i.

nam

sic Vergilius in Bucolicis (Ge. 2. 530) 'velocis iaculi c. p.

u.'

at vero
1

certatio

ipse actus contentioque certantium est.

1)

(Jertationem comparatam
esse'.

quia

ille

'concertasse dixit,

non 'caesum
213
ille

verberando usque incerta

distinctio est: vel 'verberando

:

usque'

vel 'usque defessi', et est 'usque' adverbiura

significat

enim aut diu aut

')

multum.

Lacuiia in codd.

ADELPHOE
214
1

26

TUA

(;uLi'A

potest et nomiiiativus et septimus casus esse,

'est', si

si

nominativus, deest

septimus, deest 'factum

est'. 2.

adu-

LESCENTi MOREM GESTUM OPORTUIT ab aetate adiuvatur sententia,

ideo 'adulescenti' dixit, non 'Aeschino'; 3 et

morem gerere
(215).

proprie lenonis est et meretricis, unde et ipse sic respondet ut

non fugiens xnxifKparov dicat 'usque os praebui'

nuntiandum
215
1

4 adi:lkscenti morrm gkstum cum emphasi 'adulescenti' proscilicet qui facile assensione caperetur.
,

Qui

poTur

MELius subauditur 'morem gerere',

et

hoc sub-

tiliter

leno,

cum morem gerendum

2

fuisse in meretricis pretio

significat,

dixerit

Syrus.

hodie 'hodie' non tempus

sed

ira-

cundam eloquentiam ac stomachum, ut Vergilius (Aen. 2. 670) 'numquam omnes hodie moriemur inulti'. 3 age modo corripientis

adverbium
leno

est.

4 scis quid

loquar argute, quia simulascis quid

verat

non intellexisse quod dixerat servus. 5

'si

LOQUAR
216

legitur et

quid loquar'.
et 'in loco'

MAXiMUM interdum est lugrum benc additum

'interdum'
:

<^et>

non enim semper.

dicoret
:

217

si

NUNC DE Tuo lURE coNCESSissES ne

;

non erat res

mea, quam venalem habui

ritia,

2 an 'de tuo iure' de lenonia dusit,

ut

alibi

(Phorm. 552) 'raeo iure utar, ut potior

est'?

qui

prior ad

dandum

218

NE NON TiBi istuc faeneraret faeneratuiTi est cum lucro

redditura et multiplicatum, 'faeneraret' ergo non Aeschinus sed

ipsa res, in qua faeneratio. 2 eqo spem pretio

non emo

avrivoiACa

contra (216)
est lucrum'.

'pecuniam

in loco neglegere

maximum

interdum

220

NUMQUAM REM PACiES quia quidquid

lucri

agit leno ad

lucrum

refert,

genus

dicit esse

Syrus

sic

^)

a lenone,

quemadmo-

dum

ipse persuadet; 2 et nota 'rem' et litem et

negotium me-

retricis et

patrimonium

et

omnem pecuniam

nominari. 3 num-

QUAM REM FAciES secuudum personam suam et lenonis Syrus adhortatus est hominem ad lucrum excitans, non ad honestatem.
4

NESCis

iNEscARE HOMiNES sannio ^sTacpoQa ab aucuptbus, qui

avibus capiendis ofifundunt cibum.

Loci sententiam indicat coniectura Goetzii '<Csi

agatur>

sic

a lenone'.

27
221

CREDO isTuc MELius ESSE vide comicura errorera utriusque personae, et callidi lenonis et captiosissimi famuli.

225
ut

AGE nunc verbum

consentiat

est significans 'dic',

quod iam prope est

id

persuadenti.

tuum animum
est: quasi

est

liberalem.
ali-

3 QUASi lAM usQUAM TiBi scnsus

<Cin> numero
si

quo ducas
penitus
4

et in aliqua

aestimatione constituas et non,

velis,

contemnas

viginti

minas,
^)

dum modo

huic obsequaris.

[QUAsi

lAM usQUAM TiBi sint]

<;;non>> 'profecturum' dixit

id audiri sed 'aiunt'

sed

iam

'proficisci', et

ne neget, non ab uno

inquit.

224

praeterea autem

KQx^'i<^f^og

figura,

nam

veteres libenter con-

iunctiones multiplicabant.

226

coemisse hing quae illuc

nusquam hoc

ostendit alias Teren-

tius,

sed ex confessione lenonis apparet vera haec esse omnia;

2 et

mira varietas:
.

'proficisci'
. .

'coemisse' 'conductam', ne dice-

ret: pioficisci

coemere

conducere; 3

navem conductam

esse

addidit,
tibi

ut

dilationem res habere non possit, 4 hoc scio

'hoc'
et

animus

pendet
sit,

correpte legi potest, ut articulus

demonstrativus

et producte, ut significet aut

<<ad>

hanc

rem aut ad hunc locum,

226
2

id est Cyprum. tamen hoc ages exiges debitum; nam hoc agere dicimus eum, qui instat negotio suo.
1 UBi iLLiNc 8PER0 REDiERis ex spo sua vult Syrus ostendere, quid ieno debeat sperare, id est non se accepturum modo.

227

nusquam pedem quia exclamatio

completur.
inieci

est,

per aposiopesim

non

228

scrupulum homini hoc leno non audit: simul enim

ille

dicitur

cura

clamat,

et

ideo

simul iegi non potest; 2 et

sit.

hic ostendit Syrus,

quo consilio haec locutus

230

QUAE PORTO CYPRUM <Cin>> hanc insulam portat

sacrata
sit,

vel

quod Veneri

ut Horatius
in

(c.

1.3.

1)

'sic te

diva potens Cypri', vel

18)

quod mercatus

ea

sit,

ut

idem

(c. 1. 1.

'numquam dimosecet mare'.

veas, ut trabe Cypria

Myrtoum pavidus nauta

cc5

228
229

8 illud vide 'vide'

1

iSicoTiGfia)

dixit.
fieraq^oQcc

UT iN ipso articulo oppressit

perseverans a scru-

pulo, id est lapillo, qui nos in calceo latens plerumque laedit;

Scholium pertinet ad

')

v.

sequentem:

'te

aiunt proficisci'.

ADELPHOE

28

2 ot 0PPRES8IT vel Aeschinus vul res ipsa,

(luud ait 'eniptae mulieres complures' etc. 3

quam

subicit, id est

<<emptae mulieres
merclbus
i^oxij

coMPLURES ET>> iTEM HiNc ALiA

lieres,

in leDonis

'mu-

et est ovkkr}fiiiHg:

'emptae' et 'empta'.
'eo'

231

Nisi Eo

AD MERCATUM

adverbium estloci,

id

estCyprum;
maxi-

2:52

mcrcatus autem locum tempusque significat. 2 damnum MUM EST quia adtiuc damnum in pretio mulieris est. nunc si hoc omitto quod damnum est, sed leviter; 1
autem
id est:

'hoc'

dicit

negotium cum Aeschino. 2 actum agam proverbium,

nihil

agam, quod enim

in iure

semel iudicatum

fuerit,

rescindi et iterum agi non potest, sic in

Phormione

i419) 'acturn

aiunt ne agas'.

233

NiHiL EST nove 'nihil est' pro:

nuUa spes

est. 2

refrixerit

pro 'refrigescet'.

234

UT

siT

satius perdere

per

vnsQ^olrjv

hoc accipe, nain non

convenit personae lenoniae

damna contemnere.
2

235
230
se

NUNc manere dum non navigo.

lAMNE enumerasti
fingit
sit,

tum persequi cum

rediero.

Syrus se non intellegere, quid apud

adeo
illi

ipsum leno locutus

aliud <^ait>>, atque

ille

secum
puella,

disputaverat. 2 id quod

significat

ad te rediturum putes hoc dicto tantum illum accepturum, quantum ille dederat in
ad nos redit, quod a nobis abierit; 3 et
di-

nam hoc

cendo 'rediturum' ostendit super viginti minas

rare

nihil illum spe-

oportere, sic

enim <;;supra>

(191) 'minis viginti tu illam

t.

emisti, quae res tibi vertat male: <<a.

d.>>'.

237

HociNE iLLo dignum est huiusmodi comploratio

summam
'inci-

desperationem lenonis ostendit. 2 hocine incipere <^ae.]>

pere' quasi de

magno

facinore dixit, ut in

Heautontimorumeno
autem cum lauda-

(600) 'vide, quod inceptet facinus'; 'Aeschinum'

tione dixit, quasi

quem non

deceat male facere; 3 et vide,

quam

238

omnia experiatur impotens ac miser ob recuperandam rem suam. 1 UT hanc mihi eripere postulet non dicit quam, quia de
illa

sermo

est.

2 postulet velit aut speret, Cicero iCat. 1.22) 'ut

rei publicae cedat, non est postulandum', hoc est cupiendum aut exspectandum. 3 'Er 7^9-fi 'eripere postulet' dixit, non 'oripuerit', tamquam adhuc non fecerit, et sic loquuntur,

temporibus

qui noluut circa se perseverare iniuriam.

29
239
et
1

LABASciT hoc presse

et

dicitur,

2 et proprie dixit 'labascit', ut

suam instantiam

cunctationem tarde incipientis consentire

monstraret;
significans
incipit in
^)

nam

inciioativum

verbum

est, i^sTacpogu

ab arbore

tandem casum pendere ruinamque minare. 3 unum hoc habeo

facta,
ferri

quae multis succisa ictibus

hoc clare, 4 et subaudiendum 'quod dicam' vel

5 viDE
si

'dicere'.

SATis PLACET noH 'placet' dixit sed 'satis placet' veluti magnum consilium praebiturus.

240

POTius

QUAM VENiAS

iN

PERicuLUM oratoria comparatione

peio-

rum
241
1

dicit

hoc esse, quod suggerit, eligendum.

fiaKQoXoyLK. 2

DiviDuuM PACE hoc est divide: figura

a divisione,

Divi-

duum
242
1

dimidiura

a dimensione dicimus.

MiNAS DECEM

scit illum viginti

posse accipere, sed idcirco sic

agit,

ut optet leno, quod paulo ante nolebat. 3 corradet ali-

cuNDE

nam

nec ipsae in promptu sunt. 4 ei mihi etiam de sorte

iN

NUNC VENio

DUBiuM MisER sors est summa,

cui extrinsecus

acquiritur faenus, ergo

id

sortem

dicit

pretium, quo empta est,

est viginti minas. 5 Et vide illum

damno exclamare quam

iniuria.

2 Et ALicuNDE dictum est non habentis.

243

NUNC VENio
sorte in d. c'

iN

DUBiuM

in

periculum, Vergilius(?) 'nec

tibi

de

244

OMNES DENTES LABEPECiT iniuria lenoni tunc dolet cum ad-

iuncta

damno

est

'accipienda

et

mussitanda' (207)

cum

in

quaestu videtur; idcirco enumeratis conturaeliis adicit (246)

insuper defraudat?'

'etiara

2 *Et vide, ut eadem quae supra, sed ardentius et cum auxesi repetat, sic et Vergilius in maius repetit, quod non semel dicit.

245

coLAPHis TUBER EST TOTUM CAPUT 'tuber'

cibi

genus est

collec-

tum ex tumentibus
hic

et quasi

praegnantibus harenis; plus autem

quam supra

dixit (199) 'plus quingentos colaphos infregitmihi'.

av^ri6ig

246

ETiAM iNsuPER DEPRAUDAT

apta lenoui avaro, nara

honestior persona non hunc ordinem faceret. 2 depraudet fraude

decipiat. 3

nusquam abeo hoc dictum vim habet comminationis,

contemptu susceperit Syrus. 4 ut libet neglegenter

nisi illud cura

servQs respondet, ut rogetur a lenone.

')

Wessn. dubitanter coniecit

'se inclinante'.

ADBLPHOE
247

30
vis QuiN

NUMQUiD
vis'

desiderat

ABEAM haec est plena oratio, nam 'numquid supplementum; et hoc uti dicto discedentes solent.
signiflcat. 3
sibi

2 QuiN

quare non
significat

immo hercle hoc quaeso syre

UTUT haec sunt ipse

satisfacit,

'utut' enira

quoquo

modo
248

diverticulum ad preces faciens.

quam lites sequar quia dixerat Aeschinus (195) 'nunc vide utrum vis: argentum accipere an causam meditari tuam'.
potius
1

249

meum

mihi reddat

sortem,

de qua supra sola recusabat,

2 et oratorle:
reddat'.
tivis,

non enim 'quanto emi' sed invidiose 'meum mihi

3 saltem t6 saxf^xov;

natum

est

autem 'saltem' a
a victore petant.

cap-

qui nihil aliud praeter

salutem

260

scio te

non usum antehac amicitia mea

figura a^ionioiia, per

quam
(Aen.
25!
1

ostendit fideliter se promittere quod promittit, Vergilius

3.

602) 'scio

me

D.

e.

c.

u.'

memorem me
3

dices figurate inducta promissio praeraiorum;

2 et bene utrumque, nara non continuo qui

est:

memor

etiam gratus

memor

est, qui

apud se raeninit, gratus qui raeruit

;

hoc vocari,

dum vicem

reddit

nam

multi meraores, ingrati tamen.

4 sedulo faciam sic proraittit, ut nihil interesse sua credatur.

5 SEDULO de industria, sine dolo.

252

SED

CTESIPHONEM VIDEO LAETUS EST DE AMICA adVCntUS

iu

proscaenio personarum cura consulto consilio fingantur a poeta,

tamquara superveniunt

aliis

rebus in raedio positis, quae ipsa-

rum

interventu finiantur, mire tamen, quod quasi ex argumento

futuri actus sui,

antequam
si

loqui incipiant, describuntur. 2 laetus

EST DE amica hoc lentius et submisse.

253

2
<C.ut
si

QUOD TE ORo aut

quid

aut

propter quod

intellegamus,
te

sit>:quid mihi respondes de eo propter quod

te

oro?<aut:

quid

oro?>

Et quara bene fastidiosura lenonera facit

Syrus ut optans

ille

desperando accipiat viginti rainas!

dicit totiens in

nam

et

supra non intendenti

4

uno sensu

'Syre' (247, 249).

DE AMicA potest hoc et interrogative pronuntiari.

1

yuiD QUOD TE ORO deost 'agis' et

'ego'.

254

DEAS

ABS QUIVIS HOMINE CUM EST OPUS BENEPICIUM ACCIPERE GAUin hac scaena gratiarum actio est ex persona et eius qui

31
praestitit et eius cui praestitum est et
titate.
(a)

ex ipsius praestiti quan

2 abs quivis homine bene

'qui'

sic coepit dicturus 'o frater

frater'.

bus,

secundum regulam dixit, quia dicimus quiquis facit et non quibus. 4 Et inquo a ceterum
3 Et
est

certa distinctio est: vel 'cum opus est beneficium accipere' <vel

'cum opus
1 a aut in

beneficium'>, hoc vetuste,

eorum.

illud

communiter.

nam omne quod

attributis

geritur, aut in rebus est aut in personis

265
2

1 is
1

iD

DEMUM luvAT

osteudit plus essc quod iuvat

est bis

quam gaudium.
alte-

BENE FACiT 'beue' subaudiendum

numero.

256

PRATER PRATER
et

(a)

unum rclatum

ad appellationem,

rum ad laudem,

subdistinguendum, ut videatur quaesisse quid

ultra diceret et plus invenire non potuisse

quam
C.
a.

'frater'. 2

quid

EGo NUNc 'quid' propter quid, et 'nunc' rw

superfluo, ut (Verg. Aen. 4. 265) *tu

iSitoTiafxa)
f.

additum de
4 Et quid

nunc
(a)

1.'

EGo NUNC TE LAUDEM distingueudum.

1 a Vergilius (Aen. 10, 600) 'et fratrem ne desere, frater'. 3 *QUiD EGO NUNC TE quia laus genus causae est, quod non adhibetur nisi dubiae rei. 4 a 'quid' autem propter quid.

257

<^NUMQUAM>

ITA MAGNIPICE QUICQUAM DICAM duplex CaUSa est

si

omittendae laudis:

res aut

nimium mala

est aut
:

nimium

bona.

2 iD viRTUs QuiN suPERET

TUA boua

7tQl(pQa6ig

'vlrtustua' potius

quam
258
potest

'tu'.

iTAQUE UNAM HANC REM ME HABERE 'itaque'

esse

ct

subiunctivum

correpta media syllaba, et praepositivum producta

eadem
259
1

syllaba, ut sit

itaque.

PRATREM nove

dixit

'unam rem'

'fratrem': 2

(a)

hanc sane

locutionem scire debemus propter personam elaboratam,

nam

et

himium gaudet et rusticus adulescens est, qui conatur laudare Aeschinum titubans ac paene balbutiens. 3 hominem neminem nove
auribus nostris, sed veterum consuetudine locutus
est.
(a)

2 a *Sed ego puto 'fratrem' non subdistinguendum sed legendum contexte usque ad 'principem', nam si distinxeris 'fratrem',
bis erit 'arbitror'

subaudiendum

et

supra

et infra,

quod

si

'fra-

trem' inferioribus iunxeris, et cum admiratione pronuntiabitur et subaudietur 'quam mihi'. 3 a nam cum neminem' <;^ne^ hominem significet, quid opus fuit dicere 'hominem neminem'? 4 sed, ut diximus (cf. schol 3), figura est dpxaiainoc;.

260

CTESiPHO mire

coepit
illc

gaudium

significans 'o Ctesipho'.

2 <;;o

CTESIPHO^

SYRE

ut gaudeus, hic ut qui non prae-

ADELPHOE
viderit
cui
'o'

32
dicit.

3 syre aeschinus ubi est bene de 4 ellum ecce illum; 5

(a)

illo

statim,

agebat

gratia.s.

<^alii> 'ellum'

interrogative legunt, ut sit: ellum dicis? te expectat domi; ut

sit

'ellum'

pronomen,

id

est illum,

nam

veteres dixerunt. 6 domi adverbium est in

est laetantis.

illum et ollum loco. 7 hem interiectio

et

a
261
1

<^ELLUM^

vel

pronoraen est vel adverbium deraonstrantis.

contrarius sensus est 'ridiculum caput'

FESTivuM CAPUT

iiuic

(371); alii putant 'festivum caput'

non Aeschini intellegendum,

fratri,

sed orationis,

quam habet

Ctesipho agens gratias

ita in

Eunucho

(457)

'quam venuste quod dedit principium adveniens!'

quod si est, et 'nihil potest supra' (264) C^supra^ hanc laudationem, non supra hoc factum erit accipiendum; 2 sed male: nam 'caput' Aeschini dicit, hoc est ipsum Aeschinum, ut
in

toto pars sit per GvveyJoxrjv

est,

in

qua figura ea pars pro toto

pretii est

ponenda
id

quae aut eminet ex toto aut maioris

ad

quod

agitur. Ceterura

quod ipsum servatum auctoribus bonis

sit, si

exempla

ovviyJoxfjg penitus consideraris, iuvenies. 3 illius et

OPERA dicendo 'opera'

et religionera
:

corporeum laborem Aeschini ostendit

,

corporeum laborem

ut (Verg. Aen. 6. 331) 'hunc

reli-

mihi da proprium, virgo sata Nocte, laborem, hanc operam',

gionem, ut (Verg. 6e.

laetis

1.

338) 'annua

magnae sacra

refer Cereri
;

operatus in herbis'. 4 quid sit deest 'quaeris'

sed admi-

rantis

magis quam interrogantis adverbium est. 5 *iLLius OPERA NUNc vivo miram amplificationem beneficiil non dixit 'illius opera amicam habeo', sed. quod satis grave et satis
illius

araatorium,

opera' inquit 'nunc vivo'.

et sic

2G2

QuiN OMNIA admirative additum 'quin'

TiXTjQsg

pronuntiandum.

2 QuiN ro

'quine'.
'raaledicta',

263

MALEDicTA FAMAM aut Saunionis aut Deraeae

'famam' populi,
dicta' et

nam

si

aliter

acceperis, idem videbitur 'male-

malam 'famam'.
coMMODO
id ost
:

262
in

3 PRAE MEO

mei commodi comparatione;

et

Eunucho
2

(239) 'hic ego illum contempsi prae me', id est

mei

comparatione.
263

MEUM LABOREM ET PECCATUM do rapienda meretrice et de amanda. 3 maledictum famam cum dixisset 'omnia', intulit duo
tantum 'maledictum'
et

'famam',

(a)

ut sit defectus

quidam

intel-

33
legendus ex
TtttQaaKevrj^

afifectu

gratias agentis. 4 in sk

transtumt pulchra
amari meretricem. vocemquec'
subauditur

qua erratura est Sostrata circa Aeschinum, quemaderravit

modum iam
264
1

Demea, quod
klliiipt.g

credit ab illo

3 a ut (Verg. Aen. 4. 588) 'omnia Mercurio sirailis

NiHiL
vel

POTE
'dici',

supRA
2
et

per admiratloncm

'esse'

pote pro potis, ut

mage

pro magis rw

ap;i[ai()jHM.

3 QuiDNAM PORES cREPuiT 'crepuit' acre sonuit, unde

dicti

decrepiti

sunt clamosi senes; 'fores' singularis numeri

est,

casus nominativus. 4 mane mane gaudentis hoc dictum

opperiri iubentis.

non

266

UBi EST iLLE SACRiLEGus miro Aeschinus servat adversus leno-

nem superbiam, qua

RiT

ostenditur

tanto esse alienior

in

animo ab

amoribus meretricis, quanto audacior

lenonem. 2 men quae

NUM quidnam eppert

sporat leno aliquid se accepturum prop-

ter convicium, ut alibi (191) 'minis viginti tu illam emisti,

quae

res tibi vertat male: argenti

tantum dabitur'; 3

et vide quanti

faciat leno prae lucro iniuriam: sacrilegi

nomine

se significari

non solum non

quaerit' cura

dolet,

sed etiam cupit; oportet autem 'men

quadam

gesticulatione et subsaltatione pronuntiari

sperantis lenonis ad hoc se quaeri, ut accipiat. 6 occidi nihil

viDEO mire

hoc verbo apparet

in

vultu lenonis et
et apta
iKKiri>ig

spem morhaec dicenaut

tuam
tis

et

restinctura
'occidi,
nihil

gaudium; iam
video':

est

neque enim addidit

'proferri'

quid

tale.

4 *OGCiDi NiHiL viDEO 'occidi' noH quia 'sacrilegus' dictus, sed quia nihil accipit, et simul gestum considera ioquentis ex verbis.

266

HEM

interiectio repentinae rei. 2.

(a)
fit'

opportune te ipsum quae

adnectitur. 3 quid fit

RiTo

aovvdsxov.
'quid

non enira

sequenti

ctesipho
rogat,

blandura initium est: non enim nunc inter-

cum

ipse dicat 'in tuto est

omnis

res',

sic ipse

mox
:

in

subditis (884)

'iam

nunc haec

tria addidi praeter

naturam

noster, quid fit? quid agitur?'

2 a deest
267
KARaTEN,
1

'venisse'.

iN

TUTo EST omnis res quasi amatori 'omnem rem' dixit

Don.
3*

Com

ADKI.PHOR

84
araica.

negotium de
'An

3 omitte vero 'vero' abundat aut correp-

tivura est iaradudura

2
268
1

non omittentis.

'oninis res' et lenonis iurf^iiiin et suspicio patris Deraeae?

EGO iLLAM HERCLE VEKo OMiTTO apparet nunc non primura

ab

dici

Ctesiphoni

Aeschino 'omitte tristitiam'

nec nunc

primum
nunc

responsum

'omitto', sed ideo

additum

'hercle vero', quia

demum
267

data est plena securitas.

4 TRisTiTiAM 2 QUI
1

268 269

TUAM sic dixit quasi nimiam. QUIDEM TE HABEAM FRATREM aCUeudum

OERMANE
os'

CSt

'te'.

Mi

'mi'

meus, sed vocativo casu

et

dixit. 2

coram

iN os

'coram' ad ipsum pertinet qui laudat

'in

ad eos qui audi-

unt,

ad ipsum

qui Jaudatur. 4

laudarb amplius quia

<jB.uC>

laudavit.

3 *Nara 'corara' laudat, qui non tacet apud alios et hoc agit non per epistulam sed ipse praesens; 'in os', qui apud ipsum
loquitur quera collaudat.

270

AssENTANDi adulandl
3

et

utrum deest
,

'causa' an absolute

sic dicitur?

ne

id

assbntandi specta

si

non rusticus adule-

scens est et purissimae simplicitatis, adeo ut etiam velle laudare fratrem

est,

nimio pudore non possit hoc solo, quia praesens

cum
1

illum

nimium

laudarit absentem. 5 quo quia.

^UeivpK;: deest

NE iD AssENTANDi autiqua
:

enim

'causa*. 4

quam

QuoD habeam gratum varie

271

non enira

intulit,

quas gratias agenti.

est et blanda

age inepte non

dicturus.

est iniuria, quia et

maior frater

272

Hoc MiHi dolet

2 Et
'dolet' bis

rro

arviKiGfia

'mihi dolet' pro 'doleo'.

est.

subaudiendum
si

insinuatio beneficii ex periculo

<Cet^

3 et paene in eum locum diflficultate ob lempus.

278

UT

si

omnes cuperent non

ego tantummodo <<aliis> ad-

versantibus.

274
ei,

pudebat deest
qui ipse patri
et

'fateri'. 2

stultitia est istaec

<^non>

fateri

nurnquam quicquam
et

celaverit. 8

vuLAM ergo parvulam

expertus

diminutivis adiungitur 'tam'

tam ob par particula. 5 tam ob

id est
sit,

meretricem,

bene haec Aeschinus, quia maiora

id

est vitium virginis.

tlu
euqprnLiioiaLu

4 Et deest 'perire', sed

tacetur.

275

paene ex patria deest

'fugere',

quia amatores comici cito

comminantur patriam

se deserturos, ut amicara consequantur.

36
2
(a)

Menander mori illum voluisse

est exilium

fingit,

Terentius profugere.
'est'.

3 TURPE Dicru lioc est: turpe dictu te fugere, et deest

4 di

iSTAEC PROHiBEANT

id

fugamque

patriae.
X"Piv-

2 a PAENE EX PATRIA

d-rTO(jiuuiTr]ai<;

euqpr||ui(j)nou

276

PECCAVi approbavit ex periculo magnitudinem

beneficii. 2
;

quid

AiT

TANDEM NOBis <C^-^

ait'

'nobis' Tw i^itaxiGpta)
est.

additum

non enim

'nobis

intellegendum

3 iam mitis est quia supra (184)

'iam debacchatus es, leno' dixit.

277
1

EQO ad forum ibo tunc enim

in foro et

de mensae scrip-

tura
batur.

magis quam ex arca domoque

2 ut

vel cista pecunia

numerapretio

hunc absolvam
solvi, qui

id est

ut

hunc reddito

illi
;

dimittam,
tur

nam
et
illi

velut ligati sunt, quibus debetur aliquid

dicun-

autem

cum

debitores pretiorum fuerint, pecuUlti\\}tg^

niam reddunt debitam.

tu intro ad illam ctesipho bona

significans licentiam potiendae meretricis.

lenonis,

3 Est ergo 'absolvam' a me solvam 4. An iocatur in tristitia qui illum cum barba lenonia et maesto vultu sequitur velut reus?

278

STRE insta iam Syrus non ut adiuvet, sed ut instanter adiuvet

rogatur. 2

eamus namque hic properat hoc clamat Syrus,

ne tam quidem hoc a lenone inconstanter

ut bene-

ficium ostentet, sane ut et

terreat. 3

rursum lenonem de profectione

possit ostendi. 4 ne

con-

dicitur,

ut

perturbatio metuentis

magnum damnum
tamen
?

tam

quidem 'tam' pro tantum.

5

An

'tam' pro

279

quamvis etiam pro quantum

vis; 'etiam' particula

utrum con-

sentientis
_

adverbium est an coniunctio, qua

significat et prope-

rare se et non in tantum, ut neglegat quod sibi debetur? 3

maneo

otiosus hic hoc separatim inferendum est quasi pertinaciter asse

verante lenone instaturum

se.

reddetur ne time quod desperasit

verat leno, Syri ostendit sermo.

1

etiam deest 'dicas

me

properare' aut 'propero', ut

'etiam'
^)

adverbium hortantis 'maneo otiosus hic',

in Syri

vel consentientis. 4
dixit

tExclamatione agendi
et

enim 'propero'
illud,

rursum consenserat

verba properasse se dicens.

280

AT UT omne reddat propter

face',

quod dixerat Syrus (241)

ait f209)

'dividuum

et

probatum est completumque, quod

')

Corrigendum videtur: 'Exclamatio negantis', vide adn. ad

h.

v.

ADELPHOE
'cupide accipiat faxo'
plicatione
ait
;

86
et

hoc ipsum cuni trepida et vultuosasupest.

pronuntiandum

2 tace modo ac sequeke hac sic

sit

Syrus, quasi nunc lenonem doceat, quae

ars non perdendi;

et

totum cum supercilio praestantis

magnum

beneficium

dicit.

3 SEQuoR hoc responso leno satis commitigatus ostenditur.

281
1

HEUS HEUS SYRE Bx argumento est ostendere, quantum timeat

hercle satis mansuete, quasi 'lenonem' aut
dicere,

Ctesipho saevum patrem. 2 heus heus vox est de longinquo revocantis. 3 obsecro te

non possit rusticus aut non audeat

iMPUBissiMUM avarissimum,
282
1

'hominem'

dixit.

4 istum
lenonis.

et

totum cum exsecratione

SI

QUAM PRIMUM ABSOLVITOTE NE

scilicet;
:

MAQIS IRRITATUS SIET VClut

clamet

2 et proprie de lenone,

quem irritari
2)

dicit ut

canem (a) homo quam

2 a

Lucilius

de littera r (Marx
;

'irritata canis

quam

planius dictat'

lenonem autem timet Ctesipho ut

rusticus, ut sub patre duro, ut amator.

nam irritari

proprie canes dicuntur.

dicit

288

ALiQUA AD PATREM Hoc PERMANET non

significari. 2

q ui d, sed intelle^)

gimus raptum puellae

secretum latens
latici

aliqua ad patrem

proprie

comparatur intra vas clausum exsistenti,

sic et alibi

quod cum effimditur manat,

tis

de committendis secre-

loquens 'plenus' inquit 'rimarum sum, hac atqueillac perfluo'

(Eun. 105). 3 atque ego tunc perpetuo perierim quasi et

se perisse sentiat sed

nunc

non perpetuo.
illi

284

non piet bono animo esto ut

dictum

liberalis

timor

est, ita in

Syro servilis confidentia. 2 tu cum illa te intus oblecta moraliter 'illa'

est, ut (An.

301) 'daturne
3 tu

illa

Pamphilo' et(Ph.

184)

'illa

quidem nostra

erit'.

cum illa te intus oblecta

honeste explicavit turpe dictu.

286
et lectulos iube sterni nobis <;'nobis'>> servis;
nihil

tam

286

totum superbe ac magnifice loquatur. convertam me domum 'convertam' magnifice dictum; verbum enim est magni moliminis et gravaminis jngentis, nam converet

comicum,

cum

vultu, ut

tere

se dicitur, quem pompa convertit exercitum; ex hoc tes servi sint, cum laetantur.

praecedit, et imperator proprie

spectatur, ut

moribus arrogan-

')

Scholium perlinet ad verbum 'permanet'.

37
287
iTA

QUAEso yUANDo BENE succEssiT volunt quidam

et

hunc

versum Syri personae adiungendum, sed Ctesiphonis verba esse ex subditis planum est, cum dicit (521) 'nam hunc diem misere
nimis cupio, ut coepi, perpetuum in laetitia degere'.

III
1.

288

oBSECRo MBA NUTRix hacc scacna tragoediae ordinem ser-

vat,

nam
in

tragoedia in

tria

dividitur:

exspectationem

gesta,

exitum; hic quoque

(288),

exspectatio
2 obsecro

est -^^in

mulierum colloquio^

Getae nuntio (299 sqq.) gesta, in planctu Sostratae

(829
sit
sit,

sq.)

exitus.

maternus

aflfectus,

mea nutrix hinc demonstratur, qui quam grata in dominos servorum fides
et

eundemque laborem
malis.

dolorem esse ex

falsis

quem ex
suis

veris

obsecro mea nutrix personae aut

<Cex>

verbis

aut

ex alienis insinuantur: ex suis, ut nunc persona

Sostratae,

ex alienis,

ut initio Aeschini persona ex Micionis

oratione

ac

Demeae. 4 obsecro mea nutrix quid nunc fiet

fiet'

'mea' nunc pro blandimento ponitur, et 'quid nunc

ratio

implo-

magis

est trepidantis

quam

ignorantis interrogatio, nam-

que
est

illius

nutrix est, quippe anicula est, neque sapientior nutrix

sua; ipsum etiam quod dicit 'nutrix' honori4.

quam domina

ficum est, ut (Verg. Aen.

,

684) 'Annam, cara mihi nutrix, huc

siste sororem';

sunt enim nomina ad aliquid, quibus nos tamen

velimus ab omnibus appellari, ut magister medicus orator.

289

modo dolores mea tu occipiunt primulum evidenter hic 'modo' temporis praesentis adverbium est et rursum 'mea tu'
1

blandimentum

est,

sine

quo non progreditur colloquium femi2

narum
origo

et

maxime

trepidantium.

primulum initium
est.
(a)
dicit.

et ipsa

dolorum diminutive demonstrata

2 a non enim 'primum' sed 'primulum'

290

numquam tute pepereris

vide praeparationem doloris: nihil

mali adhuc secutum est et iam sic perturbatur Sostrata. 2 iam

NUNC times quasi numquam adfueris numquam tute pepereris

ADELPHoE

88

docte duo proposuit, quibus expeiientes scientesque rerum su-

mus: videre
et
q. p.

et

pati,

sic Vergiiius (Aen. 2. 5)

'quaeque

i.

ni.u.
si

m. <J.^'
^),

'tute'

autem pro

tu
et

naQiknov est, quod

reiteratur

facit

tute

et

tutemet

tutemet
sit,

ipse.

291

soLAE suMus
2

cum hoc nomen

singularitatis

mire

'solae'

pluraliter dixit.

neminem habeo solae sumus geta autem hic

et ex

NON adest muliebriter queritur

perturbatione sua aesti-

mans metu multa

Hic

facit

ea,

quae pauca sunt. 3 geta autem

est,

NON

adest hic apparatio

est.

ut

ostendatur absens, qui

superventurus
292
1

NEc QUEM AD OBSTETRicEM MiTTAM deest 'habeo' sed in conest

sic

suetudine

loqui,

cum utrumque

nobis, non alterutrum

deesse conquerimur. 293 294

NUMQUAM
1

pro non.

test?

omne tempus rettulit nam qui po<;ad^ omnes dies, secundum quod ait 'nam numquam unum intermittit diem'. 2 solus mearum miseriarum
Et 'semper' non ad

sed

<ji.
291
4
aliis

rem.^ bona

locutio.

MisERAM me proprium est mulierum, cum loquuntur, aut

blandiri, ut (Verg. Aen. 4. 634)

'Annam, cara m.

n, h.

s.

s.'

aut

se

commiserari,

ut

(Verg. Aen. 4. 420 sq.)

mihi',

'miserae

hoc

tamen unum exsequere, Anna,

bria

nam

haec omnia mulie-

sunt,
et

quibus pro malis ingentibus quasi in acervum redi-

guntur

enumerantur nullius momenti querelae.

5 NEMiNEM HABEO quid enim opus est aut cur nunc quereris? 6 soLAE suMus numquam pluraliter 'solae'. 7 geta autem hic non

ADEST veniet.
292
2

nec quem ad obstetricem mittam neg qui accersat aeet

schinum 'habeo' subauditur,

nabiliter dicitur;

magis a trepidante quam

ratio-

nam

refellit

hoc totum nutrix Canthara.

295

e re nata sic proprie dicimus de his, quae contra volun1 tatem nostram acciderunt, ut nunc vitium virginis, (a) sic Lucilius

'puer

hic

re

nata

sic

eius dedit,

haud malus

[est']

(Marx 962). 2 Et

sic

maluit dicere, quae non Aeschino culpam

sed potius casui attributam vellet; est autem ordo: nihil melius
potuit e re nata fieri

quam

id

quod factum

est,

era, ut quan-

')

Vide Wessn.

in

var. lect.

39

doquidem vitianda
est

erat virgo

ab eo vitiaretur, qui erat expe-

tendus ad matrimonium, sensus enim hic est: malura quidem

vim

fieri

virgini, sed

ex condicione eius, quae vitiata

sit,

nihil

potuit melius evenire

quam <^quod>
et

contigit,

ut ab eo

vitiaretur, cuius
'fieri'

nos non paeniteret; intellegere autem debemus

et 'factum est' pro

evenire

contigit

dici.

1 a Ergo 'e re nata' ex vitio virginis. 3 *melius fikri haud POTUIT si 'fieri' pro evenire acceperis, erit consecutiolocutionis, sin minus, deerit 'quantum intellego'.

286

QUANDO viTiuM OBLATUM EST hoc

dicitur,

est

'e

ro nata'. 2 'Obla-

tum'

quod offertur

invito. 3 vitium

oblatum est quod

sit

AD illum attinet potissimum quasi vitium oblatum

potis-

bonum sed ex persona eius qui obtulit vitium factum est bonum quod per se ipsum malum est 4 et hoc est quod 'melius haud fieri potuit quam factum est'; 'illum*
simurn, hoc
est
;
,

autem
est

dicit

Aeschinum. 5 'Potissimum' autem

est
;

superlativum
facit:

ab eo quod

potis
6
et

et

potius,

sic

enim

potis

potius
ut sit:

potissimum

'quod'

modo exceptionem
Aeschinum.

significat,

quantum ad illum

attinet, id est

297

Et

functos,

genus iam aiii genus

ut
sit

ad vivos pertinet,

familia etiam
divite

ad de-

ad

nobilitatem

referunt,

familiam

ad

copias

(a),

'ex tanta familia' ex

tam

domo. 3 Haec

omnis

nsoLarnaig tragica est:

gaudiorum introductio ante funesid

tissimum nuntium. 4 talem a corpore,

chritudine;

est a forma, a pulid est

tali

genere ab his quae extrinsecus sunt,

id est

ab honestate generis; atque amimo ab animo,

asapientia,

<Ia]> modestia:
1

hoc

modo

igitur nihil praetermisit in laude.

et 'tali

TALi GENEBE laus

2 a unde et

ante ilhim, 'talem' pater familias dicitur.

animo' in

illo.

298

SALvus NOBis deos quaeso ut siet quam bonus est,cuinihil

ad vota praeter salutem!

2.

299

NUNc iLLUD EST QUOD

si

artem comicam servum currentem exprimit

OMNES oMNiA hic locus secundum et nuntiantem maxi-

ma

itaque pars scaenae motoria est, significat

est,

autem
si

nunc

tale

negotium

nunc

tale

periculum

est.

4 cum

omnes omnia sua

ADBLPHOK
GoNsii.iA
vnEo(ioki]

40
curn naQovofiaaiu 'onines omnia*. hinc Cicero
in

(Verr. 1. 16)

'omnes

hoc iudicio conentur omnia'.

2 Aut vero 'cum' significationern temporis habet, ut si diceret 'quando' aut 'quo terapore'. 3 nunc illud est utrum periculum an tempus? est enim ^Weivjji;.

800

SALUTEM QUAERANT non 'remedium' ut aegro, sed ut pereunti

2 et nove dixit 'malo salutem' pro 'contra malum'.

'salutem';

3 AuxiLi NiHiL

AFFERANxmirede proximorepetitum

est Ttapoftotoi',

id est 'conferant' et 'aflferant',

hoc convenit praesertim stomacho

verba minus curantis, sicut supra 'omnes omnia'.

301
1

QUOD mihi<;que">
se ponit in erili

eraque filiaeque mira

et post se

in servo fides:

primum

malo

matrem,

in

ultimo puellam.

2 mihique

eraeque piliaeque erili est

3.

Tto/lvoui^dETov

secundum, ut

secum armentarius Afer agit, <^tectumque laremque armaque Amyclaeumque canem Cressamque pha(Verg. Qe.

343) 'omnia

retram>'. 3 vae misero mihi iima^&g

302
1

Gxsrkia^ei.

TOT REs repente circumvallant <<'circumvallant'^ se circa

(a)

nos et stipant se invicem,

inimica acies contra
test';
fr.
')

2 et 'circumvallant' dixit velut

nos, et ideo addidit 'unde emergi non podicitur hostium, ut Sallustius (Hist. 5
(Catil. 2. 21)

nam impressio
et

8 M.) 'pressi

undique multitudine' et Cicero

'qui

semper premuntur
nove,
quia sine

numquam
non
et

emergunt';

et 'emergi'

nam emergo

dicitur,

emergor,
et

sed ideo usus est,

facit.

compositione

mergo

mergor

unde

EMEBQi NON P0TE3T 'uude' absolute.

1

est.

a 5

nam circumvallamus et nos et alios; tamenraralocutio An deest 'illud'? an 'unde' pro ex quibus?
'res'

808

vis

egestas iniustitia solitudo infamia hae

:

sunt quae

'cir-

cumvallant'

'vis'

illata, 'egestas'

ipsius puellae, 'iniustitia' iudi-

cum,
mihi
304
1

'solitudo' a defensoribus, 'infamia' ab his, qui

;

credunt pretio
conscia

vitiatam

nam
. .

et In subditis sic

habes

(v.

6051) 'quando

sum

neque pretium neque rem ullam intercessisse'.

kv t}^i
1.

hocine saeculum

questurus de homine saeculum accu'o

sat prius, ut (Cic. Catil.

e contrario
1.

2; Deiot. 31)

tempora, o mores!' et

saecula in omnibus rebus laudantur, ut (Virg. Aen.

605) 'quae te tam laeta tulerunt saecula?' 2 hocine saeculum

scelera
')

genera sacrilega
vel

hominem impium moris

nos', vide sequentia.

est nimis

Corrigendum videtur 'premat

comprimat

41
dolentibus incusare alia ex
aliis,

Vergilius (Ecl. 5. 22) 'cum comv. c.

plexa sui corpus m.

2.

n.

atque deos atque astra

incusavi
scilicet;

m.' et (Aen.
d.'

745) 'quem

<Cnon>

amens hominumque
et

3 o homiulti-

NEM iMPiuM Aeschinum

hoc

i^^txcbg,

nam semper

mum

ponimus eum,
et

cui

maxime

irascimur, ut in Andria post

accusatum socerum

vituperatam sponsam (252) 'nam quid ego

dicam de patre?'
monitor!', unde

et in

Phormione
tandem'

(231) 'itane

tandem uxorem

duxit Antipho' et post multa (233) '<<o>- facinus audax! o Geta

ille

'vix

inquit.

305

viDEo TiMiDUM ET PROPEBANTEM GETAM 'timidum' perturbatum

non enim timet sed dolet,

sic

Plautus

in

Bacchidibus (106)

'nam ut ex mari timida

306
1

es'.

QUEM NEQUE FiDEs ordo

fides.

cst

hominem impium

(304),

quem
Aen.
b Et

neque

2 Et saepe repetitum 'neque' exaggerat

crimen ad-

missum. 4 nequb illum secundum

5.

TtaQeknov, (a) ut (Verg.

ille sinistra'.

457) 'nunc dextra ingeminans ictum, nunc

eius videlicet misericordia,

quam

amavit.
;

3 *QUEM NEQUE FiDEs Quia promisit neque iusiurandum quia iuravit; neque illum misericordia quia vim intulit. 4 a nam abundat 'illum'. 6 neque rbpressit ne auderet.
.

307

neque reflexit ne

faceret, et sic hoc

dictum

est, ut a Verf.? n.
I.

gilio (Aen. 4.
a.

369) 'num fletu ingemuit n.?

etc.
;

num

I.

v. d.

m.

a.

e.'

2 et

si

non potuit reprimi ne faceret, saltim

(a)

ut in peccando esset mitior, debuit commoveri.

3 neque quod

partus instabat prope

uv^rjTiK&g

nou enim addidit <;tantum>

ne auderet' ut est
2.
in 306, 6).

mariti sed etiam patris scelus.

2 a sed melius quod supra
('h. e.'

308

iNDiGNE impie, crudeliter, ut Vergilius (Aen.

s.
f.

285) 'quae

causa indigna

v.?'

3 non intellego ad hoc Sostrata igno-

rans inducitur, ut malo nuntio repente feriatur, et quia oportuit

ipsam priorem loqui praesens loquitur, quia autem non

denda tam suavis
ri^onoita dolentis

est per-

ad irascentem, idcirco non

audit Geta, conversus ne ob illam loqui desinat.

1

cui MisERAB deest

'ei'.

809

sATis quae loquatur adhuc non audiente Geta loquitur, idcirco

nec audit
310
1

eam

servus nec videtur ab eo Sostrata.

vix sum compos animi aut 'vix'

tandem

aut

non,

ut Luci-

lius

(Marx 1128)

'carcer,

vix carcere dignus'. 2 Et compos animi

ADELPHOB
id

42
est

coinpetentis

aninii

vel

sani
1 fr.

animi, cui contrarium

esl

impos animi.
loqueretur;
alii

Sallustius (Hist.

136M.) 'neque animo nequt'

<[auribus> aut lingua satis competere', cum de amente Septimio

'compotem animi' compositum animi

liic

intellegunt.

811

QUAM iLLAM TOTAM FAMiLiAM

noD tam culpa

faniiliae

quam

scelus Aeschini ostenditur, propter quen)

omnes

cruciandi sunt.

312

iRAM HANc 'hanc' interdum pro qualitate, interdum pro quantitate accipimus
,

interdum pro utroque. ut Verg. Aen.

(

98) 'tuaque

animam hanc

e. d.'

et (Aen. 9.

481i 'hunc ego

te,

Euryale, aspicio?

sed nunc pro utroque 'hanc' dixit, ut Sallustius de scripto Celtiberi ait (Hist.

fr.

81 M.) 'hanc igitur redarguit Tarquitius'.

suppLici Hioraliter loquitur,

313

SATis iD MiHi

HABEAM

cum

quisquis irascitur, sibi videtur fortis

nam <^eV^ tamquam

est
sit,

fere

plu^

audet. 2

dum

illos ulciscar modo

flagitiis
q.'

verum

hanc esse vindicVergilius (Aen.

tam, quae ex recentissimis

10. 514) 'te,

properata

Turne,

s.

c.

n.

814

sENi

animam primum exstinguerem bene 'exstinguerem', quia

ignis est: Vergilius (Aen. 6. 730) 'igneus est ollis v. 2 et

Canima^
er c. 0. s.';

'primum' addit, quod ordinem

significat:

tunc

enim
1 fr.

adicitur,

cum multa subsecutura monstrantur,

ut (Sall. Hist.

44 M.)

'cui fracta prius

crura bracchiaque' etc. 3 Vindicta in

Aeschinum
31*

tota

prominens ostenditur etiam per aliena supplicia.

hic voluntas

VAH QuiBUS illum lacerarem modis

immodica

ostenditur

poenam pro merito

reposcentis; 3 et nota,
'illum'.

cum

'Sy-

rum' dixerit, addidisse de supercilio rursus

1

impulsorem causa poenae.

et
,

316

statuerem ut cerebro dispergat viam

464) 'ensemque

cerebrum
ut

(cf.

782)

et via dispergi potest; ideo videtur

ambiguum

apud Vergilium

(Aen.

4.

c.

s.

s.

q.

m.' aliter enim dicitur (Ecl.

6.40) 'spargite

humum
f.

foliis',

aliter

(Aen.4. 512) 'sparserat et

latices simulatos
1

A.'

suBLiMKN

ista
ipsi

poena

est.

818

adulescenti

eriperem oculos bene

2

'oculos',

amoris

inlices

adiutoresque
caecitatis,

flagitii.

posthac praecipitem darem gravior poena

non providere quo cadas.

:

819

CETEROS RUEREM 'luerom' activam vim habet

(Hist. 2
fr.

Sallustius in

secundo

101 M.)

'ictu

eorum, qui

in

flumen ruebant,

48
necabantur';

ruere autem
ipsi

est toto corpore niti ad

impellendum,

quod faciunt qui

praecipites
3.

alios prosternunt inde sues

ruere
bellicus

dicuntur: Vergilius (Ge.

e.
s.'

255) 'ipse ruit dentesque Sa75) 'hac rabiosa fugit canis,

et Horatius
sus.' 2

(Ep. 2. 2.

hac lutulenta ruit

fortis sibi

videtur, qui dolet et irascitur. 3

tunderem et prosternerem vide quam agerem prosequerer,

premerem,
(Aen.
4.

ut Vergilius (Aen. 5. 265) 'cursu palantis T. ag.' et

ia)

245) 'agit ventos'.

3 a id est nimia celeritate prosequitur et paene occupat praevenitque.

321

ego sum sostrata haec ideo inducuntur, ut veri simile

sit

supra non visam Sostratam, quando etiam nunc vix agnoscitur

ab irato.
2 te ipsam

<quaerito

te>

exspegto oppido oppor-

tune incerta
opportune'

distinctio,

utrum
;

'te

exspecto oppido' <<an 'oppido>>

sit

dicendum

3 an

et sine praescriptione temporis,

exspectare impatienter cupere sperare iuxta certum tempus?

nimium
est,

unde apparet ad

'te

exspecto', quia per se

non esse

iungendum
323

'oppido'.

QuiD FESTiNAs Mi GETA Probus personae assignat hoc Sostratao

Asper non vult ad omnia servum respondere, sed nutricem putat

hoc loqui;
824
et
1

'festinas'

autem perturbaris

et

commotus

es.

PRORSus apta

nofiiiaTa fesso et

anhelanti ob perturbationem
in lectione

contentum cursum. 2 animam recipe quod

gestu
in

ostendi
Geta,

minime

potuit,

id

ex verbis Sostratae
recipe'

ostenditur

nam

ideo dicitur

'animam

quod

ille

prae anhelitu

crebriora verba continuare non possit. 3 perimus

actum est iam

sit lata

bina verba iunguntur. 4 [perimus] actum est verba sunt desperationis,

nam

'actum

est'

dicitur in ea re, de

qua iam

sententia.

326

ELOQUERE OBSEGRo TE bone 'eloquero',

nam

conatur tantum,

quod
est

nec explicatur nec intellegitur; cui vitio contraria virtus

eloquentia. 2

lam

hic plus gestu

quam

dictu agitur, quia,

ut supra (ad 324) diximus, et lassus est qui nuntiat et integratur

dolor nuntii,
pertinet:

cum apud

illam loquitur, ad

quam maxime

calamitas
singultit.

quo dolore vox plerumque subtrahitur atque

3 Et simul dat iam signum perditarum rerum.

327

VAE miserae mihi interponitur mulieris

affectus

novo nuntio.

ADBLPHOE
;J2

44
'alienus':

ALiENus KST A No.sTRA FAMiLiA bene

Qetae enim

ipsi

iam dominus, Sostratae gener, Pamphilae maritus vocabatur.

327

AMARE

occEi'iT

ALiAM peius est 'amare occepit' quam 'amat';

dixit 'occepit'

nam
ut in

in eo

quod

augmenta mali metuenda sunt

principiis

quae auctum recipiunt non statim imminutio-

nem
328
1

spectant.
3 Et occF.piT

magnum

facinus dixit.
sic Huntiat, ut

AB LENONE ipsus ERiPUiT <<;PALAM>>

ultima

peiora sint; 2 et his argumentis vult probare, quod immodice

amavit Aeschinus
dens esse,

et

paene plus quam amavit virginem

nam

pudori qui non consulit, amat, quis autem magis potuit impu-

quam

qui post

honestum amorem

'ab lenone'

amet?

hoc enim signiflcat meretricem.

3 *Ergo non 'honestam' sed 'ab lenone', non 'per alium' sed nec 'emif aut 'abduxit' sed ob impatientiam valde amantis eripuit', neque id 'occulte', ut qui celaret factum, tamquam satisfacturus uxori videretur, sed 'palam'.
'ipsus',

329

SATIN

Hoc CERTUM EST magnis malis non statim creditur,

hoc ergo ex dolore dixit, quod stupet audiens, non quia non
habet fldem.
328 828

(=
2
flentis.

4 AB LENONfi ipsus ERiPuiT sic iiuntiat, ut ultima peiora sint 328. 1).

HI8CE

ocuLis

iSKoxio^iog

asseverantis. 3

ah

interiectio est

880

ME MisERAM QuiD lAM CREDAS mira

finiri

affcctio,

nam

lacrimae
fides

non sinunt

sensum. 2 quid credas aut cui credas

si

aut personae qualitate servatur,

gravis persona est cui cre-

ditur, aut ipsius rei qualitate, si ea res creditur, in

qua

fallere
in

cui

creditur
dixit

aul

non debet aut non potest; hic ergo mire

esse
et in

utroque

iam fldem nullam

transtulit

persona

et in re.
4.

quod etiam

Vergilius
fides',

breviusque dixit (Aen.

in

373)

'nusquam tuta
ipse
in

hoc est nec

re

nec

in persona; et hic

fides?'

Heautontimorumeno (252) 'pro luppiter, ubinam est 3 nostrumne aesohinum nostram vitam o. ikXEinriK&g om
(a)

nia, quia fletus impedit verba.

3 a deest autem 'hoc fecisse' vel tale quid.

381

sitae erant

'sitae'

positae;

nam situm

est,

quicquid in loco

suo positum non evertitur.

45
388
1

QUi SE iN 8UI GREMio posiTURUM i>uKRUM 'puerum' dixit sl

puer nasceretur, non

entis rettulit 'puerum',

quia divinabat, ad votuin ergo cupiet

non quia necesse erat marem nasci; 2

haec omnia
illius cui

magno

stupore dicuntur ad exaggerandam perfidiam

creditur et dolorem

eorum

qui crediderunt,

336

ERA LACRIMAS MITTE AO POTIUS QUOD AD HANG REM OPUS EST

h.
t.

hinc Vergilius (Aen. 12. 156) 'non lacrimis

a.

S. I.'; seutit

autem non lacrimis agendum,

PROSPICE
'porro'
in

ubi

consilio est opus. 2 porro

vel
in

reliquum,

deinde

futurum,

porro

enlm
336
1

ordinis et temporis

AU
illa

Mi

adverbium est, non coniunctio. HOMO SANUSNE Es hoc ex persona nutricis legendum
VIDETUR <I*
tibi

est:

enim dissimulandam rem putat. 2 mi pro meus.

TIBI
* * * *

337

AN HOC PROPERENDUM
1

*>
erit

340

TUA FAMA ET GNATAE viTA

illi

enim crimini

vitiatam

esse flliam,

vero etiam oberit. 3 in dubium in periculum.

2 Et utrum 'vitam' salutem dicit?

341
in

FATEATUE

vitiasse flliam et complexio est diTiXevQog

tollis

oratoria,

qua utrum concesseris, contrarium

sit,

cogiturque quod ex

ex altera parte
342

hoc est tacere.

')

[quapropter quoquo pacto]

congrue

et pro

persona et pro

muliere et in malis constantem esse demonstrat.

343

non faciam 'non faciam' munis oranibus,

tacuerit.

dixit pro 'non tacebo', quasi

tacere
quia

actionem aliquam habeat, sed moralis significatio est et comsicut

advocatum dicimus NON POTEST ESSE

male fecisse,

344

PEiORE

RES Loco
et

satis argutc poeta facit

inter

Getam

Sostratam sententias ex perturbatione nutare.

nihll timendi.

2 QUAM iN Quo NUNC siTA EST causa

346
Ei

2 Et 'indotatam'

modo pauperem

dicit.

tum quae secunda

Dos ERAT videlicot 'pro virgine dari nuptum'.

1

PRiMUM iNDOTATA EST

ratio sublecta est causae. 4 Et incerta

distinctio est;

etenlm 'erat' 'pro virgine dari nuptum'.

<C^i^

distinguiraus, bis

audiendum

346

NON POTEST iungemus 'dari nuptum'. <^2 PRo viRGiNE^ id est virgo, ut (Hec.

5) 'nunc plane estpro nova' id est nova. 3 *Nec virgo nec pro virgine potest nubere: nec virgo quia vitiata est, nec pro virgine quia diffamata est res.

')

Scholium pertinet ad verba sequentia: 'Ah, minime gentium, non faciam'.

ADKLPHOB
347
1

46
si

iNFiTiAs

iBiT

sj

negabit.

testis

est

mecum anulus
testes

<;nova>

locutio,

hoc est: pro

me

testis est.
:

3 *<^An 'testis est^ sed melius quod supra.

mecum' hoc -cC^est^

M.

sumus?

348

posTREMO QUANDO EGo coNsciA suM

vel

'quando' pro quoniam

quandoquidem.
1

349

NEQUE REM ULLAM hoc est intemuntium

pactum, donum
dixit,

aut

promissum;

et

bene totum exsecrative

filia

ut

alii

*)

facinore abhorreant. 3 illa

scilicet.

360

EXPERiAR apud iudices agam. 2 quid

istic

verbum

est aegre

consentientis, quasi qui dicat: quid istic resistam? 3 accedo ut

MELius DicAS hoc

dicere.

est:

ut consentiam

^)

veluti melius potens sis

quantum potes deest

'cito',

ut

sit:

quantum potes
frater inducitur.

cito abi.

861

atque heqioni apud Menandrum Sostratae

siMULO nomen patris puellae

2 HUius filiae suae scilicet.

362

est,

diminutivum a Simo

vel

a Simone, et nota
2.

nomen

in palliata fabula

Latine diminutivum.

siMULO FUiT suMMUR 'summus' an ad cognatum an ad ami'plurima salute

3 et nos coluit
'colit'.

cum refertur, an absolute, ut in Eunucho (271) Parmenonem summura suum irapertit Gnatho'?
MAXiME
raiserabilius
'coluit'

quara

si

diceret

Vergilius
et

(Aen. 9. 300) 'per caput h. i.,p. q.

ribus
et

p. a. s.'

colere autem
2. 16)

maio

minoribus convenit,

ut

(Verg. Aen.

'posthabita

coluisse Samo'.

863

Nos raonosyllabo

finit

expriraens vultuosara pronuntiationem.

ac seriae feminae blandimentum est
(a)

2 tu

mea canthara

tristis

'mea' magis

quam pronomen possessivum.

tale,

2 a deest enim 'cara' vel quid

faceret 'mea'.

quod additum pronomen

366

curre

raire dictura

aniculae 'curre'. 2 ut cum opus sit hoc

est:

cum

adesse coeperit partus. 3 ne in mora nobis siet

<;bona>

locutio.

')
-)

We3sn. post
Pro
'ut

'alii' supplevit <'a taii'>. fonspntiam' corrigendum esse suspioor 'consentio'. vid. adn. ad.

h.

I.

47

355

DrsPBRir gtesfphoxem Auorvr prLru.M hic ostenditur,

hoiTiines

quod severi

ac

recti

et

honesti tenaces vel ridiculi sint vel odio

affectu et quasi

habeantur,

quoquo accesserint; magno autem

addidit
'filium',

exclamans
'disperii'.

quasi

causam

redderet, cur dixerit

356

UNA puissE iN RAPTioNE cuM AESCHiNO oUovofiia in qua ostenditur quantum commovebitur Demea ipsa re comperta, cum ex parva rei suspicione tantum se afRciat; raptio autern adpersonam refertur, rapina ad rem, raptus ad stuprum, si proprie
,

volumus
357
sit
1

loqui.
'restat',

iD

MisERO RESTAT bene

tamquam iam summum

si

mali

Aeschinum esse corruptum. 3

2 Et 'misero mihi' quasi qui

illum pote.st non dubitat

velle et ideo 'potest' dicit.

nihil nesciat nihil

curante Micione.

358

Qui

Ancui

REi EST rectc

rei

de hoc enim supra dixit (94) 'non

fratrem videt
2

dare operam, ruri esse parcum ac sobrium?'

ETiAM EUM AD NEQUiTiAM ADDUCERE quasi invitum dixit non

359

nequitia autera proprie libidinosa inertia dicta est, quod nihil queat nullique rei apta sit. ib) 2 a ducimus enim etiam orantes, adducimus invitos. 2 6 *unde et nugae, quod nihil agant vel a non agendo. 1 UBi EGo iLLUM QUAERAM c. A. non 'issc' eum dicit sed 'abductum' esse, ut adhuc culpa non sit illius. 2 in ganeum 'ganeum'
'vocare' sed 'adducere' (a);

veteres tabernam meretricum dixerunt ano

eo quidem quod ipsa
sit

vfjg

yaiag^xovrioTiyfjq,
(a)

in

terra,

non ut cenacula superius.

2 a *unde et taberna quasi trabena a validioribus dicta trabibus, quibus superiora suspensa sunt.

360

persuasit ille impurus

difficilia,

suademus

facilia,

persuadeper-

mus
hic

2 et

suadere

facientis est,

persuadere
maiore

ficientis.

3 'Impurus' pro improbo ponitur apud Terentium. 4 Et

est Ctesiphonis, cui a
fra-

quoque excusata voluntas

improbo ingesta
sit

tre et

persuasione nequitia.
'ire' ot

361

SED EccuM SYRUM iRE viDEo

'ire'

abire et venire significat.

6.

2 ire video

pro venire, ut (Verg. Aen.

1.

392) 'nec vero Aea-

cidem

me sum

e.'

DBLPROE
82
1

48
ATQUfc:

HERCLK HIC

DE

aREQE ILLO EST figUia

vol

innrakrifiJlJtc.

2 DE GUEQK iLLO EST

ordo

bonoium

vel

malorum

dicitur et

gravium, ut equester ordo, senatorius ordo;

vel

grex

vel

bonorum
bonis

raalorum

et

levium est, ut Cicero

(Catil. 2. 23) 'in his

gregibus omnes aleatores,

868
1

omnes impuri impudicique

versantur'.
posi-

QUAEBiTARE instantcr quaerere. 2 carnifex pro ganeo

est.

tum
864

NON ostendam
1

id

me velle

scilicet 'scire ubi siet'.

865

Quo PACTO HABERET enarramus ordine hoc rccte, qula dixeMicio

(v.

rat

153) 'nisi

quicquid est volo scire atque

est'. 2

hominem

convenire,

si

apud forum
8. 3)

enarramus pro 'enarravimus',

N. T.'; 3 et oRDiNEbene,

ut (Verg. Aen.

'omnis

humo fumat

quia simpliciter fatetur; fallax autem et captiosa narratio est,

quando timemus
866
367

fateri.

NIHIL QUICQUAM VIDI LAETIU8

1

quartum

naQskiiOV.

HOMiNis STULTITIAM scilicet quia laetatur ignorans 'ubi Aeschisiet' (27).

nus

2 *coLLAUDAviT FiijuM plus est

et 'collaudavit'.

non solum non accusavit, sed

869

DisRUMPOR mire: his enim verbis commovetur 'collaudavit'

et vide av^rjoiv
illud

et 'egit gratias',

stomachi reservatam. 2 argen-

TUM enumeravit contra

est (63) 'cur tu his rebus

sump
'ilico'.

tum

suggeris'?
3 *Et non solum inquit 'annumeravit', sed quod peius est

371

iD

distributum sane est ex sententia 'distributum' in diversa

tributum, hoc est dispertitum per pulmentaria.

372

Huic mandes

si

quid recte curatum velis

tlQoavsia est

maioris

stomachi,
iudicat

quia

ille

dixit 'ex sententia distributum', id est, ut

Demea, non distributum

^sed^

dilapidatum;

sic alibi

(Ph. 287) 'columen familiae, bone custos, salve'.

878
re

hem demea 'hem'

interiectio est

commoti

et

quasi perculsi

subita et nova. 2 quid agitur blandientis est, non interro-

gantis, ut alibi (885) 'o noster, quid fit? quid agitur?'

374

NSQUEo MiRARi sATis

mira

sunt

illa,

quae vehementer prava

i^"^

sunt, et ideo 'mirari' pro horrere ac reprehendere est. 2

rati-

ONEM

idicoTtK&g

dixit

malam, cum

non

sit

ratio nisi bona. (a)

2 a Sed sic loquitur populus.

49
375
1

EST HERCLE iNEPTA lioc

iicl

senem. 2 NE DicAM DOLo nc mentiar,

hoc est quasi ex contrario dicere videar, sed ut sedulo dicam.

3 ATQUE

ABSURDA

incptum

est stultum
stultitia

tantum,

absurdum
rationem

quod
nans

et

stultum est et in ipsa

diversum

et quasi repug-

sibi;

sic ergo locutus est, ut videatur

ineptam
est.
alii

ad Aeschinum referre,
stultum
377
ut
1

absurdam
Siaorokri,

ad Micionem,

quem iam

fieri

<^non>

contrarium senectuti

CONGRUM iSTUM MAxiMUM

e

quia erant

non maximi;
quia est et

contrario

(Verg. Ge. 2. 99)

'argitisque minor',

maior,

nam

'istum'

quod

ait dsiKxiKoi' est;

videtur enim osten-

dere digito,

quem

dicat. 2

aqua

sinito ludere paulisper sic

(a)

ostenditur bene obsonasse, qui vivos attulit pisces.

2 a

nam non

ludit piscis nisi vivus.

379

PRius nolo superbe et pro auctoritate non dixit 'non oporsed

'nolo'. (a)

tet'

2 Et nihil ex
ait

mora

corruptelae accessurum

pisci

ex eo ostendit, quod

'ludere',

hoc est et vivere et non

laesum vivere; non enim

guidi pisces; ipse etiam
'exossabitur',

dixit 'natare',

quod possunt etiam

quid
sit

lan-

planum

fecit,

'purga' dicendo

exossa significat, non ut quidam putant 'exossabitur' comedetur. 3 mihi quidem non placet rursus hoc ad senem, et vide quam totum superbe et confidenter dixerit ob amicitiara omnium dominorum excepto uno Demea, quem tam de illis contemnit.
'purga' igitur
1

a subauditur autem -purgari eum'.

salsi

380

salsamenta hoc ad discipulum. 2 salsamenta aut

pisces aut lardum. 3

dia

salsamenta haec stephanio intotacomoequare Syrus quo-

opera danda est, ut stomachetur Demea, excepto quod se

ipse in fine

commutat: haec ergo causa

est,

que

illi

obicitur magnifice inferens se ut luxuriosum licentemque

fuerit.

servum, praesertim qui adolescentum paedagogus

382
1

utrum studione aut ordo

est 'utrumne' aut est TtagikKov

tertium aut vero per

aut 'utrum

hXsiijjiv accipitur,

quasi dicat 'utrum est?'

verum

est?'

quod qui

accipit, 'utrum' subdistinguat

et separet a sequentibus necesse est. 8. studione id sibi

si

habet
'ne'

sciens laedit fllium? 4 laudi putat quia decipit.

certe

2 UTRUM STUDIONE aut 'utrum' supervacuum est aut T|nfiai(; figura est pro 'utrurane'.

aut

KAKSTEN, Com. Don.

4*

ADELPHOB
888
1

50
si

PERDfDERiT
et

GNATUM

et

magno

afTectu

non

dixit 'Aeschi-

num'
884

mire non addidit, cuius gnatum. 2 vae misero mihi

iLLUM 'illum' dixit quasl quendam

hoc est quod supra dixit (137) 'aegre est, alienus non sum'.
viDERE

viDEOR lAM DiEM

tristem ac funestum.

886

NON QUOD ANTE PEDES MODO EST VIDERE hOC SUmpsit poeta dc
illo in

physicum pervulgato

ancillae dicto (Ennius, Iphig. 8 Ribb.

^)

'quod ante pedes est, non vident: caeli scrutantur plagas'.

387

SED ETiAM iLLA QUAE FUTURA suNT magis ridicula est assentatio,
si

quis

maxime

laudetur quibus

maxime

caret.

3S8

QuiD isTAEC lAM PENES vos PSALTRIA EST dicendo 'istaec' ostendit

iamdudum hac
1

se indignari.
catus'. 2

389

ELLAM iNTus ut (Andr. 855) 'ellum confidens

EST

an
et

DOMi

HABiTURUs
mulier,
(525);

propric
coit.

quia

haberi uxor

dicitur

haberi
Eunucho
si

cum
et

3 credo ut est dementia sic et in

et

nominativus

septimus casus potest esse:

aut quid
tale;

septimus,

subaudias 'praeditus'

sed

melius

nominativum accipimus casum.

390
1

inepta lenitas patris et facilitas prava 'lenitas' ad per'facilitas'

mittendum,

ad ignoscendum; 2 sic quidam, sed ego

refero, qui haec leniter patitur, faci-

lenitatem ad Micionem litatem ad Aeschinum,

cui haec per licentiam facilitas datur;

et

pravum
quod
391
1

autem

est

quod

ipsum

laedit facientem,

malum

alios

tantum.

fratris me quidem piget pudetque 'pudet' in his quae turfacit,

'piget'

piter

in his

quae cum damno ac malo.

refertur. 3

2 Et

pudere
iNTER

ad dodecus,
est,

det quod turpe

892

pigere ad dolorem piget quod dolet.

fieradioQ^oaaig
:

Pu-

NiMiUM

vos
supra

DEMEA

nunc enim

reddi-

tum
tendo

est

quod

(385 sqq.) debebatur, et praeterea repe-

'nimium'

confirmavit superius

dictum

et

t6

'KQSfiaiievov

solvit.

894

TU quantus<Cquantus>

id

est

quantuscumque. 4 nihil
'sapieus' sed 'sapientia',

Nisi SAPiENTiA Es iLLE

soMNiuM uec tu

nec

ille

'somniculosus', sed 'somnium': vneg^oXri.

NmiL

Nisi SAPiENTiA ridicule prius

additum

'nihil'

quam

quic-

quam
irrisio.

laudis

nomine; deinde

si

'sapiens' dixisset,

non tanta esset

3 Sed uTTeppoXn: stultus es.

51

395

siNEREs

VERO

iLLUM

TUUM ab argumento fabulae

(cf.

106)

repetit 'sineres' nunc, 2 et ftpmvixwg interrogat.

396

Hoc

est

integris, ut ne

unum quidem diem minus

sit filius:

a sex
et

mensibus sciat, quid coepturus

ralis asseveratio.
1 TOTis

nimis comica

mo-

SBX MENSiBUS

'totis'

quasi longi

sint.

397

2 <<coEPERiT>>
olfecisset, qui

non

'olfecerit', 3 et

totum

ridicule;

nam

quid

nondum quicquam

scire coepisset cuiusque nari-

bus

nihil

obiectum fuisset?
nos
odoratu

nam

ideo

nares

dictae a

nari-

tate,
oculi

quia

doceant praesto et prope esse, quod

adhuc non vident.

1 QUAM ILLE QuicQUAM coEPERiT multum dixit et 'a n t e ses' et 'olfecissem' et 'prius quam coeperit'. s e

m e n-

398

viGiLANTiAM TUAM Tu MiHi NARRAS

2 sic siET

id est dicit

quam maxime

scio.

MODO UT NUNc EST non

et ridebis

qui, ergo respice

ad argumentum (138 sqq.)

399

haec optantem Demeam.

UT QuisQUE suuM vuLT

ESSE iTA EST hae suut sententiae et

semper hyperbolicae
QuiD EUM
futurae
'sed

et pro personis ridiculae,

Plautus in Milite

glorioso (68) 'nimia est miseria, nimis

pulchrum esse hominem'.

400

viDiSTiN HODiE

'quid

eum ?'

initium interroga-

tionis

de persona alicuius, sic in Heautontimorumeno

(950)

Syrum

Quid eum?' 2 tuumne filium hoc

est,

clare.

tuumne filium moris

ut

qui

cogitat quid respondeat,

interrogatione remoretur.
401
1

ABiGAM HiNo Rus ut pocudem

'mittam',

dixit 'abigam',
^).

non ut homi'equarum

nem
.

abigam hoc lentius

dicti:

et 'abigam' dixit,

unde abactores
greges istum

Cicero

in

Verrinis

(1.28)

abigendos curasse'.

iam dudum aliquid ruri

hoc
'illic

clare.

aliquid ruri agere arbitror hoc plus est

quam

esse':

vult

enim cum laude

esse

eius loqui, ut supra (95) 'rei

'agere' pro-

dare operam,
prie dixit,

parcum ac sobrium; 6 et nam ab agendo ager dictus est, quod

ruri

in eo

multa

agenda sunt.
402

quem egomet produxi mutata praepositione non

'produxi' dixit, id est porro duxi.

'deduxi' sed

')

Hoc scholiam de pronuntialione Donatus habuit post

3,

iunctaque fuerunt

et 2.

ADKLPHOK
lo:i

52
(cf.

METUi NE HAERBRET Hfc et haec

vat Ctesiplionom
ita

401.1) tran.slatio ut suble-

Aeschino

invidiosa est;

nam

haeret avis

non animo nec voluntate, sed visco decipientis aucupis.

404

guiD AUTEM 'quid' quare vel ob

1.518)
'quid
veniant',
cui

quam causam.

Vergilius (Aen.
'id

contrarium est idem significans

[quod] te oro' (Andr. 556).

405

1
cis.se

NiHiL

RETicuiT

mirum enim minorem

fratrem non peper-

maiori nec reticuisse quidquid erat opus.

coEPiT CLAMARE ri^iKag totum
,

407

ct 'coepit

clamarc' et quod

sequitur.

404

ADORTUS EST lURGio

ex
insidiis
id

aggrcdimur
proximo,

de longinquo, adoriest quasi ad

mur
405

et

ex

nam adoriri

aliquem oriri,

est exsurgere.

2 DE PSALTRiA iSTAC hic

riter,

miro senem imitatus est et memo-

quia

ille

dixerat (388) 'quid? istaec iam penes vos psal-

tria est?'

400

iNTERVENiT HOMo DE iMPROviso

interveniro
quam
(a)

est in

medio

negotio quasi ex insidiis supervenire et opprimere in ipso actu

eos, qui

rem celatam
rei,

vellent, 2 Et vide,

oratorie narret
fides
fit.

gestionem
407
2

quae

numquam

facta sit; his

enim

AESCHINE HAECINE FLAGITIA FACERE TE

vido pOndUS in

nomine Aeschini.
2 a a persona accusatio.

408

HAEC TE ADMiTTERE
2

av^r^aig,

nam

plus est 'admittero'

est

quam

'facere'.

haec te admittere indigna pronum

de
eo,

haec statim

credere

Demeam

quem

et superius (94) laudaverit 'non

fratrem videt rei dare operam, ruri esse parcum ac sobrium?',

unde mira poetae arte

409

et initia et

media

et

postrema

sibi con-

gruunt atque respondent.

LACRiMOR prae gaudio immodorata

laetitia et

maxime

paren-

tum lacrimas habet, 'lacrimor' maerorem

410
oratoria
dsivoirjg
est.

recte ergo
significat.

additum

'gaudio', quia

solum

NON TU HOC ARGENTUM PERDIS SED VITAM TUAM haec figura

dicitur,

etenim ostenditur non esse mediocre

quod factum
411

Hui quasi admiretur

1

ipse,

quae narrat.

412

SYRE praeceptorum plenus est istorum ille vide

Demeam

53

non desinere culpam Aeschini

trario

in

Micionem conferre, cum

con

praeceptorum suorum vult esse quod sapit Ctesipho. 2 Et ISTOKUM quae dicis scilicet (410) 'non tu hoc argentum perdis'
etc.

3 PHi interiectio est mirantis,

413

DOMI HABUIT UNDE DISCERET

'fit',

id est te.

2 FIT SEDULO t;0^<xc

id est instanter,

dictum est

et

sedulo sine dolo,

quia

neglegentes dolosi dicuntur.

415

INSPICERE

TAMQUAM

IN

SPECULUM VITAS HOMINUM lUBEO Vidcnvitas

dicit

dum, an recte 'speculum' induxerit, cum alienas

inspiciendas esse; nisi forte hoc ad

causam admovendi

speculi,

non ad effectum referemus,

datio est vultus,

nam causa

inspiciendi speculi emen-

418

effectus formae per imaginem resultatio. Hoc LAUDi EST et Hoc viTio DATUR nou philosophice sed
,

civiliter

monet,

(a)

ergo

ut idioticus et comicus pater, non

ut sapiens et praeceptor.

417

enim dixit 'hoc bonum est' sed 'hoc laudi est', nec malum est' sed 'hoc vitio datur'. 1 CALLiDE callidus dictus est etiam qui exercet dolos. 2 Callidus dicitur, qui callum sibi usu artis induxerit ').
1

a *non

'hoc

418

3 isTAEc RES EST

non quam rem

est.

gerit Micio,

(a)

et significat:

hoc verum

est,

hoc utile

3 a non enim utilem agit.

419

PORRo AUTEM propo delinitus erat Demea contra institutum

artificiose

argumenti,

igitur

poeta subiecit ex persona

servi,

unde illum ad araaritudinem provocet. 2 Et porro

at,

autem,

vero
NAM

et

huiusmodi principia sunt narrationum, quibus su-

periora sequentibus conectuntur.

422

iD NOBis

TAM FLAGiTiuM EST non

dixit 'peccatum'

irri-

dens senem, sed 'flagitium'.

2 Et quid est -flagitium'? corrumpi pisces vel
talia.

428

QUOD QUEO quod possum, sed

illudentem
de sua
arte
fecisset

sic

maluit dicere,
et

ut,

<::^cum>>

Syrum,

hac re ostenderet

nihil ab illo dici serio; 'quod queo'

sumpsit;

sic

et

infra (427)
et

enim a coquendo nagofioiov 'sedulo moneo, quae possum pro

refertur
in

mea sapientia',
coqui
filius

Ciceronis dictum
'tu

eum, qui

secum causas agebat

1.

quoque aderas huic cau-

')

De

his scholiis vide adn. ad h.

ADELPHOE
sae':

54

nam apud

veteres

coquus

non per C litteram,

se"l

por

Q
424

scribebatur.

AD EUNDEM isTUM PRAECiPio MODUM arguta Imitatio ad

deri-

dendum Demeam omnium, quae

425
1

ille

serio supra (412) dixerat.

Hoc SALSUM EST Hoc ADUSTUM hoc coniuncte et contexte

quia

dicitur,

non vicissim Syro

assentatur senex.

lautum

lav<a>>tum.
427

PRO MEA SAPiENTiA

8ia6voriyi(bg

'sapientia' dixit, quia condi-

menta gustu
429
INSPICERE

et sapore

temperant coqui.
Ct hic

lUBEO

ET MONEO QUID FACTO OPUS SIET

'spe-

culum' non ad imaginem vultus, sed ad contuitum contrapositae

rei

rettulit.
1

430

Nos QUAE FACiMus non 'coqui' sed 'Micio Aeschinus et fami3 SENTio

lia'.

cum

dilatione et vultuose

dicendum

'sentio'.

2 *An 'nos' pro melius.

domini

posuit? an 'nos' pro

ego?

ct

hoc

431

VERUM QuiD FAciAS

scilicet. 2

'quid facias' pro

quid faciat unus quis-

que

ut homo est ita morem geras utrum servis aptum

proverbium an amicis, ut (An. 68) 'obsequium amicos, veritas

odium
482

parit'?^) 3 Et haec sententia

est.

modo

velut querela demissa

voce proferenda

mentem vobis meliorem dari

dit agresti veritate;

TiQog tb

'<<^numquid>

vis'

respon-

nam respondendum

erat 'recte' aut 'valeas',

sed

hic,

ne

vel

abiens blandus esset, pro salutationibus ipsis

et

amara supponit;
relinqueie,

memento hunc etiam eundem

insalutatuni

qui

adveniens paulo ante

(81) nec salutaverii nec

resalutaverit
liore posuit,

fratrem; 'meliorem'

autem pro bona ac

h.

tolerabi-

non enim bonam

3.

credit,

ut meliorem optet, sic et

e.

Vergilius (Ge.

513)

'di

meliora piis

i."

433

Tu rus hinc abis qui consuetudinis

memor

est,

animad-

vertit has interrogationes

non inquirendi causa

poni, sed

admo-

nitionis loco esse

apud eos, quos velimus abscedere,

sic igitur

interrogat, ut hortetur, et sic pronuntiat, ut et fiat et amplietur,

quod

facit.
1 Tu Rus HiNC abis vult Syrus nosse, an eat. 2 nam quid tu Hic agas addidit hortatum, ut quam primum abeat.

')

Vide adn. ad hoc scholium.

55
435
is

QUANDo
propter
8st

is

QUAM OB REM nova

locutio
'in

'is

quam

ob reni' pro:

quem,
mihi'.

sic et alibi (49)

eo

me

oblecto,

solum

id

carum

436

iLLUM cuRo UNUM

cum

exceptione

'unum',

et

tamen

sic

loquitur, ut appareat

non posse illum

sibi

imperare oblivionem

Aeschini,

nam

idcirco addidit 'quando ita vult frater, de istoc

ipse viderit'. 2

<^quando ita vult frater de

et

istoc ipse vide-

Rit> amare coeperat propemodum reposcere

488

ideo tenet,

nam

(131)

'ambos curare

illum est

quem

dedisti'.

sed

quis
est,

illig

est

quem video procul estne hegio inventa

causa

cur non abeat

Demea

propter reliquam fabulae par-

tem, et
dubitat

simuK^ut^ aliud
esse

quod indignetur inveniat; bene autem

familiarem civem ut

multum absens

a conspectu

civium.
441
1

NE illius modi magna nobis civium penuria est

modi' cuiusmodi Hegio
est. ia)

'ne'

valde;

'illius

2 Et

magna

oUovo^ia. senex

laudatur, ut postulationi eius statim adsit fides.

1

id

est qualis.

443

haud

cito

mali

quid ortum ex hoc sit publice utrum hoc

optantis est, ne moriatur, an testimonium vitae hominis

num-

quam
444
bonos,

obfuturi rei publicae?

id est

UBi etiam huius generis <<reliquias>>

(a)

paucos ac raros

ideo et 'restare' dixit.

nam reliquias
peccantibus

pro

relictis

paucisque dicunt.

445
et

vivere etiam nunc libet ex hac deiectatione ostenditur

Demea
huius

quam

sit

amarus ac saevus

et

quam

facile

in-cusationi

tamquam

gravi testimonio crediturus sit et

quantum

doliturus sit pro Aeschino, qui distat a talibus viris.

4.

447

PRO di immortales pacinus indignum geta haec scaena fidem

amici erga defunctum, maturitatem senilis orationis et accusa-

tionem

eius,

quem

laedere nolit ipse accusator, continet.

2.

paci-

Nus indignum recte, indignum facinus iam narravit Geta: non enim apud spectatores iterum fuerunt dicenda, quae dicta sunt;
illud

sane admirandum eiusmodi Hegionis verba induci, qualia

ADELPHOE
esse

56
debuerunt tantum praelaudati
viri

et

ciusdem Hegionis

amici Demeae.
44S 449

QuiD NARRAS mirantis est, non interrogantis.

1

AEscHiNE roL HAUD PATERNUM

inira maturitas,

in

qua

nescias,

utrum magis

iniuria facta orbae virgini an

Aeschinum

peccasse plus doleat, servatur enim in Hegione, quod et bonus

vir sit et

amicus. 2 tam illiberale factum hoc est non odisse

cui succenseas, laudare

homines, factum reprehendere.

sed sic dicitur in re magna, ut
ruinas
a.
s.
s.'

460

Et dedisti

pro

'fecisti';
ille

(Verg. Aen. 12. 453) 'dabit

1

HAUD PATEENUM isTUC

DEDisTi deest 'facinus'.

sic

461

DE PSALTRiA HAc AUDiviT

orrat

Demea,

ut intellegatur,

quantum debeat
460
est.

irasci in

his,

quae inopinata audiet.

'videlicet'

3 viDELicET DE psALTRiA

HAc AUDiviT
licet,

confirmativum
scire licet

Ut videlicet videre
c e t ire licet.

sic et

scilicet

et

i 1 i

452

is

NiHiL

PENDiT abuudat
is

'is',

ut

in

Heautontimorumeno

(220)

'perii!

mihi,

ubi

adbibit

plus paulo, sua quae narrat

facinora!'

Aut

'is'

pro ipse, subiunctivum pronomen

<Cpro^ minus

458

quam finito. UTiNAM Hic PROPE ADESSET quasi non

(93)
'in

sibi crediderit dicenti

ore est
Nisi

omni

populo.'
significat.

454

aequum est subavkXrjfirifiv intellectum. 5 haud sic auferent id est: leviter abibuntvel subtrahent culpam. 6. haud sic AUFERENT civiUs ct matura comminatio; et est 'sic' dny.rcy.ov gestum continens levissimae et parvae significationis.
2

Et

si

non

4 quae illos

auditur <<'facere'> a superiore per

*HAUD

sic

AUFERENT quomodo accipimus 'haud

:

sic

auferent'?

auferent? an nisi correxerint culpam, non silentio transituros ipsos id ipsum quod factum est? 3 sic beiKtik6v est.

an factum

suum

456

iN TE SPES OMNis HEC4I0 ut narratio

non fuerat necessaria,

ita

preces interponendae sunt.

456

Tu Es PATRONus Tu ES PARENs 'patronus' aut temporale

est defensoris aut certe appellatio, per

nomen
quod

quam
et

ostenditur,

illi

cultus

et

ob.sequium
veri 2

debeatur;

est

enim nomen ad
aequali loco
poeta,
vigilanter

aliquid; 'parens'

autem

amoris nomen est

Et
vide,

continet

interpretationem.

quam

57

cum

simpliciter

matronam de absente Hegione loquentem

indu-

ceret 'coluit nos' (352) dixit,

cum

servus et supplex apud prae-

sentem
457
iLLE

loquitur,
TiBi

'tu

es patronus' inquit.

MORiENS Nos coMMENDAviT SENEX servus

indicium dicendo
et urgentia,

magnum

addidit
riens

veritatis

'moriens';

nemo enim moultima indicia

non vera loquitur

unde

in iure

certiora sunt, sic et alibi (Andr. 227) 'hanc mihi in

manum
nam

dat,

mors continuo ipsam

458
1
si

occupat'.

DESERis

TU PERiMus proprio quasi patrono,

socius

deficit, parens prodit, patronus deserit,

1 fr.

sic Sallustius (Hist.

22 M.) 'post defectionem sociorum

et Latii' (a) et (Ter. Ad. 662)

'prodidisti et te et illam
fuit';

miseram

et

gnatum, quod quidem

in te

Plautus (Curc. 548) 'qui libertos habent, eos deserunt'; hinc et

milites, qui defensores patriae debent esse,

desertores
si

dicun-

tur

^).

Haec omnia magnam vim habent,

considerentur, ad
a et (Verg. Aen.
1.

per singulas partes

orationis
1

commovendum

precibus Hegionem.

251) 'anius ob iram prodimur'.

iusto.

456
458
3 Et
trarie,

3 Et Tu Es
si

PATRONUS ab honesto; tu es parens a

DESERis Tu PERiMus ct huic

maxime
cf.

rei

respondet concf.

quae illum maxime coramovit, ut(Verg. Aen. 7.452,

situ'

440)
alii

'en

ego victa

et ut (Aen. 9. 392,

866) 'pulsus ego?'

TiQog t6

'perimus'

tc5

evcpri^iG^a

responsum putant.
ARBiTROR houesta locutio
pietatis
est:
,

459

NEQUE ME SATis
quicquid
esse;

piE possE
fecerit

quao

signiflcat:

pro
hic

debito,

illius

merito

parum
est, ut

sensus autem

neque faciam quod nefas

vos deseram, nec hoc ipsum quod facio, satis pium est
'satis',

pro tanta necessitudine. 3 Et bene addidit

etsi pie,

ut <<sit>>:

non tamen

satis.
'facere'.

1 sATis piE

possE deest

460

SALVERE HEGiONEM PLURiMUM lUBEo ideo praevidit Demea, non

praevisus est, quia oportuit illum audire, quae loqueretur Hegio,
et

ex

illius

iam verbis
(a)

in

indignationem moveri; 'iubeo' autem

(II. 1.

volo signiflcat,
Ss
fis

et est

Homericum
id

134;

cf. 3.

258)

'Kiksai

Tidvr

aTCodovvcxi 'fs9sXoiA,rjv

yuQ SKXoaQa Gvvsvviaisva.lf

a *ab 60 quod sequitur nisi quod voluerimus.

quod praecedit; non iubemus enim

Cf.

Wessn.

in var. lect.

ADFLPnOE
t<>2

58
in

MAioR FiLius Tuus AESCHiNus artificiosissiraa postulatio,

qua statim,

<^nc> Demea

diceret nihil ad se hanc querelam

pertinere, quippe qui

Ctesiphonem curare debeat, infertur causa,

'filius',

cur

non dissimulet pater, quia

si

quia 'maior' est, quia

caritatis, quia fratris

'Aeschinus',

quid

est
et

in ipso

nomine

adoptivus,

quia
fecit.

bonus

liberalis

et contra

haec quibus

lau-

datus est
463 464

NEQUE BONi quasi

id

quod est

vel id

quod esse debet.

NEQUE LiBERALis FUNCTUS EST OFFiGiuM viRi quacrendum, inter

bonum
nocet,

et

liberalem

quid intersit: an

liberalis qui etiam prodest? an

bonus bonus

est qui

non

est qui non

peccat in facto, liberalis qui nec in verbo quidem?

466

<Caequalem> aequaevum, o^r]XiY.a. 2 quidni plus est 'quidni?' quam 'noverara', nam quasi corripit dubitantem dicendo 'quidni?'
1

ut subaudiatur 'noverim'. 3 filiam eius virginem

<^vitiavit>

vide

quantum valeat <^in>

interiectio

iniuria

vel dignitas personarum:

non contentus facinore personas ante credidit ponendas.

467

HEM

nunc

irati est et irati

vehementer, quippe qui

aliud vitium audiebat praeter crimina, quae sciebat.

468

QuoD EST GRAvissiMUM quia

illud grave. 3

amplius

id est

maius.
est,

2 *AN quicquam est etiam amplius 'amplius' quantitatis nam ideo 'nondum etiam audisti, quod est gravissimum'.

470

PERSUASIT NOX AMOR VINUM ADVLESCENTIA PlaUtUS in BaCChifieri

dibus (87) 'quid hoc illecebrosius

hoRiini

potest, nox

muliervinum,

adulescentulo?'

2 Et haec

omnia ab impulsionis parte

471

et 'persuasit' dixit, nam impulsio dicitur, ut ipse (An. 266) 'dum in dubio est animus, paulo momento huc vel illuc impellitur'. 1 HUMANUM EST nihil iam de ea sumptum consuetudine est,

dicuntur,

non a ratiocinationis, ideo

instans persuasio

quod non humanura,

et

hoc dicere solemus, ubi peccatum

qui-

dem non negamus,

470
3 PERSUASIT

sed tolerabile esse dicimus.

aGvvSitOig infe-

NOX AMOR VINUM ADULESCENTIA haCC

runtur, ut multa videantur. 5

Proximum

huic

et

simile est in

Hecyra

(138)

'cum virgine una adulescens

|ut] cubuerit plus potus,

se abstinere ut potuerit? non veri simile dicis nec

tror',

verum

arbi-

Vergilius (Ge. 2. 455) 'Bacchus ut ad 4 viNUM plus dixit 'vinum'

culpam causas

dedit'.

quam

si

'vinoientia' diceret, ut (394)

'tu nihil nisi

sapientia es,

ille

somnium'.

59
471
2 UBi sciT
ture t
^)

FACTUM
(a)

id est:

intelligit, sentit,

quia t supia fu-

peccaverit.

2 o, *et quia qui impulsione peccat, non peccat ratiocinatione. 3 Et hic locus illi rei occurrit: cur ergo tacuisti?

472

ORANs OBSECRANs orare est placidos petere, obsecrare

;

iratos rogare

unde plus

facit 'obsecrans'

quam

'orans', plus vero

'orans'

quam

'rogans', Cicero (divin. in Caec. 3) 'rogare et orare'.

:

2 VENiT ipsE ULTRO LACRiMANs mirc

'ad

matrem

venit ultro', ne

quid leniter aut mollius mulier tulisse ac prope pactionem iniisse

videretur.

474

IGNOTUM EST TACITUM EST CREDITUM EST

honestius impersonaliter

0i.Gvv8iT(oq

Ut SOlet per
(a)

avvTOfiiav sic loquitur, ut (Ph. 103) 'imus

venimus videmus';

et

quam

'ignovimus, tacuimus, cre-

didimus'. 3 virgo ex eo compressu gravida

<^facta>

est hoc

addidit, ne ex viliore usu et inhonesta patientia virginis ad con-

ceptum
1

libido pervenerit;

(a)

idcirco et a vitio virginis

tempus

ostendit, ut

cum

facto ratio conveniret.

a *'ignotum est' autem, quod ultro venerat et lacrimans; 'tacitum est' quod orabat et obsecrabat; 'creditum est', quod fidem dabat et iurabat. 3 a *et praeterea quia et hoc dici potuit: ille quidem vitiavit virginem, sed quid si ex alio concepit postea, quae iam gravida facta est?

476

Et

'bonus

vir'

eiQcovsla

quidem

est,

sed ab eo posita, qui

indignetur virum

bonum

esse debuisse qui non sit; ut supra (468)

viri'
;

'neque boni neque liberalis functus est officium

4 et simul

considera, quo nomine Aeschinum vocet, virum appellans scilicet, qui vult eius certa esse promissa et qui illum iam pridem
videri
,

maritum

velit; 5 'nobis'

autem ex abundanti tw
quos iuratum

axTiKiGfxat

ad indignationem relatum
ad invidiam
1 iLLE
'si

est. 6 si dis

placet bene interpositum

est.

dis placet', scilicet per

BONus viR eipiuveia indignantis in loco addita est verbis ardentibus, 2 ille BONUa vir nobis psaltriam si dis placet consic enim clusio accusationis. 7 psaltriam nobis tlu ibiiuTiainLjj
;

dicimus, et est consuetudinis pervulgatae.

477

illam deserit hoc est

cui

<C6>

contrario

dum

vivat ob-

strictus est. 2 Et deserit virginem scilicet.

478

FRO certon tu istaec dicis hoc ideo non

dicit,

quia fidem

non habeat narranti, sed quia mira sunt

Vide adnot. ad
h.

scelera. 2

matee

vir-

')

I.

ADFLPHOE

60
'in

aiNis iN MEDio EST terribiliter satis

inedio

est',

quasi retineri
(a)

non possit nec cohiberi,

sublatis superciliis

quin rem prodat

publice,

3 hoc ergo

2 a et praeterea cuni
Koi
ciTcxvov, sicut in

dicendum est 'in medio est'. (a) argumentorum genera duo

sint, evrexvov

rebus manifestis uxexvuj utitur. 3 a

nam

len-

tius erat, si diceret 'praesto est'.

470

iPSA viRGo scilicet quae in

est;

Aeschinum reum

et testis et

crimen

et ideo addidit 'res ipsa',

hoc est pondus uteri exactis ad

pariendum mensibus.
480
1

PRAETEREA UT CAPTUS EST sERvoRUM ad hacc intcllegamus

dici

non inertem Socratem, aliter non inertem servum; aliter non malum Scipionem, aliter servum non malum esse, 2 ut captus est quantum capit animus
aliter

servilis,

tantum 'non malus neque

Simulante
9Ribb.')

irers'

Geta.

4 ut captus

est servorum non malus id est ut se habet condicio servorum,

Afranius in
facillime

(cf.

'uti

servorum captus
^).

est,

domo atque

nostra familia provenditur'

6 non malus

hoc est

fidelis.
:

quemadmodum saepe aucupium in 3 a An 'ut captus est' servis habendis bonum evenit, ut in captu avium vel piscium vel
ferarum plurimum fortuna dominatur?

bonum

et hoc ideo, quia servum evenire non ratio est aut natura, sed casus est utpote in re rarissima; ut sit 'ut captus est servorum' ut eventus est in servis. 5 Ego 'captus' sortem intellego.

481
et

NEQUE iNERS
non ergo

et

Ertem habens. 2 Oratone futurum testem

id

indicem laudat, sed ne

improbe facere videatur, parcius

id facit,
ficit

dixit 'bonus et sollers', sed

;

quod

in servo suf-

'non malus neque iners'

est, ne,

3 et proferendi Getae haec

in

maxime

causa

quod permittere videatur

servo pauperis, atro-

cius fiat; 4 et simul ut haec xQo9QdTtsvaig

non contristet Getam,

quem
5

prius

laudat dicturus 'hunc abduce, vinci, quaere rem'.

ALiT

iLLAS

soLUS duas hic res docet: et unde vivant, quod

est, et

testimonium pudicitiae

gravem testem posse esseGetam.

6 soLus incerta distinctio est 'solus', sed melius est 'solus

omnem

familiam sustentat'.
482
1

<CsusTENTAT> hoc verbo

monstratur
in

tenuis victus ostenditur, quod bene

frugi esse

feminis. 2

hunc abduce

vinci

quaere

')

Sic

omnes

codices,

cf.

Wessn.

in v.

1.

61

REM non multum permittit utpote de alieno servo; adeo Gcta

plus de se largietur; ipse

tamen

tria posuit aowdszcog, ut

multa

hunc abduce ut (Verg. Aen. l). 463) 'tu, Voluse, armari Volscorum edice maniplis'; nam postea E littera huiusmodi verbis ablata. 4 hunc abduce vinci <;quaere rem> ^)
videretur dicere. 3

bono ordine:
'vinci',

et 'abduce' illuc, ubi

nemo

possit intercedere, et
')

ne solutus <;sit>>,

<:^et 'quaere'>>,

ut sciat,

si

verum
tor-

servus accuset. 5 quaere rem latenter praeter vincula etiam

raenta significavit
significat,
,

nam, hoc 'quaere rem'

pete rei veritatera

483

immo hercle extorque

largitur. 2

(a)

et

bene ipse de se plus apertiusdixit:

que

sxtorque multum
3 *Et

non

'torque' sed 'extor-

que'.
1

firexvot; TriaxK;.

torquemus hominem, extorqueet perturbatus

si

mus
485
1

veritatem.
dicit

PUDET aversus hoc

Demea. 2 Maioris
et proprie

erit

ponderis 'pudet' dictum,

'rae'

nec addas nec subaudias.

486

DiFFEROR DOLORiBus divellor, discrucior, dilaceror,

hoc genus
duntur et
487
1

querelae
ei

convenit parturienti et cui viscera disten-

quae inexpertum dolorem nunc primum sentiat.

lUNo LuciNA PER OPEM boua procuratio poetae, ut et vox

parturientis pro testimonio succedat ad

et nota

inflammandumDemeam;
et

puellarum, quae
aut

in

comoediis honestae sunt

ex amore

ducuntur,

nullam

in

scaena esse aut rarissimam vocem.

2 PER OPEM partui, serva me obsecro parturientem; duas enira

res poscit haec precatio: et nascentis et parturientis salutera.

488
,

NUMNAM
est. (a)

iLLA QUAEso

PARTURiT

'illa'

sciUcct, de qua

sermo

a quid enim opus fuerat

nomine?
facere. 2 Et

489

iLLAEC FiDEM NUNc VESTRAM haoc oratoria nXdaig est: non

enim vere rogat, sed hoc videtur

in raalis positos cura ploratu

implorare

est

aliquem rogare.
artificiose,

490

QuoD vos vis coGiT

citer

iD

voLUNTATE

ne totura suppli-

agendo

diflBdere

causae videatur,

'vis' igitur 'legura' intelle-

gitur.

491

deos quaeso ut vobis decet hoc est; non voluntate advervide adn. ad h.

^)

Ego supplevi; ceterum

1.

ADBLPHOE
sarium
foie. 2

62
ut vobis dkcet
'ut
Ttn^tutviziy.cbg

dixil,

non

'ut puellae
vfilv

utile est',

sed

vobis decet'. 3 vobis decet Graece dixit:

nQBnei. (a)

3 a et deest 'facere',

492

siN

ALiTER ANiMus EST officium amici exsequitur in redsit.

denda causa, cur adversarius futurus

'ego,

2 ego

demea

iv i]9si

Demea'.

498

suMMA

VI

defendam hanc non

dixit id

quod

est 'vos ulcis-

car' .sed 'hanc

et

defendam'; 3 quasi iure

et officio

suo locutus est

exaggeravit culpam Aeschini, qui videbatur in uno et eodem

facinore vivos mortuosque laesisse.

2 atque illum mortuum idonea causa adversus vivos faciendo pro mortuo scilicet.

494

coGNATus MiHi erat causa exposita iam

agit

Hegio de per-

sona sua utrum recte faciat, et

sit

ostendit, dicit

quam personam deinde acturus <Cenim>>, cum amicitiarum duo genera sint,
id est

unum
sibi

necessarium,

propinquitas sanguinis, alterum vo-

luntarium, quo nobis etiam alienissimi coniunguntur, Micionem

ac

Demeam
et

et

vivos et voluntarios tantum amicos esse,

et

Simulum vero

mortuum

non solum amicum voluntate

illi

sed etiam necessitudine fuisse coniunctum, in qua re et

deerit et his purgatur. 2 Et 'cognatus

non

mihi

erat' vultu adiuvat,

quia non a coniunctione inceptiva sumpsit exordium.

citiae

3 cognatus mihi erat officia multa contra Demeae ac Micionis.

inavaqioQcc,

unum

officium ami-

490

paupertatem una pertulimus

ita

2 et quia

magis

coniungit
497
1
^)

malorum consortium quam bonorum.

faciam experiar
sic dicit,

ne dicat 'vindicabo', quod

2 et ne
^)

vult magis signiflcatum esse

tur 'nihil poteris',

quam dictum,

ei

dicere-

quod ad incipiendum

sufficit dixit 'experiar'.

:

498

animam relinquam modesta comminatio

sit

prius quid sibi pos-

evenire dixit,
1

quam

quid passurus

sit

Aeschinus.

499

fratrem

conveniam hegio

vultuose
in

pronuntiandum

hoc

quod addidit 'Hegio', quasi dicat: res

stituta,

non mea. 2 quid mihi respondes

manu fratris est conrespondere proprie

')

Terentius:

'nilar'.
re'.

-)

Codd. 'Et

correxi

'el

ne'.

68
dicitur,

cui lis intenditur,

spondere enim

propric est priorem

loqui,

(a)

respondere

posteriore loco dicere.

5.

2 a quasi 'spondeo' id ost verba fundere, ut (Verg. Aen. fundetque has ore querelas'.

842)

500

SED DEMEA Hoc TU

minationis.

FACiTO i7ii9sQdTtv6tg supra hobitae com-

502

QUAM vos FAciLLiME

AGiTis ut (Euu. 261) 'facilc victum

q.'

2 Et vide, 503

quam

oratorie laudes sumpserit

argumenta suadendi.
dixit 'aequo animo',

AEQUO ANiMO AEQUA NoscERE OPORTET beue

REDiTO prosequebatur
verbis.

quia potentior et fortior contra naturam est aequitas.

505

abeuntem

quemadmodum

apparet ex

506

DECET TE PACERE sollicita obscquela Hegionis ultima in loquendo

ostendit impotentiorem

personam contra Aeschinum; quo magis

quando
tali

gaudium
puella sed

crescit

comoediae,

ac tanto

pauperior

507

tamen cupita iungetur. NON ME iNDicENTE quia dixerat

(139) 'ipse sentiet poste-

rius'

2 et nimis dura compositio sed apta irascenti. 3 utinam

Hic siT MODo depunctum 'utinam' desperandi vim habet; 6 de-

fungtum finitum, hoc

4 Hoc
id est:
id est

est

ne ulterius peccet Aeschinus.

in

negotium

raptu virginis. 5 depunctum finitum,

ut

non peiora committat.

508 509

NiMiA iLLAEC LiCENTiA

quam

illi

dat Micio.

PROFECTO EVADET per ardua

et interrupta veniet.

510

HAEC EVOMAM nou 'effundum' sed 'evomam', utpote quae

me

aequum
sit.
(a)

faciunt,

quibus

me

relevabo,

cum

ille

languor egestus

nam 'evomam'

translatione hoc significat.

5.

511

1 BONo ANiMO FAC sis sosTRATA hi sex versus in quibusdam non feruntur. In hac scaena videtur iam locutae Sostratae Hegio

respondere: potest tamen et ipse incipeie,

noverit et

tamquam

qui et

rem

maerore eius moveatur. 2 bono animo fac

dixit (506) 'duc

sis so-

STRATA meminisse debemus, quod

Sostratam' et quod hoc
v6v,
'intro'

me

intro ad
to nt9a-

in proscaenio est

naQu

non post scaenara;

nam

aliud significat 'eamus intro' (Ph.

ADBLPFTOE
1054) <;aut>' M
intus
transigetur,
ubi
si

64
dicitur

(An. 980)

'intus

despondebitur,

quid est (luod restet'; illud enim Interius

3 fag sis sostrata
'sis'

agitur extra
riflce

omne proscaenium.
verbo
,

hono-

additur
sit;

ne,

quod imperativo modo pronuntiatur,

superbura
ubi

deductum

est autera a senatus consulti formula:

'si

aliquid senatus consulibus iniungit, addit

eis videatur'.

4 ET isTAM QUOD POTES quia vox ipsa tristis est et circa tristem
flliam, *quod potes' dixit.

512

FAC coNSOLERE duas rcs dixit quas et ordine locutus est:

et tu

bonum animum habe,

inquit, et flliam fac habere. 2 ego

vidit.

MicioNEM quia
514
si

Demeam iam

EST

FACTURUS oFFiciUM hoc dicsndo promittit ipsum esse

(a)

facturum.
a
5lfi

*nam

facile est

unum quemque

officio

suo fungi.

UT QuiD AGAM QUAM PRiMUM mature neque comminatur neque

segnem ostentat

se fore.

IV
1.

617

AiN PATREM HiNc ABissE Rus hic ostendltur tiraiditas boni

et

adulescentis

reversi ad

peccandum ex

delicti conscientia

et

reverentia parentis;
fllios

apparet item

mos verorum patrum

circa

Syro

Demeam

describente. 2 ain
sit

patrem hinc abisse rus

compendio ostenditur, quid

518
1

iam locutus Syrus.

iSicofia

nunc cum maxime operis aliquid facere credo vide quasi verborum Syri esse, de opere loqui; sic enim dixit et
(401),

Demeae
'apud

sed
sit'

illud

falso,

hoc
et

serio.

utinam quidem

villam

subaudiendum

distinguendum, antequam

inferas quod sequitur.

519

quod cum salute eius piat hoc

est

non odisse patrem, sed

tantum timere ex proprio

filii

delicto; servatur

enim

in eo et araor

et

amoris

aflfectus.

')

Supplevi <;aut>,

cf.

Wess.

in v.

1.

65
620
1

UT TRiDuo Hoc pERPETuo quantum

sufficiat amatori.
si

2 Et non opus erat 'perpetuo' dicere,

'triduum' dixisset.
'addi',
'ita'

621

ET iSTOc

si

QUiD POTis EST RECTius deest

nam

si

mor-

tem
tur

significaret,

non conveniret adulescentem

2

dicere, vide-

enim plus temporis optasse languori.

^)

[nam hunc diem

MiSERE NiMis cuFio]

debet dicere,
'ita'

'moriatur' scilicet; et hoc aversus servus

sit

ne indecorum adulescentis personae

ad haec

dixisse,

quamquam eiusmodi
matrem meos'.

adulescentes inducant comici,

ut Naevius in Tribacelo iRibb.^p. 26) 'deos quaeso, ut

et

adimant

patrem
1

et

522

MiSERE NiMis cupio abundat

'nirais'

raore

comicorum, qui
quaeso,

hoc dicto asseverationem inculcabant. 2 cupio ut coepi perpe-

TUUM
523
1

iN

LAETiTiA DEGERE qui ot supra dixit (287)

'ita

quando bene successit, hilarem hunc sumamus diem'.

ET ILLUD RUS NULLA ALIA CAUSA TAM MALE ODI mire OSteudit
delictis in

omnia ex
lescens

pravum

verti,

adeo ut miseram putet adu

re ceteri delectantur; 'illud'

suburbanam villam, qua

et

ergo

tamquam cum
'ut

detestatione dixit. 2 Et

male nimis

et

misere,
sen-

nam nimium
tentiam (An. 61)
524

malum

et

miserum

est

secundum illam

ne quid nimis'.

QUOD

si

abesset longius iam amori magis

quam

rei

consulit

adulescens.

626

lAM Huc recurret mire de sene 'recurret' dixit, ut eius instan-

tiam demonstraret.
628
1

nihilne in mente est sic hoc accipiendum est, ut aduleslibero

centi

malitiam putemus, non sapientiam deesse: adeo

sic

in

hac re raagister est servus. 2 tanto nequior

ut e

hoc dictum

est,

contrario dicimus 'tanto melior' (Heaut. 549). 3

naQiky.oi'

numquam

QuicQUAM
629
1

pro 'numquam', id est non.

cliens

amicus hospes nemo est vobis vide magistrum ad

ut

nequitiam,
et

simplici adulescenti mentiendi

alferre

viam demonstret
:

honestum temptet

argumentum ad mendacium
;

propter

clientem, ainicum aut hospitem in urbe cessare quod tamen nec

sic intellegit ut rudis

ac rusticus adulescens.
sic intyrrogavit

2 *CLiENS AMicus HosPEs NEMO EST voBis mire

')

Scholium pertinet ad versus initium

'ita fiat.'

KAESTEN, Com. Don.

5*

ADFLPHOE
ut <iui aj?re.s(e8

66
inhumanosque reprehendat
sonis.
(ie

et insociabiles aliis ob

aspontaiem
68&

ru.stici

LAUDARiER TK AUDiT LiBENTER quod

parentes
dici puta;

Denfiea djcitur, in oniDes

nam nemo tam

asper est pater, qui non statim

mitescat laudato

filio.

636

viRTUTKs NARRo non

dixit 'elegantem indolem' sed 'virtutes'

sunt autem perfecti sapientis vel divi alicuius. 2 Et bene

stupore respondet 'meas?' ostendens quod nullae essent.

cum

630

fQUAE NON DATA EST NON POTEST PiERi]

^i

a superiore subau-

ditur, veniat in
dicito. 2

mentem',

id

est: cogita dari potuisse et

datam

QUAE NON DATA EST NON POTEST piERi hic de facto quaestio
qua quidam disputant quaedam tunc possibilia
intellegi,
fieri,

est, in

cum

facta sint;

cum autem non

fiant,
:

non modo non

sed

ne possibilia quidem esse dicenda

qui locus negl dwazcbv dicitur.

sit'

3 POTEST iterum subauditur 'ut data

vel 'ut credatur data'.

681 632

iNTERDius bene, quia amatori

1

maxime noctu opus

est

').

VAH QUAM VELLEM ETiAM NOCTu hoc utriusque personae convenit, sed melius a Syro et facetius dicitur; 2 et quidam totum
personae Ctesiphonis assignant ab usque 'interdius': 3
vellem' proprie dicimus in his
deficiente
est:
,

et

'quam

quae non videmus

fieri

bene igitur

argumento cum

aliud

non inveniret, in vota conversus

esse.

unde videntur magis haec verba Ctesiphonis

scio.

683

CALLEO callide
1

634

cuM FERviT MAxiME

dicitur correpta

tertia coniugatione dixit,

unde

et fer-

vere
timet
686

media

syllaba. 2

quo modo miratur, quia

eum quem

iste

contemnit,

3 MEAS TUAS et 'meas' et 'tuas'

cum

gestu pronuntiare debe-

mus,
637
iN
1

ut intellegatur irrisio.
sit
:

QUASi PUERO QAUDio deest 'prae' ut

silentii indictio est in

prae gaudio. 2 lupus

FABULA

hoc proverbio atque eiusmodi

silentii, ut in ipso

verbo vel ipsa syllaba conticescat, quia lupum

fere

vidisse

homines dicimus, qui repente obmutuerunt; quod

quos prior viderit lupus, ut
verbis
et

his evenit,

fuerint

etiam

voce careant,

cum cogitatione in qua nam sic Theocritus (Id.

'voxquo-

14. 22) 'ov (p^Ey^ii; IvKov fUsg' et Vergilius (Ecl. 19. 58)

')

Scholiura pertinet ad versus initium: 'hisce opera ut data

sit'.

*)

Vide adn. ad

b.

1.

67

que Mocrim iam fugit ipsa,

lupi

Moerim

v.

p.';

alii

putaiit cx
lupi

nutricum fabulis natum pueros ludiflcantium terrore

latim
est

pau

capua

^)

venientis usque ad limen cubiculi;

nam

falsum

quod dicitur intervenisse lupum Naevianae fabulae Alimonio

et

Remi
588

Romuli,

dum

in

theatro ageretur.
'i'

PUGE MODO iNTRO uon

opus
est.

dixit

(a)

sed 'fuge'

tanta celeritate

a vel 'abi' vel 'vade'.

639

si

QUOD RoGABiT NusQUAM Tu ME magna virtute Terentius

simplicem timidumque inducit Ctesiphonem ab
qui
initio,

rudem,
ut
is

sit,

mox

opprimetur

cum

meretrice accumbens inter-

ventu patris ob imprudentiam et rusticitatem suam. 2 nusquam

Tu ME familiaris
et pressa

lUetii.iig

et apta properanti, quare haec

omnia

voce

cum

celeritate pronuntianda sunt.

2.

540

NE EGO HOMO iNFELix suM

iu

hoc actu oxemplum est, nemi2 Et 'ne'

in Cati

nem facilius quam optimum quemque falli atque deludi. valde significat, ut 'ne' illi vehementer errant' Cicero
linam
(2. 6).

homo sum infelix vide initium conveniens perpetuo maerori Demeae: per totam fabulam aut 'disperii' (355)
3 ne ego
dicit
ita

aut 'defessus sum' (713) aut tale quid semper, quo queratur,
sit

tamen, ut cum augmento

miseria, quotienscumque pro-

cesserit:
'disperii'.

nam

plus est quod nunc dicit 'ne ego

sum

infelix'

quam

4 nusquam invenio gentium abundat 'gentium'.

vidi

541

a villa mercennarium
villa est,

sapientissime Terentius etsi

.proxima

necessarium senem ad reliquos actus fabulae

noluit ab urbe discedere personae senilis

memor: nam
illi

et

arduum

fuerat

dum

redit et cruciabile, ne fatigatio eius in tragoediam

transiliret; recte igitur invenit a

mercennario

in

urbe narra-

tum

ruri

non esse Ctesiphonem; at ubi persona

continuo redit, ut
pro

est adulescentis,

et proficiscitur ad villam et
dria. 2

in

Eunucho Phae-

Et a villa utrum

'a'

de positum

est, utsit: de villa,

an deest 'venisse', ut

sit:

a villa vidi venisse mercennarium?

')

cf.

Coniecerunt: e cavea, ex siUa, per arva (Wessn. in v. Horatius Ep. 1. 16. 50: cautus enim metuit foveam lupus.

1.);

fortasse 'caute'.

.\i)Ki,rn<>K

68
iin

542

NKc guiD AUAM sGio utrum fiatrem

filium

magis quaeram,

nam senex

querulus

tria dicit sibi

esse

trem noQ inveuiat, quod Ctesipho ruri

incommoda: quod franon sit, quod utrum in

3 perfi quin tu animo
arte, ut

urbe maneat an ad villam abeat ipse nesciat.

643
1

VERUM modo 'verum' nomen

est.

BONO Es haec Ctesiphonis perturbatio huc tendit poetae

deprehendatur
'quin' pro

cum

amica fllius repente intrante sene. 4

est.
id

Nunc

immo

positum

An adverbinm

confirmantis,

est

vere?
'sit',

544

2 QuiD Hoc

MALUM

iNFELiciTATis deest

et est ordo: quid

hoc

infelicitatis sit,

nequeo discernere; hic autem 'malum' pro

"o

interiectione est positum, quasi dicat

malum',

et est

dictum

anxii hominis et perturbati nimis.

1

yuiD Hoc MALUM

malum' abundat.
*nisi
rei'

545

Nisi

ME CREDO Huic ESSE NATUM

me

<;;credo>>' nova

locutio pro: nisi quia credo, et 'huic

potest subtrahi inco-

lumi sensu, ut <^sit>>:

raiseriis;

nisi

me

credo

natum
et

esse
sic

ferundis

ergo

'huic

rei'

subdistinguendum

inferendum

'ferundis miseriis'.
1

Nisi

ME cREDO pro

nisi quia

sensus est pro 'ad hanc rem'.

hic

enini

in

iam superest, ut me credam, huiusmodi locutione. 3 Ergo 'huic rei'

546

PRIMUS <^-

PRIMUS

PRIMUS^

inavacpOQa. 2 PRIMUS SEN-

Tio

MALA

ridiculus error

Demeae.

3 Et 'primus' ad ordinem, 'solus' ad

numerum

dicitur.

547

PRiMus poRRo OBNUNTio quimalam rem nuntiat, obnuntiat,

qui bonam,

augures,

adnuntiat, nam proprie obnu n t a r e dicuntur cum aliquid mali ominis scaevumque viderint. 5 aegre
i

80LUS

si

QuiD FiT PERo prave

scilicet.

2 *Ergo 'obnuntio' malum imminens nuntio quasi tio: inde onim dTuiaoXo-fia huiusce verbi est.

omen

nnri-

548

is

soLus

NE.sciT

OMNiA

[et]

beue

'solus'

utpote

de multis,

quia

cum

sciat Micio, Syrus,

Aeschinus, Ctesipho, populus, hic

solus fallatur.

549
650

si

FORTE frater redierit viso pro

vide

si

rediit.

ne ille huc iam

metuitur quod futurum

'se';

est.

3 Ei

cum neutrum sit 'irruat', nove intulit 'irruat' tamquam de eo qui pugnaturus

praeterea sic dixit

sit, ut in

Eunucho(788)

69

'quam
2.

mox

irruiinus?' aut

tamquam

de sue, ut Horatius (Ep.

2.

75) 'hac lutulenta ruit sus' et Vergilius (Ge. 3. 255) 'ipse ruit
S. e. s.'

dentesque
dria

4 btiam taces antique pro 'tace', sic in Antu

(849)

'etiam

hoc respondes?' pro 'responde'; est ergo

correptionis significatio.
1

PRORSUs SE iNRUAT neutruni verbum quasi activum

1).

"se irruat'

tprius

551

HODiE EQO isTuc coMMiTTAM TiBi quod ago,

mulieris.

id Gst

complexum
id

652

NAM ME lAM
sic

IN

CELLAM ALIQUAM CUM ILLA CONCLUDAM

agit stulte adulescens, ut ibi deprehendatur, ubi conclusus est;

sed

ipse agit, ut possit subterfugere

patris.

non deprehensus configu'in

spectum
ravit
cella';

2 in

cellam aliquam cum illa eleganter

in

in

locum quasi

loco:

'in

cellam concludam', non

3 et mire, ut reclusum

tutumque locum

subiret, cellam

scilicet,

veniat;

quam ob ea quae in ipsa celantur clausam esse connam et cella et cellarium a reponendis celanrebus esculentis et poculentis dicitur.
dizit,

disque
553
1

AGE TAMEN EGO HUNC AMOVEBO mire 'amovebo'

non

'deterrebo',
significat

nam

proprie
sibi

amovetur
magnum
inquit.

de loco saxum, quo verbo

in

imminere

laborem

hoc opere. 2 Et

vide

i;|jaij':

supra (401) ut pecudem 'abigam hinc rus' dixit,

modo
554

ut

saxum 'amovebo'

NON HERCLE HIC QUIDEM DURARE QUISQUAM

cantis: quis

SI

SIC FIT

POTEST
indi-

nimis moraliter expressa verba sunt Syri verberatum se

non ex verbis servum fugam comminantem? mire

'ego'

autem non
,

sed 'quisquam' dixit nec 'permanere' sed 'duperferendis

et

rare';

nam

hoc verbum
1.

malis

convenit,

ut

Ver-

gilius (Aen.

207)

'durate

vosmet rebus servate secundis';

haec autem omnia

555
1

sic dicit,

quasi non videat

Demeam.

QUOT MiHi siNT DOMiNi et hoc apparet non a legitimo doesse.

mino verberatum
patior', et quasi

quae haec est miseria deest 'quam

flebilis

comploratio quaedam est

post querelas.

666

QuiD iLLE GANNiT 'gannit' proprie: gannitus est veluti ploraratus vapulantium.

')

Slephanus coniecit

'posiiit';

fortasse riim primis edd. scribendum: 'se irruat

prorsus' vel potius 'prorsus se irruat'.

ADELPHOE
557

70

QuiD

MALUM

et hic 'maluin' pro interiectione abundat.

66S

CTEsrPHO ME PUGNIS MISERUM ET ISTAM PSALTRIAM USQUE OCCIDIT

inire iuteriecit

'miserum', et necessario 'usque' addidit, ut ostenniraiae

deret

i6

'occidit'

caedis

verbum, non occisionis

intel-

legi oportere.

56

EM

viDE
seni

UT

DiSGiDiT

LABRUM
videnti

uon osteudit sed videtur

et intra os. 5

ostendere
DisciDiT

parum iam

em vide ut
accipit,

LABRUM Asper mediam longam a caedendo mediam brevem a scindendo.

: ;

ego

1 usQUE occiDiT prope occidit; aut 'usque' pro valde est. 2 usQUE occiDiT pro vehementer cecidit nam occidere et praecidere ad caedem referebantur apud veteres. 3 usqub occidit
l6iijuTiKtL(;
:

nunc enim occisus

loquitur.

660

NON Tu EUM Rus PRODUXE AiEBAS mlre Tcrentius eos ipsos

falluntur

qui

ex aliqua parte cautos

procedant
doli,

facit,

ut eo delectabilius

spectatoribus
tatio

nam quae
falli?

gratia est aut delec-

non <[nisi>> stultissimum

non tu eum rus prosibi dixerit

DUXE AiEBAs memoriter senex non solum quid

paulo ante, sed
2 a
et

Syrus

quibus verbis dixerit

refert. (a)

nam

sic dixerat (402)

'quem egomet produxi'.

sq.)

661

VERUM venit post insaniens nunc (402

admodum', nunc
av^r)TiKa)g

'produxi

iratum

non iratum praedicat, sed insanum.

662

NiHiL pepercit ut supra (405) 'nihil reticuit': sic dicimus in

his,

quae praeter exspectationem gesta sunt. 2 vep.berare hominem

flt de aetate id, quod de condicione non poterat. quem eqo modo puerum addidit aetati invidiam et meri-

SENEM miserum
668
1

tum

recens.

(a)

2 Et

tantillum

deiKTDiov est: videtur

enim manu

fingere
1

quam parvulum.
a hoc est enim, quod
dicit

'modo'.

664

LAUDO GTEsiPHo PATRissAS

facile

inductus est senex varietate

fraudis et doli,

nam Syrus

et

supra ut laudans, non ut vitupe-

rans Ctesiphonem, et nunc ut accusans idem perficit atque persuadet. 2 patrissas avir]oig,
est

nam

ut supra (411) dixerat 'spero,

similis

maiorum suorum',
et probitatem,

hic confirmavit

quod sperare se

dixerat; 3 et 'virum te iudico' inquit, non 'adulescentulum'; hoc

enim ad aetatem
SAS
attende

non ad sexum

refertur. 4 patris-

videtur tibi stultissimus,

quam bene inventum sit ita senem dicere! nonne cum huiusmodi laude non modo se nunc

71

laudare velit, quod odiosum est, sed etiam filium apud intelle-

gentes
est,

vituperare

videatur?

siquidem

non solum
M.

hic

stultus

sei

etiam
est,

ille,

quia 'patrissas' inquit

'abi'

patrissas abi

tam securus
est

ut se laudet et

addidit quasi dicat: non

es.

quod iam <Cte> demorer, perfectus

laudo ctesipho hic

totus versus mire

delusum ostendit senem.

si

565

NE iLLE coNTiNEBiT posTHAG

subtilis et parcior velut servi.

SAPiET MANUs comminatio et

666

PEEQUAM nimis

slgcorsict.

2 ET ME
sit

SERVULUM mg orator non

'servum' sed 'servulum',

567
1

cum
:

senex.

NON AUDEBAM hoc

est

non poteram. 2 hui perfortiter hoc

gestu servili et nimis leviori personae congrue dictum est. 668

NON poTuiT MELius hoc Bst iaudo, Ctesipho' (564). 2 Et deest ut sit non potuit melius fleri. 3 idem quod eqo hoc est 'patrissas: virum te iudico'.
1
'fieri'
:

569 670

SED ESTNE FRATER iNTUs responde.

<^deest^

'respoude', ut sit

-cC^sed^

VERUM hodie numquam monstrabo volens senem avidius quaerere,

est,

quod hic semper ardor paratissimus credendi etiam

fingit

falsis

se

noUe dicere;

'hodie'

autem aut abundat,

diei,

(a)

aut

'numquam

hodie' pro: nullo

tempore huius

quia

numquam
i.'

per se generale est. a ut (Verg. Aen.

671
1

2.

670)

'numquam omnes

h.

m.

diminuetur

tibi

quidem iam cerebrum comminationis genus

verba ipsa indicant, ut appareat senem baculum sustulisse. 2 at

nomen nescio illius hominis sed locum novi ubi

si

sit recte, quia

nomen

diceret,

non erat errandum agnita persona hominis;

sed ubi habitet cognito, seu notus est seu ignotus, nulla causa

quaerendi superest.
672
2 'Ergo'

semper addimus, ut hortemur tarde

'ergo age, care
'dic
p., c.
i.

facientes, ut Ver-

gilius (Aen. 2. 707)

1

n.'

uic

ERGo LocuM

ergo'

ait,

quasi invitum coegerit.

673

nostin porticum apud macellum convenit rustico et parcissiseni

mo
574
1

macellum

in

urbe nescire, et ideo sic interrogatur a

servo. 2

hanc deorsum bene 'hanc deorsum', quia non est una. hac recta proprie 'hac' hac parte, ut manu viam osten-

dere videatur.
')

Cf.

adn. ad h.

1.

ADELPHOE
678

72
:

3 QuiDNi NORiM f.oireptive 'quidni' pro 'quid nisi'

vis rusticus,

etenira

quam"

tamen

civis est

Demea.

674

UBI

EO VENERIS CLIVUS DEORSUM VERSUM EST

sit

HAC TE PRAE'<;^te> praeci-

cipiTATO hoc lentius; quidam clarius legunt, ut

pitato'

cito descende.
rd&i'

576

AD HANC MANUM

ngog

zi

nQoafjKov dicitur, in

quo non

permanet certum dextrum nec certum sinistrum,

in

et ideo proficit

errorem, vult enim servus haec signa esse perplexa 2 Et

ut Varro (Ant. rer. div.
1.

'sacel-

lurn',

6?) ait,

sacra cellaest.
p. p. a.' et

8 prop-

TER prope, ut Vergilius (Ge.

tius (5.

3. 13)

'templum de m.

Lucre-

1392) 'propter aquae rivum sub ramis arboris altae'.

677

iLLi UBi

ETiAM CAPRiFicus MAGNA EST

in

hoc

Homerum

imitatus
(cf. II.

est, qui dicit caprificum

6.

prope Troiana moenia constitutam

'ito',

433). 3
1

HAc PERQiTO non

sed quia longum est 'pergito'.

675

iD

QuiDEM ANQiPORTUM
ut
t

id est

angusta et curva via quasi analii

;

guiportus,
locus a n g u s
vel

Angitia Anguitia;
,

quod inter portus

sit
t

u s

hoc est inter domos

nam domos

vel p o

insulas

veteres dixerunt.

2 Et observa

Terentianam con-

suetudinem, qua inducit nonnihil sapere eos qui falluntur.

679

CENSEN ME HOMiNEM ESSE ERRAVi calUditas est maxima, deprehensum mendacium non defendere sed fateri, ut opinionem sim1

plicitatis acquirat; vides igitur, ut ipse sibi

succenseat,

tamquam
;

iraprudens erraverit, non dolosus impulerit interrogantem

raire se

2 et

negat hominera, tamquara

homo

corde

sit,

non corpore.

680

SANE HAC MULTO PROpius

iBis quasi errasse profuerit illa via.

2 Et SANB pro satis ac valde, quia qui sanus est, idem et validus.
8 MiNOR EST ERRATio
in

erratio pedum,error animi

est et loci

quo erratur.
cRATiNi Huius DiTis AEDES congrue

681

nomen

invenit diviti Cra-

tinus unb
682
1

rov y.ouiovg, id est a potentia.

'ito':

AD siNisTRAM HAG deest

sic

figura

l'AAftt/;tg.

2 ubi

ad dianae

VENERis
(Hist.
fr.

absolute dicebant non addito 'templum', Sallustius

inc.

26 M.) 'ad lovis raane veni'.

683

QUAM ad portam venias 'portara' dicendo ostendit usque ad muros flnemque civitatis erraturura Demeam; porta autem ab aratro portando dicta est, quod eo loco coloniae
1

PRius

conditor

et

deductor subiunctis vacca et tauro aratrum, quo

73

urbem designat, suspendit nianu, ne imprimat sulcos, ubi civitatis aditus relinquendi sunt. 2 apud ipsum lacum credibiliter addidit 'lacum', nam Varro (r. r. 1. 13, 34) docet semper lacum
portis

additum

scilicet

ob

usum iumentorum exeuntium

et in-

troeuntium, et praeterea, ut adversum hostilem ignem portis de

proximo subveniretur.
684
EST pisTRiLLA veteres absolute dicebant

nam

et

medicinam,
non convenit,
etsi

ad tabernam referentes;

pistrinam ut sutrinam pistrino

pistrilla

multa diminutiva diversa sunt a genere

nominum primae positionis, ut rana ranunculus, scutum scutella, canis canicula.

586

LECTULOS IN SOLE ILIGNEIS PEDIBUS FACIUNDOS DEDIT

in

UrbO

convivium aut

in

sole

aut

in

umbra

pro condicione temporis

instruebatur, repente igitur interrogatus quod

minime opinabatur
senex
'in sole',

quaesiturum senem, arripuit statim

dicere 'mentiris,
et

'lectulos', et quia potuit

nam habet

lectulos', addidit

ex tempore

ne eos quoque habere diceret, addidit

hoc gestu actoris adiutum
est,

'iligneis

pedibus faciun-

dos'; sed

quasi

eodem tempore

servus et quaerat quid dicat et respondeat.

686
1

UBi POTETis vos incerta persona,

nam

vel

Syro vel Demeae

iiQcovsia

hoc dictum iungi potest. 2 recte sane haec

approbatio.
687
1 1
i

est,

non

SANE

'sane' aut

abundat aut inferioribus iungitur.

(a)

688

ODIOSE AESCHINUS CESSAT PRANDIUM CORRUMPITUR aOvvdszov.

dixit, qui sciat

2 PRANDiuM corrumpitur ut coquus

condicionem

quandam magis ferventem

1

placere.

a deest

'et'.

689

EQO lAM PRospiciAM MiHi 'iam' interdum significat

festinati-

onem ut nunc, interdum ad describendam ponitur dam moram, ut (Verg. Aen.ll. 179) 'iam melior, iam,
et (Aen. 6. 63) 'vos

et increpan-

diva, precor'

quoque Pergameae

i.

f.

est p. g. d. d.o'; 2 et
:

'prospiciam mihi' dixit,

negotia,
et

tamquam hoc

sentiat

illi

quia sua agunt

ego illorum exemplo consulam mihi.

3 Et bene 'prospiciam' quasi: non pransurus nisi providero mihi.

587

2 siLiGERNiUM cena quae infertur dis manibus,

quod eam

si-

lentes cernant,
inferant,

id est urabrae possideant

vel

quod qui haec

de his, quae

cernant tantum neque

degustent;

nam

OKLPHOE
libantur
inferis,

74
quisquis comederit aut biberit, funestatur; et

erit 'silicernium'

senex, qui iam iamque

Et
sic

cernendus
legere,
est.
(ai

sit.

est

silentibus umbrisque melius quam, ut quidam yiQovxa

interpretantur putantes y^v oocovTa, sic et nos 'silicernium' intel

hoc est

silicem cernentem senem

vel stratae

dum

incurvus

2 a

*dum

saxo viae est intentus

sibi.

vel

sarcophagi iam

iamque appropinquantis
689
4 CTESIPHO

AUTEM

IN

AMORE EST TOTUS non

potuit pluS dlci de

incondita ac nimia voluptate.

690

BKLLLssiMUM proprie 'bellissimum' dixit, unde

irritandam gulam

et

huiusmodi ad

591

bellaria dicuntur. CARPAM modo eligam; alias laedam

cibi

significat, ut (Verg.
f.',

Ge. 3.215) 'carpit

(ibid.

enim vires paulatim

'indulge genio,

u. v.

alias

fruar, ut
crescunt'

325) 'carpamus.

dum mane novum, dum gramina

carpamus
2

et Persius (5. 151)

dulcia', id est: fru

amur rebus

dulcibus.

paulatim hunc producam bono verbo

usus est ad metaphoram

tamquam
f.

vel morientis diei, ut (Verg.

et (Ad. 402) 'qui

Aen. 11.486) 'nec

produxi'.

te

tua

ra.

<p.>'

egomet

592

EQo

iN

hac re nihil reperio haec scaena plena

ad
oflacia

est sen-

tentiarum

senilium

demonstranda.

Et 'tantopere'

vim adverbialem
698

in se continet,

nam

significat
si

nimis.
diceret 'peccaaddidit,
nisl per

QUOD peccatum a nobis est ortum corrigo

tum a nobis est', participium faceret; iam quia 'ortum' nomen est: nuraquam enira eadem pars orationis iungi
('/.OvfdeToy

potest.

495

si

stulant'. 2 si
est,

QUAM fecere hoc distingue et separatim infer 'ipsi expo quam pecere ipsi expostulant sensus manifestus
obscura sunt verba et eorum collocatio et distinctio,
'si

sed

nara incertum, utrura

expostulant' intellegendum

sit

an

'si

696

quam' pro una parte orationis accipi oporteat. ultro accusant 'ultro' nunc prave ac perverse. 1
quia non est a

2 id

me factum haec interrogatio quasi

subtristi

vultu est proferenda.

76
697

698

AH MiNiME non 'minime tigo', sed 'minime te credo esse illorum in numero'. 1 SED QUAEso UT UNA MECUM sprvavit t6 nQBTtov adiciendo 'mecum'. 2 una megum eas quippe ad incognitam matrem
familias.

599

TUTE DicAS MULiERi in nomine ostendit, cur haec ipse dicat:

mulieri enim, inquit, nimis pavidae ac diffidenti.

600

SUSPEGIONEM
et

HANG PROPTER FRATREM EIUS ESSE nimiS

et

bre-

viter

succincte

ut

oportuit

inter
est.

scientes.

et

ipsam

PSALTRIAM 'propter' subaudiendum

601
2
Et sane hi

versus de<;esse pos^sunt, quos multa exemet

illi

plaria

non habent 'nam

1 si

animum iam
utili

relevabis' et deinceps.

iTA

AEQUUM

c.

a iusto et

est tota sententia.

602

Et

'illi'

maluit

quam

'nurui' dicere,

adhuc divitem

reveri-

tus. 2

DOLORE AC MisERiA

'dolore' partitudinis, 'miseria' iniuriae

ab Aeschino acceptae.
603

SED
torsit

si

ALiTER

PUTAS

artificiose

remittendo quod petebat ex-

magis.
ait

604

iMMO EGO iBO hoc adverbio quod

agere et instanter quod promisit.

'immo' ostendit se prompte

606

MiNus SEGUNDAE

sic maluit,

ne diceret 'miserae'. 2 magis

suNT NEscio Quo MODO haec vehementia est nulla palam ratione.
606
AGGiPiT

magis mire additum

'magis',

cum

possit sensus et

sine hoc esse integer.

607

PROPTER suam impotentiam infirmitatem, rursus

^)

noluit

'humilitatem' aut 'miseriam' dicere. 2 neglegi legitur et 'claudier' id est claudicare.

608

'

QUAPROPTER TE iPSUM PURGARE utrum

an divise accipiendum
'te'

'to

ipsum' una pars

orationis

Micionem 'ipsum' Aeschiet 'coram' prae-

num

'purgare'? 2

coram plagabilius <;est^

sentem

et 'coram' praesentibus.

3 Et coram indiget adiectionis, palam non indiget. 4 Et praeterea coram ad certas personas refertur, palam generaliter
dicitur.

609

ET REGTE ET VERUM DiGis

'rectc'

ad vcrba rettulit, 'verum' ad

et

rem
'}

et ad

sententiam; potest enim recte

falsum

dici,

duni-

Cf. 605. 1.

ADELPHOE

76

inodo nullo vitio verbonim noniinumqup dicatur,

quamquam
(cf.

et

ipsum
de

fallere

in

tempore quidam de
rectura putent.

officiis

scribentes

Cic.

off. 1.

31;

3. 22)

4.

610"

DiscRUcioR

ANiMi

hoc loco

inouKifjou

amantis immodice

iuvenis et senis facit indulgentis ac lepidissimi patris. 2 discrucioR ANiMi avrUTaaig figura
,

ut iVerg. Aen. 12. 19) 'o praestans

animi
610''
1

i.'

OBici proprie, quia inopinanti.

(a)

2 hocine de improviso mali

haec

verba repentino

nuntio perculsum

indicant

Aeschinum,

prope divortium <Iin>stare

ob raptum meretricis.

ira circa se Sostratae et eius filiae

1 a *nam obici dicitur in utramque partem, ut si quos ante quis videt quam exspectaverit, quo verbo magnitudo doioris ostenditur ex improviso incommodo.

611

UT NEQUE QuiD ME FACiAM plus est 'quid

me

faciam'

quam
intel-

'quid

faciam': illud enim de rebus, hoc de ipso

2

homine

legitur.
sit';

neg quid agam certum est 'certum

forte
'ut'

est'

pro 'certum

nisi

quara

significat, ut sit: o

quam

<[cer-

tum
612

est>>.
'n.etu'

MEMBRA metu debilia sunt

tanta NDNC suspicio
.

patris, 'timore' divortii.

614

modo

ostenditur

causa

trepidationis

Aeschini.

617

iD

ANUs MiHi iNDiciUM FEciT

illa

auus, cui Sostrata dixerat

(854) 'curre, obstetricem accerse'.

618

NAM ut hinc forte ad obstetricem erat

missa apparet

inter cetera

anum

dixisse. ad obstetricem se missara; (a) 'hinc'

autera addendo ostendit se ante fores Sostratae stare,

(An. 40)
'ex

ut alibi

Andro commigravit huc

viciniae."

2 ubi vidi sunt

vidi'.

qui addant supervacue 'hanc' et legant 'hanc ubi

1

a an ultro hoc suspicatus est Aeschinus?

interro-

619

PAMPHiLA QuiD AGAT lAM PARTus ADSiET amatoria

gatio,

qua monstrat Aeschinus curae

sibi

esse res omnes.

620

2 El bene

vim

addidit et dicit exclamationem fuisse;(a) 3 abi

77
ABI

lAM AESCHINE SATIS DIU DEDISTI VRRBA USQUG

dum

intelle

geremus.
1 iLLA EXCLAMAT non 'respondet' sed 'exclamal'. 2 n orf?o a vocis sono 'exclamat', non a verbis.

621

SAT ADHUC TUA NOS FRUSTRATA EST FIDES USqUC

remur.

dum

decipe-

622

HEM QuiD
et

isTuc

OBsECRO iNQUAM EST 'hem' interiectio est

novas res
lecedat
et

inopinas audientis. 2 valeas habeas illam quasi

ut
in

longe absit,

Andria (697) 'valeant qui inter

nos discidium volunt'.

24
1

GARRULAE utpote
palam', cui

auui. 2 Ao piERET
fuit.

PALAM Demeae

scilicet

'fieret

minime opus

626 626

NUNC QUID FACIAM

figUra 6tn7t6orj6ig.
2.

UT NE QUA EXEAT erumpat, ut (Verg. Aen.

496) 'cum spu-

meus
627
1

a.

e.

o.

e.

g.

m.'
:

ipsuM iD METUo 'ipsum'

quod

fratri rapuit, 2 et 'ut' pro

ne

n posuit. 3 tot concurrunt veri similia ut

1

mea esse

credatur.

628

AD me abducta est domum proprie

dixit

non 'adducta', sed

'abducta:

abducitur enim

alienum, sic ipse in Heautontimoru'ad

meno

(310) 'abducimus

moraliter dixit pro 'ad

tuam Bacchidem'; domum meam'.

illic

me domum' autem

2 *An ideo 'ad me', quia et contra Aeschinum puella?

luctatus leno est in retinenda

630

utut erat gesta indicasse hoc

'ut'

est

sive <:^bene

sive^

male gesta erat;

incertam,

enim certam

qualitatera significat, 'utut'

quasi dicat: quoquo modo, male bene. 2 exorassem

sic

UT EAM ducerem
631
1

cnim promiserat Sostratae se facturum

sic et alibi

fuisse.

nunc porro aeschine expergiscere

,

(An. 206)

'enimvero, Dave

nihil loci est segnitiae

neque socordiae'. 2 Legi-

tur et 'iam', quod est correptivum interdum.

632

NUNc hoc primum est 'primum' ab eo quod rogandus

est

pater. 2
6;{3

accedam ad pores Sostratae

satis amatorie,

scilicet.

HORRESCO SEMPER

nam nimium semper calorem

Parmeno,
t.

frigus praecedit in corpore, ut (Eun. 83) 'totus,

p.
a.

h.,

h.'

634

2 Et nove,

nam

veteribus non placet illud, ubi duae distinc-

tiones

sunt:

'aperite'

una, altera 'aliquis actutum ostium', ut

proprie

assumatur rursus

'aperiat';

enim veteres

et

quis

et

ADELPHOE
uli(iuis ot quisqiiani

78

nou

()bs(jrv;ib;int

quo geneie aui quo

numero
1

declinarent.

(a)
'ali-

*APKRiTK ALiQUis A<;TUTUM o.sTiuM viin pluraloni liabet

quis',

quamvis singulare videatur; non est enim

aliqni.s'.

aliquis nisi de
<ipxaia|i6c.

multis; recte ert^o 'aperite

2 a est ergo figura

eS5

iTA UT Dixi so.sTRATA FACiTE hinc apparet Micionem

dixisse.

iam multa

6S6
2

FACiTE

iubet,

ut

vel

securae

sint

vel

adornent nuptias.

EGO AESCHiNUM mire occursurus Aeschino Aeschinum quaerit.

687

PATER HERCLE EST Quid hoc

illi

est,

quod Micio timetur? an qula

non confessus est? ostendit autem poeta tantundem pudo

QuiD Hurc hic negoti est alius timor, quod hinc egreditur
2

rem posse aut amplius quam timorem.

638
1

pater.

tune has pepulisti fores

sic coepit interrogare,

ut

negationi locum praebeat; 3 et nota 'pepulisti' elatum

et tragico coturno

verbum
non
'bosi

magis quam loquelae comicae accommodatum.

et

689

tacet hoc apud se loquitur Micio. 2 melius est

est'

num
640

sed

'raelius',
est'.

et

hoc meliore affectu dixit,

quam
quod
fert

diceret 'dignus

Hoc NUMQUAM MiHi iPSE voLuiT CREDERE contra

(52) 'denique alii

illud

ait

clanculum patres quae faciunt, quae

adu-

lescentia,

ea ne

me

celet,

consuefeci fllium'; 'credere'

'conflteri" ut patri,

autem

magno
641
1

affectu dixit:

non enim
suo.

sed 'credere'

ut parenti aut sodali

NON EQUiDEM isTAS deest

'pulsavi'. 2

quod sciam hoc

est:

642

quantum scio. ITA NAM MIRABAR QUID

HIC NEGOTI ESSET TIBf aCCCpit negatiopossit.

nem
643
1

Micio, ut ludere

Aeschinum
E.ST

ERUBUiT SALVA RES

in

nimis paterna sententia; e contrario

Simo

Andria (878) 'vide nura eius color pudoris signum us2 et

quam
salvus

indicat';
est',

quanti
est'

affectus esi
!

non dixisse 'erubuit

sed 'salva res

constituta?
id est

iu Ae.schino

oblecto,

solum

nonne videtur tibi res eius omnis eodem animo et supra dixit (49) 'in eo me carum mihi'; non enim 'solus'intulit quod ex-

spectabatur, sed absolute qua.si 'ex omnibus solum id est' inquit.

79
644
1

NiHiL M[H[

QtiiDiiiM

'mihi' hoc est

meac

propriae rei; 2 et

callida

iiegatione

coepit,
fiat ei

ut et

illi

adimat confitendi locum ac

fiduciam simulque

desperatio ducendae eius, cuius mentio

tam contemptim ab
646
1

ipso tractetur.
^)

AMicus QuiDAM ME A FOEO

vero,
;

hiuc iucipit

mendacium mlxadvocatum'

tum
et in

nam

'amicus' et

'a foro'

verum

est, 'huc

falsum

sed 'huc' et 'quidam'

modo
et

Bjx^paaiv

habent lenis negotii

operae aut lon-

quo nec magnae personae nec res

difiicilis

gae occupationis habeantur; 2

'advocatum' dicendo alienum

negotium demonstravit,

nam

et *sibi'

non vacat

si

enim

'mulieri-

bus' addidisset, potuit aliud sperari.

646

2 EGO DicAM TiBi seuiliter,

nam iam dicendum

fuit; 3 et

hoc
sit.

habet

sjxcpaatv vilis rei,

1

quae vel

facile dici possit vel

celanda

QUiD deest

'ait',

ut sit: quid ait?

647

MULiERES PAUPERcuLAE uou potuit magis spoliare dignitate

et aetatis

formae

puellam, quae amatur ab Aeschino,

quam

ut

eam primo eodem nomine cum matre nominaret,

2

deinde com-

muniter diceret de ambabus universa, quibus contemni debeant.

MULiERES PAUPERCULAE addidit 'pauperculae', ut magis desperet
et

Aeschinus impetrare posse has nuptias a patre,

dam', ut ignobiles demonstrentur
;

item 'quae-

3 et totum hoc

cum

abiecti-

one pronuntiandum.
4 *Et 'quaedam' et 'pauperoulae' dicendo ademit omnem spern nuptiarum; nam 'quaedam' ignobilem indicat, 'pauperculae' indotatam; quid ergo remanet, quod speret Aeschinus? 5 paupercuLAE nec 'pauperes' saltem.

648

ET CERTE scio e7tav6g9o}Gtc 'parum dixi' inquit. 2 opinor velut

pretii. 3

adeo obscurae sint et nullius

TE potuit recte dicere et hoc
vetustius;
puellae,

ut opinor has non nosse

has non
nosti', sed illud

'ut opinor,

(a)

magnum autem

crimen est

in

forma vicinae
et

incognitam esse adulescenti de proxiino;

quia scit

hunc

esse, de

quo dixerit (149) 'quam hic non amavit meretrinon dedit

aliquid', subdidit

cem

aut

cui

causam, ne

dignitatis

pudorisque esset, quod

eam incognitam

esse Aeschino dixisset:

'neque enim huc diu commigraverunt' inquit. 5 Et ut opinor mire

ipse sibi sumit atque confirmat,

quod nondum

ille

confessus

est.

Donatus
2

in
1

iiura

cum

lemmate etiara iunctum fuerit.

adiecit, opinor,

huc advocatum

sibi, ita

ut scho-

AnKLPHOR
4

80
a

UT oriNoR

iias

kon nosse tk

riul

abiiiidat 'ut'

aut deest

'scilicet'.

049

QUiD TUM posTEA gratissiiiie proditur Aeschinus amator,

sedulo dissimulet.

cum

660

viRGO EST cuM MATRE vult Micio sic audlre Aeschinum tam-

quam alienissimum, et ideo velut inscius facti diligentius narrat virginem autem <;tc5^ u^inCa^<xi pro muliere dixit. 2 perge vide iostantius interrogantem, quam percontatorem decuit.
661
Hic
1

MEUS AMicus qui 'me advocatum abduxit de

foro' (645).

662

Huic LEQES coQUNT NUBERE nou 'pcrmittunt' dixit nec 'iubent',

sed 'cogunt' ad perturbandum Aeschinum. 4 perii audit hoc Micio,

sed dissimulat.
2 Et recte: alia enira sinunt leges, alia cogunt fieri. 3 Et ue esset, quo resisteretur illi, vult ut mulieres a lege cogantur.

668
2

Et RECTE

id

e.st:

recte

quod

perii

nihil

magis comicum.
'perii'

et vide trisyllabum artificiose esse subiectum. ui qui

dixit,

vix hoc locutus fuisse vldeatur. 3

peius in

is

venit ut secum ave

alteri nuberet.

HAT
664
2
1

aliud

amatam, ne Athenis saltem

hic aciius

NAM HABiTAT

MiLETi ti^arCoc 'Milcti', ct cst adverbium locale.

HEM viRGiNEM UT SECUM AVEHAT

SIC EST

commoveri

prodi-

tur adulescens, ut affectu fateatur

quod verbis negat.

ille Obli-

656

MILETUM USQUE 0B3ECR0 ITA ANIMO MALE EST

tus sui sic indignatur, ut in re propria, hic rursus callide vultu

utitur

bene 'usque',
3

tamquam aliena nam est

narrantis. 2 miletum usque orsecro ita

Miletus colonia Atheniensium in Ponto.

ANiMo male est

animo male

fieri

dicitur,

eum

ictu ali

cuius maeroris perculsus animus non sustinet corpus sequitur-

que ruina membrorum.

666
1

QuiD iPSAE QuiD AiuNT non satis credit Aeschinus pudicam

familias statim consentire

matrem
viri.

<Cin^
id

nuptias novas ignoti

3 NiHiL ENiM a) sic intellegendum

nihil'

non quod taceant,

sed quod nihil confirmantis habeat

quod dicunt.

2 QuiD iLLAs CENSEs 'dicere posse' subaudiendum. 3 a 'dicunt'

subaudiendum
667
1

ei.

COMMENTA MATER EST iiondum

dicit,

dixlt quid dicat, 2 et 'com(ai

menta'

hoc est fallaciam confinxit.

3 kx alio viro

iam

de proximo tangit Aeschinum.

2 u <::^nam confinge^re veri similo <;^est^

comminisci-

81

659 660

PRioREM ESSE iLLUM

2

111

iie

tractal etiam partes Aeschini.

lusTA TiBi

'iusta':

quae

postea
si

audisti

quam
est,

illa

quae

pro
sit

Lemnio dicebas
'postea', videtur

prius; 3 aut

hoc non

quaere quid

enim mihi

'postea' sic abundare,

et

quomodo
dicit 'a
diu'.

interdum 'hodie' de stomacho adicitur loquentis

vulgus

mane'

(cf.

Plaut.

Amph.
quam

253; Most. 767) et nos 'quam

NONNE HAEC

TIBI lUSTA

VIDENTUR 6886,
'non'.

8i illa

qua6 amicUS

tuus dix6rat

haec audires?') 2

661

NON vultuose pronuntiandum

*hinc'

an illam hinc abdu-

CET

tamquam

singultus

ploraturi est;

nam

sic

pronun-

tiandum
662

est.

3 pater quasi hoc a supplicante dicatur.

'durc' id est crudeliter, sed quasi

FACTUM A voBis DURiTER non

dura mente, hoc est
TtsiGxag.

inflexibili, et

quod dicunt Graeci <<a|i*>>Ta-

663

iMMiSERicoRDiTERQUE nota octo syllabarum adverbium atque

insuper compositum et

cum

coniunctione prolatum.

664

iNLiBERALiTER

sit,
si

av^r}ai,g, nam multa duriter et iam, si opus immisericorditer quoque et facienda sunt et patienda,

ita

ratio

et

causa cogat,

ut

non

sit

illiberale, hoc

est

malum
663
2

atque inhonestum.
Sl

ET

EST DICENDUM PATER MAGIS APERTE Id BSt: apertiUS

quia iam

apertum fuerat

'duriter'

et

'immisericorditer'; 3 et

bene praefatus est, ne contumax adversus patrem videretur.

664
665
2 iNLiBERALiTER iniuste, inclementer, non beue, quia liberalis bonus.

QUAMOBREM

delectaii

magis cupiens

Micio

vult

Aeschinum
factum
fate-

protrahere ad defensionem sui.

666
1

FORE ANiMi MisERO quid de se plus diceret,

2
qui illa

si

retur?

consuevit prior legitur et 'iilam';

3

et dice-

bant

veteres

hanc rem consuevi.

'et

Et

evsxwovoig,

ut

Plautus (Amph. 490)

clandestina ut celetur consuetudo', 4 et

allegavit, sed

maiore affectu non

amorem

quod

est

commune
dixit sed

cum
667

bonis et multo iustius,

consuetudinem.
non 'amet'

Qui infelix non 'qui' sed 'qui infelix' et

'misere amet': ita affectu proditur, qui ut alieuus vult loqui.

668

praesens praesenti eripi adiuvant significationem haec ex

M Vide lacunosi scholii supplementa, quae teraptavit Wessner, raihi non probata.
KARSTEN, Com. DOD.
6*

ADKLPHOK
abundanli uddita,
auditquo
cilius in

82
ut (Verg. Aen. 4. 83) 'illum absens absentem
ct

vidct(iue'

(Aen. 10. 600) 'fratrom

iRibb.'' p. 48)
sibi

n.

d.

f.'

sic

Cao-

Exhautuhestoti

'<<e3t>> haec caterva plane

gladiatoria,

cum suum
hic

alius socius

socium ^Csauciat^-'

et

totus

locus est translatus a Vergilio in quarto Aen.

c.
t.

(408) 'quis tibi n., D.,

s.'

etc.

670

2 Quis DESPONDiT latoDter obiurgat

Aoschinum rem

sine palre

gessisse; et dicitur figura iniTQoxaofiog. 4 quis dedit quia rapuit

ante

quam
1

peteret.
'dicis'.

isTuc deest
'nupsit'

3 quis despondit quia non interfuit pater.

671

Et

moleste additum,
3

quasi

aliena

sit

quae non

legibus

ducta

sit.

auctor his rebus quis est dativo casu,

et Sallustius (lug. 7. 4)
ccQxr}y6g.

non 'harum rerum',

imperator
erat'.

'qui

tunc Romanis

auctor

auctor his rebus quis est

iterum obiurgat, quia non interfuit pater; 6 et agit sic dolens

veluti minus sibi amoris praebitum fuerit Micio, ut his se in quantum amor patitur videatur ulcisci, quia negotium non sibi

confiteatur Aeschinus.
1

quando nupsit quia nuptiae non

'sedere'

factae sunt.

672

an sedere oportuit
ut
Vergilius

proprie

ignavae cessationis

est,
(cf.

(Aen. 12. 15)

'sedeant

spectentque Latini' et

Cic. Verr. 2. 191) 'quid sedes,

Verres? quid exspectas?' 2 cur

DuxiT ALiENAM utrum

'filiam' an:

quae possit aliena esse?

nam

omnes alienas
G73
1

filias

ducunt.
rettulerunt,

TAM GRANDEM 'graudem' ad aetatem veteres

et in parte aetatis dicitur 'grandis',

non ad corpus,

non

in tota

vita, nisi si additur 'natu', ut (Verr. 1. 76) 'grandis

natu parens

adductus
'grandem'

ad
sic

supplicium'.
fingit

(a)

Et unde

scit

Aeschinus? an

ignotam? an quia dixit pater (657) 'comex

allo viro nescio

menta mater
ergo et
illa

est esse

quo puerum natum'?

grandis et serus Milesius, qui tunc virginem petit,

data
sit

cum iam
1

alteri

vel rapta sit alteri. 8

illinc'.

dum coqnatus

HiNc iLLiNc veniret pro verbialiter 'hinc

a et 'grandis infans' et 'grandis puer' et 'grandis ephebus' et 'grandis virgo' recte dicitur.

676

ET iD defendere nou potuit magis amatorie nec magis pueriliter

loqui,

quam

ut,

non contentus quod

ait

'haec dicere te

88

aequum
tus sit,

fuit',

adderet

'et id

defendere'; patet autem, qualisaffec-

cum

etiam blanditur patri ob alienam causam, ut ipse

nunc simulat.
676
677

RiDicuLE vocativus casus est ab eo quod est ridiculus.

1

SED QuiD isTAEG AESCHiNE NOSTRA iam hacc ultima despeet

ratio

Aesciiinum protrahet

in

confessionem et in finem

fal-

laciae deducet

senem; 2

et

bene quidem 'nostra' dixit,

memor
vero

est enim respondisse se Aeschino interroganti (644)

'tibi'

quid

istic est rei?' 'nihil

mihi quidem'; totum hoc autem senex

ad id redegit, non tam ut torqueret Aeschinum

faceret

quam

ut maius

beneflcium

suum exponendo,

in

quod paene periculum

amor
678

eius inciderit.

QuiD EST
et quasi

QuiD LACRiMAs quasi repcnte animadvertit flentem

nesciat, sic inquirit.
patris, nisi pietate

causam omnem
filium
nollet

679

AESCHiNE
victus
1.

non hic exhibuisset personam

pati

confessione torqueri.
s.

Vergilius (Aen.
i.

385) 'nec plura querentem passa Venus m.

intellegunt,

f.

d. e.',

bene

ergo

qui

sic

accipiant

perrecturum

adhuc fuisse

Micionem,
680

nisi victus affectu fallaciam proiecisset.

,

NAM

TE AMo beue addidit 'nam te amo' etc.

nam

et invidus

et inimicis moris est scire quid

agamus.
pic

681

iTA VELiM

ME PROMERENTEM quam
sit

additum 'promerentem',

tamquam

votum Aeschini, cum possit pater etiam immeritum amare! et animadvertendum <C'ut'>> semper sequi vel
illic

statim vel ex intervallo

sic

maxime
'ita

in

huiusmodi affirmationibus,

Cicero (inCaec. 41)

velim deos mihi propitios, ut

cum

illius

temporis mihi venit in mentem' etc, 'velim' autem pro

antique dicitur.
'iu

*volo'

682 683

ADMisissE iN ME
ET ME Tui PUDET

mo'

av^rjtiii&g

adiectum

est.

ambiguum quidem,

sed apparet adulescen-

tem propter suum peccatum

fecerit pater.

dicere, non quod

quicquam turpe

684

NE iNDiLiGENS NJMiuM siEs nou ergo ingratus sed neglegens

nec neglegens sed 'indiligens', nec in alterum sed

Aeschinus,

in se deliquit. 2

Mirae clementiae genus est aut omnino ignoscere

:

aut obprobrium in levius commutare

nam

tota obiurgatio ita

amica

est,

ut

non multum a blandimento discrepet raagisque

ADELPHOE
proficiat

84
apud audientem,
ul,

vult Terentius,

(luamquam

sintilla

aspera atque praofracta.

685
2 iN
leniter,

QUA civiTATE
ne faciat illud

aliter

pronuntiandum

est, id est presse ac

TuUianum

(Catil. 2. 9) 'pro di

immortaleel

ubinam gentium sumus? quam rem publicam habemus? in qua urbe vivimus?'; 3 et tandem pro tamen. 4 in qua civitate hoc
est:

oblitus

es

Athenis te esse,

ubi legibus vivitur? vide et

^)
:

omnes

sententias poni accusatorias et nihil amaroris

isti

sunt

colores orationum difficillimi, sed elaboravit Terentius

facere molliter

Micionem

accusantem

et inducere

Demeam

durissime blanet

dientem.
ris est et

5 in

qua civitate quod obiurgat Micio

magni amo-

necessaria pro persona asseveratio, non enim convenit

patrem,
cata.
1

etiam nimium diligentem filium, eius praeterire pecIN

QUA CIVITATE TANDEM TE ARBITRARE VIVERE

indicit a loco, a

COmmunem

locum
686

persona, a facto, a tempore.

dici et

viRGiNEM viTiASTi vido et rem

abesse tragicam excla-

mationem
tim
dicet

et

delictum ostendi et ad veniam festinari

id

'iam

peccatum primum magnum, at

nam stahumanum
;

tamen';
debet.

et tota

pronuntiatioinhuiusmodi verbissubmissa<lesse>>

688

FECERE ALii SAEPE iTEM BONi morls ost oxemplo lenire quod
possis.
est'

purgare non

3
:

at postquam

id

evenit 'evenit' inquit,

non 'commissum

nihil ignoscentius dici potuit.

i.

2 FECERE ALii

s.

B.

consolatio ab exemplo, et 'boni' non

cum hoc
689
1

facerent, sed: alias boni.

GvyKOTiT] ^eTanXaafiog

numquid circumspexti
2
et

pro 'circumspe-

xisti';

circumspicimus

praesentia,

prospicimus
modo

futura.

690

QuiD <;fieret qua>* fieret id est: qua ratione, quo

;

fieret

2 et

qua ratione
si

id est

quibus adminiculis vel per quas

personas. 3

te ipsum mihi puduit dicere 'puduit dicere' optime

additum
691
1

est,

quasi non debuerit Aeschinum apud Micionem pudere.

'qua'

QUA resciscerem
1

hoc est: per quos.

ia)

4 Et abire
intellegit.

dicitur

quod paulatim nos

a
et

deserit, hoc

autem ex partu

omnia subauditur 'numquid circumspexti'. 2 qua REsascEREM doest 're' vel 'ratione'. 3 *menses abikrunt decem
ad
)

Vide adn. ad

h.

1.

85
mire 'abierunt' quasi dicat: est incusationis a tempore.
te

cessante menses cessere, et locus

692

[PKODIDISTI ET TE ET ILLAM MISEEAMJ

in

^)

SallUStiUS (lug. 14. 13)

'quod

familia

nostra

fuit,
4.

praestitit,

ut

in

omnibus

beilis

adesset vobis' et Cicero (Verr.

25)'senator populiRomani,quod

in vobis fuit, iacuit et pernoctavit in publico'. 2 prodidisti et

TE et illam vide festivum senem

quantum

se adulescenti accom-

modet: non enim illum quem causa deposcit, sed amatorium

ordinem

fecit

prius

dicendo

'prodidisti

te'

quam
id

'illam',

etiam 'gnatum', ut ex animo eius amare videatur

est.
1.

tum quod natum

3 Et PRODiDiSTi decepisti vel deseruisti, ut Vergilius (Aen.

251) 'unius ob iram prodimur'. 4 quod quidem in te FuiTpro:

id

quod

in te erat, (a) vel

quantum ad

te spectabat; 5 et

hoc

est

illud,

quod obsequentissimus pater vult omnia per se esse

correcta.

4 a

id est

quantum

in officio

tuo spei et auxilii partiumque tua-

rum
693
1

fuit.

doemienti haec tibi confecturos deos

obiurgatio!

quam

mitis,

quam

faceta

vide

ut

satis Micio sit ille ante descriptus.

2 QUiD ceedebas doemienti

distinctio,

haec

tibi

confecturos deos incerta

nam

et per se *quid' et 'quid credebas' legi potest,

liic

et veluti subaccusatur
710

Aeschinus. 3 dormienti haec tibi

c. d.

zov

aSvrccTov;

et

quae sint quae

di cessantibus praestare

non possint, sequenti versu docet, ne videatur de

sisse.

dis

maie sen-

5 Et mire deos ponit in eo negotio, quod ipse praestat,

hic et se excuset et deos, quod non fecerint Aeschino

tamquam

quae volebat etiam dormienti.

4 *DORMiENTi multo melius
'facturos*, sed

quam

si

diceret 'cessanti'; et

non

quod plenum est 'confecturos'.

IRI 710 ZOV ukkov

694

ET ILLAM SINE TUA OPERA IN CUBICULUM

advvdzov. 2 iRi

695

deductum iri. quam nihil imperiose ac RERUM socoRDEM NOLiM CETERARUM TE

i

DEDUCTUM DOMUM ordo

patria!

pro

auctoritate

'nolim

te'

inquit 'socordem ceterarum

esse',

non

'ne sis socors'.

tlenti
vi

696

BONo ANiMO Es apparet

haec dicta omnia

et

hoc decuit

verecundum adulescentem ex

tantae orationis et metu amit-

')

Scholium pertinet ad postrema yerba huius

vs.

'quod quidem in te

fuit.*

ADELPHOE
tendae amatae

86

Dimium
in

puellae. 2 bono

animo es

[et]

'es'

modi
duces

imperativi est temporis praesentis,

nam

'esto' futuri est. 3

uxoKEM datur
tas.
(>y7
1

ultima obiurgatione et breviter et plena securi-

HEM

singultiens fletu et gaudio dixit 'hem'.

OBSECRO NUM LUDis TU ME macstus amatoris animus ludenloqui credidit, vera dicentem quia optata

tem senem -<serio>

sunt putat ludere nunc; potest et ob hanc causam dicere, quod

eum numquam

lusit antea. 2

ego te quamobrem

magna

vis pro-

nominum, cur non ludat, quibus

et accessit consideratio rei,

nam primo
'ludis'
:

'ego',

deinde

'te',

deinde causae propositio. 3 Et recte

in

est

enim amantis <Cse^ conicere

laelitia, inimici

falsum

metum

imminente

vero qualibet saevitia in falsum gaualicuius maeroris

dium quemquam impellere sub

luserat.

adventum: ideo
in aliis

negat se Micio in hac parte lusurum Aeschinum, qui

698

QuiA TAM MiSERE Hoc ESSE cupio VERUM 'miserc' pro nimis,
quia nimia misera, ut (An. 61) 'ne quid nimis', hoc enim putant
qui virtutes mediocritates esse dixerunt.

697

4 NEScio religiose dixit 'nescio', quasi non

credat patri, quamvis subiecerit causam.

sit ratio

quare non

099

1
ficii

ABi
est,

DOMUM Ac DEOS coMPRECARE magnus institor sui benequi a dis petendum dicit esse, quod ipse praestabit.
'abi'

Et bene repetitum

quasi haerenti morantique, ut (An.

28) 'vos istaec intro auferte: abite'.

2

An

ideo, quia ordinis fuerat prius

rem divinam

facere et sic

uxorem accersere?
700
1

QuiD lAM uxoREM

quasi gestiens
'cito'

acccssit ad beneficium tempus, et ideo

repetit adulescens. 2

'iam'

quantum potes aut

deest

aut 'quantum pote' scilicet

'esse'.

702

QuiD QUAM iLLAM commeudat se Micio et familiariorem ama-

tori facit

raentionem faciendo saepius de amicain uxorem ducenda.

701

Ni MAais te

2 et eleganter
id

inventum

est

'oculos',

quam oculos nunc amo meos mire 'nunc' addidit; est, quod in se amator multum diligat, ut in Eunucho (Ad. 318; cf. Eun. 648, 740)
dubitando invenerit. 3 perbedixit. (a) 4

'adulescenti ipsi eriperem oculos' hoc est ipsos, de quibus amat.

7()2

aeque

sic infort hoc, quasi

NiaNR multum putat, quia amator hoc

quid ille ubi

87
EST MiLESius non amat,
(Aen.
4.
si
t.'

statim timere desinit, unde Vergilius

298) 'omnia

t.

2 a ergo 'benigne' large abundeque.

703

ABiiT

NAVEM ASCENDiT
dixit,

'abiit'

facete,

ne diceret 'mentitus

sum', atque ita

dicere,
illos

ut infantibus nutrices de terriculis solent

quas

cum

ipsae confinxerint, abolitas volunt, postquam

vident

nimium

pavere.

2 *Sed mihi videtur ridens haec dixisse, ut intellegat Aeschi-

nus Micionem
705
1

ioco fuisse

mentitum.

TiBi

oBTEMPEEATURos MAGis mira sententia: obsequi deos

bonis, quasi bonis hominibus

multum debeant;

2 et in excusatione

facultas nata sit patrem sine assenautem iniuriosum ad patrem referre deprecationem deorum, sed magis honorabile, nam tale est apud

precandi
tatione

deos vide quae

laudare!

non

est

Vergilium (Aen.
ut ipse

2.

717)

'tu,

genitor, cape sacra

manu

p.

p.',

patrem

portet, hic deos.

SI

706

EGO EO INTRO UT QUAE OPUS SINT PARENTUR TU FAC UT DIXI

SAPis hic versus in quibusdam non invenitur.

707

QuiD Hoc EST NEGOTi Hoc EST PATREM

laudantis oratio
est.
(a)

E.

ot mirautis

hacc et

a et paene videtur huiusmodi patrem Terentius probare.

708

QUi

MAGis MOREM GERERET

2
et

'qui'

quo modo
perfecit

qua

re,

qua

ratione.

hic non

amandus omnia

hic pater, ut et

ametur
710

laudetur et foveatur.
MiHi iNiEciT suA coMMODiTATE

MAGNAM

cuRAM mira sentoutia

mala nobis etiam de bonis nasci. (a) a an bonus parens magnae curae
711
,

est filio?

sciENS CAVEBO 'facere quod nolit'

scilicet.

712

SED CESSO

IRE

INTRO

NE

IN

MORA MEIS NUPTIIS EGOMET SIBM

bene hoc utpote obiurgatus.

6.

713

DEFESSUS suM

AMBULANDo
et ob
sibi

hic

exomplum
alii

inducitur
:

saevi

patris

ex affectu vero
ipse

hoc invisi omnibus

nec cuiquam

non tam amari

sed
filio

vult

quam

amat neque
'de'
'ut'

tantum

consultum cupit;

autem valde
pro utinam
;

significat. 2
et

ut syre te oum
dixit.

TUA MONSTRATioNE

haec omnia anhelans

ADELPHOE
3

88

TE cuM TUA adhuc non credit in

4 UT TE

cuM TUA MONSTRATiONE

sed

idian-K&g 'te

enorem se missum fuisse. cum tua monstratione'.

r

716

PERREPTAvi usQUE OMNE oppiDUM tardus Incessus non p e

a m-

bulatio
Cratini

perreptatio

dicitur.

ad portam ad lacum

Quo NON mire propinquiora omisit, utpote porticum, macellum,

aedes,

templum Dianae,

et ultima posuit, ut

quantum

peragraverit demonstraret. 3 ad lacum facete poeta

inducit senem,

memorem

quorum minime opus

fuit

meminisse.
ad dicendum

716

Quo NON duobus

lassus.

dictis 'quo non' addidit quasi et

717

CERTUM OBsiDERE EST usQUE DONEC redierit propriQ

'obsiderc'

dixit;

convenit enim et irato et repente aggressuro. 2 Et ab eo

quod est

quod

est

obsideo obsidere facit producta media syllaba, obsido obsidere facit eadem syllaba correpta.

ab eo

7.

719

iBO iLLis

DicAM in hac scaena exemplum est intempestivao

obiurgationis ac per hoc ridiculae. 2 ibo illis dicam moris est

secum
721

loqui

vel

senes vel

maxime
filiae.

aliquid ex

animo agentes.
et

3 illis dicam Sostratae et

1

fero alia plagitia ad te ingentia boni magno sonitu

exorsus
est.
est; (a)

et ingenti ostentaticne futurae accusationis

'alia flagitia':
1

2 et

non
quod

in

quibus conclamatum
'boni
illius

a *magna enim sunt omnia, et

eipujviKUjq

'fero' et 'alia flagitia' et 'in-

gentia' et

adulescentis' dicit.

722

BONi iLLius adulescentis

siQcovEia,

quao semper amarius po-

nitur

quam

criminatio

manifesta. 2 ecce autem 'ecce' dicitur,

cum repente cum quando

2.

triste aliquid

rebus intervenit

laetis, 3

aut certe,

aliud agitur aliud emergit

a.

novum,

ut (Verg. Aen.

203) 'ecce autem gemini

T.

t.

p. a., h. r.' et

(Aen.

2.

403)

'ecce

trahebatur

p.

P. u. c. a.

t.'

et Cicero (Verg. 5. S7) 'ecce

autem repente,
recentia.
(a)

ebrio Cleomene, cunctis esurientibus' etc. 4

nova

4 a an mira et magna, ut (Verg. Ecl. nova carmina'?

3. 86) 'Polio et

ipse facit

728

NEScis

Qui

viR

siet

elQOit/Eia

nara

'vir'

ad laudem poni

solet,

ut alibi (564) 'virum te iudico'. 2 soio satis ridicule non,

89

quod
fieri

ille

cupit, Micio vult consentiecdo mitigare, sed acriorem

iracundiam Demeae,

nam
ait

'scio'

ad negotii totius gestionem

rettulit,

non ad

illud

quod

'nescis qui vir siet'.

irascitur,

726
727

EHo

scis ET

PATERE iam
alil

et

illi

non Aeschino modo.

NON MALiM QuiDEM

alil

volunt Micionem dicere 'malim quidem',

Demeam.
PUEB NATU3 EST Di BENB voRTANT hic bouo cxemplo induciMicio

728

tur

irascentem

iuste

Demeam

leniter ferre, quia exani-

possit in tempore obiurgari,

.

mato ob maerorem non convenit inclementer ire obviam, cum postquam destomachatusfuerit. 2 Et vide quam facete cum ille 'puer natus est' ad argumentum
mali attulerit, hic
ita

respondit,

quemadmodum
'di

illi,

quibus puel-

lam nasci metuentibus nuntiatur puerum natum

omnibus, quae cupite evenerunt,
taverant contigissent;
quia saepe homines ea optaverunt, quae
aliter

esse,

nam

in

bene vertant' solet

illis

dicl,

atque exspec-

quam potestatem rerum vertentium

semet

in

utramque partem

Vertumno

deo superesse veteres

sine remedio videri,

existimabant. 3 vir&o nihil habet vult

quia scit posse nuptiis
finiri

rem
;

sollicitudinem

4 et vide amaritu-

dinem Demeae contra omnes,

729
1
sit,

ut nec virgini ipsi parcat.

AUDivi a^peXag et

cum
est.

iiov^eviafia

respondendum, quasi leve

est
'et

quod admissum

<^et
sit

ducenda> indotata
Aeschinus; 3
1.

ducenda' scilicet ne damnatus

et

hoc verbum

vim
ab
730
r.

necessitatis
p.'

habet,

ut

(Verg. Aen.

230)

'pacem Troiano
ipse dixerit quid

QuiD NUNc FUTURUM more irascentium,

cum

futurum

sit,

Micionem interrogat;

et

huiuscemodi interrogatio
sic

secundum figuram suam non habet responsionem, sed Micio

respondit quasi simpliciter inquirenti.
731
1

iLLiNC
fuit

Huc transferetur virgo virginem quae iam cum

Vergilius
(Ecl. 6.

viro

vocat.

47)

'ah

virgo infelix'. 2 pro

lUPPiTER istocine pacto fieri oportet 'pro luppiter' tragice adiecit

aversus, 'istocine pacto' ad ipsum Micionem respiciens dixit.

si

783
34

NON RE iPSA isTuc

CERTE
quia
EST

TiBi

DOLET

rem

nunc pro

veritate posuit.

siMULARs
mentiri,

HOMiNis

uou

dicit,

quia

hominis

est

sed

siepe

iracundiae

siraulatio

custodia

disci-

plinae est.

ADELPHOE
735
2 El

90

despondet
1

puellam qui

petit,

spondet aquopetitur;

recte ergo socer futurus 'despondi' dixit.

tas: 'despondi' 'res composita est' 'fiunt nuptiae',

*iAM DESPONDi REs coMPosiTA EST FiuNT NUPTiAE mira variene dicoret 'des'facio'.

pondi' 'composui'

730

HAEc MAGis suNT HOMiNis beno

TiBi

repetit 'hominis'.

(a)

2 ce-

TERUM PLACET
ut saeviret

PACTUM Micio

nihil allud volcbat

Micio, quod impetrare

non potuit

Demea nisi etiam ab eadem

(v. 16).

sentiente de pravitate et peccato Aeschini.

1

ille

enim dixerat 'simulare certe est hominis'

740

si

iLLUD QUOD MAXiME opus EST lACTu utrum 'opus ost iactu'

an
739

'iactu

non

cadit',

incerta distinctio.
si

iTA viTA EST HOMiNis QUASi cuM LUDAS TEssERis rectum erat,
diceret

'ita vita est hominum quemadmodum tesseris ludere' aut 'quemadmodum ludus est tesserarum', nota ergo genus locutionis.
1

741

ILLUD

QUOD CECIDIT FORTE

si

ID

ARTE UT CORRIGAS arS adhiceciderit, deseren-

benda pro fortuna; non enim

dus est ludus; 2 et nunc
742

male iactus

'forte'

pro fortuna intellegendum.

')

coRRECTOR quia dixit

'arte ut corrigas', sed

moris est

iratis

ab ultimo verbo contradicentis incipere.

746

NEQUE EST NEQUE ILLAM SANE STUDEO

Ctesiphonem

VENDERE

iU

SCrUpulo

versatur Micio, in quo eligit ineptus videri potius

patri.

quam

prodat

748

cuR NON posset dicere 'non est Aeschini amica' sed celanda
est culpa Ctesiphonis.

749
di

iTA

ME

Di

AMENT UT viDEo TUAM iNEPTiAM ordo

interiorem

est

ita

mo
in

ament,

te

facturum credo, ut habeas quicum cantites. 2 Ipse

<Cse> fefellit non inquirendo domo meretricis, mire autem tare senem cum psaltria quam
761

causam retentae

'cantites' quasi turpius sit cancoire.

ET NOVA NUPTA EADEM HAEG DiscET alius 'audiot' dicerot, sed

magna
'discet'!

in

verbis

elegantia!

vide

enim quam vim

significet

et

ideo non 'uxor', sed 'nova nupta',

quam

ad omnia

docilem esse ipsum indicat nomen.

75G
1 1

HiLARUM

vetuste,

non 'hilarem'.

762

TU INTRR EAS

RESTIM DUCTITANS SALTABIS lUSUS est natUS

')

Corrigendum videlur

'et

moris'.

91 ab
eo
fune,

quo introductus equus durius

in

Troiam

est,

cum

conexis

manibus fune chorum ducunt

dicitur,

busdam

at

Hoc a quiego puto manu consertos puerorum choros

saltantes. 2
et id

puellarumque cantantes restem ducere existimari

convenire
imitantis.
3 Vide hoc

maxime

ad exagitandam importunitatem senis veluti pueros

(a)

quemadmodum dictum
est,

est et quanto

stomacho! iam ab Aeschino recessum

Micionis luxuriam describendam.

iam transitum ad

2 a *siraul etiam quia iste conexus manuum lascivus ac petulans adimit discretionem condicionis, dignitatis, aetatis inter meretricera,

novam nuptam

et

senem.
^)

754

lAM VERO OMiTTE DEMEA mire urbanitatem expressit <r.non>>

ultro obiurgantis qui obiurgatus est.

756

TUAM iSTAM iRAGUNDiAM 'tuam istam' dicendo ridiculam

significat;

et

supervacuam
causa
UTi
est,

et

bene

'iracundiam',

nam ira
3
'et

de

iracundia

de

vitio

multum

irascentis.

atque

decet

hilarem et libentem bene addidit

sed

libentem':

multi enim hilares simulantes se non libentes sunt.

756 758

2 FAc TE non dixit

'esto',

elabora ut esse possis.

HANCINE

VITAM

HOSCINE MORES HANC DEMENTIAM

(a)

ikUmxiKWq

omnia utpote stomachatus secum loquens.

a deest enira 'esse' aut quid tale.

760
761

DOMUs SUMPTUOSA 'domus'

1

id

est homines.

IPSA

SI

CUPIAT SALUS SERVARE PRORSTJS NON POTEST 6(O^mz02. 68)

noUa. Plautus (Asin.

tia est'. (a) 2

'libentiorem te faciam

quam

Liben-

Hinc

licet

aestimare,

quantum

et coloris etgraviCaecilii;

tatis
.

apud Terentium
1

sit

ad imitationem

nam

vide

quantum

creverit a superioribus, ut sic finiret!

a etenim

uTreppo\T

est

'ipsa

Salus,

si

cupiat, prorsus

non

potest servare hanc familiara'.

V
1.

763

EDEPOL SYRiscE hic oxemplum inducitur licentiae servorum

miti

sub

domino.

2 edepol syrisce te curasti molliter quia

')

Cf.

Wessn. app.

ADELPHOE
detegi

92
Ctesiphonem iam oportet, ebrius inducitur Syrus, per
fallacias
rco

cuius

tegitur

adhuc;

Et

'Syriscum'

se

dicit,

non

'Syrum',
764
1

vnoKOQiaiiaTi. 4

molliter delicate.
bel-

LAUTEQUE MUNUS ADMINISTRASTI TUUM Ut QUiCQUid eSSet

(cf.

lissimum carperes cyathosque sorbilares

2

590).

Aut 'munus'
vel

servile: esse et bibere.

766

ABi

verbum
sic

sibi

vel

alteri

cum

laudatione blandientis,
per-

nam
766
1

dicunt, qui

iam compotes sunt votorum omnium

fectique in rebus universis.

PRODEAMBULARE nota duas praepositiones uni

ut (Verg. Ge.
'

dictioni adiuncII.

tas,

3.

256) 'pede prosubigit terram' et (Hom.

;

2.

805)

cciA,(pi,Tigi)iQrjvrjv

2 et opportune ad delicias exprimendas

hoc verbum

convenit,
(a)

nam procedere segnem

etiam intus potuit.

'prodeam-

bulare' significat.

2 a
767
1

nam deambulare

EXEMPLUM DisciPLiNAE quia uuus ex multis

reliquis,

2 an

quia senior et nuper etiam paedagogus, ut ipse ait (563) 'quem

ego
768

modo puerura

tantillum in manibus gestavi meis'?

QuiD FiT QuiD TU Es TRisTis mire securitatem ebrii expressit:

numquid enim pertimescit interventum

est,

senis, ut solebat,

Syrus

aut quicquam praecavet? subblanditur tantum et ita rerum oblitus

ut

cum eum saevum

sciat,

causam

tristitiae eius inquirat.

769

Tu VERBA FUNDEs Hic SAPiENTiA 'sapieutia

supra (394)
'tu,

verba' an 'tu
es,

sapientia', quia dixit

nihil

quantus ^Cquantus^
:

nisi sapientia es'? 2

fundes utrum
illud

sine ulla cessatione

proferes,

an:
si

perdes,

secundum

(433)

'nam quid tu

hic

agas, ubi
770
Dis

quid bene praecipias,

nemo obtemperat'?
ditis dites facit,

QuiDEM EssES DEMEA ab 60 quod est dis

ab eo quod est
772
1

dives

divitis divites.
uihil
;

QUAMOBREM QuiD
non esse

PEci

uuuc

simplex est ob ebrietatem

dicere

2 et vide

in Cyro nisi purum et 'quamobrem? quid feci?'

sobrii Syri.

773

iN

ipsA

TURBA nou minus

Syri,

ridicula importunitas

Demeae

est

quam
tatis

ebrietas

qui

adversum temulentum tantae

ut

gravl-

oratione

personat,

ex dicentis vultu verbisque et ex

audientis habitu et stupore

tatores;

magnam

voluptatem percipiant spec-

vide enira, quanto pondere

verborum cum ebrio

litiget

98
774

POTASTis
oculis,

scKLUS

non quia plus videi

"

senex

quam

obicitur
cernat,

sed oratorie 'potastis' dixit,

illud
sit,

cum unum ebrium

propter

quod quod
u.

ait

(767)

'exemplum

disciplinae', quasi in
2. 65)

omnibus
'et

in
d.

uno nunc aspicitur: Vergilius (Aen.

o.'

crimine ab

776

SANE NOLLEM HUNc ExiTUM

est
nihil

et tioc

dictum

obliti

omnium rerum
tantummodo

Demeae

per fallaciam respondisse: sed

paenitet quod exierit.

2.

776

HEUS SYRE quam clare

dicat, ostenditur

ex

eo,

quod 'heus'

praemisit,

antequam loqueretur. 2 ctesipho mire additum nomen, cum aut sine hoc aut per pronomen possit intellegi Ctesipho.
3 UT REDEAS 'rsdeas' dicendo ostendit et illum inter pocula, a

quo egressus est ebrius.

779
1

EST ALIUS QUIDAM PARASITASTER PAULULUS HOn 'aliUS para-

sitaster',

sed

'alius

Ctesipho,

qui

est parasitaster'

2 et bene

non
780

'alter'

sed 'alius', quasi non duo sed multi sint Ctesiphones.

est,

3 Et hoc sic pronuntiandum

1

ut simul et dicat et quaerat.

NosTiN quasi sycophanta addidit 'nostin?',

nam

veteratoris

est

mentientem
non

confldere. 2 quid agis quid abis

illi

hoc iam ebrio

retinet

convenit,

quem cognovimus
est.

Syro;

nam quod

senem, confessionis genus

781

NON MANUM ABSTiNEs MASTiGiA etiam

teneret

iniecissc

manum,

ut

Demeam, ex
TIBI

ipsius verbis cernitur.

782

lAM MAVIS CEREBRUM DISPERGAM HIC Ut apparet, baculo minatur. 2 abiit quia prohibere non potuit, demisso et
1

AN

desperanti vultu quid factum

783

sit

dicit et abiisse pronuntiat.

Tc5

EDEPOL COMESSATORBM HAUD SANE COMMODUM faCetO

^AsvaCftoJ

tam inopinatus supervenit, ut omnia sic offendat, quemadmodum qui comessatum ingreditur, quia comessatoris est supervenire
ad scortum et vociferare aliquid in iocularem strepitum, quare

totum salse ad
784

Demeam

contulit.

PRAESERTiM cTBSiPHONi bona exceptio, ut appareat omnibus

785

incommodum et in his Aeschino, sed praecipue Nisi DUM HAE siLEScuNT TURBAE non quao iam
erunt.

Ctesiphoni.
sunt, sed quae

ADKLPHOB
7M6

94
viLLi

vini, ut unus ullus, asinus v7iox6Qiai.ia est vallus, suinus suillus. vannus asellus,

HOG

3.

787

PARATA A NOBis suNT iTA UT Dixi sosTRATA in hac scaena collatio cst personarum mitis ac saevi parentis. 2 parata a
1

NOBis suNT de verbis abeuntis vult ostendere poeta,

quam

ora-

tionem
ikkclxifcig

cum

Sostrata habuerit ingressus Micio; 3 et vide quas

interposuerit: primo 'parata a nobis sunt' et non dixit,

'ut dixi'
'fiant

quae, sed
'ubi
uis':

dicendo significat dixisse se omnia; deinde

nuptiae' vel quid tale aut omisit aut dicturus

fores esse pulsatas et

hoc ipsum audit vehementius

abiecit.

quod agebat

788

QUisNAM a me pepulit
irati

'a

me' modo
faciunt,

id

est meas.

tam
fores

GRAviTER quia
essent exituro

omnia concite

cum pulsandae

foras,

Demea

sic

eas

pulsavit, ut et his ipsis

irasci videretur.

789

EI

MIHI QUID FACIAM QUID

AGAM QUID CLAMEM AUT QUERAR

CAELUM

TERRA

MARiA NEPTUNi inultum laboravit Teren-

tius, ut avakoylav

servaret in dolore Demeae, quod maior debet

in Ctesiphone esse reprehensio

quam

in delictis Aeschini. 2

Et

nota,

quod ubi non invenit quid dignum loqueretur, ab

coepit
'ei

inter-

iectione

mihi'

et

adhuc cum pro

rei

magnitudine

oratio
est,

parva esset, 'quid faciam?' inquit: in alieno indignatus

suo 'quid faciam?'
in ait;

in

in alieno litigavit,

hic ait 'quid

agara?';

alieno

clamavit

et

questus
in

est, quid huic in suo

relinquitur

praeter
in

diaKOQrjoiv?

Aeschini

peccato Micionem

accusavit,

Ctesiphonis

elementa cum dis omnibus ac toto

imitatus Vergilius in Orpheo post

mundo.

3 Mira av^rjGig,

quam

amissam rursus Eurydicen (Ge. 4. 504 sqq.) 'quid faceret' inquit; omnia enim cousumpserat primus dolor; 'quo se rapta bis coniuge ferret?'

nam

quid praeter oranes terras atque inferos loci

fletu raanes'>> per

remanebat, quod non lugeret? <<'quo

fletum
'quae

quem

manes, qui omnes primis luctibus impleverat lacrimis,

numina voce
4

raoveret?', cui nec ira

hic

quidem remanserat

inexperta.

Et

vide

gradus doloris

et iracundiae in tan-

95

tum
lae

auctos, ut

iam crescere non possint; quippe

est

in initio fabu-

tantum

tristis

Demea, nam
'rogas

sic

audit

a Micione (83)

'quid

tristis es?' et ipse

me, ubi nobis Aeschinus siet?

procedit in peius adeo, ut sic
in

quid tristis ego sim?' inde

incipiat (355) 'disperii!

Demea

Ctesiphonem audivi filium una fuisse

inde postea dicit (540) 'ne ego
ei

raptione

cum

Aeschino',

homo

sum

infelix',

ad postremum

mihi! quid faciam? quid agam?'

furor ad

et naturali

quodam modo postquam summus

mutatur
et mitis est.

extrema
Neptuuus
habetur

pervenit, repente senex

790

GAELUM
caelum
et

TERRA

MARiA NEPTUNi quod medius

sit

inter

inferos,dum utriusque regni particeps

est,

elementorum potior omnium, nam ideo tridentem habetpro numero

trium elementorum,
et

apud Vergilium
s. n., u.,

idcirco dicit (Aen.

1.

133)

'iam caelum terramque m.

(II.

m.' et apud

Homerum
(v.

sic

idem

15. 193)
est,

'

yaia

d'

Irt

^vvtj ndvxcov xai

jttax^o? "OAvjW.7tog'.

2 Et
rerum
o

hoc

quod

ait

Horatius in arte poetica

tollit'.

93) 'interdum
tria

tamen
c.

et

vocem comoedia
per hoc
MLA.RIA

3 In haec enim
accusavit.

natura dividitur, ut (Verg. Aen. 1.58) 'principio maria ac terras

p.',

et

totum

mundum

caelum

TERRA
dis

NEPTUNi utrum ds eo elemonta invocat, quia

in his

quoque irascitur qui

quia deos
dicturus

commorantur, ut dolentes
nisi intercederet

solent,
dicit,

an,

esse non putat, ideo

esset

haec omnia Neptuni

quasi

'Neptuni

flant',

persona

Micionis,

quem

videns

ad

aliud

conversus desiit diluvium et

iuteritum
propter
8.

rebus optare obiecto fratre, cui

maxime

irascitur et

quem

detestabatur omnia? tale est apud Vergilium (Ecl.

58)

'omnia vel

medium
ut

fiat

mare'

an omnia accusat, ut

indignantes

solent?

(Verg. Aen. 2. 745)

'quem non incusavi

amens hominumque deorumque?'

a.

et(Ecl. 5. 23) 'atque deos atque

nulli

u.

c.

m.'

em

tibi

xa

idtcoxiGiia:

enim

'tibi'

Micio

loquitur.

791

ID
1

NUNG GLAMAT

'id'

ob

id.

792

PARATAE LiTEs videtur

lites',

et ipse pertimuisse dicendo 'scilicet

paratae
est'
ait,

sed ut rursus confirmet se ipsum, 'succurrendum

2 et

succurrendum Ctesiphoni

scilicet.

793

GOMMUNis coRRUPTELA NOSTRUM qui communiter ambos

2

cor-

ruperit.

gommunis corruptela nostrum liberum maior

est

ADELPHOE

96

accusatio ista (luara prior, (luippc

cum iam modo

de

ambobus
iras-

accusetur Micio et non de uno.

794
1

TANDEM REPRiME iRACUNDiAM mire, Quia repiehendere

potest,

centem non
causa
est,

nimietatem reprehendit

irati.

2 Et

ira de

iracundia

de moribus. 3 atque ad te redi quia,

dicitur,
redi',

ira ab eo quod est ire

furit.

quod a se

eat qui irascitur et

4.

4 Et proprie 'ad te
f.

ut Vergilius (Ge.

443) 'verum

ubi nulla

r.

f.,

v.

ad se redit' et Cicero
suos'.

(in Caecil. 57) 'redit

ad

se atque ad

mores

796
et

repressi redii non quid dicatur, sed quo gestu dicatur specta
videbis

neque repressisse adhuc iracundiam neque ad se

moralitas in

rediisse

Demeam. Sed quam mira perspicuaque

huiuscemodi rebus apparetl

796
1

rem ipsam putemus videtur paulo ocius destomachatus quam

res etiam
iuste
et
irati

<^nunc>> incerta poscebat; sed

et

hoc morale,

nam

omissa saevitia ad ratiocinationes saepe festinant,

praeterea illud accedit, quod non invenit iam quod condigne

dicat,

simul etiam quia increpitus est a

ipse

fratre,

quod apud se

ipsum

iam non

sit

per

iracundiam vehementem. 2 rem

iPSAM PUTEMus tractemus, purgemus,

nam

hinc et

putamina

dicta sunt purgamenta, ut Plautus in Captivis (655) ait 'nucle-

um
et

amisi, retinui pignoris putamina', et Vergilius (Aen. 6. 332)

'multa putans' dixit:

utilibus resecare,

putare

est

enim

falsa et cassa a veris

di-

unde arborum purgatores putatores

cuntur; 3 et 'rem' causam ipsam ostendit, ut (185) 'mitte ista

atque ad rem
797

redi'.

NE Tu curares meum
cere illum est

nam 'ambos

curare

propemodum
fateri,

repos-

quem

dedisti' (131).

795

cete

pactum est apparet Micionem minutim quidem contemnere obiecta.

1

sed

fa-

800

cuR emis amicam micio inclamatio ista nominis magnam invidiam significat, ut (175) 'regnumne, Aeschine, hic possides?'
et (Verg. Aen. 11. 362)

'pacem

te

poscimus omnes, Turne'. 2 num

'qui'

Qui

MiNus MiHi iDEM lus AEQuuM EST ESSE aut 'num' aut
et

abundat,

est

ordo:

qui

minus aequum
vel

est

esse idem ius

mihi

(a).

2 a

'qui'

ergo

quare

cur

significat.

ADELPHOE
803

97

NON

NAM VETus VERBUM Hoc QuiDEM EST

in

confidenter
nisi
illi

'non'

repetivit

non habens rationem quam subiceret,

prover-

bium venisset
incidisse,

mentem, nam quia

se videt in

malam causam

totum verniliter
se
tueri

et facete agit et subicit aequitatem,

ubi

iusto

non potest; quod tamen a Demea statim

'nunc

convincitur

dicendo

demum

istaec

nata

oratio est', ut
dictis

ostendat

illum

perturbatum

contraria

protulisse

suis

superioribus.

804

coMMUNiA ESSE AMicoRUM iNTER SE oMNiA

inter

Pythagoreos

ortum
805
1

dicitur.
alii

FACETE NUNC DEMUM ISTAEC ORATIO NATA EST

alii

totum
sic

iungunt,

separant

'facete'

et

bene 'nata
'e

est',

nam

dicimus de rebus repentinis, ut supra (295)

fieri

re nata melius

haud potuit quam factum

NI3I
:

est, era'.

806

AUscuLTA PAUcis
dividitur

MOLESTUM EST DKMEA

nihil

in

duas parles
nihil

tota persuasio

passurum Demeam damni,

<Ifilios>> corruptelae.

811

ET ME TUM UXOREM CREDIDISTI SCILICET DUCTURUM

1

iiTaymyri.

813

CONSERVA QUAERE PARCE FAC QUAM PLURIMUM

sic

ILLIS RELIN-

QUAS hoc
omnibus.
807

pronuntiandum

est, ut

appareat hanc ipsam voiun-

tatem displicere Micioni. 2 conserva parta, quaere nova, parce

PRINCIPIO rata
locutio

SI

ID TE

MORDET SUMPTUM

FILII

QUEM PACIUNT

figU-

est,

ut (Eun.

653) 'Eunuchum quem

dedisti quas

quas turbas dedit!'

808 809 815
'

QUAESO 'quaeso' modo obiurgatorium

est.

PRO RE TUA pro patrimonii tui qualitate.

UTANTUR siNE aut dcest

DE suMMA NiHiL DECEDET
1

'his',

ut sit: his utantur, aut

'mea

utantur' antique locutus est.

816
rei

tuac
;

scilicct.

820
lis

MiTTO REM 'rem' pecuniam

et

haec exclamatio est mora-

nimis adversum tardos ac non intellegentes homines.

DEMPSERis pro 'demes'.
2

819
820

coNsuETUDiNEM iPSORUM
3

'loquor'

aut quid tale subaudienvcl ab uiilitate ad

dum.

MiTTo

REM coNsuETUDiNEM iPSORUM

honestatem
KARSTEN, Com. Don.

transit vel a rebus ad illos ipsos, de

quibus agitur,

cavet enim, ne aut

rem perdant

aut ipsi pereant. 4

mane
7"

scio

ADELPHOE

98

isTuc iBAM moralis et faceta correptio est continens in se latenter

blandimentum, quo deleniatur auditor. AT ENIM METUAS NE AB RE SINT TAMEN OMISSIORES PAULO

880

oratorie,

nam non

paulo omissiores fore Demea, sed plurimum

fore credit et metuit; 2 et

ab re

id

est a patrimonio.

881

omissiores

aviifisvoi, avETcoxeQoi,

neglegentiores, sic in Heau2 o nos-

tontimorumeno (962)
TER demea
blauda et

'ubi te

vidi

animo esse omisso'.

cum quodam complexu

multa
latenter
te latent,

eius qui repre-

henditur incusatio et de more sublata; 3 et sic hoc dixit, tam-

quam

dicturus

esset:

simplex

homo

es,

nam

huiusraodi

sententia

quandam

dicentis

auctoritatem

flduciamque designat.
8*21

MULTA
1

ID

HOMINE DEMEA SIGNA INSUNT ObSCUriSSimUS SBnSUS

est,

St

re et verbis.

823

Duo GUM idem faciunt obscure locutus

duo idem faciunt,
saepe ut
possis

cum

hic sit

sensus;
licet.

quod uni

licet

facere,

alteri

non

dicere

melius est 'saepe' ad supe-

riora

coniungere,

nam

possunt duo idem facere et casu, non

erit

ut

simili studio

idem facere videantur; tunc ergo

signum

'saepe
et

idem
(a)

faciunt'; 'dicere'

autem posuit pro intellegere

dices esse et gratum'.

scire,

ut (Ph. 493) 'faeneratum istuc beneflcium pulchre

tibi

dices' et (Ad. 251)

'memorem me
siT

2 a* ab 60 quod praecedit id

quod sequitur.
an quia huic Ucet,
<^\]\i

826

NON QUOD DissiMiLis EEs licet> ?

non

826
in

quae ego
quae ego

illis

inesse

video ordo et sensus hic est: multa

facile

homine, Demea, signa insunt, ex quibus coniectura

illis

flt;

inesse video, ut confidam fore ita

ut volumus.

823

Duo cuM idem faciunt

nam ambo
'in

et sapiunt et intellegunt
est,

et in loco

verentur: non ingenii vitium

sed aetatis.
'in

827

intellegere in loco vereri non

loco vereri'.

loco intellegere', sed

828

inter se amare cito

dixit

'inter

se',

quod est: cum

alter

alterum invicem amat.

830
3

AT enim metuas
est

civxld-Eaig

ad priorem tractatum pertinens,

rei

qui
sint

habitus

de

consumptione

familiaris.

4 ne ab re
olent

tamen omissiores paulo quia amant,

(cf.

potant,

un-

guenta

117).

99
832

AD ALiA OMNiA AETATE SAPiMUS RECTius praeterquam avari

tiam, ac per hoc quod optas liberis, vitium senectutis est.

834

ATTENTioRES suMus AD REM OMNES proprie 'attentiores' redomissioribus

;

dit

supra
paulo'. 2
est.

(830)

enim

dixerat

'ne

ab

re

sint

tamen omissiores
836

quam sat est quoniam

attentos esse

non statim crimen

1

QUOD ILLOS SAT AETAS AGUET

fiexacpOQiKmg 'aCUet'. 2

NE NIMIUM

BONAE TUAE ISTAE NOS RATIONES MICIO ET TUUS

AEQUus suBVERTiT <Csi^
'ne'

ISTE

ANIMUS

valde,

'subvertit' infra legen-

dum
ita

est,

si

'ne'

pro coniunctione est 'subvertat' legendum est,

vel aliquid tale-

ut

subaudiamus 'timeo'
ait.

3 Et 'tuae istae'
et

quod

significationem

habet nullius

modi rationes

ineptae; nam apparet non

837

eas probari ab eo qui sic loquitur,

ut supra (754) 'iam vero omitte,

Demea, tuam istam iracundiam'.

evg^rjfitQfia)

TACE
diceret:

NON FiET

'tace'

nunc

tco

positum

est,

quasi

non subvertet, ne dixeris quod mali ominis

te

est

verbum.

838

DA TE HODiE MiHi accommoda

in

ipsum voluntati meae;

in

nam
(516)

animura

transtulit,

quod est corporis, ut

Eunucho
3.

'mihi sese dare,

sermonem
vis,

quaerere'. Cicero (Verr.

49)

'cerviculam iactaturum et populo se ac coronae daturum'. 2 da

TE HODiE MiHi
mitis esto.

si

noD

iuquit, propter te, vel propter

me
dici-

839

EXPORGE PRONTEM quia contrahi

in -cCCverso^

verbo

tur; et verbo isto ostenditur, quanto conatu opus sit ad expli-

candam tantam contractionem

Graeci
et
(iiGoKakiqfisQov

et senectutis et severitatis. 2 scilisi

CET iTA FERT TEMPUS FACiENDUM EST vidc

dicunt;

non hoc
'ita fert

sit,

quod

nam

'scilicet'

et

tempus'

'faciendum
ut

est'

dicendo

ostendit se magis cogi necessitati3

bus,

paulum

sit

tranquillior,

Et

cum

tanta diflBcultate

promittit,

tamquam mala
disputat,

subiturus

sit,

atque adeo maiorem

partera

secum

necessario

hoc velit nolit faciendum,

fert'.

ut sit laetior, et hoc quia 'tempus

840

CETERUM RUS CRAS CUM PILIO CUM PRIMO LUCI IBO HINC hOC
quasi gaudere interim non possit, nisi vicinae saevitiae

facit,

proximitate solaretur.

gaudendum

2 FACiENDUM EST satis mire tamquam necessitate cogitur ad agrestis senex et |niaoKa\rmepo(;.

ADEI.PHOK
Hil
1

100
iBo HiNc

Lamquam

de malo loco. 2 de nocte abundat

'de'.

cuM PRiMO

Luci KQxaioiiog,

nam 'cum primo

(a)

luci'

veteres dice-

bant,

lucum

pro sole ponentes.

cum primo luci veteres

coeperit illucescere.
(808), ut labo-

masculino genere dicebant lucem.

3 a ergo 'cum primo
luci'

cum primum

842

FACE TE eodem verbo utitur quo iamdudum

se

rem ad laetitiam

convertentis

ostendat, 2 id est: elabora,

ut sis hilaris. 3 et istam psaltriam

una illuc mecum abstra-

HAM

vide singulas syllabas imbutas amaritudine rustica atque

agresti! nam 'istam' odium significat, 'psaltriam' saevitiara in nomen eius quam deliciosam esse oportet, et 'una mecum', quam cum adulescentibus esse convenerat, et *'illuc', ad quem

locum psaltriam
itinere

et quasi

quo

*)

ire compellit;

deinde ne vel in
'illam

poena

cesset,

'cum

filio

ibo

hinc'

inquit,

vero

'abstraham',
et

nam

'illuc'

apparet illum quasi

eo animo dixit, quo supra 'ibo hinc'; mancipium ducturum puellam, non ut

fldicinam.

843

puGNAVERis

'vicimus, o
1

magnam rem feceris, sic Lucilius (Marx socii, et magnam pugnavimus pugnam'.

1328)

*MECUM HiNC ABSTRAHAM non 'abducam', sed quod

est sae-

vientis 'abstraham'.

844

Eo PAOTO PRORsus iLLic ALLiGABis FiLiuM haec

Micio;
2
et

cum

risu

dicit

ligare

est

inicere

alicui

vincula,

contra

alligare <<iiliquem ligare>> ad aliquid, sine quo esse non possit: ergo proprie ad amicam alligari adulescentem dixit amatorem 'prorsus' autem recte, certe ac vere significat.
;

846

UT iLLAM SERVES acuendum

'illam',

hoc est: non iam filium

sed illam serva, in qua

utrumque

retinueris. 2 ego istuc videro

hoc est: ut illam servem.

846
847

atque
1

ibi

pavillae plena fumi ac pollinis ne ametur

siT

scilicet.

coQUENDo COQUENDO

FAxo ET MOLENDo atqui

est prius molere

quam

coquere, sed illud prius posuit, quo pulchritudo magis foedatur.

3.

SIT FAXO ET MOLENDO PRAETER HAEC a7i68o6t.g OCtava. *An quia prius torreatur triticum, ut tundi possit? ut Ver2

gilius (Aen. 1. 179) 'et torrere

parant

f.

e.

f.

s.'

') Wessn. sensum postulare dicit ut inlellegatur 'quasi in servitutem' vel sim. Possis etiam supplere: 'et quasi quo animo' vel 'quo consilio?

101
848
1

MERiDiE ipso

cum

sol

vehementior

est,

et

nomen

fecit

de

adverbio; 2

eimeridiem

veteres dixerunt quasi

medidiem,
litterarum.
est.

R
849

pro

posita propter cognationem inter se

fieri

harum
necesse

3 UT STiPULAM coLLiGAT quod sub sole

1

TAM EXCOGTAM REDDAM ATQUE ATRAM

rettulit.

td/COTtxdJg

dixit 'rcddam'

pro 'faciam', et 'excoctam' ad tenuitatem siccati corporis, 'atram'

ad colorem
ingrata
sit,

2 Et vide

quam

aspera clausula
oratio. 3

quamque

qua saevidici senis

finitur

placet nunc

MiHi

videre sapere non contradicit, ne rursus provocet, timet

laetitia

enim suasor, ne
850

provocet ad iurgium.
si

atque equidem filium tum etiam

nolit non solum suadet

laetitiam, sed etiam ridere cogit invitum.

862

derides fortunatus qui isto animo sies hoc verbura vulUi

sic profertur,

Demeae
ridet,

ut subrisisse videatur invitus, sed rursus

dixit; 2 et

'ego sentio'

amare severeque
qui

ridet qui simpliciter

contemptu
ridet.
ait

deridet

cum
isto

alterius irrisione et

fortunatus qui
cura

animo sies non laudantis est quod

si

'fortunatus',

sed moraliter reprehendentis, ut

oflfenderit,

dicas,

cum

te

aliquid

fortunatos

stultos

qui

nihil sentiant;

hoc quoque dixit

in

Eunucho

(244) 'at ego infelix neque ridi-

culus esse neque plagas pati possum'.

853
854

iam iam desino

1

et hic velut

necessitatem queritur imponi

sibi.

et cui rei est cui rei est multus, hoc est ludo atque

lae-

titiae

votoque

et

gaudio imponatur
s,

V).

hunc sumamus diem

et

non a c c i p i a
unde
et

mu sumptum

sed

impendamus

consumamus,
est.

dicimus pecuniam, quae insumenda

855

numquam ita quisquam bene subducta ratione in hac scaena exemplum inducitur hominum, qui virtutem taedio deserunt ob contemptum eius apud omnes saeculumque vitiosius;
]

et

adeo favit Terentius clementioribus atque mitissimis patri-

bus, ut

hunc quoque ducat ad sententiam Micionis, non tamen

ita fieri oporteat, sed

hoc sentientera quod

^)

quod
h. e.

ita res

cogat:
gaudio

Ingeniose Schoellius correxit:

'cui rei est

indultus,

ludo

et

iam donatus'.

ADBLPHOE
vult

102

enim naturalem inesse veris patribus acrimoniam, sed eam

2

semper invidiosam esse adulescentibus.

TfONE
tis

bene subducta raest digi-

bene

disposita,

bene computata;

ducere enim

computare.
3 *Sed d ucere apud alium quem et palara, subducere apud se ipsum atque secreto, quo magis in hoc verbo maioris attentionis et diligentiae

signum

est.

856

QUiN RES 'quin'

tria

modo cui non

'res'

significat. 2

quin res aetas

usus

posuit,

ex quibus

pro

experientia ponitur, et
dicet (860)
're

hac

se

dicit

esse

mutatum,
avkhjuiijig

nam mox
(a)

ipsa

repperi facilitate nihil esse homini melius neque clementia'.

867

ALiQUiD moneat

per casus.

a subauditur enim 'quem'.

868
et

ET quae tibi putaris pbima 'prima' ante alia eligenda, quae

primo loco ponenda ac per hoc optima.

1

859

vitam duram quam vixi

').

pugnavimus pugnam'
usQUE adhuc prius
860
1

dixit

ccQxaCG^og, ut Lucillus 'magnam nam ego vitam duram quam vixi quid faciat quam cur faciat.

prope iam decurso spatio

id

est

ad calcem et prope ipsos

decursus
2

metasque

vivendi,
id

et

est

metaphora a cursoribus.
senectute. 3 id

EXcuRso spatio

est: in

summa

quam ob

rem re ipsa repperi quia secum

3 a et deest 'faciam' et
'si

loquitur, ideo

multa

reticet. (a)

quis quaerat' et 'dicam'.

infert.

861
et

facilitate iam

se

facilem

2 Inter
est,

facilitatem

clementiam
ille

hoc interest: facilis

cuius ira facile id

est cito solvitur,

clemens

qui non irascitur.

hic

863

suam semper egit vitam

inducitur
fine

iam quasi comparativa

ille initio

qualitas

de utroque; et ut
loquitur.

fabulae locutus

est, sic hic in

864

clemens placidus nulli laedere os mira varietas

et in

et in

locis

partibus

orationis.
afi^ectus

nulli laedere os arridere

omnibus

voluptatis

est

duplex

aut

enim ex quiete
8 Et
'clemens

voluptas est aut ex aliquo actu: ergo hic utrumque cbmplexus

est.

Id

est:

nullum praesentem laedere.

^)

) -)

Vide schol. 843.

Scholia
4, 8,

2.

10 apud

Donatum iuncta

fuerunt, opinor: clemens

et 'clemens*

LAEDERE os id cst: nulium praesentem iaedere, vultn; el haec est, sqq.

Nui.Li

placidus animo, 'placidus'

103

animo,

'placidus'

vultu;

10 et haec est figura avadQOfirj

cum

recurrimus per ea quae diximus, slrjYtjnK&g omnia repetitum.

2 Et 'clemens' est, qui collt menteni suam, ne eam urgeat irascendo. 5 Et vide quam grate a nominibus <^ad^ verba transeat. 6 CLEMENs PLAciDUS 'clemens' est circa recte agentes, 'placidus' etiam circa delinquentes. 7 Et clementis est 'nulli laedere os', placidi 'arridere omnibus'. 9 Et nulli laedere os ut nullum secum tristem faciat.

866

EGO iLLE AGRESTis beue

ipso,

addidit

'ille'

quasi iam notus in

factis est,

hoc

quod ferus atque agrestis, 2 Et 'saevus'

potest,

'tristis'

animo, 'truculentus' vultu.

aliter

3 Et

ut

'tristis' sit

qui dolet, 'truculentus' qui

ista.

terret, et ideo avl-qaei

mire decurrit per

867

Duxi uxoREM pendet 'duxi uxorem', sed

et

cum magno
fuit.

significatu

addendum

est:

maiore

enim

pondere subtrahitur
2

coniunctio,
iBi

nam

'duxi
'ibi'

etiam
iuquit,

uxorem' dicendum
quasi

quam

MiSERiAM viDi

uxor locus

sit;

3 et hoc

sine coniunctione, ut

mala quae enumerat multa videantur.

extulit,

868
871

alia cura non altera. PATRiA POTiTUR coMMODA accusativo casu

septirao

quod nos
9)

casu

dicimus,

(a)

Accius

in

Clytemestra (Ribb.^fr.

'seras potiuntur plagas'.

id

est patrio potitur

commodo.
molestiorem

873

ILLUM DILIGUNT APUD ILLUM SUNT AMBO EGO DESERTUS SUM

hic ostendit Terentius

verum patrem

et

et

odiosum
nos

magis esse adulescentibus.

874
1

iLLUM UT vivAT OPTANT

'illi

GvXkrKJLtpig,

nam

sic veteres;

dicimus
877

optant',

non

'illum optant'.

2 illum Micionem.

NUNc lAM EXPERiAMUR comice magis

dixit,

pluraliter 'experiamur'

quam

si

diceret 'experiar'.

878

QUANDO Huc PROvocAT nou addidit quis, sed intellegimus

Micionem
significari.

880

si

iD PiT

DANDO ATQUE OBSEQUENDO beue uaturam secutus

^)

ignorat artem, putans agi veris

omnia debere, non

est:

agi 'dando

atque obsequendo'.
pendor.
3

si

id pit id

iam a

liberis si
'partes'.

magni
(a)

non posterioris peram subauditur

est

et

translatio

partibus

histrionum in fabula. 5 non poste-

')

Teuber coniecit

'severius',

Wessn.

'vere',

Beckius 'verbis';

num

'serio'?

AnKLPHOE
RioRis

104

FERAM priiTus
4

in

his

ero,

inquit,

in 'dando

atque ob-

sequendo'.
(i

Aut: non parvi fiam,

iD

id

est

non vincar a Micione.

in

881

DEERiT

MEA MfNiME REFERT vide remancre

Demea non

penitus eiectam severitatem.

8s2

NE ABEAS LONGius hic ostendit poeta,

dus conetur esse qui non soleat, et

tina largitas, ubi

quam absurde blanquam immodica sit repenin

animus a parcitate nimia

2

contrarium vitium

profusionis

excurrerit.

heus demea rogat frater ne abeas

et satis

LONGius ut apparet,

iam edormivit crapulam Syrus; 3

moraliter 'frater' dixit nec additit 'tuus'.

4 frater morahter,

nam

deest 'tuus'.

883
sunt,

syre noster salve quid pit iam non haec blanda sed dura

nam

'salve'

dixit ei

non solum quem saepe

viderit, sed

cum quo
sciat et

totiens litigaverit, et 'quid fit? quid agitur?',

cum

et

condemnet actus
bene
'recte'

eius.

884

recte

respondit: hae enim interrogationes de

qui interrogatur. 2

salute

atque incolumitate eius sunt,

haeg

TRiA deest 'verba'.

885

PRAETER NATURAM plus

suetudinem'.

dixit

quam

si

diceret

'praeter con-

884

OPTIME EST

lAM NUNC HAEC TRIA PRIMUM ADDIDI PRAETER

est.

NATURAM
88<J
1

NOSTER QUID FIT QUID AGITUR hOC preSSlUS dictum

et

SERVUM HAUD iNLiBERALEM dura

ex tanta vituperatione
niti

impoituna repente com-

rautatio

in

laudem Syri ostendit contra

naturam suam
factis

Demeam.

2 praebes te id est re ostendis,

probas.

et tibi libens benb faxim 'iibens' ad

ilQUiviKcbg

quam
tam

rem adiectum est? an

subitis

addidit? quis enim credat

nisi
'et'

post saevitiam

blandimentis,

factis

quoque ostenest, ut osten-

dantur? 4 et tibi libens bene faxim

dat hanc esse sententiam
illud
:

additum

non solum

te laudo, sed

etiam iuvo,

dicendo hoc faciendo, 5 et tibi libens bene faxim potest hoc

intellegi 'tibi

et

sic

bene faxira et libens'; raulti enim bene,

105
sed non

ex animo

faciimt; ergo

omnia

addidit,

quae placatum

ostendant ipsum et clementem.

887
1

ATQui SYRE
est

'atqui'

abundat per naQilKov. 2 syre assevera-

tio

non credentis.

888

Hoc
sit

VERUM EST quasi falsum

adverbium
est

fuerit illud

quod iurgabat
propediem
si

et

hoc
nara

verum quod nunc <;est>

mitis.

vcpiv,
'cito'.

'propediem'

temporis, ut

diceret

6,

889

ERA EGO HiNO AD Hos PRoviso

scilicet.

'ad hos'

Micioncm etAeschi-

nura
890
891

2 'Proviso' duas res significat: procedo et video.

se.

SED ECCUM hoc apud

1

Qui

vocARE hac interiectione utiraur, ubi ex intervallo

'o'

notos videraus. 2 o qui vooare post

noraine vocaturus non

habuit quid diceret et ideo subiecit 'qui vocare?' sic Vergilius

(Aen.
1.

327)

'o

quam

te

me.,

v.?

n.

h.

t.

v.

m.

n.

v.

h.

s.'

moris est autem

velis, sed

inferiores

proprio noraine vocare, si blandiri

hic norainis oblitus,

dum

dubitat et inquirit, inhaesit

pronomini.
892

ANiMO meo hoc est: secundura animi mei sententiam.

a et quantuni ad

(a)

animum

pertinet raeum.
in

893

NAM

is

mihi est

profecto servus

hoc laudando quia

at in Syro nihil

non laborat, subiecit specialiter merita

habuit quod
diceret praeter
id

eius,

2 Et MiHi

est:

laudem sine ullius facti mentione. quantum ad iudicium meum pertinet.

2.

894

cui

DOMiNus cuRAE EST cum hic dorainas habeat, 'domi632)

nus' dixit, quia et praevalet raasculinum, Vergilius (Aen.

'descendo ac
inducitur,
grate,

d.

d.

f.

et h. exp.' et praeterea sententia generalis

cum nullum

specialiter
bis

dominum

significet.

3 Et
!

quam
eum

postquam

audivit,

nomine appellavit Getam

2 iTA ut tibi sensi geta maximum delinimentum infert nomine vocans, quemadmodum <^in^ superioribus.

895

ET

TiBi

OB eam rem
aliis

si

quid usus venerit

'et
')

tibi'

utrura

queraadraodum

an

quemadraodura Syro?

2 et tibi ob

2)

Vide adn. ad

h.

1.

ADELPHOE

106
si

EAM REM
ter

4U1D usus VENERIT defectus quidam rustici est praedicta

naturam blandientis cogi

a

repetere

sine

gratia; hae
in subiectis

auteni promissiones ad iioc praemittuntur, ut

cum

Demea huiusmodi res tatoribus Demeam tam cito

agi

coeperint non
esse

sit

absurdum
illud

spec-

mutatum.
supra (884)

890

MEDiTOR ESSE AFFABiLis

'iam nunc haec tria
quid
fit?

sic

hoc lontius ut

primum

addidi praeter naturam: o noster,

quid agitur?'

89S

PAULATiM PLEBEM PRiMULUM moraliter inferiorum turbam

'plebem',
et
ftt

dixit

hoc est: ut

in

urbe vulgus, ita

qui

in

familia ser-

vos,

translatio

ab

his,

honores dolose ac non pro

2

merito

petunt
est
:

arabitiosique

sunt.

plebem primultjm facio

MEAM hoc
2.

mihi faventem, ut e contrario Vergilius (Aen.

h. n.
n.'
.

396) 'vadimus inmixti Danais

7.

899

1 occiDUNT ME QuiDEM adulcscens imaginem praebent et quam dulcis

et
sit

Demea

inter se affabiles

iunioribus assentatio et

quam
nimis

ingrata censura;

IdicoTiKOig

laedunt et
ridicule

cruciant.

2
in

autem dixit 'occidunt me' pro: dum nimis sanctas et 'nimis' et

ea ducenda, quae iam pepererit,
est;

'sanctas'

additum
est,

nam sanctum

quod omni observatione inviolatum

3 et bene additura est 'nimis', quia

nimium

pro vitio ponitur

propter illam sententiam, qua dicitur 'ut ne quid nimis' (An. 61).

4 occidunt me quidem 'quidem' pro exceptione

in

est,
(a)

tamquam

hac mora nullus alius occidatur

4 a
id

nisi qui

amat.

est ego.
fit?'

5)01

QuiD AGiTUR AEscHiNE iam ipse docuit 'quid

et 'quid

agitur?'

blandimentum esse
naturam
:

(884) 'iam

nunc haec

tria

addidi praeter

o noster, quid fit? quid agitur?' 2

primum hem
etsi hic

PATER

non

sine

consternatione

respondet Aeschinus,

blande interrogat et miti vultu,

nam

et

improviso obiectus est

Demea
902

et insperanti.

TUUS HERCLE VERO ET ANIMO ET NATURA PATER totum Cripuit

Micioni, cui ne

animum quidem

reliquit.

903

Qui

TE

AMAT PLus QUAM HoscE ocuLOS magis comicum

107

quam
cit,

'amo'. 2 sed cur

non domum uxorem accersis bene

subie-

quae volenti esse credebat.

904

VERUM HOC MIHI MORA EST TIBICINA ET HYMENAEUM hoC

'nimis sanctas nuptias student facere'. 2
filium dicunt esse, qui

CSt

quod

ait (899)

Hymenaeum

quidam Liberi ac Veneris

ob

primus certas

nuptias instituerit; ideo per laudem cantatur virginalibus nuptiis

eiusmodi meritum

alii

virum fortem Atticum dicunt

in-

fuisse, qui raptas

praedonibus virgines oppressis latronibus

alii,

tactas patriae restituerit;

quod

hymen

dicatur

membrana
virginanuptiis,

quaedam, qua
coitu,

est

munita
3

virginitas,

quae primo corrumpitur

hyraenaeum

putant veluti
sic accipe

hymnum

vocari
in

lium nuptiarum.

Ergo

hymenaeum

quemadmodum &q^vov
906

in funere et in sacris

hymnum^).
sit

viN TU Huic sENi AuscuLTARE contcmnens se ipsum dixit hoc

solum

afferens

causae cur credendum

dici.

sit,

quod

senex, et

totum hoc apparet laetissimo vultu

907

TURBAS LAMPADAS TiBiciNAS

luscos, quid

bcne totum

pluraliter,

ut

qui

reprehendit sic multa, Plautus (Curc. 546) 'quid tu mihi parasitos,

summanos somnias?' haec

igitur vultu pro-

nuntianda sunt, ut appareat ea displicere dicenti.

908

ATQUE

IN

HORTO HANC MACERIAM lUBE DIRUl

maceiieS

dici-

tur paries non altus de

<^materia> macerata.

911

EUQE lAM LEPiDus vocoR apparet

assentari,

Demeam

experiendi causa

non quod animo

facit.

912

FRATRi AEDES FiENT PERviAE elcgantius

1

quam

'fratris'.

914

iNEO

QRATiAM

in

gratiam

eo,

hoc est amicos comparo.

2 EGO LEPiDus irridens adulescentis

NUNc lAM insultantis

sit,

est

verbum
4.

'iube',

animum sic inquit. <^et> tamquam

3 iube

praesto

Micioni hoc dicit Demea,

^)

aut apud se [hoc]: 6 (iube nunc

CSt,

lAM DINUMERET ILLE

BABYLO VIGINTI MINAS) uimiS moralc

cum
'iube

de

absente quasi
figura

cum

praesente agimus; est autem hoc

^)

nunc iam'

etiam apud Plautum frequentissima.

')

Vide adn. ad
ille: concinit

h.

I.

*)

lemma Donati cum

propter schol. 915.

omnibus codd.

(deest

autem Bembinus),
1

lectione versus Terentiani, quae est'ille'in et sir omnes editores inde a Bentleio.
et

Kauer

(app.

crit.)

3 legit

'illi'.

Vide adn ad

h.

1.

n Most.

426.

ADKLPHOE

108
5 lUBE quasi hoc dicere insultarites solemus f nunc minare hunc abste tecuni afllictum tenemus, ita et Demea Micioni dicil *iube nunc' (vide adn. ad. h. 1.). 7 lUBK NUNC lAM 'iube' sic dicit quemadmodum supra (908).

si

915
4

DiNUMERET 'dinumeret' dixit quasi

multum numeret.

BABYLo 'Babylonem' fratrern ob niraiam llberalitatem vocat. 1 iLLi cui, cum hic alius nemo adesset cui diceret? 3 illi 'illi' cui? Ctesiphoni <;^an^ lenoni an Aeschino an Syro? 5 An Aeschinum nimis prodigum?
1

DIG

SYRE CESSAS [iNTRO] IRE AC FACERE

iScoailKmg dicitur. 2

DIRUE

hoc vultu dicitur adhortante.

91
1

ex
suo

animo alicui facere

velit.
1

CUM TE VIDEO NOSTRAE FAMILIAE TAM EX ANIMO FACTUM VELLE est id facere quod ille in animo
(a)

a *aut certe ex tota mente praestare, non perfunctorie. 2 Sed 'ex imimo factum, bene factum intellegere debemus. ut sit 'ex animo' quasi ex sententia.

919

DiGNOs ARBiTBOB multa desunt

et 'vos' et 'esse' et 'quibus

fiat'.

920

QUiD
loqui

TU
eos,

Ais

60

vultu

dicituF

'quid

tu

ais?',

quo videmus

qui

ab

his interrogant gesticulante vultu quid sen-

tiant de consilio suo, quos sciunt approbaturos esse.

923

sic

soleo potest dQoyvda videri quippe quando tale consilium

dat Demea, quod probaret adulescens.

8.

f
924
1

lUBET FRATER apparct Micionem dixisse 'cur diruis?',

'quia

Syrum

respondisse

hoc iubet frater tuus'. 2 iubet frater dirui

8 tu iubes hoc

maceriam

scilicet.
;

demea interrogative pronunet breviter ostendetur

tiandum totum

ita erit

una persona

ex

huius verbis, quid prior dixerit Syrus, 4 et

mirum

initium, ne

prooemio opus esset Demeae ad profltendam mutationem voluntatis.

926

hac re maceriae
colere
'iubeo'

disiectione.

et

aliis

omnibus

in

his

nuptiis senilibus.

927

subauditur

per
1.

ttvy^a,

et

adnotandum
c. S.'

coli a superiore, ut (Verg. Aen.

16) 'posthabita

2 *coLERE ADiuvABE ADiuNQEBE 'colero' ad Syrum pertinet, 'admvare' ad Hegionem, 'adiungere' ad Sostratam.

928

immo hercle ita nobis decet antiqui

si

addebant statim ver-

109

bum, 'nos decet

929

facere'

'nos

decet

dicere',

si

non addebant,
persuasione sed

'nobis decet' dicebant.

1

PKiMUM Huius uxoRis EST MATER

ita

incipit a

latenter,

ut

ea

quae proposito consilio dicenda erant ante

dicat quid
fieri

demonstrarit
oratoribus
in

quam
his

velit; et

hoc semper

fit

ab

rebus,

propter

turpitudinem
est
;

aut

<CiC> incommoditatem

quibus incipere non oportet

rei,

quae persua5.

denda
ubi

considera
Iris

adeo

apud Vergilium (Aen.

606

sqq.),

persuadet

matribus, ut naves suas incendant, et inve

nies hoc

ipsum consilium ultimum poni post argumenta quam

inf.

plurima 'quin agite et m.

2
est mater'.

exu.

p.'

(v.

635).
dicit

Et initiura a possibili factum

est,

nam

'huius uxoris

930

PROBA ET MODESTA 'proba'

ita respondet,

sibi,

'et

modesta' apud alios;

2 et vide laudes conciliatoribus inventas et usitatas. 3 ita aiunt

hoc
931
1

quasi dicat 'sed quid mea?'

intellegit

scio

adhuc Micio non

quo res tendat, sed tantum

ue contra

vultu

quodam admirantis
suadere
videatur.

cur hoc dicatur respondet. 2 parere

rocte,
filios

HAEG lAM Diu PER ANNos NON POTEST

pater

per annos non potest bene

'per

annos', quia non est sterilis.

933

1 hano te aequum est ducere 'te, Micio' scilicet. 2 et te opeRAM UT FiAT DARE 'to, Aeschiue', uam ad illum conversus a Micione est; et quare Aeschinum dare aequum est? scilicet ut

prosit socrui.

931

4 PARERE HAEC lAM Diu PER ANNOS NON POTEST hoc autem addine contra filios pater suadere videatur nuptias, si illis coheredes esse procreandos suadeat.
dit,
1

934

me ducere autem <^te]> magna

vis in

pronominibus posita

est,
'te'

nam
hic

'me'
sic

ille

sic

dicit

quasi

respondet
est,

quasi

quem minime deceat, quem maxime oporteat.

ineptio ineptis ineptit.
(si

2 iNEPTis

verbum
sis

quod

facit
;

si

TU

homo Aeschine

tu

sis

homo) hic facete et

dixit
'si

mire coegit Aeschinum ad persuadendum, non enim

tu sis

homo, persuade', sed

'hic faciat', ut

ab

illo

non factum
quasi in

sed effectum exigeret. 3 si TU sis HOMo non 'si es' sed '<^si^ eo se hominem sit Aeschinus probaturus. 5
volueris et
si

sis'

dixit,

si

sis pro: si esse

credi

homo

esse volueris.

ADBLPHOK
y8&
1

110
QUID
et

TU

AUTEM HUIC ASINE AU8CULTAS

2 mi

aptUlTl

COnvicium

grandi

fatuo.

pater

'mi'

vocativus est casus ab eo

quod est meus.

y3G
2 DELiRAS proprie ut vetulo.
1

FiEBi aliteb

non potest a necessario.

937

iNSANis AUFER congrue seni 'deliras', iuveni 'insanis', 2 et

vel
'te'

AUFER

vel

'manum',

nam

rogans

manum admovet

scili-

cet dicens 'mi pater'.

abi, ut

3 AUFEB 'aufer': aut sit: aufer te.

'te'

aut 'manum', 4 Aut pro eo quod est

988

EGo Novus maritus apud Menandrum senex de nuptiis non

gravatur: ergo Terentius EVQeziKag.

2 EGO NOVUS MABITUS ANNO DEMUM QUIKTO ET SEXAGESIMO FLAM ATQUE ANUM DECREPiTAM DUCAM quis quid quando quomodo: quis 'ego', quid 'novus maritus', quaudo 'anno demum quinto et sexagesimo', quomodo 'anum decrepitam ducam'.

939

ATQUE ANUM DECREPiTAM DucAM faceto hoc

addidit,

tam-

938

quam faciendum hoc esset, si puella duceretur seni. 3 ANNo DEMUM QUiNTO ET SEXAGESiMo haec aetas est, ut Varro ait, etiam comicorum senum 4 et 'demum' adverbium tardi;

tatis est.

939

iDNE ESTis AUCTORES MiHi id cst persuasoTes, ut Vergilius

'auctor
et

(Aen. 12. 159i

ego

a.'

decrepitam 'decrepitam' aut

'decrepitam'
cui

storaacho
laesae

anili

iracundo aut
'decrepitam'

obtusi animi et

senectutis aut

saepe moribundae cre-

puerit
940
1

planctu familia, id est conclamaverit.

futuri. 2

largitor imperativo modo temporis

te'

de te lar-

GiTOR PUER acutius 'de

in

942

bene eum, qui promiserat puellae coniunctionem suam. 1 DA VENIAM praesta beneficium, concede quod petitur. 2 ne
'de tuo', 3 et

dictum est

quam

GRAVARE ne
praestare,

te
id

difflcilem

praebeas,

quia

gravem

se dicitur

facile non praestat in beneficio quod potest. DA VENiAM NE GRAVARE FAc PROMiTTE altrinsscus agentium

qui

fatigantiumque verba sunt.

943

AGE pROLixE Micio aut 'age

sit

prolixe' id est: age benigne, ut

'prolixe'
'age'

benigne secundum
correptivum,
ut

veteres, aut per aavvdszov et

ikksirifiv

ad 'prolixe' subaudiatur 'noster

sit.

esto'

aut quid tale et 'Micio' velut 'insanis' dictum

111
944
ETSi

Hoc MiHi PRAvuM 'pravum',

si

anum
et

ducet nullo com'ab-

modo

suo, 'ineptum' qui non voto filiorum ducat uxorem,

surdum'
voluerit,

homini,

qui

numquam

duxerit

numquam

ducere

<;'alienum'> seni duci uxorem, quae adulescenti ducta

non
946
1

sit.

si

vos TANTOPERE isTuc vuLTis FiAT cur hic nou quaeritur

de
vel

voluntate Sostratae?
propter

an quia illam consentire necesse est

ob

pauperiem vel

amorem

filiae

suae? 2

si

vos

TANTOPERE isTUC vuLTis piAT ridicule dixit

se ducere,

et

comice uxorem

non quia

velit

aut debeat, sed ut obsequatur iubentibus.

perficitur, inquit,

946

Hoc coNPiT QUOD YOLO

quod

volo, ut

sump-

tum
(cf.

et

turbam

domum

recipiat

Micio et ego ineam gratiam

914).

947

QuiD

NUNC QUOD RESTAT pro 'quod

reliquiae

sequitur', 2

an 'quod

restat'

tamquam

rerum priorum ac per hoc minimum?

(a)

HEGio EST His coGNATUs PRoxiMUs

[4

Et]

benc addidit

'proximus',

nam

multi gradus

et

veluti rami sunt propinqui-

tatis in affinitate et

cognatione dispositi.

3 a coramendatio personae quasi notae etiam Micioni ob merita sua.

948
2

AFFiNis NOBis recte,

nam

uxoris cognati affines marito sunt.

aliquid flagitari.

PAUPER iam hoc nomine apparet

1

949

QUOD LociTAS FORAS

'foras' dixit

locum pro persona ponens,

2. 66)

quasi diceret 'nescio cui alieno', sic et nos dicimus 'audi: quid
dicit

ecce

hac?' pro

ecce hic, et Cicero (Verr.

(a)

'hic
id

tum
est

alius

ex aha parte'.

Aut

si

'foris'

foris

posito,

alieno. 3

sub urbe est agelli paululum totum cum contempa deest ergo aliquid, ut sit: quod locitas foras versum.
id est
:

tione pronuntiandum.
1

960

HUic demus qui fruatur

potiatur
;

qui fructura capiat, non

proprietate
tur'.

proprie ergo et quasi de iure dixit 'fruaest

'Fruatur'
gula, per

autem

alatur, quia

frumen

dicitur

summa
961
1

quam cibum

lingua demittit in ventrem.

sTtirQoxaSfJ-og

BONus est noster est recte datur

hortantis

et aavfdixov

multa congerentis. 2 noster est bene

est'.

addidit,

nam-

que dixit 'pro patre huic

tur,

4 recte datur quasi non quaera-

an

dandum

sit,

sed

illud

solum,

an recte, quaeratur.

ADKI.PHOE
5

112
liacc

BONUs EST NOSTER EST

omnia vultuose, tamquam

invi-

(liam faciat parsimoniae Micioni.

3 BONUS EST potuit respondori 'quid moa?' G Et plus significat quam si addatur 'quid noster?'

'noster',

962

NON

<^MEUM>
posuit,

iLLUD

VERBUM FAGio nunc 'verbum' pro

stringitur

a|tw,uare

quod

uno

verbo.

(o)

non meum

iLLUD <;vERBUM>> FACio Dota 'verbum' pro sententia, ut (An. 45)

'uno

verbo

dic,

si

quid est quod

me

velis' et (An. 240) 'mise-

ram me, quod verbum

tiam,
(cf.

audio!' 3 'Verbum' dixit

veram sentenest Varro

nara
1.

verba
I

veritate
p.

dicta

esse

testis

de

].

fr.

Wilm.,

144).

a ergo 'verbum' brevis sententia.

954

HANC MACULAM NOS DECET EFFUGERE 'maculam' rco x^evaG^w dicit irridens opinionem Micionis, quia parsimoniam maculam putet.
1

2 Et simul anxit primo 'vitium', deinde 'maculam' dicendo.

958

SUO

SIBI

QLADIO HUNC lUGULO

akkrjyoQict.

Non

'SUO' Sed

'suo sibi' moraliter et ut veteres solent loqui.

959 969

3
1

FACTUM EST QuoD

FRUGi HOMO Es

lussisTi

DEMEA

id est

diiuta est maceria.

utilis ut fruges.

ergo edepol hodie mea

QUIDEM SENTENTIA lUDICO SYRUM FIERI LIBERUM hOC CSt iamdu-

dum quod
961
1

promiserat Syro, sed nunc opportune: videtur enira

;

raodo meritum praecessisse

8 et sententia iudico JzsQieaoXoyia est.

'multa'
dicere,

MULTA

oratorie

maluit generaliter

quaerere specialiter, quod invenire non posset. 3 quod

quam nam ob
in iure

FACTUM <Car>
formula
est.

iure: adscribi

enim causas manumissionis

iurat

edepol vir bonus

bonum, quia praeter

hic pluraliter 'multa'

opinionem

est.

2 Et Micio respondet.

singulariter

unum

quaerit,

962

ego istos vobis usque a pueris intellegit Syrus laborantem

pro se

Demeara non habere quod

dicat, et ideo ipse prosequitur

963

ordinem meritorum. 2 sed. <Cd apparet paedagogum fuisse. Docui MONui bene praecepi ridicule adduntur, sed tamen 1
consuetudine,

>

quia

imputantur etiam facta prave pro bonis.

2 quae potui omnia bene 'quae potui' quasi plura vellet.

113
964

RES AEPARET
videatur.

mire

irridet

Demea,

sic

tamen, ut serio agere

966

APPARARE DE DiE coNviviuM

dictum aut pridie constitutum.
POSTREMO HODTE
IN

id cst repente,

neque ante praehOC totum Serio

in re

967

PSALTRIA HAC EMENDA

et

dicitur, ut

magis ridiculum videatur. 2

in

mc

adiutor puit

bona adiutores,
'adiutor'

dicitur

mala impulsores dicuntur, ergo hic Syrus a non irascente, a criminante autem et
adiutor fuit hic curavit de
dicitur
'hic

irato 'impulsor' (315, 559). 3 hic

more repetitum
curavit',
sic

est

'hic',

cum

adiutor

fuit,

hic

enim solemus onerare audientem meritis

(a)

eius,

quem laudamus.

3 a *deinde quid <:^non> praestitit, qui et officium corporis ut adiutor et curam animi praebuit ut consultor?

969

denique

hic

vult

pieri

abutitur

Demea

sciens

prodigam

voluntatem adulescentuli.
970
1

SYRE ACCEDE Huc AD ME utrum ut eundcm

fiat,

manu

emittat

an ut palam

iubet propius accedere iuris publici consuetuet vide

dinem ludens? 2
971

quam comicam manumissionem quam

offocit

facete induxerit atque condigne!

ET

SEORSUM

TiBi

PRAETEREA DEMEA

Domea

plus

quam

volebat:

nam

qui

amari conabatur, praefertur his etiam qui

amantur.
972
1

GAUDEO ET EGo gratulantium Syro voces sunt, quibus de

ille

more
973

'credo'

respondet.
et

utinam hoc perpetuum piat

nusquam interruptum. 1 phrygiam ut uxorem meam ut ipse Syrus, ita Phrygia uxor secundum veteres, qui servis nomina a nationibus imponebant. 2 una mecum videam liberam hoc sic pronuntiandum
GAUDiUM integrum, solidum
est,

quasi gaudeat se recordatum de ea, quod

cum

uliro cogi-

tare habuisset, paene oblitus fuit.

976

HODiE PRiMA
oportuerit

mammam

dedit haec ridiculum meritum, siqui-

dem

primam

esse

quamcumque.

3 hercle vero serio

adverbia sunt confirmantia cum naQskyiovxe. 2 *An quia causa est, qua ingenui dicuntur serio a nutricibus liberis educendi?
977
1

OB
et

mus

eam rem hoc eo vultu dicitur, quo rem veluti excutiostendimus momenti esse nullius. 2 argentum quanti
8*

KARSTEN, Com. DOD.

ADEI.PHOK

11-1

EST suMiTo quanto pretio valet: 3 (argentum quanti est sumito)

hoc verbo tenus, ut faciunt qui persuadere aliquid cupiunt.

U7.S

DI TIBI

DEMKA OMNES SEMPER OMNIA OPTATA AFFERANT 'omneS

omnia' antiqua elegantia et figurata.

;>7y
1

PROCEssisTi HODiE PULCHRE uunc vere pulchre processit Syrus.

siQuiDEM

Tu TUUM oFFiciuM FACiES hoc cst patrooi, ut

sed
alas

liber-

tum non deseras

'facis

manuraissum

Plautus (Curc. 547)

et eos

melius

quam

pars

lenonum, qui libertos habent

deserunt'.
{)81
1

DEDERis UNDE UTATUR 'utatur' vivat, quia

ut
(Cic.

usura

vita diciisti

tur,

Catil. 1. 29)

'unius

usuram

horae gladiatori

non dedissem'. 3 istoc vilius hoc egit Terentius, ut conversis

officiis

usque adeo prodigum faceret Demeam, donec parciorem

Micionem. 4 istoc vilius quasi nihil minus; negatio
tale

redderet
est

enim floccum ostendentis aut quid

2
tibi

cum

ikkslipei,

qua

subauditur 'quicquam' et 'non dabo'.

*An 'unde

alatur'
et

^)

sortem reddat?
FACiET

de quo fructum usumque capiat et cuius hoc melius, nam ideo addidit 'reddet tibi

cito'.

988
3

2
et

Et

hoc

potens

et

irridens quasi de prodigo dicit;

mire

,faciet',

quia nec credibile erat statim consensurum

qui negaverat et perpetua negatio esse in fine non debuit.

1

FAciET

ne quid negatum

in

fine

fabulae videatur, addidit

Demea
984

'faciet'.

QUOD ISTUC QUAE RES TAM REPENTE MORES MUTAVIT TUOS

ani-

raadvertendum
fabulae
versos,

est,

qua

calliditate

Terentius quaerens finem

complere
qui
in

laetitia,

per ipsura Deraeara rauneratur uni-

tota coinoedia tristis ac

saevus interturbavit

et

vociferatus est.

985
id

QUOD PROLupiuM 'prolubiura' Latine, quod Graeci jiQo&vniav,

est proraptus

animus ad largiendum.

2 subita est

largitas

repentina, ac per hoc ipsa est ingratti et iramoderata, ut evenit,

cura ex nimis parcis non largi

<Cei^
'id',

liberales,

sed effusi pro-

digique redduntur.

986

ut

id

ostenderem abundat
2

non

1'kkeiipig

est pro '<^prop-

ter>

id'.

quod te

isti

facilem et pestivum putant multura

')

Wessn.

correxit 'utatur". Ciir.?

cf.

950.

115
detraxit

Micioni

errare adulescentes et

FACiLEM

ET

'te isti putaut', per quod significatur hunc non esse festivum. 3 quod te isti FESTivuM PUTANT bene in postremo dignitas pere.

dicendo

sonae

tiuius

(i.

Demeae) servata

est,

ne perpetuo commutata

videretur,

ut Truculenti apud Plautum.

988

iNDULGENDO attendendum est indulgentiam a Demea culpae

largiendo migio severe additum nomen
INIUSTA
est

ascribi denuo. 2 et

verbis ex

animo

plorantis.

990

QUIA NON

lUSTA

PRORSUS OMNIA OMNINO OBSEQUOR

elocutiones
etc.
:

proverbiales

sunt

huiusmodi

fanda nefanda,
in-

digna indigna, velis nolis

2

Fuit
f

veteribus usitatum iusta iniusta, digna'

as nefa
s.

di

gn a,

991

FACiTE

QUOD voBis LiBET prope

inirQOTiii

rediit

rursus ad amaritu-

dinem pristinam. 3 Haec

est figura,
fieri.

qua invitos nos

permittere ostendimus quod nolumus

1

'emite' ad

*EFFtiNDiTE EMiTE FACiTE 'efFandite' ad Ctesiphonem, 'facite' ad omnes.

Aeschinum

pertinet,

992

QUAE VOS PROPTER ADULESCENTIAM MINUS VIDETIS hic OStendit

Terentius

magis

Demeam

simulasse

mutatos

mores

quam

mutavisse.
993

MINUS VIDETIS MAGIS IMPENSE CUPITIS CONSULITIS PARUM

'minus' 'magis' 'parum'.

TTOlXtAta

994

HAEC REPREHENDERE ET CORRIGERE ET OBSECUNDARE

illa

IN LOCO

tribus tria redduntur et utraque avlrjTixmg,

in

malam partem

superiora, haec in

bonam quae
impense
est,

inferiora sunt;

non tantum enim

culpae

est

minus providere quam

est

impense ^C^cupere^, nec

tantum
dare
git,

mali

cupere

quam parum

consulere:'

item reprehendere bonum

;

melius corrigere, optimum secun-

nam
;

qui reprehendit, non continuo et corrigit, qui corri-

non

illico

secundat,

id est

laetissimum reddit
putant

et fidelissi-

mum
'in

alii

'secundare'

obsequi dictum

et ideo

additum
obse-

loco', quasi

non semper faciendum

sit.

2 Ergo 'obsecundare' vel in

melius convertere

vel

qui
995
TiBi

intellegimus.

PATER PERMiTTiMUs noluit Tercutius ab amoribus filiorum

perpetuo repulsum patrem.

996
siNo

HABEAT

iN

isTAC

FiNEM FAciAT hasc quidem permissio

ADELPHOE
est,
et
!M)7

116
sed

exceptionem

in se

continet et

cum quodam stomacho

ue aliam amet, aut: ne

velut miuaci denuntiatione profertur.

iN

isTAC FiNEM FACiAT hoc cst aut

alteram comparet, ne post istam luxuriet cura alterius. 2 recte

bene
alias

et

Micio

non

discessit de proposito suo, qui ut peccasse

ostenderet fratrem

ob nimiam asperitatem,

cum

excep-

tione
ret

quadam laudans verba

eius 'istuc recte' dixit, quasi diceei,

'non ut cetera', et simul reposuit

qui supra (986) dixe-

rat 'quod te isti facilem et festivum putant'.

HECYRA
PROLOGUS

HECYRA EST Huic NOMEN FABULAE a nomine

et ideo

coepit, ut incogh. n. f.

nitam probaret
nativo
vis

spectandam. 2 hecyra est

nomi-

casu

figuravit,

cum

in

usu

sit,

ut dativo dicamus,

quamhaec

praesto

sint

exempla.

quibus

veteres

per

omnes

fere casus
n, f.

hoc

genus locutionis enuntiabant. 8 hecyra est h.

primo data est sine prologo ludis Megalensibus, quos Sextus lulius
et Cornelius Dolabella ediderunt, sed
;

occupato populi studio

<!in>

funambulis displicuit post denuo data est ludis funebribus L. Aemilii

Pauli,

quos fecerunt Q. Fabius Maximus

et

Cornelius Africanus;

tunc quoque non peracta est per studium populi circa gladiatores;
tertio

ad

postremum introducta
L.
f.

Q.

Fulvio

L.

Marcio aedilibus

virtute

actoris
n.

Ambivii Turpionis est commendata. 4 hecyra

EST

h.

totus hic prologus subtilem conquestionem continet

ob hoc, ne aperte populum neglectae fabulae reum faciat et facile

revocet in favorem. 5 haec cum data est nova ita dicitur 'data
est fabula', ut 'data cena est' et 'datum est prandium'.
(a)

haec

CUM DATA EST NOVA NOVUM INTERVENIT

^aeieo ^iiyag (leyaXcaGii leXaGfiivog

SiC Ct
.

HomcrUS
7
d.
e.

(Od. 24. 40)

imioGvvdcov

Et dari dicitur fabula

n. n.
i.

cum

agitur,

stare cum
:

placet.

haec cum
et

v.

6vXkr)ixrpig

prima

deest

enim

'huic',

est

figura

naQovo^aaia

'nova novum'.
5 a et edidit a dato descendit.

HKCYHA
2
1

118
viTiUM ET cALAMiTAS bene secundum augures: 'vitium' enim
si

est,

tonet tantum, 'vitium et calamitas' vero,

si

tonet et gran-

dinet simul vel etiara fulminet. 2 vitium [et calamitasJ 'vitium'

translatio ab augurio, ut

vitio

creati consules dicuntur. 3

Calaut

mitas
aliud
sic

TtttQu

xrjv

Kakdfiriv

dicitur,

clades

quia

clam datur,

sit

grandinis

culmum

frangentis, aliud furti aut doli mali:

Probus.

ut neque spectari

neque coaNosci mira defensio, siquidem

est,

non iudicio comoedia exacta

sed

spectari cognoscique non

potuit, placitura scilicet si audiretur. 3

ut neque spegtari neque

coGNosci

ideo

theatrura,

ideo

quia raaior pars in gestu est

bari vel sciri
1

spectatores, ideo actores, quam in verbis. 4 cognosci vel prosit

an Hecyra dicatur hoc est quae

omnino

^).

*UT NEQUE spectari 'vitium' quod non spectata mitas' quod non cognita.
4
1

est, 'cala-

iTA POPULUS sTUDio STUPiDus a derivationo causae:

est,

non quia

mala

inquit,

exclusa

est,

sed quia populus funambuli admi-

ratione

obstupuit, quod infra de gladiatoribus dicet ad

2

commuta-

tionem causae inducendam.

hic

ita populus <^studio>' stupidus

excusatur

et

populus,

qui

neque iudicavit de fabula neque

tamen
5 6

stulte erravit. 3 stupidus pro 'stupens', ut (Verg. Ecl. 6. 20)

'timidisque supervenit Ae.'

PRo nova recte

et
is

qui

scripsit

iam enim non est nova. hanc ob eam rem id

est, si ille

est ob

eam

causara,

quasi dicat:

non iterum acta est sine causa; cur ergo non post
relata

funambulum

cessarat? an quia maluit

diflfidentera?
est.

avarum

poetam inducere quam suo operi

7
1

iTERUM referre <<]'re'^ supervacuum

aliis sciiicet

2 ut posset ite-

RUM vendere

ludis.

(a)

quam tantum
8

2 a *hoc, ut diximus (v. 6), ad laudem fabulae refertur, postfiduciae poetae dedit.

ALiAS coGNosTis Eius

QUAE.so

HANC NosciTE miie

Andria, quae
pernoscatis,

illi

favorcm

ex

aliis

petit,

quae spectatori notae sunt eiusdera poetae, quasi

sit; at in

haec omnino <j^orC> nota

est,

omnium prima
ecquid
spei sit

aliter

ait

enim

(prol. 25)

'ut

reliquura, <;]posthac> quas faciet' etc.

')

De

scholio mispre corruplo vide

tasse: an oinnino

Wessn. in Hecyra dicatur quae facta sit.

var. lect. et in

Appendice. For-

119

II

ORATOR AD vos vENio ORNATU PROLOGi magna arte hic

scriptus
et

pro-

logus

nimis oratorie,
potuit,

nam
nisi

totiens

expulsa fabula

quomodo honeste revocari

pro
fiducia

primo ipsa impudentia

proferretur

et

deinde actor peritissimus ipse Ambi-

vius probaret et poetam et comoediam, cuius auctoritas elucet ex

verbis,

tum deinde

subtiliter

novo poetae

a vetusto et

magnae

auc-

toritatis Caecilio peteretur

exemplum

et peteretur

ingeniosissime?

nam

quod rudi Terentio

il!i

contigit, dicit accidisse veteri Caecilio,

quod

huic seme],

saepe, quod huic in aliis

numquam, hoc

illi

fere in
illi

omnibus,

quod

huic

Hecyra exacta probatae sunt

ut

ceterae,

partim exactae partimque vix probatae; itaque his omnibus argu-

mentis

id

actum
est,

est,

neque desperandum
illi

sit

de Terentio,
sit,

quod expulsus
ut

et

nihilominus tantum

attribuendum

aut

par Caecilio,
L.

(a)

aut ultra etiam melior esse possit. Hic

fuit,

autem

Ambivius

histrio

actor comoediarum. 2 orator

ius

AD vos vENio oratorem audire oportere

gentium

est,

orato-

rem non
prologum
ere,

licet

iniuriam

pati,

ideo

ergo, ne expellatur,

non se
'impias,

sed

oratorem nominat; Plautus (Poen. 384)

te

oratorem verberas',
1

a raagno tiinc poetae.

5,

10

EODEM UT lURE uTi SENEM LiCEAT ut (Verg. Aeu

casus miserari
rogat,
i.

350) 'me

liceat

a.'

sinite

exorator sim
:

'orator' est

dum
iam
11
1

'exorator'

cum

impetraverit

ita illud

dicentis,

hoc

effectus significationem habet.

3 Et 'orator' est, cui causa defendenda mandatur.

Quo lURE suM usus ADULEscENTiOR tamquam

exempla,
esse

aliud agens

affert

quibus ostendat turpe non esse Terentio excluillius

sam
ritas

unam
2

fabulam,

exactae sint et in his Caecili,

fuit.

cum multorum poetarum multae cuius illo tempore magna aucto(Verg. Aen. 6. 304) 'iam

adulescentior haec comparatio minus a positivo

sonat

et

vim diminutivam exprimit, ut

s.'

senior, sed cruda deo v. q.

12

NOVAS QUI EXACTAS FECI UT INVETERASCERENT

6vXkl](lil)ig,

2 et

invetebascerent agerentur denuo, quia nondum M acta

^)

nova

Sic Steph. pro codd. lect. 'dum'.

Wessn.

correxit 'denuo', vix recte.

HECVRA
dicitur fabula.

120
3

inveterascerent

in

consuetudinem venirent

spectarentur, amarentur. 4 exactas expulsas.

18

NE GUM POETA scRiPTURA

EVANESCERET causa

facti

houestior

14

non se poetae unius sed ipsius poeticae causa laborare. iN His QUAS PRLMUM cAKCiLi DiDici NovAS a simill argumentum,
quod fit per comparationem artificiosam personarum.
et

oratoriam rerum ac

16

PARTiM suM EARUM vide plus

esse

in

exemplo, siquidem

partim

exactae sunt Caecili fabulae, partim vix admissae,

sit;
^).

cum

una Hecyra exclusa

aliquibus vix placui)

(et

est sensus: aut displicui, inquit, aut

4 et proprie locutus est,

nam

fabulae aut

stare dicuntur aut exigi.

2 PARTiM suM EARUM EXACTus pro in aliis aut timidis simul splendida locutio est. 3 pabtim adverbium est.
:

^j

et

16

QuiA sciEBAM DUBiAM

casus est;

FORTUNAM non

igltur poetae culpa sed

rettulit.

nam
est,

ideo <;ad]>>

fortunam eventum

17

SPE iNCERTA CERTUM MiKi seutentiose, 2 et verum,

nam

ubi
in-

certa

spes

nihil

opus est labore certo ac vehementi. 4

dicitur.

CERTA CERTUM honesta figura, quae avuKkaGig

18

3 SPE iNCERTA pro 'spoi incertae'. an deest 'in'?

1

EASDEM exactas.

2 coepi zb 'coepi' diflBcultatem facti et moli-

raen ostendit. 3 ab eodem Caecilio scilicet.

19
1

NOVAS STUDIOSE NE ILLUM AB STUDIO

PERFEci

TCaQO^OlOV. 2
(cf.

NE ILLUM
13).

AB sTUDio ABDUCEREM iterum causa honestatis.

20
1

ad

UT SPECTARENTUR atteudo quantum pondus habeat,

dixit sed potius 'perfeci', ut

quod non
ostenderet.

'feci'

molem

difficultatis

ubi sunt

<Icognitae> placitae sunt nota

in

parti-

cipium sine verbo.

21
1

ita

poetam restitui

locum mire non 'Caecilium' sed

'poetam', ut hoc generaliter populo praestitisse, non uni homini

videatur.

20

3 UBi

suNT

c.

p.

s.

elegans proraissio, et hanc placituram,

si

cognoscatur.

(a)

3 a et est coniectura a futuro tempore.

21

2 KESTiTUi iN locum quia 'remotum' et

exclusum
et

dixit.

') Verba in parenthesi suspecta sunt propter 'inquit' continuum scholium 1+4. ^) Pro 'timidis' Rabb. et Wessn. 'dimidiis', vix recte;

quia interrumpunt
scholiis spuriis a

in

coniecturis potius abstineo.

121
22
in

PKOPE lAM REMMOTUM geminavit secundum antiquos, qui omnes

verbis liquidas duplicabant.
1

23

AB sTUDio ATQUE AB LABORE beno osteudit populo se profuisse

'ab'

Caecilium poetam ad laborem revocando. 2 atque arte m.

etiam
'hic

in

tertio
alii

commode audiendum
effodiunt, h. a.
t.
f.

est,
e. a.

ut (Verg. Aen.
i.

1.

427)
a.
f.'

portus

c.

r.

e.,

s.

d.

24 26

iN praesentia statim ut a populo eiciebatur.

UT iN otio esset potius quam in negotio

bus ostendit facilitatem deterrendi.

ipsis

rerum nomini'mea causa'

levis per

28

NUNG QuiD petam mea causa bone 'petam'

et

quasi

orator.
2

MEA gausa aequo animo commendatio personae

aliam personam gravem secundum praecepta

rhetoricis.

29

ducitur. 2
dicentis.

hecyram ad vos refero a causa principium narrationis inhecyram ad v. r. principium a quaestione principali, an cognita sit et an spectanda sit. 3 quam mihi a persona
1

30

2 iTA
repetiit,

BAM oppressit calamitas eam calamitatem 'calamitatem'

ne nos

fabulam

dicere illum putaremus.

1 iTA eam oppressit calamitas hoc succedit pro illo. quod est a persona adversariorum; simul ad fortunam rettulit populi

culpam; non enim

31

dixit,

quod praesto

erat.

vestba intellegentia sedabit a iudicum persona.

2 Et bene nsQKpQccaet usus est, ne diceret 'vos
1
.
.

32

nobis'.

NosTBAE industriae rursus a sua.

subtilis in-

33

cuM primum eam agere coepi iam hic narratio

ducitur et ut non laedat

populum

et ut defendat
;

poetam. 2 pu-

gilum gloria
ut

nsQl(pQa6ig avzl rov 'pugiles'

sit

sed etiam gloriosi,

5.

minus turpe

antelatos
e.

eos esse, sicut Vergilius (Aen.

D. m. q. v.
s.

368) 'magnis

cum

viribus

o.

m.

t., s.

q. P.' etc. (a)

2 a haec est gloria pugilum, gloria funambuh.

34

acoessit

exspectatio narratio,

cur

exclusa

sit:

hanc non

poetae

culpa deiectam

nec iudicio populi et ideo nunc admit-

tendam.
33
3

pugilum gloria
gloria
f.

f.

<Ce.>
e.

a.

exspectatio Ttokvkoyia

'pugi-

lum
34
2
tate

<ier>
8

a.

comitum conventus' <^etc.>

ut Vergilius (Aen.
2.

exspectatio desiderium,
venis'.

288) 'exspec-

punambuli eodem duplex causa ad unam exclu-

sionem adhibetur.

HECVRA
35
1

122

coMiTUM coNVENTUs utrum Gos comites

assectatores

dicit,

qui sunt pugi-

lura

an servos qui dominos sequuntur? 2 studium

certamen diversis faventium. 3 ci.amor mulierum bene 'mulierura'

in
:

non enira timet

eas,

quibus sufifragari vel refragari non

licet

theatro.

36

ut ante tempus exirem foras tw

sus videatur iniuriam.

i^ov&sviOfjia,

ne gravem pas-

33

pugilum

gloria

pugno,
37

veteres

pugil dictus a pugna et pugna namque ante usum ferri et armorum pugnis

a
et

calcibus et morsibus corporumque luctatione certabant.

1

VETERE

^C^IN

N.>
nisi

avtid^STOV

primum.

2 VETERE IN

NOVA COEPI

uti
erit

consuetudine

'novam'

comoediara

intellexeris,

non

aperta sententia,

nam
4
et

et

supra

(prol. 1. 5) dixit

'nunc haec

plane est pro nova'; 3 an in

alias

Terentio
'vetere',

'nova', quia

numquam

exclusus est?

bene

ut ostendat turpe non

esse,

quod

et aliis poetis
're'

saepe contigerit.

38

REFERo denuo aut

1

abundat aut 'denuo'.

39

PRiMO ACTU PLACEO ratiouabiliter dixit 'primo', quia quinque

sunt actus, partes fabulae. 2 placeo studio dixit 'placeo' pro eo

quod
inquit,

est

'fabula

placet'

aut
sed

'Terentius';

et

mire: non diu,

pependit iudicium,

statim

placui,
sit.

ut quod sequitur

non

iudicio

sed perturbatione factum

iRi

cum interea rumor

VENIT DATUM

hoc abhorret a nostra consuetudine, verumtamen

in theatro spectabantur.

apud antiquos gladiatores

40

DATUM

iRi

'datura

iri'

dixit ut fabulam,

quoniam haec omnia

spectatori et populo

dantur.
ropetit 'locum'.
ret-

42

NON POTUi TUTARi LocuM facoto

2
tulit

43

TURBA
ad
id

id

est d^oQv^og
ait

nunc turba non est 'turbam'

c.
t.',

quod

supra (40) 'populus

'otium' ad illud
dixit (35) 'cla-

(41)

'pugnant de

loco',
(a)

'silentium' ad illud

quod

mor mulierum'.
1

4 nunc turba non est otium et silentium

quae adhortatio per enumerationem

*nunc turba non est
*otium
TTp6<;

3 a

dvTaTTobooic TTp6<; t6 'tumultuantur'; t6 'pugnant' et silentium Tipbc, t6 'clamant'.

;

44

1 agendi tempus mihi datum est ab aedilibus scilicet. 2 vobis datur potestas condecorandi ludos scaenicos quasi et populus

aliquid agat,

cum

spectet.

123
46
1

NOLITE SINERE PER VOS

oratorie,

<ixy]f^icc

Siavotag' QrjiOQiKrj inLnXtj^ig. 2 ARse*!

TBM MusiCAM
musicae.
48
1

quasi non Terenti causa agatur

artis

MEAE AUCTORiTATi quia iam senex

PAUTRix
ADiUTRixQUE
siT

est.

<^meae auctoriet est

TATi>>

qua Tercntium probo,

figura analogia; vult

autem

se esse eius auctoritatis, ut et populo

placere iam debeat, qui ipsi placet.

49

si

strare,

NUMQUAM AVARE per hacc verba vult Terentius demonquam gravis auctor sit qui suas comoedias probet; sic
(Ep. 2. 1. 81)

Horatius

'ea

cum

reprendere coner, quae gravis

Aesopus, quae doctus Roscius

1

egit'.

NUMQUAM AVARE commendatio ab ante actis, id est sonae attributis. 2 si numquam avare a meritis defensoris
si

a perargu-

60

ET

mentum ad laudem fabulae. EUM ESSE QUAESTUM IN ANIMUM INDUXI modo UOU 'num-

quam' subauditur sed 'si', ut sit: et si eum esse etc. 2 ET EUM ESSE QUAESTUM IN ANIMUM INDUXI a <^**^**'^.
51

VESTRis coMMODis plus dixit 'commodis'

tatibus'.

quam

si

diceret 'volup-

50

QUAESTUM MAXIMUM QUAM MAXIME <^Ut>

TiaQOfjioiov.

(v.

54) 'iuiqUO

iniqui',

52

SINITE IMPETRARE
trare
in

ME QUI

IN

TUTELAM MEAM OrdO

sinito impe-

me, ne eum circumventum inique

iniqui <^irrideant,

qui>

tutelam
1

meam

s.

s.

et s.

i.

v.

c.

f.

55

MEA CAUSA c. quasi orator, 'causam' dixit ^). 2 mea causa CAUSAM HANc AcciPiTE oratorio sic enim flt, cum persona pro persona ad commendationem affertur. 3 et date silentium quasi fabulae ac poetae. 4 mea causa causam naQovofiaGta.
:

56

ut

libeat scribere aliis oratorie

:

an.6 Tjjg

iGotrjTog.

2 mihi-

57

docet enim poeta, discit scaenicus. 2 Et bene 'ut expediat', tamquam facturus sit, etsi non expedierit, dum quaestum maximum servire populo putat. 3 preQUE UT DjscERE proprio
Tio
et

EMPTAs MEO aestimatioue a

proinde

me

facta,

quantum

aediles darent,

me

periclitante,

si

reiecta fabula a

me

ipso aediles
alibi dixit

quod poetae numeraverint repetant; nam, quomodo

(Eun. prol. 20),

[postquam]

aediles emerant.

5 Et bene, ut

^)

Cf.

adnotatio ad

h.

1.

HECYRA

124

sequatur populus iudiciura eius, qui aestimare vere fabulas potuerit.

6 pretio emptas meo ut quidam volunt periculo.

1

NovAs EXPKDiAT POSTHAc ab

utill

argumontatio

est.

4 Ergo

'meo' a

me

facto, a

me

statuto.

I
1.

58

PER POL QUAM PAUCOS REPERIAS MERETRICIBUS FIDELES nOVO

genere hic utraque nQotaxiKa nQoGfana inducuntur,

et

nam

et Philotis

Syra non pertinent ad argumentum fabulae

hoc autem maluit

Terentius
Ocov

quam
^rixavriq

aut

per

prologum narraret argumentum aut

3

anb

induceret loqui.

PER POL QUAM

p.

animadin-

vertendum
ducturum,

est

in
id

hac fabula Terentium bonam meretricem

contra

ne

morem

videatur
id

facere,

etiam aliam
fiat tritius
:

meretricem non malam inducere, ut

exemplis
r.

et

usu verisimile. 4 per pol quam paucos

paucos reperias;
quam',
'paucis'
Qatsiv,
id

ordo

pol

perquam

nam

'perpol'

non est Latinum, sed

t6 f|^? 'per-

est

nimis.

quam paucos quidam non

REPERiAs aptum verbum
sunt',

'paucos' sed
kxai-

legunt; sic enim Apollodorus 'oUyaiq igaotrjg yiyov

SvQa, ^i^aiog'.

ad raritatem
si

et

ideo

non

dixit

'pauci

sed

'paucos reperias',

quos

quaeras;

non autem reperietur

sit.

nisi

quod quaeritur, non quaeri-

tur nisi quod praesto non

2 PER POL QUAM PAUcos REPERiAs haec persoDa Terenti more extrjnsecus assumitur, ut sit per quam argumenti obscuritatem spectator efifugiat.

69

FiDELES hujusmodi sententias rhetores Siavoiag vocant. 2 Et

'esse' sed 'evenire' dixit, ut
est.

mire non
id in

non rationis sed casus

sit,

quod rarissimum
minoribus negotiis.
1

fideles fidi in maximis, fideles

60

vel hic pamphilus transitus a generali sententia ad specia2 vel nunc

lem.

veluti,
aut

alias coniunctio disiunctiva est, alias

correptionem
Messanae',
3

signiflcat, ut

apud Ciceronem (Verr.

4. 3)

'veloptima
'carq. b.

(vel)
d.

etiam, ^Cut^

(Verg. Ecl. 8. 69)

mina

vel

c.

p.

L.'

aut velut,

<;ut> modo.

4 iurabat

125
Q.
s.

tria sunt:

quae iurabat et quotiens

et

quam
quae

sancte; quod

totum

de

more

amatorum

ac

meretricum,

iureiurando

teneant quos lege non possunt.

(1

UT Quivis non modo Bacchis, quae amica

erat.
:

62

bat

NUMQUAM iLLA viVA DUCTURUM uxoREM itaQevd-eaig prima numquam illa viva uxorem ducturum,
EM DuxiT pronuntia, ut mirantem ostendas.
'ergo'
sic

iura-

63

2 ergo prop
sibi

TEREA modo
assentientem,
c.
i.

affectum exprimit reprehendentis tarde

(Aen. 2. 707)
'ergo
age,

Vergilius

care pater,

n.'

3 PROPTEREA TE SEDULo 'sodulo' instanter et ex

dolo.

animo
est,

vel

sine

em duxit 'em' adverbium demonstrantis

ut (Eun. 459) 'em alterum'.

64

ET MONEO ET HORTOR

monemus
LACERES

consilio,
'te*.

hortamur

im-

pulsu. 2 NE

cuiusQUAM MisEREAT deest

65

QuiN spoLiES MUTiLEs

'quin'

quominus,

persuasio est ad male faciendum. 2 spolies <Im.

est

et magna l.> spoliare

non minimam partem auferre, mutilare aliquid detrahere,

quo res esse non
possit,

sine

lacerare autem cum omnino

unde

non habeas quod imminuas. 3 mutilbs imminuas,

tili
dicti

m uqui a
sit

boves aut capri sine cornibus

dici

nam male

multa

putant

et
(a)

inde

Mulciber

Vulcanus, quod

mutilatus

ac debilis.

3 a an proprie Mulciber dictus est, quod orania id est molliat ac vincat?

mulceat,

66

utin eximium neminem habeam

'utin'

pro 'ut ne' aTioatQoq^og,

2 et perseverat in allegoria,

nam eximia
sunt

pecora dicuntur, quae

a grege

excepta sunt ad usus dominorum suorum, ut uberius

3

pascantur;

sed

proprie

eximii

porci maiores, qui ad

sacrificandum

excepti

uberius

pascuntur,

etenim boves, qui ad

hoc

electi sunt,

(Aen. 4. 57) 'mactant lectas de

deest

'censes',

egregii dicuntur et oves lectae, ut Vergilius more bidentes'. (a) 4 utin eximium ut sit: censes utin eximium neminem habeam?

3 a ita et porci eximii. 5 Vel certe 'mones'. 6 utin eximium 'eximium' separatum ex omnibus: proprie eximius porcus est exemptus a grege atque signatus macula aut nota. 7 habeam

deest 'censes' aut

'vis'

aut 'mones'.

67

NAM nemo quisquam

2
scito

naQfXxov tertium,

nam abundat
'scito'

'quis-

quam'.

ad te venit bene additum

et moraliter

Hh:CYRA
et

126
acutius

pronuntiandum

est

enim verbum illorum, qui fami-

liares corrigunt.

G8
et
n.
(ii)

QuiN qui non. 2 ita paret hoc verbum adversum munificos

segnes sumitur,
r.

ut

alibi

(Eun. 240) 'itan parasti

te'.

te,

ut spes

in

t.

s.

t. ?'

3 abs te pro 'ex

suAM

voLUPTATEM

EXPLEAT beue

'cxpleat',

quod contrarium

meretrici est
70
si
1

amatorem voluptate
iQcozrjGig.

satiari

HisciNE TU

^HisciNE^
').

Id est talibus. 3 Et vide

pulchra meretrix puella est

sed

4 insidiabere
est.

insidiari malum
alitor et

est,

contra insidiari iustum

71

TAMEN poL EANDEM iNiuRiuM EST idem

intulit,

vehemen-

tius

nam

peius
2

est

eandem esse omnibus quam

(a)

nullum excipere.

iniurium iniquum.

2 a *'iniurium' autem indignantis adverbii habet.

modo

significatio est et

vim

72

uLcisci

ADVERSARios

dc

more

'adversarios'

mutato nomine

posuit:
73

durum enim

fuerat, si 'amatores' diceret.

iLLi qui to

AUT QUA viA TE CAPTENT

semel cape.

captant saepe, tu eos vel

74

HEU ME MisERAM bene, quia non

2

persuasit, affectum doloris

se persuasisse
E. P.

expressit; intellegit
VOluit.
ait,

enim ex vultu eius non

N. A.
I.

quod

HEU ME MISERAM CUR

est,

M. AE.

EST i^na9a)g

quod reliquum
bene,

quia quod volebat persuadere non potuit;

et et

et

quia

utrumque non habet. 4

mire

contrario

descripta
gerentis.

est deformitas lenae et

formam

voluntatem

malam

75

AUT

TiBi

HAEc sENTENTiA

SsLKziKag.,

simulque ostcndit secundum

cpvoioyvcofiovag diflficile

deformem
2.

reperiri

bonum.

76

SENEX

Sl

QUAERAT ME MODO

ISSE DICITO

AD PORTUM hOC
si

Ser-

vus dixit in scaenam de proscaenio respiciens. 3 senex

quaesi

RAT ME raagis expressit consuetudinem dicendo 'senex' quam

diceret
suis

'dominus maior'. 4 senex si quaerat me ut ex verbis tam meretrix quam lena descripta est, ita et Parmeno ipse qualis sit ostenditur ex sua sibi locutione; exeundi autem causa
h.
1.

')

Vide adn. ad

]27 de argumento
sumitur, quia Pamphilus absens est et exspecta-

tur in dies eius adventus.

2

SENEx

si

QUAERAT ME duae conlecturae sunt

et

an verae sint nuptiae

potuisse a virgine
77
1
sibi

an verisimile

sit

in liac scaena adulescentem abstinere

nuptum

tradita.

PERcoNTATUM ADVENTUM PAMPHiLi honestam causam

si

dixit,

2 et 'percontatum' scribitur et 'percunctatum': a

'percontatum',
loca navibus
per-

conto, quo nautae utuntur ad <<exploranda>>

si

opportuna;
quiratur.
1

vero 'percunctatum', ab eo quod a

cunctis

id est post si

adventum Pamphili.
issE D. A. p.

76

SENEX

QUAERAT ME MODO
pronuntiatione

haec omuia

et sub-

missa

et veloci

afferenda sunt; hoc enim deside-

rant huiusmodi verba utpote et servi et festinantis.

78 ut
1

AUDiN QuiD DicAM sciRTE

Vergilius

'audis'

modo sentis, intellegis,

alibi (Go. 1.

(Aen

1.

19)

'progeniem sed enim Troiano a san514) 'neque audit

guine duci audierat', item Vergilius

currus
h.'

3 scirte xacpbv KQOQmnov inducitur. 4

audin quid

di-

CAM sciRTE convenit nomen servo puero

est gestire et ludere. 2 AUDiN QuiD DicAM 'audis'

naqa. zb aniQzaaaij

quod

modo pro

'advertis'.

79

NULLUs pro
1

'non'.
'alias' et 'alia'
'alia'

80

ALiAs UT UTi possiM intcr

hoc

interest,

quod

'alias'

alio

tempore
dicta.

significat,

aliter aut per alia.

advenientibus
vident.
est

2 iNTEGRA

non

81

SED videon ego philotium

sic solent dubitare

ipsis,

quos
ego

post

multum temporis intervallum

meretrix;
alioquin
si

sed
ideo,

videon
quia

philotium
venit

mire inventa causa narrandi

peregre
3

Athenis esset, omnia

sciret.

unde haec advenit cum quodam contemptu eius hoc

Parmeno.

sibi dicit

83

1 SA.LVE MECASTOR PARMENo olim salutautes addebant iusiurandum, ut hoc sedulo facere viderentur; 'me' autem aut adiectio

est

et

abundat aut positum est pro

dicuDt.
2

'jit'

syllaba, ut Graeci
irrisit 'ecastor'

V'
ad-

rbu 'AnoXlavd

ET TU EDEPOL SYRA

dendo

'edepol', et

quod

illa
,

'Parmeno', hic addidit 'Syra'. 3 syra

pro

'Sura' veteres legeruut

<J5^

<Cy>

ponentes, ut

Musis,

Surus,

HECYRA
S4
1

128
UBi

PHiLOTis
dixit.

TE

0.

vide

licentiam:

supra 'Philotium* hic

'Philotis'

oblectasti tam diu facete dictum raeretrici:

non
86

'ubi fuisti' sed 'ubi te oblectasti*.

MiNiME EQuiDEM ME
quia respondet nQog
r6

oBLECTAvi
'te'.

'me' acutius proferendum est,

86

coRiNTHUM HiNc suM PROPECTA

habere Philotium,

t6 'hinc'

magnum

dolorem

ostendit
taverit. 2
et

quod
i.

relictis

Athenis Corinthi habi-

hinc sum profecta

3

multa

dixit: et 'milite' et 'hinc'

railite dici
in-

'inhumanissimo'.
superlativo?

inhumanissimo quid potuit de

sine

namque omnis miles inhumanus,

hic vero

huraanissimus.
4 coRiNTHUM HiNc suM PROFECTA haec argumenta sunt, an se
oblectare potuerit: a persona quod a loco quod hinc profecta, a re id est ab iniuria quod tuli.

miles inhumanissimus,
tempore quod biennium, a
sui casus osten-

87

biennium

ibi

perpetuum ut continuationem
dixit.

deret,
sera'.

'perpetuum'

2 misera muliebris interpositio t6 'miillo

3 illum tuli non 'cum

^).

fui'

sed 'illum

tuli':

adeo non

me
88
2

oblectavi

athenarum arbitror quod

'te
1

dixit 'hinc',

avraniStoiiev 'Athe-

narum'. 3 Et amphibolia

desiderium cepisse'.

DESiDERiuM ATHENARUM quod 'Corinthum profecta' es. 4 <<1te DESiDERiuM .... cEPissE^ quod 'cum milite inhumanissimo'.

90
91

Et consilium contempsisse paenitudine esse possessam.

1

Huc redeundi iterum a

re.
.

loco;

abeundi a milite a persona.

92
91
2

vosque hic videndi a

huc redeundi

abeundi

vosque hic videndi oratorie

unam rem
94
2

in tria divisit:

'huc redeundi' 'abeundi a milite' 'vos-

que hic videndi', ut diceret 'huc veniendi'. Hic ostendit quid dixerit supra
libere' (cf,
Nisi
'tuli'

et

quid

sit

'agitare

convivium
1

87 et 93).
L.

PRAEFiNiTO

a tempore.
c.

93

aqitarem
interest,

inter

vos libere
est

inter
vel

agere etagitare
necessariura facere,

hoc

quod agere

aliquid

94

agitare 3 NAM

voluptariura; 2 ergo 'agitarem' exercerera.

iLLic

haud licebat

n.
i 1 1 i

p.
c,

legitur et

'illi',

ut sit circum-

flexus accentus et significet

ut (Verg. Aen.

2.

548)

'illi

raea

1)

Vide adn ad

h.

1.

129
tristia

facta';

4 et absolutura est 'praeflnito'.

Q.

(a)

5 nisi praeilli

FiNiTO LOQui iLLi

cerent',

p.

duo dixit

et 'praefinito' et 'quae

pla-

ut

neque quantum velles neque quod velles diceres.

tale.

4 a deest 'tempore' aut aliquid

95

HAUD opiNOR coMMODE pro

tara dices

'blaude' et 'bene', ut (108)

'numquam

commode'.

96

FiNEM sTATUissE ORATioNi MiLiTEM argute 'militem', quia quasi

inimicus est orationi, quae in pace plurimum potest.

97

SED

QUID HOC NEGOTI EST MODO QUAE NARRAVIT M. <^2id'^

argumentura
quid tu
es
et

nunc descendit,
tristis?',

<;ut>

in

Phormione

(57)

'sed

praelatis scilicet allocutionibus et separa-

tarum

permixtarura personarura, ne ieiune ad argumentum

venire et non agere fabulara sed narrare videretur. 2 sed quid

HOG neqoti

bene addidit

'negoti',

ut
(a)

augeret invidiara

facti,

nam

potuit dicere 'quid hoc est?'

^)

4 modo quae n. m. 'quae'

et hoc vneQ^oXinov.

legendura

est ut sit

qualia

et

quanta;

2 a *sed ut diximus ad invidiam et magnitudinem rei 'negoti' dixit. 3 quae naeravit mihi 'quae' qualia scilicet et quanta. 98

QUOD eqo numquam credidi hoc totura cum invidia pronun-

tiandum ex anirao
99
1

raeretricis,

quae facinus indignuranuptiasputat.

UT iLLE HAC vivA PossET mire ostendit ex iisdera verbis

eandem hanc esse, quae supra dixerat (62) 'numquam illa viva uxorem ducturura d.' 2 posset animum inducere quasi in rera

duram
100

et iraraanera.

habere autem ostendit pronuntiatione, quod prope

habeat.

est ut

non

101

sed firmae hae vereor ut sint

vult

n.

bene pro persona

servi,

qui

dominura uxorium esse magis quam amatorera Bacut ne non.

in nuptiis

chidis.

sed firmae hae vereor aniraadverte

firraas

Terentium

hoc dictum servare, utrura

an

in-

flrmas dicat nuptias.

102
1
si

iN

chidis',

rem est bacchidis bene additum 'si in rem est Bacut ostenderet se non malignitatis sed benivolentiae
utilitate,

causa talia vota suscipere. 2 in rem pro

tra utilitatem.

'ab re' con-

^)

Wessn. cum Teubero

legit

'acuendum'; sed ex

'ut'

supple

'ita':

est

admo9*

nitio fabulae lectoribus destinata.

KARSTEK, Com. Don.

HECYRA
103
.

130
1

SED

Qui

isTUC

CREDAM Duptias esse

infirmas. 2 istuc cre-

DAM
tatis,

iTA ESSE Dic M. p. superiore voto excusavit crimen curiosiut iain videretur propter

Bacchidem audire

velle.

104

NON EST OPUS PROLATO HOC PERCONTARIER DESISTE Vlde quam

poeta
cura
id

convenienter
inducat,
2

agat,

ut

narrantem Parmenonem

tamen multis

diverticulis morales facetias internectat.

H.

NON EST opus PROLATO

iucerta distinctio,

utrum

'prolato

hoc' an 'hoc percontarier.'

106

iTA

ME

Di

AMABUNT 'amabunt' pro

s.

'ament', ut (Verg. Aen.

p.'

1.

273) 'donec regina

107
1

M.

g. g. p. d.

I.

UT Hoc PROFERAM p T

d a

m, Bacchidi

scilicet vel cuilibet. 2 me-

cuM GAUDEAM 'mecum'

105
ut
l

intra me, Vergilius(Aen. 1.37)'haecsecum'.

c.

NUMQUAM TAM

D.

haec pronuutiatio eiusmodi esse debet,

ex ea appareat prope delenitum Parmenonem vix se posse

continere quin narret. 2

numquam tam

dices commode quasi ex

parte labefactus est.

2 a

(a)

sic enirn loquitur.

109

AH
sic

NOLi
si

PARMENO
audierit,
I

artificioso

fingit

audire nolle, ut tacitura

credatur,

quia

curiositas

signum

est

loquacitatis,

Horatius (Ep.
est'.

18. 69)

'percontatorem fugito,

nam
ut

garrulus

idem
110
1

QUASi
;

TU NON MULTo MALis dcest

2 et

'ita

dicis',

sit:

ita

dicis quasi

nunc Philotis non

est instantior ea calliditate,

ut magis 111

servum provocet ad dicendum.

'ita

[quam eqo quae perconter scire] ') ^\.Xen|;i(;: doest enim gravaris dicere' aut 'ita negas te locuturum'.
1

112

ET illud mihi vitium est

v.
^),

maximum
e.

servile vitium est tacere

illud

non posse. 2 et illud m.

clare
'si

m.

hoc lentius apud sese,

mihi fldem das'

significat
in

3 et

iam

alia se

habere vitia exv.

e.

ceptione

hoc quod

dicit 'illud

mihi

m.' 4

si

MiHi FiDEM DAS animadvertc his dilationibus etiam spectatorem

suspendi, quo libentius audiat. 5
si

mihi

f. d. fideliter
si

spondes.

113

AD iNQENiuM REDis quia a

(div.

se

discesserat
s.'

taceret, Cicero

in

Caec. 57) 'redit ad se atque ad m.

114

hanc bacchidem amabat ut cummaxime eiusmodi haec

est v. 35: 'quasi tu

tota

*)

Lemma

non multo malis?'

^)

Vide adnot. ad hoc schoiium.

131
narratio
est,

ut

defensionem adulescentis continere videatur,

quod meretricem amicam necessitate coactus deseruerit, mire

igitur

unde quaestio
sic et in

est,

inde coepit: amabat, inquit, Bacctii-

dem;
'fracti

secundo Vergilius, an fortiores Graeci Troianis,

'f.

bello' inquit

r.

d.

D.' (Aen. 2. 13). 2

bacchidem ama-

BAT ordo
philus,

et

sensus hic est: hanc Bacchidem ut amabat Pampater

tum cummaxime amabat, cum

occipit;

uxorem

ut ducat
et

orare

3 et

'ut'

positum est pro 'quemadmodum', 5

orationis est.

'cummaxime' una pars

4 Et 'maxime' pro 'nimis'.

bis

numero subauditur.

Et 'cummaxime'
est pro 'quando'.

116
2

cuM PATER 'cum* modo adverbium temporis

HAEC coMMUNiA OMNiuM quid
SENEM ESSE DiCERE
senili
si

ORARE occiPiT maxima necessitas: orans

ET

pater.

117

iuiustum est quod oraba-

tur? ostendit iustum et frequentatum quod dicebat pater.

118

SE

omnem causam

adulescentis senex
potuisset

amputavit pro suo

lescens
p.,
0.,

commodo rogans;

enim adug.,

dicere
p.

(Verg. Aen. 12. 48)

'quam pro

me curam
filius

h.

m.

d.';

2 (senem esse dicere) illud posset agere

amautili-

tor

contra utilitatem suam, sed non poterat

contra

tatem patris: ergo ut cogeret, pater suam causam interponebat.

119

praesjdium velle se praesidium senectutis subolem et suc-

cessionem
120
122
1
1

dicit.
:

*SED posTQUAM ACRius PATER IN8TAT tria dixit

et 'acrius'

et 'pater' et 'instat'.

PUDORiN

ANNE AMORi

ttvaxokov&ov ,

nou euim praeposito

'ducere' an 'negare se'

'utrum' intulit 'anne'.

120
2 iLLE PRiMO SE

NEGARK utrum deest

posTQUAM
instat,

huptiis?
inquit,

SED

ACRius PATER iNSTAT postquam,

acrius pater
deliberavit.

non compulsus est Pamphilus, sed

tantum
121

PATER iNSTAT maior vis

2

est

cum
in

pater instat, iara non rogat.

Sic OSteudit iu

122

PUDORIN ANNE AMORI OBSEQUERETUR MAGIS

*)

utramque partem

ut

tamen

animo honesti adulescentis pudor

amorem

vincere debuisset. 3 pudorin

anne amori
scilicet,

latens excusa-

tionis ratio explicata est. 4

pudori patris

amori meretricis^

^)

Fortasse intercidit 'incertum esse*, vel, ut Beck propoiiit, 'eum deliberare'.

HECTRA
12:
1

132

TUNDENDO ATQUE ODio tundere

a

est

idem saepe repetere:

translatio
difflcultas

fabiorum

malleo.

ooro assiduitate: attendenda

uniuscuiusque verbi. 3 tundendo atque odio denique

EFFECiT 'denique' temporis longitudinem significat, ut

<C***>,
inter-

efficimus

vero,

quod cum

magno conatu

et
d.

molimine vix
e.

per nos accipit finem. 4 tundendo atque odio

posuit moras, ad

mire

postremum confessurus uxorem ductam: primo,

ad postremum duxit; non,
in-

inquit, negavit, post deliberavit,

quit,

ipse sed effecit hoc senex: ita

mutatione personae totam

voluntatem

adulescentis
(a)

absolvit.

denique effscit oratorie

tempus apposuit.
124

5 a nani hoc significat 'denique'. 6 odio hoc est instantia.

despondit
philus', sed

ei

gnatam

vide non hic dici 'duxit

referri.

uxorem Pam-

totum ad patrem

125 126

ne utiquam non nimis.

1

DONEC iam

in

ipsis

nota locutionem sensu magis

quam

verbis raanifestam, 2 (donec iam in ipsis nuptiis) deest 'positus

constitutusve

ita

doluit

et

aegre

tulit'.

4 donec iam in ipsis

nuptiis in mentione nuptiarum eflfervescit animus amatoris.

3 Aut repetere debemus sic: in ipsis, inquam, nuptiis.

127

NEC moram ullam quin ducat nec aliquam dieculam vel

dilationem videt ad nuptias. 2 quin quominus.

128
1

iBi

DEMUM

denique,
'in

postremum, 2

et

mire additum

'ibi',

quia male pendebat

in
ipsis,

ipsis nuptiis', et sic est, quasi dixisset;

inquam, nuptiis. 3 demum ita aegre tulit ut ipsam

si

BACCHiDEM
'vel

ADESSET hoc hypcrbolicum, Vergilius (Aen.

9.

259)

Priamo miseranda m.' 4 ut ipsam bacchidem quae nunc

est.
(a)

accusatrix

aegre tulit idem Vergilius (Aen.

2. 6)

'quis talia fando M. D.'

4 a et est argumentum ab animo.

129
131

credo
1

ibi 'ibi'

pro 'tum'.
P.

UT <:^CON> LOQUI MECUM UNA

et a

iiaQekTlov

tertium. 4 PARrepetit. 5
fitjitrjrtxov

meno moraliter
signiflcanter
8ir]yr](i<xxix(p

nomine inc<<;ipit>
'dicebat'
et

et

nomen
sic in

Et
a

fecit

non addendo

et

transeundo; 6

mire interposuit nomen, ut

affec-

tum

doloris ostenderet, sic Vergilius (Aen. 4. 9)

2 Et argumentum argumentum a dictis.

a persona, quod ait

'Anna soror' etc^ 'mecum'. 3 PARMaNO

133
138
184
1

PABMENO PERii MisBE

^v ri9ei repetit

nomen.

AT TE

Di

DEAEQUE

p.

obtinuit et persuasit servus,

meretrix seni irascitur, non Pamphilo. 2 cum odio

tia et molestia.

nam iam cum instan-

186

UT ad pauca redeam tamquam multa

sint,

quae de Pam-

phili

amore

dici

possint.

ut ad pauca redeam praeceptum

oratorium in longa narratione: pro<fessio b>>revitatis; reddit

enim acriorem
8 uxoREM DUCiT
et

auditorem,

quem

spes

finis

reficit

fatigatum.

DOMUM uxor

dicitur vel ab ungendis postibus

figenda lana, id est quod

cum

puellae nuberent,

maritorum
Tarquinium

postes ungebant ibique lanam figebant; vel quod lotos maritos

ipsae

ungebant,

cuius

rei

Ennius

testis est 'exin

bona femina
136

lavit et unxit' (Ann. 8. 4

M.

= 155

V).
id est

2 NOCTE iLLA PRiMA pronuntiandum

dulcedinis, ut

'illa

prima'

plena

mirum

sit

quod inferetur non contactam virginem

quanti fecerit Pamphilus

8 et hoc argumenti

est,

amicam suam.

4 viRGiNEM NON ATTiQiT 'viiginem' emphasis est: quamvis non

amatam, virginem tamen.

derii,
'illa' quasi dicat: plena desiplena cupiditatis; similiter addidit 'virginem' et expresse *non attigit*. 5 *Et non dixit 'non est amplexatus' sed 'ne attigit quidem'.

*NOCTE iLLA PEiMA proHuntla

187

S Et NiHiLO MAGis assevcrationis

1

est.
ni-

QUAE CONSECUTA EST Nox EAM primam noctem scilicet. 2 HiLO MAQis quasi possit in nihilo esse magis aut minus.
138
1

QuiD Ais cuM viRQiNE UNA invenitur quasi intentio 'una'

id est simul,

uno

loco.

2 cuM viEGiNE a persona; una a loco; adulesoens a persona; ouBUERiT ab habitu et occasione.

139
138
8

PLUs P0TU8 ab impulsione

et

ex accidentibus.
in coniecturam

cuM viRGiNE UNA ADULESCENs argumeuta

posita, quibus Terentius

necessario

ex utraque parte disputans

argumentis ne a Parmenone
2. 1,

t6 ccTii&avov purgat,

ne quis illum stulte posuisse hoc iudicaret;

credit,

haec enim meretrix tarde

vincatur; hinc est quod ait Horatius (Ep.

cilius

59) 'vincere Cae-

gravitate, Terentius arte'.

140

NON

VERi

siMiLE
veri

Dicis

arlijfftg

perversa

prius est

enim

verum quam

simile;

et

ideo sic dixit, quia est saepe

HBCYRA

134

<Inon>
plus
est

commodo mori
possit.

verum tamen, ut Decios pro alieno voluisse. 3 non veri simile dicis hoc iam tantum amatam esse Bacchidem, quantum credi non
veri

simile,

141

CREDO ITA VIDERI TIBI NAM NEMO AD TE VENIT magnO COmpendio usus est
trix,

uon ostendens cur hoc falsum

hoc putet:
ita

sit

quod putet mererefellitur

sed cur
obicit.

ex eius persona totum

quod
142

iLLE iNviTDS 'invitus' dicendo quasi

ut Vergilius (Aen. 4. 361) 'Italiam

admonet iterum iterumque,

non sponte sequor'.

143

QuiD

DEiNDE

F.

interponitur persona ad exitum festinans,

ut alibi (Andr. 127)

'quam metui quorsum

e.'

DiEBUs SANE PAUCI8 hic Bst exitus.

144

ME soLUM SEDUGiT FORAS famiUaris

familiaritate
sit
;

in servo iactantia de
est, ut

dominorum
quid gestum

simul quia decens

per

eum

spectatores sciant.

1 *post[quam] PAMPHILU9 secretorum interveniat.

ME nB

testis

quisquam

et arbiter

146 146

dixerat 'nocte

NARBATQUB UT viRGO AB SE hoc Bst illud quod supra illa prima virginem non attigit'.

(136)

tionis;

SEQUE ANTE QUAM EAM UXOREM DUXISSET bOnUS COlor purgadiceretur enim: quare, si odio illam habebat, duxit
'tolerarc'

uxorem?
147

TOLERARE PossE
1

verbum
et

est

mala

patientis.

145

DECREVERiM statuorim

defixerim. 2 sed
ccrtoGx^og}'})

quam decreverj^onoucc
CCTtb

RIM ME NON POSSE DIUTIUS HABERE

dii]yrjii,arog

Xftt

sig

(iifirjTiK^^v.

149

EAM LUDiBRio HABERi honssto verbo

'vitiari'.

et

pudoris pleno est

usus, 2 et nove pro

150

QuiN quominus. 6 integram est hic

virginitate

honestam:

non enim

duxit spoliatam
vigilanter,

aut mulierem. 3 ut accepi

. . .

suis

quod est 'integram

ut venit.

ut accepi a suis': potuit enim

et vitiata venisse,

4 Ergo non tionem.

abundat

'ut

accepi

a suis', sed habet significa-

152

PiuM ET pudicum ingenium erga meretricem 'pium', 'pudicum'

erga virginem. 2 Cogitur dicere 'pium',

quem periurum

putabat.

3 *PiUM ET puDicuM I. <;^in^ eadem virgine et 'pium' et 'pudicum'? an 'pium' erga meretricem, 'pudicum' erga virginem ?

135
153
1

Hoc EQo PROFERRE verba Pamphili sunt, non ut quidao}

ad

putant

personam Parmenonis
nunc

referentes.

hoc ego pro.

amorem
154

scilicet raeretricis.
'vitii'

cui TU NiHiL DiCAS viTi

culpae uxoriae.
significat et

166

ABiTURAM DENiQUE 'denique' raorara

tarditatem. (a)

postremam

a itaque postremo vel sero abituram

167
1

dicit.

QUiD iNTEREA exsultantis est et gestientis audire, 2 et indies.

TEREA inter eos

168
1

SED UT FiT POSTQUAM

dixit,

HUNC ALiENUM 'alienum' pro alie

(545)

nato
alienus

ut
(a)

in

Phormione

'quid?

ego

vobis,

Geta,

sum?'

postquam hunc alienum oratorie non tam

verisimili
durior.

excusat

Bacchidem quam a
fuit in

causam

vult inducere,

quod ipsa
1

Pamphilum

a nam quomodo 'alienum', si amabat? 3 alienum ab se viDET id est maritum, nam hoc nomen a meretricibus alie-

num
169
1

est.

maliqna multo
est

'raaligna' difiQcilis,

<lnam>
proci

malignus est
et

qui difficultatem

sui ostendit. 2

procax dispoliatrix
unde
et

petax;

procare enim
filias

petere,

(a)

dicti sunt, qui

alienas in
3

matrimonium

petierunt.

a Vergilius (Aen. 1. 536) 'procacibus austris' id est impudentibus; nam qui multum petit, impudeus est et procax.

160

atqui ea res

'atqui'

iramo; legitur

et- 'atque'.

non ede-

POL miror obtinuit quod volebat Parmeno,

tis

nam

credidit Philo-

iniuriara

factara

Pamphilo. 3 atqui ea res multo maxime

opportune concitatius Pamphilum defendit Parmeno, postquam

Philotis inducta est, ut fateretur iniuriam factam.

162

ET

HANc QUAE DOMi ERAT uxorcm modestam

esset,

et illam
'illam'

meretricem malam. 2 et illam et hanc quae domi erat

quae meretrix
'hanc'
id est
(a)

uxorem. 3 cognovit consi-

deravit diligentius et attentius.

4 cognovit satis bene 'satis'

ex ipsius moribus
3 a

et

ex meretricis.
et attente considerare.

163

nam cognoscere est diligeater ad exemplum quasi ad imaginera

et collationem

speciem-

que comparationis. 2 existimans intellegens.

164 166
1

HAEc ita ni libehali esse ingenio qualitas comparaliva.

pudens modesta haec contra

vitia meretricia posuit: 'pudens'

HICYRA
haec,
illa

186
'procax', 'modesta' haec, illa 'maligna'; reliqua vero

superadduntur ornamenta uxoria laudesque matronae. 2 incom-

MODA ATQDE iNiuRiAS caute laudata uxore non

tricis

repetit vitia mere-

apud meretricem
meretricis

et

simul contentus de uxoris laudibus

3
est.

vitia

intellegit.
sKkeiipig

incommoda atque iniurias

viri

OMNis ferre figura

166
3
dixit,

El plus dixit 'tegere'

quam

'celare',

'tegere'

enim ad hoc
sciret.

non solum ne cui ediceret, sed

1

et

ne quis

TEQERE hoc pius Bst quam tricem amaret.

167
1

'ferre'.

2 Et tegeee quod mere-

Hic animus Pamphili; 2 oratorie dixit, non

enim Pamphiamphi-

lura sed
bolia.

animum
a.

dixit Pamphili. 3 uxoris misericordia

4 Hic animus 'hic' pro 'tum', Vergilius (Aen. 9, 246) 'hic

annis gravis

<Ca.]> m.

A.' 5

uxoris misericordia recte, quia

sic

<ieK>
18)

misericordia
est;

amor
ipsa

nascitur,
facie
f.'

et

in

Phormione

(99)
4.

'misertum

virgo
ille

egregia'

et Vergilius

(Aen

heu quibus

iactatus

168

DEViNCTUS partim victus de proximo repetivit naQOfioiev:

'devinctus' 'victus'.
1

partim victus huius iniuriis quaUtas relativa.

et

169

paulatim elapsus est adeo tardus est amor Pamphili

difficile

magnus, ut etiam post iniurias

EST animus, non Pamphilus.

discedat; 2 et elapsus

170

PAR iNGENiuM NACTUS EST

'par ingeuium'

eandem voluntav. a.
n.,

tem, Sallustius (lug. 31. 14) 'quos eadem odisse et eadem metuere
in
e.

unum
d.
f.

coegit',
e.'

idem

alibi (Catil. 20. 4)

*nam idem

i.

a.

*POSTQUAM PAR iNQENiUM NACTUS EST

lute

bonum,

ut

diciraus
id

sibi par aut uxori,

171
1

SLU sibi par ? au absopar est facere te'? 2 Ergo aut est liberali feminae.

'sic

INTEREA IN IMBRO MORITUR COGNATUS SENEX CaUSa abitloniS

Pamphili narratur. 2 cognatus senex bene quod 'senex',

nam

acerbum funus non

moritur aut senex:

conveniebat fabulae;

in

comoedia itaque

apud Terentium aut meretrix molesta aut ex duabus una uxor

ita

ex huiusmodi mortibus vel incommosit

dum
172
1

vitatur

vel

lucrum insuper nascitur, ut non

causa

lugendi.

horunce maluit 'horum' quam 'dominorum'

dicere. 2

ba

187

AD Hos LEGE REDiBAT HEREDiTAS verbo

legltiraa est hereditas,

iuris

U8US est

ea enim

quae familiae debebatur.

uxorera, non enirn amicam. 2 in-

178

EO AMANTEM

modo iam

viTUM PAMPHiLUM invitum recessisse vis verbi demonstrat;

proprie
latione

nam

extrudere
usus
est,

dicitur, qui

manibus

expellit, sed hic trans-

ut

ostenderet tantum

importunitatis

verbis

senis fuisse,

quantum impulsio manuum

verbum
necessitatis.
ivccQyeia

efflcere potuisset.

3 EXTRUDiT

174
2

RELiNQuiT

praesentis temporis; legitur et

'reliquit'.

RELiNQUiT
3

errorem.
particula
preti'

cuM MATRE Hic uxoREM praeparatio ad futurum nam senex rus abdidit sese *nam' hic inceptiva est, ut 'nam meus conservus est homo haud magni
ABDiDiT
SESE
2

Plautus in Milite glorioso (145).

176

Rus

*sese
dixit,

abdidit'

dixit.

verbum reprehendentis senem, quod huc raro in urbem commeat 'huc' bene
in

ut ostendat

Parmenonem
abesse
inde,

urbe esse. 3 Mira oUovo^iia

fac

enim praesentem

et nullus error in fabula est.

4 commeat

commeare est commeatus est

176
1

ubi

te

esse

oporteat,

quippe

ex aliqua comraoratione temporalis abscessus.

4 a hoc ergo dicto ostendit,

quam

raro ad

urbem

veniat senex.

QuiD ADHUc

habent

i.

beno usque adhuc suspensa narra-

tio est; et in

hac interrogatione quasi substomachatur Philotis

decepta, quod nihil videat infirraitatis in nuptiis, quod optaverat.

2 QUiD 177
1

ADHUC habent hoc

sic ait

tristior raeretrix dixit.

nunc audies

quasi iaradudum audire cupienti.

2 Vel ad molestam percontatricem.

178

BENE conveniebat sane

satis,

'sauo'

bene pro 'multura'; 2 et

sane
179 178
3

valde, quia qui sanus,

idem validus.

miris modis miris exemplis.

iNTERiM MiRis MODis oDissE huc usque

Parmenonem

poeta

verba passus est dicere cetera actibus servaturus. 4 interim

MiRis MODis
vatur,

mire ad finera coraoediae rerum explanatio resersi

namque
sed
5

quaeras,

fallitur

Parmeno, cum non odio

socrus

pudore

siraultatem

adversus

assimulaverit.

interim

modo repente,

socrum Philuraena et est adverbium

temporis.

180

postulatio expostulatio, querela. 2 Sed proprie expostu-

HECYRA
latio
illo

138
est

apud illum ipsura qui peccaverit, postulatio de

hoc non
quid ergo

apud alterum.
QuiD iQiTUR recte dixit
3
:

181

si

fuit,

(=

2).

180
181 182
1

PosTULATio querela et quasi iusta interpositio querelarum.

si

2 QUio iQiTUR recte dixit:

hoc non
'e

fuit,

quid ergo?

FUQERE E coNSPECTU

iLico

bens

conspectu', utpote quae

caveret gravida intellegi; sed tamen subiungitur 'videre nolle',

ut

ignorantia

Parmenonis appareat, qui argumentum odiot-um

vellet

credidit,

quod Philumena neque videri iam

neque videre.

2 FUGERE E coNSPECTU ue vidoretur.

188

Utrum quam illa

3

postquam non potuit sustinere socrum? an:

non potuit
:

post-

ferre

sic se

celantem nurum? 4 Potest

etiam

sic intellegi

ubi non potuit

augmenta

odii sui ipsa

nurus

pati et continere, migravit a socru.

et

viDERE NOLLE ue videret. 2 denique ubi non quit pati 'pati' et sustineri intellegi potest hoc loco. 5 NON quit pati tolerare aut tolerari, quia patior commune
1

sustinere

est;

nam patior
iLLic

te et a te dicimus.

184

ABiiT proprie
1

'abiit',

quia non exspectavit, ut mitteretur.

c.

186

UBi

DiEs

EST

ccoxctioig

'dies',

nou

'diebus' dixit.

2 ACCERsi lUBET nou addidit quae, quia intellegitur.

186

DixERE CAUSAM TUNc NESCio

nullius

Q.

ideo '<^nescio>> quam', quia

momenti
causa.
2

ac falsam.
hic

187

NEMO REMisiT

iam apertius odium

videtur, ubi

iam nec
id

fingitur

postquam accersunt subauditur

'nostri',

est missi a socru.

189

iT

viSERE A. <Ce.>> ut (Verg. Aen.

1.

527) 'populare pena-

tes venimus'.

187

3 POSTQUAM ACCERSUNT missi a nobis scilicet, et mira varietas.

2
iT

189

visERE

AD EAM

visere

officii

est,

videre

quaerentis

aliquem.
'

3 admisit

nemo iniuriosa etiam

ipsa pronuntiatio est.

Hoc UBi SENEX RESciviT

celata.

scimus

quae ad uos deferuntur,

rescimus
190
192
1
1

HERi EA CAUSA beue

'ea causa',

quippe qui se ruri abdidisset.

nondum etiam
deest 'scire'

scio naQsXKov tertium.

198 198

(= 4).

2 Et est GviXtjfiiing 'scio' 'scire'

cum

ava/3a<j.

NONDUM ETiAM rccte servavit dulum et attentum spectatorem.

2

reliquis partibus fabulae pen-

139
193 3 NISI SANE CURAE EST QUORSUM
curiosus
est

EVENTURUM HOC
;

S.

bene, Quia

Parmeno

et

idem garrulus

nam
s.

per totam fabu-

lam
194
2
1

talis inducitur.

4 cuRAE EST QUORSUM EVENTURUM Hoc

deest

'scire'.

HABEs

OMNEM REM Quasi

iter'.

dicat

'quam audire
iter'

expetisti'.

PERGAM Quo coEPi Hoc iTER 'pcrgam

'tendere
3

ut (Verg. Aen. 6.
scilicet.

240)

quo coepi hoc iter ad portum

dicit

195

NAM

coNSTiTUi

cuM QUODAM HospiTE

causam cur

in

reliqua fabula

non appareat persona huius meretricis. 2 con-

STiTui 'constitui' proprie,

dicitur.

nam
et

'constitutum' de huiusmodi rebus

Convenire
BENE QUOD
et

constituere: <<de> eiusmodi

AGAS saepe cnim res
aliter

rebus apud extraneos meretrices agunt.

196
Di

voRTANT

quam

volumus eveniunt,

ideo

Vertumnus

colitur,

qui praeest

rebus se vertentibus.

II
1.

19S

PRo DBUM ATQUE HOMiNUM piDEM

est,

in

hac scaeua accusatio

nihil a se

socrus

quae se coniecturaliter defendit dicens

perniciem nurus;
^)

factum

in

3 quod hoc genus est quae est

HAEc coN. conatur Terentius adversum famam socrum bonam

reperire, 4 et incipit a generali exclamatione,
sit

quo vehementior

eius

accusatio

paulatimque ad speciale crimen descendit.

rei est,

coNiuRATio

consensio bonae

coniuratio

malae,

inde et

Catilinae coniuratio

dicta est.

2 *PR0 DEUM ATQUE HOMiNUM FiDEM e|UTTa9u)(; ab exclamatione coepta scaena est; senex enim est difficilis et iratus. 5 quod Hoc GENus EST accusatio a persona, cui accidit ex sexu, quod socrus est. 7 quae est haec <;;^c.^ accusatio a re.

199

UTiN OMNES MULiERES AEQUE

<CK>
est

s.

bono argumeuto

uti-

tur: laesisti
git.

nurum, quia socrus

es et nulla socrus

EADEM STUDEANT maioris operis

id est

nurum dilistudere quamvelle.

2 UTiN omnes mulieres accusatio a causa.

200

NEQUE DECLiNATAM QuicQUAM

Vide adn. ad
h.
1.

floxam vol inflexam, ab eo

>)

HECYRA
quod
declinaverit,
')

140
ne

dixisse, ut est

'illum

parum sit 'diversam' tumultum inflexit.'

sit

vel

'dissimilem*

201

iTAQUK ADEO UNO ANiMo nescias, an ex sententia hac vel

adeo ex hac scaena nomen fabulae

necessaria
sententiae

inventum. 2 itaque

a.

amphibolia

ad

describendam

utramque

personam.
202
1

viRis ESSE

ADVERSAS aliud argumentum:

laesisti

nurum, ut

mihi adversareris,
tur
viris.

nam
est,

mulier es et omnes mulieres adversanu^ijotg,

similis

pertinacia est
'pertinacia'

malum
3

et

bonum
STUDiUM

vero
4

nam 'studium' et numquam non mala.

AEQUE

EST

dedita

opera.

studium est voluntas

hominis attentior atque impensior.

208
iN

EODEM omnes mihi videntur

duo sunt communia,

tria in

accusatione posuit, ex

quibus
et

unum

ipsius:

quod socrus, communia, quod ipsa

mulier est specialiter magistra

quod
iniuriam passam

est ad malitiam, Sostratae; ex his

colligit

nurum per coniecturam.

204
et ei ludo
nis
:

si

quis est magistram

sit

magna

amplificatio crimi-

dubitat

an

ludus malitiae et magistram non dubitat

scio' inquit.

Sostratam, sed 'certe

206
1

me miseram

et

haec

iii7ia&&g coepit,

sed ad misericordiam
ne-

spectat defendentis oratio. 2 quae nunc

quamobrem accuser

scio oratorie pro se loquitur mulier, siquidem maioris innocentiae

est

nescire

crimen quam defendere, et his verbis osten-

ditur sine

noxa esse etiam Philumenam, non solum hanc quae

loquitur, Sostratam.

207

1 1

itaque modo duae partes sunt orationis.

206

NON ita me
est

di

bene ament
sed
eius

<js..

l.>>

modo

'mi Laches'

non
iTA
in
di

blandientis
d.

qui

periclitetur innoxius. 3

non

m.

a.

animadvertendum veteres non minus

KunifKpaxov

Ev^prnxiaixov

verbis

quam

neglexisse,

velut

hic 'non ita

me

bene ament'.
2 NON iTA

ME

Di

AMENT

&Txvoc, moTic,

per iusiuraiidum.

207

2 Di
bilis

mala prohibeant
agere ae.
1.'

seniliter odit

uxorem, cuius amor opta'ut

fuit in adulescentia. 3 di

mala prohibeant

una <^m-

ter> nos
Intercidit

nimirum nomen auctoris exempli quod

sequitur.

141
208
1

POSTMODUM REsciscES haec flgura ab oratoribus inayyBUa

ne quid

nominatur, in qua aliquid promittimus iudicibus nos probaturos,

cum metuimus,

illis

temere persuasum

sit.

postmodum

REsciscES flducia innocentiae. 3

Resciscere

est,

Ccum^ quod

de industria celatur, vix argumentorum vi agnoscitur.

209
210

AN QUICQUAM PRO ISTIS F. amare naQ a^cav. 1 QUAE me et te et familiam iam sic accusat, quasi probaverit crimen (a) 2 (quae me et te et f.) haec exaggeratio est,
;

quae dnvoTrjg appellatur, cum ex uno maleflcio multa

oratoribus crimina. 3 dedecoras
est

fiunt ab

animo,
1

dedecoratur quod honestum turpatur quod honestum est corporale.

li.

a et est amplificatio.
co.

212

2 dignum cui

multum sonanter
1.

et accusatorio strepitu

nec

masculinum nec femininum genus posuit nec unam sed

sic

'liberos',

Cicero

(Verr.

93)

'en

cui

tuos

liberos

comlibe-

mittas',

cum

de uno ageret, et

(ibid.

153) 'habemus

enim

ros
sit

omnes' de puella. 3 dignum

1 suos cui LiBERos tione et unius filiae.

sic dixit 'dignum', ut

honoris

genus accipere uxorem meruisse.

coMMiTTERENT nota
'liberos' in significa-

213

tu sola <iE.^ emergis, reperiris; verbum hoc impudenqui,

tiam notat, Cicero (pro Deiot. 3) 'exortus est servus,

in

quem

eculeo

a.

n. p.,

e.

a.

s.'

Exoriri

dicitur, qui

non exspec-

tatus invadit aliquem.

2 EXORERE exsistis.

214
et

tu inquam mulier quae me

t6 'raulier'

1'jU.qpaati/

malitiae habet
;

omnino expressio consuetudinis est ad indignationem 2 et lapis numquam utilis nisi ad telum: quam magis ad iniuriam
delegit,

nam saxum

melius

quam iapis,
etc.

ut Vergilius (Aen.

11. 131) 'saxaque subvectare

sic EvQmidrjg
et

humeris'

3 tu inquam mulier
fttj^^avag

(Androm. 35) ^noXkdg av

4.

svQOig

yvvrj yccQ eV

Vergilius (Aen

569)

'varium et mutabile semper femina'.

suflficeret

LAPiDEM NON HOMiNEM

'lapidcm putas', sed de

(Mil. glor.

sto-

216

macho additum 'non meus elephanti corio NEM PUTAS iv i]&i, SiC AN QuiA RURi ESSE
'rus ab.
s.'

hominem'. Plautus
circumtectus
est,
(i

235) 'erus

non

suo'. B

non homiki&ov
.

ApollodOTUS ^ 6V

Jtavtdnaaiv

i]yr)aai

CREBRO

memor

sui est, qui dixerat (175)

HBCYRA
216

142

Quo QuisQUE PACTO VESTRORUM 'vestrorum' pro 'vestrum',

veteres.

sic

tJ17

MULTO MELIUS HIC QUAE FIUNT

iDEo

vnsQ^oktj USUS est, Ut iu Adel-

phis (396) 'aut non totis sex mensibus prius olfecissem?'

218

QuiA UT

vos

MiHi

DOMi ERiTis mire coufirmat unde

sciat,

ne suspiciose crimen obicere videatur; 2 et bene *mihi',

quia commoditas familiae ad hunc redundat.

219

lAM

PRIDEM EQUIDEM AUDJVI

CEPISSE

ODIUM TUI PHILUMENAM

primo obiurgatio est Sostratae cur non amet nurum, secundo

est

cur

non

ametur a nuru,

tertio

cur usque

adeo, <[ut|>-

puella nupta deserat

domum.
dicit 'odium',
;

220

MiNiMEQUE ADEO MiRUM satis amare pro merito

contra meritum

amorem
(a)

^)

simulque excusat nurum, quae oderit

non laesa

talem socrum.

a et simul praevenit: quid habet?

si

est,

sed odio

me

221

SED NON cREDiDi ADEO deest 'osuram fuisse*.

illa hic maneret <^*
1

222

***

*^.

228
TE

<Cat vide quam immehito aegritudo haec oritur mihi abs

sostrata^
ut

rj^iKobg

post Ecrem invectionem se ipsum misein illam

ratur,
in
q.

invidiam durae inclamationis

:

convertat; sic

Andria (866) 'age nunciam

s.

ego pol
867)
c.

p.

<jr>'
'oritur'

et

continuo

(ibid.
t.
1.

h., <Cs!> v., t. o., e. '<Co> Chreme, pietatem

t.
f.

gnati! non te miseret

mei?

o.

?'

3 aegritudo
et

haec

OBiTUR

et

magnitudinem

rei

signiflcat

repentinum

impetum, ut supra (213) 'tu sola exorere'. 2 QUAM IMMERITO AEQRITUDO HAEC ORITDR MIHI ABS TE SOSTRATA postquam de iniuria dixit, de persona eius, cums fama
est in

discnmine

^).

224

rus habitatum abii quia dixit (174) 'senex rus abdidit

se'.

3 voBis melius plurahter

quam

si

diceret

'tibi'.
si

2 coNCtDENS voBis ne diceretur: quid

voluptatis causa?
(a)

225

8UMPTUS VESTROS OTiuMQUE 'sumptus vestros',

(ibid.)

3 ut in

Adelphis
0.
s.

'ego

hanc clementem vitam urbanam atque

s.'

^)

Wessn.

coniecit

'<Cniinimeque> a <Cdeo>- mirum'; fortasse corrigendum:

'id est

contra raeritum <[fore>> araorem';

')

cf. adn. ad h. I. Elegans correctio Wessneri cum codd. habeant

cum'.

143
1

a idem

quod

alibi

(Ad.

42) 'vitam urbanam'. 2 Vel

quod

nihil acquiritis.
224

4 coNCEDENS voBis ET REi SERViENS 'coDcedens vobls', id est:

ut vos in urbe essetis. 5 rei serviens res servit divitibus quia

abundant,
rei,

rei

serviunt pauperes, quia se coartant ad angustias

res
I.

Ita

ergo

pro

qualitate

sua
aut

et

servit

et ei

servitur,

Horatius (Ep.
cuique'.

10. 47)

'imperat

servit

coUecta

pecunia

225

otiumque hoc amare quasi

nihil

agentibus. 5 ut nostra

RES posset
226

<Cp.>
domi

mediocris scilicet ut comici patris familias.

praeter aequum atque aetatem meam 'praeter aequum' quia

vos estis
'aetatem'
vel quia vos fruimini,

cum

ego delaborarim
s.

^),

quia senex,

Vergilius (Aen. 6. 114) 'vires ultra

s.'

227

non te pro his curasse rebus mirus sensus: pro

tot

his,

inquit,

rebus

unam
et

et
'te'

facilem redderes: curares, ne quid

sic

aegre esset mihi; 2

alii

pronuntiandum, quasi dicat:etsi

non curarent,

<[tu>

curare debuisti.
vellet dicere 'nurus

228

non mea opera neque ^pol^- culpa

culpa evenit', sed melius dixit 'non mea', ne accusando confir-

maret quod

dixit

senex 'omnes socrus oderunt nurus'. 2 neque

:

POL cuLPA evenit beno additum 'neque pol culpa'

fieri,

potuit

enim
fieri,

ut non

fecerit

ipsa iniuriam, sed

tamen permiserit

mire tamen nec ipsa accusat nurum. 3 Videtur

'opera'
si

unum

dixisse

et

'culpa',

scientes

tamen non est idem opera enim est, laeserimus, culpa, si nescientes; quorum alterum
et
:

sceleris,

alterum stultitiae

est.

229

soLA Hic FUisTi nova

ratio.

(a)

3 sola

quantum

pertinet

ad regendam

domum; ceterum
si

et filius et

nurus erant. 5 in te
aliqua, culpa in te

omnis haeret culpa

est in

nuru iniuria

omnis
'sola',

est

tamen, Sostrata. 6 sola sostrata optime geminavit

7
et 'Sostrata'

more irascentium non nudum posuit;

1

additum ad amaritudinem inclamantis.

a et deest 'enim', ut
et
sit:

sola

enim

hic fuisti. 2

Quod ad
nurus.

filium

maritum

pertinet,

nam non sola, cum qua

'vos' pro
'te',

4 Sed soLA

id est sine

me.
ut (Verg.

230

cum ego vos solvi curis ceteris Aen. 12. 60) 'desiste m. c. T.'
1

Sic docte Schoell pro 'deleverim', olim edd.

'doluerim'.

HKCYRA
281
1

144

CUM PUELLA ANUM SUSCEPI3SE INIMICITIAS hOC

concesserit etiam

dicit,

tam-

quam
280
2
1

nurum iniquam

esse.

cuM EQO vos soLVi nova

iLLius

figura 'sola' 'vos'.

et

288

DicES

cuLPA FACTUM praevcnit defensionem

eam
hanc

pronuntiavit ut crimen.
2:u
2

cuM PUELLA -^ut illam> 'puellam' blande

'anum'.
Dico

dixit,

ita

cum amaritudine
288
2

HAUD EQuiDEM
eius

Mi

L.

'mi

Laches'

modo

dixit quasi

gravissimum accusatorem arguens

sata

et quasi defatigata et delas-

inclamationibus;

non ergo blandimentum est modo

'mi', sed invidiose rogitantis.

288

GAUDEO iTA ME

Di

AMENT quod

similis

filius

non

sit

an

quod talem uxorem habeat, quam nec inimica accusare possit?

2
et 'gnati causa' dixit, quia

talem uxorem habens sua causa

quod gaudeat non habet.

3 NAM DE TE QuiDEM SATis scio id est nihil detrimenti fit, si tu pecces. 4 Id est: numquam, inquit, peccando peior fieripotes, sed es eadem quae semper es. 5 Sensus: iam talis es, ut peior fieri non possis, sic Cicero (Verr. 2. 1) 'est idem Verres, qui fuit semper').
:

284

SATis

PECCANDO DETRiMENTi hic SBnsus obscurus

est, atta-

men

hoc

dicit:

quantumcumque,
es,

inquit, sceleris admiseris, quan-

tumcunque peccaveris,
potes,
per'.

nihil de tua

aestimatione minuitur, nihil

fuisti,

de pudore derogatur: eadem

quae

quia peior

fieri

non

sic Cicero (in Verr. 2. 1)

3 PECCANDO detrimenti

'est idem Verres, qui fuit semquidam hanc putant ironiam, quasi

dicat:

certus
;

sum, quod ex nullo peccato tuo

damnum

possu-

mus

pati
1

sed male.

PECOANDO detrimenti servas, inquit, numerum peccatorum nec fit ullum copiae detrimeutum, sed cum plurimum delinquas, tantundem semper admittis.

886

in

Qtn scis an ea causa mi vir defensio a derivatione causae, qua ostenditur non hanc esse quam obicit causam senex, cur abierit nurus ad matrem suam.

236

ut cum matre esset deest

iSioiziKag dixit,
id

'sua'.

2 ut

PLUS UNA
237

est

diu ac

cum matre esset maiorem partem.

QUOD HERi visentem nemo voluit benc inflrmavit defensionem

')

Cf. 234. 2.

145
senex dicendo
venires?
238
1
:

si

propter

matrem

abiit,

cur tu exclusa

es,

cum

ENiM LASSAM oppiDO infirmius defenditur socrus, ut error

senis
'enim'

usqne ad
pro

y.araaroocpiiv

perseveret. 2 enim lassam oppido

<C'^^'>
aut pro

dixit:

supervacua ponitur interdum haec

coniunctio

altera coniunctione. 3 oppido valde: trans-

latio a rusticis,

qui interrogati,
id

quemadmodum
quae et
sibi

fruges venirent,

respondebant

'oppido',

est:

et

oppido sufficere

potuissent. 4 eo id est propterea.

239

Tuos ESSE EGO iLLi MOREs acerbissime

sationi

institit

senex

et

accu

uxoris

et

defensioni

nurus,

siquidem hoc sensu dicat

nurum nec mendacii culpam

moribus malae socrus.
240
1

incurrere, quae vere aegrotet ex

NAM VESTRARUM NULLA

est

EST pro 'vestrum', hoc enim venit

ab eo quod
241
1

vester.

2 quin qnatum velit 'quin' quae non.

ET QUAE voBis PLACiTA EST ooNDicio DATUR imago hic

ccit

quacdam

argumentationis, quae dicitur

dicitur ab

ccqxv? ZP' rslovg.

quod Latine

initio ad finem.
generaliter

2 Et ut generaliter coepit invec-

tionem,

ita

conclusit in socrum, et est sensus: eo

odistis.
V.
I.

improbius
242
1

illas

quas elegeritis

UBi DUXERE
et

iMPULSu VESTRO
repetivit,

bcne vcrba eadem

improbitas

sto-

machose

significanter

ut

ex proximo

appareat 'impulsu'. 3 impulsu impudentiam socruum impulsus

repetitio
in

demonstravit.

4 impulsu vestro <<^vestro

(206) 'scortari crebro
n.,

i.>
c.

sic et

Heautontimorumeno

n.

c'

2 *UBi DUXERii iMPULSu VESTRO videtur, ut supra (201) diximus haec tota scaena ad hoc interposita, ut fabulae nomen hinc intellegeremus inventum.

2.

243

ETSi

scio

ego philumena meum ius esse

in

hac scaena

moralis allocutio Phidippi est ad filiam mitissimi patris colorem

ostendens.
2

etsi

scio

phil.

apparet et hic multa prius patri

ergo haec
responsio
est,

suo Philumenam locutam

principium.
lus 8

esse,

non

ut te coqam etiam invitam. 4 scio ego meum

esse ut te coqam hoc idem in Adelphis (51) 'non necesse

10*

KAR9TEN,

habeo omnia pro meo iure agere'. Com Don.

HBCTRA
244
1

146
PATRio ANiMo vicTus bene
'victus',

quia non ratione

facit.

2 Victus est undecumque, qui recedit ab iure, tale est in Adelphis 'non necesse habeo <Co. p. m. i. a.^'

245

NEQUE TUAE LiBiDiNi

et

A.

Hbido
:

cst

Quaelibet

voluntas

temere suscepta; 2

bene

'libidini'

est

enim non aequum a

domo
246
1

raariti

abesse

nuptam,

etsi

enim pro voluntate posuit

et 'hinc'

libidinem,

tamen subaccusavit hoc nomine.

opportune.
2

OPTIME

ex hoc iam scibo legitur

locale adverbiura; 3 et quasl

comminatur uxori raodo seinven(a)

turura

ipsara

peccasse,

non nurum. 4 quid siet

utrura

in-

nocens an iniqua?

et videtur

hoc Sostratae dicere;

nam

vicini

sunt inter se proximi Laches et Phidippus.

4 a *utrum: quid
247
siet rei,

an

quid siet nurus?

2 apprime vehementissime.
1 pmi>ippE etsi eqo meis me 0. expostulatio Lachetis apud Phidippum accusationem continens, tamquam causam iniuriarum intendat. 3 scio esse apprime obsequentem principium a persona eius cum quo agitur et sua, et an utile sit nimis obsequi homi-

nem
248
2
1

suis.

SED NON ADEO UT MEA

FACiLiTAS

'facilitas'

indulgentia.
et est ava-

SED NON

ADEO UT MEA FACiLiTAS desst 'tamen',

x6Kov9ov tertium.
260
1

EiA

VERO modo adverbium est corripientis. 2 eia vero

3

naQikKov.

NUNc viDEO

I.

I.

p.

iucundc temperat eius culpam,

quem
261
a.,

accusat,

cum

dicat illura coactura a suis facere sibi Iniurias.

poeta, quia dixit (190) 'heri ea causa
r.

Et
p.
C.

raemoriter
C'

h,

3 ITIDEM INCERTUM AMISTI prO 'amisisti' 6vyK0ni]\

5 incertus, inquit, veni, incertus a te recessi.

1

ADii TE HEEi
incertutti

DE piLiA narratio. 4 Et

itidem

me

amisisti,

ut

'itidem' quid est? an: ad te incertus veni? iungensit:

dum
262
1

est

ergo 'ut veni itidem', ut

ut veni, amisisti itidem

incertum.

HAUD

iTA
'ita'

DECET non

usquc adeo decet.

etsi

(a)

haud ita

DECET bene

additum

enim celandae, non usque adeo,

ut discordiam pariant.
1

a et est confirmatio.

254

AUT EA REFELLENDO AUT PURGANDO refellit qui ncgat, 1 purgat qui idem fatetur et sic defendit. 2 Ergo refellimus per coniecturam, purgamus per ceteros status.

147
255
i.

TE lUDiCE ipso sic Vergilius (Ecl.

4. 58)

'Pan deus A. m.
culpae et

s.

c.',

quid

est

enim

te

ipso'

nisi scilicet reo

tibi

ipsi ac tuis faventi?

2 Vel: qui in

me

asper es et iniquus

^).

254
265

3 voBis coRRiGEMUS plus dixlt 'vobis'

3 siN EA EST CAUSA RETiNENDi

quam

'tibi'.

APUD vos reprehensio.

256 258

ARBiTROR PHiDippE beue addidit nomen excitans audientem.

1

AT iTA ME Di AMENT HAUD miro addidit iusiurandum

credibile est tantundera

vix

enim
?67

amare socerum quantum patrem.

'ut'

UT MEAE DOMi cuRETUR DiLiGENTER

est 'satis diligenter'.
(a)

uo non,

ot

iungondum

a non enim 'metuis

satis'.
I fr.

258

2 ETSi iLLi PATER Es Sallustius in primo libro (Hist.

'et

45 M.)

liberis

eius

avunculus

erat'.

3 etsi tu illi pater es

2.

com-

pendium
259
iD

attulit,

ut Vergilius (Aen.

289) 'heu fuge, natedea';

sis,

hoc enim sentit: quamvis natus dea

1

fuge tamen.

ADEO QNATi honesto amori nurus rationem subiecit piam, nam non continuo rectum est nimis amari a socero uurum,
nisi

propter

filium diligatur; 2 bene ergo 'gnati causa'

patris pietate superari.
H. M. ot

incre-

dibile est

enim patrem non

I.

260

QUEM EGo iNTELLEXi

et

causam
amanten

sui

amoris osten-

dit

mariti nullam erga coniugem culpam, quippe qui amet.

2 Et a

Parmenone dictum

(173) 'eo

i.

P. e. p.'

3 *QUEM EOO INTELLEXI <Cl-> H. MINUS QUAM SE I, M. hic subtihter oneratur culpa nurus, siquidem indignis faciat iniuriam socero et marito.

261

NEQUE ADEO

CLAM

ME BST QUAM EssE ingenioso poeta iam

praeparat causam simulaturo ob hanc

262
268 3

rem iracundiam Pamphilo.

hic subtiliter etiam ter-

HAEc PRius QUAM iLLE Huc REDEAT rorem iniecit iracundiae mariti.

LACHES ET

Di.

V.

ab eo coepit, quo
fuit,

maxime notus
;

est et

quod inprimis

sibi

purgandum

ne suspectam aut volunta-

tem aut diligentiam habere videatur affinium 4 et cum aflfectu quodam et gemitu dixit 'Laches', quod ille ait (256) 'Phidippe',
5
(a)

et

'diligentiam',

quod

ille

ait (257)

'sin

metuis, satis ut
(258)

meae'

etc.

(a)
illi

et

'benignitatem',

quod

ait

'haud

tibi

concedo, etsi
')

pater es, ut tu illam' etc.

lect.

Vide Weasn. in var.

HECYRA
1

148
LACHE8 KT DiLiQENTiAM vESTRAM principium similiter a perfactum est. 2 laches et diliqentiam vestram remotivo agit Fliidippus pro persona sua, nam in filiam removet culpam, cur non redeat, et relativam simul temptat qualitatem; potest enim videri eam iniuria socrus ad lianc voluntatem esse collapsam. 5 a Et bene a nomine coepit, ut consentire ille videatur. 6 a vestram melius quam 'tuam', cum ille de se dixerit tantum. 7 *et diliqentiam vestram et beniqnitatem dvTaTT6boai<; 'diligentiam' quia dixit (v. 15) 'ut meae domi ad utrumque
sonis statu
:

curetur diligenter', tibi concedo, etsi

illi

'benignitatem' quia dixit (v. 16 17) 'haud pater es, ut <!^tu^ illam <;^sa]vam^

magis
264

velis

quam

ego'.

ET QUAE Dicis oMNiA ESSE UT Dicis Quod iuravit et quod dixit

'gnati causa' et

quod addidit, quod illam amet Pamphilus.

266

ET TE MiHi Hoc cupio CREDERE mslius,.

2

Quam

si

et hic iura-

ret.

et te hoc mihi cupio credere bene coegit ex vicissitu-

dine,

quod volebat.
Mollius
dixit

266

quam

si

<;'nec facere
at

possum' dixisset^.
facere.
'si

hoc enim vult intellegi: volo,

1
si

non possum

FACERE possuM
modo'.

<;^v.

M.^

hic ost remotio

facere pos-

sum
267
1

ullo

EHO NUM QuiD NAM AccusAT viRUM gesticulatlo quacdam

enim de maritis puellae parentibus queri solent eiusmodi aliquid, quod solis ipsis committendum est^
secretiora quaerentis; saepe

ut sit: attendi
2
tis

NAM posTQUAM ATTENDi institi, animum. (a)

4 ct vidc an desit 'animum',

EHO NCJM QuiD NAM AccusAT viRUM 'oho' interiectio est ponenaurem propiorem; nam illa quaerit, quae solent de maritis puellae matribus queri. 4 a non enim plenum est sed nudlim, <^ad^ 'adverti' enim 'oculos' aut 'animum' subauditur.
268

SANCTE
cat

[te]

adiurat <^r6>

'ad'

nunc auctivum

est,

signifi-

enim valde. NON possE apud vos pamphilo

s.

269

a.

bene hic poeta verba

addidit
diceret

Philumenae, ad quae Phidippus <^respondebat>', cum

(243) 'etsi scio ego, Philumena, meum ius esse' etc. NON possE apud vos pamphilo s. a. magnifice contra illud,

quod Laches dixit aegre

ita

laturum Pamphilum

(261), et

locutus est, quasi hoc Pamphilo gratius esse debeat. 3 peret muliebriter.
sic dixit,

DURARE proprie
270
1

ALiUD FORTASSE ALiis viTiUM EST

ut

nc dicerct 'sed
si
'tibi'

coge,
set.

redeat', 2 et mollius dixit 'aliis'

n.

quam
illud,

dixis-

EQo sum animo leni

hoc contra

quod primum

149
dictum est (247)
4
'etsi

ego

ANiMo

LENi

<jf.^

hoc est plenum,

^)

me <;;meis> omnibus nam

s.

<Cq.'^ adp. o.' 'animo leni', ut

dicimus, ikksinriKag profertur.

271
1

NON possuM conclusio.

270
271
2

5 EGo suM ANiMO LENi qualitas venialis.

EM sosTRATA
pol.
c. e.'

scilicet

quae dixisti (228) 'non

mea

opera

neque

heu me miseram ad

se rediri totiens quasi

delassata conqueritur.

272

CERTUMNE EST iSTUC quod Philumena non redeat. 2 num quid

verbum.
transibe

vis discedentis

273

dicit

<Ccit>o

ire.

3.

274

edepol ne nos sumus inique ae.

o.

I.

in

hac scaena est

allocutio,

qua inducitur secum loquens anus, per quam oraet

tionem mores eius

animus mitis
3

intellegi possit. 2 inique

aeque

comicum

TtciQOfioiov.

Et vide sententiam defensionem

illud,

accusatarum socruum continentem contra

'itaque
est

quod

ait (201)

uno animo omnes

s.

o.

n.'

officium enim poetae boni

laedere,
sic
id

nullum genus hominum

'quod

specialiter

Vergilius
est:

(Ge. 3. 282)

saepe raalae legere

sed

novercae',

non

omnes novercae,
Laches

tantum malae. 4 edepol ne nos sumus

haec plurimas defendit:
malae.

generaliter

socrus incusavit,

accusas, <<;inquit>, inique,

nam non omnes sumus

iurat,

276

NAM

iTA
est

ME

Di

AMENT beue

quia sine iureiurando

'in

incredibile

bona socrus. 2 quod me accusat deest

eo',

ut sit: in eo, quod

3

me

accusat nunc

vir,

sum

extra

n.

An

'quod' propter

quod?

277
id

socRus OMNES ESSE iNiQUAs intellegitur

est

quibus

iniquas,

nuribus,

quia

socrus nomen

est

ad aliquid dictum.
est ita tenere,

2 iTA

ut

ANiMUM iNDUXERUNT inducero admittant, id est persuadere animo

animum
suo.

278

HAUD pol me quidem

ut
sit

'esse

iniquam' subaudiendum est a

2

superiore,

'pol'

pro pleno iureiurando.

haud pol me

')

Vide adnot. ad hoc scholium.

HECYRA
QuiDEM
quid

150

subaudiendum

'scio

esse'

aut

'novi
est

ita

esse' aut tale

secunduni

ikkeiti^tv,

quae

familiaiis

his,

qui

secum

locuntur.

279

NKc Qui Hoc MiHi EVENiAT

1

'qui'

unde.

880

MULTis MODis vehementer. 2 iam exspecto ut redeat quia

nihil

mirum

in

matre

est

exspectare filium, idcirco <<ad

'e.

ut>> redeat' additum 'multis modis'.

III
1.

281

nemini

eqo plura acerba hic allocutio est per conques-

tionem, 2 et bene non se amatoribus

toribus
nati
et

modo

sed infelicibus ama-

comparavit.
tragici
in

nemini

ego pluha acerba nimis coturnisi

hac scaena dolores essent, non comici,

adderet 'ex amore'. 6 acerba credo esse ex amohe 'acerba ex

amore' dupliciter evenerunt Pamphilo

trice,

ex praeterito de mere-

ex praesenti de uxore.
3

Et

principium

summa
loco

totius

mali.

4 nemini

<Ckgo>

PLURA acerba ab 60
nulli fere talia

conquestionis, in

quo

dicitur, quocl

adversa contigerint.
si

f82

PARsi

perdere
do,

'parco'

conservo,

parsi

facit,

<Csi^

'parco'

veniam

peperci;

modo

ergo

continui abstinui

significat.
1

HBU ME infelicem ab

ipsa simplici exclamatione. 2 hancine

sit.

EGO viTAM ab eo quod ab adversis ad adversa dalatus

288
282
284

cupiDus

REDEUNDi DOMUM ab 60 quod contra spem contigit

dicit.

malum.
5 HEU ME iNFELiCEM lacrimaus hoc
2 UBIVI8

GENTiUM AGERE detcstatio magna praesentis

veJ

loci eli-

gere
est,
t.'

quamvis terram

quamvis gentem, quam eam

in

qua

Vergilius (Aen. 3. 601) 'tollite me, Teucri

quascumque abd.
gentium agere

3 Et 'gentium' hic abundat, 4 et bene 'ubivis

aetatem', quia supra dixerat 'hancine ego vitam parsi perdere!';

nimis enim tragicum

1

fieret

'satius erat in

mari

perire'.

uBivis GKNTiuM AGERB a

malorum suorum comparatione.

ait,

?Q5

ATQUE HAEC ITA ISSE MIS2RUM ME RESCISOERE qUOd

lacri-

161

mantis

est;

'resciscere'

autem

est vix reperire,

quod <^quls>

de industria quaerat celatum. 286

1

NAM NOS OMNES QUIBUS nam nos omnes

EST ALICUNDE EUt deCSt 'apud', Ut

dixit
(a)

sit:

apud nos omnes, <^aut> 'nos omnes'

pro 'nobis

omnibus'. 2

ratio superioris sensus.

nam nos
enim

OMNEs QuiBus EST constat

'lucri est'
sit

lianc

GvUrjfi-tpiv

esse: rettulit

non ad 'nos omnes', sed ad 'quibus

est alicunde', ut

ordo:

nam
(a)

quibus est alicunde aliquis obiectus labos, lucri

4

est

tempus.

nam <<no8> omnes quibus <Ce.>

ei

a.

hac

figura usus est etiam Tullius pro

Murena(26) 'praetor quoque, ne

se

pulchrum ac beatum putaret,

quoque carmen compositum

est';

nam
;

ille

dativum casum

subiecit,

cum

praeposuissetnomi'o? yccg

nativum
r6g

5 et totum Apollodori est, qui sic ait

nsQdaivoixEV^

axvxovv-

xov

XQ^^^^

oaov

av

not

ayvo&fiev

'^xvx't]ii6xsg^

6 QuiBus EST ALicuNDE hoc genus locutionis absolutum dicitur,

tale est

apud Vergilium (Aen.

ing. R. s.

10. 264) 'crastina lux,

c.

mea

si

non

irrita dicta putaris,

a.'

ffl

et

deest

'apud'

vel

'penes'

vel

quid

tale.

3 a hoc est

'nos omnes'.

287

RESCITUM EST
1

GxTjfia

avaKOkov&OV.

288

AT

sic

sed

sic.

2 at sic citius qui te at hoc modo, quod esse

didicisti,

venisti

et

discordias

celerius

reperire

poteris,

quomodo
nis'
:

his

aerumnis

te absolvas;

3 et bene 'expedias aerumet

T.,

aut

enim solvunt nos curae abeuntes aut impediunt

ligant advenientes, ut (Verg. Aen. 1.562) 'solvite

s.

<CC'>

na.,

c' 4 AT sic ciTius Qui TE sentontia sententiae contraria,

si

nam
est,

supra sic coUegit:

^equitur
suis
ut

ignorare mala sua unicuique

bonum
si

malum

sit cito

ea cognovisse; infra sic:

est,

malis

succurrere

unicuique

quam primum bonum

sequitur

ut cito ea cognovisse sit

perquam optimum.

290

SED NUNc ADVENTUM TUUM AMBAS ue accusarc alteram videretur

291

'ambas>, Pamphile, s. r.' REM coGN. melius 'rem' quam 'litem'. 2 rem cognoscbs iram
<CParmeno,
adiecit
R.
I.

EXPEDiES

G.

R.

xQUmkog seutentia et bono ordine: prius

enim

fit

querela,

deinde ponitur iracundia, postremo reditur

in consilium.

')

Schoiium pertinet ad

vss.

286 sq.

HBCTRA
2H2
2

152

QUAE Tu PERQRAViA ESSE beue additum contra

'levia'

non

'gravia' sed 'pergravia'. 4

1

quae tu

in

animum

ind. persuasisti tibi.

a substantia sed soUicitudimia sed

LEviA suNT QUAE TU PERQRAviA EssE genus consolationls noH a quantitate est; non dicit non esse causam levem dicit. 3 levia sunt a quantitate.

298

QUID

CONSOLARE ME AN QUISQUAM USQUAM Ut

consolatione
dicis'

SOlet in VerO

angore,
inquit
scire te

ipsa

aegrescit
'consolaris

dolor;

2 et ingeniose
et

non

'verum

sed

me'

hoc ipso ostendis

quod miser sum.

294
in

pRius

QUAM HUNC uxoREM Duxi hoc

'nemini plura ego acerba
dixit 'alibi'

refert ad illud
c.

caput,

quo

ait (281)

e. e. a.'

etc. 4

ha-

REBAM alibi gravius

quam

si

'in

meretrice' diceret,

2 PRius QUAM HANc uxoREM D. anto rem. 3 habebam alibi ANiMUM AMORi DEDiTUM au misef sit in amore dTr' dpxili; fixpi
xeAouc;:

ante

rem,

in

re,

post

rem.

Et maluit

'alibi'

dicere

quam
296
1

'ad meretricem'.

QUAM MiHi obtrudit uxorem duxit, si amabat?

a.

rectc,

dici

enim potuit

quomodo ergo

2 et bene 'obtrudit', quia invito, sic alibi

(Andr. 250) 'aliquid monstri alunt: ea quoniam nemini obtrudi

p.,
i.

m.', 3 et 'obtrudit'
I.

pro 'obtrudebat'

svaQyEia temporis.
significat.

297

vix ME

A.

'vix' vel ixohg vel

statim

2 * ATQUE EXPEDivi ANiMUM MEUM curao, ut diximus (ad 288), aut ligant aut solvunt, ut Vergilius (Aen.4. 479) 'quae mihi r. e. v. e. m. s. a.'; amoris enim curae vincula dicuntur.

298
2

vixQUE Huc <C'tiuc'^ maluit

quam <;'ad'> uxorem'

vim habet
referentis.

dicere.

EM NOVA RES oRTA poRRo

'porro' deinde, et

[deinde]

modo implicationem continuarum miseriarum

800
1

QUAE cuM iTA Esse iNVENERO

allocutionis, in

Q.

R. N. p. u. p.

servavit ordi-

nem

quo a

praeteritis, a praesentibus, a futuris

inducitur personae loquentis oratio. 2 nisi porro ut fiam 'porro'

postea vel in postremum, ahi coniunctionem putant.

301 piETAS iubet apte, quia
1

'ferre'

dixit,

addidit 'iubet'.

802

TUM uxoRi oBNOXius suM

sed

'matris'

cum

dixisset,

non

intulit

'uxoris',

mutavit casus. 2 ita olim suo me ingenio 'olim'

rettulit,

ad

diuturnitatem
1

non ad spatium temporis

praeteriti.

303

TOT meas iNiuRiAS hae sunt iniuriae, quas supra dixit (136)
illa
i. i.

'nocte

p.

v.
a.

n.

a.

q.

c.

e.

n.

e.,

n.

m.' et deinde (127)

quid?
habet,

n.

B.?

c' 2 tot meas iniurias aliam vim

quod

dixit

'me

pertulit',

aliam quod

adiecit 'iniurias

163
raeas',

aliam

quod

reticuit;

non

dixit 'quas' sed 'quae', ut

ad omnia, non ad iniurias referatur extrema conclusio.

304

SED
tiens

MAGNUM
putat

NEScio QuiD NECESSE EST beue dc

esse,

ambabus
fecerit et

sen-

magnam causam

quae iram

iram

diuturnam.
305 306
1

QUAE TAM PERMANsiT Diu

et a 16 Gt a
E.

tempore.

HAUD QuiDEM HERCLE PARVUM

et

scrvilis scilicet ratio et

sordida
philus,

iam non

his

respondens omnibus, quae dixit Pamsi

sed tantum novissimae parti. 2

vis

vero veram ra-

TioNEM 'vero' vel

307
1

nomen

est vel coniunctio vel

adverbium

').

NON MAXIMAS QUAE MAXIMAE SUNT INTERDUM IRAE

IN,

P.

<^iniuriae

faciunt>

iras,

non

irae

iniurias, sed hic 'faciunt'

er-

vnaUaKrtKmg dixit secundum rationem superiorem increpans

rorem Pamphili, qui de

titatem;
alii 'faciunt'

irae

magnitudine aestimet iniuriae quanintellegunt. 2 Caute

probant, ostendunt
sic.

dixit 'interdum':
30(;

plerumque enim
sententia
Q.
s.

PARUM subaudiendum 'necesse

tollit,

est

evenisse'

vel 'evenit',

nam consequens
307
3

quod
est,

dixit ille 'necesse est'. iu

NON MAXiMAS

M.

scusus

quo primum 'non

irae iniurias faciunt'

accipiendum

est,

secundum 'non maximas

erat,
si

maximae'. 4 faciunt pro 'ostendunt'.

309
1

cuM DE EADEM CAUSA EST rectum

rebus',,

diceret 'cum in

isdem
sed

2 adiciendo 'causa' obscuravit elocutionem

(a)

suam,

convenit servo haec humilitas orationis.

^),

3 'Est'

autem

pro 'evenit' dixit

iratus

4 et ordo
est,

quom
i

in

quibus rebus alius ne

<;;quidem>
5
irascitur,

de eadem
f.

causa est iracundus factus

est,

inimicissimus.
lacessitus

iracundus

'iratus'

qui ex aliqua re

'iracundus' est, qui ex parva re aut nulla

causa praecedente irascitur.

alius

2 a *nam planum erat, si diceret 'nam saepe est quibus in rebus ne iratus quidem est, cum de isdem rebus est i. f. i.'.
iuterrogative. 3 noxiis iniuriis, culpis.
simili.

310

QUAM PRO LEViBUS Noxiis

1

PUEBi iNTER SESE aigumientum a

311
2

QUAPROPTER

i^eTaGriKr) vnoKQiaig, id est

interrogat diakeKxiK&g

QUIA ENIM QUI EOS

altloXoyiKrj

anoKQiaig. 3

QUIA ENIM QUI EOS

*)

Vide adn. ad h. 1. Scholium pertinet ad 'saepe

est' v. 308, et 4

ad 308 sq.

HECYRA

164
<^l.

QUBBRNAT ANIMU8

Q.^

kuxrjfiaiiaftivbog avii

xov 'infirmUS est'.

<C8ed>
'.Wl

ui>axokov9ia ista convenit servo.

:

a persona 1 *iTiDEM iLLAE MULiERES suNT F. V. p. artlficiose <:^'raulieres'>, a similitudine 'pueri', a facto 'iras gerunt', ab accidentibus similitudinis 'animus iiifirraus', a coUatione personae inulieris accidentium 'levi sententia', a facto 'fortasse unum aliquod verbum inter eas iram h. c.': qua sententia totum hic sublatum est, quod ait (304) 'sed magnum nescio quid necesse
est

<^e.>,
sic

P.,

u.

i.

i.

e.

i.'

313

FORTASSE UNUM ALIQUOD

<^VERBUM>

I.

E.

I.

II.

<;[CONSCI-

vissE>
carier'
;

Plautus (fragm. dub. XI) 'fortasse te amare suspiveteres infinito

nam

modo adiungebant
I.

'fortasse'

[con-

scivissej. 2 consciverit

commoverit.
N.
a.

310
312
2

QUAM TRo LEviBus

I.

iuterrogative. 5 noxiis iniuriis,

culpis.

iTiDEM

M.

sexus

alius,

at

ingenium

et

sensus idem

est,

3 et mire similitudinem contulit ad id quod agitur.

313

iRAM HANC coNSCiYERiT legitur

est

ct 'conscivisse',

et 'con-

scivisse'
fecerit.

rem novam

fecisse

').

consciverit

decreverit

316

ET cuRSARi RUR8UM PRORSUM 'rursum prorsum'

retro ante
*in-

significat, et est proverbiale,

ut dicimus 'sursum deorsum'

xarco'.

tro

foras'

'hac illac' et similia, Graeci 'arro

2 trepidari

317

trcpidatio ad vocem refertur loquentium, cursatio ad sonum pedum, 3 et trepidatur primo ab his, qui morbum putant, cursatur ab his, qui partum sciuut. TUTE LOQUERis ME VETAS mirc cxpressus est mos auscultantium.
SENTio ET cursari
1

318

TACE

OBSEGRO

MEA GNATA nou

solum

hic

luno

Lucina

<^non>>
raatris,

inducitur, sed etiam insuper silentium parturienti im-

ponitur, quia furtiva conceptio est, et

ut

tamen eiusmodi verba sunt

sint,

dumtaxat argumentum scientibus manifesta

vero
et

Pamphilo
filiam

Parmenoni tamquam aegrotam continentis

2

videartur.

tace obsecro mea gnata conceptum

furti-

vum
319
1

furtim convenit nasci.

QuiA perii satis amatorie.

318

MATRis vox viSA EST hacc omnia, quae sensu percipi pos-

') Hoc potius convenit de verbo 'concivisse' quae est iusta lectio, quam igitur Donatum utroque loco habuisse opinor; scholium 5 recte se habet, ct. e. g. Livius

in

1.

10.18.1 et 34.13.

Vide Wessn.

in app.

155
sunt,

visa dicimus,

Vergilius (Aen. 6 257) 'visaeque canes ulu-

lare per u.'

320
321

UXOREM PHILUMENAM PAVITARE

1

ifo

e'^ov9Vi6(ia>.

PAviTARE NEScio QuiD

pavere

et

timere
es'
;

et

ad corporis
in Bac-

et ad

animi perturbationem veteres referebant, Plautus

(106)

chidibus

'nam

ut

ex mari timida

2 ergo pavitare

aegrotare, quasi horruisse et palpitare venis.

o22

QuiA NON POTEEAM UNA OMNiA doest

'dicere'.

319

2 NULLUs 3 NULLUS

suM rursum se infelicem

et

miserum

appellavit hic.

822

SUM <CpbRII> *) v^tjTtxrog. QuiA NON POTERAM UNA oMNiA cum stomacho
scilicet

profertur, et

deest 'dicere'.

323

NEMONE MEDiGUM ADDUXiT

ex quo scire posses. 2 nes-

cio perturbatus

Parmeno idem
iRE

repetit

verbum,

et

aptum

est per-

sonae
324

servili.

CESso
poeta, ut

HiNc

iNTRO

cultum proloQuium
in

sic

autem

agit

gravem morbum

uxore suspectans maritus protinus

ingrediatur et partum improvisus ofifendat.

326

QUONAM MODO PHiLUMENA amatoria

(201) 'quod
e.

anoGTQOfpr}, sic in

Phor-

mione
326
te

si
e'.

eo

meae fortunae

redeunt, Phanium, abs te

u. d., n.
1

m.

u.

NAM
non

si

PERicuLUM ULLUM iN TE iNEST multum

dixit

'si

in

periculum inest,
est mariti

me

perisse non dubito'; tantus autem

2

affec-

tus

tantum sed amatoris quoque.

nam

si peri'si

cuLUM ULLUM nou pcrmisit amor dicere perituram, sed

periculum'.

326

OFPENDAM AFFECTAM lassam possessamque morbo, ab eo

affi-

quod est affici, unde affectus dicuntur, propter quos

cimur.
327

NON usus PACTO EST vide artiflcem Terentium *), quemadmodum alias per Pamphilum, alias per ipsum Parmenonem
1

invenit,
tias

quemadmodum
ipso

nesciatur a ceteris virginem ante nupesse.

ab

Pamphilo vitiatam
omnes nos ess

non usub non

utile.

3 FACTO EST 'facto' abundat.

328

nam
Inserui.

invisos

illis sentio acute eiusraodi can

')

')

Vide

mox

adnot. ad

v.

727.

HKCYRA

156
repperit,

sam

quae vel curiosum hominem contineret quaeque

non Parmenonem modo sed <<^per> Parmenonem

Sostratam arceat ab ingressu.
:j2y
1

moi

etiam

HERi

NEMO

voLuiT

80STRATAM quasi
v.
s.

alius
odii.

dixerit

'unde

inteilegis?'

2 heri
ERi

nemo
M.

argumentum
socrus non

331

MAXiME
ipsam
vel

CAUSA

quam bene 'maxime',

vult

qui et propter
fieri

propter

invidiam

graviorem

morbum!
.332

SERvuM
sit,

iLico

iNTROiRE

mire,

ut

criminosius suapiciosumque

non Lachetis aut Pamphili servum sed Sostratae nec Parsaltem.

menonem
333

coMMiNiscENTUR diccnt, confinxcrint.

1

334

CAPiTi ATQUE AETATi

'puellae' dicere,

I.

bene

rc5

ev(py]fiiafia)

maluit 'illorum'

quam
335
1

quod utique
in

intellegitur. 2 qui 'qui' unde.

ERA

Sostrata.

<Ccrimen in>> litem. 3 ego vero in

MAQNUM malum

in quaestionis tormenta.

336

2 Hic quia nimis vicini sunt.

1 NEScio QuiD lAMDUDUM AUDio Hic TUMULTUARi in hac scasna quasi quaedara dehberativa est continens suasionis dissuasionisque partes, quas in subdiiis considerabimus.

837

MAGis morbus <^adgravesgat> gravior

flat

proprie, quia

morbi
g.',

graves

dicuntur,
(Hist. 3
fr.

Vergilius

(Ge. 3. 95)

'ubi aut

morbo
instat

Sallustius

38 M.)

'et

morbi graves ob inediam

insolita vescentibus'. 2

male metuo ne philumenae maqis

facere, ut

Terentius
338
33J
1

bonam socrum

bonam

facit

meretricem.
propter quod.

QUOD TE AEScaLAPi ET TE deest 'propter' ut

sit:

NUNC AD eam visam

2

sic

Vergilius (Aen.

7.

454) 'respice ad
sos-

haec'.

hem

interiectio

est

novas res audientis. 3 heus

per
se

TRATA

vide

quemadmodum

ipsum <CParmeno, per^

offi-

Parmenonem

arceatur Sostrata, quae neque deesse propter

inducitur. 4

cium neque ingredi propter socrum

EXCLUDERE beue
'iterum',

iterumne istinc
repeti-

ut

illi

pudorem incuteret de

tione iuiuriae; et memoriter:

it

iam enim

dixit (188) 'nostra ilico

V.

a.

<;e.>:

iniuriam sonet

a. n.' 6 Et simul vide quam vehementius excludi quam non admitti.

ad

157
340
341

HEM PARMENo 'hem'

non

interiectioesteius,

quaecommotasitnovare.
(332)

NON visAM uxoREM PAMPHiLi ut supra

dixit,

'servum Sostratae'

'Parmenonem',
dicere,

sic

hlc

'uxorem Pamphili' maluit

et

quam 'Philumenam'
342
1

ut

animum

officium

eiusdem

socrus et matris breviter demonstraret,

NON viAS NE

M.

unam rem
et illam

Sostrata consuluit, hic -<;dicit>

et cavet,

de duabus,

namque

non vult ingredi

ne ipse

mittatur. 2 Et bene 'quemquam', ne aperte pro se loqui videatur.

343

quia

NAM Qui AMAT durum fuerat

2

Gui ODio ipsus EST aliam

ipsi

causam subiunxit:

Sostratae dici quod supra dictum est.

8 cui ODio ipsus EST deest 'eam' vel 'eum'.

NAM

Qui

AMAT causa a sententia

morali.

344

ET

iLLi

MOLESTiAM

AFPERT beue

adiocit,

ne qui araet hoc

dicat 'laborem,

dum promerear quem

VENiT
QuiD
est

amo'.
'visere';

346

viDERE

UT

AGAT quod supra

3 an

visere
1

officii

apud aegros, videre cognitionis

et ideo ad-

ditum 'quid agat'?

TUM
FiLius Tuus alia causa ab eventu.

346
347

AN vENiT PAMPHiLus beno imitatur affectum.

1

HEM

interiectio

feminea ac matronalis. 2 ex corde exces-

siT

geminavit praepositionem.

344

LABOREM INANEM IPSUS CAPIT ET

fuit.

ILLI

MOLESTIAM

A.

hOC

Vali-

dissimum ad dissuadendum
348

NUNC Huc iNTROiRE NOLo

introeundum, causa narratur.

cur,

si

vouit

Pamphilus, non

sit

349

NAM

si

REMiTTENT QuippiAM vorbum activum quasi neutrum

:

posuit. 2

PHiLUMENAE DOLORES dQa(ianK&g errat

non enim vere

dolor morbi est, cura sit partus.

360

scio coNTiNUO soLA soLi ut (Vcrg. Aeu. 1.387) 'haud, credo,

c.

invisus
(Ad. 668)

a.

v.

<<c.>'

2 et sic 'sola
sic

soli'

dicitur,

quomodo

'praesens
a.
v.'

praesenti',

Vergilius (Aen. 4. 83) 'illum

absens abs.
361
1

UNDE ORTUM EST prO

'sit'

avandkov&ov tertium.

QUAE

iNTER vos iNTERVENiT melius

352
1

sic,

quam

si

diceret 'quae

illi

feceris'.

QUAM TRisTis EST ^"^'^^'''VQ^-^l^^s locuturi Pamphili. 2 o mi GNATE ordo est: o mi gnate, gaudeo te salvum venisse; sed
intercedit

Pamphilus

tristis.

HBCYRA
35S
1

158

SALVAN
cuin

PHiLDMENA EST
post

cito

probat Pamphilo
nihil

amare

se

uurum,

salutationem

prius

quam

de salute

uioris eius inquirit. 2 salvan philumena est mire obviam sibi

exeuntem
354
3

filium nihil aliud nisi de

Philumena interrogavit, ut

ostenderet, eius
1

morbum
di

sibi

curae esse.

MELiuscuLA EST verum

est,

quantum ad morbum

pertinet.

utinam istuc ita

2 *meliuscula
tudinis

faxint diligentiore

officio loquitur ut

rea

apud filium socrus.

est hoc et ad

morbum

et

ad eventum parti-

verum

est: ita

non mentitur Pamphilus matri.

'igitur',

855

QUiD TU
res
est,

IGITUR

LACRiMAS mire
tristis

quo

significat: si
sic dici(a) alii

ita

quare ergo tu

es? 2 recte mater

mus, cum sine iniuria interrogantis aliquid reticemus. 3

'recte'

sic accipiunt,

ut intellegant

nihil

est

mali.

a *Et bene
molliretur.

additum 'mater', ut duritia reticentiae blando

antiqui

nomine
866
1

QuiD

FuiT

TUMULTi

sic

declinaverunt

tumulti,
fit'.

senati, ut Sallustius
t6
dic
'dic

(Oatil. 53, 1)

'senati
est,

decretum
Vergilius

2 Et

mihi,

curiosius

interrogantis

(Ecl. 3. 1)

mihi,

Damoeta, cuium pecus?'. 3 dolor repente invasit

est assentiri ad dicta interrogantium,

proprie 'invasit', quia 'repente'.

357

iTA

FACTUM EST moris

qui

quae

vera sunt celant. 3 ita aiunt in hac tota interroga-

tione et responsione colorem induxit secretum aegre obiurgantls.

4 iTA aiunt religiose mendacium ad rumorem

inquit, ne ipse

rettulit:

'aiunt'

falsum dicere videretur.

aliis

2 iTA aiunt bene

adscripsit, si falsum sit, ut ipsis adscri-

batur mendacium.

358

sodes intro -^veretur^, ne ingrediatur mater ad soceros,

'i

et ideo

sodes' dicit 'intro', 2 et apparet 'intro' dicentem ut

manu

redeat, et simul quo magis faciat, addit causam. 3 consequar iam te mea mater adiecit et tempus 'iam'.

annuere,

domum

MEA <Cm.>> necessario additum 'mea mater' et 'sodes', quia 'i intro' durum est. 5 fiat abiens dixit hoc mater 'flat', ne omnino iussis alienis parere videatur, quia sic imperamus et
4
nos, quae ipsi facturi

sumus.
p.

369

Tu PUERis cuRRE

probabilis causa,

qua ablegat etiam

Parmenonem, dum

iubet

eum

pueris occurrere, et simul notan-

159

dum, quod

in

hac fabula

lidicule

vexatur usque ad uitiraum

2

servus et ablegatur,

cum

sit

et piger et curiosus.

atque

eis

ONERA ADiuTA
360
QUID

locutio antiqua. 8

atque

eis

onera adiuta

figura

est v.zakkayi} pro 'ipsos onera portantes'.

1

NON SCIUNT

IPSI

VIAM DOMUM QUA REDEANT iam Vide,

curiosi,

quemadraodum servetur Parmenoni persona loquacis, pigri. 2 DOMUM adverbiale est. 3 domum qua redeant
locura
significet,

'qua' si

videbitur

reliquura

praeceptum servus non

intellegimus, id est quefieret,

audisse; sin audivit, 'qua'

quomodo

madmodum
intus post

onus portent de navi, ut <<;sit> quid

qua

fieret.

4 CESSAS de industria

omnes

ablegavit suos, ut nonaudirent, quae

scaenam sunt

acta,

quae tamen populo est narraturus.

3.

361

NEQUEO MEARUM RERUM INITIUM ULLUM INVENIRE IDONEUM

scaena conquestio
est

in

liac

ad

deliberationem

descendens, an

habeat Pamphilus an excludat uxorem, in qua tota oratio Pamphili ad

argumentum spectans amatoria magis quam

aliter

maritalis
ora-

est:

nam

non perveniretur ad ultimam cognitionem

niura rerura nisi adulescens furtivura conceptura uxoris et par-

tum aliquanto
2
*rt

lenius,
R.

quam
tl
d^

coniugalis dolor expetit, toleravisset.

illa dianoQifjoig

NEQUEo MEARUM
TtQmiov
roi

haec est Homerica

(Od. 9. 14)

ensna,

vGtccviov liataXi^co;

3 NEQUEO

MEARUM

RERUM iNiTiuM hoc principium raagna

ostendantur aeruranae
conveniens.
362

dianoQT^an oneratur, ut

et raultae et graves. 4

idoneum aptura,

unde a quo.
1

863

PARTiM QUAE PROSPEXI His ocuLis

'his'

quasi raiseris vult

sic

intellegi:

quibus prospexi vel audivi mala; 2 an

dictum

est,

ut apud Vergilium (Aen. 4. 359) 'vocemque his auribus h.'?

364

QUA ME PROPTER EXANiMATUM

inter

exaniraatura

et

exa-

nimura
batus,

hoc interest:
(Andr. 234)

exanimatus
'sed
5.

est conterritus, contur-

ut

quidnam Pamphilum
805) 'exanimata
s.
i.

video?' et Vergilius (Aen.

a.

m.';

exanimatum exaniubi
e.

mus
P. A.

est
s.

occisus,
s.'

ut

Vergilius (Aen. 9. 30)

'corpus

p.

HBCTRA
86&
1

160

ME

UT

c.

raptim ingressus sum. 2 timidus pro 'timens',

nomen
inm
1

loco participii.
et hic

MORBO ME visuRUM AFFECTAM Qula

interiectio
et

morbus

est.

2 EI

MiHi

dolentis.

Vergilius

(Aen. 3. 39)

'eloquar

an

sileam?'
posuit

dicitur

haec figura

(Kiiiovr\
1.)

ei

mihi mire inter-

GxEzXittOiirtv.

(vide adn. ad h.

868

iD

QUOD ME REPENTE deest

2
id

'propter',

ut

sit:

propter id, ac

per

hoc ideo.

quod me repente aspexerant causa cur

laetae exclamaverint.
3
'Id'

ergo: ob

id.

869

SED CONTINUO VULTUM EARUM SENSI IMMUTARI OMNIUM mire

Pamphilus etiam ancillarum metu impellitur, ut alienum nasci

puerum suspicetur nec

870

ullo

modo

in

memoriam
in

redeat hanc se

puellam vel huiusmodi vitiasse. 2 vultum earum quae viderint.

1

FoRs OBTULERAT

oblatum
si

dicitur

utramque partem,

quicquid exspectationem praevenit. 2 obtulerat offerri dicuntur

tam bona quam mala,

EQo Eius
v.
c.

insperata obiciantur aspectibus.

si prae-

872

non

erit

plena vis repentini doloris,

et

sentiens

aliquid

suspicatur,

ideo addidit

'ego

eius

videndi

cupidus recta consequor'.

adiectione.
(a)

2 recta consequor adsolute et sine

2 a non enim addidit

'via'.

873

EXTEMPLo Eius MORBUM 'morbum' mitiore animo quam

'alio

'vi-

tium' dixit aut 'probrum', 2 et recte, quia dixit (365)

me

suspicans m.

v.

a.

quam

s.

e.

u.'

374

SPATIUM moram.

376
376

AC RES MONEBAT paitUS.

1

PACiNus iNDiGNUM 'faciuus indignum' non ad illam, hoc

est

Philumenam, sed ad auctorem

ATQUE ATRoci vehemeuti.
1

vitii

refertur. 2 et corripui
cito exierit.

iLico ardens scilicet dolore, et est

causa cur

877

LACRiMANS

noH

'fursns'

sed

'lacrimans',

non

'iratus'

sed

'percitus'.

378

MATER coNSEQUiTUR lAM

suae
'misera:

u.

L.

E.

ostendit affectum mise-

ricordiae

'matrem' dicendo potius

quam 'Myrrhinam'
supra
(77)

et

addendo
sit

misertum
p.
i.

est',

ut

recte

dictum

de

illo

'pium et

n.'

ad qenua accidit accidere

161
est gestu corporis ostendere humilitatem cadentis, propter 'ad',

quod
379

est iuxta, et 'cadere'

Sallustius
q.
a.'

autem

sine praepositione

dixit (lug. 14) 'quo

1

accidem aut

LACRiMANS MiSERA miserabiliter se habens. 2 misertum est

sibi.
s.
I.

hoc ipse
380

OMNiBUS NOBis UT RES DANT

M. A. iiiire dixit 'dant sese',

Homerus
oiov
iji

(Od. 18. 136)

ayrjoi,

'Toiog yccQ v6vg

hnv

ijii^/^&oiioiv ccv9QcoTitov^
.

rj^ciQ
^)

naiijQ avdQcbf ts d^sav

hic ex illo et vali'oiiTtag

dus dixit
Kaiirog

et

est haec catholica sententia: Apollodorus

^).

dia za HQCcyiiyta osarbg ijsv xal xanetvog'

382

Mi PAMPHiLE ABS TE

QUAMOBREM a uomine

iucipit et blan4.

dimento, quia secreta confitetur, ut Vergihus (Aen.

fatebor

20) 'Anna,

enim,

m.

p.

f.

S.';

a principio idem elaboravit, ut ad-

versus pudorem conscientiae voce et confessione duraret. Mi PAMPHiLE ABS TE QUAMOBREM venialls status, in quo 2 confessio est et precatio. 3 abs te quamobrem morale blandi-

mentum
383
3

ante confessionem.

Et

'oblatum'
4

ad repentina pertinere superius (870) adnoet nolenti. 5 vir-

tavimus.
aiNi

oblatum quasi non exspectatum

falli

quasi quae
circa

possit.

olim

recte 'olim', quia facilis

venia
quitate

vetera iam delicta; unde temptat temporis longin-

extenuare

peccatum.

ab nescio quo improbo mire

abiectum

contempsit personam dicendo 'nescio quo', id est nescio

dixit,

ut

ostendat ignobilem

et

nam
is

si

quem nomen est,

'impro-

habet et dignitatem, ut (Verg. Aeu.

2. 89) 'et

nos aliquod nomenqui

fecit,

que decusque

g.'

et

ne placere videatur

bum'

dixit.
1 NAM viTiUM confessio est. 2 nam vitium est causa. 7 'Olim' ergo id est: ante menses novem.
o.

coepit a

385

NEQUEO QuiN LACRiMEM MisER vidotur quasi destillantes

fle-

tus detergere. 3 sed

cum orata bius bona

naQev&soig.

2 NEQUEO deest 'continere'.

386

FORs FORTUNA

vcpiv, (a)

8 et 'foriuna' in incerto, 'fors for9.

tuna' in bono ponitur, Vergilius (Aen.

41)

'si

qua inte<Crea>

fortuna fuisset' et ipse (Phorm. 841)

1

'o

Fors Fortuna'.

QUAEQUE FORS FORTUNA

prGcatio. 2 a id est subita fortuna.

*) -)

De corruptela ct. Wessn. in var. lect. Van Leeuwen cum Meinekio iegendum censet
j

ovtoji;

exantd;

^fonv^

diu

rli

Mijuyuata

atfivog,

ij

tantivo^,

aut SIC

HnoAlodwqoi

oijtiug.

KARSTKN, Com. Don.

11*

HKCYHA
3S7
1

162
PBR EAM TE
0.

oratoiie inducuQtur et pro tacentibus preces.

est precatio

2 PER

EAM TE
per
e.

0.

obtestatio
ut
si

cum mentione earum

'per eversae,

rerum,
g.,
f.

quas petimus,
0.'

(Verg. Aen. 10. 45)

T,

lus si pas est

utrum hoc invidiose an quasi

'cri-^

femina, quae leges nesciat? 4 uti adversa eius raire non

men', sed 'adversa'.

888
1

PER TE TECTA TACiTAQUE

a

(tt)

2 an

idcm signiflcant? an potius:

repudias sub alia excusatione. ne dicantur?
'si

neque re neque verbo indices?

1

'tecta' si reducis,
'tecta',

'tacita' si

An

ne videantur,

'tacita',

389
s.

si
e.

UMQUAM ERGA TE
m.
1.

Vergilius (Aen. 5. 798)

'si

concessa

p.,

d.

p.'

Terentius sic (Andr. 292)

t.

te in

germani

fra-

tris d.

s.

h.

s.

s.

f.

m.'
acta vita.

si

UMQUAM RGA TE ab ante

'tecta' sint,

888
890
891

4 TKCTA TACiTAQUE
ipse indicet.

ne ex odiis sciant,

'tacita',

ne

UT
1

siBi

DES PRO

I.

subauditur
I.

'gratia'.

CETERUM DE REDUCENDA

F.

temptat etiam hoc persuadere,

sed

oratorie et verecunde, 2 et mire 'de reducenda' dixit,

non
erit.

'de respuenda'. 3

quod in rem

sit

<Ct.> nam reddenda dos

892

soLus coNscius a possibili, nam hoc nomine ostendit tacere eura posse. quod conscius sit ipse solus.
1

398

NAM AiUNT honestius

'aiunt' pro 'ait' dixit,

nisi

nam

qui

aiunt,

scire

<;;***]>') dicere potuit

Philumena? 3 post duobus

sed
ut

coNCUBuissE EAM MENsiBus 'post duobus' simpHciter accipiendum,

non

'post

duos':

(a)

post

d.

non statim ut nupta

sit,

postquam nupta
slnt

est,

post duos

menses nuptiarum,

<Creliqui> quinque menses; 5 et hinc apparet eam ante

menses duos quam nuberet vitiatam, quinque mensibus cum

Pamphilo
bus
(Pers. 452i
fuisse,

ex quibus duobus prioribus amatam

(a)

esse,

tri-

reliquis

peregrinatum esse Pamphilum; 6

principio

ut Plautua

'post

denique'

et (cf.

Pseud. 310 vel Trin.

191) 'post paulo'?

2 Ergo recte: 'aiunt' enim potius a est enim -c^dvaaTpocpr), non^ duobus' pro 'post duos'?
3

honestum
dvTiiTTuuai(;.

est

quam An

'ait'.

'post

'J

Vide adn. ad

h.

1.

168
396

QUOD TE sciRE iPSA iNDicAT RES quia contristatus es

puisti te foras.

et coiri

396
398

EVENiAT PARTUS Philumenae

1

scilicet.

ABORTUM ESSE uon

cst Latinuoi 'aborta

est'
;

sed 'abortum

2 ABORTUM ESSE dcest 'natum' vel 'factum' 3 vel absolute, quomodo dicimus (Ad. 295) 'e re nata' vel quemadmodum dici
fecit'.

mus

'ex

te

mihi orta est iniuria'

(cf.

Ad. 189). 4 dicam abor-

TUM ESSE rationabiliter diiit: fit enim abortus etiam septimo mense sine pernicie feminae. 5 suspectum fore suspicabile,
suspiciosum.
399
1

Ex te recte eum natum putent nove

dixit

'natum abor-

tum', quasi abortus nascatur, 2 'natum' ergo pro

facto contolli-

ceptoque
400
1

dixit.
^)

coNTiNuo exponetur

cum
ei

alienus exponitur et non

fit

tur pro tuo. 2 Et mire necandi pueri non

phili
filius

mentio, quiaPam-

invenietur,
3

cum
(a)

etiam per patrem puellae poeta

scilicet.

succurrit.

exponetur ad mortem
et

hic tibi nihil

est

quicquam incommodi
3 a ab

est naQiknoi'

quartum, ut (Ad.

256) 'nihil quicquam vidi laetius'.

utili.

401

ET

ILLI

MISERAE INDIGNE Ut nOH

t6
'et'

sit

civanoXovd^ov, et SUpC-

riori

versui

addendum
sit,

est,

ut sit: et tibi nihil

^^esVpdixit,

quicquam incommodi. 2 factum iniuriam mire 'iniuriam'

ut non

condemnanda

sed dolenda.

402
401

POLLiciTUS sum plus

quam

'promisi'.
:

ET iLLi MiSERAE

I.

couclusio pcr enumerationem

et

non

laederis, inquit, et proderis miserae.

41)2

2 QUOD Dixi FiDEM quod promisi.

iD

403

VERo NEUTiQUAM ESSE ARBiTROR 'ueutiquam' uon est omnegativum,

sed aliquid assertionis habet; est enim 'neu-

nino

tiquam'
404
1

nonnimis, nonvalde.
2 etsi
xh

NEC PACiAM bene addidit 'nec faciam': raulta enim etiam

<lin>honesta amore suscipimus.

me amor graviter
id est

con-

suETUDOQUE hoc cum gemitu. 3 Et

'etsi'

non est complexipro 'tametsi'.

vum neque
^)

praepositivum sed subiunctivum,

^)

Sic cod. C. Weasn. 'aborsa'. Scholium pertinet ad versus initium.

HKCYRA
4

164

<;amor>> consuetudoque duae

1

res contra

honestum

et utile

validissimae; 5 et bene 'tenet', non 'tenuit'.

406

LACRiMO QUAE posTHAC FUTURA EST viTA bene propensior

est,

in

affectum

ut verisimile flat potuisse reticere; 2 et 'lacrimo'

non

pendet

superiore,

sed

interpositis

diu

fletibus

dixit.

3 LACRiMO QUAE posTHAC 'quae'

tinet
4. 30)

modo non vim pronominis

5 et est ordo: lacrimo,

con-

sed
'sic

querelae, 4 et 'lacrimo' sic dixit, ut Vergilius (Aen.

effata

sinum

1.

i.

o.'

cum

in

mentem
406

venit.

FORTUNA hic fortunam pro bona posuit. 2 ut num1 QUAM PERPETUO Es BONA legitur et 'data', nam et sic pro 'bona'
intellegitur necessario.

40S

iDEM NUNc HUic legitur

si

'idem' et 'eidem';

<<si *idem'>>,
difficultatem

ego,
409

'eidem', hoc est

amori.
p.

operam dabo

rei ostendit
1

dicendo 'operam dabo'.

quia idem Parmeno est secretorum

ADEST parmeno cum

addidit

conscius,

'cum

pueris'. 2

minime est opus

id est:

om-

nino non est opus.

413

ALIQUO MIHI EST HINC ABLEGANDUS DUM PARIT PHILUMENA

tota
sit

in

comoedia nec cessabit, cum

sit piger,

nec resciscet, cum.

curiosus,

Parmeno.
alias

414

DUM PARiT PHiLUMENA 'dum'

nunc

dummodo,

alias

donec;

quam diu.
4.

416

AIN

TU
ad

TIBI

HOC INCOMMODUM EVENISSE ITER

alia

alia latiO SSt

currentis

argumenta,
ita

actuum comicorum; sed

in

perfecti

poetae

est

servire

argumento, ut tamen spectator novis

delectationibus

teneatur:

nam
2

hac scaena, donec perveniat

ad Pamphilum Parmeno, hoc iVQtjua inducitur,

quid

cum

ostenditur,

mali

sit

navigatio.
dixisse

ain

tu

tibi pro 'aisne tu', et sic

aliquid

iam

magni

<Cin!!>

praecedenti

oratione
in

ex

respondentis sermone monstratur. 3 ain tu

nascitur oratio aut in

<[aut>

scaena

417

scaenam defertur. TANTUM QUANTUM RE IPSA N. I. avaKoXov^ov quartum HOn enim intulit 'quantum', ut Vergilius (Ge. 4. 411) 'quanto ille
:

165

magis formas
vincla'.

s.

u.

i.

o.,

tam

tu,

nate,

magis contende tenacia

418

FORTUNATE NEScis QuiD MALi

affectu dicens
'o

p.

bene: maiore <^respondit>

fortunate',

quam

si

responderet

'ita'.

419

Qui

NUMQUAM

Es

iNGRESSus MAEE proprie dlxit

'ingressus'

<Cut>> qui iam navigavit 'egressus'

1.

dicitur, sic Vergilius (Aen.

172) 'egressi optata potiuntur Troes harena'.

1

420

NAM ALIAS UT OMITTAM MISERIAS

DiEs TRiGiNTA accusativus casus
rei

naQaksnpig oratoria. 2 MISE-

RiAs navigationis scilicet.

421
1

tinuationem

significat.

dies

triginta

plenum numerum et conaut plus eo hoc

ut alibi (Heaut. 62) 'annos

exitiosum vel sine periculo videri potest; sed vide quid addat.
3 AUT PLUS Eo iN NAvi absolute
'eo',

sexaginta natus
422
6.
1

es,
E.

aut plus eo, ut c'

MORTEM
'i.

s.
e.'.

dura est exspectatio mali; Vergilius (Aen.

614)

p.

2 semper m.

exspectabam

id est

omnibus horis

cum
423
424
1

continuatione triginta dierum.

e.

iTA usQUE 'usque' vel d i u vel v a 1 d

oDiosuM esse

scilicet ita in

mari dies

triginta, 2 et

nomen

posuit pro

adverbio:
pro
:

'odiosum'

pro 'odiose'. 3

EST
qui

XiTorrig

ego
sic

maxime
legunt,

intellego,

haud clam me quam odiosum sit; nam

iungunt

et

errant et non intellegunt. 4 aufuposuit

QERiM coniunctivum
ut
alii

modum

pro indicativo futuro vel,

dicunt,

promissivo. 5 aufugerim sic veteres, quod nos

'fugerira'.

420

OLiM QuiDEM TE CAUSAE impellebant leves mirc in servum

fugitivum, qui ob vitium eiusmodi, non ob causam fugiat; 2 et

bene
427
1

'leves' dixit:

haec enim non est

levis.

QuoD NUNc minitare pacere ut faceres ordo: olim

te

qui-

dem

causae impellebant leves, Sosia, ut faceres, quod

minitaris,

nunc
sic ait
i.

facere

hoc est hac occasione,

et

in

Andria
r.

recusanti periurium servo Mysis (730) 'nova <;nunc>

2 PACERE

t.

i.'

UT faceres

'faccre

faceres'

comicum

est et Teren-

tianum.
428

SED

PAMPHiLUM iPsuM viDEO a

airov.

quo

mis<Csus> sum,
Paimeno.

vel

429

dominum, ut Graeci dicunt EGo HUNC ADiBo vel Hova

curiositate ait

HECYRA
480
1

166
EQUiDEM TE
E.

bene excepit Pamphilus Parmenonem, ut

e.

videatur

vera dicturus. 2 bt quidem te

eo,

apparet Pamphilum

Parmenonis absentiam desiderare

nonera alloquitur.
481
1

quod nunc prior Parme-

iN

<^quam]> Minerva
rere'. 5 cui

ARCEM TRANScuRso opus EST (ai 2 et beue 'in arcem', condidit, 3 et transcurso pro 'transcurhomini

cum
longe

recusatione pronuntiandum, et est pigri

responsio laborem ad alium transferentis. 6 in arcem pronuntia,

ut ostendat
1

quam

a ostendit

MiNi haec continent.

sit in arcem transcurrere. quam longb sit, cum 'in arcem' dicat. 4 cui huverba cum sua pronuntiatione vim recusationis in se

433

Qui
bere,

mecum

u.

V.

E.

apparet

eum cum
v.
D.
e.'

eo aliquid negotii ha-

cum
flt

dicit

'qui

mecum una
si

434

vovissE HUNc DiCAM

SALvus

R. facete

dixit

more enim
vovent

hoc

eorum, qui longis itineribus maris

si

periclitaturi

aliquid

pervenerint,

et

convenit hoc Pamphilo,

quem supra

(417)

male navigasse audierat.

QuiD
vis

436

nuntiem an conveniam modo non enim manda-

verat quicquam, qui sine causa mittebat oblitus bene dissimulare ut qui

mentiuntur; 2

et sic

pronuntiandum 'an conveniam

videatur.
sit:

modo', ut reprehendere
437
1

dominum Parmeno
sententia,

iMMO QUOD institui me hodie decst 'nuntia', ut

et

immo

nuntia,

sumitur a superiore

qua dixit

'quid vis

nuntiem?'
436
3

AN coNVENiAM MODO

ElQoivfA&g dixit,

nam non

hoc interro-

gantis simpliciter. 437

2

iMMO QUOD coNSTiTUi ME HODiE apparet

et vix

eum hanc

conquisi-

tam
438
1

corrasam invenisse causam.

vTiiQ^okrj

voLA

r]LKr]

usus est:

ita curras, ut

volare magis

quam
439
1

currere

videaris.

2 Et transcurrere iusserat (431), nunc

^).

adiecit imperio:

iam non curre sed vola

AT NON Novi HOMiNis FACiEM moralis expressio pigritiae in tot excusationibus posita est. 2 at faciam ut noveris stomachose pronuntiandum
'at',

quod

et

Pamphilus repetit dicens

'at

<f. ut n.'>.
M Vide adn. ad
h.
1.

167
i40
1

MAGNUS RUBICUNDUS CRISPUS CAESIUS CRASSUS

et

C.

P.

[prope-

ratio] cc^Qotaung, 2

acervo sine coDiLinctivo est usus. 8 maq-

Nus RUBicuNDus <!ic.^ imperite Terentium de Myconio cris-

pum

dixisse

aiunt,

cum Apollodorus calvum

est,

dixerit,

quod

proprium

Myconiis

ut

Lucilius

(Marx

1211)

'Myconi
'fila

calva omnis

iuventus';

unde etiam proverbium Graecum

MvKovog'

sed ego Terentium puto scientem facetius Myconium

dixisse. 4
felis

crispum
441
1

caesius glaucis oculis.

5 Quasi

oculos habens et glaucos.

^)

CADAVEROSA FACiE sublivlda ad personam

et crassi

rubore et livore;

rubicundi enim

talem saepe habent faciem, quod est

potest
et

proprium
quasi
raa.
'et

cadaveris;

pulposa intellegi

et

crassa
ani-

cadaverosa,

caro enim

dicta est eo, quod

careat

3 Et caro proprie

mortuorum

dicitur, Vergilius (Ge. 4. 255)

dicti,

corpora luce carentum', unde

carnifices

quod car-

nes ex homine faciant; pulpa vero proprie, quae manducatur, eo quod pulsetur et concidatur. 4 Potest et R pro D poni, ut caro sit dicta quasi cado, ut Vergilius (Aen. 6. 481)
'belloque
et
ei,

caduci Dardanidae', quod iam scilicet sine

").

anima

sit

cadat
propter

5 di illum perduint
mittitur.
dicit,

more pigrorum male optat

ne
eat.

quem

442

QuiD
1

si

NON VENiET omnia

2

448

MANETO cuRRE ctiam Pamphilus tamquam de industria

non queo ita defessus sum hoc

per-

severat.

in gestu et specta-

culo plus est,

nam

incessu et actu exprimit lassitudinem.

444

iLLic ABiT quasi dicat 'licet

iam

loqui'.

2 ille abiit quasi

difflcultate

completam rem ostendit hoc

icps^tjyrjGig.

dicto.

446
447

SUAE GNATAE PARTUM

1

quod potero faciam

pietatis
:

id

est

celabo

quantum

potero, 3 et

rursum tamquam
ut

admonitus adiecit exceptionem 'tamen

pietatem

colam'
re

servat

enim
et

in illo

amorem
4

poeta, cuius

non paenitebit
PACiAM
id

cognita

errore

sublato.

quod potbro

est:

amori obsequar;
^).

nam

misericordia mulieris de

amore descendit

5 quod potero hoc dictum apparet defectus

') Pro 'ad personam' Schoell coniecit 'adpresso iam'; legendumne 'adiposa'? sequitur enim 'crassi', et cf. 2. ') Vide adnot. ad haec scholia. ') Vide adn. ad h. 1.

HECYRA
esse,

168

non

virtiitis.

tamen ut pietatem colam recordatus

ita

est

matrem laesam
exceptionera
obliviscatur

esse ab uxore; hoc enim credit et ideo se ad

se
7

revocavit:

araori
(a)

cedere

oportere, ut nec

omnino

pietatis;
hioc

sunt

tamen qui manente

potero, dabo
(b)

eadem sententia totum

adversus amorem,
pro 'durataxat'.
2
(a)

iungunt 'quod potero faciam tamen

ut pietatem tolara', hoc est: in

quantum
'ita

operam
9

ut

omisso

eo pietatem colam.

tamen

10 tamen pro

tamen'.

quasi proiciens curas et fessus angore dixit 'quod potero faciam', id est: si non potero, cedam amori? 7 a Et bene in eam causara contulit necessitatem non reducendae uxoris, quae invenietur nulla esse. 7 b et subiungitur causa. 8 tamen UT piETATEM coLAM deest 'ita', ut sit: 9 a ita ut pietatem colam', dixerat enim 'quod potero' et ideo addidit exceptionem 'tameii ut pietatem colam', id est: non sum oblitus et matris.
44<
1

*An

NAM me parenti potius quam amori

quia dixerat 'quod potero'.

'araori'

plus

quam

'uxori',

2 Et hoc est quod dixerat 'quod potero faciam'.

449

atat

interiectio est conterriti et turbati.

alias

450

HORSUM pergunt raodo 'pergunt' pro eunt, verant.

5.

perse-

451

DIXTIN

DUDUM ILLAM

DIXISSE SE EXSPEGTARE FILIUM faCCte

principium interrogantis
sit,

est, ita ut sciat

quid sibi responsurus

ina-

quem

interrogat: illaturus est

enim argumentum per

ymyrjv.

2 DLXTiN
illic

DUDUM iLLAM quia

P.
s.

dixerat (268) 'sancte adiurat

non posse

a.

p.'

3 DixTiN DUDUM captiosa interrogatione coepit dicturus 'venisse aiunt: redeat'.

452

FACTUM
factum

id

est:

dixisse

illara

aut

rae,

et deest

'est'

ut sit:

est.

453

vult

QUAMOBREM NON REDUCAM NEscio habot causam, sed non verara dicere causam et praeterea non vult cum invidia
si

matris suae loqui,

in

illara

conferat, ut uxorera
solet,

non reducat

domura. 2 quem eqo hic audivi loqui ut

inducit

primo personas
invicem, ut

loquentes

secum

ipsas

deinde convenire

alibl (Andr.

258' 'quis hic loquitur? Mysis, salve!'

(a)

foi

certum obfirmare est adversus omnia obstinate agere.

169
2

OBFIRMARE EST VIAM ME QUAM DECREVI PERSEQUI

id GSt

Ut

raatri potius
1

quam

uxori

morem

gerat.

a vel contra omiies.

av^tjGig

467

SALVUM ATQUE VALIDUM

ad salutem

validus nam-

que est robustus et habitior corpore. 3 creditur minus blande

respondet de repudio locuturus. 4 quod maximum est legitur et
'quod

maxime
1

est'.
:

*ET ADEO QUOD MAXIMUM EST SALVUM ATQUE VALIDUM OrdO primura 'advenisse', deinde 'salvum', postremo validum'.

458

ADVENis MODO
ut

difflcilo

invenitur praesentis temporis 'modo',

atque
dixit

ostendat esse

momentum
est

etiam temporis praesentis,

2 advenis

'admodum', quod

nimis.

modo Vergilius
excusatio,

(Aen, 10. 228) 'vigilasne,

deum

gens, A.?' 3

admodum

cur

adhuc non

viderit

patrem. 4 cedo quid reliquit phania

coNsoBRiNus NOSTER utrum iactantcr Laches hereditatem loquitur

praesente
filiara

socero,
et
fit

ut

illum

cupidiorem faciat ad revocan-

dam

in

saepe hoc, ut ex alio principio pervenire

quaeramus ad
rem, etiam
469
1

ea

quae volumus dicere

an

ideo, ut sciat

divitias suas cupidiorem

socerum redditurus?
et

coNSOBRiNus

noster

quasi

<;;con>sororinus;
fratre

hac
^).

propinquitate
3

Terentius

frequentata

movetur aut heredum

coNsoBRiNus NOSTER

ex sorore,
4 SA.NE
et

cum ex consobrini, cum ex

H. V. 0. id cst
est.

natus est alter et alter

HERCLE

patrueles dicuntur. satis, valdo, nam qui sanus,

fratribus,
p.

validus

5 voluptati

o.

d.

v.

contra facit Pamphilus

disiurgium volens,
ac sorore.

nam

nihil dicit vel

parum

relictum.
fratre

2 a Sobrini sunt de

duabus sororibus, consobrini de

heredi.

460
461

HAUD MULTUM HEREDEM <Ci.^ parum consuluDt

1

siBi

VERo

H. R.

bene et facete: nihil heredi relinquunt,

sibi

vero relinquunt. 2 vixit

signiflcat et

dum

vixit bene nkoKTj

unum

'vixit' aliud

alterum

'vixit' aliud.

3 vixit

dum
'vixit

vixit bene sen-

tentia est hortantis ad delicate vivendum.

462

TUM TU iQiTUR

N. A.

^H.

p.

u.

s.>

dum

vixit bene'

') A veritate non longe aberrantes Schoell et Wessn. coniecerunt: 'et 1). p. Terenlius frequenter admonet naturam' (Sch.) aut 'naturam monstravil'(W.) 'heredum'. Cf. Wessn. in app.

HBCTRA
scilicet:

170
hoc enim
reliquit.

una sententia

expressit

animum

avari senis.

468

QuicQOiD EST

I.

Q.

R.

p.

'quicquid est' ad parvitatem refer-

tur,

ut 'aut enim id miiii satis est, quod est de

me

opinionis,

quicquid est' Cicero <div. in Caec. 36). 2 quicquid est id quod

nulluin in hoc sene fuit doloris officium,

antequam
fuit,

sciret aliquid

relictum

')

3 profuit id est: pro nobis

ac per hoc: nostrum

est; potest

enim

ipse profuisse, potest res eius. 4 immo o.

morem

eorum
464
1

expressit, quibus relinquitur: qui

cum

audierint sibi esse

aliquid relictura, tunc tristes se fingunt adeo.

NAM iLLUM vivuM

raortuos
dicit
0. si

ET
i.

s.

V.

non idem est 'vivum' quod

'sal-

vum'. 2 iMPUNE OPTARE

est

L.

bene 'impune', quia heredi poena

:

reviviscere;

an

sine
'ego

detriraento
si

optas, ut

cum

medicus
4

de

iam mortuo

illum curarem, viveret'?

inquit, optares, ut

iMPUNE

optata evenirent,

numquam,

ille

revivisceret.

466

iLLE

RBviviscET

I.

N.

mire poeta his verbis Phidippum

2

quoque subinvidere

significat.

numquam

plus est

'numquam'

quam 'non'. 4 et tamen u. m. scio quid magis de duobus velis scio, utrum illum mortuum, quod est, permanere an reviviscere,

quod exoptas.
3
ET tamen utrum MALI8
scio

mortuum

illum malis,

quam

ut reviviscat denuo.

466
2

HERi PHiLUMENAM AD SE hoc erat, quo omnis tendebat oratlo.

lussiT

AD SE AccERSi
3 *Et
videatiir
'ad
se'.

beue

et

'accersi'

et 'iussit', ut nihil

uxor sua sponte

fecerit.
et
'iussit'

'heri'

bene,

ut

tempus breve

sit et

coacta

exisse.

Non

'abduci' std 'accersi', nec 'a nobis' sed

468

1
cilii

OMNEM REM
tristitia

scio

UT

siT Q.

Pamphilus vultuose

et

cum

super2. 4)

hoc

dicit.

2 ut sit gesta ut Vergilius (Aen.

'Troianas ut opes'.

469

AT isTos iNviDos
invideant;
(a)

D.

p.

bcne

'invidos',

quibus non

^)

matri-

raoQio

et

adeo non puduit mendacii honesti

diceret, qui vera prodiderunt.

deprehensum senem, ut invidos

1

a ergo revocanda uxor

est.

>)

*)

Vide adn. ad h. i. Goetz probabiliter: 'qui iusto (vel bono) matrimonio

inv'.

171 470
2

EGOMET scio CAVissE NE

inquit,

u.

M.

mire addidit 'merito'

cavi
igitur,

non

enim potui cavere,

fieret,

ne

fieret:

ne merito

quod
1

in

me

fuit.

tam
471

KQOMET scio CAvissE principium a tempore, a dictis, a factis suis quam adversariorum et ab ante acta vita et praesenti.
si

iDQDE

NUNC

M. v. ab ante acta vita.

472

ET

cLEMENTi pui pio 'fuerim';

indicativum

pro coniunctivo

posuit.

473 474 476

Nl TE

EX IPSA H. M.

V.

TfaQaksirpig.
I.

Eo
1

PACTO

M. A. T. M. E.

p.

bone non

'dictis'

sed 'ingenio'.
'iuiqua aequa'

cuM iLLA QUAE

iN

ME NUNc iNiQUA EST AEQUA

TtaQovo^aoiai

sunt Terentianae; 2 et

bonum argumentum, nam

i.

et Vergilius (Aen.

1.625) 'ipse hostis Teucros

1.

f.'

inquit et

Cicero (Verr.

1.

83) 'te ipso teste

s.
i.,

nequam atque improbo, verum

t.

ad

hanc rem

te,

inquam,

d.'

3 iniqua est
si

aequa de

ME dixerit quia adversarii testimonium,

contra se dicat,

tam grave
476
1

est,

quam

boni

viri.

NEQUE MEA cuLPA

fiat,

H. D. E.

uon ergo quid

est.

fiat,

sed utrum

per nos

scilicet

quaerendum

2 Et nimis abrupte dixit

'evenisse',

non

'evenire'.

3 Hoc DisciDiuM EvENissK sed 'evenisse' dixit.

ad

confirmationem

non

'evenire'

477

SED QUANDO iNDiGNAM hoc sic profert, ut ipsam ostendat 1 causam esse discidii, et hoc ipso temptat, utrum dotem retinere possit, et ideo supra 'neque
2

mea

culpa hoc

d.

e.,

i.

t.

d.'

iNDiQNAM

DEPUTAT

M.
est:

M.

forte ergo
sentit.

indigna

est, 3 (a)

mihi

tamen mater colenda

xQiasi

hoc

4 deputat m. m. sv vno-

'raatri meae',

ut idonea causa sit repudii.

3 *Et recte 'deputat'.

478

cui coNCEDAT

c.

Q.

M. T.

hoc melius

quam

'obsequatur' aut

'inserviat'.

2 mores toleret bene 'mores' ut aniculae, non enim

'pravitatem';undesenes

morosi

appellantur, Horatiu8(c. 1.9, 17)

3 mores tolbret o tem-

'donec virenti canities abest morosa'.

peramentum
479

'mores' potius

quam

'iniurias' dixit.
Disi ut

NEQUE ALio PACTO coMPONi poTis E8T

toleretque mores eius.

conccdat matri

480

SEQREGANDA A ME EST AUT MATER AUT PHIL. bcne tamquam

HECYRA

172
est,

ex deliberatione coUigit, quod facturus

ganda'
481

2 et mollius 'segre-

quam

'excludenda'.
M. p.
c.

NUNc ME piETAS
tiatum est!

quam
A.

mollibus verbis repudium nun-

482

PAMPHiLE HAUD iNviTO AD

in

optimc dictum 'haud invito':

discidio; sed tamen, quia

non enirn

totum volenti quippe de

a

pie locutus est, mediocriter approbavit. 2

pamphile

h.

i.

ad ay.
'o

gravis

oratio
a.

est
i.'

nomine

incepta,
kizoTrig.

Vergilius (Aen. 12. 19)

(a)

praestans

3 et est figura

haud
S.'

invito a. a.

senili loquacitate

pro 'recte locutus

I.

es'.
c.

3 a sic Vererilius (Aen.

17) 'posthabita

483

oMNEs RES plus

I.

dixit

PARENTE
est et

bene 'parente',

quam si 'uxorem' diceret. 2 prae quod nomen commune et cum patre

necessitudo coniungit
diceret 'matrem'.
(a).
si

cum omnibus, quos haec

2 a mehus ergo, quam

484

486

VERUM viDE NE I. I. lcuiter et suadenter. 2 ira non ergo 'iudicio'. 3 prave insistas pam. non enim incipere sed insistere hic malum est. 2 Hoc ipsum per ironiam deridet, quod pater dixit 'impulsus
1

ira'.

4 quibus iris impulsus recte

ait,

non vult iram

esse, ne pec-

casse videatur uxor: sic enim

1

quasi nec ipsa peccaverit.

'qua ira', ne superbe loqueretur, sed 'quibus iris'. 3 *An 'iris' matris et mea? <;;an^ uxoris et mea? an omnium trium? 5 quibus iris im. ille iram singulariter dixit, hic iras piuraUter, ne videatur unius irae causa mittere uxorem.
T.

QuiBUS iRis

non

dixit

486

quae numquam quicquam erga me commerita est pater

madverte proprietateni expres.sam coramerendi
et

ani-

merendi.
dici-

487

et

saepe meritam

id

quod vellem scio

id

mereri bona
(Aen. 4. 333)

mus,

commereri
pro

mala,

est delinquere, peccare, ergo hic

'meritam'
te,

'praestitisse'

dixit,

Vergilius
vales,

*ego

quae

plurima

fando

enumerare

numquam,

regina,

negabo promeritam'.
488
1

amoque et laudo non statim, qui amantur

desidero'. 2

et laudantur,

etiam continuo desiderantur, niulta ergo dixit 'anjoque et laudo

et

vehementer
et

Amoris impulsu nimius hic

et

est circa

uxorem
sed
tali

quasi

oblitus

suae

matris et vitiatae loquitur;

opus est Pamphilo ad huiusmodi argumentum, donec

perveniat ad KaxaavQog)i^v, in qua

uxorem

reduci necesse est.

173
489
1

ERQA ME MiRo iNGENio hoc totum repudiaturus inaniter

nisi

dice.

ret,

ad exitum fabulae poeta respiciens reducturi

reservaret.
2

in

Pamphilo

Et nota

repudiantem eam,

animum quam

laudat

pietate sola compulsus. 8

nam
non

puisse erga me o quan-

tum
490

valet,

quod

'fuisse'

dicit et

'esse' quasi re transacta!

UT reliquam vitam exiqat

gat'; Vergilius (Aen. 1.74)

satis flebiliter dixit 'reliquam exi-

'omnis ut tecum meritis pro talibus

annos
491

exigat',

cum eo viro non invidere iam non

I

est mariti.

492

quandoquidem illam a me

d.

n.

<:^nota^

omnem

conclu-

sionem
plus

verborum Pamphili confirmationem repudii continere,

significante quam verbis. 4 Et necessitas quam necessitatem domi offendit, quod ex alio peperit; 5 sed modo vult necessitatem videri masit.

tamen sententia
scilicet,

partus
scilicet

ternae iracundiae, quae a nuru offensa

2.

*QUANDOQuiDKM I. A. M. D. N. non quidem dixit, tamen illam oxpellit; non <^enmi^ distrahit, <Ini^si in ipsa sitcausa, necessitas. 3 <^illam a me distrahit necessitas^ excusatio in necessitate, quae est inexorabilis.
493
1

TiBi id in

manu
et
es',

est ne

p.

hoc opposuit, quod minime vult

si

Pamphilus videri
pro
siEs
'si

quod prodest socero. 2

sanus

sies
si

i. i.

r.

sanus

nam

aliter 'iubeas' dicere debuit. 3

sanus

bene pater supra (484)

inesse

iram
si

dixerat,

nunc

insaniam

significat

Pamphilo. 4
est,

sanus sies iube illam redire

non ergo culpa

494

cui ut redeat iubere potest.

*nolo' dicere.
(a)

non est consilium durum erat

a ergo hoc lenius dixit.
1

495

MATRis servibo
2

c.

hoc verbo necessitatem,

qua cogatur,

ostendit.

quo abis ades factum Pamphili ex verbis patris

ostenditur, quod discessit; 3 et bene,

patri resistere

nam

ulterius praesentem

496
et

durum fuit. MANE iNQUAM Quo ABis bcne uxorem. 2 quae haec est p.
fit

'quo abis', quia patrem deseris

sic decuit socerura,

et subin-

dignatur, quia coram sibi

497
1

contumelia.
L.

DixiN

PHiDippE H.

R.

AE.

artificiosc Laches, ut

minus

miretur et minus indignetur socer irasci Pamphilum, quando

ei

praedictum

est

et

sic

oportuit. 2 dixin phidippe h. r. ae.

servavit verba sua eidem personae,

nam

ita dixerat (261)

'neque

HICYRA
adeo
hoc
498

174

clam
si
r.'

me

est,

quam

esse

eum

aegre laturum

credam,

quAMOBREM TE ORABAM UT iLLAM REMiTTEREs invidiose adver-

sum Phidippum, tamquam

accuset Pamphilum.

in

illo

sit,

unde se purget

et

non

499

NON cREDiDi BDEPOL beue quasi iratus: inhumanum

quit,

esse, in-

sci<;vi>,

sed

<;non>
'sibi

credidi usque adeo, potuit

fore,

enim

dicere:

non credidi inhumanum

is

sed acerbe addidit 'adeo'.

500

iTA

siBi

ME pro

et

me', 2 et

magno pondere

legenlu

dum utrumque pronomen,

illum?'
(a)

ut

(Verg. Ecl. 3. 25)

'cantando

supplicaturum

<Icum^

parum

esset 'satisfactu-

rum', 'supplicaturum' addidit.

2 a
id

est genero socerum,

Pamphilo Phidippum

vel

si

quid

tale inveneris.

602

siN

ALio

EST

ANiMO
ut

R.

D.

Huc rccte
hoc
3 Et 'huc'

socer,

non tam ut

dotem
proprie,
et

recipiat

quam

terreat,
est.

dicit;

et

renumeret
irascentis

quia dos pecunia

idioatiafiog

exigentis qui

debitum
ire;

'eat'

vero mire dictum, quasi ipse proiin

ciatur

iubet
').

et

simul

hoc verbo quasi renuntiatio

caritatis est

4
dit,

*RENUMEEET DOTfiM

cum

dicit
'eat'.

H. E. terrorem repetendae dotis osten'renumeret dotem'; simul cum iniuria *huc' et

iracunde

603

AUTEM TU QUOQUE PROTERVE IRACUNDUS ES addeudo 'quoque' nonnihil assentatus est, quasi dicat 'quomodo Pam1

ECCE

philus'.

2
(a)

PROTERVE
3

iRAOUNDus

Es

'proterve'

immoderate

et

superbe,

nam protervus

est, qui

dum

alius obvius est

proterit, quod faciunt

in

et tauri in appetitu coitus

feminarum,

quas calent.
2 a dictum est autem ideo, quod proterat alium, qui pro-

terv us
604
1

est.

PERcoNTUMAX

RE,

proprie
r.

contumax

dicitur

contemptor

potiorum. 2 percontumax
ad absentem
p.
i.

h. n. p.

magnae
aTTiKi6(xa)

indignationis est
^),

loqui,

ut alibi (Ad. 449) 'o

Pamphile
:

pol

haut

d!'

3 NOBis PAMPHiLE 'uobis' T

nam

aut abun-

dat aut significatu adiuvat pronuntiationem.

Vide adnot. ad h. I. Apud Terentium legitur 'Aeschine'.

')

*)

175
HQo

DECEDET lAM iRA

H. quasi in ira sit culpa,

non 'deponetur

ira'

inquit, sed 'decedet'.

506

QuiA PAULULUM

V.

A. p. facete,

quasi dicat: quia habetis,

unde dotem reddatis, aut: quia nullam causam habetis repudii,

sed
p.
s.

ditiorera

quaeritis
ut

coniunctionem. 2 quia paululum

v.

a.

a.

s.

minacior est factus Pamphilus, simul maiore

stomacho, quod
507
1

cum

labore celabat, aperte ostendit.

elatis

suBLATi ANiMi suNT nove pro

est,
(a)

sublatos
mecum
l. l.

dixit. et

hoc proprie ferarum

vel

nam

bestiae pro animi qualitate

2 etiam
belle et

erigunt

corpora

vel

deponunt.

illum

ex

invidia

iracundiorem et hunc ad se ducentem

3 etiam m.

quod

propter

quasi iam
1

Pamphilum dicebatur, effecit. cum Pamphilo litigaverit.

a ut (Aen.
12. 4) 'attollitque

invidiose,

animos'.

508

deliberet

renuntietque

h.

ferociter,

<<^ut> socero

decet,

tamen mature, quod

509
1

'deliberet' dixit.
N. s. s.
si

UT ALii

si

Huic

magna

flducia condicionem filiae

asserit,

quando iam, non

debebat.

Pamphilus

nolit,

paratum alterum
dura dictu

dicit
reti-

esse.

2 si huio

sit subauditur 'uxor', sed

cuit, ut

510

PHiDippE ades nomine

mitigare conantes.

appellat,

quod facere solemus

iratos

511

postremo inter se transiqant non enim haec votiva sunt,

quibus interesse delectet.

512

QUANDO NEC GNATUs NEQUE Hic

obtemperat*, et
'hic'
p. p.
p. p.

Q.

0.

invidioso 'gnatus non

irato.

non familiariter dictum quasi ab

PORTO Hoc lURGiUM beue rursus
sint,

613

1 tati.

QUAE Dico
reditur,

quia obtemperamus etiam tacitae volunin erro-

2 QUAE Dico

rem
514
1

ne quae vera

contra fabulae propositum cog-

noscantur. 3 porto hoc iurgium 'porto' quasi aliquid

magnum.

cuius HAEC FiuNT coNsiLio OMNiA uon transacta obiciuntur

uxori, sed quae

nunc aguntur. 2 consilio utrum dispositione

m. ae. e.

an ironia est in male consulentem?

515
1

ATQUE
'quod

iN

eam hog omne quod

est' dixit.

nou 'quod

irascor',

sed

mihi aegre

evomam bene, quia

q.
p.'

aegritudicit

dinem

solet

vomitus relevare,
1.

sic Cicero (Cat. 2. 2),

p.
e.
f.

cum

'quae quidem mihi

u.,

q.

t.

HBOTRA

176

IV
1.

S16

PKRii

QuiD
esi

AQAM Quo ME VERTAM

seuis atque anus et

Hiire in

hac scaena

et

iterum rixa
ut
2

tamen

varie et alio

modo,

mores
PERii

inter

se

diversos et iam notos possiraus agnoscere.

M.
V.

QuiD

AQAM Quo

haoc proloqui oportet Myrrinam,

rei,

ut ex eius persona reminiscatur spectator gestae

simulque

ex huius personae verbis quid agat altera persona monstratur

nam

perscrutari

Phidippum universa conclavia

filiae

et ire per

totam
dictis.

doraura cognito partu

3 PERii QUiD

suae apparet ex praesentibus

AGAM
visus

siugula pronuntia, ut perturbatam ostendas.

M. V. figura diccTcoQrjoig apta turbatis.

4 QuiD 517
2

AGAM Quo
est,

PUERi

EST

VAQiENTis propiie

dixit,

vagitus enim
vocem

infantium

ut Vergilius 'continuo auditae voces vagitus et

ingens'. 3 visus est vaqientis

quomodo

(Eun. 454) 'audire

visa

sum modo
1

militis'.
6.

*NAM AUDivissE vocEM puERi Vergilius (Aen.

426) 'conti-

nuo auditae voces vagitus et ingens i. q. a. f. i. 1. p.' et est bvouaTOTToua, nam vox ipsa sic est, ut quasi 'vagitus' saepius sonet.
618
1

ita

corripuit

derepente

'corripuit'

raptim
;

intulit.

2 Et

'derepente'

una pars

orationis est ut 'defessus'

adverbiis

enim
'de

praepositiones separatim non adduntur.

3 DEBEPENTE uqp^v
repente'.
:

nam

si

separaveris, non est

Latinum

519
in

QuoD

si

rescierit 'quod' pro

significatione
sic

nam

aut itaque, sed et nos

2

huiusmodi

dicimus.

quod

si

rescierit
id':

scimus
o20
2
1

manifesta,

rescimus
idco,

occulta. 3 id

qua causa

hoc ipsum 'peperisse eam'.

NON

EDEPOL scio
c.

quia vera causa dici non potest.

plus

SED

osTiuM

'concrepuit'

quam

'crepuit',

nam

'con'

modo auctivum
521

est.

iPSUM ExiHE AD ME beue 'ad me' quasi litigaturum.

2

522

uxoR uBi ME AD
:

F.

mirantis

est gestus et dictum. 3 se

DuxiT FORAS ordo

parietes ortis.

duxit se et verbis usus est intra domesticos

177
1

LTxoR
delicti

uBi ME
est,

tum
Tuj

AD quod

F.

I.

s.

lioc aiite reiii, et

oxiit a filia

simul argumenmarito iogresso mulier. 4 Et

et aversari

ibiujTiaiuuJ

'se duxit'

pro

'abiit'.

523

ATQUE ECCAM viDEO apparet mulierem fugere

ob

conscientiam, et ideo hoc separatim pronuntiandum. 2 heus tibi

Dico ostendit
dicat de
filia.

Myrrinam avertentem

se,

quod

nihil inveniat

quod

3 mihine mi vir ita et in Andria (849) 'mihin?' respon'vir'

dens conturbatum se ostendit Davus. 4 mihine mi vir

ad

maritalem condicionem
(Ecl. 7. 7)
'vir

rettulit,

non ad sexum, ut

in

Bucolicis

gregis ipse caper'.

^)

524

Tu viRUM ME accusatio ab increpatione

ctv^rjaii;
1.

incipiens. 2

aut

hominem
526

perversa.

adeo esse abundat <^'adeo'>.

Vergilius (Ge.
1

24) 'teque adeo,

quem mox

q.

s.

h. d.

c.

i.'

NAM si UTRUMvis HORUM 'vir' scilicet aut 'homo'. 2 mulier UMQUAM TiBi visus acerbe 'mulier', ut supra (214) 'tu, inquam,
mulier, quae

me

o.

<^1.>,

n.

h. p.'

52(

QuiBUs callide mulier et quasi nullius culpae conscia 'quibus?'

2

dixit.

Et QuiBus factis

scilicet.

3 at rogitas bene irascitur

interroganti,

nam

interrogare qui sciat impudentiae est.

celas.

527

HEM taces non 'num taces?', sed 'taces' bene 'ex qui', quia argumentum impudicitiae
1

2 ex qui

est

puerperium
mulier hoc

taciturnum. 4 istuc patrem

solo defenditur,

r.

mira

calliditas: rea

quod accusat.

3 PEPERiT FiLiA propositio criminis.

528
627

perii

ex qui mire additum ad affectum

'perii' et 'obsecro'.

isTUG

PATREM

R.

ex

sua

interrogatione

accusavit

accu-

satorem.
528
2 Nisi Ex iLLo cui DATA EST N. a verisimili argumentum. 3 Nisi Ex iLLO cui D. E. N. solutio crimiuis per fiduciam respondeutis, Sallustius (vide 529. 3) 'ita fiducia quam argumentis purgatiores d.'
1

629

CREDO neque adeo arbitrari

p.

e.

a.

ab accusatione maritus
.sed

ad defensionem sui conversus amisit, quod ceperat. 2

demiror

quid sit mollior factus iam non irascitur, sed miratur. 3 neque adeo

arbitrari patris est aliter hoc

2
fr.

est,

quod

ait Sallustius (Hist.

111)

'ita

fiducia
re

Phidippum nulla
Cf.

quam argumentis purgatiores d.' 4 adeo vides alia quam mulieris correptione lenitum.

')

Wessn.

var. lect.
12*

KABSTEN, Com. Don.

HECYRA
530

178
2 Nos o.MNi>> cKi.AiiK voLUKRis lectc, quia putat et

Pamphilum
indi-

esse

cehitum.

omnes nos celake vid<lelic>et duae causae

si

sunt celaadi partus:

ciuin

non 'tempore suo' evenerit, quod non

'recte'

stupri

est,

et

si

evenerit,

hoc est monstri

'recte'

aliquid

natum
1

fuerit; hic

autem

et

'tempore suo' et

natum

praedicat.

guAMOBREM TANTOPERE

alia intentio criminis

hoc 'tantopere'.

529
ol

5 DEMiROR valde miror, quod

1

minus

PRAESERTiM GUM ET REGTE attuHt

quam 'irascor'. mulleri compendium

est
te.

cre-

dulitas senis

semel correpti, ne
c.

aliter suspicetur.

680
6S1

4 OMNEs Nos
2

v.

antiqua locutio
R.

PRAESERTiM cuM ET

ET

T.

s.

illam rem celo p. <C^o> 'rocte'

t6 id est

ad illud

pertinet,

quod

non monstrum pepererit,

'tempore suo' ad

spatium, quo praegnantes esse consuerunt,

ad mensium

dinuraerationem, quia et septimani nasci solent.

532
3

ADEON PERvicACi ESSE ANiMO pervicax

vi.

est

perseverans

cum quadam

1 ADEON PERVICACI ESSE invectio. 2 UT PUERUM PRAEOPTARES PERiRE ab aetate infantis invidia.

633

2 Et bene additum 'scires', quia imprudentia in delicto

veniam

frequenter extorsit.
1

EX Quo FiRMioREM iNTER Nos ab accidentibus invidia.

tui

684

'Animi

libidinem'

dixit,

ut
i.

minimam causam magnis

n.

sceleribus subiecisset. 3 esset

gum

antique non

'illi

nupta'

sed 'cum
1

illo

nupta'.

(a)

POTIUS QUAM ADVERSUM ANIMI TUI LIBIDINEM ESSET C. I. N. a volnntate peccantis invidia. 3 a ergo ambo sibi invicem nubunt.

636

mo

ETiAM iLLORUM HANG bene 'etiam illorum': non enim

hoc se dicit errasse, quod illorum putaverit culpam quae huius

commune peccatum fuerit; sed nunc totum quidem esse credit Myrrinae. 2 An 'etiaiu' pro adhuc, ut maior sit dolor, qui necopinanti
est,

sed 'etiam iliorum', ut

accidit viro?

530

uTiNAM SGIAM iTA sssE isTuc

utinain

te

misoram

esse, sic alibi

(Heaut. 192) 'miserum?

sus:

quem minus
misera
*).

credere est?' et erit sen

vere

sis

utinam sciam ita esse hoc

:

quidam
^)

sic accipiunt,

quasi Phidippus dicat

penes te culpa

est,

Vide adn. ad haec scholia.

179

quam
te

illorum

esse
ita

credebam,
esse
certo

et

utinam,
3

quod credo penes

<IAlii

esse
se

culpam,

sciam.
nisi

sic:> Quia
ille

dixit

miseram
:

et

miseros non
in

innocentes dicimus,
te,

hoc respondet

utinam
sic

hoc negotio miseram

(Hist.
fr.

non

sceles-

tam reperiam

Sallustius

inc.

25 M.)

'atque

ea

cogentes, non coactos, scelestos magis

et ideo sequitur 'sed

quam miseros
(a)

obstringi',

nunc mihi

in

mentem'.

4 nunc mihi in

MENTEM VENiT
537

recte 'nunc', quasi alias nihil suspicanti.

3 a argumentura ex antecedentibus dictis et factis,

1

QUOD

LocuTA Es <io-^ 'olim' pro

'ante'.

cum illum

GENERUM GEPiMus ut arbitrum capere dicimus,

et

id est eligere,

cum
1

laude locutus

est Pamphili. 3 cepimus elegimus, Ver-

gilius (Ge. 2. 230) 'ante

locum capies

oculis'.

639

cuM Eo
non
in

viro.

qui meretricem

amaret qui pernoctaret

sit,

FORis

hoc est accusatio, quod hoc locuta

sed argu-

mentum
rat.

est,

quod celare voluerit partum, quae hoc olim dixeillud,

pernoctaret propter

quod dixerat (157) 'quid?

nota familiariter

interea ibatne ad

Bacchidem?

Cotidie', 4 et

hoc verbum poni a Terentio,

'sed si hic pernocto,
c.

sic et in
S. ?'

Eunucho (immo Ad. 531)

dicitur, ut

q.

d.,

549

quamvis causam hoc propter spectatorem

gestorum

meminerit. 2 quam ipsam veram m. quia sola ex omnibus defendi

non
541
1

potest.

MULTo PRius

scivi

QUAM TU iLLUM omnes gloriantur

'ac

prospici

ac<Cumine>>, ut (Ad. 396)

olfecissem,

non

totis

^Csex^ mensibus prius

multo prius
scivi

quam

ille

quicquam
pergit,

fecerit?' 2

QUAM tu illum bene

accepta
542
1

quia taciturnitas pro confessione

est.

VERUM
nisi

iD

potest,

'vitium'

melius dixit
fuerat,

numquam decrevi esse hoc intellegi non numero subaudieris. 2 adulescentiae 'adulescentiae' quam 'Pamphili', ut quod in aetate
vitium
bis
in genero.
in adulescentia'. 2

non timeret
id

543

NAM

omnibus innatum est 'amare

at

POL lAM aderit se quoque etiam cum oderit mire senectutem

accusat senex,

cum

et

velocem ostendit

his verbis et addit 'se

et odio

quoque
habpbit,

oderit',
et

quasi dicat: non solum non amabit, sed

his

non alienas mulieres modo nec cum

uxorem

HECYRA
quoque,
sed

180
etiam su ipsum. 3 Plus ergo illatum
sed

quam
senis.

ratio

deposcebat,

mire ad exprimendum affectum

0.

se

QUOQUE ETiAM cuM

plus dixit
'se',

id
si

cst

ut paeniteat

eum

sui facti; 5 et

quam

diceret 'facta sua'.

sint.

644
545

SED UT OLiM hic ostendit cur superiora (587) dicta

UT piLiAM AB EO ABDUCEREs vohementius dixit, quam si 1 diceret 'ut filiam ei non redderes'. 2 ne quod ego egissem esset

RATUM quod ab
filiara,

eo

abducis, non bona socrus

es; quod

non

bona

mater

es;
es,

quod
inquit.

irrita
quod

facis,

quae

ego gessi, non bona uxor

64(>
1

NUNc res indicium facit hoc

est:

celavisti

partum.

iD

NUNc res quasi

dixerit 'inde scio'. 3 quo pacto

fecit,

factum

voLUERis non solum quod

sed et quod voluit obicit.

'fieri'.

4 Quo pacto factum volueris deest

647

adeo me esse pervicacem vim agentem perniciosamque.

s.

2 censes cui m.
faciat.

deest
.siEM

'ei'

vel 'circa eam'.

;

3 cui MATER

Tursus a verisimlli

an mater contra filiam

648

si

Ex

usu esset hoc MArRi

defensionem arripit;

callide

mulier ex

his,

quae

dixit senex,

nam

ille sic ait

(538) 'negabas

posse filiam tuam te pati

pernoctaret
2 a
f.'

cum

eo, qui

meretricem amaret, qui

utile.
(a)

2 ex usu nostro id est

si

pro nostra esset utilitate.

'prospicere' futura,
'iudicare' prae-

649

aut iudicare nostram

1

sentia.

TUN pRospicERE a persona.

TjfftK&g

660

AUDisTi Ex ALiQuo
^)

satis et oratorie 'aliquo', ne sit

'qui vidisset'.

certa

persona.

3 qui
:

eum vidisse diceret non

sic

2 Bene 'aliquo'
551
in
1

ademit indicibus auctoritatem.

exeuntem aut introeuntem

hortis
fuerit,

Cicero

(pro Cael. 27) 'qui

viderit'.

qui

unguenta sumpserit, qui Baias

prima, ut (Phorm 86)

aut introeuntem
et

GvUrifi^pig

'in

ludum
et

ducere
diavoiag,

reducere'.

exeuntem aut introeuntem

de

Gvkh^fi^ipig

quia

concluditur

sequentibus

'ad

amicam'; 4

mollis est iiov&sviaixog criminis de consuetudine: non enim dixit

')

Eiegans correctio Wessneri pro 'non sincera' et fortasse vera.

181

'amplectentem

amicam'. 5

quid tum postea

rro

Idioinofx^,

quo

contemnimus crimina
562
1

leviora.

si

MODESTE adhibito modo. 3 nonne dissimulare nos duovel

bus
4

modis feruntur peccata:

2 *Ve[ certe

ignoscendo

vel

cohibentia.

Modo
1

'dissimulare' est ignorantiam fingere.

cum pudore
EST benc
,

ac raodestia, ita ut celatum voluorit.

563

MAGis

HUMANUM

quia et

illud

humanum, <;'magis

humanum'^ dissiraulare; 2 (a) an quia et irasci et arguere humanum est? 3 magis humanum nota pro 'humanius' Terentiano raore. 4 qui nos oderit 'qui' unde vel quaraobrem,
5 et recte:
odio
sit.

nemo
An

dolens, quod non ametur, id facit, quo magis

2 a

'magis dissimulare'

554

nam

si

is

posset ab ea sese derepente avellere oratorie

<[non>
accusatus
655
1

contentus defendisse Pamphilum hoc ipso illum, quo

est,

laudat. 2 derepente

una pars orationis

est.

QUicuM TOT consuesset

a. laudat
alibi

ubique eos Terentius, qui

consuetudine vincuntur, ut
tudinis causa' et

(Andr. 110) 'hic parvae consue-

mox

(279) 'neque

me

consuetudo neque amor

'quicura', ut 'a

coramoveat'.
quibus',
5

3
'a

quicum

tot

non 'quacura' sed

non

quis'. 4 Et 'consuesset, proprie dicitur in stupro.

non eum hominem ducerem non

id

solum,

inquit,

homo non
quod nobis

esset,

quod forsitan
est,

nihil

nostra

intererat, sed

maximura
556 555
1

vir stabilis filiae esse

non posset.

2 Ergo ferus,

quem longa consuetudo non commoveat'.

'vir'

nec virum satis

raodo raaritus.

eum hominem ducerem nec virum satis firmum gnatae sic intellegi: <<non>' eura horainem ducerem, qui et potest
6 non

consuetudinera longi teraporis teraere abruraperet.

556
2

NEC virum

satis

firmum gnatae quera res venereae non

raoverent; nara 'firraura' etiara hoc possuraus intellegere vali-

dum

in

officiura

coitus,

sic

Horatius (Serm.

2. 3.

216)

'fortique marito destinet uxorem'. 8 mitte

adulescentem obse

cRo his verbis soleraus commenticia argumenta contemnere, ut

(Heaut. 637) 'misericordia, aniraus maternus; sino' et alibi (Pho.

294) 'imprudens timuit adulescens'

ille

sino 'tu servus'. 4

Etenim

dixerat (542) 'verum id vitiura

nuraquam decrevi esse adu-

HBCYRA
lescentiae'

182
<^eL>> (582) 'adeon pcrvicaci essc animo, ut puerum

praeoptares' etc.

657

ET

QUAE ME PECCASSE
utpote
ideo,

AIS ABI SOLUS

SOLUM CONVENI recte

sit

hoc
2

dicit raulier

memor, quid cum Pamphilo

locuta;

et

'solus solum'
et id

quia metuit, ne orata sua non servet

Pamphilus
668

multi sciant.

ROGA VELiTNE AN NON uxoREM verba, quibus cum Pamphilo

loquatur socer, ne,
si

aliter agat,

res pandatur genero.

erit

559

RECTE EGo coNsuLui MEAE illum, inquit, nolle signum

providisse
filiae,

me

600

SI

QUIDEM ILLE IPSE NON

VULT ET TU SENSISTI ESSE animadomnia, quibus se defendit Myrrina,

vertendum,
in

quemadmodum

malam partem
se purgat.

accipit Phidippus et hinc

magis accusat, unde

illa

661

ADERAM CUIUS
'cuius consilio

CONSILIO

FUERAT

EA

PAR PROSPICI UOn

ita

dixit

repudium daretur Pamphilo',

ad

bonum omcelare

nia exitum spectant.

662

EssE

AUSAM FACERE HAEC iNiussu MEo abducerc

filiam

partum, exponere puerum.

563
1

iNTERDico NE Ex. intcr

edico

et

interdico hoc

interest:

edicimus quod iubemus fieri, interdicimus quod vetamus fieri; 2 edicimus etiam uni generi hominum, interdicimus
diversis;

itaque

praetoris

edicta

et

interdicta

dicuntur.

iNTERDico
velis'

separatim dicendum legendumque, quia 'interdico

ne

non est integrum. 4 interdico ne extulisse extra

agitur,

AEDES
goedia 564
1

id

ne sub hoc incerto intercipiatur puer

et tra-

fiat

ex comoedia.
DicTis

MEis

PARERE

HANc '<<hanc>' demonstrative

et

accusatorie dixit quasi

tam contumacem.
mulierem?
dicit
et
rro

an

2 HANc Qui posTULEM Quld est 'hanc'? utrum uxorem? an contumacem teminam?

565

iBO iNTRo
2

ATQUE EDicAM SBRvis

sibi ipsc

hoc

iSim-

zia^io).

EDICAM SERVIS NE QUOQUAM EFFERRI SINANT

hOC rectC

poeta, quia vi opus est, ne compleat Myrrina,

quod promisit de

exponendo puero;
667
1

ait

enim (400)

'[de]

continuo exponetur'.

NAM UT
perpetuo

Hic LATURUs Hoc siT si iPSAM hic ostonditur causa,

cur

celandum

sit

senibus vitium virginis. 2

nam ut

183
Hic LATURUS Hoc siT
furoris: hoc

quantum iracundiae habiturus

'ut',

sit,

quantum
alibi

enim

significat

et

simul poeta, quod

ob

scure

facit,

hic aperte demonstrat, quod periculum sit in fabula,

nisi KaTaatQocpri succurrat.

668

NON CLAM ME EST hOC

1

GSt SCiO.

669

NEC QUA viA SENTENTIA Eius nesclo, quomodo ex iracundo

fiat.

placidus

sententia eius possit mutari scio de puero

non exponendo.
670
1

Hoc

MiHi

UNAM Ex PLURiMis
et

MiRERiis

hoc adhuc, inqult,

et vide
sit:

raalum non mihi evenerat, cum evenerint multa, 2

quasi
'si'

an

cum gemitu
3
(a)

percontative pronuntiandum
facit,

etenim

obscuram locutionem
quod
si

nisi forte c u

vel q u o d sig-

nificat,

accipimus, possumus et nos interrogativc

pronuntiare.
3 a *noc mihi unum ex plurimis miseriis r. f. malum ex omnibus malis 'reliquum' cum dicat, maximum malum significat; nam non mediocre est, quod omnium miseriarum est ultimum et inter multa mala leliquum.

571

si

PUERUM UT TOLLAM coGiT

IN

rectc 'tollam'

quaestio unde

sit.

672

FORMA
passivum

TENEBRIS

NOSCI
et

NON QUITA EST ab actiVO q

est'
;

U C

facit

queor

inde participium 'quita

sed an-

tique dixit.

673
574

NEQUE DETRACTUM
1

solct

Bnim

ficri.

IPSE ERiPuiT VI iN DiGiTO hic ad

fiet

exitum spectat

TtaQaonevtj^

quia per anulura

cognitio. 2 ipse eripuit vi in digito e con-

trario, inquit, factura est, ipsa ut

non

eriperet, sed ipsi eriperetur.

SCilicet si SUStU-

576

SIMUL

VEREOR PAMPHILUM NE ORATA NOSTRA

sene
eura

limus
.

cogente

puerum, quera exposituiri Pamphilo

inquit,

paulo ante promisi.

676

cuM
'tolli'

sciET

ALiENUM PUERUM TOLLi PRo suo non solum,

aegre feret 'alienum', verum etiara 'pro suo'.

2.

677

NON CLAM ME EST GNATA Mi bono ordinc a purgatione

raater
abitura,

sui

incipit

ne

quod discedit iracundiae videatur.

id cst
:

3 4

TiBi

ME ESSE susPECTAM

iu suspicionc rae tibi esse.

significavit,

uxoREM TUAM blandius 'uxorem'

quam

si

diceret

'Pbilumenara'.

HECTRA
1

184
NON OLAM ME EST
venit,

disputationom
matris, et

scaena velut qualitas negotialis in sit repudiari coniugem causa omnino <^ab eo> quod fieri deceat.
iti

liac

iustunino

578

Et^)

morosa
3 Et
'ea'

proprie senum dicuntur, unde senectus raorosi homines, qui sui cuiusdam moris sunt. pro eam rem, sed absolute occurrit supra latae sen-

'mores'

et

tentiae sedulo,

et

genere

neutro

et

est

ordo

etsi

ea dissimulas

<;non clam
1

me
DI

est>>.
*ea'
id

2 ETSi EA DissiMULAs sEDULo

67f>

est

quao

scio.

VEBUM

ITA

ME

AMKNT ITAQUE OBTINGANT COniectura, qUaO

solvitur iureiurando.
*0
1 NUMQUAM SGIENS coMMERui bona exceptio, quia possumus inscienter aliquem laedere, quae res ad veniam pertinet.

579

2 iTAQUE
philo, ut

OBTINGANT Ex T perseverantcr
sit.

ita

rem probat Pam-

blanda

3 itaque duae partes orationis.

hlc est oido iuris iurandi,

680

<;uT>> NUMQUAM SGiBNs coMMEBui

'ita',

ut cura praeposuerit
'ita

sequatur
ut

'ut',

Cicero (div. in Caec. 41)

illius

mihi

velim

deos propitios,

cum
non

temporis mihi

venit in mentem'. 3 merito ut caperet odium bene dixit 'merito',

nam immerito
manu. 4
merito
est
(a)

ut

quis
in

nos

oderit,

non

est

in

nostra

Plautus

Trinummo
id
est'.

(105) 'quin dicant,

non

est;
ibi

ut

ne dicant,

5 merito ut caperet

ODiuM

enim culpa sine merito.

et

4 a Haec exceptio est.

581
et

2 TEQUE

ANTE QUAM ME AMARE REBAR Ordo

te

SCnSUS hic CSt

quod ante rebar

me

amare,

ei

neque

me
1

fetellit,

quod ante rebar

te

^rei^ firmasti fldem, me amare: nam ei rei

^).

firmasti fidem, id est probationem attulisti

te

TEQUE ANTE QUAM ME AM. doost 'tam', ut

sit

ordo

et

quam

582

me amare rebar, tam firmasti fidem ei rei. NAM MiHi iNTUs Tuus PATER dixit euim supra (515) 'atque 1 in eam hoc omne, quod raihi aegre est, evomam' potuit enim evomendo narrasse, quod matrem fllius praeposuisset uxori.
;

2 Tuus PATER familiarius

quam
Tuo

si

diceret 'Laches'.
dixit

583

PRAEPosiTAM

AMORi

plus

'amori

tuo'

quam

si

'uxori tuae' diceret.

')

Deest lemma: proptfr mores

eius.

-)

id

Demptis repetitionibus Donatiis sic scripsisse videtur: 'et quod ante est probatioBem attulisti.' Pro 'quam' cum codd. legit 'quod".

fidem,

185
684
1

UT APUD ME PRAEMiuM
est,

ES.sE

posiTUM laborat mulier. ne quod

dictura

odio aut dolore aut certe ira facere videatur. 2 prae-

MiuM esse
praemia
586
1

pqsitum

sic

Vergilius

(Aen.

1.

461)

'sunt

hic sua

laudi'.

Mi pamphile hoc et vobis et

meak commodum rem duram

remque praemollit!

dictura vide quantis praeblanditur verbis

583

3 coNTRA nunc

vicissim.
MEAE priucipium hoc
aliquid pre-

2 NUNC TIBI ME OERTUM KST CONTRA GRATIAM a iusto.

585

3 Mi PAMPHiLE Hoc ET voBis ET

cantis est feminae, a blandimeuto ergo incipit, ut libenter audiat.

2 Hoc ET voBis ET MEAE ab honssto.

686

EGO RUS ABITURAM HING CUM TUO <^ME ESSE CERTO^ DE

sit

cREVi PATRE 'csrto' dixit, ne

2 CERTO DECREvi dissuadere flhus.

dissuadendi locus.

ad hoc addit 'certo decrevi', ut non audeat

587

NE MEA PRAESENTiA nou dixit iam 'culpa' sed 'praesentia'.

2 NE MEA PRAESENTIA ab
Utili.

588 589

QuiD isTUc coNsiLi EST beue, quia

4 Mire
1

illa

'decrevi dixerat.

autem

et 'rus'

<Cet>

*ex urbe' et 'habitatum' dixit.

EX URBE a

iLLius a persona; stultitia a causa; victa non enim volcns; loco; Tu a persona; habitatum a facto. 2 illius stultitia vide, quam oratorie omnia congesserit: a personis, a causis, a locis, a factis. 3 illius stultitia ab utili.
si

690

2 NON fagies neque sinam primo 'non facies', deinde

facere

perseveraveris,

'non

sinam'; 3 et 'non facies' non est interdi-

centis sed quasi dicat:

non

te scio

facturam rem tam pravani

sunt autem qui

'neque sinam'

iungant inferioribus, sunt qui

totum contexte legant 'non facies' usque 'modestia' '). 1 ut qui nobis mater maledictum velit ab honesto.
691

MEA PERTiNACiA EssE DicAT PACTUM bene

sua interesse, ne
fiat.

retinet,

cum
iu

vult

592

TUM TUAS AMICAS <;^TE^ ET COGNATAS DESERERE

dendo miscuit
et

diSSUa-

honestatem

et utilitatem.

593

MEA CAUSA nolo uon

est

superbum

'nolo',

sed consuetufesti'.

dine dicitur. 3 istaec res 'amicae' 'cognatae' 'dies

2 nihil pol istaec res MiHi contra omnia, et ab ultimis incipit.

594

DUM aetatis tempus tulit

est.

'tulit'

pro

passum

est, per-

^)

Postrema interpretatio iusta

HECYRA

186
et
in

mJsit:
AETATIS

bonis

enim

et

in

malis
SATIS

'tulit'

dicitur.

dum
ME

TEMPUS TULIT
inquit,
si

PERFUNCTA
voluptatis

SUM

SATIAS

lAM

TKNKT

si,

meae
officii

causa exercenda sunt, iam

non delectant;

ac

religionis,

iam non possum, quae

religionem incusinquit, reprehendai^,
sic Vergilius (Aen.

sim anus. 3 Necessaria

serat festorum dierum. 4

divisio, quia ille et

dum aetatis non,

satis

quae,
2.

cum
'sat

potuerim,
pairiae

perfuncta

sum,
5

291)

Priamoque
aniliter.

datum'.

satias iam tenet

niinis

materne atque

596

iiAEC MiHi

NUNc cuRA EST MAXiMA hoc nimis

cui'

serio proDun').

liandum. 2 Et 'ne
cui

maluit

quam

*ne tibi' dicere

3 ut ne

meae longinquitas aetatis obstet hoc ad nurum, exspecad

filium
refert,

tationem

hinc

enim odio digni parentes ex-

spectati
596

appellantur.

longinquitas aetatis obstet mortemve exspectet meam

cum

sedulo agat socrus, ne quid per iracundiam statuisse videatur,

vide

tamen,

ut

intermisceatur

indignatio

et

multa dolore dead mores expri-

prompta
Hic

sint:

quod poeta non invitus

facit

mendos personasque reddendas.

697
1

viDEo me esse invisam quia rus decrevit pergere, non

sed locum.

quasi

nurum <;vitatura>>
2

*t mire 'invisam' et non addidit cui, sed dixit 'tempub est concedere': quia anus sum? an quia nurus in domo?

598

omnes causas

p.

o.

bene 'omnibus', ne specialiter 'nurui'

dixisset.

2 Et generaliter dixit.

599

et illis morem cessero mire

acriter dictum,

'illis',

non

'nurui';

2 et 'mo-

rem gessero'
sisse,

ut ostendat hoc illos olim voluisse,

si

ut expelleretur domo. 3

Ut

dicas

inimicum

tibi

morem

ges-

quod se suspenderit.

600

siNE me obsecro hoc epfugere vulgus quia dixerat maritus

(201)

eius

'omnes socrus oderunt nurus'. 2 sine me obsecro

potentissimum
his,

Hoc
causa

effugere

est

ad

extorquendum aliquod

argumenlum, cum

quibus cari esse debemus, nostra potius

quam
et

illorum dicimus velle nos aut nolle quod facimus:

sic dixit 'non facies

nam
^)

Pamphilus supra (590)

3 Quoi

neque sinam'.

MALE AUDiT
post
3.

<Cut^

supra

(ibid.)

ab honesto.

Id

commento legebatur

187
601
1

ABsQua UNA HAC FORET 'absque' extra, ut

sit

adverbium

magis totum
talem,

quam
iv

praepositio,

vjtoKQLGst

una 'res' subaudienda; 3 et statimque iungendum 'hanc matrem habens

2
et

illam
;

<Cautem>
alii

uxorem'.
de

Vel certe

'absque foret'

pro

'abesset'

'hac'

uxore

dici

putant, ut sit 'absque'

praepositio.

603

NON TUTE INCOMMODAM REM UT QUAEQUE EST

CAs PATi Horatius
(c. 1.

IN

ANIMUM

INDU-

24. 19) 'durum, sed melius fitpatientia,

quicquid corrigere est nefas'.

604

si

CETERA iTA suNT bone

2 itaque

'cetera'

absque uno quodam

et

differenti.
dici
ei
'o

ut <^ego'^ esse illam existimo quia potuit

socrus, ergo dubitas de integritate nurus tuae?', ad-

didit 'itaque ut ego illam esse existimo'.

605

DA veniam hanc mihi reduc

ingemescit, utpote
qui

il.

'mihi': propter

quam putas

non reducendam. 2 vae misero mihi nec negat nec promittit,

sed

penitus dolore

commotus aestum

animi dissimulare iam non potest.

3
nisi

vAE MisERo MiHi nihil potuit pro rerum qualitate respondere ut ingemesceret Pamphilus.
'et

606

et mihi quidem ovk 6Q9a)g: quid enim

mihi'? an

'ei

^mihi^'?

multa

sic in

usu nostro sunt.

607

ciliatio

quem cuv istoc sermonem habueris in hoc colloquio reconsenum est post iurgium mixta disputatione Pamphili de
'procul'

non reducenda uxore. 2 procul

(214) 'mulier' est

nunc prope. 3 procul

HiNC stans accepi uxor 'accepi' audivi, 4 et

(a). 'di

modo

'uxor', ante

4 a

et de

uxore

mala prohibeant'

(207).

608

isTUC est sapere lo 'istuc' exceptive dictum, quasi cetera

fecerit,

stulte

et

simul stomachum

retinet,

quo reprehenderat
*

cetera. 2 qui

ubicumque opus
pospit

sit 'qui' pro <C*

*>, interdum
ani-

abundat.

animum
ad

flectere modo non

alienum

mum
hoc

sed

suum
et

flectere,

4 et unde flectere? a iurgio ad

mo-

destiam

concessionem
dixit, ut

ex domo. 5 animum flectere ad

ostenderet ne nunc quidem pur-

'flectere

animum'

gatam apud se Sostratam de praeterita culpa

HECYRA
60!
1

188

quoD FAciuNDUM

siT POST

haec etiam sententia videri potest

i,'cneialis.

4 quod post faciendum sit 'faciendum' id est conceet

dcndum,

vim

necessitatis hoc
sit:

verbum exprimit.

flectere ad id quod faciendum. 2 Et deest 'ad id', ut 3 Potest et absolute accipi 'quod' pro 'quae res facienda sit*.
(110
1

KORS fuat pol fortuna faveat;

triste

quasi
'fors'

rro

evq^rjixiafio)

adest.

vcrsum
(Aen.

dictum usa

est;

nam
c.
i.

bona fortuna

6 ABi Rus
2.

<<ERGO>

hortantis est ad celeritatem, ut Vergilius

n.'

707) 'ergo age, care pater,

ibi

ego te et tu

ME <Cf.>> non dixit 'ibi nos invicem delectabimus', sed quia senex atque anus est, 'ego te et tu me feres' dixit, et siraul
quia nuper incusaverat mores senum, ad se vocare vult causam
abscessionis suae, non ad
filii

culpam aut nurus. 8

mores

ibi

ego te

TU MK

FERES aut quia noti inter nos sunt

nostri aut quia

utiique una aetas est. 9 Et sic pronuntia,

necessitate decernat senex,
3
sit

ut quasi hoc

ipsum

cum

dicit 'abi

rus ergo hinc'.

ille

'quod faciendum bona eveniat, quasi TLu euqpiiiaiaml) dicat: bona dicito potius. 5 An bona fortuna sit per Pollucem? 10 ibi ego te et tu me feres ipsa pronuntiatio querelam continet de vitiis senectutis ')

Et post

'fuat'

sit

significat: dixerat

enim

fortasse'. 4

fors fuat pol

id

est:

611

sPERo ECASTOR mirc non conflrmavit mulier, sed

se dixit,

memor
ille

iurgii pristini et senilis amaritudinis,

sperare maxime
ego te
xrojtttxw

quia
et tu

et

non
2

dixit
i

'ibi

nobis iucunde

erit',

sed

'ibi

me

feres'.

ergo intro et compone quae tecum

satisque
moraliter.

xaoaKzfiQi,

et

usu

cotidiano

3 Et quia

mu240).

lieres

'dum moliuntur, dum conantur, <Cannus est'>> (Heaut.

de
foro
et

612
et

Dixi denuntiatio est confirmandae sententiae nec mutandae,

translata

causidicis,

Cicero

(Verr. 2. 75) 'praeco

signi-

dixisse pronuntiat'. 3
ficat

pater ipsum nomen dehortationem

adiecta pronuntiatione.
2 Dixi hoc verbum in fine additum superiora confirmat et est his, qui peroraverunt causam. 4 pater 'pater' sic pronuntia, ut hoc vultuose sit dictum.

proprium
613
1

HiNC

ABiRE

MATREM

facotc

nQog zb 'quid vis?' respondit;

8 et quasi dicat: esto ut nolis, quid tantopere

2 quid ita istuc quaerit.

non vis?

rem supra

audivit et

personam: nunccausam

')

Sic

Wessn. pro

'filiis

et senectutis'.

189
614
1

rNCEKTUs suM KTiAM quiD sTM FAUTURU8 non 'quid faciam'

sed 'quid sim facturus', ut incertum molimen etiam verostendere.
2

dixit,

bis

potuisset
est'

quid

est

et 'quid

ita istuc

vis' et

'quid

eo

vultu

pronuntiantur, ut consilium eius et verba

videatur contemnere pater.

615

QuiD vis FACERE Nisi REDUCERE

sic

loquitur Lachcs, ut

Pam-

philus aliud respondere non audeat, et ideo dicit 'equidem cupio

et

vix

contineor',

ut

reducam

scilicet:

<Ised> adeo raagna

satis

causa est non reducendi, ut

616
1

cum

velim, non possim.

SED NON MiNUAM

MEUM coNsiLiuM acute

'reduccndi'

inquit 'cupiditas est,

non reducendi
'persequar'
ait,

consilium'. 2 id perse

QUAR non
straret.

'sequar'

sed

ut instantiam demon-

617

credo ea gratia concordes magis sententiose dixit tunc

inter
desierit

posse
esse

se

congruere
et

et

concordare

mulieres,

cum
tolle

et illa

socrus

illa

nurus

haec enim inter

;

illas

est

discidiosa
inter

coniunctio;

et satis
et

ingeniose dictum
nulla

enim
est.

mulieres

proximitatem
si

causa

discordiae

coNCORDEs MAGis

NQN 'magis concordes' utrum pro minus

discordibus dixit an ut serviret sententiae?

618

NESciAS utrum concordes futurae sint an discordes. 2 nes-

ciAs

VERUM <iiD^ TUA REPERT hoc vcrbum ox aliqua parte

et consentientis.
significat:

confirmativum est
3

UTRUM unum de duobus

utrum concordes

sint

anne discordes.
619
1

ODiosA HAEC EST AETAS ADULESCENTULis supra in personam

socrus
,catus

culpam iratus contulerat discordiae, nunc

et

et uxori pla-

nurui

parcens

odiorum causam a personis

2

transtulit
et de

ad aetates,

sed ita

tamen, ut magis iuniores accusaret

adulescentibus
EST AETAS hoc

questus commiseraretur senes.

odiosa haec

cum gemitu pronuntiandum.

2 Et satis moraliter,
vel

620

MEDio AEQuuM EXCEDERE EST utrum ex urbc rus an

ex vlta in

mortem?

nam

in

medio
sto-

stare macho
621
1

dicitur

supervacuus

molestus.

Et hoc

cum

dixit senili,

SENEX ATQUE ANUs haoc duo nomiua ut posita sunt caput

indicant et inceptionem huiusmodi fabularum.

HECYRA
fl'JO

190
4 NO.S lAM

FABULAE SUMUS

UixavQU.

21

2 SENEX pronuntia 'senex atque anus' quasi iniLium fabulae. 3 Et tw

ldi(axiOfnji

additum 'Pamphile'.

622

PER TEMPUS opportune.

4.

628

TiBi

QuoQUE EDEPOL suM iRATUs PHiLUMENA

error
est,

In

hac scaena

uitimus

vicinus

xara6TQ0(p'^.

tibi

quoque edepol
tuae, aul

suM iRATUs philumena quasi

noii

dicat:
tibi

non solum matri

solum socrui

tuae.

quoque edepol

recte,

nam

sic

et

amicos incusamus leniter incipientes

et graviora inferentes,

hanc ergo partus causa

leniter incusat, deinde confirmat info-

rendo 'graviter quidem' et statim causam subiungit, cur quidem

ei

irascatur.

24 26

FACTUM turpiter quod abcesserit domo mariti.

1

ET

si

tibi

causa est de hac re

causam more

suo pro

defensione posuit, sic in Phormione (234) 'quid mihi dicent aut

quam causam

reperient? demiror'; 2 et quae causa fuerit, ipse

te impulit'.

determinat: 'mater

3 mater te impulit absolute. deest enim 'nam', ut sit: mater te impulit. 4 mater te impulit qualitas remotiva.

nam
phi'in

626

HUic

VERO

ipsi

matri

scilicet.
:

opportune te mihi

dippe utrum ravToXoyla est an

ipso

'opportune' quia volebam et

rov

tempore'

quando volebam? 4 Et anb

portus

dictum
mihi

'opportune'.
3

An

et tibi

commode

'opportune' mihi, venisti?

'in

ipso tempore'

tibi,

id est: et

627

iN

ip.so

tempore

ostendis

ostenditur

nobis

id,

quod

quaerebamus.
2 *Opportune' et 'in ipso tempore' non est idem est onim 'opportune', cum verbi gratia invitati ad ipsura tempus incipientis prandii venimus, 'in ipso tempore' est, cum iam prandio apposito.
:

628

AUT Quo pacto hoc aperiam hoc modo ostendit senex nec
es.se

quod simulet nec

Dic FiLiAE Rus

id

quod verum

est

dicendum

sibi.

629

CONCESSURAM blando non addidit

'tuae', quasi

dicat

'communi

flliae',

2 et bene non 'socrum' sed 'Sostratam'.

191 630
1

NE REVKUEATUR MiNUs bene 'reveieatur', ne odisse socrum

sed metuere videatur, et quasi ipsa socrus non odium meruerit sed reverentiam. 2 minus iam quo redeat
ut sit ordo: quo
TnfjGig

cum

avaarQocpy,

minus

redeat.

631

TUA deest 'uxor', quod nomen inferius posuit. 1 NULLAM DE His REBus cuLPAM relatlo criminis potest videri. 3 TUA cum percussione animi dicendum est, ut subaudiatur
'uxor' ab eo

quod dicturus est

'uxore'.

633

MUTATio FiT mutationem suspicionum errorumque iurgandicit.

tium

mutatio pit ea <<;nos> perturbat laches

sed uxor, hoc est Myrrina.

'ea'

non ea

mutatio

2 Ergo 'mutatio' criminurn atque culparum. 4 mutatio fit criminis scilicet et peccati, id est: vel raea crimen tuae sustinet vel tuae ad meam translata est culpa.

634

velint.

porro quam velint 'quam velint' in quantum dum ne reduoam turbent porro quomodo est pius erga matrem Pamphilus, si parvi facit, utrum socrus sua per1

turbent
3

turbetur
est
et

an

mater a senibus? solvitur

feminini,

sic: quia

'quam' non

generis

sed

est

quantum.

4 turbent

errent
est,

tumultuentur

significat.

2 <^Aut:> eam quam velint mulierem, sed melius supra diximus. 5 Vel turbentur.

quod

635

EGo

pamphile
inceptae,

hoc
ut

pronomen
ut

initium

continet

orationis

graviter
piERi

(Andr. 35)

'ego

postquam
soceri

te emi'. 2 si

potest

interposuit,

supercilium
'si

demonstraret.

si

piERi potest recte additum

fieri

potest', quia

non con-

venit rogari a socero generum, ut supra dixit (500).

036

HANC SANE PERPETUAM voLO iam enim

est afflrmata, sed per-

petuam
637
.

cupit.

siN

est

ut aliter tua
diceret

sit

rc5

vcpy]ai6u(a

vitavit illud,
8.

quod
582)

est

ominosum, ne

'discidium',

Vergilius (Aen.

'gravior ne nuntius aures vulneret'.

63S

accipias puerum iure, quia liberi patrem sequuntur. 2 Et

obicit,

mire hoc maxime

propter quod
'accipe',

quod maxime recusat Pamphilus

3

et

uxor quoque non reducitur;

et 'accipias' pro

ut

'quiescas'

pro 'quiesce' (Andr. 598). 4 sensit pepe-

RissE occiDi hoc inopinatum est Pamphilo,

serat

quia socrus promi'pe.

639

scit'. omnes ignoraturos. 5 sensit pe. pro PUEKUM <!quem puerum^ moraliter: primo dubitat quid

HKCYRA

192

audiverit, doinde quaerit certiu.s

quod audivlt dicendo <;'quem>

puerura?' 2 puerum quem puerum bene cura consternatione animi,

quod numquara fando acceperat. 3 natus est nobis bene, quia

640

ambo avi, 1 NAM ABDUCTA A

voBis bcnc nott 'abicrat' sed 'abducta erat',

2

ut raagis culpa sit matris.

a vobis pro
est.

*a

Pamphilo'. 3

nam

ABDUCTA A VOBIS PRAEGNANS FUERAT FILIA hOC totum CUm

natione in uxorem pronuntiandum
641

indig-

NEQUE

FuissH
est

PRAEGNANTEM
'prae' ante.

pracgnans

est

ante

gna-

tum:
642

(a)

enim

a vel ante genitricem.

BENE iTA ME

Di

AMENT

agit gratias nuntianti, gratulatur ob

suspectum nepotem, gaudet liberatam nurum.

048
1

natum illum et
nepotem,
'tibi',

tibi

illam salvam proprium affectum

esse servatam. 2 et tibi illam
est,

refert: sibi

illi

filiam

SALVAM
QuiD

recte

quia pater puerperae

'quid

cui dicit. 3 sed

dixit ne diceret

MULiERis

uxoREM HABEs
pronuntiaret
et

mulieris'

'qualem raulierem' aut aliquid gravius; 4 et totura percontative

potius,

quara

diceret

'pessimam mulierera

et

male moratara uxorem

78)
'tu

habes'.

5 Et reprehensio est cura con-

teraptu, sic et (Eun. 546. 833) 'quid horainis?' et Vergilius (Aen.

1.

raihi

quodcunque hoc

regni',

at contra cura

honore

sic diciraus

'quem hominera habes?'

id

644 645

MORATAM
1

est institutam, et est participium sine verbo.

dicit,

nosne hoc celatos tam diu non partura celatos

filiam fuisse.

sed

praegnantem
aggeratio.

nequeo satis [mirari] magna extotura raodeste, quaravis

646

quam hoc mihi videtur factum

2
:

indignetur, quia apud maritura uxor non est veheraentius accu-

sanda.
filia,

quam hoc mihi

tibi

id

<Cest^

quod praegnans fuerat

non
non

quod natus est puer.

illud factum

647

minus placet

quam mihi laches

sequitur? an

utrura, quia '<;non>> minus' est

magis, 'quam'
raihi placet

slQavHa

est,

ut

sit

ordo

non minus

quam

tibi,

et

'placet pro

displicet intellegamus?
lites

ut alibi (Andr. 810) 'tum

sit

me

hospitera

sequi,

quara id raihi

facile

atque

utile,

aliorum exempla commonent'.

193
2 NON TIBI ILLUD FACTUM MINUS PLACET QUAM MIHI LACHES SUb est dictum; hoc enim ait: tantundem tibi placet hoc factum quam mihi, alibi (ibid.) 'nunc me hospitem lites sequi, quam id mihi sit facile atque utile'.
eipujveia

649

cuM EAM coNSEQuiTUR ALiENus PUER

id

'allenus'

quod senes
con-

gratulantur,

maxime

laedit

Pamphilum. 2 <^cum eam

a pBCoribus, quae

SEQuiTUR^ alienus puer

nata fuerint
ipsae

(jiSTacpoQa

mox

ut

matres sequuntur, ut Vergilius

in

(Ge. 3. 316) 'atque

memores redeunt
TiBi

tecta suosque ducunt'.

scilicet uxore.

660
661 662

NULLA
PERii

PAMPHiLE coNSULTATio de reducenda

ipse

hoc

sibi

Pamphilus

dicit.

CUM EX TE ESSET ALIQUIS QUI TE APPELLARET PATRBM benC hOC putant, quod Pamphilo non videtur, hoc est ex illo esse quod

natum
663
1

est.

EVENiT HABEO GRATiAM Dis propric

'eveuit', ideo et bono-

rum eventus dicitur. 2. nullus sum ipse ulterius est quam 'perii', quia, cum aliquis
cadaver
664
est.

sibi iterum. 3
periit,

Hoc

reliquum vel

Ac NOLi ADVERSARi MiHi causam interposuit senex, quo magis

faceret, ut filius

non recusaret.
ex me liberos nactus est
discidii.

666

si

iLLA Ex ME LiBEROs VELLET 8IBI ut apparet, tactum comest

mentus
666

causam.

2 si illa

Pam
dixit.

philus ex verbis
1

senum causam aliam

AUT esse mecum nuptam vetuste 'mecum nuptam'

').

2 Et recte, quia partus confirmat nuptias

3 Et melius 'nuptam'

mecum'
enim

quasi tectam
operiri

et

opertam uno cubiculo

mecum

nubere
a.'

est

tegique, unde et

nubes, quod

tegere solent

caelum, dicuntur. Vergilius (Aen. 11. 77) 'arsurasque comaso.

667
,

NON clam me haberet

id est:

non tacuisset partum. 2 quod

celasse intellego non dixit naturn filium, ne interposito affectu

molliretur iratus.

668 669 660

1

NUNc cuM Kius alienum erqa mm esse

tempore.

^)

sentiam a praesenti

NEG CONVENTUBUM INTER NOS a futurO.

quamobrem reducam

firmior conclusio facta est per inter-

rogationem,

quam

si

esset pronuntiativa.

sua pro

*eius',

ut

^)

Vide adn. ad

h.

I.

^)

Godd. Terentiani:

'a

me

esse animura'.

KAR8TEN,

Com

DOD.

^^

HECYRA
(Veij^. Aeii. 4.

194
633)

riamque

Huaiii

paliia

antiqua

cinis

ater

habebat'.
2 MATER Quou suAsiT suA a derivatlone causae defensio, et praeterea status est venialis ab imprudentia descendens.
H6I
1

ADULEscENs MULiER PECiT

multa

dixlt:

Bt 'mater sua' et

'aduledcens mulier'. et quasi docet hoc exemplo parendum patri

esse.

adulescens mulier fecit mirandumne

non 'irascendum'
dixit:

id est

bene 'misi

randum',

miramur
dicat:
si

enim magis,

amici peccaverint,
662
668

quam irascimur.
hanc repudiaveris. non enim 'non
viri ELQOivsia dictum:

rbperire

ullam mulierem quasi

an quia non delinquunt

delinquunt'.

664

vosmet videte iam laches et tu pamphile nec rogare soceinteresse

rum nec

convenit,

ubi certior

sit

ad

repudiandum
9.

gener. 2 vosmet videte iam laches Vergilius (Aen.

Calliope, precor, a. c'

525) 'vos,

665

REMissAM opus
san
.

siT voBis in veteribus codicibus sic est 'remissit:

:

reductan domum', ut

remissane

reductane.
in

666

uxoR QuiD PAciAT ordo

est;

uxor mea quid

faciat,

manu

non

deest

'eius',

ut sit: in

manu

eius non est, sed in

mea

potestate est positum.

3 IN MANU quid faciat, in

manu

NON EST uxoris scilicet, eius non est.

et

est ordo

uxor

mea

667
ut

neutra

in re vobis difpicultas proraittit facilitatem

sit.

suam

tamen uxor roganda

2 Et an aliter
')

ut supra annotavimus.
et

668

SED QuiD
dicitur. 2
erit

faciemus puero

'quid
r.

me

fiet'

et 'quid

mihi

flet'

sed quid paciemus <^p.

r.'^ quia utique quic-

quid

patri

reddendus est puer.

scilicet.

669
668

Huic reddas Pamphilo

ridicule rogas 'ridicule' vel adverbium vei

nomen

potest

esse, et si

nomen

est,

subdistingue 'ridicule' et sic infer 'rogas'

cura vi pronuntiationis.

669

2 Huic

suuM reddas
et

scilicet sic dicit 'huic

suum'

et 'reddas',
alat'

quasi

reposcat

Pamphilus,

<Cet> uon

subiunxit 'ut

sed 'ut alamus', ut sua quoque interesse monstraret.

670
')

UT alamus nostrum

scilicet

Pamphili filium, nepotem meum,

s. a.',

Videtur esse schol, rhet. Schoell eorrexit 'venialiter ut et

cf.

660.2.

195

utrumque 'nostrum'.
dictum
senex
est,
si

qubm

ipse neqlexit

si

'ipsa' legeris, clare

est,

'ipse*

pater, lentius dictum

eius
intellexisse

et videbltur

ob

murmurationem
tolli,

[non]

quod

nolit

puerum
GLEXiT

et

ideo appositum 'quid dixit?' 4

sibi
*).

quem

ipse ne-

PATER EGO ALAM hic

obmurmurans
et 'ipsa', et

vultu et verbis

ostendit nolle suscipere filium

3
sit 'pater'

QUEM iPSE NEaLEXiT legitur

vocativus casus.

hoc est meUus, ut

sit,

671

AN NON ALEMUs PAMPHiLE quam faciendum

trario

<Ce>

consit

vult

senex pronuntiatione demonstrare, quod scelus

non
672
1

fecisse.

PRODEMUS QUAESo POTius deseremus, proiciemus, porro

1.

dabi-

mus, Vergilius (Aen.

bene 'prodemus'
rit

251) 'unius ob iram prodimur'. 2 <;Et

a quo defendendi sumus,
si

:> nam

nos dese-

pater?
1

678

ENiMVERo PRORSus lAM TACERE NON QUEo multa reticeutia

vitiis

de flliorum

et

iam defensione quoque apud soceros

illud

uti

parentes saepe Terentius demonstravit et praecipue in Andria

(146),

cum

dicit

'ego

sedulo negare factum,

ille
sit.

instat

factum'. 2 iam tacere non queo

quamvis tacendum

676

tuarum lacrimarum esse me apparet illum a Sostrata hoc

audivisse,
1

nam <^non>

ipse filium deprehenderat flentem.

ignarum censes tuarum lacrimarum esse me coniectur-<^a, an^ amet meretricem Pamphilus.
676
1

sollicitere

perturberis,

commoveare. 2 ad hunc modum

id est

immoderate.
PRiMUM hanc ubi dixti causam a

677
681

summo

ad imum.

NACTUs alteram es nancisci proprie

ad

dicitur, qui

paratus

tenendum,

antequam

possit

reperire

quod teneat, statim

quod occurrerit prehendit.

683
1

aliquando tandem huc animum ut adiungas tuum mira

temporis invectio. 2 Et aliquando tandem ut <^ani
est.

instantis

mum^
684
685

adducas tuum deest 'fac', sed planum pronuntiatione QUAM LONGUM sPATiuM ab aute actis.
IN

SUMPTUS QUOS FECISTI

dicit,

EAM QUAM AEQUO ANIMO TULI

rectO hOC

quia impetrabilior esse debet indulgentissimus pater, ut

')

Vide adnot. ad hoc scholium.

HKCYRA
alibi

196
(Andr. 262)

'tum

patris

pudor,

qui

me tam

leni

passus

est animo'.

6S6

BGi

AxguE oRAvi TECUM agit, qui iustam rem

TEMPUS
Dixi ESSE 'tempus', quia diu

dicit,

orat

qui

iure diraisso precatur, ut quasi beneficium praestetur sibi.

87
2

TEMPUs Dix!

multumque sustinuit. E8SE iMPULsu DuxisTi MEo multum valet ad sua-

dendum
datio,

laudatio eius, apud

quem agimus,

et

ex ea parte lau-

qua illum volumus

inflecti.
:

688

QUAE TUM OBSECUTUS MiHi PECisTi UT DECUERAT ordo

fecisti

quae

tum obsecutus mihi

ut decuerat.
et

689
ut

NUNc ANiMUM AD MERETRicEM hoc vultuosc

appareat
'quae

dcmisso

labro,

invitum duci ad reprehendendura, qui laudaverit

modo
690

tum

fecisti ut decuerat'.
satis,

Et coniventer
iniuriam',

quia non dixit 'multum

o

amans

facis huic

sed

'cui

obsecutus':

meretricis

superbiam

non

ferendam!
691
1

NAM

iN

EANDEM viTAM parcius 'vitam'

aut

dixit

quam

'fiagitium

atque libidinem'. 2 te revolutum non 'redisse' sed 'revolutum

esse'

tamquam invitum

nescium:

reliquit

enim quandam

veniam, ut
692
1

velit esse correctior.

MENE hoc genus interrogationis negativam habet

'facis iniuste',

significa

tionem. 2 et facis iniuriam pro

694
1

UT cuM iLLA vivAS gravius est

cum meretrice vivere

hanc cum abs te amoillam 'testem', non

quam meretricem amare.

veris laudata
est

2 testem

hic

uxor modesta,

cum

'impeditricem' appellat socer.

696

SENsiTQUE ADEO uxoR

vult
in

NAM

Ei

CAUSA argumentum
illius

aliud,

quo

Pamphilum

referri

non solum

sed etiam uxoris

culpam, etiam hic vide non accusari socrum.

696
1

PLANE Hic DiviNAT NAM

iD EST

'diviuat' dixit pro

dicit;

'verum

(a)

inde

proverbium 'aiunt divinare sapientem',

est.

quia qui dicit

verum divinus

2 a Et nota
697

'divinat' de praeterito dictum.

T.

2 NiHiL ESSE isTORUM

singulis coramoraretur.
1
ibi

satis concinno dixit 'istorura', ne in

DABO lusiuRANDUM ubi argumenta

iureiurando opus est: uxexvoq
niaTiq.

et testimonia deficiunt,

197 698
1

REDUc uxoREM AUT quamobrem quia Paniphilus hoc solum

defendit non id esse, quod pater putat, nec

sit

causam quae vera

rediit

protulit,

ideo
et

senex
ait:

relicta

tota

quaestione

ad

id,

quod agitur,
2

reduc uxorem aut dic quae causa vetat.

NON opus
1

siT reducta scilicet.

699

NON EST NUNc TEMPUS quia socer adest;

ad
4

2 et oratorie con-

fugit

declinationem

defensione

titubante.

accipias pro

'accipe'.

nam

causa, cur accipiat.

nam

is

quidem in culpa
<Cest;>
eius, qui

NON EST
POST

in

hoc dicto quaedam faceta

sit.

irrisio

nimis iracundus
700

DE

MATRE viDERO bene

de matre

concedit,

ut

de

puero
per
701

extorqueat, quia scit parentum concordiam firmam esse

filios.

oMNiBUs MODis MiSER suM quid est 'omnibus modis'? utrum:

et circa

parentem

et circa

uxorem? an:

et in

reducenda et
id

in

non reducenda miser sum? an:

obtruditur, quod

miser sum, cui

maxime

maxime

fugio, id est

puerum?
sic

702

coNCLUDiT PATER translatio de fera indagata,

Cicero (Verr.

704

706

circumdatos Verri cancellos ait. NAM PUERUM iNiussu CREDO NON TOLLi MEO omuia enim facit poeta, ne aut rem palam faciat aut intercedat divortium. PRAESERTIM IN EA RE CUM SIT <CMIHI ADIUTKIX> SOCRUS quac
3.135)
dixit (444i 'continuo exponetur'.
1

706

FUGis

HEM ex
ille

verbis

patris

ostendere voluit,

quid

agat

Pamphilus. 2 Et
70?
1

'abibo' dixit, hic 'fugis'.

NUM

TiBi

viDETUR EssE APUD SESE quasi ob amorem mere2

tricis

insanus.

sine 'sine' separatim accipe, quia

vim habet

comminantis.
710
1

AMARAE MULiERES quasi

vir

dixit

amaras mulieres:
off"enderit

non enim laudat, sed causam

dicit,

unde uxor

Pam-

philum. 2 non facile haec ferunt non facile ferunt pellicatum

neque amorem aliarum

711
1

in

viris.

nam

ipsa

narravit mihi utrum

t6
GKOTtcoixevov

fingit

haec dixisse filiam

sibi

an vere xra
sic

factum est? 2 Ego neutrum

'ipsa narravit

puto et
mihi'
in

intellego,
illud,

quod de uxore sua dicat

secundum

quod supra (636)

dixit 'sed

nunc mihi

mentem

venit

de

hac re quod locuta es olim, cum illum

HfcCYRV

198
flliam

generum cepimus, nam negabas nuptam <[posse>

te pati

tuam

cum
ad

eo,

qui meretricem amaret, qui pernoctaret foris'.

71?

NKQUE

iLLi

CREDEBAM PRiMO quarc Hou crodebas ? namque

amarae
retur.

hanc rem

mulieres sunt

et

saepe de nihilo

suspiciosae.

2 Et bene hoc addidit, ne timuisse

generum

vide-

714

A NUPTiis non
magis
est,

diiit 'a
nuptiis'

filia

mea*, sed, quod pater

Pamphih
irati

doleat,

'a

inquit;

nam Philumenara noUe

odisse nuptias amatoris.

716

QuiD EQo

AQAM PHiDiPPE miro conturbatur

et

pater, quasi res

sua tantum agatur; 2

festinet ad

vide,

quemadmodum

latenter poeta

rerum cognitionem.
inter-

71

MERETRicEM HANG PRiMUM bene 'hanc' quasi eam, quae

turbat; sic

enim sumitur hoc pronomen, ut (275) 'hancine ego

perdere!'
et

vitam
h. e. d.'

parsi
(a)

(Verg. Aen.

1.

98)

'tuaque
ut

animam

hanc primum bene 'primum',

malam.
2

intellegamus

'deinde Pamphilum'.
1

id est

hanc quasi

dicat:

hancquaenos

perturbet.

717

1 OREMUS AccusEMUs utrum rogemus an, quod verius est, omni genere eloquii commoneamus?(a) ut Vergilius

(Aen. 10. 26) 'talibus orabat luno'.

1

(b)

orare et perorare dicimus et orator nomen accepit. 1 b namque orat <^aut^ accusaturus aut commoniturus. 2 oeemus accusumus id est alloquamur, ut Vergilius 'talibus orabat luno'; potest intellegi et rogemus, sed non Gonvenit personae potiori et causae et ipsi verborum ordini.

Unde

et

oratores

718

si

cuM iLLA habuerit rem postea ut

hospite'.

iu

Eunucho

(119) 'quo-

cum uno tum rem habebara

719

bacchidem hanc vicinam nostram

cem' dicere, ne grave
sit

sic raaluit

quam

'meretri-

cum

ea seni loqui, nisi quia vicina est.

720

Huc EVOCA vERBis MEis beno servata sunt personis con-

gruentia,

et facere, ut

nam socerum monere hanc rem. tantum decuit, non cum pellice suae flliae mitius sermocinaretur. 2 t
'possit' scilicot

Huc EvocA vERBis MEis doost 'eam'.

724
si

ULLO MODO E8T UT possiT

a vel ut

manore.

(a)

maneat.
et

726

SED VIN ADKSSE ME UNA DUM ISTAM CONVENIS meliUS prOnUUtiaveris,

si

renitente

improbante

hoc

vultu

dicere

acce-

199
peris

Phidippum,

quasi non oporteat interesse socerum, adeo

et relegat

mutat sententiam Laches

rius rei.

eum

in

procurationem

alte-

726

NUTRicEM PARA

'para' pro 'quaere'.

V
1.

727

NON Hoc DE NiHiLO EsT QUOD LACHES NUNc rarus

quod
est admirabilius,

hic vitae

color in hac allocutione miscetur a poeta,

tur et senex

et,

nam meretrix loquibona meretrix, mitis

*),

senex, ut intellegas laborasse Terentium

ut et a lege comiretineret.

corum recederet
2

et

in

actu

tamen consuetudinem

NON Hoc DE NiHiLO EST debot mirari meretrix, cum ad senem

debet timere,

ducitur,

cum ad patrem,
est.

debet suspicari aliquid,

cuius amator iam maritus

3

NON Hoc DE NiHiLO EST coniecturalis causa philum? non recipio.

728
et
1

est: recipis

Pam-

NEC POL MB

sensus hic
sit

<Cmultum> pallit quin quod suspicor ordo est: nec pol me multum fallit, quin, quod velit,
sit

hoc

quod suspicor.
2
Vel:
3 quin

suspicor. suspicor.

non me multum fallit, quod velit, quin hoc quod suspicor ordo: quin, quod velit,

sit

quod quod

729

NE MINUS PROPTER IRAM HANC IMPETREM QUAM POSSIM quia

intertur-

non erat verisimile benivolum esse patrem meretrici

banti,

reddit rationem senex, cur agat mitius, ne videatur per-

sonae modus non esse servatus.

728
sit

4 NEC pol

me multum fallit sensus

hic est: quo minus, id

quod me vocat, quod suspicor. videndum est providendum, cavendum. 3 impetrem

perfi-

729

ciam, dictum a

patrando:
nuptiarum

cuius rei difflcultas ob tarditatem

complendarum
ardua,

etiam

ad

alia

negotia,

quae sunt

verbum hoc commodavit ac

i.

dedit.

')

Terentium

e.

A pol odor u m;
I

vide

quae de

hoc similibusque
a.

locis

scripsi in libro iu

Bootii honorem

edito ('Feestbundel')

19()1

p. 20.5 sqq.

HKCTRA
780
1

200

QUOD P08T ME MINU8 PECissE SATIU8

2
:

siT satis faciendo

mierit

nuisse.

satius
quid

sit

si

'sit'

pro

videatur^)
post,
ita

acceperis,

sensus

ne

faciam

plus,

quod
si

dum
ut

paeniteat

me
cum
Aut

videatur
erit

satius

minus

fecisse;
est,

'sit'

erit acceperis,

sensus:

videndum

ne quid plus faciam, quod

esse
*)

fecero, postea satius erit

minorem

et satis facere. 3

certe

duas res

significat,

quibus inter utrumque temperandum

6888 demonstrat, ut illud supra dictum <[ad> lenitatem tenen-

dam

pertineat,

hoc infra auctoritatem defendendam esse com-

raoneat. 6 sit

modo

'sit'

pro

videatur

posuit.

4 *An 'minus fecisse' pro paenitere? sic enim veteres dicebant (Andr. 40) 'muto factum' et (Ad. 165) 'nollem factum', cum alicuius rei eos paenitebat.

781

aggrediar bacchis salve bene 'aggrediar' quasi rem

et

ar-

duam
ditur
trici

incongruam

seni, (a) Vergilius (Aen. 4. 92) 'talibusaggredictis'.

Venerem Saturnia
obsequitur senex,

8 bacchis salve non ita merevult

illi

quamquam

adimere timorem

personae suae.
2 a Vel 'aggrediar' ut meretricem circumveniam.

732

CBBDO EDEPOL TE NON NiHiL MiRARi ipsum prooemium mollius

et lenius est, ut ostendat se

non iurgaturum senex.

:

788

QUiD siT deest

1

'rei',

ut

sit

quid

sit

rei.
itttQskiiov

784
ut

EGO POL QuoQUE

(Verg. Aen. 1.5)

^^ETiAM^ TiMiDA suM

tertium,

'multa quoque et bello passus'; 2 et obse-

quenter posuit non solum se mirari, sed et pavere. 3 ego pol

QUOQUE ETiAM beno

etiam timeo
788
1
;

'etiam', ut

hoc dicat

non solum miror, sed

4 et nove 'timida sum' pro 'timeo'.

id

NE nomen mihi

est

nomen, quod inest meo quaestui.

quaestui obstet'-

6 Legitur et

'nomen

meum

2 NE NOMEN QUAESTUi OBSTET 'quaestui' Quom exerceo scilicet. 3 Id est: quod est quaestui mihi. 4 quaestui id est: quod meretrix

sum.
scilicet.

788
787

si
1

vsRA DiGES iuterrogabo

NON
quia
siT

non videatur. 2 nam ea aetate lam sum ut non

non veniam do an quia iam mihi peccanti non

siET

ipse

')

Cf. 787.1.

*)

'Minorem

esse' ut nos

de mindere

zijn.

201

danda est? 3 Et
ignosci.

est

ordo:

ut

non

sit

mihi aequum peccato

4 Necessaria igitur ambiguitas: aut 5 Utrum 'sit' pro videatur an <^***?^ pro peccaturo mihi') aut 'peccato mihi' pro
sit:

peccanti mihi aut peccatomeo,

in peccato.

aut deest

'in',

ut

738

CAUTius NE TEMERE FACiAM seniUter additum post 'cautius'

'ne

temere faciam'.
etsi

73 740

PACTURAVE Es
1

non

facies.
scilicet, si

iNsciTUM 'inscitum'

me

iniuriam faciam. 2 ofperre

ei

offerimus iniuriam immerenti reddimus

3 iNsciTUM offerre 'inscitum' inelegans, non

qui

meretur.
et

bonum, 4

bene

non dixit 'durum' aut

verbo

aliquid tale

sed 'inscitum', quo

maxime
dicunt

mulieres et meretrices utuntur:

placet,

scitum enim
ut

quod

inscitum quod

displicet,

(Andr. 486) 'perest,

ecastor
dixit

scitu

puer natus est Pamphilo'. B Hoc tale

quod

'inscitum'

ex abundanti, quale est apud Vergilium (Aen.

r.

12. 185) 'nec post a. u.

A.'

etc.

741

est

magna ecastor gratia imitatur

tardiloquium
:

hic et senile et femi-

neum
742
1

sufifecerat 'ago gratias'.

NAM

Qui

idem,

quod

ait

in

Adelphis (165) 'indignum

te

esse
2

iniuria

hac,

indignis
si

cum egomet

acceptus sim modis'.

PARUM MiHi PRosiT

laeserit,

sic accipiatur ut

scriptum

est,

Xn6ti/)g

est et ita intellegendum, quasi dixerit:

multum mihi
ad rem
redit.

nocuerit,

immo me
743
1

immo me

everterit.

SED QuiD iSTUC EST nunc

est,

demum

Et

fre-

quentativo usus

quod non raro sed frequenter

receptet.

2 MEUM EECEPTAs FiLiUM intentio crimiiiis. 3 Et non 'recipis' sed 'receptas". 4 Et ne diceret 'quid tua?', 'meum filium'. 5 MBUM RECEPTAs PiLiuM propositio accusatoria est. 6 Et breviter proposuit crimen, quod postea dilatatur. 8 meum receptas FiLiUM AD te status coniectura, quae coniectura diluitur per
ctTexvov
TTiariv,

id est

iusiurandum

et

tormenta servorum.

744

AH quod falsum

est,

reclamavit meretrix et voluit contra-

dicere, si permitteret senex. 2 sine

'aine

dicam Vergilius (Aen.

12. 25)

me
et

haec

h.

m.

f. 4

quam hanc duxit 'hanc' quasi molepati.

stam

quae

hoc

nolit

vestrum amorem pertuli

*)

^)

*)

Aliter locum constituit Wessn. Scholium pertinet ad praecedens

'Ah. Sine dicam'.

HECYRA
anoai(ontjOig^

202
ut
in

Heautontimorumeno

(916) 'at ne illud

haud

inultum,
bes?'

si

vivo, ferent!

nam iam

.'

'<non>
(a)

tu te cohi-

VESTRUM non ipsius Pamphili:

nihil potuit dici

familiarius, 'pertuli'

autem quantam vim habet patientiae quan-

tumque

ponderis, ne laedi mereatur ulterius!

3 uxoBEM PRius HANC aiits rem, a praeteritis et ante actis. 7 a Ergo blaiide et honoriflce; non enim 'illius amorem ettuum quaestum', sed 'amorem vestrum'. 8 uxorem prius quam hanc a persona sua 'prius quam hanc duxit, pertuli". 9 *Et quia multum diuque amaverit, 'pertuli' dlxit, quae est longi temporis
signiflcatio.

746

NONDUM etiam
sibi

Dixi

iD

QuoD voLUi apparet senem tarde

et

longe loquentem interpellari vultu responsurae meretricis,

ille

cum
a. d.,

silentiura praeberi velit, sic Vergilius

12. 25)

Latinum inducit
s.

dicentem (Aen.
s.

'sine

me

haec haud mollia fatu

h.

a.

h.',

fari potuit,

tertia.

postremum de Turno (v. 47) 'ut primum 2 mane nondum etiam anoaimnrjoig hic nunc uxorem habet cum denuntiatione pronunsed ad
sic incipit ore'.

tiandum
740
1

est, quasi

dicat: alia res est.

in renuntiatione,
tibi'
:

quaere alium firmiorem magna moralitas

proprietas;
sic

magna

enim dicimus
pro

'quaere
2

Vergilius

(Aen. 11. 129)

'quaerat sibi foedera

Turnus'.

quaere alium
esse

firmiorem

'firmiorem'

firmo: non enim firmum

concedit Pamphilum,
chidis,

quem

vult intellegi deceptorem esse Bactibi pir-

non iam amatorem stabilem. 3 quaere alium

miorem oratorie senex quasi consulit meretrici, quam vocaverat

incusandam. 6 dum tempus consulendi est sensus:
in
flore

dum

aetas

posita est

<CeC>

facies

vendibilis etiam nunc; et est

ordo:
est

dum tempus

est tibi consulendi. 7

Et bis subaudiendum

'tibi'.

4 QUAEEE ALiUM FiRMiOREM AMicuM a praosentibus et a futuris. 5 Callide senex, quasi iam non Pamphilo consulat sed Bacchidi, 'quaere alium' dixit.

747

nam neque

ille hoc animo erit

aetatem pro
axiiiic

'vide

quam

longa est aetas'. 2 neque pol tu eadem istac

prius 'aetatem' adverbium et posteiius

^oyov nkonrj:

nomen.
est;

748 3

Quis

<CiD AiT>>
'ait'

non interrogatio, sed firma negatio

et

bene

quasi
i

vanum:

sic

enim dicimus

'ait'

'aio'

de

rebus nugatoriia.

socrus

terribiliter quasi

quae maxime

sciat.

208
quae maxime doleat:
ergo et oculis et labris pronuntiandum.

5 QUis iD AiT moraliter raeretrix missa fecit omnia, quae senex

in

medium

contulit,

et

soli

intentioni

'meum

receptas filium
^).

ad te Pamphilum' 'quis id ait?' <Irespondit]>

6 et piliam

ABDUXiT suAM addidit ad personam

testis et facta, quia

pellice; 7 et
sit,

minus

idoneum videbatur socrum dixisse de

dit,

simul osten-

quantopere hoc animadvertendum

ex quo tantae turbae

dixit:

sint concitatae. 8

abduxit suam 'abduxit' proprie

accersi
sic

enim

dicitur ad

maritum, abduci a marito ad divortium,

'et

Vergilius (Aen. 10. 79)

2 QUis iD AiT
est illam quaerit.
dicere

gremiis abducere pactas'.

senex 'memn receptas
filium',

cum

dicat
id

mirum

'quis

ait?'; sed ab accusatore

testimonium
qui
est,

749

dicat 'ecce

PUERUMQUE oB EAM REM hoc sic pronuntiat senex, quasi quarum rerum tu causa!' et haec oratio de his

quibus ostendimus nos

760
1

posse
et 748).

graviter accusare sed nolle.

'vos',

APUD vos possEM FiDEM bene

755
2

quia <Iil]e>> et
si

'hic'

dixit et 'socrus' (v.

aliud
fidem

sgirem qui firmare

acquisivit

mire,

dum

quaerit

quod

iuret,

sibi

atque

ascripsit.

751

sANCTius QUAM lusiuRANDUM benc,

dum

aliud agit, etiam

personam <<suam;> commendat; nam non

iurando nihil sanctius
762
1

est levis,

quae

iure-

sciat.

2 sanctius firmius.

ME sbcregatum habuisse uxorem bono significatu usa est, quasi ipsa hoc fecerit. 8 ut duxit a me pamphilum 'ut' adver-

bium temporis

est pro

ex quo.
:

2 Et bene 'segregatum'

non enim 'disiunctum' aut 'repudia-

tum' proprie
763
1

diceret.

lepida ut si<<gnifice>>t senex

eo

nomine eam
rationem

laudavit,
sic et

cum meretrice s<Ce>> loqui, quo meretrices solent laudari quam

cum
'inscitum' se dice-

quo mater famiiias,

ret,
si

supra (740),

habuit,

quae esset cum qua loqueretur. 3 sodbs

si

audes

<ut 'sis'>

vis.
incipit.

2 SED sciN QuiD voLO POTius hinc deUberativa

764
1

EAS AD mulieres huc intro non dixit 'ad socrum et uxorem', terribilia nomina et inimica meretrici, sed quod facile est

')

Schol. 5 in comnieato Donati priniun] locum oecupasse crerlo.

HECTRA

204

'ad mulieres'; sic alibi (Phorni. 726) 'muliei mulieri

gruit',

magis con-

et

ne longe

videretur,
:

addidit 'huc intro'. 2

pollicebaris.

atquk ut

isTuc IU8IURA.NDUM id est

quod tu mihi

766

EXPLE ANIMUM HIS TEQUE HOC CRIMINE EXPEDI 'explers' emUTerentianura

liberat.
si

nire:

est.

Expedire
animum quo

se
illis

dicitur,

qui

pedem

retentum
766

8 exple

prosis.

QuoD POL

ESSET ALiA Ex Hoc QUAESTU vigilanter poeta, ne

id

non verisimile videretur

torem praevenit,

uUam

fecisse meretricem, ipse lec^),

et sic fere in

omnibus Terentius

quae minus
agit.

pervulgata sunt quaeque abhorrent a consuetudine,

767 2
1

UT DE TALi CAUSA id cst amore mariti eius et pellicatu.

dixit

nuptae mulieri se ostenderet plus

sed nolo falsa fama esse bene, quo

quam 'nuptam

allo-

queretur'!

768

sit gratiosior,

non prop-

ter se dixit

quod

facit facere.

769
ut

NEC leviorem voBis quid 'leviorem'? an

contra
'gravis'

minus carum,
scilicet.

intellegitur

(a)

honore dignus et carus.

5 QuiBus BST
1

<Cminime> aequum parentibus

Vergihus (Aen. 12. 458) 'ferit ense gravem Tymbreus Osirim'. 2 Gravis etiam molestus intellegitur, ut Sallustius (Hist. 3 fr. 7 M.) 'graviores bello qui prohibitum venerant socii se gere<^re^. 3 Gravis etiam languidus, Vergilius (Ge. 3. 95) 'ubi aut morbo gravis a. i. s. a. d., a. d.' 4 neo leviorem ut
a
contra 'gravis'.

760

immerito bona exceptio: hoc enim

et

cavere nobis

et prae-

stare aliis possumus. 2 immerito

(lOlOV.

nam meritus de me

kst nago-

NAM MERITUS DE ME <CeST>> QUOD QUEAM

hoc
artificiose Terentius,

ILLI

UT COM-

modem

et

ne vel meretricem dure a

illi

Pamphilo segregaret. 4 quod queam

Andria (162)

ut gommodem

sic in

magis

id

adeo,

mihi

ut

incommodet, quam ut

obsequatur gnato'.
761
2

LiNGUA TUA cousuetudine magis quam ratione

'iam',

dixit. 4 lin-

GUA TUA lAM subdistiugue

quanto magis
1

ut

appareat:

si

lingua iam,

facta.

FAciLEM benivolumque lingua tua 'facilem' ad peccatum, 'benivoium' ad iracundiam rettulit. 3 'Lingua' ergo pro homine ipso.

762

NAM NON SUNT SOLAE ARBITRATAE HAE nUUC

fatetur Se qUO-

')

Vide supra adnot. ad

v.

727.

205
que accusatorem
fuisse,

nunc vero benivolum factum. 2 hae

sed
hic

CUm

ccnoarQOcpy.

EGO QUOQUE <:^HOC ETIAM CREDIDI 'quoque'

confirmationem

et^
763
1

'etiam'

supervacue posita sunt,

ostendunt.

PRAETER NOSTRAM opiNioNEM

FAC EADEM UT

'praeter'

pro 'contra'. 2 prae-

TER NOSTRAM opiNioNEM hoc est innoxlam.

764
1

sis

PORRo hoc cst

porscvera purgata esse;

vult

enim

et

de futuro cautum
es'.

esse, ut supra (739)

'nam

si

id facis

facturave

2 nostra utere amicitia non iam 'amore'

sed 'amicitia'. 765

1

AI.ITER SI PACIAS KazccJtavCig

lieT

ccnsiXi}g.

2 NE AEGRE QUIC-

766

quam ex me audias utrum 'aegre' pro male an 'aegre' pro in vita? VERUM Hoc TE MONEO UNAM haec flgura oratoria nuQctiviaiq 1
dicitur.

qualis sim amicus aut quid possim in secunda ora-

tione Sallustius ad

lugurtham

(32. 5) 'ne
^).

vim magis quam

beni-

volentiam

eius

experiri

mallem

qualis sim amicus aut

QuiD possiM hoc genus comrainationis et minus habet amaritudinis et

plurimum
mallet'.

gravitatis.
(Ibid.)

4 Et Sallustius
riri

'ne

vim quam misericordlam eius expe-

767

NIHIL

APUD ME

TIBI

DEPIERI PATIAR VOrba UUtriciS fuiSSC

sibi

poeta

monstrat petentis pro <[more>> ordine longo, quae

sint,
'nihil

praebenda
respondet
'

unde quasi taedio singulorum generaliter hic

apud

me
es.

tibi

d.

p.'

2 Et 'apud me' dixit pro:

apud eum, ubi futura

1

76S
id

DEPiERi PATiAR noluit dicere 'deesse', sed

est,

'defieri'

dixit, ut

quod minus usitatum

magis delectat auditum.

est

2 benigne

PRAEBEATUR 'benigue' large: hoc

praebere, sed etiam

enim gratius non solum

benigne.

769

SED CUM

bus

non

TU SATURA ATQUE EBRIA ERIS hOC est iU UUtricisolum non turpe sed etiam necessarium. 2 Et hic
facit.

satur et haec satura

')

In 4 Sallusti verba rectius sunt reddita.

HECYRA
770
1

206
NosTER sooER
2.

viDEo VBNiT 'nostei' blandientis dictum est.

Vergilius (Aen.

149) 'noster eris'. 2 Et raagis hoc consuetudine

integritate.

dictum est

quam

3 Aut certe ordo: noster socer venit, et deinde: video. 4 deest 'ut', ut sit ut video.

Aut
i.*,

771
2

DEiERAT

deos
iurat.

iurat,

ut

(Verg. Aen.

6.

351)

'maria

a.

Aut valde
longior.

Et bene senem

iratum praeoccupavit
meretrice et
irati

dicendo 'deierat sancte', ne confligeret

fabula

cum

fieret

haecine ea est iraitanda

contemplatio,

quasi dicat 'haec est quara uxori Paraphilus anteponit?'

3

BAccHis

DEiERAT

si

correpte,

deos iurat,

si

producte,

valde iurat.
7

72

NEc

POL

istae

metuunt deos hoc argumentum

sancitur
at

est

non
reli-

illam

vera

iurare,

autem iusiurandum aut metu

;

giosorum aut supplicio sacrilegorum

sunt
meretrices,
inquit,

vero nec

religiosae

nec dant poenas,

illud

quippe quae a dis

:

contemnantur;
lucus,
sacello'

tale

est

apud Vergilium
est,

si

violatus est
risere

tamen vindicatum non

(Ecl. 3. 9.)

'sed faciles

nymphae

nec eas respicere nec merentur, inquit,

quia

ut

dis

poenas

referant,

nec curae dis esse dignae sunt

est.

et est a(iq)i^oUa,

quae sensu manifesta

2 NEC EAS BESPiCERB DEos op. et infeliciores sunt, inquit,

in

quam

quas

di vindicent.

778

quolibet cruciatu per me exquire

ut

'per
licet,

me' hoc est

'per

me

permittente,
1

quod per leges

tibi

non

me'

liceat.

ancillas dedo quo repudiato iureiurando ad aliud transit firniius documentum. 3 'Per me' ergo id est me auctore, permittente.

774

HAEc res hic agitur aut sic intellegendum est, quasi dicat 'hoc agebamus, cum tu advenires,' aut cum asseveratione pro1

nuntiandum,
sunt,

ut

sit

'res'

veritas,

quasi

dicat

'hic

non verba
est

sed

res

agitur'.

haec res hic aghtur propositio

hoc modo: 'haec res hic agitur'.
oportet,
id

eorum, quae dictura

quae res?
si

est,

'Pamphilo

perficio,

non paenitet
facere

me facere ut redeat uxor me famae solam fecisse

3

quod
aliae

quod

meretrices

fugitant.'

Multa Terentius
bonas
est
et

feliciter

ausus

est arte fretus, nara et socrus

meretrices honesti cupised tanta vigilantia

ei

das praeter quara pervulgatura

facit,

causarum

et

rationum momenta subiungit, ut

soli

merito

207
videatur

totum

licere,

nam

hoc contra illud

est,

quod

alibi

(Eun. prol. 37)

ait,

coramune iam esse omnibus comicis 'bonas

figura kiiorrjg dicitur

matronas
775
1

facere, meretrices malas'.

:

NON PAENiTET ME PAMAE hacc

dicit

minus
pro eo
2

enim
quod

est

quam significat, nam 'non paenitet me famae' 'magnam famam cupide acquisierim' significat.
quid

non

PAENiTET MB FAMAE ne quacreremus,

desse posset.
776
1

hoc meretrici pro-

soLAM PECissB bene

videretur.

'solam', ne nescisse officium meretricis

id est reconciliasse

poeta

solam pecisse

uxorem

marito.
777
1

nostras mulieres suspectas fuisse

id

est: in suspicione
et
*)

positas,

nam

'esse

suspectas'

ambiguum

est,

nunc eius

partem manifestam videmus. 2 falso nobis

aut abundat aut
778
1

in re ipsa 'nobis'

cum nostra molestia

'porro'

signiflcat.

PORRo HANc NUNc EXPERiAMUR

(a)

uunc futurum temest.

pus ostendit,

quia de praeteritis iam purgata

hanc

experiamur
1

id est
si

utamur opera

eius.

in

iam invenisti reliquum tempus.

a

nam

quid, experieris et ea,

quae restant

779

2 CRiMiNi

crimen nunc

pro falsa suspicione posuit, Vergilius

(Aen. 11.407)

-formidine crimen acerbat' et (Aen. 11.22) 'semid est:

perque odiis et crimine Drances infestus iuveni Turno',

et

quod eum odisse

1
id,

et

quod se

illi

odio esse suspicaretur.

*CRiMiNi TUA SE uxoR oREDiDissE crimen proprie dicitur quod flctum est, et Cicero (fr. inc. 27 M.) 'verum tamen actum
ius est', id est falsa iiisimulatio est.

et

criminosum
A.B

781

ciTO
,nis

EO haec ira abscedet benc: in duabus enim perso-

causa videtur esse turbarum, socrus et Pamphili.

.

782

PROPECTO IN HAC RE <J( M. E.> QUOD SIT DISCIDIO DI&NUM moraliter quasi quaerendo et discutiendo hoc intulit. 2 discidio
1

divortio.

788

VELiM QuiDEM HERCLE ut nihil

sit

diguum, hoc est non

pec-

caverit Pamphilus. 2 adest quod satis

est: quicquid ad

<Csit>

paciet ipsa id

plenam ducit purgationem,

iPSE correptio est,

sufficiat.

784

AN QUiA NON TUTE

nam

audivit.

')

Corrigendiim videtur 'sed* vel

'at*.

HKCTRA
786
iLLis

208

MODO EXPLETE ANiMUM Quasi dicat 'quae amarae sunt

(cf.

et

molestae'
7M4
2

710).

AUDISTI

DE HAC

RE ANIMUS MEUS UT SIT UtFUm qula dlxit

(cf.

'manere inter nos aflBnitatem perpetuam volo'

723) an quia

apud uxorem defendit adulescentem

78

in

amore meretricis?
id est iusiuran-

quoD MiHi POLLiciTA <:^ES> TUTE UT SERVEs

dum apud
784

mulieres.

3 QuiD MiHi isTA

NARRAS reprehensio
ERGo iNTRo EAM

est quasi

verborum

lon-

giorum Lachetis.
787

OB

EAM REM

vis

'vis'

dicit,

ut ostendat in

hac re
789
1

cunctationem suam.
aliaS inimica. 2

NAM NUPTA MERETRICI HOSTIS EST

videatur
potuisse

NAM NUPTA
pel-

MERETRici
verisimile
lice agere.

HOSTis EST caute ctiam hoc praestruit poeta, ne non

maritatam concorditer cum

791

AT EASDEM AMicAS

TiBi

hoc quidom senex, verum aliae causae

sunt quae mulieres faciunt molestas et <;;amaras>; hae autem

spectatoribus notae sunt ex argumento.
792
(V.
1

ET

<^TE>
1

siMUL suspicioNE ExsoLVES hoc

(a)

est,

quod supra

13) dixit

crimen.

2 exsolves expedies.
interpretati

a Nos quoque

suspicionem
ille

sumus.
:

798

PUDET PHiLUMENAE M. 'pudet' duo

signiflcat

sive

ille

pec-

carit

quem
ambae

pudet,

sive

cuius pudet; 2 et familiariter ait

'Philumenae'
iNTRo

tamquam
ancillis

notae

ex

Pamphilo.

sequimini

me

dicit,

quae sunt xaxpa nQoaoina. 4 pudet

viri et pellicatus.
:

philumenae conscientia communis

794
1

QuiD EST QuoD M. M. seusus

optem
trici?

mihi evenire,
et

Mc est quam quod simul

quid est quod magis

proderit etiam mere-

hoc ergo intulit pro novo: mirandum est enim eveut

nire

potuisse,

idem

et seni et patri prosit,

sibi

quod meretrici.

3
bis

Et ostendit comraune

bonum

esse. 4

evenire 'evenire'

numero subaudiendum.
2 QuiD EST QUOD MiHi MALiM ut amicitia sibi et mihi prosit.

796

gratiam ineat sine suo dispendio recte: difflcile est enim gratiam inire sine damno. 2 et mihi prosit mire, quia
1

UT

difflcile

est

amicum
dicere, et

sine

non potuit

damno acquirere et quia 'cum lucro' hoc ipsum bonum fecit, quia sine damno.
;

209
3

Ergo velut

tria

sunt:

ut gratiam iueat et sino

damno

et

mihi prosit.

796

PAMPHiLUM VERE AB SE SHGREGARIT pioprie a meretrice segregari dicitur ab uxore disiungi.

1

797

sciT

siBi

NOBiLiTATEM EX BA RE NATUM quasi dicat 'ecce

sed hoc sentire et dicere patris est
filium,

quam amavit Pamphilus',

stulta
pietate

magni
est

facientis
.

ut (Andr. 185)

gnatum rumor
et

amare

2 Et proprie 'nobilitatem' dixit,

'meum nam
eo'

raeretrix

et

gladiator

nobilis

dici solet. 4

ex eo 'ex

utrum ex Pamphilo? an

'ex eo' ex ea re, id est

gaverit vere
nobilis est

a se

Pamphilum?
fieri

5 Et hoc

quod segreest melius, nam

nobilis meretricis est

non timere, ne alterum non inveniat, aut

etiam senibus. 6 rem natam ex patroin

cognitam

cinio et amicitia senis;

gloriam ex facto raro

in

meretricibus.

7 et

rem natam quia multa

eam

contulit; et
(a)

gloriam

esse,

quia defendit
3
sciT

eum apud
siBi

soceros et uxorem.
ait

quod nimis amat, marito meretrix coniugem reddit.

'nobiUtatem'. 7 a et quod

799

edepol ne meam erus <^esse> operam deputat

p.

p.

in

tota fabula

hac servus piger et curiosus inducitur neque quic-

quam
a

illi

evenit ex sententia sua. 2 edepol ne

dicitur

meam hoc totum

KaxaaTQo^pi) poin re nullius

stomachaute
3

quasi

qui

nunc cum maxime iniuriam

in

persenserit.

edepol ne meam

hac scaena

pulo exponitur. 5 deputat parvi qui deputat

pretii

eam

consumendam.
4 DEPUTAT parvi peeti quia
scilicet sic abutitur.
'illuc',

800

FRUSTRA UBi TOTUM DESEDi DiEM deest

frustra

ut sit

illuc,

ubi

totum desedi diem. 2 desedi diem nota accusativo

et vigilanter

casu usura esse.

801
1

MYcoNiuM HospiTEM DUM EXSPEGTO ineraoriter

dixit,

servus 'Myconiura hospitera' et 'Callidemidem'

neglegentia
est.

ne videretur

vel

oblivione

sua non invenisse, ad quem missus

2
et

rura

MYcoNiuM HospiTEM bene ostendit se meraorem signonorainura, ut vere videatur illusus esse, cum operam
1*'

dederit.
KARSTEN, Com. Don.

HECYRA
hol
(1
1

210
iTAQUK iNEPTUR moraliter additum 'ineptus'; 2
;i.si
1
i

et

'ineptus'

ne ptus.
et

808

ADULEscENs Dic DUM QUAESu vemiliteF

imit.iitur.
(a)

comoedice 88 Ipsum
ut tria

servus

es

tu myconius non

mandata

sunt inquirenda, tria inquisita sunt ordine.

1

a et est

,ui|ariai<;.

806

oMNES NEOABANT bcne transit a

2

(xiixrjtDib}

ad
:

dirjyrniaxinov et

avvTOficog.

esse in

QUEMQUAM ESSE ARBiTROR mundo.

id

est

non puto

eum

806
807

lAM PUDEBAT sedere an interrogare?

1

AB NOSTRO APFiNi EXEUNTEM viDEO satis moraliter inducitur

dicere
'nostro
affini',

servus
sic

cum domini

eius

sit,

non ipsius;

supra senis est (770) 'noster socer venit' pro Pamphili socer.

EXEUNTEM viDEO docte poeta praeraonstrat locuturam personihil sciturus

nam. 3 quid huic quid est rei rursus curiosus

est et cursurus piger.

808

PARMENo opportune te mihi oppers attendendum, quod ab

comoediae usque ad finem Parmeno mittitur ut currat
ut nesciat
et

initio

celatur

quod curiose desiderat. 2 propere curre ad

quod
ille

PAMPHiLUM
vult,

facete poeta inde incipientem facit,

minime

dicendo 'curre'.
QuiD Eo
id

809

est

<<ad>> Pamphilum. 2 dic me orare ut

sciat.

VENiAT vide curiosum non recusare laborem, quo causam

3

AD TE non ad te

conveniendam,

sed

domura

'ad te'

significat. 4

immo ad philumenam mire tota fabula invenit, quam-

obrem currat Parmeno.

810
1

QuiD

REi

totum pro persona. 2 tua quod nihil refert

oUovofiiKy
diavoia
et

PERCONTARi
rainus
sit

DESiNAs
iniuria
').

eximio

dixit,

quasi

prohibentis
raeraento

interrogare

quam

interroganti

respondere
celaverit

Et

hanc

esse, cui in principio nihil

Parmeno.

811

nihil aliud dicam vult rera per

mandata

colligere, 2

etiam

COQNOSSE ANULUM MYRRiNAM 'otiam' adverbium est vel consentientis

vel

reminiscentis;

sed

magis reminiscentis modo;

sic

tis

VVessn. recepit correctionem Schoellii: 'quasi munus sit iniuriam prohibeninterroganti respondere', quod non inlellego. Quid scholiasta voluerit et cur illa verba eximie laudaverit non video.
')

inrogare quam

211
Cicero (Verr.
est
2.

87) 'etiam, quod paene praeterii, capella

quaedam

mire

facta'.

812
814
1

scio

non

'audio' inquit sed 'scio'.

tioc est

SED CESSAS

tardas et quiescis, urgeL autem cursum.

EST cessaudi scilicct.

3 POTESTAS

HAUD DATA

2 MiNiME EQUiDEM 'cesso' subauditur.

816

ITA

CURSANDO

ATQUE AMBULANDO

cst

euim cursus etiam

navigantis et equitantis.

816

817

QUANTAM OBTULi ADVENTU MEO reliqua pars argumenti per monodiam narratur. 1 QUOT coMMODAs RES ATTULi 'quot' tam multas, et more suo
'attuli'

dixit.

2 Et

ademi curas ut (Andr. 339) 'metum,

in

quo

nunc

est,

adimam atque expleam animum

. .

gaudio'. 3 quot com-

MODAS RES
Vergilius

QUOT AUTEM cuRAs

4.

liaec

omnia admirantis sunt

sedi-

(Aen.

10)

'quis

novus hic nostris successit

bus hospes!
818 819

GNATUM
REDDO

EI

RESTITUO ETC.
nobis,

i^aQi&(ivj6ig.

redditur
nobis,

quod nostri cupidum

cupidi

est,

resti-

tuitur
restituo',

cuius

nos

sumus,

bene ergo 'gnatum

'uxorem reddo'.

820

QUA RE SUSPECTUS SUO PATRI ET PHIDIPPO PUIT CrgO UOn

beneficium,
.
.

unum
822
ut
1

sed

tria

sunt. 2 exsolvi variavit tempora:

'restituo

reddo' 'exsolvi'.
dixit,

NAM MEMiNi ABHiNG MENSES DECEM 'mouses decem'

et

recte

et

de hoc peperisset. 2 nocte prima primis parti9.

bus noctis vel primore, ut (Verg. Aen.

244) 'vidimus obscuris

primam sub
823
tis
1

vallibus urbem'.
s.

conpuqere anhelantem domum

2
*

c.

v.

p.

ex his argumen-

potest colligi hunc esse, qui virginem vitiaverit.

fugore
*

ooNFUGERE ANHELANTEM vido signa coniocturalia quod convidit, timebat; quod anheiantem, coUuctatus fuerat; quod domum, celare volebat; quod sine comite, pudendum fuerat facinus; quod vini plenum, temerarium; quod anulum habebat, raptum indicabat; his igitur indiciis virginem
:

apparet vitiatam.

824

Mi pamphile inquam
2

amabo haec blandimenta sunt

brevitati

muliebria.

826

QuiD
in
1

exanimatus aut unde

consulit Terentius,

nam

Graeca haec aguntur, non narrantur. QuiD exanimatus aut unde anulum principalia signa
perturbatio et anulus.

vitii

illati:

HECYRA
S2tt

212
2
iLLE

ALiAs RES AGERE SE siMULARK

id

est alias res agenfateri,

tera se flngere:

pudebat enim araicae de alterius stupro

turn deperibat.

et ei araicae, quara
1

iLLE ALiAS KE8 AQERE sE siMULARE fingero, quod pro vero falsum credere ').

827

NEScio QuiD suspiCARiER MAQis coEPi pro 'aliquid'.

1

888

HOMO

SE

FATETUR benc additura 'homo',

nulla fabula est. 3 nescio
fuit,

2 et narratorie

'nescio

quam',
et

ex quo dicto omnis error natus est;

nam

ap-

pone nomen

quam

vel quia vere

nesciebat vel quia sic dicendum

ne amare illam videretur,

838

haec tot propter me gaudia conclusit narratione fabulam more suo, ne haec in actu futuro exspectaremus.
1

884

ETSi

Hoc meretrices aliae nolunt color necessarius a

veri-

siraili: scit

enira se alibi dixisse (Eun. prol. 37) 'bonas matronas

facere, meretrices malas'.

887

EGO DUM illo licitum an meruerit Pamphilus.

2

884

NEQUE ENiM EST iN REM NOSTRAM

iNCOMMODE mihi nuptiis evenit
ei

iu utilitatem, id

est pro

commodo.
888
1

sic

dixit,

quemadmodum
(a)

dicimus 'male
'ex',

evenit' aut 'bene ei contigit'. 2 nuptiis deest

ut

sit

ex nuptiis. 3 incommode mihi nuptiis vnocpoQd.

avifv7iO(poQd.

PACTUM PATEOK
3

o et est ordo:

incommode mihi evenit ex

nuptiis. 4 Et

'incommode' pro 'incommodo'.

88

NE

iD

MERiTo MiHi EVENiRET ergo hacc dolemus, quae merito

contingant.

840

2 multa ex quo fuerint commoda eius incommoda aequum

EST perre hoc eo tractu vocis et ea aequanimitate dicendum, qua
leno
in

Adelphis (206) 'quando

eum quaestum
ratio,

occeperis, acci-

pienda et raussitanda iniuria est adulescentium'.

1

MULTA Kx Quo FUERiNT coMMODA Eius

contra officium meretricis.

cuT novB omnia

fiant et

841

vide mi
cepit:

parmeno etiam sodes ut mihi haec bene hoc

est enim, ut

prae-

verum

quod misere cupimus, idem tardius

v.
f.

')

Quid scholiasta voluerit nescio. Schoell, coniecit: 'quo pro

recte.

crederem'.

Vix

213

credamus
Heaut. 197
844
846

eflfectum, sic et in
sq.)

Heautontimorumeno (Ad.698;

cf.

'eo

vereor magis'.

MANE DUM 'dum' abundat.

sic

TE

DixissE

opiNOR miro

afifectu

inducitur vix adduci ad

credendum quod gaudet Pamphilus.

847
iTA iNQUAM quasi iam lassatus dicit
').

848

QUIS

ME EST FORTUNATIOR -C^VENUSTATISQUE ADEO PLBNIOR^

ob beneficia Veneris, ut contra

derit,

invenustus,

cui contra reci-

quod amat.

849

QUiD

DONEM <;quid> quid nescio

jjLeUrjafiog,

ut (Verg. Aen.

4.538) 'an monitu divum? an quae te fortuna

861
1

f.?'

nam neque in nuntio magis scire vult quam munus accipere. 2 nam neque in nuntio neque in me ipso tibi boni quid siT sGio facete agit Terentius, <Cut^, quanto magis Parmeno
curiosus
est,

tanto magis nesciat

illa

quae

cupit.

856

BACCHis
;

mea bacchis servatrix bene additum

enim erat credere
'obitus'

'serva-

trix'

2 et 'mea' supra quod dixit amatoris est. 3 factis ut crediflBcile

dam
869
1

facis

his rebus gaudere meretricem.

'ob'

voluptati
(a)

obitus

occursus:

enira significat

ad.

2 Legitur et 'voluntate obitus'. 3 obitus

sermo adventus

Tuus inter

obitum

^C^et

adventum
ofiert,

hoc

interest,

quod obivoluntas et

tus

est>>,

quem casus

adventus, quem

destinatus locus. 1 a ergo 'obitus' aditus.

862

tun mihi istuc quia blandimentum magis meretricium

1

est.

863

numquam ante hunc diem

est:

meis oculis

eam quod nossem

2

videram hoc
videram, ut
864
Dic

numquam

sic

videram, ut

eam nossem.

quod

nossem quod meminissem, quod scirem, ac per hoc:

alibi (Ad.

numquam
forma

641) 'non equidem istas, quod sciam'.

quaerit, quid de

VERUM bene instanter ex meretrice

:

uxoris sentiat
vel

scit enim hanc iudicem esse pulchritudinis posse,

quod femina

vel

quod aemula.
non fieri hoc itidem ut

865 866

NUMQUiD
1

num

aliquid, acue ergo 'quid'. vel tenui dicto. 2

ADEO muttito

iN comoediis mire, quasi haec comoedia non sit sed veritas. 3 Aut deest 'aliis'. 4 ut in comoediis deest 'fit'.
') Sic Westerhovius quodammodo correxit codd. lect. 'sic iam late passus Vide coniecturam parum probabilem Schoellii in Wessn. app.

dico.'

HECTRA
867
1

214
OMNiA OMNES UBi RESciscuNT
celari solet. 2 hic
in

fine

enim comoediae
'hic' in

nihil

cuiquam
4

quos par puerat

et

hac comoedia.

Resciscere

est

recognoscere

vix

invenire, quod quis

nescierit.

3 An: in hac re?

86S
3

NEQUE RESciscENT NEQUE sciENT resciscunt ad quos

pertinet.

Et

resciscimus ex
2 Et

alio,

scimus

etiam

per

nostram
neglegunt.

opinationem.

resciscunt quae
soiRE

nesclunt,

sciunt quae
scire

878

ERE

LiGETNE

EX TE ridicule instat

ignoraturus

Parmeno.
876
1

EGo HUNc AB ORGO MORTUUM verba sunt cogitantis *ego hunc

kXXsintiKGig loquitur.

ab orco mortuum'?, ideo et

2 nescis par-

MENo
877

addit stimulos curiositati eius.

iMMO vero scio neque imprudens peci recte: perit enim beneflcii

meritum,

si

ab imprudente praestitum videatur.

inter-

878

AN temere quicquam parmenonem praetereat quod

sibi

dum
2

[non] teraere praetereat, quod habet faciendi necessitatem.

Ipsi

TEMERE QuicQUAM PARMENO

(Verg. Aen. 2. 549)

hoc dicit ct se nominat,

n.

ut

'degeneremque Neoptolomum

m.' et

(Phorm. 1027) 'age nunc, Phormionem qui volet

lacessito'. 3 te-

MERE QuicQUAM utrum hoc

dentiam
geritur,

dicit:

non temere neque per impru(a)

quicquid utile est? an hoc dicit:

praetereat temere
ita,

an quic-

quam Pamphilus
tum abeunti
3

ut non remuneret

bonum

factum Parmenonis, quod sibi utile fuerit? 4 Convenit hoc dicmeretrici.

potest transire temere, quod utile factu est, quin

* nihil

gratiam sui habeat?

880

FEci iMPRUDENs

QUAM sciENs

A.

H. quia

non convenit servo

sibi evenisse, ut

scientem recte facere, bene addidit imprudenti bene faceret, quod prudens
sciENs
uvTLd-stov

secundum,

numquam fecerit. 2 imprudens quam nam imprudenti scientem reddit,

uou prudeutem.

PHORMIO
PROLOGUS
2

posTQUAM poETA VETUS

praeterito

p.

N.

p.

Dota 'postquam' apud veteres

non

modo

sed

etiam

praesenti

tempori adiungi,

ut

(Verg. Ecl. 1.30) 'postquam nos Amaryllis habet, Galatea reliquit'

quamquam

sunt qui 'postquam' pro 'quoniam' accipi velint. 3 postV.

p.

QUAM POETA

N.

p.

'poeta vetus' qui iam diu est, non qui

iam diu fuit, ergo

Aen. 12. 189)
5
'diva

ut

vinum

vetus, non <[ut>> vetus anrepetitio, ut (Verg.

i.

nus. 4 POSTQUAM POETA VETUS POETAM iucunda

deam'
et (Aen.

1.684) 'notos pueri puer

v.'

POSTQUAM POETA VETUS POETAM NON POTEST avrl^EXOV primum

Qvkkrj^iiitv

per

primam,

ita ut

extrinsecus 'novum' audire poetam

oporteat.
1 POSTQUAM POETA VETUS POETAM NON POTEST hOC initium ad destructionem personae adversarii sumitur coniunctum cum insinuatione personae Terentianae.
1

RETRAHERE A sTUDio
voluerit

sic loquitur, quasi

rem scaenicam magis

2

laedere

Luscius

quam Terentium.
e

transdere

'trans-

dere' veteres sonantius, nos,

quod nos lenius

contrario.

'tradere', ut 'translatum'

<Cini>

'tralatum'

et transdere hominem
5.

comice et venuste inseruit 'hominem', ut (Aen.

bus huic hamis
1
c.

259

et 262) 'levi-

a.

t,

d.

h.

v.

d.

et

t.

i.

a.'
:

MALEDicTis DETERRSRE sonsus hic cst

fatetur

ipse se adversarius,

inquit,

victum,

qui

rebus exclusus ad verba delapsus

PHUUMIO
est.

216
2 MALEDicTis DETBRRERE decst 'eum', ut (Aen.
D.,
1.

72)

'quarum

quae forma pulcherrima

i
1

<<c. i.>>'.

Qui

iTA DicTiTAT

impudentiam ostendit per frequentativum

et hic

verbum. 2 quas antehac fecit fabulas

lentum accusa-

torem

facit,

qui praeterita ingerat et de quibus

iam

sit

iudica-

tum
5
1

in

melius.

TENUi

ESSE

ORATIONE ET soRiPTURA LEvi imperitum inducit

criminatorem, qui hoc obiciat, quod proprium debet esse comici

stili;

revera autem

hoc deterior a Menandro Terentius

iudi-

cabatur, quod

minus sublimi oratione uteretur; quod ipsum nunc

in

purgat dicens
6
1

tragoedia altiora posse transire.

SCRIPSIT

QUIA

NUMQUAM INSANUM
tragoedias

ADULESCENTEM ideO VidemUT

2

leves tenuesque, inquit, quia in comoedia prodigia facta <;non>>

sunt

nec

concitavimus.

Et callide

')

errori repre-

hendentis,

sed

etiam

imperite scribere ostendit Luscium Lanu'fecit'.

vinum.

3 scripsit legitur et

4 adulescentulum ut comi-

cam personam
7 1

ostenderet, artificiose imminuit 'adulescentulum',

quo magis persona a sublimitate tragica discessisset.

CERVAM viDERE PUGERE hic

est.

afifectus

a comoediis removen-

dus
per

cervam videre fugere et sectari canes ambiguitas

perseverans usque ad ultimum de
in-

accusativum casum

dustria, ut etiam ipsa perplexitas odiosa sit.

ET

EAM PLORARE ORARE UT SUBVENIAT

cuM STSTIT OLiM NovA bene hoc
stetit
et

SIBI

haeC OmniS

itSQtOTaOig

tragica est et ideo in

9
1

comoedia vitiosa ducitur.

:

potuit

enim responderi
2

'cur

igitur

non exacta
quasi

est

populo?'

cum stetit olim

scri-

NOVA
beret,

recte

'olim',

dicat:
est

cum adhuc

Terentius non
ait

penuria

meliorum

probata; deinde quod

'nova',
etsi nul-

hoc signiflcat omnia carmina ipsa novitate commendari,

lius

momenti

sint.

10

ACTORis OPERA

<Cmagis>

stetisse

uua

'opera' et sufFragium

scaenicorum comparat
11

et laedit

adversarium.

MiNus multo audacter uove dictum 'minus multo audacter*,

ut

cum dicamus nos 'minus

audacter'.

')

Sententia postulat, ut viderunt

v. d., tale

quid: 'callide non

modo

respondit

errori' etc.

217
12
1

Qui Hoc DicAT

AUT

sic coQiTET

omne quod
2.
t.

in

mentem

venit

aut cogitamus aut dicimus: Vergilius (Aen.

124) 'et mlhi iam

2 Hic sensus est

multi crudele canebant

artificis s.

et

v. v.'

nunc
tius,

si

quis est qui hoc dicat aut censeat 'improbus est Teren-

qui

omnes prologos de maledictis <^habet>', habeat

sibi

is

hoc responsum
quid
faceret

'adversarium coegisse qui provocaverit',

nam

Terentius,

cum

de palma artis musicae certandum

videat esse sibi? 18

LACEssissET PRiOB aut 'lacessisset' abundat aut
1
'prior.'

14

NULLAM iNVENiRE PROLOGUM 'prologum' modo non hominem

verba
significat.

sed

novus

hic,

quod

supra

praetermisit,

veteri supposuit novum.

16
Nisi

HABERET cui MALEDicERET mirc maledicendum esse Luscio.

'habcret', quasi

dubium
in-

non
16
2

sit

iN

MEDio oMNiBus PALMAM EssE posiTAM sensus hic cst

veniret, inquit, sed maluit,

cum
verum

de palma certandum

sit,

adver-

sario respondere laedenti

curavit.
(a)

oratorie manifesta solvere non

et veteribus poetis. 4

omnibus et novis
posuit,
et

palmam
si

pro

causa

certaminis

ideo

non esse mirandum,

est.

pugnant, quibus causa certaminis praesto

1

RESPONSUM Hoc HABEAT iN MEDio huic rei per qualitatem respondet: adversarium cogere, ut sic agat. 2a hoc est 'invenerit'; hoc enim subiciendum fuit.
is

siBi

17

2 Et nsQt(pQceGTiii&g
1

ccvil

tov *qui comoedias scribunt'.

1.

Qui

artem tractant Vergilius (Aen.

q.
s.

601)

'nec quicquid

ubique est gentis Dardaniae, m.

p.

o.'

18

iLLE
sibi

AD FAMEM HUNC AB sTUDio

superius
ipse

hic

maxime

incipit solvere,

quod

proposuit.

ille

ad famem hunc ab

STUDio nunc 'quid est' inquit 'poetam vituperare nisi ad

reicere?;

famem
harum
rei.
^).

nam

poetae

probi

vendebant fabulas suas

studio]
*)

et

pretiis alebantur.

3 [ille

ad famem hunc ab

curlaces-

situs respondes? 'certamen est' inquit. 4

ab studio studuit

vetuste,

ut

(Eun. 585)
si

'luserat ludum' et 'pugnam pugnavit'

b.

20

benedictis
dixit
'in

certasset au.

bene 'certasset', quia supra

(a)

(16)

medio omnibus palmam esse positam':

Vergi-

')

Scholium pertinet ad.

Respicit
V. Lucilii

v.

19.

^)

plene citatum ad Euu. 899

et

Ad. 843,

in ed.

Marx

1323.

PRORMin

218
priorem paeniteat'. 3 audisset
laudari.

lius (Aen. 1. 548) 'nec te certasse

BENE bene audire est bene

1

dici,

a quasi dicat: quicquid in certamen venerit, in eo vincendos aemulos esse. 2 si certasset dvxi toO 'provocasset' ab eo quod
:

praecedit id quod sequitur.

21
1

QUOD AB iLLO ALLATUM EST

id est

maledictum
l,

(cf. V. 3)

2 QUOD
est:

AB ILLO ALLATUM EST Danaum'.

ID SIBI

RELLATUM PUTET prOVerbialc

ut (Verg. Aen.
1.

quod

dedit, recepit; 3 et

geminavit

80)

'relliquias

22

DE

ILLO

lAM FINEM FACIAM anb T^g imsiKtiag tov

kiyoviog.

2 DicENDi MiHi PEGCANDi

prie

cuM

iPSE DE SE ot 'mlhi' et 'de so' pro-

positum

est,

et praeterea afKpi^oXia.
(a)

23

PECCANDi maledicendi.

4 non facit pro 'non faciat', ut

dabo'.

(Eun. 230)
1

'mirum

ni

egomet turpiter hodie hic

a au peccandi? 2 * cum ipse de se finem non <^f.^ prius ego, inquit, de illo finem faciam quam ipse de se. 3 Et prius ego dicendi faciam quam ille peccandi finem.
24
1

NUNc QuiD VELIM ANiMUM ATTENDiTE deest

'quacritis', utsit:

nunc quid velim quaeritis? animum

attendite.

novam

Lati-

nam
26

dicit.

EPiDiCAZOMENON QUAM vocANT coMOEDiAM manifests hic crrat

Terentius;
dicta

nam

haec fabula

quam

transtulit
est

Epidicazomene
sit

est a puella, de

qua iudicium

cum

<lalia> fabula
'Epi-

Epidicazomenos
dicazomenen'.
26
1

eiusdem Apollodori, debuit ergo dicere

LATiNi PHORMiONEM NOM.

(p

6 Q

fi 1

tcgiculum dicunt Graeci,

0oQf.iia)v

quo insternitur

pavimentum,

unde

correpta

prima syllaba apud Apollodorum est, non ergo a formula, ut quidam putant et inde parasitus, vilissimae condicionis homo,

nomen
27

accepit.

QuiA

PRiMAS PARTES Qui AGET 'primas' nunc

rettulit,

maximas:

ad

actorem enim
26

Cicero

(in

Caec. 48) 'saepe illum, qui est

secundarum aut tertiarum partium'.

2 PHOBMioNKM si a formula esset nomen comoediae, produceremus primam syllabam, si a phormione, corripere debemus.
1

28

PER QUEM
1

RES GERETUR MAXiME quia 'primae partes' etiam

aliud significabant.

(a) 2 Et bene 'maxime', quia et per alios. a non ergo nunc primum actum dicit, sed summas

partes.

219
29
'si

voLUNTAS VESTRA
a scilicet

si

AD

p.

A.

D.

0.

'si

voluntas accesserit' pro

faveritis' nove. (a)

^)

voluntatom

pro
iu

favore

ponit.

30

ADESTE

AEQuo ANiMo favor

comoedia silentium specta

toris est, recte ergo addidit 'per silentium'.

2 AEQuo ANiMO nunc propositio

31

est.

NE SIMILI UTAMUR FORTUNA ATQUE USI SUMUS ne populum

deret fortunam maluit accusare.

lao-

32

mionem actam
cusans.
2

cuM PER TUMULTUM NosTER apparet Hecyram ante Phoresse, cui contigit id quod queritur populum subac
noster grex motus est loco
1

o c u s est distributio

teraporum, quae cuique in spectaculum venturo attribuuntur ab

aedilibus
;

unde

'loco

motus'
et

dicitur,

qui

suas horas non

()

obti-

nuerit
(in

inter

praecedentes
'loco ille

consecuturos,
est,

sic et Cicero

Catil. 2. 1)

motus

cum

est ex urbe pulsus'.

2 a ergo proprie.

33

QUEM actoris virtus ubique laudat actorem

2

est

enim poetae
animos non
ne 'quem'

utile.

QUEM ACTORis viRTUs qui exclusus

totiens

abiecerit, sed perseveraverit agere; ideo 'virtus' est. 3 restituit

LocuM bene repetivit 'locum', ut afKpi^oUav

vitaret,

tumultum
34
1

dicere videretur.
in

bonitasque vestra adiutans atque ae. 'bonitas'

omnibus

generaliter rebus, 'aequanimitas' in spectando. 5 bonitasque vestra

ne totum actori attribuens nihil populo praeter culpam reliquisse

videretur,

honoris causa hoc addidit. 6 adiutans sic maluerunt

'adiuvans' dicere: Ennius (ann.
v.

veteres
'o

quam

386 M.

= 335 V*)

Tite, si quid

ego

te adiuto

curamve

levasso'.

2 * An 'bonitas' in spectandis his quae bona sunt, 'aequanimitas' in ignoscendis vitiis atque delictis? 3 An TauToXoYia est. 4 An 'bonitas' circa omnes, 'aequanimitas' circa Terentium?

I
1.

36

AMiGus
in

suMMUs MEUS ET POPULARis quod

quibus perplexa argumenta sunt,
I.

iu

omnibus

fere

comoediis,
^)

fieri

solet, id in

Ita

Sabbadini recte pro cod.

'sic'.

phkkmio

220
id est per-

hac quoque Terentius servat, ut TtporoTJxbv nQoaoonov,

sonam extra argumentum, inducat;

veluti

cui

dum

ob hoc ipsum, quod

aliena

<Ca>
et

tota

fabula

est,

res gesta narratur, discat

populus textum
2

continentiam rerum sitque instructus ad cetera.

iu

AMicus suMMus MEUs

spectatoris

hac scaena, quae docendi atque

inducitur,
;

in-

struendi

causa

rairi

extrinsecus

lepores

facetiaeque cernuntur et sales comici

ut

id

enim

est artis poeticae,

cum
non

narrationi argumenti detur opera,

')

iam tamen

res agi et

comoedia spectari videatur. 4

et

Et vide servum ostendi

Davum

ostendi, cuius sit servus. 5 amicus

summus meus causa,

cur in scaenam procedat Davus. 7 populakis eiusdem condicionis

gregisque: Sallustius (Catil. 22.

1)

'popularis sceleris sui'. 12(ami-

CDS suMMUS MEUS) Davus extra duas familias inducitur, quae in hac
sunt fabula, alienus ac per hoc ignarus, cui Geta narretargumentum.
citur ad
civis

suMMus MEUS insinuatio personae eius, quae indu audiendum argumentum. 6 * amicus a voluntate, popuLARis a fortuna. 8 Et popularis populo amatus est. 9 popularis
3 AMicus
est.

10 popularis humilis est. 11 popularis

factus,

vilis

populoque

ut

si

quis dicat

sordidum popularem-

<C^^

<^que^
86
1

civem.

HERi ad me venit apparst heri fuisse nuptias. 2 heri ad me

propter
et

VENiT
antiqui

cognationem
et

et

litterarum non dubitaverunt

et

here
servili

heri

dicere

mane

et

mani
5

et

vesde
est
ei'.

pere
tio

et

vesperi.
:

4 erat ei de ratiuncula opportuna diminu'ratiuncula'

et

in

re

'pauxillulum'.
:

erat

ei

ratiuncula moraliter
et

intulit 'erat ei'

magis enim facetum

si

comicum, cum aawSitcog

3

infertur,

quam

diceret
TvAre

'nam erat

ERAT

Ei

de uATiuNcuLA deest 'nam', sed

r.

subtractum

est.

.37

iam pridem apud me

de argumento sumitur causa coUo-

quii:

nam

'debui' inquit 'Getae, et ille a

me

exigit,

ut

mune-

retur dorainus ob nuptias factas'. 2

pauxillulum quartus gradus

2 et conficerem proprie,
II (Hist. 2. fr.

dirainutionis: paulura paululura pauxillum pauxillulum.

38

id

ut configerem

ikksi^ircg

prima

nam

fieri pecunia dicebatur, Sallustius

34 M.) 'quae
conficerem

pecunia ad Hispaniense bellura Metello facta

quia in

erat'. 3

promptu non

erat.

confeci
fuerit.

apfero bene, quasi red-

dendi raora

<Cnon^ habere

')

hi

commento

scholia sic sequebantur: 5.7.4.1:2.

221
89
1

NAM ERiLEM FiLiuM

').

TQoqpifiov

<CGraeci>

dicLint,

atque haud
mal-

scio an Latini

quoque 'alumnum' dicere potuerint,

nisi iioc

lent

NAM ERiLEM FiLiUM

Eius DuxissE AUDio inire se appli-

cat argumento.

40

Ei

CREDO MUNUS Hoc coRRADiTUR mirc

lieri

quidem fuerunt
nonus
3

nuptiae, sed

munus adhuc

corraditur, quia in nuptiis etiam sepvoti habet, ut in funere

ei

timus dies instaurationem

dies,

quo denicalia concluduntur. 2

credo uxori

scilicet.

munus
figura

Hoc cor.
icpBirjyi^aig

'hoc'

pecuniae

scilicet
scio'.

'munus

ei

c'

et

est

4 CREDO pro 'vere

6 corraditur apta in verbo

(a)

difflcultas, ut in

Adelphis (242) 'minas decem corradet alicunde'.

ut
sit:

5 Et Ei an uxori an absolute, 140) 'corrasi omnla'.

ei

rei? 6 a et (Heaut.

41

esse queritur: 'comparatum'

QUAV iNiQUE coMPARATUM EST miro ISimziGfia morem pro lege enim constitutum. 2 ei leg<;itur
;

'ir>V

et 'hi qui

minus habent
enim

divitioribus' dixit, ne diceret

'servi dominis';

vult

latius patere

quod

dicit et

generalem

esse

sententiam.

quam inique comparatum est

et

hi qui minus
tristes

HABENT garrulos servos

42

sententiosos

amat comoedia,

et parce loquentes tragoedia.

1

UT semper aliquod addant mire non

'dent' sed addant' et

non 'aliquando' sed 'semper'. 2 divitioribus pro 'minus pauperibus*.

48 3 unciatim sic veteres multa. 4 unciatim
ferretur

cum

pecunia expensa

more veterum, non

dicebatur,

ut

nunc adnumeraretur, assis libra

non
per

erat

eiusque

partes unciae; rursum unciae unius duodecima pars

libella
neque

merito
denarios

ergo

per

singulos sestertios

per singulos

neque
fuit,

singulos asses, sed id

quod vnsQ^oXiK&g minimum

dixit. (a)

per singulas uncias 'unciatim'

5
ut

unciatim vix potuit et

unciatim
cito fiunt
si

et

cito

conflari

peculium,
ergo

multa pauxillatim sed

est 'vix'. 6 Sed quid
'de

maxima, merito
si

additum

et 'unciatim' et 'vix' et

tamen de lucro?
danti?
'comparsit'
et

dimenso suo' inquit;

genium';
deinde

quid

ex

abunsed

'suum defrudans

non

'adquisivit'

ad postremum 'miser', ut iniquitas consuetudinis

bantur,

raallent' Sabbadinio et Wessnero insiticia videVerba; 'atque haud scio coU. An, 602, Eun. 289. Ego a Donato haec abiudicare veritus sum. Cf Sabb. stud. It. III 353 sq.
^)

FHORMIO
comploratione
(tios

2-22

flniretur.
in

de dimenso suo servi quaternos moet id 'cliniensum' dicebatur.

frumenti
1

mense accipiebant

gnoD iLLE docte ad .singiilarem numeruin traiisit a plurali. 2 QUOD iLLE rodil iiil Getam. 4 a et Cicero (Verr, 2. 26) 'ecquib Volcacio, si sua spontB voiiisset, unam libellam dedisset?' 8 Et utrum a mense an a motiendo incertum est.
44

suuM DEPRAUDANs QENiUM

tur,

ut contia

genialla curare

dici-

qui vivit lautius.

iD

46

iLLA

nupta

scilicet.

universum arripiet contra

illud

quod

'unciatim'

Sallustius (Hist. 3.
3 *
vix'

haud existimans pro 'aestimans', 'si, Quirites, parum existimaretis. UNivERsuM arripiet magua virtus paene in singulis syldixerat.
fr.

48. 1 M.)

quod ait 'ille' 'illa' rettulit, contra 'unciatim dimenso suo' 'universum', contra <^id^ quod ait 'munus corraditur' 'arripiet', contra 'suum defraudaus genium' et 'comparsit miser' 'haud existimans quanto lalabis: contra illud

et

'de

bore partum". 4 haud existimans recogitans ac reputans.

46
ei
1

vel

intellegens

vel

quANTO labore partum hoc

venerit
in

sic

pronuntiandum, quasi nunc

quod

mentem

saepius
2

passurum Getam,

semel

tolerare
7.

gravissimum

iudicarit.

quanto labore ut (Verg. Aen.

244) 'reliquias Troia ex ardente receptas'. 3 partum <;;'partum'>

proprie dicitur de ec quod labore quaesitum est, quia

tus est sine doloribus ac labore.

nuUus

par-

47

<^AUTEM^ GETA PEBiETUR ad pauportatem rettulit et damnum plaga et res sanguis dicitur. 2 PERiETUR ALio MUNERE ex consuetudine 'ferietur', nam et plagam damnum et sumptum sanguinem nostrum dici4 PORBO
'ferietur',

nam

mus. 3 uBi ERA PEPERERiT quae supra (45) 'illa' dicta est. 1 * PERiETUR ALio MUNERE siguificanter non 'fungetur munere'
sed 'ferietur' dixit.

48

PORRo ALio AUTEM

est.

'alio' et 'alio'

quod

dicit

pro multis pronunadiectione tem-

tiandum

2 ubi erit puero natalis dies

cum

poris cuiuslibet

natalis melius

dicitur,

ut 'natalis

<hora>'

et

'natale astrum'; sed

Vergilius serviens personae rusticae 'meus

est natalis' inquit 'lolla' (Ecl. 3. 77), nec addidit 'dies'.

49

UBi

iNiTiABUNT

hoc

vultuose pronuntiandum. 3 ubi initia (Catus

Poticae
vel
et

BUNT

legitur

apud

Varronem
et

de liberis educandis) Cubae,

dis

initiari
potandi et

pueros

Eduliae
ubi

edendi et

cubandi,

primum a

lacte et a cunis transierint;

223
quod Vergilius
nata
cubili
est'

(Ecl. 4.
:

64)

'nec deus

hunc mensa, dea nec

dig-

iioc

annotavit

Piobus,

sed Terentius Apollo

dorum
certo
palliata

sequitur,

apud

quem
imbui

legitur

initiis Samothracum a
ut
in

tempore pueros

more Atheniensium, quod

sit,

probandam
non

est magis. 4 ubi initiabunt hoc sic inferen-

dum

est,

quasi

hoc solura

sed

quasi defatigatus

sit

enumerando occasiones dandorum munerum. 5 omnia haec mater

AUFERET
hoc
rettulit

ad

ofiferentis

irrisionem,

qui

putat

se

puero dare.
2 UBi iNiTiABUNT ut quidam cibo et potu, ut quidam sacris. 6 mater auferet nutrix, an vere 'mater'?

60

PUER CAUSA ERiT MiTTUNDi proprie

2

dixit 'raittundi' de
:

mune-

getam locuturum ostendit Getam 3 (sed viDEON GBTAM) apparst poetam nihii putasse araplius addendum
ribus.

sed

videon

ad insinuandam

populo

personam Davi

et

ideo

iam induxisse

Getam,

ut sit causa

coramutandae

orationis'.

61

si

Quis

ME quaerbt rufus mira

sperat.

fide

poeta desideratum a

Geta ostendit Davum, siquidera <^de>> ipso loquitur, a quo reddi

sibi

debitum
nara

si

quis

me quaeret rupus
fuisse.

0.7100 loanvjaig

secunda,

apparet

plura
ille

dicturum

3 praesto est

desinb tertia persona, quia

52
1

norainativum praetulit.

AT EQo OBViAM conabar

desit
'ire' ?

tibi

davb 'conabar' absolute. 2 an

loci.

skkei^ig est, ut

3 Et <<'obviara'>> est adverbium

'accipe', et

4 AcoiPB praevenit petitionem dicendo

offerentis dicitur. 5

hoc

cum

gestu

em hoc

est

quod

ait (38) 'confeci:

affero'.

53

lectum est absolute, nara non

'lecti

dicit

quid.

(a)

2 lectum est 3 lectum

Lucilius (Marxll99)

oranes:
:

Atticon

hoc

est',

EST gonvbniet

numerus ordino
spectari
tribus
solet:

prius enira qualitas, deinde

nume-

rus

pecuniae

4 (leotum est conveniet numerus

solvitur: penvel

QUANTUM debui)
splendidum,
huraeris',
dicta. 6

modis debitura pecuniariura

sione, spectatione, nuraero. (a) 5

lectum est 'lectum' bonura

'arma Serestus lecta

ut

(Verg. Aen. 10. 641)

refert

quaravis quidam putant 'lecta' ab eo quod est lego quantum dbbui pro 'debitum tibi a rae est'. 1 a utruni debitum an argentum. 4 a quocirca 'lectum

est' ,conveniet

numerus quantum

debui'.

PHORMio
54
4

224

AMO TE ET
in

N.

N,

H.

Q.

Iioc

pro giatiarum actione ponitur,

et ostenditur vere necessariam fuisse pecuniam. 5 non neglexisse

<;h. a />
gratiam'.

Andria

(42) 'et id

gratum

fuisse

adversum

te

habeo

1 AMO TE ET NON NEQLExissE H. Q. amat quod reddlderit pecuniam, agit gratias quod diligenter. 2 Et quare? utrum quia condictum non fefellerit an quia lectum attulerit et numero congruenti? 3 Et recte dixit, nam redhibitio debiti hoc agit, ut etiam agamus gratiam.

56

PRAESERTiM

ut

NUNC

suNT MORES

sic

ct

illud

dictum est

(An. 62) 'namque hoc tempore obsequium amicos, veritas

parit',

odium

quia consuetudinis imago est vituperare praesentia. 2 adeo

;

RES REDiT figurate poeta loquens 'adeo res redit' dixit

3 et proprie

redisse
56
1

res dicitur,

cum

aliquid peius ab exspectatione contigit.

E.

si

Quis QuiD REDDiT M. H.

G.

id

est

etsi

non rem mag-

nam, magna habenda

H. <^E. G.>>

est gratia. (a) 2. si quis quid reddit

hoc qui interrogative pronuntiaverit,

magna parum belle

explicat conceptam sententiam.

1

a hoc enim significat

'ei'.

'quid

reddit'.

habenda est gra-

TiA deest

57

SED

QuiD

TU Es TRiSTis hic admouemur

quasi
satagentis
et

omnem
*si

ab

initio

sermonem Getae

anxii pronuntiari accom-

modatis praesertim ad vultum verbis,

quaeret' et (52) 'at ego
te
et

nam
tibi,

et (51)

quis
(54)

me

obviam conabar

Dave' et

'amo

non neglexisse habeo gratiam'

in

se

quoddam

contrac-

tioris
'sed'

animi occupatique signum habent. 2 sed quid tu es tristis

particula

transitum significat ad mentionem

alterius rei.

3 sed

quid tu es tristis egone nescis quo in m. descensus ad

eo sermone, qui extrinsecus a poeta informatus
Gvv&eoig comoediae; et est ajtoaKonrjSig.
in

argumentum ab
est,

ne nuda appareret
in

4 nescis quo
interrogantis

metu quanto

pbriculo et pronuntiantis et

potest esse.

5 nescis quo in metu duae perturba-

tionum
bigis

bigae

sunt: a malo una, ex cupitis altera, ergo a mali

praesentis

temporis

periculum
q.
i.

esse
p. s.

dicimus et futuri
vix alterum sustiet

metum.
neri

7 nescis

quo in metu et

potest

eorura,

quae nunc utraque posuit

'metum'

et

'periculum'.
6 * NEscis Quo in metu pronuntiative tative efferendum est, sic enim solemus de

magis quam perconmagnis rebus dicere.

225
68

QuiD iSTUC EST fac hunc scire et narrandi non

sario igitur ignarus inducitur Davus.

erit locus,

neces

69

MODO UT TACERE possis

pro
tale.

re

argumenti est

celari id,

quod

Antipho non coactus sed volens duxit uxorem. 2 modo ut tacere

possis
'ut'

'ne

non';

quod

si

est,

subaudiendum

est 'vide'

aut

quid

modo ut tacere possis

3.

'rnodo' pro 'tantum-

modo', ut iVerg. Aen.

116) 'modo luppiter adsit. 4abisis<;ininscito posuit,

sciENs^
60
1

'insciens'

nunc pro

5 vel

inscientem
dixit,

modo stultum
cuius
in

dicit,

alias (Andr. 782)

ignarum.

TU fidem in pecunia perspexeris sententiose

sit

quasi
qui
in

omnibus credendum

servaturum fidem esse eum,

pecunia servaverit. 2 Et hoc ideo interposuit, ne longus

esset,

dum

persuadet ut dicat,
p.

quemadmodum
est

in aliis fabulis.

cuius

Tu piDEM iN PECUNIA
dicendo
et 'credere',

proprie locutus est de pecunia

et 'fidem'

nam fides
qui
dant.

eorum quibus

datur,

creditores dicuntur
ad minus.

ipsi

4 in

pecunia a maiore

5 * PERSPEXERis non 'inspexeris' sed 'perspexeris' quod plus

est dixit.

61

verere verba

ei

credere 'verba'

cum
:

pronuntiatione
et verba. 2

dicit,

ut ostendat

multum
EST

distare inter

pecuniam

ubi quid
3 et

MiHi
bene,

LucRi

TE

FALLERE a couiectura
dicit.

cui

<;bono>?

quia servus nihil de honestate

4 ubi quid mihi sig-

nificantius dixit 'quid'

quam

si

diceret 'nihil'.
facientis

62

ERao AuscuLTA
(a)

'ergo'

nunc velut increpatio tarde

est,

sic

Vergilius (Aen. 2. 707) 'ergo age, care pater, cervici

tibi dico auscultandi scilicet

imponere nostrae'. 2 hanc operam

et

audiendi
'do':
1

operam. 3 hanc operam

tibi

dico plus est 'dico'

quam

dicatur

perpetuo,

datur

ad tempus

V
'ergo'

a quia hic igitur obloquendo impediverat narraturum,

dixit.

63

sENis

NosTRi

D.

F.

mirum compendium
ne
si

narrationis quasi
sic

per

interrogationem
2. 81)
f.

fecit,

ex

alto

repeteret,

Vergilius

(Aen.

'fando aliquod

forte tuas pervenit ad aures B. n.

P. et in

g.'

et 'nostin hanc,

quam amat

frater?' in

Eunucho

(568).

* sENis NosTRi

DAVE PRATREM <;^M.^ dicendo

'sonis' osten-

dit et

adulescentem se

domimum

habere, dicendo 'nostri' ostendit

^)

Cf.

udnot. ad h. schol.
16*

KAESTEN, Com. Don.

PHORMIO

226
osso 0t alienum, dicendo 'fratrem' non unum osse monstravit, dicendo 'raaiorem' etiam rainoris facit indicium, sic argumenti partera maxiraam nondura narrans in ipsa iam interrogatione transegit: haec antera omnia propter populum sic aguntur; ideo ille 'quidni?' dicit, ne sit opus pluribus verbis.

64

QUiDNi QuiD Eius QNATUM PHAEDRiAM non dixit 'quid

Phaeinter-

driam?*, sed addidit 'eius gnatum', ut magis docere

quam

rogare videretur. 2 quid eius

65
1

gnatum phaedriam
illic

deest 'nosti',

tam quam te

varietas:

'quidni?', hic 'tam

quam

te'!

2 EVENiT SENiBus

AMBOBUs siMUL iTER Don

simul uno tempore.

'evsnit

itef',

sed 'eve-

nit ut iter esset'. 3

66

iLLi

iN

dicitur cur Deraipho:

LEMNUM UT ESSET recte tacctur cur Chremes utrumque pro argumento est.
sic

ierit et

67

AD HospiTEM ANTiQUUM
;

Vergilius

(Aen. 3. 82)

'veterem

Anchisen agnovit amicum

hoc autem addidit, ut esset idonea

causa navigandi seni. 2 senem per epistolas pellexit 'epistolas'

dicendo ostendit non semel scripsisse.
68
2
1

PELLExiT induxit; sic Vergilius (Aen.

p.

2.

90) 'pellacis Ulixi'.

MODo NON MONTES AURi

proverbialis

vTceg^okrj facta

per ex;

ceptionem aut per superlationem aut aequam collationem

eius-

modi

est illud

Demosthenis (Olynth.
p.

1. 2)

^fiovov

ovxl ^iysi (piovrjv

acpieig'.

MODO NON MONTES AURi

polliceri coepit'. 4

Sallustius (Cat. 23. 3) 'maria

a. p,

montesque
69
Qui

modo non montes

more

veterura,

quia hospites hospitibus multa donabant.

1

TANTA ERAT REs

ut sit:

'qui'
t.

dativus casus est: dominone tuo,

e.

inquit,

haec pollicebatur, cui

r.? 2 cui

tanta erat
sic est

r.

deest

'eum',

plus

est

eum pellexit, cui tanta superesse quam esse. 4

absente duxerit
filius

erat res. 3 et supererat

desinas

ingenium

necessaria est ad fabulae Trep/oractv avaritia Demiphonis, utmaiore

periculo
est
illo

indotatam,

nam mox

dicturus
illi?'

(120) 'illene indotatam virginem atque ignobilem daret

sic

70

EST iNGENiuM bona praeparatio, qua et dives et avarus

describitur

Demipho, ut indotatas nuptias

iNQENiuM recte
4 o
:

filii

ferre

non

possit.

sic

EST

non enim fortuna,

op.

inquit,
i]&i

avarus

sed

natura.

regem me esse
op. 'me' acue.

ostendit

pauperum

affectiones, qui sese solos uti divitiis scire aiunt, si eas habeant.

regem me esse

3 sic KST iNQKNiuM

omnium an domini?

sed domini magis.

227
71
1

ABEUNTis AMBO HiNc

filiis.

ct

'hiiic'

ct 'hic' legitur

et est ordo:

hic relinquunt

72

RELiNQUUNT

id

est

non secura abducunt. 2 quasi magis-

TRUM bene
3
71

'quasi',

quia non complebit hoc ipsum nec vult esse.

MAQisTRUM
4

sic Latini,
filios.

quem
c.

Graeci 'paedagogum'.

2 PiLiis propter

72

GETA

PROviNciAM

D.

acquisitae

bello

longe ab Italia

regiones
praetores

provinciae dictae a porro et vincendo; ad quas quia cum oflBcio mittebantur, oflQcia quoque provin5
o

ciae nominabantur.
ciam' dixit.
74
di
1

geta

provinciam splendide

'provin-

MEMiNi RELiNQUi ME
texere

D.

I.

M. sic Vergilius (Aen. 12. 5H9) 'nec

sui':

Cupencum Aenea veniente

hoc
addidisse
in

hoc Asper, sed mihi

videtur
'irato

ad

'meo', ne esset afKpi^oXov. cui diceret

p.

deo',

Naevius

Stalagmo (Ribb.com.'
est'.

21) 'nisa

')

deo

meo
ut
in

propitio

meus homo
1 fr.

4 Et sic dixit 'memini relinqui',

et

Andria (429) 'meraini videre'

17 M.

'memini

me

fieri

pavum'
an vere

Ennius (ann.

v.

15

V.^).

2 MEMiNi RELiNQUi ME DEO iRATo MEO 75

domino

diclt

'deo'? 3 Et bene 'meo', ne esset d|uqpipo\ov.

QuiD VERBis opus EST repente infertur 'quid verbis opus est?'
et satis moraliter.

76

1 SENi FiDELis DUM suM opportuno 'sGni' dixit, ut ostendat quam stultum sit seni adversum iuvenes fidelem esse. 2 seni FiDELis DUM SUM fidus est amicus, fidelis servus.

3 scapulas pebdidi plus ost 'perdidi' quam si diceret 'dolui'. 4 Et bene rettulit Trp6<; t6 'fldelis': fidelis enim officium est

servare
77
1

ahquid.

VENERE

iN

MENTEM MiHi
tantum
dicitur,

i.

venireiumentem
sed

non ad

recordationem

ad

reputationem
st.
c.

et intelle-

gentiam. 2 namque inscitia est adversum

superioris personae potest esse et alterius.
78

hoc dictum et

ADVERSUM stimulum calces TiaQoifiia cum kkkeitpsi: deest enim 'iactare'; 2 et 'stimulura' pro domino adulescente posuit. 3 cal1

CES

modo

'calces'

non partes plantae, sed percussiones pedum

5.

plagasque significat; aliter Vergilius (Aen.

324) 'calcemque terit

iam calce
')

Dlores'.
I.

Ct.

Wessn.

in v.

PHORMIO
7y
SC18TI

228
UTi

FORO secunduiii

illos

negotiatores, qui ante locum

commercii non praescribunt, quanto vendant quae advehunt, sed

secundum annonam

fori,

quam

deprehenderint, consilium de ven

scisti uti

dundis aut non vendundis mercibus sumunt. 2

poro
scisti,

forum
inquit,

pro tribus intellegitur: loco, tempore et persona;

his
uti;

et

est

vulgare proverbium,

sensus autem hic

est

scisti,

inquit, quid te facere oportuerit.

80

PRiMO Hic PHAEDRiA bene additum 'primo', quia non perpe2 noster nihil mali quicquam tertium naQiXnov, ut in He-

tuo.

cyra (67) 'nam

NiHiL

nemo quisquam

illorum,

s., a.

<Ct.>

v.' 3.

noster

MALi QuicQUAM 'noster, ngbg avxi6ia6Tokr}v Phaedriae, qui

non noster.
81

continuo quandam bene 'continuo', quasi vix exspectaverit pro

fectionem
patris.

puellulam citharistriam
amoris
et

istis

nominibus

hoc

agit,

ut
(a)

causa

ex

aetate

et

ex arte puellae

videatur.

2 a

nam

ideo 'puellulam'

dicit.

82

amare coepit pkrditus

EA serviebat lenoni

legitur et 'perdite'. 2 Et 'amare per-

dite*

utpote 'puellulam' et 'citharistriam'.

i.

88

et

honeste et cito dixit 'serviebat

lenoni impurissimo': et quare non fuisset libera et cuius fuisset

ancilla
et

qualis

hominis

fuerit

demonstravit. 2 ea serviebat

lenoni <<i->

magna

praeparatio ad rerum diflacultatem immi-

nentium
84
id

puella citharistria, avarus leno,

dixit

amator perditus,

inopia.

curarant patres expedite

tantam
dixisset,

'patres', si

enim patrem

eius

restabat, ut ei per patrui filium succurre-

retur, et ideo dixit

85

Nisi

ambos non habuisse. ocuLOS pascere hoc enim solum

iN

erat,

quod leno non

venderet.

86
2

SECTABi

ludum ducere et reducere bene

in
(a)

cavillatus est
sec-

et

ioculariter

adulescentem, cui aetas ad philosophos

;

tandos apta erat

et
tas'

3 sed 'sectari' proprie, ut taurus

2.

buculam
volup-

aries
1).

ovem

Vergilius (Ecl.

65) 'trahit sua

'a ludo'

quemque

4 reducere av\h]uipig prima: 2 a hinc

et

enim subauditur.

philosophorum sectae.

Ezemplum non tam concinDum quam Donatiana vulgo

esse solent.

d
;

229
87
1

Nos OTiosi OPERAM DABAMUS

cum
ei,

tvTto)

dixit 'nos' velut

ma-

gistrum excusans obsequentem

addidit
'otiosi'.
^).

cui custos sit datus, et ideo

2
3

nos otiosi relatio ad

nos
otiosi
in

non
sed

erunt

illud, quod mox otiosi operam dabamus aut ad pudorem

sumitur

hoc

pronomen
'nos'

plurali

nunc potest

et

propter

numero aut ad dignitatem Antiphonem dixisse. 4 nos

''rjjjLetg

OTIOSI

OPERAM DABAMUS ApollodorUS

ille

ds 6VVnfisXov(is9a'
illi.

2).

OPERAM DABAMus PHAEDRiAE

1

amicae, nos

88

iN

Quo

HAEC discebat ludo

'ei

figurate <Cra)'^ 'in quo haec

2

discebat ludo' additum est

tur et res
'illico',

loco'.

exadversum

ei

loco

legi-

et

annotatur 'ex abundanti additum, ut apud vete-

multa

sunt'. 3.

exadversum

ei

loco TtaQsknov quartum.

2 tonstrina

89

tonstrina erat apta sedes

TiaQskKov

otiosis.

erat quae-

dam
90
1

tertium

'quaedam'.

hic

solebamus fere plepro 'rediret'.

figura TrapeXKov.

RUMQUE

TfaQsXnov tertium 'fere plerumque'.

dum inde
1

iret

domum

(a)

2 Et 'iret
'iret

domum'
<Cd.>'
'illi

a ad se

scilicet.

3 Vel certe

91

DUM

sedemus proprie 'sedemus' ut

'illi

in tonstrina.

2 illi in-

tervenit

pro

'ibi'

ut (Verg. Aen. 2. 548)

meatristiafacta'.

4 intervenit

adulescens quidam lacrimans Apollodorus tonsofacit,

rem ipsum nuntium

moribus spectatorem
3 Et nota
'illi'

qui dicat se nuper puellae

comam

ob

luctum abstulisse, quod

scilicet

mutasse Terentium, ne externis

oflfenderet.

Romanum
pro
'illic'.

92

Nos mirarier recte 'mirarier':

lacrimae,
ut

<Imirae^ enim

in adulescen-

tibus
2 Nos

contra

(Verg. Ge. 3. 67) 'tristisque senectus'.

ille te colere'.

mirarier ut (Aen. 4.421) 'solam nara perfidus

sit

93

rogamus quid
ipse,
ut

<<q

d s i t>

quod lacrimet, non

dicit,

qu

sit

stulti

putant. 2
sibi

numquam aeque inquit ac modo

sed

mire ostendit semper

aeque'.

hoc visum quod

'numquam

94

paupertas mihi onus visum est statim

ut sit causa fallaciae Phormionis.

fit

mentio paupertatis,

95

modo quandam

vidi virginem

bene 'quandam', ne ob fami-

') Scholium suspectum. ) Van Leeuwen legendumne

:

icvuinivai

J'

<!^ai)T(i>'^

ovytntfnlovniSa, aut

^/u??

<Ca\i6riv

avtuT^ avvenli

PHOBMIO
liaritatem
est,

280
laudare
videretur. 2 hic viciniae

adverbium

in loco

cuius ad locum 'huc viciniae' (Andr. 70). 3 Et statim proxiut

sit

raitas insinuatur,

spes et causa videndi

^).

2 Et subdistinguendum, ut ad 'virginem' referatur. 4 El lamen-

TARi MORTUAM amblguitas, sed sensu manifesta.

1

MisERAM ab

affectu.

3 lamentari

mortuam a

probitate, quae

piis attribuitur.

97

EA sita erat

'sita'

posita: Sallustius

cum

adiectione in
et

II

(Hist. fr. 1 M.)

'cum

praedixero

positum

insulae',

hoc eius

reciprocura est.
tatis et

2 ea sita erat

ex adverso expositio paupersecuuda

fr.

quam

facile virgo videri possit.

av^riGig
fit,

98

NEQUE NOTUS NEQUE viciNus

crescit

quia res

minuitur,

sententia: Sallustius (Hist.

inc.

10 M.) 'non

repugnantibus modo, sed ne deditis quidem

VICINUS
aiacpOQa.

a. b. e.

m.' 2 neque
V.

NEQUE

NOTUS

NEQUE

VIGINUS EXTRA
ut

A.

haec

descriptio

paupertatis adiuvat arguraentum,

et

et visere

audeant adulescentes virginem

amet Antipho.
haeC praB-

3 NEQUE NOTUS NEQUE VICINU8 EXTRA <;^V. A.]^' struuntur, ut sit spes potiundae virginis.

99

Qui ADiuvARET FUNUS

est; misertus

ipsum officium

'funus' dixit. 2 miser-

TUM EST hoc

100
2

sum

eius, et hic videtur ostendisse

cur lacrimaret.

viRQo
sed

iPSA

bene

'ipsa',

quia quod
pertinebat.

supra
3

dixit,

non ad

ipsam,

ad

eventum

eius

quid verbis opus

EST sic dicit Terentius, ubi ad efifectum properat.

1

viRGo iPSA PACiE EGREGiA a forma indignatio.

101
2 3

commorat
bene

omnes nos pro 'comraoverat'

figura

ovyxore^,

et
iBi

'oranes', quia res

<^non>

ad Antiphonem tantum.
;

coNTiNuo ANTiPHo hic roddit noraen adulescentis

et est

naQaaKevrj.

102

vuLTisNE EAMUs visERE ut (Verg. Aon.

venimus'.
est.

1.

527) 'populare pena-

tes

vultisne eamus ipse hortator inducitur, qui

amaturus
104
1

3 alius censeo Phaedria vel quilibet.

viRQo

pulchra bene

non

dixit

'videmus
:

virginem
illud

pulfri-

chram', sed anb t^? KaxanXrj^e(og 'virgo pulchra'

enim

^)

Vide schul. quurtum p 231, post

v.

102.

231
gidius,

hoc

concitatius.

bt

hic

magis diceres

'diceros' pro

'crederes', ut 'audacter dicito' saepe

Plautus (Capt. 401; Merc. 726).

102

4 ALIUS CENSEO

EAMUS DUC NOS SODES IMUS VENIMUS haeC Om,

nia

diversi

dicunt

et

apparet

tot

esse

homines,

quot

per

(iilirj6iv

aGvvSezcc

demonstrantur dramatica relatione.

viDi

95

MODO

QUANDAM
et

viRQiNEM vide

sic

agi,

ut

non tam
raoveatur

raorte

mulieris

quara
ea

solitudine
describi,

pulchrae

virginis

aflfectus,

simul

quae matronae futurae magis

quam quae temere araanda sit, nam hic obitus feminae ad comicum exitum spectat, quandoquidem plus ex morte
conveniant
eius securitatis quara molestiae sentiat

arguraentum
(a)

^).

106

NiHiL ADERAT ADiUM. proprie 'aderat'.

a

adest enim

id

quod adiuvat.

106

CAPiLLUs PASsus singularem nuraerura pro plurali posuit,

(Heaut. 290) 'capillus pexus, prolixus, circura caput
2
(a)

sic et alibi

reiectus

neglegenter',

ut

pars

magna

a Graeca oratione
et

profluxit haec dictio. 3 capillus passus ipsa

horrida

lacrimae

ad luctum pertinent, nudus pes et vestitus turpis ad pauperiem.

2 a PAssus temere dispersus.

108

IMUS VENIMUS VIDEMUS VIRQO PULCHRA cc6vv6eTa Hata Qaiv-

koyiav.

104

<ClMUS

VENIMUS VIDEMUS VIRQO PULCHRA^

QvvtOfiia

(isx

ivaQysiag.

3 viRGO PULCHBA virgo et 'pulchra'.

ctTro

Tf\c,

KaTaTrXnHeux;.

5 Et duo ingentia, et

103
106

2 IMUS

VENiMUS

V.

V.

p.

aGvvSeTov
<C^p.
i.

primum

per ^gaxvkoylav.

CAPiLLUs

<y.^

N.

H.;> quasi extra ipsam est

enim,
.

quod dicitur 'nudus pes'

(Ge. 387) 'illum

et 'capillus passus', et tale est

apud Vergilium
didus
sic

autem, quamvis aries

sit

can-

ipse,

nigra
2.

subest udo tantum cui lingua palato,

reice'.

alibi

(Ge.

296) de arbore 'tum fortes late ramos et bracilluc

chia
et

tendens huc

media ipsa ingentem sustinet umbram'

arduus'.

(Aen. 3.612)

'ipse
si

capillus

passus nudus pes

facetius,

quam
Eryx

pluraliter dixisset, Vergilius (Aen. B. 402) 'qui-

bus
107
1

acer

in proelia

suetus ferre manum'.

vis

lacrimae vestitus turpis aovvdetov tertium. 3 ut ni

Ad.
105.3, 106.2,

>)

De mortibus comicis

cf.

Hec. 171.2, Ph. 750.2 et 244.1.

PHORMIO
BONi
et
iN

232
iPSA

iNKssET

p.

H.

<[?.

E.>

fomum

veteres ignem

calorem quendam quasi fervorem naces, forcipes, formam et formosos, ex quibub amoris
dixerunt, et ideo forexsolvitur,

ignis

laudandus ergo Terentius proprietate servata,

praetulisset, subiecit 'exstinguerent'.

qui

cum 'formam'
2
et

UT

Ni

vis

BONi plus Bst

(Ecl. 3.

Vergilius sic ait ignis Amyntas'.

'vis boni' quam 'bonum'. 4 Ergo 66) 'at mihi sese ofFert ultro nieus

108

IN
:

IPSA INESSET
aliud

FORMA HAEC FORMAM EXSTINGUERENT

geminavit praepositionein, ut
vitia'.

figUra

nlonri

enim supra, aliud

F.

infra 'forma' repetita significat.

alibi (Eun.

iN

iPSA

iNESSET

59)

'in

amore haec omnia insunt

3 EX8TINGUERENT bone 'exstinguerent', quia 'forma' ab igne et calore dicta est.

forma

calor. 4

Et

109

iLLE Qui ii.LAM

AMABAT bene

'illam',

quia iam supra

insi-

nuavit personam citharistriae. 3 fidiginam supra (82) 'citharistriam'. (a) 4

tantummodo satis inquit sensus tummodo, non etiam raptus est in amorem.
2 iLLE Qui illam amabat 3 a ergo inditferenter.
ratio,

est

laudavit tan-

cur non amaverit virginem.

110

sATis iNQuiT scita

2

magna

laus,

formam amanti aliam

quae
succurrit,
'scita'

pla

cuisse.

NOSTER

VERO

anoaiaTtriaig,

quotiens
bella, ut

verba rebus minora sunt. 3 satis inquit scita

in

Andria (486) 'scitus puer est natus Pamphilo'.

1

111

AMARE coEPiT
bene
esse et

iUe, inquit, laudavit

tantum, hic amare coepit;

et

'coepit',

non 'amavit', ut ostendat vim amoris non

suscipi possit. 3 scin

parvam
solet.

rem quae semel

<^quam^

anoaianrjaig,

qua

in narrationibus in

sciN

quam 'amare
perveniat,

coepit'

subauditur.

compendium Terentius uti 5 quo evadat

est

viDE

'evadat'

nam

evadere

per

obstantia

pervenire.

112

postridie

(98) fecerat

ad anum rbgta pergit hoc praestruens aniculae mentionem. 2 Et bene memor et virginis et honestae
adiri
facit sed

non ipsam

anum, neque

ab ipsa peti fructum

voluptatis, ex cuius persona maior desperatio nascebatur, sed

a nutrice potius, per

quam
alia.

suaderi puellae posse creditur quic-

quid

libet.

postridie ad

anum recta

iii(puxi.K&g

statim,

ut

qui posthabuerit

omnia

4 bscta quia non per nuntium.

233
113
1

UT

siBi Eius

FAciAT copiAM vide, ut

Jiihil

de virgine speret,

qui omnia ab anicula petat.

2 iLLA BNiM SE NKGAT 'facturam copiam' subauditur.

114

petat.
aiQYjg

NBQUE ENiM AEQuuM AiT PACERE non quia amet, sed quia 3 iLLAM civEM ESSE ATTiCAM 'illam' cum iixqxxaei vel
^)

dixit,

quasi

dicat

quam
4

sic

contemnant, eam
atticam

esse

civem Atticam.
2 NEQUE ENiM

civem

"cC^esse

bonam

'civem'>> quod ad iura pertinet, 'bonam' quod ad ipsam.

AKQUUM

AiT FACERE quod peteret scilicet.

viles.
(a)

115

bonam non vilem, quia boni non

2 bonis pro-

gnatam quod ad maiores eius. 3 si uxorem velit recte subiunxit 'si uxorem velit', postquam in virgine ea praetulit, quae solent
ornare nuptas.
1

a unde superlativus gradus

dicitur.

optimates

facit,

quia

bonus

melior optimus
116
1

lege

id lickre

facere incerta distinctio

est,

utrum 'uxorem
^)

velit lege'

an 'lege

id licere facere'. 2 [sin

aliter negat]

et

pudice

anus

et

tamen
petit,
:

illecebrose 'licere facere' dixit,

sibi eius

quod

ille

impu-

dentius

ut

faciat copiam. 3 [sin alitbr negat]

(v.

ovUrifitiJig

'facturam' ex eo quod sequitur 'facere'

64).

117

NOSTER QUiD AGERET NEsciRE proposita deliberatio, cuius

altera

tamen
patris.

pars

vincet;

nam

ducturus est per absentiam

quid ageret nescire pro 'nesciebat'; sed recte, quia

subiuncturus est 'cupiebat' et 'metuebat'.

118

metuebat proprie

dixit:

m e tu m u s
i

enim

eos, qui

nos amant,

timemus
117

etiam inimicos.

iLLAM DUCERE cupiEBAT ET METUEBAT vide ambiguitatem,

qua sequentia non coguntur.

119
1

NON

si

REDissET Ei PATER vENiAM benc interrogat Davus:

hoc enim <Csi> sperari posset, non erat opus fraudibus Phormionis. 2 non
si

red.

'si'

pro 'postquam', ut (Verg. Aen.

5.

64)

'si

nona diem mortalibus

3 NON
redisset.
si

al'.

bedisset

ei

pater veniam

'si'

cum,
'ille',

<<;]ut sit:

cum~>

120

illene indotatam virginem ifKpaiiK&g

de quo dixerat
lucri navi-

(69) 'desinas: sic est

ingenium'

et qui propter

spem

^)

Wessn.

in v. lect.
'illa

*)

Schol. pertinet ad 113:

enim

se negat'.

Wessn.

in app.

PHOHMIO
gaverat senex.
(a)

284
2

Et ordine Terentius prius insinuavit per-

sonam

senis, ut graviora flerent,

quae dirimebant nuptias. 3

dixit,

il-

LENE INDOTATAM VIRGINEM ATQUE IGNOBILEM duO

tatam' et
ignobilem';
quattuor,
dos,
nihil

et

'indo

haec enim duo principaliter expetuntur,

in

cum

sint

quae

ipsis

sponsis quaeruntur: forma,

est,

probitas,

nobilitas;
dicat,

sed manifestum

cur de forma et

probitate

quippe quae supra magnopere coUauda-

verit in puella.

4 virginem simpliciter accipimus 'virginem', an

sit
:

subaudibimus 'quamvis', ut
1

a insinuandum igitur
iLLi

fuit

quamvis virginem? hoc enim erit omne periculum

:

fabulae.

121

DARET

BONO affectu dixit 'daret

illi ?'

filius

enim famiquippe

lias

non tam ducit uxorem quam a patre

committatur
marito.
2

accipit,

cum

patri

puella

potius
illi

in

huiusmodi

condicionibus
anoaiwny^otg

quam
et

daret

numquam faceret
illi?' et

secunda: hic enim non transit ad aliud, sed instat incepto. ut

per interrogationem diceret 'daret
per responsionem
'non' in

inferret

'numquam

faceret'.

3 Et nota

'numquam' pro

denique
et

maiorem negationis significantiam poni semper. 5 quid fit more suo Terentius 'denique' posuit in fine sensus ^),
est

adverbium

ordinis;

sic

et in

Heautontimorumeno

(69)

'fodere aut arare aut aliquid ferre denique', ut sit 'denique' vel

deinde

vel

ad

postremum.
ut ostenderet nihil esse potestatis

4 OARET iLLi mire 'daret',

in fiUo.

122

QuiD FiAT deest 'rogitas', et est ccnooKonrioig quarta. 2 est

parasitus quidam phormio

Phormio' non a

formula

sed

phormione
aliter et pru

dictus sparteo,

quem nos eronem dicimus

trivi-

consuetudine. 8 quid fiat servatur afiectus tristis

hominis, ut supra (57) ait 'sed quid tu es tristis?'

123
1

HOMo confidens 'homo' comice additum, nam quis ignoret

parasitum
probo,

hominem esse?
3

2 confidens hic 'confidens' pro im'o

audaci et temerario posuit, ut (Andr. 876)

qui

ingentem
illum

confidentiam!'

illum

'qui'

utinam
(Marx

est,

ut Lucilius in
di

secundo

'qui te,

montane, malum'
'qui'

etc.

66). (a) 4 Qui

oMNES perduint

aut expletivum est

aut pronomen, quo

inci-

')

Cf. 325.2: in

ultima sententia.

285
piens
in

Phormionem

describere

cohorruit

consideratione eius et

hanc vocem quasi confusus erupit; hoc autem certum genus

3 a pergit autem per 'hoc consilium quod dicam dedit' (124).

est naQEv&iascog.

124

QUiD

is

PECiT correxit interrogative errantem, ut rediret ad

'qui',

nominativum casum
126
1

<;unde>> aberraverat

et 'illum' dixerat.

LEX EST haec lex ut

fuit,

in palliata recte ponitur,

nam

Grae-

corum

ideo et in Andria (71) sic ait 'inopia et cognatorum

coacta'.

neglegentia

lex est

alia

causa narrationi interpo-

nitur, et dicitur naQsv&eGig.

3 LEX EST a causa

litis:

potuit

enim

dici

'non habes causam'.

est;

124

Hoc

coNsiLiUM

QUOD DiCAM secundum quosdam ordo

qui hoc consilium quod dicam dedit.

126

UT ORBAE Qui suNT GENERE PROxiMi 'orba proximo nubat,

ducat' Atticum ius est.
est, ut
(a)

orbam proximus
126
1

4 a et est ordo: lex

orbae his nubant.

res iubet haec

EADEM HAEC LEx lUBET non duas

puellis

una

lex,

sed

permittit

nubere,
'iubet'
:

cognatos cogit ducere. 2 eadem

HAEG LEX lUBET benc

DUCERE bene
sitas

minorem vim habet enim ea

enim ad rem,
TIBI
si

lex

quae aliquid permittit, quam ea quae aliquid iubet. 3 et illos

additum

nihil

ducendi neces-

non
EGO

fuisset.

127

TE

COGNATUM DICAM ET
dicit

S.

D. anoyQag^rivtovat.
(cf.

^).

Haec narratio est, quam <jn personis^ constitutam,

3
in

Tullius

de invent.

1.

27)

et

ipse 'tibi uni parcam' inquit

Verrinis

(5.

105); repente
descriptione,

enim transitur ad verba personased

rum
'2.37)

ab

earum

hoc ipsum ad commovendos

dicam supra verbum, infra
a persona eius, cum est tibi?' 4 et tibi personam, ne diceret 'non

auditores valet plurimum. 5 et tibi scribam dicam Cicero (Verr.

'scribitur

Heraclio

dica'.

nomen
1

est totidem litteris diverso accentu 'dicam'.

EGo TE coGNATUM DicAM

JCT

TiBi s.

potuit enim dici 'quid scribam dicam a denuntiatione in mihi denuntiasti'.

quo agitur:

mecum

128

patebnum amicum me

a, a

persona

litigantis: potuit

enim op-

poni 'personam non habes'.

')

artis

Wessn. in v. lect. Leeuwenius suspicatur grammaticae formulam.

in Graecis litteris latere

aliquam

PHORMIO
129 Qui

236
FUERiT

PATER

'qui'

hic

pronomen
2 qui

est,

infra (183)

quo-

modo
130
1

signiflcat.
scilicet.

QUAK MATER virginis

et

cognata

tibi sit 'qui'

quo modo

qua

ralione.

omnia haec confingam 'omnia

haec' non ex abundanti posuit, sed oratorie quasi

et Sallustius in lugurta
')

tam multa;
absunt'.

(85, 4) 'haec

omnia praesidio

3 a

et

est

dpi6|i6(;

nam

post

enumerationem veteres haec

clicebant.
i;il
1

QDOD erit

x6

'confingam'. 3 quod erit mihi

ioculariter

bonum atque

commodum totum
dicens
clari facinoris

parasitus,

quippe qui 'conflngam'

sed quasi prae-

non solum non erubuerit de

falsiloquio,
sit

inceptionem etiam auspicatus

omenque
;

susce-

perit dicendo 'quod erit

mihi bonum atque

sit'

commodum'

sic

enim

veteres 'quod faustum felixque

2 QUOD ERIT MIHI
Kpioei:

dicebant aliquid aggressuri.

^V UTTOerit,

BONUM ATQUE COMMODUM <^totUm^

inquit,

quod

mihi,

faustum ac fehx

hoc est con-

fingere atque mentiri,

132

cuM Tu horum nihil refelles vincam scilicet ^) hoc interrogative pronuntiandum est. 2 refelles refutabis, redargues,
1

nam
133
1

prorsus

refellere
mihi
alter

est redarguere

falsitatera.
q. m.

pater aderit

paratae lites
hic

mire

GVKo^pavrei:

quod

maxime

metueret,
;

pro ridicula re contempsit

'pater aderit' et 'paratae lites'

exquisite
lites',

cum
134
1

supra dixerit 'mihi paratae

autem subiectum est, 'quid mea?' 2 pater et

ita ridicula parasito.

lites ut

Antiphoni formidanda ista sunt,

ri^-iKcbg

iLLA quidem nostra erit

2

'nostra',

cum Antiphonis
avzi-

tantum esse debeat.

cpQuaiv,

iocularem audaciam eiQmvEia aaia

hoc est
3

minime iocularem.
ludo et ioco in periculum veniat?

An quae ex

135

PERSUASUM EST HOMiNi

sit.

persuasum
i^ps^yrjoig
:

hic iam de Antiphone queritur, cui factum est adeo audax Phormio. 3 ventum est quomodo factum est? 'ventum est: vincimur duxit'.

134

4 locuLABEM AUDACiAM deest 'audio ex 5

te'

aut

'dicis'.

136

factum est
'it,

v.

693)

lavit, rediit'

<Ce.^ v. d. amat hoc Terentius, ut (Eun. <Zet^ (Phorm. 103) 'imus, venimus, vide'funus

mus'
')
'*)

et

(Andr. 100)

interim

procedit,

sequimur,

ad

Sic Wessn.,

quod etiam Hec. 766. i2 reponenduna est. Scholium pertinere videtur ad seq. vv. 'pater aderit, mihi paratae
:

lites',

quae

interrogative pronuntiari apte poterant.

287

sepulcrum venimus,

in

ignem posita

est,

fletur'; his

verbis non

modo
quod

brevior narratio est, sed etiam auditoris

restat, intendit.

animum

ad

id,

(103) 'imus,

4 FACTtJM EST VENTUM EST VINCIMUR DUXIT douvbeTOV ut SUpr.l venimus, videmus\
est,

136

QUiD NARRAS admirantis vox

^)

non interrogantis.

hoo

QUOD AUDis

sic pronuntia, quasi periturum contempleris

Getam

137

et iam eum sub certo interitu defleas. 3 o geta quid te est FUTURUM scilicet qui magister relictus sis Antiphoni. 1 NESCIO hercle unum hog sgio quod fors feret fer. ae. a.

rj&mag
lavit

desperatione rerum fortis est servus, 2 et simul vigine,

si

poeta,

et

hic

eiularet,

res tota migraret in tra-

goediam.
138
1

quod fors feret feremus

a.

a.

hae graves sententiae ex

persona servorum
interponuntur.
qui
2

cum

dicuntur,

ridiculae sunt et eo consilio

peremus aequo animo hoc secundum servos,

3
et

futura

contemnunt;

mire meritum

culpae

suae ad

fortunam
189
1

rettulit.

EM

iSTic

viRi EST OFFiciuM

compendium

consolationis est,

quod

hic libenter accepit et ideo statim approbat. 2 in

me omnis

SPES MiHi EST

quomodo?
sit

ut strenue se defendat? an ut fugiat?

an ut patiens
140
1

plagarum?
tractat,

AD pregatorem abeam bene poeta omnia

sic in

quae

in

tali re

attingenda servo essent, nisi aliud posceret argumentum.

AD precatorem abeam
tibi

Heautontimorumeno
sig

(975) 'nec

tutorem

nec precatorem pararis'. 3 qui mihi

oret 'mihi

oret' id est pro

me

oret.
fiiurjaig

141
'

nunc amitte quaeso hung

dicitur,

ubi non verba

modo, verum etiam gestum vocemque flngamus ahenam. 2 nunc

QUAESO amitte hunc quod nos
'dimitte',

ut (Verg. Aen.

2.
fr.

148)
inc.

'amissos hinc iam obliviscere Graios' et Sallustius (Hist.

5 M.) 'pactione amisso Publio legato'.
142
1

POSTHAC

si

quicquam NiHiL PRECOR

(a)

facile impetrat, qui

non
hoc

omnia extorquet;
est,

2 simul etiam, quia

omnis causa

in

ne videatur servus ob impunitatem in delictis amplius pec-

caturus;
^)

3 posthac

si

quigquam ut

solet, eleganter per hkinpiv.

Schol. pertinet ad vv. aequentia.

PHORMIO

238
(a)

4
in

tale est et illud (Andr. 196)

te

'si

sensero hodie quicquam

'si

his

nuptiis

fallaciae

conari' et (Andr. 863)

occidito'. 6 nihil

quicquam
'nihil'

invenies
'non'. (a)

<^me>

mentitum,

precor

pro

1 a ergo ars precatoria est mitigare praesentia, futura permittere. 4 a Et simul non si tantundem peccaverit, sed si vel mininium. 5 a sed plena negatio est 'nihil'.

148

UBi

EGO

HiNc

ABiERo hic ostcndit nullura precatorem ex

'vel*

animo postulare veniam servo. 2 vel occidito

144

pro 'etiam'.

3 occiDiTO tu tantum caedere volebas: ego dico 'etiam occidito'.

1

QuiD PAEDAGOGUS iLLE Qui ciTHARisTRiAM moraliter quacrit

de
Phaedria,

volens audire

postquam de Antiphone cognovit,

elicit,

raaxime quia haec interrogatio responsionem

tator instruitur ad cognoscenda cetera. 2 quid
Q.
c.

qua spec-

paedagogus ille
8 qui

quia dixit (86) 'sectari, in ludum ducere et reducere' et

ille' ait.

quia 'puellulam' (81) dixit ab aetate, 'paedagogus

ciTHARiSTRiAM Phacdria

scilicet,

quia neque abscedit a custodia

I'

puellae neque illam ipse contingit. 4 qui citharistriam

'sectatur',

AAsii/^t?

'amat' vel quid tale subaudiendum est.

146

1 sic tenuiter 'sic' dicendum est cum aliquo gestu. 2 non MULTUM HABET QUOD DET FORTASSE cum commiseratione amatoris adulescentis pronuntiandum esl 'non multum habet, quod

det, fortasse'.

146

147

meram bene 'spem', quia amat, <Cn2iirr> nemo non cum spe amat. 2 meram solam. 1 PATER eius rediit an non Chremes scilicet. 2 nondum quia
1

iMMo

NiHiL

nisi

spem

veniet,

iam non plena negatio

cura

est.

3 quid senem

quoad exspeccotidiarei

tatis vestrum animadverte t6 'quid' secundum

morem

num tum
148

dici,

fit

transitus

mentione alterius
ille?'

ad

alteram, sic et supra (144) 'quid paedagogus

QUOAD exspectatis
quia adventus

'quoad'

quamdiu,

et

recte

locutus

est,

flnis est exspectationis.

in-

149

SED epistolam ab eo allatam esse audivi mire paratur

opinatus subito adventus senis;

nam

ipse veniet, cuius episto-

lam
150
1

sperat.

AD portitores esse delatam raore veterum magistri

id est publicani,

tribu-

torum,
et

operas in

portu

dabant, inferendarum

efferendarum

rerum

vectigul exigentes. 2

ad portitores ad

239
eos,

qui

in

portu

sunt;

ex

quo more hoc dixerit

absquB

vide,

Attico an
161
1

Romano. NUM QUiD QETA ALiuD ME

opus
fuit.

vis

lllo,

quod argento

tibi

a
152

me
1

2 ut bene sit tibi ocoTeiGixog pro 'nihil'.

PUER HEUS NEMON Huc PRODiT moialis expressio,

quibus
2
initio

vocat,
rufus'.

dicebat egrediens (51)

'si

quis

nam eos me quaeret

loquitur.

CAPE

DA

Hoc

DORCio

ad

Kcccpbi'

TtQoaconoi'

DORCio

Dorcium

feraininum

nomen

est,

ut

Planesium,

Gly c

eri u m.

3.

163

ADEON REM REDISSE UT QUI MIHI CONSULTUM OPTIME VELIT

in

ESSE
dice

hac scaena color vitae est eorum. qui quicquid immo-

concupierint,

spernunt postquam

venerit;

quod apertiore

sententia ostendit poeta dicendo (172) 'nostri nosmet paenitet'.

2

ADEON REM REDissE UT Qui MiHi comparative qualitas

et

in

hac

scaena est inter Antiphonis vitam

Phaedriae; genus causae

sit.

demonstrativum, contendunt autem, uter magis miser

Qur

3 ut

MiHi

0.

0.

V.

E.

PH. mira sententia, qua ostendit aduleseos, a qui-

centulos in peccatis

neminem magis metuere quam

sit

bus

maxime

diliguntur, simulque inducitur

in

rerum imminentium

praestructio,

qua
sit,

audax locutor Phaedria, ut <Iqui>>

sit.

defensor futurus
164
ait
1

timidus Antipho, ut qui fugiturus

in

PATREM UT EXTiMESCAM fcrienda pronuntiatio

'patrem',

eo quod

hoc enim magis mirum est ideo patrem timeri,

quia

consultura

optime

velit.

ubi

in

mentem eius adventi

non
recordationis

VENIT

nota

in

mentera venire

veteres

causa tantum sed etiara recogitationis considerationisque posuisse.

3

UBi iN

proferebant. 4 in

mentem eius adventi venit sic veteres genitivo casu mentem veniat Cicero (Verr. 1. 17.51) 'fac tibi
veniat
et in

paternae legis Aciliae

multipliciter
et in

mentem'. 5 veniat adventi

sic

declinatur:

<;adventi et> adventus,

nihil turaulti'. 6

Andria (356)

'nihil ornati,

veniat legitur

et 'venit'.

166

incogitans temerarius;
'in

Probus 'nomen incogitans'

in-

quit

usu

est,

at

non eodem modo cogitans'. 2 ita bx-

PHORMIO

240

sPECTAREM UT PAR FuiT nota 'exspectaiem' nunc opperirer,

alias

sperarem.
QuiD isTUC EST haec interrogatio est stomachosa extenuare

15G

volentis
ris

metum

fratris; diversa

enim

sentit ob

diversum amosis

eventum. 2 qui tam audacis facinoris mihi conscius

proprie ad terrorem, qui de facinore loquitur,

3
ut

conscium

dixit.

RoaiTAS
sit

Qui

tam audacis

f.

bene timens inducitur Antipho,

fugiet,

causa fugiendi, ad hoc enim

ne ad amittendam

coniugem cogatur a patre ante errorem fabulae patefactum.

157
1

QUOD utinam ne phormioni gratissime non Phormioni sucEt familiare est initia accusare rerum, quos

eenset sed Phormionis invento; 2 et vide, ut et ipse se culpae

subtrahat. cuius
3
ali-

negotii paenitet. 4
ut

utinam ne ph. vetus elocutio 'utinam

(fr.

^ne^,
in

Ennius
Pelio

in

Medea

1.

Ribb.' et V.^) 'utinam ne

nemore

unquam

sectae cecidissent ad terram trabes'

5 et 'ne'

non
potuit

accipiendum.

158

NEU me cupidum eo impulisset bene hoc addidit ad excusa:

tionem
'eo'

enim

dici

'non

consentires'.

eo

impulisset

scilicet

ad uxorem ducendam. 4 quod mihi principium est

quasi
'eo' in

MALi bene,
3

caput mali non

in

amore sed

in nuptiis sit.

An

tantum?
credit

169

non potitus essem more hominum loquitur:

enim
suis.

ex consequenti satietate, quod potuerit abstinere amoribus

2

NON POTiTus ESSEM

illa

ccvd^vTtocpoQa (lovofisQi^g

'non potitus essem'.

non enira
pars

'sed potiri voluisti' posuit, ut (Verg. Aen. 4. 603)

fuisset', hic

'verum anceps pugnae fuerat fortuna,

ponitur.

enim utraque
dies
t.
i.

puisset

tum illos mihi aegre aliquot

''fuisset

interrogative

quidam pronuntiant totum, nempe

m.
100
1

ae. a.

d. ?'

AT NON COTIDIANA OURA HAEC ANGERET ANIMUM amatOrie

Antipho,
errant <^igitur>
qui

loqui-

tur

putant

eum

paenitere sui

desiderii
fore

nam

si

hoc
:

est,

nec

maritus flrmus videbitur

sed hoc dicit

facilius fuisse abstinere virgine intacta

quam
specto

ea

cum qua iam quam mox veniat

consuerit, et ideo subiungit

'dum

ex-

qui adimat hanc mihi consuetudinem'.

2 AUDio per uQoavslav dicitur

tiphonis.

modo

a contemnente dictum An-

24]
3 * AUDio

omnia deridet Phaedria cupiens fructum amoris

periculis adipisci;

vel est ergo 'audio' eipojveia pro 'non audio', hoc

est: nihil dicis,

161

DUM ExsPECTO QUAM Mox VENiAT non Quando, sed

quam

cito, quia timet. 2 qui adimat hanc mihi consuetudinem mire

non 'amorem', tamquam amore carere potuerit, consuetudlne non possit; 3

et

nota proprietatem

dicti,

nam consuetudo
'aliis'

specialiter de coitu dicitur.

162
si

ALiis

QuiA

DEPiT

QUOD AMENT magnificentius

quam
ait

diceret 'mihi'. 2 tibi quia superest dolet laboravit, ut osten-

deret

plus

esse

'dolet'

quam

'aegre est'; et ideo

insanum

Antiphonem, qui
est,

in ea fortuna positus

quae adversae contraria

idem patiatur quod miser,

'aegre
est'

et est figura vnotev^ig,

nam

ad

utrumque

sufficere

potuit;

scire

autem debemus
hoc ipsum posse

<;et>
163
1

enuntiative

et

per

interrogationem

pronuntiari.

AMORE abundas antipho hoc

solet

sic

pronuntiandum, quemad-

modum
aut

cum stomacho

dici vituperanti

cibum 'non
satietatis

esuris'

'pleno ventre es'; vult

enim ostendere
id ost

hoc esse,

non ratiocinationis, quod nunc queritur Antipho.

162
3
TiBi

QUiA suPEREST
tibi dolet.

D.

eo quod desideras abundas.

4 Ordo est:
163
2

AMORE ABUNDAS ANTiPHO

affluit:

abundaro
tertio
r.

dicitur, qui
sq.)

successu
'ille

prospero

Lucilius

libro

(Marx 121
a.
r.

alter

abundans cum septem incolumis pinnis

3 AMORE ABUNDAS ANTiPHo hoc

s.'

cum
3

pronuntiatione

infert.

164

supra omnia
significat et
et

NAM TUA QuiDEM HERCLE CERTE cum elQoavsLa dixit.

viTA HAEC benc

'Vita'

'certe',

quia

autem

et

mores

animum et alimentum et spatium vivendi fortunam accidentem viventibus, ut modo. 4 expedixit 'expetenda optandaque'
:

TENDA OPTANDAQUE proprio

omnia
est:

enim quae avemus, aut industria aut voto proveniunt, hoc

aut in nobis sunt aut in fortuna posita.
2 * viTA

HAEO EXPETENDA
sed
'vita'

'vita' dixit,

ut ostonderet, etiamsi
esse.

non
165
1

'felicitas'

dicatur,

optandam

iTA

ME
DI

Di

BENE AMENT UT MiHi LicEAT necessario

solis

iurat,

quia
2 ITA

quod dicturus est

amatoribus videtur esse

credibile.

ME

BENE AMENT UT MIHI LICEAT TAM DIU QUOD AMO PRUI

6*

KA83TK, Com. DOD.

; ;

PHORMIO
opportunus
locus,
in

242
quo ostenditur, quam
niagno amore
sit

possessus Phaedria, cui par impenditur argumentum. 3 tam diu

QuoD AMO FRui quam diu uxore fruitur Antipho, 4 an 'tamdiu'

dffxriKor,

quasi

dicat:

tantum

diu

et

tantisper,

hoc est:

vel

tantillo

tempore? ') 5 QUOD AMo Fftui deest

DEPACisci
'cetera'

'eo',

ut sit: eo

quod amo

frui.

16G

lAM

MORTE pactione transigere. 2 tu conicito

abundat aut deest
'per',

CETERA aut
167
1

ut sit: per cetera.

scilicet.

QuiD EGo Ex HAC iNOPiA NUNc CAPiAM Infortunium

2 ET QUiD TU Ex isTA copiA fructum ac felicitatem.

168

UT NE ADDAM

rinijdkEi-ipig

flgura,

in

qua velut ex abundanti

illud

enuinerantnr adiecta. 2 ingenuam liberalem hoc natalium,

morurn

est.

3 ut ne
i.n].

addam

exvf^cx rfjg TiaQalsi^tscog.

4 ut ne quod

Graeci Tva
169
1

QUOD habes ita ut voluisti

'voluisti'

subdistinguendum
2 ut voluisti uxo-

est et sic

legendum 'uxorem'

iiKpariy.mxsQov.

REM bona praeparatio uxoris futurae. 3 sine mala fama palam

multi superioribus iungunt 'palam'.
168

5 siNE sumptu
ista

ingenuam liberalem contra ea quae

huius in
sibi a

patitur

posuit

omnia:

amore copiam, suam inopiam

lenone einen-

huius desiderium nullo constitisse sumptu,

170

dam puellam; huius ingenuam, suam servam; huius liberalem, suam citharistriam hunc nactum esse, se sectari tantum huius uxorem, amicara suam; huius amorem maritalem esse, suum velut prodigi, velut scortatoris. 1 Ni unum hoc desit animus qui modeste istaec ferat 'mo;

deste'

raoderate:

Sallustius

libro

secundo

(Hist. 2

fr.

17 M.)

'raodestus ad alia

omnia

nisi

ad dominationem'.
'ct'
")

2 MODKSTE eura modo.

171
1

QUOD

si

TiBi

res sit cum eo lenone

coniunctio

modo non
e.

co-

nexiva,

sed

inceptiva
'et

est: Sallustius libro

a.

secuudo

(Hist. 2 fr.

114M.)

Poeni fere adversus

'sit

n.

m.' 2 sen-

TiAS sic alibi (Heaut. 454)

172
1

rogas?

sensi'.

ITA plerique ingenio sumus omnes nostri nosmet paenitet

TiaQik-Kov

tertium

iu

Andria

(55) 'quod plerique faciunt

omnes

') Donati scholiorum forma non rara, ut praeposita interpretatione atfirmativa, subiungat aliara per 'an', cf. ad 202 et 208, 214, 287, 482, etc. -) SchoJiura respicit, credo, lectionem cod. F 'cum eo et lenone'.

243
adulescentuli'. 2 Et est
aQxcti<Sj.i6g,

ut (Eun. 85) 'accede ad

ignem

hunc: iam calesces plus

174
1

satis'.

cui DE iNTEGRO EST POTESTAS deinccps, 2

an

'de integro' id

est integris

rebus?

172

3
tat,

NosTRi
(a)

NosMET PAENiTET paenitet eum, qui parum

et in

pu-

sic

Heautontimorumeno

(72)

'at

enim, dices,

me

quantum
175

hic operis fiat paenitet'.

'ipsi

3 a ergo

nos' inquit 'nostra contemnimus'.

RETiNERE AMARE AMiTTERE coniuucte legeudum est 'quid velis

retinere',
dit
'ut

ut

duo sint 'amare amittere', quia

sit

et infra

duo

red-

neque mihi

amittendi neque retinendi copia'.

176 178

AMiTTENDi propter amorem, retinendi propter patrem.

1

Ei

'ei'

interiectio

ingemiscentis,

ut

(Verg. Aen. 9. 57)

'ei

mihi,
2 Ei

quantum praesidium Ausonia et quantum tu perdis, lule!' TiMEO MisER QUAM recte iam timet, quia in metu semper
mens' (Verg. Aen.
10. 843).

est 'praesaga mali

4.

I7i)

nullus es geta
currentis

nisi

iam tibi aliquod consilium

est

in

hac scaena

servi

offlcium

tendens ad

perturbationem Anti-

phonis,

quem

oportet abesse conspectui patris usque ad cogniet xDizaarQocpijv fabulae.

tionem rerum

2 consilium oelere

hoc

celere
180
1

neutraliter dicitur.

suBiTO TANTA TE iMPENDENT

<<;ut

dent',

Lucretius

(1.

327)

MALA accusativo casu 'impeu'mare quae impenden>t vesco

'nullus es,

sale saxa peresa', 2 pro 'in te pendent mala'.

181

<^QUAE NEQUE uTi DEviTEM scio^ cum supra

Geta' dixerit, hic transitum fecit ad

primam personam.

quae

NEQUE UTi DEViTEM ruina aut vitanda

sunt corpora, quae oppresserit.
18'2
1

est aut extrahenda ex ea

NAM NON POTEST CELARI

quia
et

NOSTRA

DIUTIUS

AUDACIA

benc
ut

'nostra',

ipse

partem

maximam

culpae

sustinet

magister.
181

DEViTEM antequam irruant, inde extraham

(fr.

cum

irruerint.

182

2 celari Nigidius
sit

59 Swob.)

'celari'

quaerit

utrum plenum

an pressum.

PHORMIO
183
1

244

QuiDNAM iLLE coMMOTUS vENiT

induci

hic

ostendit

poeta idcirco

confusum
2

Getam, ut de eius metu Antipho terreatur.

coMMOTUs

VENIT

modo 'commotus'

perturbatus atque con-

territus.

184

Lucilius

TUM TEMPORis MiHi PUNCTUM 'punctum' pro momento, ut in XIII (Marx 472) 'puncto uno horae quiquomque
2

iuvassit.

punctum angustissimum spatium. 3 ad hanc rem

tristi

ad deliberandum quod ago. 4 erus adest vultu

ciliis

ac super-

arduis
ro

hoc

dicendum

est.

quid

illud mali est mire

TTQog

*erus adest'

'quid illud mali est' posuit ex persona

Antiphonis, cui pro calamitate est patris adventus.

185
2
1

QUOD cum audierit

scillcet

quod uxorem duxit Antipho.

si
iR.
i.

QuoD Eius remedium plus

est

quam
I.

diceret 'nullum'. 3 quod

cum audierit quod eius remedium secum enim loquitur. 4 quod eius
quasi iracundia
sit

bene non addit quod:

ir.

re.

proprie 'remedium',

morbus.
ignis
est.

186

loquarne incendam quia iracundia

taceam
TA-

instigem instigari proprie fera dicitur.

3 purgem me laterem

LAVEM
quae

naQOifila'

nXiv&ov nXvveig. 4 LOQUARNE

5

<^INCENDAM^

CEAM INSTIGEM
fieri

6x^(ia SianOQtjatg.

LOQUARNE INCENDAM dUO SUnt

'loquarne'? an quia potest
6

in

placando solent: aut loqui aut tacere; sed quid

sit

sibi vult

'purgem me', cum idem

sed

purgatio et per defensorem aut patronum induci?

Hoc

qui-

dam
vim
187
1

putant,

melius

est

haec

et

perturbatae et servilis

imperitaeque personae verba sine arte esse

significatus habere.

^Cnec^ s<u>i
significat

cum mihi paveo 'cum'

est

praeterquam quod
to5

modo. 2 tum antipho me excruciat animi

Ldi(azi.efia)

pro eo

quod

'propter
'fecit

Antiphonem

me

excrucio animo', sic et in

foret',

Hecyra (121)
188
Eius

animi ut incertus

genetivo enim casu

veteres figurabant hanc locutionem.

1

me miseret
futuris.

ei

nunc timeo
me miseret

'miseret' praeteritorum,
ei

'timeo'

de

eius

nunc timeo
:

is

nunc

ME RETINET NAM ABSQUE EO ESSET

eo'.

flgura noXvnzoaiov

'eiuS ei is

4
id

3 is NUNc ME RETiNET sic 'rctinet', quomodo 'excruciat'. NAM ABSQUE Eo ESSET RECTE si ad eum res non pertineret, est si raeum tantummodo peccatum esset hoc ipsum.

245
189
1

RECTE EQO MIHI VIDISSEM ET SENIS ESSEM ULTUS IRACUNDIAM

servus occasionem
;

facete

melioris
sibi

condicionis

esse existimat

fugae causam
tare posset et

tamquam

per

eam

et libertatis

genus praes-

praedam. 2 recte ego mihi vidissem ut dicimus

essem ultus iragundiam

'vide tibi' et 'videte vobis'. 3 Et 'recte vidissem' ai/u xov 'pro-

vidissem'.
dicere

et

senis

'senis'

maluit

quam
fugiendi

'domini', ut in ipso

nomine
de

et

hortamentum im'ira-

pune

appareat;
erat;

et

simul quia non 'iram' sed

causa
est,

cundiam'

dicturus

nam ira
faciunt
7

iracundia

de moribus. 6 et senis essem ultus iracun. non dixit 'evasis-

sem' sed

'ultus essem'

enim servi fugiendo, ut domisic Vergiiius (Aen.

nos paeniteat iratos fuisse.

656) 'ulta virum'.
190
1

ultus essem

ALiQuiD convasissem flguratum est a colligendis vasis. 2 hikc

<C.nQog

me conicerem

t6>

'recte

ego mihi vidissem'. 3 protiNigidius legit

(fr.

Nus iN pedes 'protinam'

191
1

fuit, et sic

60 Swob.).

QUAM

hic

fugam
rrpog

<irc(j6g

t6>> 'conicerem in pedes'. 2 aut

PURTUM parat

t6 'aliquid

convasassem'. 8 quam hicfugam

prius

AUT PURTUM parat secunda

'fugam' occurrere debuit.
192
3

ccTt6do6ig:

enim 'furtum' quam

reperiam
si

si

alicubi

cesset

aut qua quaerere insistam

via

alicubi ambulet. (0
1

ubi

SED UBi antiphonem reperiam 'sed' pro 'ergo', ut sit: ergo Antiphonem reperiam? 2 An hic pro fine superioris senten-

tiae est, ut Sallustius (Hist. 3 fr. 45; cf. 2 fr. 68 et 70 M.) 'sed Metellus in ulteriorem provinciam'? 3 a * omnis enim, qui quaeritur, aut cessat aut ambulat.

193

te

nominat ad hoc

dum

auditur Geta et

^)

ipse

non videt
loquitur.

adulescentes, ut plus
2
'nescio

illis

terroris incutiat,

dum secum

quod magnum hoc nuntio exp.

m. diserte locutus est

'nescio
est

quod

'nescio

magnum hoc nuntio exspecto malum' pro eo quod quod magnum malum hunc mihi nuntiaturum
iRE

arbitror'.

194
2

DOMUM

pergam hoc nos

ikXeinitKmg
initio

'domum

pergam'.

iBi

plurimum est ostendit ab

se

doraum pergere et
scili-

sec-^um^
')

videtur deliberasse quare. 8 ibi plurimum est

V.

1.).

Correxerunt v. d. pro 'dum': diclum. diu, nonien, dudura, nunc (cf. Wessn. Beck: 'adhuc dum'; legendurane: *ub hoc dum aud. Geta fet] ipse' etc?

PHORMIO
cet propter
es'
(sic

246

amorem
5

uxoris suae. 4 sandn es to TtA^^fs 'sanusne

Ad. 336).

revocemus hominem comice

ille

et

moraliter

addidit 'hominem'. 6 sta illico

'revocemus' dixit, hic non

progredi iussit.
19G
1

sATis

PRO

iMPERio

QuisQuis

ES

hic
in

ostBndit culpac cons

cientia

nullam auctoritatem reliquara

id est

magistro Geta. 2 satis

PRO iMPERio
197
1

imperiose.
'si

CEDo QuiD PORTAS OBSECRO ut (Verg. Aen.2. 161)

vera

ferara, si
tiis

magna rependam', nam ferre

dicitur.

et

portare

de nego
id si

maioribus

2 cedo quid portas obsecro

adque

POTES VERBO
tis.

EXP. mire expressit affectum de timore properan-

8 VERBO EXPEDi decst 'uno'.

198

ELOQUERE
2

alitcr ostendit quid est

'verbo exp.' dicendo

vidi' dicturus

'elo-

quere'.

modo apud portum 'patrem

ab
eo,

Geta prae8

ventus
proprie

est

quem timor
cuique

intellegentem
exhibuit
:

fecerat.

hem
ex

vim

suam

personae

celeritatem

praesagio metuenti Antiphoni et tarditatem intellectus ex quiete

pectoris Phaedriae securo.

199

Quid

agam iam

flet

Antipho

et

adhuc non

intellegit Phaeet

dria.

2 huius

patrem me vidisse patruum tuum mire poeta

Antiphoni minus
fecit

quam
facit.

oportet et Phaedriae plus

quam
p.
t.

oportet

loqui

nuntium,

ille

enim paene divinat ex metu, hunc

huius patrem

tardum securitas
utrique

<ja.^

v.

reddit
ille

proprium, ut

ille

qui timebat paucis intellegeret et

qui erat securus pluribus edoceretur.

200

nam quod ego huic nunc subito

'nara' aut subiunctiva

coniunctio est superiori dicto quod ait 'quid agam' aut avaOT^ocpri
est

'nam quod' pro 'quodnam'. 2 nunc subito exitio remedium

et

'subito'

adverbium

et

nomen

est,

(Verg. Aen.

1.

535) 'cum

subito assurgens fiuctu nimbosus Orion'. 3 inveniam miser

'ego'

cum

supra dixerit,

ifiq^aziKwg

addidit 'miser'.
tragice
2

201

QUOD

si

EO

meae fortunae redeunt

amator hoc

negotium fortunas
bene
rius.

omnes
in

dixit esse.
et a

portunae redeunt

'redeunt'

quasi

peius

processu retro et in deteJtgoccpcovrjaig'

phanium abs te ut distrahar amatoria

4
5 et vide verbura

per

aTtoGiQOf^v.
;

abs te ut distrahar non dixit

'ut a

me

distraharis'

vim

cohaerentis ostendere.

247
202
1

NULLA EST MiHi viTA EXPETENDA

dicat:
^)

'nulla'

pro

'non',

2 an

nullius condicionis, quasi

mihi dulcis est sine te?
3 NULLA
sit

ne deorum vita quidem

KST

MiHi

viTA

EXPETENDA sciUcet ut Hulla

sibi vita

expetenda sine Phaiiio.

'ad'

203
ut

TANTO MAGis TE ADviGiLAKE

vim auctivam nunc habet,

portis

adlaudabile, admirabile.
;

portuna adiuvat

!ta()oi(iLo:

3 et 'fortis' accusativus pluralis est casus.

id

204

NON suM APUD ME

agitur, ut supra
sit,

diximus

(ad

179),

quemadmodum Antipho
a patre ex

praesens non

quem neque

convenit

contra patrem aliquid dicere neque rursum praesentem opprimi

argumento

est.
te'

atqui opus est nunc quam maxime

UT
205
in
1

sis

ANTiPHO 'apud
si

subauditur.
e. a. c. c. sic

NAM

senserit te timidum pater

(2fr.

Sallustius

historia

IIIM.)
2

'ita
si

fiducia

tiores dimittuntur'.

nam
se

quam argumentis purgasenserit te <jr.^ 'timidum' pro

'timentem',

ut

'addit

sociam timidisque supervenit Aegle'

Vergilius (Ecl. 6 20).

206
2

commeruisse gulpam nunc 'commeruisse' pro 'commisisse'.

fit,

Hoc VERUM est congrue

qui
et

ut et Geta et Phaedria audaciores

et

sint,

absque amore sunt

seni.
ait

hos oportet obici pro Anti-

phone

irato

3 non possum immutarier

vim negantis hoc

habet quod

'immutarier', ostendit enim naturae suae timieici posse.

ditatem nullis adhortationibus

207

QUID

paceres

si

aliud

gravius tibi nunc faciundum poret

ut videas ipsam hortationem
geritur.
intulit

bene 'gravius',

quia

hoc grave,

vim habere concedentis: grave esse quod

208
'

QUI

HOC

NON

POSSUM ILLUD MINUS POSSEM hoC

Tcagd

TtQoadoKiav,

nam

videbatur hac interrogatione adduci posse ad

et

sententiam percunctantis,
yqv,

haec est dialectica contra

callidae

i.niy(o-

cum male respoudendo

2

interrogationis interrum'hoc'

pimus' argumentum.
relativum,
est'?
^)

hoc nihil est phaedeia ilicet

an

'hoc'

cum contemptu
(4.

pro 'hic Antipho

nihil

sic

Cicero in Verrinis

b3

'etsi

hoc nescio quid nuga-

')

Cf. adn.

ad 165.

PHORMIO

248

torera sciebam' pro 'hunc'. 5 ilicet per

syncopam;

sic iudices

de

consilio

dimittebantur,

suprema
finem

dicta

cum

praeco pronun-

tiasset

'ilicet',

quod

significat
'ilicet'

ire licet.
rei significat, ut

4 * iLicET semper (Andr. 465; alibi).

'actum

est'

209

QuiN ABEAM hiuc terrorem

'cur

commovet Antiphoni,
:

2 et 'quin'

pro

non'. 3 et

quidem ego ordo

et

ego quidem, et deest

'abeo'.

210 209

QuiD
4
est

si

ASSiMULO audaccm
si

scilicet.

OBSECRO QuiD

AssiMULO SATiN EST adco morale vitium

nita-

ex conscientia [enim] pavor, ut ipse quoque Antipho

tur contra

neque quicquam promoveat.

sic

211

SATiN

EST hic locus actoris magis

quam

lectoris est;

ostenditur
ridicule

enim conari ad simulandam audaciam, quo magis

persona
est.

formidulosa

propemodum

et

hoc non

plenae consensionis est quod ait 'propemodum'.

4 Et vide vix

ad hoc ipsum esse perventum.

3 SAT EST

non

dixit 'bene est' sed 'sat est'.

212

EM isTuc SERVA diceudo

quod
finxit

'serva' ostendit

iam incipere depequid doceat et

rire

atque assimulavit audaciae. 2 em istuc skrva

[et]

ET

VERBUM

VERBO PAR PARi animadverte

vide satin artifex poeta debitum reddat rebus atque personis.

3 * VEBBUM VEBBO PAB PABi duo dixit verbo' sed 'par pari*.
:

nou tantum 'verbum

218

NE TE iRATus suis sAEViDicis causalem vim habet quod

ait

'iratus',

hoc est: qui ob praesentem iram vehementius tecum

PROTELET
<!;e t

agat.

pro

o>

et
et

protelum
trahere;

a
alii

pro
ab

et

duo

tendendo dictum est, quod est ante telorum iactu existimant dici,

assi-

ut Lucretius (2.531) 'un-

dique protelo plagarum continuato', hoc est tenore. 8 protelet

protrahat, percutiat, exagitet.

214

VI

coACTUM ESSE TE mira brevitas, qua tota defensio conrepetit

tinetur, et subauditur 'fac respondeas' aut quid tale. 2 invitum

bene

idem

ad

confirmandam
an ideo

memoriam
'vi

trepidantis,

etenim non diversa sunt, sed saepe repetuntur, ut teneri possit

id

quod causae opus

est,

est; (a) 3

coactum' 'invitum'

iungendum

quod interdum etiam

ipsi

nos cogimur propria

249
voluntate?
tate es',
^)

ut

ipse

in

Andria (658)

'tu

coactus tua volun-

2 a

nam

'vi

coactum

esse"

idem

significat

quod 'invitum'.

213

4 scio apparet hoc

verbum

eo vultu dici, ut manifestum sit

loquitur.

absenti animo esse eum,

cum quo

214

4 TENES exquisite addidit 'tenes';

ostendere, quod nihil

apparet Antiphonem vultu

advertat.
(cf.

horum perturbatus
'scd',

215

SED Quis Hic EST SENEX

significat

ut diximus

ad. 57, 192),

transitum
2

ad

alteram

rem ab ea

quae

agebatur.

QUBM viDEO

iN

ULTIMA PLATEA

sic dixit 'ultima platea',

quem-

admodum
EST
et

Vergilius (Aen. 2. 449) 'imas obsedere fores'. 3 ipsus

est et postea de

quia timidior

proximo

ipse dignoscit

magis.
216
1

NON

possuM

ADESSE apparet ex conspectu

nuntio

patris

magis

confundi

quam ex
sic

adventus eius
'quo

filium.
fugis,

quo abis
et

ANTiPHO

Vergilius
'quo

(Aen. 10. 649)

socii?'
sic

Aenea?'

(Aen. 10.369)

fugitis,

enim loquitur qui vult

ostendere condicionem
petitur, alius linquitur.

locorum, in qua perverso modo alius

217

MANE MANE iNQUAM omnia haec habent singularem vim

2

in

se revocantis.

ah

quid agis

ut perturbati intercessoris est

dicere

'quid

agis?',
is

ut alibi (Andr. 134) 'raea Glycerium, quid

agis? cur te

perditum?'
M.

3 * EGOMET ME Novi ET PECCATUM pavidum et peccatum grave.

duo

dixit, et

hominem

218

VOBIS COMMENDO PHANIUM ET VITAM

MEAM COmiCO dUO dUObuS

ponat Phanium

rettulit;

'me' et 'peccatum meum', 'Phanium' et 'vitam meam'.

Et animadverte, quod amator prius

quam

vitam suam.
219
1

GETA QuiD NUNC PiET apparet haec

sed

sic pronuntianda, quasi

intulit

adhuc tuto dicantur. 2

quaerebatur,

tu iam lites audies non

quod

verba sunt hominis omnia desperantis. 3 tu

lAM LiTES AUDiEs EGo PLECTAR PENDENS tu audics, ego verberabor, ut alibi (Heaut. 356) 'tibi erunt parata verba, huic

homini

verbera', quod

ipsum mire: tu non facies

lites,

sed audies.

')

Cf. adn.

ad

165.

PHORMIO
220
et

250
EGo

PLECTAR

PENDENS

'plectar'

fedar,

unde

et

plectrum

plagae
iD

dictae.
sit:

221

RED QUOD MODo Hic Nos decst 'tamen', ut

sed tamen.

222

NOSMET ipsos FACERE opoRTET Quia

'nos'

supra

dixit,

in

signiflcatione actus proprii 'ipsos' addit.

223

AUFER MiHi OPORTET

'mihi' rw G:rTixi0(MM addidit: et sine hoc

enim sententia plena

MEMiNisTi
oratione

est.

2 quid tu quid

faciam impera mire

ad oninia paratum se indicat, qui 'impera' dixit servo.

224
et

OLiM

UT FUERiT VESTRA ORATio mire

est,

ct consilio

compendiosus

quo magis Phaedriam propriis

consiliis ac

domesticis promoveret. 2 ut fuerit vestra oratio

ut

magis
1

excitaret,

non 'nostra'

dixit sed

'vestra'.

225

iN RE iNCiPiENDA propric quasi de re

'vide

magna
2
et

dixit, et alibi

(Heaut. 600)

quod inceptet

facinus',
alias

ad defendendam
est iniv^iGig ab

NOxiAM 'noxiam' nunc culpam,

eo quod est 'noxam'.
(a)

rem,

2 a et hoc factum est propter iambica.

226

iustam illam causam facilem VINCI3ILEM OPTIMAM considcia

{xvli]oiv dicta.

singula et invenies et naturaii ordine et per

causam

pro defensione posuit, 3 et vincibilem quae facile vincat.

227

NUNC iPSA EST opus causa

1

scilicet.

228

meliore

et
fuit,

callidiore bene

'raeliore

et

callidiore',

quia

tunc prolusio
'sedulo',

nunc ipsum proelium. 2 fiet sedulo naoilKov

'fiet'.

nam

suffecerat

229

NUNc PRiOR ADiTO Tu

5. 378,

'adito'

quasi ad proelium, Vergilius

(Aen.

'nec

quisquam ex agmine tanto audet adire virum'.

2 ego in insidiis hic ero tota ^sxafpoQa de re militari est.

230

succenturiatus
gratia

succenturiari
se

dicitur,

qui

explendae

centuriae

subicit

ad supplementum ordinum, et est

'vero' aut
'ita',

translatio a re militari. 2
'age' dixit,

age potuit dicere

sed

quod verbum vim hortationis maxiraam praebet.

II
1.

231

2
est,

itane tandem uxorem duxit antipho hic exemplum vitae

in

quo

spectatur nullam esse

tam iustam

et

gravem

ira

251

cundiam

patris,

quae

non

et

fiducia

defensoris

et

intervallo

temporis evanescat. 3 itane tandem uxorem duxit non potuit

vehementius incipere quam ut ipse crimen quod

tur.
est,

obicit mirare-

4 iTANE TANDEM
ut Cicero (Catil.
1

v.
1.
1)

D.

'taudum' hic expletiva coniunctio

'quousque tandem abutere, Catilina'.

MEO
Jn

ITANE TANDEM UXOREM DUXIT ANTIPHO INIUSSU scaena accusatio est et contradictio per remotivam ergo controversia. 5 itane tantum hic totus versus an factum sit, quid factum sit, a quo factum sit, in riam factum sit.

haC

qualitatem, est in hoc: cuius iniu-

232

NEC MEUM iMPERiUM rara

:

anoaidntrjaig.

quam non

sequitur

'sed'

intulit

enim

'age'

(a)

sic

Lucretius

(2.

16) 'nonne videre'.

fxsxadiOQ-

AGE MITTO IMPERIUM NON SIMULTATEM

Vergilius

GX^ficc diavoiag-

^coaig,

(Aen.

9.

347)

'cuius

ob

auspicium infaustum

moresque

sinistros'. 8

aqe mitto

legitur et 'ac'. 4

simultatem

iurgium, contentionem.
1

a subauditur autem 'revereri'.

est et nulli

233

NON pudere hoc absolutum

hic Nigidius annotavit
(fr.

adnexum.

non

pudere

61 Swob.)

neminem
qui

videri

pudere ante delictum.

2:J4
1

vix

TANDEM coDVonit hoc dictum

ille

ei,

iam pridem

se

male audire putat,

nisse,

et ideo sero videtur ad

hunc senex perve

crederet.

cum

metuens
sLocavsia,

se

primum ad accusationem
'paeue

vix TANDEM.

quasi

me

oblitus est.' 5 quid

voluedefen-

MiHi DiCENT AUT

rint,

QUAM CAUSAM <Cr.^ 'dicent' si nogare 'causam reperient' si purgare: omne enim crimen a

sore aut negatur aut purgatur.

2 * An 'vix tandem' ad hoc pertinet, quiaille 'monitor' dixit? quasi dicat: vix tandem factum est, ut me senex laudare coepisset, quia 'monitor' quamvis in contrarium dixerit, tamen nomen est laudis. 4 An quia tarde ad servum pervenit senex, quem ille ob conscientiam a se coepturum esse credebat?

236
2

demiror

pro

nescio,

nam admirationem
c.

ignorantia
dicit,

facit.

ATQui REPPERi lAM ALiuD

'vix

eo
ille

auimo hoc

quo supra

(234)

tandem',

3 et

cum

pluraliter 'reperient' dixerit,

hic singulariter 'repperi' respondet, quasi in se solo sit crimen.

236

iNviTUS

PECi

LEx

coEGiT

beuc pocta iam

scire facit

senem

quid

isti

dicturi sint, ut videatur frangi posse qui

iam partem

defensionum admittit.

PHORMIO
288
1

262
iLLUD

DURUM
:

'illud

durum'

dicit,

quod supra (235) 'atqui

repperi

iam

aliud c'
lioc

287

CAUSAM TRADERE ADVERSARiis

dicitur;

cum maiore exclamatione

non enim

dixit

'concedere adversariis', sed quod plus

est

'causam tradere'.

288

2 iLLUD

DURUM EGO EXPEDiAM

;

siNE vidc praeparationom futu-

rae defensionis

quara

nisi

hoc modo Terentius intulisset, incre-

dibile videretur subito

2;i})

sedatum senem.
est,

iNCERTUM EST QuiD AGAM nonnihil iam fracta indignatio

in

nam

his verbis

non iam

ira sed

admodum maeror
Hoc
Vergilius

est. 2

quia

PRAETER SPEM ATQUE

'hunc ego
BiLE
si

iNCREDiBiLE

(Aen. 4. 419)

potui

tantum sperare dolorem'. 3 atque incredi

'incredibile'
est.

Hoc MiHi OBTiGiT gravius est

et

quam

'praeter

spem'
dit',

ideo

posterius

et

in
si

auctu

4 obtigit pro 'acci-

cuius

reciprocum

est,

quis quid

<;boni> accidisse
in

dicat,

non obtigisse.

240

ita

sum irritatus

'irritatus'
et

provocatus et

iram im
quo verbo

pulsus, hoc est

commotus

perturbatus. 2 animum ut nequeam

'instituere'
dixit,

AD cogitandum instituere bene

quies ostenditur cogitatur<Cae> mentis, quae nunc non adest.

241
1

cuM secundae res sunt maxime tum maxime

'nudus
ara,

ut (Verg. Ge.

1.299)

sere

nudus'.

Et

bona sententia: tum

est

maxime
stultus.
2 12
1

sapienti

metuendum, quo tempore maxime securus

meditari oportet secum

bene additum 'secum': insaniae

enim videbitur hoc palam

abundat 'adversam'.
243
1

agere. 2

adversam aerumnam ferant

pericula
p.
p.

damna
V.

exilia

peregre rediens semper cogitet

^)

AUT
sunt

A.

M. superiora ccGvvdsza inferioribus intermixta

coniunctionibus intermixtis:

Sallustius

(Hist. 1.

fr.

55, M.)

'nam quid a Pyrrho, Hannibale, aequore

et te^ra'.

2 peregre

REDiENS SEMPER coGiTET mire a genere ad speciem non semel

transit,

nam cum

dicit

'peregre

rediens',

iam de se loquitur

sed latenter. 3 semper cogitet ad singularem a plurali transit;

') Schoell pro 'interniixta' proposuil, intermixtae sunt coniunctiones?

iiixta';

nonne corrigenduro: inferioribus

253
supra dixit 'omnes',
peregre rediens, <;;id
244
1

at

nunc

'cogitet'; 4 et est ordo:

semper

est^ quicumque

peregre redit.

PECCATUM AUT UXORIS MORTEM AUT MORBUM FILIAE quamvis iratus filio non potuit tamen dicere 'filii mortem',
AUT
FILII

convenit autem seni uxoris

modum.

aut

pjlii

peccatum

mortem non putare magnum incoma. v. m aut m. f. varie post

intulit: Vergilius (Ge. 2. 136)*sed
n.
p.

enumerationem conclusam cetera

245

neque Medorum silvae ditissima terra

1

G. a. a.
:

t.

H.'

COMMUNIA ESSE HAEC

FiERi PossE ordo ost

scmper cogites

communia esse, fieri posse filii peccatum, uxoris mortem, filiae morbum. 2 communia esse commune est, quod accidere omnibus potest.
24G
1

QUICQUID PRA.ETER SPEM EVENIAT OMNE ID DEPUTARE ESSE IN

filii

LUCRO vide iam senem fractum non culpam

sed
ipse
dicit:

magnam

ducere,
in

ideo
se

indignari,

quod
2

non crediderit peccaturum;

quo
hoc

reprehendat.

Quod a precatoribus
'fieri

dici solebat,

'communia

esse' et

posse'.

247

ERUM ante eo sapientia

legitur 'ante eam', sed pronuntiaeo'

tivum <^posuit> pro coniunctivo, 'ante

248
1

pro 'ante eam'.

meditata sunt mihi omnia mea incommoda nimis comice

habere compedes etc,

non clades aut aeruranas posuit servus, sed 'incommoda':

molere
in

pistrino,

vapulare,

cum hoc

nomen
si

leve

quiddam

significet, ut in

Eunucho

(329)

'immo enim
ex

infeliciter:

nam incommoda
'si'

alia sunt dicenda,

Parmeno'. 2 erus

REDiERiT

aut pro *cum'

<^aut>

serviliter ut dubitet

voto suo, utrum dominus redeat an non, quod cupit.

249

MOLENDUM usQUE
verbis

iN pisTRiNo facete

enumorat servus
2

uni-

versa supplicia suae condicionis excepta cruce et furca, quarum

poenam
tegrum
260

extenuare
servili

non

potuit.

habkndae compedes

vitiosam locutionem

personae dedit Terentius,

nam

in-

esset, si diceret

'habendas compedes', unde quidam non

'esse' sed
1

'usque' iegunt.
:

opus RURi FACiENDUM varie

'opus'.

'molendum' 'vapulandum' 'comrecte addi-

pedes'
cia.

2 Et supra verba gerundia sunt et infra partici-

horum nihil quicquam accidet animo novum

dit 'animo':

omne enim

quicquid acciderit

novum

erit,

sed non

animo.

horum quicquam nihil naQsknov quartum. 5 horum

PHORMIO
NiHiL

254

QuiDQUAM

ACciDET
6.

ANiMO NOvuM

tale est illud sapientis

Aeneae (Verg. Aen.

103) 'non ulla laborum, o virgo, nova

(a)

mi

facies inopinave surgit'.

5 a et (11. 18) 'arma parate animis et spe praesumite bellum' et (4. 419) 'hunc ego si potui tantum sperare dolorem' idem.

25 1

QUICQUID PRAETER SPEM EVENIET OMNE ID DEPUTABO KSSE IN

est,

LUCRO totidem verbis usus

sic et in

quot senex, ad irrisionem eius,

Adelphis (427) 'inspicere

tamquam

in patinas,

Demea,

iubeo'.

tere dixit (246),

2 OMNE iD DEPUTABo ESSE IN LUCRO hoc Idem senex quod liic fecit, ergo sapienter G-eta.

fieri

opor-

252

SED QUiD CESSAS HOMiNEM ADiRE bcne 'adire' quasi

et

terribi-

lem

pugnaturum, ut (Verg. Aen.

5.

379) 'audet adire virum'

2 et 'hominem' comice addidit. 3 et Qui recte monuit, non

blande

in frincipio

allo

perpetuo

'blande' sed 'in

principio'
.^r^fi.

agendum, secundum praeceptum

^fii]dh

Isocratis, qui ait(7r()6g

81)

ngbg

xag
fiev

tqjv

nXrjGi.a^ovTcov

OQyag

zQaxicog
zfjg

anavr&v,

akka
.

{yvfiovfievoig

avTotg hkcov, nsnav^ivoig de

opy^? ininXrjzzoiv

253

PHAEDRiAM MEi FRATRis viDEO FiLiuM hacc verba ostenduut

quam
254
1

pacato ore suscipiatur Phaedria.

Mi PATRUE SALVE 'mi'

vim blandimenti habet.

et potius

(a)

salve
liti-

SED UBi EST antipho bcne expressit

promptum animum ad

gandum, raptim reddita salute

1

ad iurgium praevertendo.

a nara significat 'meus*.

eXXeiriJtg,

255

salvum te venire
nisi

(a)

'gaudeo'

enim subauditur;
'credo'.
et

quod
2

acceperis,

non intelleges cur hic responderit

leniendum

SALVUM venire iracundiam frangere conatur obsequio

mora.

SALVUM VENIRE
a vel

altsra salutatio ad

et

ad criminis

dissimulationem, sed et tertio addidit 'satin omnia ex sententia?'

1
dTroaiuJTrriaiq.

256

VALET hic est oratorie dissimulat atque

ita,

quasi senex

non iratus quaerat, sed de salute

265
4

sollicitus Antiphonis.

CHEDO Hoc responde mihi hoc incerta distinctione pronun-

tiatur.

256

SED

SATiN oMNiA EX SENTENTiA quod vulgo 'omnia recte?'

et deest 'quaeris' aut quid tale.

257

vELLEM EQUiDEM somper hoc verbum dolentis est

et negantis

255
evenire

quod voti

est.

quid istuc

est

magnam vim

habet

contra iram huiusmodi interrogatio.

258
1

BONAS ME ABSENTis Hic coNFECisTis NUPTiAS

'bonas'. 3

inire consuetu-

dinem expressit dicendo

bonas me absente hic con-

PECiSTis NUPTiAS crimen in duobus esse demonstrat, quod

non

bonas
259
1

et

quod

2 ME

absente patre. ABSENTE summa criminis.

iD

EHo AN

succENSES NUNc iLLi huc tendebat interrogatio,

ut

tani integris rebus admiraretur irasci

slQcafSLa.

senem. 2 artipicem
^).

probum
260
261

GESTio plus est

nam non est artifex, quam 'volo'.

cuius deprehenditur locus

DARi mihi in conspectum

'dari'

uon dixit

'venire'

ut

filium,

sed

ut

reum.
artiflcium poetae;
induxit,
in

262

LENEM patrem illum

media

patris

saevitia

mentionem
possit.

lenitatis

ut ostendat
e.

placari

lenem patrem illum factum

leni
e. ac. sic

quam facile <^a.> nota

2.

avTL&ETov:

non enim

'asperrimum' sed 'acerrimum/ oppo

Vergilius (Aen.

nens. 3 lenem

patrem illum fac.

illo

274)

'quantum mutatus ab
263
2 Et

Hectore'.

non

dixit 'leviter peccavit' sed 'nihil fecit',

nedum

'quod

punias' sed 'quod succenseas', id quod levissimum est.

1

ATQUi NiHiL FECiT

p.

summa

contradictionis.

264

ecce autem
et

similia omnia 'ecce autem'

vox

est apta his,

quae nova
'ecce

improvisa animo accidunt,

sic Vergilius (Aen. 2. 203)

alta'.

autem gemini a Tenedo tranquilla per

quae ad duos pertinent.

2 similia om-

NiA omnes congruunt more stomachantis 'omnia' et 'omnes' de

his dicit,

265

unum cognoris omnes

. .

noris iterum non 'duos' sed 'omnes'.

3

2 Et varie 'cognoris Vergilius (Aen.

2.

noris'.

unum cognoris omnes noris

sic

65)

'et

crimine ab una disce omnes'.

266

noxa est ille ad defendendam causam adest hoc Demipho non sine quadarn delectatione dicit, quam tamen preHIC
IN

mit ob iram praesentem.

267
1

CUM ille abest hic praesto est huic loco

locum
in

reddidit Cicero
erant,
si

illum

Verrinis

(2.

31)

'qui

cives

Romani

')

Pro

'locus'

Hartinan: 'dolus', Wessn.

cum Goetz:

'fucus'.

puoRHio
Siculi

266
essent,

tum si eorum legibus dari oporteret: qui Siculi, si cives Romani essent', nam subauditur ad 'qui cives Romani erant' 'iudices dabantur' ad '-^si^ Siculi essent' subauditur
'rei'.
est.

2 cum ille est ^svyua,

nam

hic

subaudiendum

'in

noxia'

3 Hic PRAESTO EST 'ad

defendendam causam' subauditur.

Phaedriam.

268

PROBE EORUM FACTA IMPRUDENS DEPINXIT SENEX ideO 'imprU-

dens', quia nescit in

amore esse

citliaristriae

2. im-

PRUDENS modo nesciens.

269
1

NAM

NI

HAEC ITA ESSENT HAUD CUM ILLO STARES PHAEDRIA

ea quae futura
illo h. st. ph.
'pro illo'
:

vide

sunt

quemadmodum iam praestruat poeta ad ad adiuvandum amorem Phaedriae. 2 cum

scilicet;

cum Antiphone
eius

et

cum ille

avxl

loi;

in

enim parte stamus, pro quo facimus,

Et honesta locutio

sic

Vergilius (Aen.

12. 665) 'luppiter hic stat'.

27u
3

2
SI

'si

est

ut

admiserit' pro

'si

admisit'.

EST PATBUE CULPAM UT ANTIPHO <IlN

SE>
4
IN

AD. Oratorium

principium

anb t^j inumsioq xov XiyofTog.

addidit
est
'in
se',

SE ADMISERIT

bono

ornatu
et

cum

et

sine

hoc planum videri

possit;
appellat.

hic

quem

Cicero

(or.

76)

sucum orationis
IN SE

1 SI EST PATRUE CULPAM UT ANTIPHO pium per insinuationem subtilem.

ADMISERIT princlnC-

271

EX QUA RE MINUS REI FORET AUT FAMAE DOU pauperis

. .

que
suli,

2 Et docuit in negotio
et

nuptiarum duabus rebus condotis honestatique

'rei',

'rei'

'famae',

hoc est facultatibns

natalium. 4 minus rei foret aut famae venuste insertum

cum

praeposuisset 'culpam'. 5 minus rei foret quia pauperem,

famae quia ignobilem. 6 temperans consulens, providens, moderatus,

ut (Verg. Ge.
1.

390)

'iam

sibi

tum

curvis male tem-

perat unda carinis'.

3
in

Ex qua re minus rei haec tractatio est criminis qua defensor excusat crimen et reum purgat.
id

oratoria,

272

NON CAUSAM Dico

sed

est

non recuso, non deprecor. 3 quin

et

QUOD MERiTus

siT t quin

hunc defensorem magis

non iudicem

dicam
')

');

hic colligitur patrocinantis auctoritas:

non enim

requiri

Schoell acute coniccit: 'quin nunc def. magis et non iudicem agam', aed videtur huiusmodi sententia: quin non defensorem magis quam iudicem
Cf. 276. 1.

agam.

26?
dixit

'quod

volueris',

sed

'quod

meiitus

sit'

manente eo si

peccavit tamen.
eeuupiiua in huiusraodi

2 NON CAUSAM DICO QUIN QUOD MEBITUS S. F. rhetoricum BSt exceptionibus, quo uti solet qui propositae causae flduciam gerit si aut hoc aut illud, non oro veniam, non deprecor poenam.
:

278

SED

SI

QUIS FORTE MALITIA FRETUS SUA quasi DOD defeDSUFUS

sed simul

causam cogniturus advenerit, non contendit verum

2.

esse id quod dicit, ne sollicitum faciat ad credendum, sic apud

Vergilium (Aen.
sent'.

136) Sinon
^)

'dum vela darent,

si forte

dedis-

si

quis porte

bene se adiungit ad crimen, ut levet

culpam.
274
1

iNSiDiAS nostrae pecit adul. mire 'insidias' dixit, ut diu

comparata
2

causa per

ignorantiam
aetatis

dolosque

capti

videantur.
tijv

adulescentiae

opportuna

commemoratio nQog

ovyyi'(x>ix)]v.

275
r^

NOSTRANE cuLPA AN lUDiGUM potentior facta sententia

SQCOTriGsi.

est

NOSTRANE CULPA AN lUDICUM dupleX

fiSTttOTaaig,

altera in accusatores, altera in iudices; 3 et bene miscuit per-

sonas,

ut

reum sublevet

et

suo merito et multitudine reorum.

4 NOSTRANE GULPA EST AN lUDicuM miro assurrcxit in fiduciam

defensoris;
'nostra'.

nam cum

supra de Antiphone dixerit, nunc

intulit

276

Qui SAEPE PROPTER iNviDiAM ADiMUNT DiviTi moraliter de his qui invident.

277

AUT PROPTER MISERIGORDIAM ADDUNT PAUPERI pOSteriorem

posuit, ne
2

causam honestiorem
accusare iudices

non Antiphonem defendere sed

videretur.

aut propter miserigordiam

naturam iudicum tw
h.
optoiwco

pri-

mum
278
1

avxidsxov,

et

oratorie

ex-

pedivit. Ni

nossem causam
qui

crederem vera

l.

suavissime lau-

davit

oratorem,

omnia ad persuadendum idonea advocans

h.

solum
279

conscium

non adduxerit ad credendum. 2 ni nossem

l.

GAUSAM crederem vera

tute
V.

oblique poeta se laudavit.

POSSIT

AN QUISQUAM lUDEX EST

QUI

NOSGERE TUA lUSTA UBI

esse
seni

NON RES. apparet iam persuasum

verum

*)

Schol. pertinet ad
Doil.

v.

sequentem.
17*

KAK8TEN, Com.

PHORMIO

258

adversarium fuisse Phormionem, non subiectum atque appcsi-

tum sycophantam, unde

in

ad aliud transit, ut accuset segnitiem

respondendo,
est,

quae

levior

culpa

est:

ita,

quod cedentibus
e

moris
280
1

paulatim seni singula extorquentur

diserte

manibus.

TUA lusTA

magis

et absolute 'tua iusta'

quam

si

aliter diceret.

2 * UBi TUTE vERBUM NON RESPONDEAS non dixit 'parum dicas' sed 'verbum <ln. r.^'

281

iTA UT

iLLE

PECiT

uude

scit ?

an hic poetae virtus

in

est,

quod omnia ante inducatur cognovisse, ne

scaena haec ut

nova audiens
modo,

tragicis

motibus insaniret? 2 functus adulescen-

TULi EST oPFiciuM oratoric crimen quod obiectum est non purgavit

sed

etiam
3
et

ad

laudem

convertit

quod

rhetores

nfQiGzaoiv

dicunt;

hoc de Apollodoro. 5 punctus adule-

scENTis EST oppiciUM LiBEBALis ingsnioso non negavit hoc crimen

occasionem laudis de confessione sumpturus.

4 FUNCTUS ADULESCENTULi OFFiciUM LiBERALis derlvatio causae;
et est venialis status.

282

oFPiciUM LiBERALis potentcr

'officium'

nominat, quod

ille

crimen
quod
POTUIT

appellat; 2 et nota 'functus offlcium' accusativo casu,

ablativo.

nos

postquam ad iudices ventum est non

haec

cogitata
dicitur,

proloqui

apud

oratores
facti,

fiszd&eoig

alziag
283

hoc

est

translatio

causae

quem

vulgo

colorem
est,

nominant.
cogitata prol.
ergo

non potuit
quod
iTA
106)

quod

cogitavit, industriae

nihil dixit, pudoris.

284

EUM TUM TiMiDUM 'timidum' perturbatum. Plautus

'nam ut ex mari timida
es'

(Bacch.

et ipse in

Adelphis (305) 'me

et

miseram, quidnam est quod

sic video

timidum

properantem

Getam?'
286

LAUDO hung sed cesso adire adire iam non timeat dominum.
2

satis defensionis est, ut

Geta

286

Et vide
esse,

vernilitatem

aptissimam
(248)

callido
si

servo: credasne

hunc

qui

supra dixit

'erus

redierit,

esse in pistrino, vapulanduni' etc? 3 o bone custos salve

molendum quam

ab initio idem motus servatus seni!

supra dixit (233)

significat

'o

Geta monitor',

quod dixit 'bone custos'

nam idem nunc est, qui quamquam per av^rjotv plus quam quod supra 'monitor'.

259
1

ERE SALVE SALVUM TE ADVENissE GAUDEO principium a beni-

volentia.

287

coLUMEN VERO FAMiLiAE 'columen' culmen, an 'columen'

unde
^)

columna,
res

columellae apud
Lucilius
inutilis

veteres

dicti

servi maio-

domus?

XXII (Marx
quoiquam
'hinc
in

510) 'servus neque infidus

domino neque
tas
(c. 1.

Lucili

columella

hic

situs'.

Tubero (inc.sed.fr. 12
continebatur';
35. 13)

eorum columine civiHoratius contra pro columine columnam

P.)

m.

an.

'iniurioso

ne

pede
v.

proruas

stantem
'regni

columnam',

Ennius

(ann. 11, 362 M. =

348

V.^)

versatum sumav^rjasi.

mam
288
CUI
est

venere columnam'. 3 Et moralis <;^in>

elQmvEia.

2 coLUMEN VERO FAM. sustentatJo vel decus, unde

dictae.

columnae

COMMENDAVI FILIUM HINC ABIENS MEUM dupleX aCCUSatiO

eo

de

quod

fecerit,

et

haec conveniunt in eas personas,

quas peccare non oportuerit.

289
1

lAM DUDUM TE OMNES NOS ACCUSARE AUDIO IMMERITO Vide

in

quam

his

verbis

etiam

vultus

quidam

servi

contumacis

appareat et versute mali. 2 Et hoc est quod dixerat (229) 'ego

in insidiis hic ero succenturiatus.

290

IMMERITO ET ME HORUM OMNIUM IMMERITISSIMO tantum impu2.

dentiae superest, ut non solum se, sed alios defendat.

0.

horunc

iMMERiT.

<C^o>

TiXijQsg

'horunce',

sic

nos

huuc

et

hanc

dicimus.
291
1

NAM QuiD ME

iN

HAC RE FACERE voLUiSTi bona exceptioue

aliis

locutus est, quasi in

omnia

fecerit.

290

3 iMMERiTissiMo ut falso
nentibus.

parvo

de adverbiis est in o desi-

291

2 iN

HAC RE voLUiSTi

TiBi

quam contemnat iram

tibi

domini, ut
'tibi',

hoc ipso purgatior videatur, ex hoc apparet, quod addidit

sic

enim dicere solemus

'quid

vis

faciam?',

cum aUeno

negotio frustra nos ostendimus laborare.

292

SERVUM HOMINEM CAUSAM ORARE LEGES NON SINUNT hOC UOn

ignoranti
dixit,

quasi
qui

sed stomachose admonet velut stultum,

cogitet.

rem manifestam non

in

servum homikem venuste

'hominem': Sallustius
.')

lugurta (12.5) 'cum interim Hiemp-

Cf.

ad

165.4.

PHORMIO
sal

260
reperitur

occultans se in tugurio mulieris ancillae'. 4 causiN.

SAM ORARE LEQES NON

'orabunt causas melius'.

proprie: sic Vergilius (Aen. 6. 849)

3 * SERvuM HOMiNEM c. o. M. s. mire extenuavit condicionem 'me' sed 'servum', et addendo 'hominem' raoraliter locutus est: sic Vergilius (Aetj. 10. 719) 'venerat antiquis Corythi de finibus Acron, Graius homo'.

suam dicendo non

293

NEQUE TESTiMONi DiCTio EST

vis

scire,

inquit,

quam non
'neque
senex,
illi

liceat servo pro doniino dicere? nec testis loco produci potest.

NEQUE TESTiMONi
dicere'.

DicTio

EST

varic

nou enim

dixit

testimonium

mitto omnia etiam

lioc perdidit

quod videbatur validum ad accusationem;

294

ita

gradatim

sin-

gula subducuntur et accusationis impetus evanescit.

1

ADDE isTuc iMPRUDENS TiMuiT ADULESCENS haec non minus

ad

verba causalem

argumentandum vim habent.

SiavoLag- avyxcoQr)6ig,
et

2 mitto sino

vim habent contra voluntatem coccedentis. 3 imprudens timuit

adulescens sino
oxVf^"

singula pronun-

tianda, ut plura videantur.

296

Tu

SERvus

verum
in

si

coqnata est maxime sub

legis

obtentu

huius propositionis,

qua pars

ostenditur,

iam poeta

praeparat locum fallaciae Phormionis de dote accipienda. 2 verum

si

coGNATA est maxime <^rco>

IStconofjia)

addidit 'maxime',

nam

sive est cognata sive non est,

non

recipit t6 (i&kXov nal x6 ^rtov,

et

hoc est: non dicitur 'maxime cognata'

aut est aut non est;
habere,
alii:

'minime cognata', sed

alii sic

ordinant: non fuit necesse

sed id quod lex iubet

iD

296

<C^'E.vr>

QuoD LEX lUBET

maxime maxime dotem daretis. <CP' D.> ordo <Csed dotem

:

daretis>:

sic Vergilius (Ecl. 3. 35)

'verum,

id

quod 'multo tute

ipse fatebere maius, <p. p.>'.

297

quaereret aliam virum <^vide> 'quaereret' quam

sit ido-

neum ad
298
1

significationem odiorum: Vergilius (Aen. 11. 129) 'quae-

rat sibi foedera Turnus'.

QUA RATioNE iNOPEM poTius DUCEBAT etiam 'ducebat' magno

intulit,

sonitu

quod minus momenti habet adversus eos qui

illa

accusantur

quam

superiora.

inopem potius ducebat

d.

<<non>
299

'inopem potius' sed 'potius ducebat' distinguendum

ita per

est.

non ratio verum argentum deerat hoc

iocum

ludi-

bundus absolvit Geta, ut etiam quasi per iocum respondeat.

261
300
1

ALicuNDE NiHiL DicTU EST FACiLius hoc Quasi subridens

illo

et

averso ab

vultu pronuntiavit Geta, quod genus actionis securidicentis. 2

tatem ostendit hominis manifesta

aljcunde Demipho

'alicunde' ad facilitatem rettulit, hic sic intellegi fingit, ut quasi

non habens Demipho, a quo

accipiat, dicere, dixerit 'alicunde'.

3 NiHiL EST DicTU FACiJ.ius mire ut solet proverbio uno dissolvit

si

totam senis intentionem, ut Heautontimorumeno (718)

hoc
si

'quid

pater

resciverit?

quid

si

redeo ad

illos

qui aiunt

quid
301

nunc caelum ruat?"

SI

POSTREMO

NON ALIO PACTO VEL FAENORE OStcndit SC Senex

haec perdere,
302
1

cum

ab his ad alia transcendit exclusus.

DIXTI

PULCHRE SIQUIDEM QUISQUAM CREDERET TE VIVO vide

laboret

quam non
303
1

ad

respondendum Geta, siquidem

illi

per

ironiam respondit. 2 crederet pecuniam committeret.

NON NON

sic

est poetae debitae, siquidem et

futurum est non potest hic iam palmae locus omnia obiecerit Demipho et omquibus actis sola irrationabilis exclamatio

nia

solverit

Geta,

relinquitur seni. 2 non

non

sic

futurum est non potest moralis

est,

abnegatio frequenti repetitione firmata. 304

1

egone illam cum illo ut patiar nuptam hic

est
illi?

de quo

supra dictum
bilem
daret

(120) 'illene indotatam virginem atque igno-

numquam
sit

faceret'.

egone illam cum illo

facile triginta

UT PATiAR nuptam hic iam praestruitur quam

minas perditurus
805
1

Demipho,

dum

illam vult excludere.

ct

NiHiL

suAVE MERiTUM EST ordo

est,

scnsus hic est: nihil

illo

mihi mercedis suave

ut ego illam

cum

nuptam feram,

'suave meritum' enim

suavem mercedem

significat.

2 NIHIL SUAVE MERITUM EST HOMINEM COMMONSTRARIER bOnO ordine pervenit ad Phormionem, a quo confutabitur magis senex.

306

AUT uBi HABiTET DEMONSTRARiER mirc ostcndit quam

contemnat Phormionem modo,
a quo
hjc et

hic

senex

mox

superabitur.

307

isTUM PATRONUM

MULiEREs

contemnit adversarium et
sit

sui fiduciam monstrat.

308
et

ANTiPHO UBi NUNC EST mitius nunc quaerit, ubi

Antipho

respondet

utrum amatae adhaereat, subtiliter, quod servus intellegens 'foris'. 2 iam faxo hic aderit Vergilius (Aen. 9. 154)

'haud
'foris'

cum Danais rem dixit, cum fugisse eum

sibi

faxo et pube
sciat.

Pelasga'. 3 foris

PHORMIO
SOf)
1

262
ABI

PHAEDRIA KUM REQUIRE ATQUE ADDUCE HUC Opportuna

nil

et

apta simplicitas attribuitur Demiphoni

2
et

tale

de Phaedria
ostendit

suspicanti.

eo

recta via quidem illo

id

et

amatorem

Phaedrtam
Antipho.

simul

agit,

ne

in

conspectum patris veniat

310

nempe ad famphilam

nisi

hoc Geta dixisset, non intellege-

rent spectatores quid dixisset Phaedria.

811
flt 1

AT ego deos penates hinc salutatum domum nulla raentio

uxoris apud

Demiphonem
neque quid

non enim convenit argumento

demonstratur ideo

ut

habeat

in Cilicia gesserit

[Getam exclamasse], quia iam dictum

est (66) 'noster in Ciliest cur abes-

ciam ad hospitem antiquum', causa enim quaesita

set,

dum uxorem
et

ducit Antiphb, et causa ex argumento, id est

avaritia,

quo minus videatur pati nurum pauperem, qui ob

ab Attica in Ciliciam navigarit. 2 hinc salutatum

spem
312
1

lucri

ab hoc loco. 3 salutatum adoratum prima post reditum prece.

divortar

bene

'divortar'

quasi

de

via.

2 atque aliquot

MiHi amicos

advocabo iam praeparat ridiculam advocationem,

iuris consultos incertior reddetur.
et pro advocatis
;

qua plures adhibendo

313
1

amicos advocabo 'amicos' et pro testibus

posuerunt.
2

veteres

adsient proprie 'adsient'

adesse enim

dicuntur advocati.

814

UT ne imparatus

'ne'

pro 'non'.

2.

815

ITANE
de

PATRIS

AIS CONSPECTUM VERITUM HINC ABISSE iU haC

vilioribus

scaena

parasitis

Terentius
(a)

proponit

imaginem
itane
et

vitae, ut in

Eunucho de potioribus;
coN.
H.

aniraadvertendum autem
lacerari. 2

huiusmodi genus horainum magis a Terentio

PATRis
A.
v.

A.

adhuc narratur fabula de Terentio

Ambivio
tus

ebrio,

qui acturus hanc fabulam oscitans et temulen-

atque aurera

minimo inscalpens

digitulo hos Terenlii pro-

nuntiavit versus, quibus auditis exclamavit poeta se talem

scriberet

cum

cogitasse parasitura, et ex indignatione, qua eura sastatim. 4 ad-

turum potumque deprehenderat, delinitus <Cest>> MODUM annuendi vim habet dumtaxat modo. [a)

263
1

a et his qui nuper processerunt, id est de assentatoribus. Haec labra lingens ut ebrius et ructans ut potus et satur
'ais'.

pronuntiavit actor bonus. 4 a et subauditur 'veritum'.

S16

PHANIUM RELICTAM SOLAM SUbauditUf

'ais'.

2 lEATUM SENEM

iterum subauditur
317

1 oppiDo non 'aio' sed 'iratum' intellege. 2 ad te solum SUMMA phormio rerum redit tute hog intristi tibi omne est EXEDENDUM ideo velut expergefactus ad has causas accedit

Phormio, quia non diu sollicitum convenit esse parasitum nec

quicquam

aliud nisi de convivio vel propter

convivium cogitare:

adeo nisi a Geta cogatur,

modo etiam negotiorum Antiphonis

apta parasito, quia de cibo est;
dici solet. 2

neglegens atque
318
1

securus

est.

TUTE Hoc intristi

TtaQotixia

hoc autem inter rusticos de aleato mortario

bene
'intristi':

Et

proprie

enim intrita

dicitur

huiusmodi

cibus.

3 AcciNQERE appara te ipsum atque expedi.

319

EccE REM QuiD

parasitus;
et

si

REDDET totum hoc quasi

alia

agens loqui-

tur

ex hoc
et

apparet, quid intersit inter

audaciam

sycophantae improbi
litigiosi:

patris familias perturbationem

minime

nam

ille

in

bona causa advocatos quaerit reddet bene iam ad

ad

et ipse sol-

licitus

in

toto actu est, hic puncto temporis se ad calumniara

si

praeparavit. 2 quid

illud respicit fabula,

quod futurum
impulisti'

est,

propter Phaedriam. 3 sic opinor non ad 'tu

hoc

pertinet
si

sed

id

quod secum tacitus volvit

6 an

Phormio. 4 quid

reddet hoc

est: quid si respondebit,

'mulierem' reddet?
321
1

cedo senem hic

alii

alii

excussisse torporem somni inducunt

parasitum,
raorae
litis

transgluttisse

quod

in ore

mandebat, quasi hoc

fuerit

ad vincendum senem. 2 cedo senem non

parvum

molimen impendet, cum

senex dicat (305) 'hominem com-

monstrarier', parasitus dicat 'cedo senem'.

822

quid agis non interrogantis sed metuentis est hoc dictum.

3 ATQUE Ex Hoc CRiMiNE AN. ERi. sic dixit 'ex crimine eripiam' quasi

ex

incendio.

Considera trium
esse
servatos.

rerum quas promittit

gradus
2

per

auxesim
VIS

phanium uxor

scilicet

Antiphonis.
NISI UT MANEAT PHANIUM ATQUE EX CRIMINE HOC ERIPIAM ET IN MB OMNEM IRAM DERIVEM SBNIS tria promittit in quibus omnis Antiphonis causa est constituta.

QmD

ANTIPHONEM

PHORMIO
828
1

264

ANTiPHONEM ERiPiAM bene 'eripiam'

dici

dixit,

quod causam

sig

nificat

pro

eo

qui

teneatur oppressus, Vergilius (Aen. 12"

947) 'tune hinc spoliis indute

meorum eum

eripiare mihi?'. 2 in

me

OMNEM iRAM DERiVEM PATRis derivatio

nis

dicitur inflexio crimi-

ab eo

ad

quem

pertinebat ad

ad

quem non
:

pertinet-

824

viR FORTis ATQUE AMicus ordioe laudavit

plus est enim

excla'

'amicus'

quam

'vir fortis' ^);

2 et apparet

aversum Getam

masse, quod maiorem vim habet

set.

posuit.

<^ipse^ amico dixisviR PORTis ATQUE AMicus nominativum pro vocativo 4 VERUM Hoc SAEPE PHORMio bene 'saepe' addidit, ut
si

quam

sententiam faceret de speciali

826
1

dicto.

VEREOR NE ISTAEC FORTITUDO

IN

NERVUM ERUMPAT quid

est

'istaec'?

nimium audax

scilicet,

et convenit

hoc dictum Getae,

qui

supra dixerat (123)

'est parasitus

quidam Phormio, homo

eX COn-

confidens: qui illum di perduint!'

324

5 VERUM HOC SAEPE PHORMIO VEREOR NE

I.

F.

IN N. ER.

suetudine
aliquo

Romana

dixit,

quia saepe in nervum coniciebantur ex

missi.

maleficio

in

carcerem

Ergo fortitudine nimia

saepe vinci, saepe decipi contingit.

6 * An numquid proverbium ex sagittariis natum est, quod immoderatae pleruraque vires adducendo arcu non telum incitent, sed nervum rumpant? 7 <;^An^ quod saepe fortius
ferientes

nervum

sibi

aliquem laedant?
'dcnique'

826

iN

NERVUM ERUMPAT DENiQUE

modo

TtapaAxfTa/

ex

Terentiana consuetudine, qui hanc particulam in ultima ponit

sententia,

826

lAM PEDUM visA EST viA

'provisa'.

'pcdum'

pro

'pedibus' et 'visa

avxi Tov

2 * Et totum metaphorice.

327

QUOT ME CENSES HOMINES lAM DEVERBERASSE USQUE AD NECEM

naQaanLKcbg totum translationibus loquitur; huiusmodi est enim

umbraticorum hominum
328
1

scurrilis oratio.

HospiTES TUM civES avaKokov^ov secundum, deest enim supra

'cum'. 2 Et bene posterius posuit id quod

maius

est.

829

CEDO

DUM EN UMQUAM INIURIARUM AUDISTl MIHI SCRIPTAM

intulit,

DiCAM plus est hoc quod per interrogationem

quam

si

1)

Cf. adnot.

ad

h.

I.

265
diceret

'numquam mihi

scripta est iniuriarum dica'. 2 iniuria:

RUM scRiPTAM DiCAM

fit

KVQioXoyCa

sic

enim

et

TuUius (Verr. 37)

est,

'scribitur Heraclio dica'. 3

dicam SiKt} Graece causa

quae

Latine dica, ut
1

kt^ acta, KaXkioTtr} Calliopa.

330

Qui

isTuc

interrogare hic ideo flngitur Geta, ut parasitica

progrediatur oratio. 2 quia non rete accipitri tenditur neque

MiLUo

rursus

per

allegoriam

loquitur

parasitus,

ut totum et

triviale sit et

<^ex>

conviviis escisque translatum. 3 quia

et

non

RETE
littera

accipitri

tenditur legitur

'tennitur'

habet enim n

cum d communionem.
MALE faciunt nobis ore
et

331

Qui

unguibus

scilicet.

2 illis

Qui NiHiL FACiuNT TENDiTUR non sic accipias 'nihil faciunt' quasi
dicat

'nec

male nec bene', sed cum

legeris 'nihil faciunt' sub-

audito 'nobis male'.

332

QUiA ENiM IN iLLis FRUCTUS EST TtaQskKov tsrtium, quo aut

'quia'
est.

sub

'enim'

subiugatur,

aut

ipsum 'enim' supervacuum

2 iN iLLis FRUCTUS EST qui nihil faciunt nobis male. 3 quia

ENiM iN iLLis FRUCTUS EST 'fructus' cibus, quia

tractus
gulae,

frumen

dicitur

quo cibus

in

alvum

demittitur. 4 in illis opera

^).

LUDiTUR qui male faciunt nobis. 5 luditur exercetur<:^frustra>

6

An
hic

'illuditur',

hoc est frustratur?

333

ALIIS

aliunde est periculum unde aliquid abradi potest

seusus
est,

utrum
affertur,

quasi

dixerit
:

aliud

aliis

periculum

quibus auferri potest, an

est
illis

alii

aliunde periclitantur

quam credunt?
sed

enim
auferri.

illis

causa periculi non quae videtur,

potest.

quae

ab

aliquid

auferre

unde

quibus.

3 ABRADi per

vim

334

MiHi

sciUNT

NiHiL
ius

ESSE rei scilicet.

2 ducent

damnatum

domum secundum
essent, ipsi
iuris

scilicet,

quo obaerati cum non solvendo

manu

capiebantur. 3 ducent

usus est verbis

damnatum domum mire ad extenuandam poenam et rem ad com;

modura transferendam
situs

nam quod
duci
irrideat

obaeratis inimicum,

id

para-

maxime

optat:

ab aliquo

domum;

addidit
in

autem
vic-

'damnatum' quasi qui

genus damnationis,

qua

tor pascere compellitur et victus pascitur.

')

Supplmulum censeo <;frustra>,

cf.

Mneoi. 35. 288 (^lib.

p. 116).

PHORMro
335
et
1

266
ALERE NoLUNT HOMiNEM EDACEM sensus est
ideo
:

sciunt

edacBm
sit

nolunt

ducere;

et

hoc

sic

pronuntiandura est ut
si

facete

totum videatur illatum,

quando

obaeratus

sub

huiusmodi poena, neque accusari ab

nari. 3

alio queritur

neque dam-

hominem edacem

se significat. 4 sapiunt sibi consulunt.

si

336

PRO maleficio

pro iniuria. 2 pro maleficio

beneficium
retri'

naQaaixinobg 'beneficium

summura'

dixit 'alere'. 3

reddere

buere, reponere.

337

NON potest satis pro merito ab illo

promittit Geta parasito,

tibi referri

gratia

multum

cum

dicat nihil futurum,

quod

pro merito <Iretribui>> possit. 2 non potest satis pro merito

AB iLLO huiusmodl sententia

quae voluit
qui te
inferre. 3

infert poeta noQivd-saiv

^)

cum

his

ab illo

tibi

gratiam referri non ab eo

Antiphone de quo sermo
est.

damnatum
enim

duxerit, sed

<^ab>

338

immo

satis

nemo pro merito gratiam regi refert

dicit, et est

bene parasitus quicquid praestat debere se

personae inferioris,
Vergilius (Aen.
1.

proprium

78) 'tu

mihi quodcumque

hoc regni, tu sceptra lovemque concilias, tu das epulis accumbere divum'. 2 qratiam vicem. 3 nemo pro merito satis <;aRA-

tiam> refert
dives
aliquid,
dicti

REQi 'rex' alias

regnator,
'rex'

alias

dominus,

alias

signiflcat,

sed nunc

rationem habet norainis ad

:

ad

significandum

parasitum

ut

enim parasitus

regis est et libertus patroni, sic e contrario rex parasiti est et

patronus

liberti,

quod

si

non

esset,

non 'nemo' tantumraodo

sed 'nemo parasitus' diceret. 389

1

TENE ASYMBOLUM VENIRE UNCTUM ATQUE LAUTUM E BALNEIS

. .
.

haec non ab Apollodoro, sed de

(Enn. sat. 6

fr. 1

M.) translata
infertis

sunt omnia: 'quippe sine cura laetus lautus

malis,
petu,

cum advenis

expedito

bracchio,

alacer

celsus, lupino exspectans im-

mox cum

alterius ablingas bona: quid censes

!

domino esse
servat,

animi? pro divum fidem

tu ridens voras'. 2

ille

tristis

est

dum cibum
et

tene asymbolum venire

esse

hoc nomen con-

stat
illud

inter
in

parasitos
(88)

conflctum

atque

compositura contra

Andria

'symbolam
Tc5

dedit, cenavit'.

340

OTiosuM AB ANiMo

DCQxaiauo)

addidit 'ab',

cum

sufiQceret

^)

Cf.

Wessn.

in var. lect.

267
'animo'.
2

cum ille et cura et sumptu absumitur

QuoD MAGis PLACEAT acuenda vox
non
sui

'cura' in

apparando. 'sumptu' in comedendo.

341
1

DUM
;

TiBi siT

in 60

quod

ait 'tibi'

2 et hoc eminenter adiectum est

curam sed
prope
se

convivarum gerere illum qui vocat. 3 ille ringitur tu rideas

poetico

lepore

iisdem

syllabis
et

diversa
'rideas'.

significantia

invicem
RiDBAS
5

posuit:
varie,
est

'ringitur'

ille

ringitur
miscuit.

tu
(a)

nam

pronuntiativo

coniunctivum

Ringi

stomachari tacitum, est enim translatio a cani-

bus
342

latratoriis.

4 a non dixit enim 'ringatur' sed 'ringitur'.

1

PRiOR BiBAS
rettulit.

PRioR DECUMBAS hoc ad procacitatcm parasi-

torum

2 prior

decumbas <;;Cicero>

aliter (Verr. 2. 66)

'mature veniunt, discumbitur' inquit. 3 cena dubia apponitur

et

hoc adeo parasiticum verbum

1

est,

ut non intellegat Geta.

343

quid istuc verbi est ut intellegat populus, idcirco et non

et

intellegit

vult

doceri

Geta; ostendit autem poeta pro una

quaque

re verba propria esse neque communia

cum

his,

qui

diversi sunt actus.

2 * UBi Tu DUBiTES QuiD suMAs poTissiMUM non 'potius' sed 'potissimum' dixit, ut in re omni ahis aiia potiora monstraret, Plautus (Men. 103) 'standum est in lecto, si quid de summa
petas'.

344

HAEc cuM ratione-<;m^ ineas

ostendendo
pretii.

intellegas, aestimes. 2
nihil

quam

siNT

suAviA et quam cara sint non

multis

philosophatus est
cara sint. 3 cara

poeta

suavia esse quae

magni
346
1

EA

QUI
est

PRAEBET NON TU EUM HABEAS PLANE PRAESENTEM

deum hoc
346
1

quod

ait (338)

'immo enim nemo

ibi

satis pro

merito

gratiam regi

refert'.

SENEX ADEST viDE QUiD AGAs

iutervenit senex ultimo,

<Cquando>>quidem quod extra argumentum per inventionem

dici potuit

consumptum
vel

est.

345

NON TU HUNC HABEAS PLANE PRAESENTEM DEUM praeseudi

tes

sunt

qui

statim
alii

praestant vel qui et coluntur et

videntur, ut Sol Luna;

'praesentem' pro potentissimo acci-

piunt, ut Vergilius (Ge. 2. 127) 'quo

non praesentius uUum'.

est sed excitantis. 3

846

viDE

QuiD

AGAS nou terrentis

prima

PHORMIO
coiTio

268
ACERRiMA EST translatio a
proelio,

nam

et

congredi
dicit

milites et

347
'si

si

coire dicuntur. EAM susTiNUERis multum de

reppuleris'

illo

exigit,

quando non

eam
LiBET

sed potius 'sustinueris'. 2 post illam iam

in
officio

UT

ludas licet

militari

orane negotium vel

pugna

vel

ludus

est.

3.

348

EN
in

riam

umquam cuiquam contumeliosius audistir factam iniuhac scaena, ut rhetoribus placet, veluti quaedam con
eadem
re bis agatur, et item,
in

troversia est, quae uno tempore ex utraque parte tractatur, ut

si

quis dicat legem esse, ne de

ut

orbam proximus ducat;

(a)

meminisse autem debemus

omni contentione ea maxirae

et

dici,

quae simplici patri familias

calumnioso sycophantae iraprobissiraoque parasito congruere

sint. 2

poetae visa

en umquam cuiquam contum.

a. iain instructi
^)

sunt advocati, et recte: longum enim fuerat omnia haec per

scaenam

geri.

3 en

umquam

'en'

vim habet indignationis post

enarratam iniuriam. 1 a * quidam absente patre sub hoc nomine uxorem coactus
erit*)

ducere: vult illam pater adveniens eicere de matrimonio:

'facta iniuria' subauditur.
niatpa itgoaconct
;

contradicitur.

349

QUAM HAEC EST MiHi

1

350
et

ADESTE QUAEso interim advocati

ridicule

inducuntur

tacent prius, postea locuturi

2 et adeste proprie

adesse
Tus
EST

enira

causae
ad

proprie dicuntur patroni et araici. 3 iradicitur

hoc

excitandura
taceat.

Phorraionem. 4 quin tu

Hoc AGE annuit, ut

351

5 Et significat silentium.
1

lAM EGO HUNc

modo

'iara'

signum

celeritatis est.

hunc

cum contemptu
TALiuM
Biksixpig:

dixit. 3

agitabo perturbabo. 4 pro deum immor-

deest 'fidem' aut quid tale, Cicero in Oecono'quid

igitur,

mico

(fr.

8 M.)

pro

deum immortalium, primum

artificiose prior
est,

eam docebas quaeso?'

accusationis incurrat.
')

5 pro

deum immortalium

exclamat, ut Demipho, qui iniuriam passus

ultro irapetum

Sic

*)

Wessn. cum Hartraanno pro 'post sc' Corrigendum videtur 'erat'.

269
A')
350
7

Et quia ipse properantius pergit, rogat ut assequerentur.

6 ADESTE QUAESO proprio advocatis dixit.

B
352
1

HANC

siBi

coGNATAM additum pronomen

2

est,

quasi notam

omnibus
tius
et prior

diceret.

phanium hanc

s. c.

magno

ingenio Terenet prior incipit

impudentiam calumniatoris expressit, nam

accusat.
quia 3 Et

non

potest

dicere

'expellit

Phanium Demipho?'

'negat cognatam?'
353

dicit.

NEGAT una opera Geta

diente
lat et

in duplici versatur dolo:

nam

et au-

iam sene eius se defensorem tamquam absentis assimuirritat ad vociferandum Phormionem, qui clamandi ultesi

rius

causam non haberet,

taceret Geta.
p.

364

NEQUE Eius PATREM SE sciRE Qui

ambiguitas, quae tamen

discernitur sensu.

352

coGNATAM DEMiPHo hacc

persequitur
familias
patris

Bst fatigatio,
et

quae etiam nomen

ideo callidus syco-

tumultuose
phanta
infert,

atque exagitat,

proprium nomen non solum invidiose

sed etiam repetit.

366

NEc STiLPONEM iPsuM hacc asseveratio est mentientis imi-

tata veritatem.

354

2 [neget]
'pater'.

^)

GvKkriii,ti)ig

prima,

nam

extrinsecus audiendum est

A
355
SEQuiMiNi
'sequimini'
iratus.
dicit,

quia properantius et concitatiore

gradu pergit

B
SEQUiMiNi apparet Demiphonem ut patrem famihas perturbari non mediocriter, quippe qui et advocatos conquisiverit adversus agentem et progredi non audeat, nisi illi sequantur.

366

2 NEC STiLPONEM iPsuM sciRE Qui

raitandi

F.

multa calumniatorcs

cla-

causa dicunt

et vociferandi, ut ipso strepitu terreant,

tantundem

<<enim>

est

'nec

Stilponem ipsum' quod supra

(354) 'neque eius patrem'. 3 Et scire

debemus hoc nomen non

dici.

fictum a parasito, sed auditum apuella, quae uxor ductasit,

^)

De schoiiorum ordinibus A
Schol. pertinet ad
v.

et

vide

quae disputavi

in Praefatione.

^)

iaitium.

PHOKMIO
867
1

270
QDiA

EQENs RELiCTA EST MiSERA communis locus in avarifacilius

tiam generalitate approbatior:

enim de omnibus hoc

quam
gitur',

de

Demiphone
'ignorat'

creditur, et ideo 'ignoratur' dixit et 'negleet

non

'neglegit
(a)

Demipho'. 2 ignoratur non

agnoscitur. 4 Et parens pater.

3

'Ignoratur'

quod

fingitur,

hoc enira
dixit,

significat

modo.

4 a
rat

nam ut variaret, parentem patrem. 5 Patrem ergo dicit

(354) dixepuellae a Demiphone ignorari.

quem supra

A
35S
viDE avaritia quid facit haec conversus ad circulum et coro-

nam circumstantium
populus
atque
concitatur,

quam

coiiqueritur et dicit nulla enim re magis quis egenum contemnat, inde et si

:

Sallustius (Catil. 37. 3) 'bonis invident et

sed'. etc.

malos extollunt, <;^t.]>

B
1

neglegitur ipsa quia

dicat
et

est, qui

ignoret parentes puellae, id est

ideo

ignorare se

tamen non ipsam neglegat puellam,

est.

utrumque conquestus
2

viDE

AVARiTiA QUiD FAGiT proprie

coguntur quasi
sis

'vido'

stomachantibus

qui
in

indignatione

cum

aliquo colloqui; sic ipse

disciplinae!'

Adelphis
illum

'illud

vide:

exemplum

sunt qui

putent

alicui

de

corona

circumstantium

dicere

mora-

liter 'vide'.

A
869
2

Insimulo
1

genetivo iungitur.
i

lare quae

* Sl est

ERUM INSIMULABIS AVARITIAE MALE AUDIES

(Catil. 3. 12)

n Si

m U-

crimen ingerere, sic Cicero Galli insimulabant, negavit'.

'nihil

eorum,

B
1

si

ERUM insimularis
incusatio,
sic

mu
'a

1 1

est

et falsi

et veri

criminis

Cicero

(Catil. 3. 12.)

'nihil

eorum quae
dicit.

Galli insimulabant'. 2

male audies

me'

scilicet:

Geta enim

A
360

audaciam etiam me <C]v.^ accusatum ad. exclamatio

et ostendit,

est,

quid absente patre defenderit

fllius.

B
iam ostenditur persuasum Demiphoni esse vim adhibitam fiho suo uxorem ducere, uno cum hunc audacem appellat, altero quod dicit 'etiam', quae coniunctio ad Antio
hic

AUDACLAM

phonem

convertitur, et sic 'accusatum'.

271

A
361
1

NiHiL

EST

QUOD succENSEAM

succensere

dicimus eum,

qui

cum amare

debeat laesus irascitur.

2 Vide ut veteratorie ostendat contradixisse adulescentem.

B
1

NAM lAM ADULESCENTI

dicit

NIHIL EST QUOD SUCCENSEAM hic SUb-

tlliter

ac latenter purgatur a Phormione apud patrem Antipho:

cum

'iam non est quod succenseam iuveni', ostendit adhuc

succensuisse et inimico fuisse animo,

cumque

addit

'si

illum

minus

norat', ostendit contradixisse sibi et restitisse in iudicio.

2 Et sic dicit, quasi adulescens non agnoscens puellam veniam meruerit, pater negata cognata ferri non possit^).

862

[si

iLLUM]
dixerit.

^)

repente transit ad nominativum,

cum supra
inferiore.

'illum'

Et deest

'erat',

quod assumitur ab

3 si iLLUM MiNus NORAT nou dJxit 'noH norat' sed 'minus norat',

quasi et ipse nosse debuerit. 4 quippe natu grandior <<l'grandior'>>

positivo
hic

comparativus non

est,
6.

sed habet significationem a

304)

minus: Vergilius (Aen.

senectus'.

'iam

senior sed cruda

deo

viridisque

5 quippe

homo natu grandior argu-

mentalis narratio dicitur,

quae nunc subiecta est et ad fidem

faciendam

et

ad constituendam personam defensoris. 7 gran-

DioR proprie

grandis

ad speciem refertur aetatis, ut

et

grandis
fuit,

puer, grandis virgo

grandis senex

dicitur.

6 Et 'grandior'. non 'grandis', quasi dicat: grandior ut illum adulescens nosse posset.

quam

A
363
1

cui IN OPERE viTA ERAT 'vita' pro

victu
est.

posuit.

2 Et 'opera' coNTiNEBAT continero

hic

septimus casus

<^se^
B

3 ruri fere <;^se^ dicitur, qui contra voluntatem

se retinet.

cui

OPERA viTA ERAT hic ostenditur quam pauper

FERE
4
et

fuerit.

2 OPERA viTA 'opera' septimus casus est et 'vita' nominativus. 3

RURi

id

est:

qui

<<ruri>> opere faciendo

'fere'
:

quaerebat
ple-

cibum,

bene addidit

non enim semper, sed

rumque. 5 ruri fere se con. expresse ostendit miseriam

Vide adnot. ad hoc scholium. Schol. pertinet ad verba sequentia.

eius,

')

^)

PHORMIO
qui
in

272
urbe
(a)

natus interdixerat

sibi

accesaus eius ob pudorem

inopiae,

hoc autem apud veteres faciebant nobiles,

cum

ad

paupertatem redacti erant.

5 a
in

nam hoc significat mahs durantes.

'continebat',

unde contenti dicuntur

A
365
SAEPE iNTEREA
narratio.

mHi SENEx NAKKABAT

babet miseriam otiosa

B
1

COLENDUM HABEBAT Vergilius (AeD.

tellure

12.

520)

'conductaque

pater

serebat'.
et

saepe interea mihi senex narrabat

fide,

raiserabiliter

invidiose positum 'senex' et maiore

quia

'narrabat' dixit,
3 Et
vide
et 'senex'.

non 'querebatur'.
congestionem argumentorum:
cc^jtcpi^oXia^

et 'saepe narrabat'

366

Et
2

SE

hunc neglegere

sed quae sensu dissolet

vitur.

cognatum suum hoc

est

crimen,

causa

est,

quia

'cognatum' addidit.

A
367

QUEM EQo viDERiM

iN viTA

OPTIMUM modo

'in vita' in

moribus.

B
1

AT QUEM virum qualitas iniuriae a dignitate personae multi

:

enim
est:

tales sunt, ut cognatione abdicandi sint

3 et in vita hoc

cum

viveret et quoad vixit.

2 QUEM EGO viDERiM iN viTA OPTIMUM in actu ac moribus.

A
368

viDEAs TE ATQUE iLLUM UT narras melius hoc claie dictum

a servo accipimus, ut defendisse

dominum

videretur.

B
1

videas
scit

te

atque illum ut narras deest

dicere. 3 in

'vidisti'.

2 ut

NARRAS
369 368

enim illum non vera

malam crucem

adverbialiter ut (Andr. 70) 'huc viciniae'.

1

NAM An

Ni

EUM iTA ExiSTiMASSEM

intellegendum,
ut

ut 'iu vita

optimum* iudicarem.
si

sic

servus hoc dicat:

optiraum

est

victum

opera
vidisti,

quaerere et in alieno

agro esse, videas te

atque illum
illud

quemadraodum

narras, vivere, et alluserit ad

in vita

quod

ait

'quem ego viderim

optimum'?
:

4 viDEAS TE ATQUE iLLUM UT NARRAS hoc ost parom tote illi existimo atque illum tibi. 5 An potius: servus sciens hanc per-

273

sonam

fingi

vel certe etiam

mortui vis hominis

i)

induci,

male

precatur parasito, ut etiam ipse sic aut nusquam sit ut fictus aut pereat ut mortuus? 6 An sic accipiendum est, ut servus summissa voce hoc per iocum dixerit: tantum tu in vita te videas optimum, quantum fuit quem narras?

369

.2

NUMQUAM TAM GRAVES hoc

iion

quasi

timidus sed quasi

religiosus et fidus loquitur Phormio.

A
870

OB HANc

id est

pro

fllia

ipsius.

B
1

OB HANC

tamquam

praesens

sit

mulier de qua

lis est,

demon-

strativa particula usus est dicendo 'hanc'. 2 inimicitias caperem

cum id quod in mus, unde capere et pro eligendo

dicimus,

capere

nobis <^non>- est assumiponitur.

A
371

QUAM IS ASPERNATUR <^NUNC]>' TAM ILLIBERALITER a S p C rnari est averti non solum corpore, sed etiam animo. 2 Aspernari est recusare aut fere non agnoscere; est autem
1

dictum ab

*a'

et 'sperno'.

B
1

QUAM
hanc,

HIC

ASPERNATUR NUNC TAM ILLIBERALITER Ordo

hic

CSt

ob

quam

aspernatur nunc tam

illiberaliter.

Mnout

doaig:

'quam'

enim supra revocavit ad puellam

'quem regno Hesperiae fraudo'

referens,

(Verg. Aen. 4. 355)

(Hist. 1. fr.
bat'

et Sallustius

57 M.) 'nam Syllae dominationem <lqueri non>- aude-

et interpositis

quibusdam 'qua

offensus' <;scilicet> domi-

natione Syllae. 3 nunc tam illiberaj.iter apud veteres illibe-

raliter dicebant factum,

ficii,

si

quid excessisset

omne genus

male-

sic in

Adelphis (663) 'factum est a vobis duriter immiseetiam, si est dicendum magis aperte, more av^^asmg pro magno hoc ultimum poni.

ricorditer<;que>> atque
illiberaliter'
:

vide

A
372
1

PERGiN anoarQocpog pro 7nxQiv9atv. 3 impurissime improbissime.

2 male loqui pro 'maledicere'.

B
1

perqin ero absente argute addit 'absente', ut videatur

fide-

')

Wessn.

edidit 'visum hominis', Schoell proposuit

,mortuum hominem'.
i8*

KARSTEN, Com. Don.

PHORMIO
lior,

274
qui defeadit absentem
:

quod praestans argumentum est

id

anirai habuisse

Getam

etiara peregrinante

domino. 2 male loqui

pro 'male dicere', et quaerit Probus, quis ante Terentium dixerit.

878

AiN TANDEM CARCER noD

rius

A carcereum
(Marx

sed

carcerera

aspe-

appellavit,
(a)

sic

Lucilius

1128)

'carcer

vix carcere

dignus'.

a et

'vix'

pro 'non'.

B
1

DiGNUM AUTEM Hoc iLLO EST non uegat 'male

nota

loqui',

sed

hoc dignum esse contendit malo homine. 2 ain tamdem

anoatQotpog
est,

'ain'

quae separat e ab n
'aisne'.

littera

-i-

tenuit sed

sonum

V)

est

enim integrum

3 carcer Lucilius 'carcer vix carcere dignus'.

A
874

BONORUM EXTORTOR LEGUM coNTORTOR

et de negotio.

fingit

Illi

crimina de causa

B
BONORUM EXTORTOR LEGUM coNTORTOR ingeuiose de ipso negotio

sunt inventa convicia.

A
875
QUis

HOMO EST HEM mirc servus

finxit se

non vidisse senem,

ut ea quae dixerit in

Phormionem

sincere dixisse credatur.

B
1

RESPONDE

timuit

poeta,

ne

huiusmodi vociferatio
fingeret,

G-etae

quasi

veram
a

discordiara

apud populum

et ideo fecit

eura
fidelis

Phorraione adraoneri. 3 absenti tibi te indignas tunc

opera
velut
est,

cum absens ahquis

sic

defenditur; boc ergo con'o

firmat

indicando,

in

Andria (783)

Ghrerae, per

tempus advenis:
2 Quis

ausculta'.
HiiM ita Hiira dissimulatione

HOMo EST

additum 'homo',

ut videatur nihil de praesentia domini cogitasse.

A
876

SEQUE DiGNAs coNTUMELiAs

id

est

quas ipse debet audire.

') Wessn. proposuit: 'unde littera i ante n amittit sonum*, sed etiam de praecedentibus non prorsus constat. Leeuwenius coniecit: itndatoocpoi: nota est qua separatur ab n littera i; tenuit sed sonum est enim integrum 'aisne'. Denique Beckins: '(juae separat e ab n littera, id est (= .i.) tenuat s et sonum*.
,

275
877
DESiNE
et sic et

imponit silentium Getae, quasi validiora dictuius supra 'tace' dixit senex.

sit,

B
OHE lAM DESiNE hac voce ostendit plus iusto pro se locutum
videri

Getam,

nam

'ohe'

interiectio

est

satietatem

usque ad

fastidium designans: Horatius (serm.

2. 5. 96)

'donec 'ohe'!iam

ad caelum manibus sublatis dixerit, urge'.

A
878
1

ADULESCENs pRiMUM ABs TE est haec auctoritas

in senibus,

ut minores aetate appellatione pueri vel adulescentis vel iuvenis minores etiam ostendant auctoritate, ut hoc de nomine
illis

quidem detrahant,
'o

sibi

vero auctoritatem

attribuant, sic

Vergilius (Aen. 12. 19)

f.'

praestans animi iuvenis, quantum ipse

ira,

etc.
1

BONA ABS TE VENiA PETO sine

PLAGERE POTIS EST prO

sine discordia. 2 MIHI UT RESPON;

879

SI

TIBI

'pOtCSt'.

DEAS

bene 'mihi' utpote patri adulescentis

(a)

3 et

verbum
mihi,

est scrupulose aliquid interrogantium, sic Vergilius (Aen. 2. 149)

'mihique

haec

edissere

vera roganti'

et

(Ecl. 3. 1)

'dic

Damoeta, cuium pecus?' 2 a * vel domino Getae

880
1

vel etiam seni;

QUEM AMicuM

Ais

p.

'ais' dicimus de his, qui

his, qui validiora. 2

vanaloquun-

tur,

dicere autem de

explana manifesta,

expone.
881 382
et qui coqnatum
'qui'

quomodo, unde.

PROiNDE EXPiscARE QUAsi NON NORis

tissime quaerere,

explscari
(a)

est diligen-

ubinam

pisces lateant.

a ergo tractum verbum a piscatoribus.

B
PROiNDE EXPiscARE 'proiude' similitudinis adverbium

modo

est,

noD

coniunctio,
tibi'.

ut (Verg. Aen. 11.383) 'proinde tona eloquio,

solitum

A
383
884

EGo ME NEQo Tu

Q.

A.
T.

subauditur ad omnia 'nosse'.

populari

EHO TU soBRiNUM

quadam vulgarique

fatigatione

utpote scurra respondit.

385

NOMEN MAXiME

falsa

non habent memoriam. 3 quid nunc

TACES urget senex, quia intellegit

eum nomen

nescire.
est'.

2 Hic ergo deest 'nescio' vel 'necessarium

PHORMIO
887 suBiCE suggere.

276

888

NON
celare,

Dico

QDASi

NON NORis
NORAs

T.

AD.

mire,

nam

videtur arte

quod invitus nesciebat.

890

STiLPHONEM
iniTQoxaafiog

iNQUAM

flgura

iitLZQoxci(S(i6g^

est

autem
'-cC^num

verborum super se invicem

efifusio vel supermersio,

1. 8.)

quae

flt

adversarii causa turbandi, sic Cicero (Catil.

si

negare audes? quid taces?^ convincam,

CAen. 11.387)
'non

negas', Vergilius
cir_

longe

scilicet
in

hostes quaerendi nobis:

adv. quid cess.?'

cumstant undique muros; imus

B
STiLPHO E3T
'est'

6vXkri^ipig

prima,
et

nam

reddit

*)

ad nominativum
'noveras'

utique

Stilpho,
scilicet.

rursum ad

accusativum

Stilphonem
393

AT

SI

TALENTUM REM

REL. Ci^iomazov illud fecit.

B
AT
quos
si

TALENTUM REM RELiQuissET more Romanorum, apud

pecuniae erat,
'talentum'

hereditas

autem quod

dixerit,

more Graecorum admiscuit.

A
396
et

Et vide senem
nititur

de iniuria non agere, quia iustae confidit

anirai fulliti

causae,
iuri

plerumque enim hac constantia

confidunt,

ciuntur,

qui

at contra qui nullo iure freti

gant,

ad

iniurias prosiliunt, ut his saltem perturbent adversa-

rium,

quia iure

non valent: condono

igitur,

inquit, tibi

omne
iudi-

contumeliae genus. 3 ego tum cum advenissem deest 'ad

cium', ut sit:
'qui'

cum ad
UT
Dicis

iudicium venissem. 4 qui mihi cognata

381).

unde,
1

quomodo (=

iTA

EGO

TUM cuM

AD. Ita suin, inquit, ut dicis,

avarus et superbus.

B
QUI MIHl
C.
(SxrnJLCi

Sittvoittg'

avyxf^QV'^^?-

A
398
1

HEUS NosTER RECTE Geta

sic

laudat senem, ut optet vincere

sibi

Phormionem. 2 heus noster recte plaudit

posita persona, quasi recte dixisset.
')

Terentius sup-

Cf.

Wessn.

var. lect.

Edd. vnlg.

'redit'.

277
400
401
lUDiciBUS probavi iudicibus, inquit,
FiLius

GUR NON REFELLiT Tefellere

est

aiguendo

falsum

ostendere.

402

cuius DE STULTiTiA Dici UT DiGNUM

est, nihil

compendium conviciorum
iniuria

dignum invenire pro magna

quod respondeas.

B
403

MAGISTBATUS ADI *****.

A
405

QUANDOQUiDEM soLus REGNAS quoniam regnum solutum

bus est et opprimens libertatem,
hic,

legi-

sic alibi (175)

'regnumne tu

Aeschine, possides?'

406

Hic
tas

DE EADEM cAUSA

*hic'

videlicet

apud Athenas, ubi

liber-

omnibus communis

est.

B
408
POTIUS

QUAM

LITES

SECTER AUT QUAM TE AUDIAM bis pOSUit

^svyfiazi est

'quam'
in

quod genus figurae primo

contrarium, ut

Heautontimorumeno
et

(259) 'propter

quam

in

summa

infamia

sum

meo

patri

minus

<[sum>

obsequens', item (964) 'cepi

rationem ut neque egeres neque ut hoc posses perdere'.

A
409
1

iD

QUOD LEX lUBET DARE DOTEM modo

filio

id agit,

quod repre-

hendit a

non esse factum (297) 'dotem

voluit

daretis, quaereret

alium'. 2 Et

dotem

custodem esse pudoris.

B
iD

QUOD LEX lUBET pro

'ob id

quod lex

iubet'.

410

DOTEM DARE <Ia.

H.>

MINAS QUINQUE ACCIPE

<* * *

*^.

A
411

hahahae

hic risu destruxit,

quod praetendebat senex.

B
HOMO suavis praescriptio utrumque fieri non posse.
^),

cum iam alterum factum

sit,

A
412

ANNE Hoc QuiDEM <^EQo'^

stat,

ADip. Q.

I.

p.

EST quia enlm a lege

recitat

tantum

id,

quod scriptum

est.

418

iTANE TANDEM QUAEso iTEM UT

<jd.^ maiora

suDt argu-

M Cf. Eugr. ad

v.

399.

PHORMIO

278
sia

menta, quae per interrogationem proferuntur. 2 ubi abusus

utimur cum

honore,

abutimur cum
B

iniuria.

UBi ABusus

<^sis^

scriptum et voluntas.

A
414
sio

ATQUE AMiTTERE bene

est.
1

'amittere', quia finis cupiditatis

amis-

416

AN UT

NE

QUID

TURPE

CIVIS

IN

SE ADMITTERET

idoneum

testimonium bonorum esse natalium, 'civem' dixisse;

veteres peregrinae mulieres in meretricum
sic ipse alibi (Andr. 469)
alibi

nam apud

'adeon est

numero habebantur, demens? ex peregrina?' et

ea habitabat Rhodi' et
taceri
hoc',
id

(Eun. 107) 'Samia mihi mater

fuit,

Parmeno
2

comprobans
AN UT NE QuiD

respondit

'potest

est:

meretricem matrem
417

te habuisse.
c.

T.

I.

s.

A.

hic a voluDtate.

UT

cuM UNO AETATEM DEGERET quid

N.

cst

enim

pudicitia nisi

unius scientia viri? 419

ACTUM AiuNT

A.
est,

'aiunt' dicimus,

cum proverbium
sit.

signifi-

camus: acta res

420
1

de qua sententia prolata

siNE MODo haec minantis sunt verba.

2 Et bene imitatus est

modum

comminantis.

B
1

DONEC PERFECERO Hoc ut (Vorg. Acn.

abluero'.
2

2.

719) 'donec

me

flu-

mine vivo
ita

ineptus

ut

sapientia 'sapis'

dicimus

ab ineptia

'ineptis'.

L
422
Tuus est dammatus gnatus
est prolatio sententiae.
n.
t.

pro voluntate contendentis

B
dicit

ludit Phormio, cum nam tua pbaeterierat iam ducendi aetas nihilo contemptibiliorem in hac causa sibi senem quam Antiphonem fuisse <[dicit>, sed aetatem in illo esse despectam.
1

Tuus est damnatus qnatus non tu

'non
tu'.

A
424
426

illum putato quae eqo nunc

d.

d.

diflQnitive

respondit.

cuM uxoRE HAC <l'hac'>

id est

tali.

426

Tu te idevi melius feceris Iocus est hic, ut se ostendat Phormio de compacto egisse cum Antiphone.

279

B
Tu TE iDEM MELius PECERis q u d a
1

sic intellegunt 'tu te

idem melius
artificiose

feceris',

ut senex potius exeat

quam

eiciat fllium

autem loquitur Phormio,

ut adimat suspicionem seni

convenientiae inter parasitum et filium.

A
428

SEUULO sine
1

dolo, instanter.
fingit,

429

DissiMULAT

mentitur.

quin quod est perendum

FERAs cur non, inquit accommodas necessitati voluntatem?

433
435
*

QUAE TUAM SENECTUTEM OBLECTET noH

est

'te'

sed 'senBctutem

tuam'.
1

MiNUE VERO iRAM contemnentis

iracundiam dissuadere

iracundia. 2 hoc age annuentis est.

437

Dixi PHORMio 'dixi' solent dicere peracta causa.

439

Dixi DEMiPHo mire

est simili verbo.

comminationem
H. D. M.

eius et ferociam imitatus

440

si

QuoD opus FUERiT

haec repentina discessio habet

aliquam maiorem litigandi denuntiationem.

2

Et bene breviter,

ne multiloquio frangeretur superiorum

comminatio.

B
Sl

QUID OPUS FUERIT

1'AAetiptg.

4.

441

QUANTA

ME CURA ET SOLLICITUDINE AFFECIT GNATUS CUra

in

est in spe
vocati

bonorum, sollicitudo

metu malorum.
est, in

2 QUANTA ME cuRA ET soLL. haec deHberativa

qua

ad-

suadet, alter dissuadet, tertius qui sequi alterutrum debuisset, eiusmodi sententiam dicit, ut rursum deliberatione opus esse videatur.

<^tres^

sunt,

quorum unus

447

EGo CRATiNUM CENSEO potest 'ego' distingui, ut subaudiendum

sit

'dicam vis?'

449

QUAE

IN

REM TUAM

au|iPou\euovTO(;

SINT bone pdncipiO du6 Tf\C, TlHf]C, [KOi] TOO benevolentiam suam commendavit et sic consi-

lium dedit.

451

AEQuuM ESSE ab honesto; kt bonum ab

1

utiU;

452

ET iD iMPETRABLs a possibiU.

Et leviter deliberativae tres

locos tetigit: iustum, utile et possibile.

PHORMIO
463
1

280
EGO SEDULO HUNC DixissE CREDo aitiflciose personam
si

<Cnon>
adimat

reprehendit sententiam reprehensurus, ne,

inimicus

sit,

auctoritatem sententiae suae.

2 VERUM iTA EST subiuHxit locum invidiae contradicturus occurreret.
dTTOKpiaeiu(;

oratoriae,

ut

466

hic

MiHi NON viDETUR a possibili. 2 quod sit factum leqibus aho ordine locos suasoriae tetigit: primum a possibih, secundum ab honesto;
1

466

misit,

ET TURPE inceptum est ab honesto utihtatis partem praeterquae ubi non potest fieri frustra sectatur ^).
;

468
469
464
iN
1. fr.

REs MAGNA EST causa amphandi sententiam.

iNCERTioB
sit,

8UM MULTO QUAM DUDUM ox tribus ouim uuus suaRE. opportuno, svKaiQtog:

alter dissuasit, tertius nihil dixit.

TEMPORE Huc SE
32 M.)

Sallustius (Hist.
in

'maximeque

ferocia

regis

Mithridatis

tempore

bellaturi'.

III
1.

465

ENIMVERO
istoc

ANTIPHO MULTIS MODIS CUM ISTOC ANIMO ES 'CUm

pro
'huius animi', Ennius (ann. inc.
fr.

animo'
V.^)

21 M.

v.

550
466

'optima

cum

pulchris animis

Komana
r.

iuventus'.

ITA

TENE HINC ABIISSE ET VITAM TUAM

'invidisse

iv vnOKQiasi, Ut (Verg.
o.
c.

Aen. 11. 269)

u.?'

deos,

patriis ut

o.

et <<;p. C.

et>
ALios

(Andr. 609)

'servon

fortunas

meas

<^me^

commi-

sisse futili!'

467

TUAM REM ab

iufinitivo

ad indicativum transitum

fecit.

2 cREDiDisTi pro 'putasti'.

logitur ot 'potirotur', quia

469

PATERETUR MALi
fuit,

potiri

tc&v iiiemv

Plautus (Capt. 92. 144. 762) 'hostium potitus

est'.

470

SPES OPESQUE suNT haoc quidem de his sunt, quae amant

2

iungi.

SPES

opesque sunt ut

(Sall. lug. 73. 6)

'res

fidesque'

<<et>> (Plaut. Rud. 674)

471
Qui ABiERis mollius

'res fortunaeque'.
'fugeris'.

quam

472

sed ea causa quod

'abieris'.

')

Cf.

Wess.

var. iect.

281
474
477

NUMQUiD PATRi suBOLET convenientiam suam etPhormionisdicit.

1

coNFUTAViT vERBis conviclt, ut

2 * Sed

si

diceret 'refutavit'.
in personara.

refutatio
moraliter

in

rem

est,

confutatio

478

Eu PHORMio <;[ego quod potui

sKksiipiv,

porro^

de se mediocriter

per

satis.

ego quod potui porro ordine:

primo dominum, post Phormionem, ultimum se posuit.

482
1

Huc SALvuM NUNc PATRuuM GETA uon optat salvum patruum

venire

secundum Apollodorum,
;

et ostendit

non congruere saluesse et

cum commodo suo 2 an non dicit malum incommodum sibi, sed tantum magni terroris plenum tum patrui?
tem
eius
')

adven-

484

PALAESTRA ExiT PORAS bene

palaestram

dixit lenonis do-

mum

<isr> quo

est exercitus
^)

amator assidue, Plautus (Bacch. 66)

*ad sine a palaestra

ubi

damnis desudascitur'.

2.

486

DORio

AUDi OBSECRO sunt qui

sic legant,

ut 'Dorio' dicat

Phaedria, *audi' leno, 'obsecro' iterum Phaedria. 3 quin omitte

'quin'
3.

modo
1

corripiendi vel imperandi

vim habet, ut (Verg.

in petitione est,

Ecl.

52) 'quin age'.

DORio AUDi OBSECRO haec scaena

quae saepe

admittit deliberativae locum.

491

NE

ALiQuiD

suo suAT CAPiTi doost 'mali'

2

'suat'

autem
Sia tov

appingat affigat.
svq)ri(iiGfi6v.

suo suat gapiti

aitoGiconriGig

'Suo capiti' dixit,

cum

dicturus esset 'Phaedriae',

capitis*.

ut (Verg. Aen. 4. 640) 'Dardaniique

rogum

493 494
495 496

paeneratum istud beneficium

1

id est: a te

faeneratum.

faeneratum ab

utili.

VERUM hercle hoc est bene ipse dictum suum confirmavit. cantilenam eandem c. ita dicitur vetus et vulgata cantio.
2 tu parens tu amicus
1

<^tu>

secunda anoanonriGig.
mihi
et

Tu MiHi coonatus ab honesto.

'tu

600

FALERATis DicTis honestis atque ornatis, quia dixit

tu

cognatus,
despicit.

parens',

et

quasi

leno

irridet

honestatem

Vide ad

v. 165.

^)

Verba corrupta, vide edd.

282
SOl
]

MisERTUM EST Ordo

siQcovsla.

HKi

VERis viNCOR hoc sibi dicit

adulescens.

602

et

sensus hic est: neque tum esset naihi hoc obiec

alia

tum malum, cum Antipho

levi
1

sollicitudine

esset occupatus,

quapiam, non hac de nuptiis, quae est gravissima.

hoc

NKQUE ANTIPHO ALIA CUM 0CCUPATU3 ESSET SOLLICITUDINE Phaedria, quod in eadem re laboraverit Antipho, id est in amore, quodque amare contigerit. 2 nequk antipho alia 'alia' minore aliqua sollicitudine quam haec est quam nunc gerit? 3 An 'alia' praeter hanc quam de me gerit?
*

dolet

60S
506

UMQUAM usus VENiT opus fuit aut necesse fuit. auribus teneo lupum Graecum proverbium 'rwv
kvKOV OVTE
yccQ

azfav kxm rbv

xsiv

ovx

acpiivca Svvafiat
:

608
511

<<NE PARUM>> LENO

AERE emptam suo
1

siEs UXsirpig

decst 'metuis'.

belle 'suo' quasi de tertia persona.

id

516

conduplicaverit subiunctivura pro indicativo,

est 'con-

duplicabit'. 2

Hoc

est aliter (493) 'faeneratum istuc beneficium

pulchre
521

tibi

dices'.

nihil ferentem flentem usitatum veteribus SuoiotsXsvzov.

TiBi

523

quidem est

ol.

d.

hic 'olim' futuri temporis est;

nam

leno de accipienda ab adulescente pecunia diem constituerat et

inventa

meliore

condicione

anteceperat

tempus cum

adules-

cente praescriptum.

585

lAM NE EA PRAETBRiiT intsrrogative pronuntiandum. 2 non

verum
putant

haec antecessit urbane leno 'haec

antecessit', ut alii

meretrix vendita,
fuit
*).

ut

alii

dies

lenoni,

quam

con-

stitutum

5 non pudet vanitatis apparet supra lenonem

de perfidia anticipati temporis esse confessum.

3

An

aperte
vanitatis'.

leno

perfidus

mentitur?

unde

sequitur

'non

pudet

4 Krgo plus est 'antecessit'

quam

'praeteriit'.

582

MEA lege utar

iure

lenonum

scilicet, in

quo semper commo-

dum

prius est

quam

fides.

') Urbanitas h. e. lepor (cf. 988. 1) posita est in eo quod leno non negat diem Phaedriae nondura praeteriisse, sed vafre ait alterum ei antecessisse. Nempe Dorias diem praestituerat ad quam Ph. pecuniam, ille puellam daret (v. 523), sed interveniente railite hanc nihilominus vendiderat. In sqq. 'meretrix vendita'

venditio

meretricis,

et

pro 'dies lenoni quam' corrigo 'dies,

'dies lenoni,
p. 132).

qua

(vel in

quam)

lenoni c. f.' Wessn.: Mnem. 35.304 (= lib.

<;in> quam

c.

f.',

quod non

intellego. Vide

PHORMIO

288

8.

534 535
537

QuiD PACiAM olKovofiia ad futurura exitum comoediae.

MiNUS
1

N. 'bTiiQ^oliq.

ADiuvERiT secundura v pronuntiari <^non>> debet. 2 adiu

vERiT coMiTER ^^'comiter']^' veteres dixerunt naQu xb noafiog

540

QuiD PACiAM comice, quaravis uterque intellegat quid alteruter

dicat, dissiraulant

tamen.
tibi

542

ETiAM Tu HiNc ABis ut 'etiam tu stas? quid

vis?'

544

<CnI ETIAM NUNC ME HUIUS CAUSA QUAERERE IN MALO lUBEAS

CRUCEM quasi dicat>

547

'in

malo aliud raalum'.

'preci'.

relinquatur preci bene

1

552

pedetemptim

caute, a

pedibus
senem

et

temptando.

2 pededicat

temptim tamen hoc quidam

sic accipiunt,

tamquam Getae

Antipiio, ut caute aggrediatur

fallere.

558
562

ista vero vilis est amatorie.

soLUS
cpiKsiv

est

homo amicus amico

').

A.pollodorus

''(lovog

iniGxuxai

xovg tpiXovg

IV
1.

567

QuiD qua profectus causa h. narratio simplex.

575

senectus

ipsa

morbus est Apollodorus

't6

y^Qug laxiv avxo

<^* * * *"^]>'.
577

HANC condicionem si cui tulero dicionem alicui dicimus.

KVQioXoYiu, quia

ferre con-

581

TE mihi fidelem esse atque eqo sum aeque mihi mire admix-

tum ante completara sententiam de extraneo

esse' etc.

'te

mihi fidelem

')

rovg
ro

Leeuwenius metrum hoc esse suspicatur jiu_u^w_u (piXovg. Idem mox a<j 575 ^ ^ ^ ro yflQei? ioriv airo <^v6aog'^
:

n6vog

inlararai
,

(pdeiv

^ _

w_

aut <iintij>

yfiQug

avrb
^f*'

<iv6aog'^
V"'!'* *""'

iariv <iy.ay.C> , "isi

ifi6g.

oratio prosa est

Ad

587 probal hoc:

fiovog

Y^Q

^Z*'''

PHORMIO
688
TACEBiT

284

DUM iNTERCEDET FAM. incertum quando proditum

et 'excutiat',

iri

se dicat, ante an post nuptias.

586
587

UT ME ExcuTiAM lcgitur

MEORUM SOLUS SUM

ifiog

M.

<^'fi6vog^ iya yuQ

eifii

r&v <^ijuc5v>

ApoUodorus.
2.

690

DONEC QUOD POLLiciTus suM ut Vcrgilius (Aen.

719) 'donec

me

flumine vivo abluero'.

(2.)

693

vENio AD HOMiNEM venuste repetitum 'hominem'.

605

HUNC ADORiAR HospiTBM astute 'hospitem' de eo qui supervenit,

nomen aptum imprudenti rerum atque

Sallustius
(Catil. 2. 8)

alieno ab

earum

scientia:

'vitam

sicuti

peregrinantes

transiere' etc.

8.

606

ExspECTO QUAM Mox RECiPiAT SE<CsE>> GETA ad orrorem

cumu

landum persona Antiphonis interponitur utque

amittendae uxoris maior
610
fiat

ei

adaucto metu

repentinae repetitio laetitiae.

est,

voLUP EST hoc volup nomen

per
ocTioKOjn^v

ut

hoc facul;

sic

enim

veteres loquebantur.
sic

611

<CcoMPLURiA>
dicunt,
in

veteres,
et

quod nostri dempta syllaba

complura
'fana

sic

Cato
et

Originum
Cicero
in

(lib. 1.

23 Jord.)
(fr.

eo

loco

compluria'

Protagora

5 M.)

'confirmandi genera compluria'.

1

(a)

coMPLURiA
et

secundum

regulam

complure
614
1

haec compluria. 2 plure, non hoc plus dicebant. coMMODUM 'commodum' aestimatio
Lucilius

locutus est, nam hoc a credo quia veteres hoc

est temporis. 2 commosq.
^)

DUM tantum quod:

est aut dare

(Marx 933

'mihi

commodum

vestimentorum posueram'.
tertia: deest

618

is

Qui

isTAM anoaimjtrjaig
tale.

enim

'obtrusit nobis'

aut 'defendit' aut quid

623

FUGiTANs LiTiuM casu genetivo iunctum vim nominis habet

')

Marz versum

sic dedit ut h.

1.

legitur.

286
'fugitans',

accusativo
in

vim

participii.
id

puqitans litium quasi

praepa

quod vult
rans 633

domino

facere,

iam

in eo esse dicit,

hominem ad contemptum pecuniae, quae DARi TiBi iN MANUM iu mauum datur ei,

poscetur statim
qui furtim acci

pit

sine arbitro aut interprete, ut praevaricator aut iudex cor

ruptus.

635

HAEO HiNc PAGESSAT pro

2 HAEc

'hiuc

se

faciat',

id est

abeat,

ut *huc se faciat'

huc accedat
FAC.
'facBsssat'

signiflcat.

HiNC

pro

'cedat', alias

faciat, ergo
'hinc
faces-

duas

res

significat

hoc

unum verbum.

An
(fr.

sat' proverbialiter quasi

hinc faciat? Plautus

4 'Huc te fac'

'argentum hinc
637

facite'.

dub. XII G.) dicitur pro 'huc accede'.

ALiQUAM PARTEM
1

etsi

uou totum,

vel 'aliquam partem'.

639
2

VERBA HODiE iNTER vos

Proprie

sic dicebaut
est,

iurgium significantes.

verba commutare

quod

nos

altercari

dicimus.

643

QuiD NiMiuM QUANTUM LiBuiT apud quosdam diversae personae

cum
646
id est

verbis singulis.

PARvi

RETULiT

nihil interfuit

vel

parum
iu

interfuit,

nihil profuit.
suscEPissE

647

NON
senex

iNVENTA EST QUAE DOTBM

'quid

Graeca fabula
si

hoc

dicit:

interest

me non

suscepisse filiam,

modo dos
654
1

dabitur alienae?'

SED

MiHi

TtccQev&cOig

prima. 2 sed mihi opus e

petat, petendi

inductio

')

doli est,

nam antequam

causam
si

ingerit.

655

QUAE AFPERRET Qui DissoLVEREM quia

quaereret,

opum causa

haben-

darum dotatam
opulentioris. 2

minor esset necessitas captandae

addidit, cui rei nihil opponi potest.
'accipio',

Aes alienum

657

AB hac accipio quae sponsa est mire

;

non

'accep-

turus sum'

2 et deflnitum

modum

ponit,

ne de

summa

dotis

supersit disputatio.

659

utrum stultitia fagere

valet 'utrum' quod 'an'.

TtaQsXKov tertium

[hoc]

idem enim
scienti ira-

660

dicam

sgientem an
reddidit.

i.

ccvti9stov

secundum,

nam

prudentem
661
1

QuiD

si

animam debet Graecum proverbium

sprevit ' Sh

')

Vide Wessn.

in var. lect.

PHORMIO
cocpsdt
tccg

286
X**9?
j'

')

AGER OPPOSITUS EST PIGNORI <^0B^ DECEM

'triginta
in

MiNAS argute non protinus

colligit,

minas'

dixit,

sed paulatim

ut

partibus

congestis

summa
si

triginta

minae

sint

et

senex

minus aggravetur; nam

conceduntur ab
alio

semel

diceret, deterreret

parcissimum senem; denique auditis decem minis statim respondet

'dabo',

<;;decem>>, de reliquis decem

superest disputatio,

nam

diflQcilis

^Cesf^ ad dandum.
subauditur. 2 sane inquit

666

suMPTU AD NUPTiAS 'opus

est'

DEGEM minas bene 'sane

contentus
68
1

inquit' quasi plus

quidem

exigat, sed

sit.

sexcentas proindk potius mihi iam scribito perspicere hinc

licet

consuetudinem utriusque sermonis,

nam
2.

Apollodorus fivp/a?

dixit pro

multis;

(a)

Cicero (Verr.

125) 'sexcenta

possum

decreta proferre'.
pro

2 a Et ut apud Graecos multis usitatum est.

inupia,

ita

apud nos 'sexcenta' dicere

ratiO,

67S

MEA CAUSA EICITUR ME HOC EST AEQUUM AMITTERE

ipse viginti dare debeat

CUr

674

minas dante Demiphone decem, QUANTUM POTES ME CERTioREM <y.^ fcstinat Gcta scit enim dixisse lenonem (533) 'mea lege utar, ut potior sit, qui prior
:

ad
678

dandum

est'.

QUAE QuiDEM RES

iLLi

VERTAT MALE nou deslnlt pocta ostonali-

dere avaritiam Demiphonis, qui nec ideo libenter fert dari

quid Phormioni, quia sic

*hos
illi

commodum

ei est:

Vergilius (Ecl. 9.6)

quod nec bene vertat

mittimus haedos'.

679

MECUM ARGENTUM ATTULi comicum

causa additur, cur
praesto
sit

argentum praesto

est et

et

unde;

simul et iracundiae

uxoris et iurgio praeparatur locus.

680

PRUCTUM QUEM LEMNo

et 'Lemni'

et

'Lemno'

legitur. 2 red-

DUNT PRAEDiA proprie de fructu

LEMNI UX.
681
1

dixit 'reddunt'. 3
i(p^iqyrj6ig.

fructum quem

R.

P.

GX^ficc

Slttvolaq'

iD

suMAM non
et
'esse',

'fructum' sed 'argentum'. 2 id

dicti sunt.

sumam

im-

pendam, unde
DixERo bene

sumptus
non

3 uxori tibi opus esse

'fuisse',

ne iam repetundum videretur.

')

Sic

Rabbow

van Leeuwen proverbium per

per coniecturam valde incertani ex litteris Graecis sensu cassis; el di incepisse non credit; et cur 'sprevit'?

287
4

opus ESSE

D.

adiunctivum pro pronuntiativo, ut

in

Eunucho

(379) 'perculeris

iam tu

rae'.

4.

682

GETA HEM aoxius Antipho <;;***^. 2 argento EMUNxr

SENES mire,
et

cum
unde

e contrario 'emunctus' dicatur

homo
7)

elegans
'facetus,

facetus,

Horatius de Lucilio (Serm, 1.4,

emunctae
683
1

naris' inquit. iD

SATisNE

EST

idne

tibi

videtur

satis

esse ad miserias

meas?
locutus

2 Quasi inimico dicit, ut dicere solemus aut 'bene habet

'fecisti certe

nunc' aut
est,

quod

voluisti'
^)

ideo

autem subambigue

ut posset

<^per>quam

aliter interpretari a Geta,

qui respondet 'nescio hercle:

ID <Cii^Qcoi:ri<a(ia^ est.

tantum iussus sum'. 3 satin est

690
696

ULCus TANGERE proverbiale, non enim (xavtxcog dixit. * iN NERvaM poTius iBiT declpiet, a proverbio tracto a sagittariis, cum vis conatusque tendentis arcum non in volatum
teli,

sed in ruptionem nervi expetit.

'excerpis' dixit,

698

Tu QUOD boni est excerpis honeste

2 et

attende,

quemadmodum

dicat

excerpi

bona, quibus non utatur.

religio est

709

ante brumam
GALLiNA

irrisit

homines Terentius, quibus

aggredi negotium aliquod diebus decrescentibus,

708
1

cEciNiT

obstetricum

est,

cum

cidonia

^)

gallina

canat, superstitem marito esse uxorem. 2 interdixit hariolus

'hariolus'
est,

qui

divina mente vaticinatur, dictus

hariolus
pro h, in

quasi fariolus

fari;

scilicet h. pro p,
^).

ut et

f.

multis locutionibus mutabantur

3 *

An

ab

halando? nam halitu

solebant excludere veluti

mortalem animam, ut divinam reciperent, unde et voces eiusmodi dabant, quae est ex hoc qui hunc sonum exhalandi praestant
4).

709

2 ANTE

BRUMAM autc quam

hostia
dicitur

dies decrescere incipiant.

710

HARUSPEX vETUiT 'haruspex' ab hariga eius nominatur, nam

hariga
^)

ab

hara

in

qua concluditur ac serva-

Cf.

*) ')

Cf.

Wessn. Wessn.

in var. lect.
in var. lect.

De derivatione cf. Gr. Lat. VII 11. 10 al. et Glossaria. Schoell correxit: 'quare sunt dicti ex hoc'; legendumne: 'quae exeunt ei his, qui', vel 'exit ex hoc, qui praestat'?
)
. . .

PHORMIO
tur,

288

hara autem,
FiENT ME viDE
nisi

in

qua pecora includuntur, Plautus

'rusticus,

hircus, hara' Mostellaria (40),

711

id

est

vultus mei fiduciam gere, non aliter

est.

laeti

quia nullum periculura

'Me vide'

dicit,

qui in

iure

suam proraittit et habes, me respice.

interponit fidem, quod nos dicimus

me

5.

718 716

QuiETus ESTo iNQUAM EGo cuRABo 'quistus eo quod praecedit id quod sequitur.

id

est securus: ab

UT CAUTUs EST UBi NiHiL opus EST consulit, inquit, quemad-

modum
716

detur,

cum omnino

dare non debuerit, siquidem argen-

tum Phaedriae detur sub nomine Phormionis. DUM LiBiDo EADEM HAEc MANET beno libidinem
voluntate horainis incerti ac levis.
1

posuit pro

717

PORSiTAN

Nos REiGiAT rauliorem

et

scilicet;
?
').

2 an vere 'nos',

id est

negotium nostrum

condicionem

718

EEM iPSAM PUTASTi pro

1

'disputasti'

modo.
'malum'
;

728

QuiD TUA
tua id

MALUM
refert?

iD REFERT intcriectio est

ordo

quid

magni demipho nota responsum contra

'quid'

'quid refert?',

non ad

relatum

et quaere,
'ad',

tur

quid

mea' aut

'quid

tua':

an deest

quomodo ut sit ad

dica-

mea

ad tua?
727

REPERiRE iLLAS filiam

et

uxorem.

V
1.

781
782

audio violenter quod Graece dicitur

1

Ssiv&g.
:

'<^nam>
haec

nam quae haec anus quis te, iuvenum

apta
est
fratris',

est

avaatQoq)'^

(Verg. 6e, 6. 445)

confidentissime, nostras', et figura

re

commotis aliqua
ut (Aen.
2,

nova.

a featre pro

'a

domo
Cf.

311) 'iam proximus ardet Ucalegon',

')

supra adnot,

a<l

v.

165 et 723.

2.

289
733
EGESTAs ME iMPULiT venialis status. iNTEREA TiTA UT iN TUTo FORET compensativa qualitas.
Nisi

734 735

ME ANiMUS FALLiT docte Terentlus, nam v

s a vel

cor

poris vel animi sunt, hoc est rationis vel sensus.

739

ET

MEUM NOMEN mire nomen suum

isTORSUM

illa

agnoscit, hic dissi-

mulat.
741

PAULULUM
nomen.

nunc

'paululum'

adverbium

est,

alias

743

QUEM SEMPER TE ESSE quorum raore dixit.

coNCLUSAM Hic HABEO
sam'

DicTiTASTi

'osse'

pro 'nomlnari' anti-

744

u.

s.

illaturus 'saevam' bene 'conclu-

praetulit, ut si diceret 'feram'.

746

EPFUTiRETis eloqueremini,

evacuaretis,

inaniretis. 2 eppu-

TiRETis

<^'effutire' dicitur> ab eo quod

est

effundere,
ore,

nam
acuto

translatio est a vase futili nomine,

instabile
nihil per se continet,

quod patulo
et

fundo

unde

futilis

dicitur
sit.

eiusmodi homo, qui nihil intra se contineat et semper inanis

750
1

Ex AEGRiTUDiNE inflrmitate ac morbo. 2 ex aegritudine

est,

MORS coNSECUTA EST bcno moderatus

ferat

ut neque nimis aegre

est,

neque rursum ana9a)g

et

haec oUovo^La

ne in eadem

urbe

duae uxores plus mali ex sollicitudine

alterius

aflferant

Chremeti

quam ex
751

morte
ignota

tristitiae,

nec in

comoedia possunt

nimis miserabiles mortes esse, ne res in tragoediam transiret.

DESERTA
menta.
(a)

egens

singula

pronuntianda

sunt

argu-

a haec enim ad venialem statum proferuntur.

756

GOMPOsiTo
(Yerg.

factum est
2.

sic

veteres,
rupit

non

'ex

composito', ul
et

Aen.

129)

'composito

vocem

me

desti-

nat arae'.
758
1

QUAE
375)

NOfT

audeas optare pro 'quae non audeat

pro

quis', ut

(Eun.

'facile

Eunucho

probes'.
1.

2 offendi

adveniens

pro 'cum advenissem', ut (Verg. Ge.

patrium', quod <^Graecl
deficit
'aqotxojtisvog

16) 'ipse

nemus linquens

^kmatv'^, quia lingua Latina

hac declinatione.
sl 'hic'

761
si

HAEC soLA fecit

'haec',

legerimus, Antiphonem intellegemus,

Sophronam.
19*

764

SED PER DEOs adiurationis genus.

KARSTEN, Com. Don.

PHORMIO

290

766

NOSTRAPTE cuLPA ET REL.

iTA FUGiAS NE PRAETER

Qiieritur

de se senex, quod

dum

avari infamiam fugit, stulti reprehensionem incidisset.

768

casam ut aiunt
sit tibi

ita fugito,

ne prae-

termittas

casam tuam, quae

ita

tutissimum receptaculum.

ne praetereas casam tuam, ubi custodiri magis et prehendi fur et mulcari verberibus potest. 3 Aut verbum erat ipsius custodis furem exagitantis et interea prohibentis, ne ante casam transeat, ne in praetereundo etiam inde
fugias,

2 * Aut:

aliquid rapiat.

770
77-;

DUM ALiUD ALiQuiD vetuste 'dum

MODO UT Hoc coNsiLio POSsiT

aliud aliquid'.

Dis.

UT

isT.

Duc. no paenitcat
iniecit.

dorainum pecuniam dedisse, terrorem servus

780
1

VERSURAM soLVES croditorem mutas. 2 ver.

dicitur,

sol.

versu-

ram facere
3

cum

quis alienum aes aere alieno solvat.

Dicitur etiam

versuram

facere, qui cum minore faenore

PLAGAE CRESCUNT av^vnotpOQU.

acceptam pecuniam maiore occupat.

781
1

MALUM

1N DIEM vnocpOQa. 2

784

AGEDUM UT soLUs NAUSisTRATA

tius conquerentis

divitis uxoris dc marito licen-

haec allocutio est

cum

dispositione futurarum

turbarum.
786

Ac dudum re opitulata supra enim dixerat Chremes (681)

'id

sumam
790

uxori

tibi

opus esse dixero'.

statim capiebat 'statim' perpetuo, aequaliter et quasi uno

statu: Plautus

(Amph. 276)

'ita

statim stant signa'.

811

viN SATis

quaesitum hoc totum pro una persona quidam

legunt. 2 FiLiA amici nostri hoc est tua.

814

commodius

esse

in

omnes

et

circa

illum qui duxit et circa

illam quae ducta est et circa te socerum.

815

perliberalis
visa est mihi.

visa est

cum

vidi

mihi

ordo est: perliberalis

(4).

820
821

laetus sum persona Antiphonis

est.

parabe animo
(ann. VI
fr.

c.

vetuste
V.^)

additum 'animo', Ennius

'sed et ego hic

in sexto

30 M.

= 204

animo lamentor'.

29 i
822

cuM RES ADVERSAE siNT cum desideratae

fuerint, id est

cum

harum penuria
825
1

evenerit.
scilicet.

iN

PROBRo siEM apud patrem

quartum,

2 si

hoc celetur in
'si

METU

avciKokov^ov

nam cum

praeposuisset

hoc

celetur',

<<;non>

intulit 'sin nescitur'.

5.

829

argentum accepi iactantia hic inducitur Phormionis, qua omnes conatus provenisse laetatur.
PROPRiA

sibi

880

PHAEDRiA

Vergilius

in

primo (Aen.

1.

73)

'conubio

iungam
836

stabili

propriamque dicabo'.
illud,

vicissim

tuas partes acturus est secundum

quod

dic-

tum
836
TE

est (267) 'reddunt operas mutuas'.

suAM ROGAViT RURsuM UT AGERES 'partem' iterum subau^svyiia a superiore.

dimus, et est

6.

841

FORTUNA

poRs FORTUNA 'fortuna' dicta incertarum rerum,

'fors

fortuna' eventus fortunae bonus. 2 o fors fortuna aliud

;

'Fortuna' est, aliud 'Fors Fortuna'

nam

'Fors Fortuna' est, cuius aliqua

diem festum colunt, qui <Csine>

aedes trans Tiberim
844
est.

arte

vivunt

huius

HUMERUM EXONERO PALLio

non togata.

rccte, quia

palliata fabula

est,

849

pergit hercle potest distingui hic 'pergit' et coniuncte legi

'hercle

numquam
iD

tu odio tuo

me

vinces'.
'id'

850
851

vAPULABis

QuiDEM
0.

TiBi

lAM PiET

quod

sibi dicit fieri.

FAMiLiARioREM
error festinanti.

E.

H. qui 'miuitatur', et <C!est> conveniens

864 856

siNE CONTROVERSIA sine ambiguitate.

si

TE DELiBUTUM GAUDio REDDO ad

auimum
dicitur.

transtulit,

quod

est corporis,

nam delibutus

unctus

859 860

UT MODO ARGENTUM vide narrationem coeptam, unde opus est. MiTTiT ERus ME AD uxoREM TUAM couversus ad Antiphoncm
hoc
dixit.

PHORMIO
869

292

PULCHERRiMUM
PATRUus Tuus
(Hist.
1 fr.

FAciNus

in

quinto

iiuiusmodi

locos

poetae

actoribus indulgent, quod in his actoris est commendatio.

872

p.

EST

iN.

PH.

ux.

T.

ut Sallustius in primo
erat'.
iU

45 M.)

'liberis eius

avunculus

877

ATQUE HERCLE EGO QUOQUE ILLAM AUDIVI FABULAM PlautUS

Milite glorioso (211)

'nam os columnatum poetae esse inaudivi

barbaro'.

(7).

886

cuRAM ADiMERE 'adimcrc' magis 'curam' pro 'eludendi <Cet>

adimendi haec occasio
est'.

8.

898

PRius

QUAM DiLAPiDET

dispcrdat,

900
902

visAM UT QUOD

anoaicoKrjGig

secunda.

NE NON ID PACEREM QUOD <:CRECEPISSEM SEMEL

quod^

Spopon-

dissem, et deest 'ad me', ut in Heautontimorumeno (1067) 'ad

me
904

recipio: faciet'.
xa>

ADHuc cuRAVi
2

aoiaumo) addidit 'adhuc',

cum

potuisset sine

hoc integer sensus esse.

914

coRAM ME mcusAVERAS

bellc,

ut,

si

quid neget, contra se

ipsum sentire videatur. 1 QUAE TUTE DUDUM CORAM ME INCUSAVERAS nOVa lOCUtiO 'COram

me
915
'illudo'.

incusaveras',

non

b.Tik<bc,

'me incusaveras'.

SATIN supERBE iLLUDiTis ME ot accusativum ot dativum regit

922

2 lUBE RESCRiBi

quouiam adnumerationem pecuniae antecedit

infert 'quod ego

scriptura, rescribere dicebant pro renumeratione, et sic rescripsi porro illis quibus debui?' (a) 3 iube
mensae
scriptura dari, unde

RESCRIBI per scripturam, id est de

hodie additur chirographis 'domo ex arca sine mensae scriptura'.

l RURSUM lUBE REscRiBi PHORMio 'rescribl' reddi, scilicet per mensae scripturam. 2 a haec est ergo figura, inquasecunda

de primis significatum sument.

923

1 QUOD EGO RESCEiPsi iLLis illis per scripturam reddidi, 2 iilis dedi, ut apud Vergilium (Aen. 7. 144) 'deditnr hic subito Troiana per agmina rumor*.

293
936

QUIN

TU

MIHI

ARGENTUM <[CEDO IMMO VERO UXOREM

TU>

CEDo hoc ab utroque

936
iN lus
est,

cum clamore

dici

accipiendum

est.

AMBULA ad iudicem eamus

si

scilicet,

nam

*ius'

pro loco

Cicero (pro Mur. 26) 'quando te in iure conspicio'.

937

ENiMVERO

poRRo ODiosi ESSE vultu iuvandum

est et pro-

nuntiatione

hoc

quadam

suspenditur.

enimvero principium

aliquid per iracundiam dicturi, *<Cicero>> (Verr. 2. 66) 'hic

alius

tum

ex

alia parte

Enimvero hoc

fer.' etc.

947

coNDONAMUs TE accusativo, ut
alia

in

Eunucho

(prol.

17) 'habeo

multa, quae

<rnunc>

condonabitur'.

938

iNDOTATis hoc est ut Phanio.

940
941

ETiAM DOTATis soLEO ut Nausistratae.

NULLUS suM

perii,

mortuus sum.

943
946

SEPULTUS suM
QUID
VIS
TIBI

av^rjotg,

nam

plus est

quam

'nullus

sum'

').

ARGUMENTUM QUOD HABES CONDONAMUS TE

est,

'vis'

iterum subaudiendum
et est aavvdiroag

ut sit:

argentum
te',

vis,

quod habes?, apud

inferendum 'condonamus

sic est illud

Vergilium (Aen. 1.572) 'vultis et his

regnis? urbem
948

mecum

pariter considere

quam
sic

statuo? vestra

est'.

MALUM ERGO
<;nolo

ME LUDiFicAMiNi 'malum' adverbium

volo nolo

est inter-

positae indignationis.

950

volo^

primo singula separatim, deinde

simul utraque pronuntianda sunt.

967

ANiMO viRiLi ad necessaria adhortatur.

NOSTRO <js.0T)0'^ ULcisci 'modo' ingeuio
1

962

scilicet.

964

Hi

GLADiATORis ANiMO parato ad periculum, hoc est:

ac

ita

perdito
ut,

temerario,

ut

non

sibi caveat,

dummodo

vulneret,

Sallustius
tegere'.

(lug. 60. 1)

'avidius

alteri alteros sauciare

quam

semet

ad me afpectant viam plenum, quod nos

pro 'uc nou'.

ilKeintiKag.

966
967

UT PLACARi PossiT
1

'ut'

cuM

e medio excessit
est,

<^'cum'>
sic

pro 'quia'. 2 excessit id

'e

est:

mortua

<;sed>>
et

dicere tragicum erat,

dicti

medio

excessit' et ad

dictum

ad rationem
eiQcoveia;

comicum

est.

968

ASTUTE AGGREDiMiNi

2 et proprie

aggredi

acce-

')

Vide adnot. ad hoc. scholium.

PHORMIO
dere

294
ad

dimicandum

est,

bene ergo servavit translationem a

gladiatoribus coeptam.

972

AFN TU raodo ad

Chremem cum
ut

invectione conversus
vel

est.

973

LAUTDM PECCATUM TuuM

1

labem

maculam.

976

LACRiMis

si

ExsTiLLAVERis stillarc est guttare ex corpore,

finiri.

exstillare ipsum corpus guttatim

2 * Ergo quasi toturn
corpore.
in

lacrimas converti et ex toto stillare

978 979
et
fr.

PUBLiciTus id est publica cura atque consilio.

iN

soLAs TERRAS siguantcr

exegit
'solis

Vergilius (Aen.

9.

569) 'pastorum

solis

montibus aevum'; Sallustius

viis'.
;

in

primo

(Hist. 1

117 M.)
1

981

iN lus

EAMUS ad praetoris sellam

modo enim locum

signi-

ficat.

2 iN lus

Huc

si

QuiD LiBET apparot parasitum ad

domum

senis Chremetis, non ad forum conari abstrahere.

9S3

ENiM soLus 'enim' pro

alibi

'at'

posuit, ut

turbatum ostenderet,

sic

(Ad. 168)

'enim non

sinam'.

una iniuria
2

est pio

'actio

iniuriarum ex lege'.

984

ALTERA quam
agito'

fecisti
ei,

dotatae
cuius

uxori.

lege agito ergo

'lege

dicebatur

intentio

contemptibilis adver-

sario videbatur, Plautus in Aulularia (458) 'lege agito'.

985 988

enimvero voce opus est

1

<]* * *

*^.
'in

pugnos in ventrem ingere urbane

2

ventrem' quasi paradicit,

sito;

an 'ventrem' totum parasitum

'vivite lurcones,

ut

Lucilius in

secundo (Marx 75)

3 *

comedones, vivite ventres'?

proicit,

An

simpliciter. quia qui resistit nec sequitur coUo trahen-

tem obtorto, repandum se facit et ventrem ventrem feritur, currit et sequitur?

cum

in

9.

990

Quis

nominat me hic velut controversia

tractationis.

est,

in

qua reus

fit

maritus malae

a et est status qualitas venialis.

997

DELiRAT
'timore',

MiSER

TiMORE

gravitcr

utrumque,
convenit,

et

'delirat'

et

nam

deliratio

senectuti

timor

con-

scientiae.

295
1005
Mi

HOMO

Di

MELius DuiNT Quaerit Probus, an matrona tam

dicat
alieno,

familiariter
oratio, etsi

lecte

sed

frustra:

nam feminarum

non blanditur, blanda

est.

1007

QuiD AGiMus facete additum.

1

1010

Qui

MiHi

eleganter inseruit 'mihi', ut in Heautontimoruraihi,

meno
fieri

(220)

'is

ubi adbibit plus paulo, sua quae narrat

facinora!' 2
dixit,

ad uxoees ventum est tum fiunt senes eleganter

et

generaliter

invidiosius,

quam

si

unum

accu-

saret senem.

1014 1015

EGo NADsisTRATA qualitas venialis a concessa actione.

VERBA fiunt mortuo non

tentiam senex explicaret.

est passus parasitus ut

totam sen-

1016

lOCUS in haC CaUS* divisit: nec neglegentia circa te nec odio, inquit, factum est; praeterea et TrepiOTdoeujc addidit defensionem 'vinolentus' etc: ab aetate eius, a tempore criminis, a diminutione contemptuque pellicis, ab eventu, ab animo facientis quod mortua est, postremo a precibus et epilogum quod dTto Tfjq eovoiaq actu ^) defecit, admonens oratorie illam mansuetudinis suae.
N. 0.
I.

NAM NEQUE NEQLEGENTIA TUA

xfn;

F. T.

principalis est dTro

euvoiae;,

et ideo in

duo

1017

1 viNOLENTUs ab imprudentia defensio. 2 abhinc annos quinDECiM a tempore defensio. 1

1018

est,

EAM compressit beue 'compressit', quod interdum iniuriae non amoris. 2 et non attigit postea ita facti paenituit,
feras' (1019) <<orat>>.

quod quidem 'animo aequo ut

2 a hic
locus
diro
Tf\c,

eK^daenx; est, id est

<^ab

eo^

quod

futurum
1021 1022

sit;

facilius

enim ignoscitur non

ultra peccaturis.

defungier defungi, desinere.

PORRO minus quia dixit (1017) 'abhinc annos quindecim'.
senectus
.

1023
1025

si

verecundos facit modeste

Hic

et graviter.

QuiD

MiHi

appers

callldius

hic

usa est ad

ultimum

Ttvafiuxe

conversa ad ipsum defensorem mariti 'quid mihl hic

de qua vi contradictionis exsultat parasitus

affers'

tamquam
miser

confecto mortuoque adversario suo.

1026

exsequias chremeti bono ordine: primo (997)

timore',

'delirat

post

(1015)

'verba fiunt mortuo', ad ultimum 'exse-

quias Chremeti': delirat, moritur, effertur.

1027

AGE NUNc phormionem qui volet lacessito Vergilius (Aen. 2. 549) 'degeneremque Neoptolemum narrare memento'.
Wessn.
in var. lect.

^)

Cf.

PHORMIO
1028

296

FAXO TALi suM MACTATUM 'sum' modo pro eo quod

sic

est 'eum'
v.

frequenter veteres

Ennius (ann. VIII

fr.

7 M.

470

V.^)

'omnes corde patrem debent animoque benigno circum sum'.

1035
1048
IGNOSCE ORAT coNFiTETUR PURGAT verba venialls status sunt:
'ignosce' 'confitetur'.
1

TU TUUM NOMEN Dic beno

dicit

'tu'

interim pronomine

utitur,

quod non habet nomen. 2 * An potentiorum blandimentum circa inferiores fuit hoc, ut nomina eorum quaererent et cum audissent, ipsis nominibus
eos compellarent statim? tale est in Adelphis (819) 'qui vocare? <^Geta^ Geta, hominem maximi preti' etc.

1049
2

VESTRAE FAMiLiAE hoc propter Antiphonis amicitiam

dixit.

AMicus ET Tuo suMMUs PHAEDRiAE sciUcet 'amicus' iterum

subaudiendum.
1052
viN
ficii

PRiMUM HODiE FACERE facete ex persona parasitica benead illum

optio facta est, quod promiserat mulier.

:

1064

SED UBi BST PHAEDRiA lUDEx NOSTER bene 'iudcx'

enim mulieris dicta

tuta sint

est sententia (1045), ut,

cum

ita agitur,

omnia marito; nam

ridicule dicit ea,

quae

irritata erat.

1015

lUDEx NosTER uihil facetius

et

quam iudicem

capi adversus

crimen paternae voluptatis

Antiphonis,
scilicet

amatorem
filia.

filium et fratruelern

cui

nubet furtiva

2 iudex noster terribilis

censor paternarum deliciarum, vides igitur hic conse

datam uxoris iracundiam.

ADNOTATIONES
AD

SCHOLIA

ADELPHI
Ut
in

facio a

Andriam et Eunuchum ita nunc quoque initium scholiis rhetoricis ad Adelphos, de toto hoc schohorum genere commento lectorem relegans ad ea quae copiose disputavi in Mnem. vol.
in Adnotationibus ad
a.

33
p.

1905,
sq.

quaeque inde breviter rettuH

in

huius editionis volumine

239

De Adelphis tum a ceteris

riuntur his
315.
1,

res paucis verbis absolvitur. Differt huius fabulae

in eo,

commen-

quod
1,

magistrorum
1,

scholia vere

mereque rhetorica

ad prologum nulla sunt et ad reliquam fabulam pauca et dispersa; repelocis:

1,

74.

76.

91,
3,

117. 2, 145, 156. 5, 272. 3, 291. 5. 7,

316.

483.
scholia
i.

1,

494.

601.

1,

685.

1,

688. 2, 929. 2, 938.

fere

2.

Ipsius

Donati

rhetorica inveniuntur
e.,

eodem

numero suntque
1,

vulgo semirhetorica

interpretationem spectantia: 53.

1,

86. 2, 90. 3,

156. 2, 330. 2, 481. 2, 494.

685. 4, 806, 863; 929.

1,

996. His accedunt

1,

simpliciter rhetorica 115. 2 et ad

scaenarum

initia 254.

288.

3.

ReHqua Adelphorum
nominavi)
sed
et
in

scholia

ad scaenarum initia (quae

principalia

maximam partem generi rhetorico quoque adnumerari possunt, tamen huius speciem referunt huic fabulae prorsus peculiarem
tantum obviam
inveniri
(veluti

in ahis raro
iUis

ad Andriara 820.
in

1);

docent scihcet
qui exercita-

scaenis

exempla
'in
1,

ethica, eorum

usum

tiones suas aut declamatlones eiusmodi adiumentis illustrare cuperent. Inci-

piunt
540.
1,

igitur

hac formula:
1,

hac scaena exemplum

est':

155. 2, 209. 1,

713.

719.

1,

763.

855. 1; alia his prorsus sunt similia: 288.2,

355.

1, 592. 1, 610. 1, 882. 1, 899. 1; nec non 88. 1, 447. 1, 517. 1. Vide quae de his scholiis diserte exposui in Mnem. 39. p. 148 sqq.

cf.

Pho.

1.

2.

secundum Smith, Archaisms

of Terence, significat:

scriptor

was used

for comicus, epicus, historicus, etc.

ADELPHI
2 2 ad Andr.
aspicientes
169.

298
412.

'lionoiari

ot

captari'

Don.

2,
:

'audiri'

inepte reddit significationem verbi fn exemplo Plautino, quae est

cognoscite,
cf.

attente
11.

Non.

360.

5,

Schol.

Dan. ad Aen.

725

cura ex. Plaut.

8
i

ad An.
1

8.

merito Donato
cf.

dedit
1,

Dziatzko Kaner ad
2 otiosum iuxta
in
1

b.

v.

iungendum

cura 1 et
7
cf.

Eun. 713.
4. 1

D.

Euanthiu.s

et

Wessn.
sq.

2 insulsum,

haustum

fortasse

App. ex Eugraphio ad

v.

9;

cf.

Eugraphio

ad

v.

9;

cf.

Eun. prol. 30

9 10

a additamentum per enim ineptissimum. 2 a additamentum nimis suspectum, nam

in

verbo 'sumpsit'

id h.

1.

non

inest, si

comparas ex.
1.

Vergil.

haustum

est e v. 13 'furtumne fac-

tum
11

existimetis'.

3 'extulit' h.
in ed.

non

differt

a 'transtulit', ut vidit Dzi-Kauer et

Ad. Oxford, 1901; scholiasta absurde putat esse

Sloman =exornavit
,

cogitans de formula: efferre laudibus, sim.

12 13

satis
et 2

supervacaneum
additamenta per

et fortasse

spurium.
si

cf.

Pho. prol. 25.

2.

hoc est;

comparas

v.

cum adnotatione

Kaueri, videbis

quam
6.

falsa haec sint et inepta.

15 16

1 1

notavit Wessn.,

cf.

ad Hec. 174.

1.
:

2 Wessn. in App.
orator prologi non
cf.

ad Pho. 34.
142.

2 utrumque falsum

modo

revera

crimen tangit, sed etiam ipsa verba adversarii refert;

critica p.

Kaueri adn.

24

1 -)-

unum

scholium Donati

i)

proponentis duas interpretationes ver-

borum
etc:

'aperienf et 'ostendent'; priorem amplexus estSloman, adnotans:

narrabunt sc. actores', alteram fere Kauer: 'aperient' agendo partem ostendent' bezieht sich auf den Gegensatz der beiden Alten in ihrem Auftreten etc. (cf. etiam schol. 26. 2). Initium schol. 2 convenit cum praef, 2: 'huius tota actio cum sit mixta ex utroque genere .... tamen maiora ex parte motoria est, nam statarios locos perpaucos habet'. Quae autem in scholio sequuntur 2 a 'nam duo agendi sunt principales modi' etc, addita mihi videntur a magistro, qui porperam loquitur de modis agendi motorio statario mixto, cum Euanthius (IV 4) et Donatus (praef. Ah. et Ph. 12) et Ps. Acro
'ostendent
'in

(ad Hor. a. p.

288) haec

comoediarum genera

esse doceant.

3 a 'volkommen iiberflussig', ut ait Kauer.

26

1 contra Struckium, de Ter. et Don. 1910 p. 26, in hoc scholio certa Graecae originis indicia deprehendentem, vide quae disputavi in Mnem. 39 p. 160 sq. Ceterum cf. Wessn. in App. 4 Vide Eugr. ad hunc versum.

27

'proprie'
p.

ad Andr. 243.
25):
is

2.

3 a

exemplum Verg. ineptum; Smith

(archaism.

evidently the addition of a later hand, Vide adn.

etc,

Ad. 48, ad Eun. 37, 58

')

Rectc igitur Wessn. correxit aut ipsi pro haud ipsi vei audisse.

299
28
3 AUT
scribere
iBi

'uspiam',

hoc verum est; igitur Donatus, qui hoc posuit,

hic,

non potuit

2: abundat 'uspiam'; nec

aut deest 'profectus', etenim uspiam

ut

verum est quod sequitur: semper fere, significat in

peiorem denotat, ut

loco,

et

additamentum

'aut quid tale' scholiastam

vulgo. Denique 3 a eiusdem est magistri, ut demonstrat particula 'enim',

quod dixit in 2: deesse 'profectus'; petivit illud ex 37. 1 4 suspectum, vide ad 32. 30 3 cf. ad Ph. 12.1, ubi simiUa leguntur. Ps. Acr. ad Hor. serm. 1. 4. 138: Sermones duo sunt, ^v6i(i9eTo<; koi irpoqpopiKi^; et est ivb\dQeToc quo utimur
respicit

quo

Don.

cogitantes, TrpoqpopiKoq vero, cui lingua suppeditat.

31

de nominibus ad aliquid
456.
1.

(tujv TTp6<; ti)

vide An. 37.4

c.

adn., 476. 3. Ad.

Ph. 338.

3.

32

Donato concedere non potui; utraque causa per an quia inepta est non iustius succensemus, nec uxor magis irata est cessanti quam absenti, quamdiu de causa cessationis aut absentiae nulla nobis oritur suspicio. Recte Kauer ad v. 28 'aut ibi si cesses' bildet die Steigerung zu 'si absis uspiam', insofern abesse nur die Abwesenheit uberhaupt ausdriickt, cessare aber beabsichtigt ist. Ideo quoque 28. 4 mihi suspectum est. Donatus verborum significationes acute distinguere solet, ut
:

mox

docet 332. 2: eine feine Unterscheidung

auf die iibrigens schon

Don. hingewiesen hat. (Kauer p. 144). 33 3 cf. 84. 5. 5 secundum Don. in 2

est;
h.l.

'te

praeterea falso contenditur 'quod certum

distinctio inter te et tete.

amare'nequaquam ambiguum est', nec minus falsa est

35 36 40 42 43

3 absurdum.
2.

3 vide praefationem de schohis similibus ad Ad.

1.

37

cf.

28. 3.

5 ad Eun. 204; h.

ferri

posse videtur iuxta

4.

cf.

864^ An.

36..
1.

3 falsum.

2 QuintiUanus
veluti 'caelites',
:

6.

36: ingenioseque visus est Gavius 'CaeHbes'dicere

quod onere gravissimo vacent, idque Graeco argumonto eadem de causa dici affirmat. 3. 4. 5 vide quae dispu5 cf. 796. 2 An. 113. 442. tavit Kauer ad h. 1. 3. refu2 Don. igitur interpunxit post 'semper', cf. Kauer. ad h. 1. 45 tatur Don. inepte in primo membro: 'semper' ad vystum; secundum et tertium sumpta fere ex Hec. 282. 3 et An. 74. 3. Cf. etiam Ad. 662, De schoUastae formula: referendum est ad, rettulit ad,sim. vide
iuvit
r)ieeou(;

enini

vol. I adn. ad

46
47

2 Don.,
1 cf.

An. 279. Eun. 54. aUus schoUasta aUter.

11. 1, 115. 1.

Eun.

2 iuxta Don.

dedit aUus schoUasta; 'mihi

et

abundat'1): saepe iam magistros ad An.

Eun. perperam adnotasse

sic spernit.

vidimus aliquid abundare; cf. vol. I praef. XX. 2 raro Don. ut h. I. aUorum interpretationem audacter 48

') Sero vidi totum hoc schoUum spurium in texlu omissum esse, quod sic se habet: 2 Inde ego hing 'inde' pro ex quibus et 'raihi' abundat.

ADELPHF

300

2 idem Ciceronis exemplum ad Aii. 809. 3 additamentum per ergo otiosum de eo quod subaudiondum est; vide vol. I praef. XX.

49 50
61

3
1

cf.

ad 435

et

643. 2 p. 157.

2 a notavit Wossn.
5.

'sedulo'

An

679. 3. Eun. 138. 2. Ad. 251.

3.

Hec. 63.

3.

Ph. 428.

2 Eun. 444. Hec. 583. 3

1

53

55
57

58 60
61
3.

cf. An. 36. 2. semirhetoricum Donati ut 57. 2; vid. ad. An. adn. 1. eiusdem notae atque 48. 3, nec minus quod sequitur ad 56. 1 cf. Kauer ad h. 1. 2 cf. 127. 2, 464, Cic. Top. 12 et Wessn. app. a seclusi emblema.

cf.

Ph. 217.2, 322.1. 'Reminiscere lectionem' lepidum

verbum
1 et

doctoris

ad discipulos.
1

similia habes 276. 2, 476. 5, 790. 5. Hec. 504.

3.

Ph. 223.

Eun. 45.
2concisa

de ineptis falsisque huiusmodi relationibus vide ad 45.

1

3.

66
68

etiam hodie interpretes discrepant,

cf.

cf.

Kauer

et

Speng.

brevitas;
1

Kauer.

falsum; omnes interpretes utramque locutionem trahunt ad ea quae

241.
1).

dicturus est Micio, nec non Donatus in 3, ubi notat similem luaKpoXoTiav
(cf.

Ad 2

'iterum modeste'
7.

cf.

65. 2.
'id
1.

69

2 de etymo vide An. 236.

est,

Verba
Aen.

et valde suspecta. Schol. Dan. ad

est qui recte facit' ieiuna sunt 548 simpliciter ofTicium autem
:

quod Graeci t6
sic

KaefiKov appellant.

70

Donatus, qui iustam lectionem 'pavet' cognovisse non videtur.

eum magister 'peccare' subaudiendum esse (cf. ad 48. 3) dixit, perperam addens totum 'obscure' dictum esse, quod merito reprehendit Kauer. 2 a emblema a Wessnero notatum. 71 3 An. 510. 1. Eun. 306, 712. 2. 72 2 cf. An. 30. 4. 1 corrigere videtur quod Don. scripsit in 2: ille
3 contra
'coactus' hic 'adiunctus'.

cf.

Don. 2

initio.

74

.schol.

mere rhetoricum, nec valde perspicuum.

2 'cogere' inepad An. 7 et 132.

tissimum fuisset; de formula Eun. 67 etc.

76
77
1

non-sed

vide

adn.

rhet.

miror Donatum

nihil addidisse de structura

(cf.

huius verbi.

cum Don.
eo schol.
1,

legerit

tantum

'nescire'

Kauer), abiudicandum est ab

voluerit et

79
81

2
1

aliter
cf.

cuius auctor legit 'nescire se'; quid autem hac adnotatione quo pertineat mihi prorsus obscurum est. Don. ad An. 340. 2, ubi vide schol. spurium 1 et 841. 1.
interpretatione doctorumque coniecturis vide

praef. 3. 6.
loci

82

2 de incerta huius

Kauerum
(cf.

in

app.
4)

critica,

cuius explicatio vix placet. Donati adnotatio

etiam 789.

probare videtur versionem Francogalli

fils tel

nous avons un
Slomannus.
84 86
87
3 'contra
illud'

qu'Eschine
95. 2.

(ubi

= quom),
cf.

v.

d.:

quand
recipit

quam

ut 73.

2,

5 'ergo' sq.
aliter.

33. 3.

2 schol. rhet. Donati. Eugr. paulo

1

Donatus

primum

contendit

designare

(rectius

dissignare)

301
usurpari
et litibus;
in

bonam

et

malam partem ita

ut significet

rem novara

facere, dein

designatores

adhiberi in ludis funebribus et spectaculis

hanc autem significationem

novam

facere' per

conciliat cum illa quae est 'rem coniecturam satis miram ipsique non certam ('credo

ob hanc causam'). In 2 et 3 scholiasta alter easdem fere significationes

commemorat, sed alio ordine atque bulum spectaculo mire inseruit:

ficatione in

silet

de spectaculis nisi quod voca-

in

3 suis verbis loquitur de signi-

bonam
ubi

funebribus,
Ille

et malam partem '), in 2 de designatoribus in ludis 'multitudinem retinent' (Don. 'ut turbae retineantur').

autem contra Donatum has

(in

significationes conciliat coniectura prorintellegi contrahere et con-

sus inaudita
se convertit.

in.),

scilicet

designare
illi

ducere populum in unum, quod

contingat qui flagitio aliquo ora in

Nonius
sic

p.

96.

5 citat versum Terenti et verbi significationem recte

facere', cf. PlautiMost. adhibitum in bonam partem, nullo exemplo confirmatur. Pseudo-Acro ad Hor. Ep. 1. 7. 6: 'Dissignatores dicuntur qui ad locum (lucum?) Libitinae funebria praestanda conducuntur, ut defuncti cum honore efferantur; aliter: dissignatores funerum mancipes

expUcat: 'cum nota atque ignominia aliquid

Sitne

413.

umquam

et ordinatores,

nam dissignare

est ordinare,

unde

et qui locos

(sec)

in

theatris spectatoribus distribuebant,

dissignatores
alibi:

dicebantur. Prae-

terea est

dissignare
1.

confundere, ut et iste

Quid non ebrietas

scholiasta: 'dis-

dissignat?' Ep.

5.

16,

ad
iu 2

quem locum tamen idem

signat
alibi

aperit'.

Formula 'ego puto' ab ipso Donato e.

Eugr.
:

adhibetur ab interpolatore, ut ad An. 410.

2,

5,

g.

Eun. 786.

An. 510.

2,

Ad. 259.

2.

88 89

'exaggerans

dicit:

fores effregit' cett.

2 et 3 merito laudavit Kauer. 90 1 a de hoc scholio vide infra adn. ad. Hec. 65. 4 schol. sic laudavit Kauer p. 15 adn.: wobei mit der Donat eigenen Feinheit

und Ktirze
ben wird.
91
rhet.

dass wesentliche Unterscheidungsmerkmal hervorgeho-

92 de 'hoc'

cf.

Kauer.

96

antitheta satis languida.

,cf.

73. 2, 84. 3.

96

gulisque loco

2 et 97 2 similia videntur, at non sunt, differunt epithetis veris suo sincum cura adhibitis: 'cura admiratione', 'ardentibus oculis',

'infestis ocuUs'.

Ad

96.2 semovi

additamentum non verum, non enim subau-

diuntur

illi

infinitivi; vide

ad 48. 3 et 55 et

Kauerum

ad h,

v. et v. 46.

semovi additamentum per nam, languidum et falsum, nara Micio nihil dissimulat, aperte semper loquitur; 'stomacho' suraptum e Don. ad 98. 99 1. 3 vide praef. de schol. simUibus ad Adelphos. 100 1 nihU deest, cf. Kauer ad h. 1.; de additamentis per deest vide infra 110 et adn. ad An. 30. 2 additamentum otiosum illius qui
In 97. 2
')

Scholiiim a Kauero perperara pro Donateo citatum est.

ADELPHt
dedit paulo ante 99.
1; de

802
additamentis per id est sim. vido adn. ad

An. 147. 181.

101
2
'delictum'
2,

al.

Don.

falsum

immo
104 109
cf.

leniter

usurpatum ut a Terentio in v. 682. 1 repetit fere autem est haec 'subindignanter' pronuntianda esse, Micio corrigit invidiosa verba Demeae, ut ostendit Don. in 3.
6. 3.

An. 188.
Hec.
et

595.

praeterea

diflferentia

2 aliter haec verba distinxit Don. ad An. 435. 5; pugnat cum Don. 321. 3 et satis est absurda,
et

quam ad diem possumus; denique caasalis coniunctio nullam habet rationem, de quo vitio vide vol. I praef. XII adn. 1, adn. ad An. 184, 328, ad Eun. 9, 134, al. n falsum, ut ad Eun. 477, 618, al. De formula deest in scholiis 110 1 spuriis vide Mn. 32. 300 sqq. et libr. meiim p. 157 (= Mnem. 35. 408) ubi exempla congessi ad Andr. et ad Eun. Denique vide quae scripsi
ante diem
(scil.

nam

speramus

exspectamus tam

eventus), atque

utrumque avidius

facere

in adn.

113

cf.

116
p.

ad An. 158. 3 cf. Flec. 746. 2. An. 348. 4. 115 2 rhet. Don. ut videtur. scholium repetitur fere ad Hec. 94, Ph. 91;

cf.

etiam Ad. 143.

Errare
184.

Donatum
3
cf. cf.

de loco Vergiliano notavit Ribbeckius in prolegomenis

ad Hec. 147. 183.

117

2 rhet.
1

adn. ad An. 356.

118 119

'quis credat hic respici

versum remotissimum 61'?

2 falso Micio proponitur

genti;

tamquam
in 4, ubi

sordidus cavensque

damnum

ar-

prorsus

aliter

Don.

tamen postrema: 'non enim

sqq.'

otiosa et mihi suspecta sunt.

121

cf.

An. 499.
vide

3,

508. 2, 827. Hec. 38.

122

126

in adn. critica. 2 interpretatio falsissima. ergo sqq.' additamentum languidum, immo falsum, non enim 'melius' sed e Micionis charactere unice recte sic dictum est, cf. Don.
1

Kauerum

'raelius

ad 126. De additamentis per

127

2
9. 4;

de
cf.

vocis

ergo vide ad Eun. 72. consilium etymo aliter Varro et schol.

3 Pho. 73.
350.
1,

Dcn. ad Aen.

Wessn. app.
(cf.

590.
adn., Eun. 171. 4, 388. 1. 2 verbum 'irascere' legitur in

128 132 135 136

137

3 et 4
cf.

ad 113) vix Donato danda esse videntur.

991. 3. vide

133
et

cf.

2.

An. 572
v.

c.

Speng.

Kauer.
respicit

ad h.

ipso textu.
1

falsum,

Demea

quae asseruit

in

133-135.
die

Demea

repetit fere Micionis verba in 132.

1

Speng. vix recte:

'es

schmerzt mich, dass du

redit,

Sache so nimmst'.

Bene Don., cuius interpretatio huc

pergis? cui

ut Micio, postquam

Demea

dixit 'non repeto, quera dedi', quasi interponat: quid orgo

tum Demea;

'aegre est'

scil.

tacere,

nam

etiam loqui alienus non sum.

Kauer
139
141

nihil.

2 iuxta Don. 3.

4 falsum, 'posterius' absolute ponitur. 3 prima verba conveniunt cum Don. 2

lego,

i.

f.,

reliqua

quantum
dicat,

intel-

pravam interpretationem continent, quasi Micio

propter

m
indulgentiam suam se plura scire de Aeschini facinoribus, collatov. 56. 4 a non perspexit signicationem toO 'omnia', de qua vide interpretes. 143 2 contra D. 1 per 'aut'. De additamentis per aut vel sed et aliisque particulis vide Mn. 32. 307 sqq. et 35, 315 (= lib. meus 3 cf. Pho. 194. 5. p. 143). 145 scholium, ni fallor, duplex: rhetorico initio aliquis addidit explicationem nimis otiosam. 147 a additamentum per nam, re et forma languidum. 149 2 altera sententia repetit Don. 1 in f., initium confictum ex v. 101;
cf.

Mn.
cf.

33. 242.
1.

non

intellego;

cf.

Wessn.

in var. lect.

150 152 155

Ph. 654.

3 supervacaneum post

2.

4 et 5 vide Wessn. var.

lectio.
(i.

'hic

exemplum

est sqq.' Vide

quae de

scholiis principalibus

e.

ad

scaenarum initia positis) Adelphorum disputaviin primaadnotatione. 156 1. Vide ad Hec. 120. 1. 155 3 extractum e Don. 156 2 schol. semirhetoricum Donati, 1 a additamentum nullius pretii.
cf.

vol. I p. 239.

3 ad An.

398.

a.

4 ad An. 514;

cf.

Kauer.

5 schol. mere rhetoricum et vix Donateum.

157 158

vide ad An. 410.

1

2.

Speng.

deest

'tangam',

sed ipse Don.

in

2 indicat

ellipsin

non

supplendam esse. 159 1 additamentum

2
cf.

'nam'

cum

sqq. valde suspectum,

cf.

110.
2.

1.

praef. III 2 'lemonis alteram rixam'.

Kauer

p.

14 adn.

161

schoHum mihi non prorsus perspicuum,

leno obtestatur tantum

se flde dignissimum esse.

163 164 165

2 a notavit Wessn. 7 ad An, 175. 3. Ceterum iuncta fuerunt scholia 1 et 7, uti 5

3.

4 falsa iuxta Don.

5.

et 6.

4 nullius pretii. 1 denuo removendum et 227: per aposiopesin cuius media pars sane absurdam. In 4 causae

videtur illud: 'deest 2 non completur.

enim
-f-

verba', vide ad 110

4-4 unum

scholium,

interpretationem continet mirabilem, sed non

generales sunt,

quae habent constitutionem

169 2
cf.

generalem, de qua vide Victorinum p. 180. 38. 3 Eun. 273. 168 Pho. 983. 167 l An. 171. 2.

576. 3.

171

1.

utrumque desumptum videtur

scholio

pleniore

Donati ad

Hec. 33.4.

172

3 'magis'

potius, ut saepe in

commento; ceterum miror Donatum

175

2 differt a Don. 3. 3 cf. Kauer. 589.1 An. 190.2, 617.4, 684.4, 922, 1021, Eun. 492,2, 6a Kauer merito huius scholii priorem tautummodo Pho. 351.1, etc. partem citavit, et omisit additamentum per nam, quando enim 'proxime' a Donati aetate tyranni Athenis expulsi sunt? Wessnerus in App. e Graeco scholio haec originem traxisse suspicatur, sed de Graecis Menandri scholiis nihil novimus, nisi de Timachidis cuiusdam hypomnemate ad Colacem; cf. Siisemihl, H. L. Gr. tempore Alex. II p. 189, et quae disputavi in Mnem. 39 (1911) p. 143.

dubitasse cui Aeschinus hoc dicat.

4 'iam'

cf.

ADELPHr
17B

304

2 'cito ostendif Rabbow de Don. c. 1897 p. 309 adn. 20: 'ergo cito dicta sunt quae aut expedito occurrant aut plura siraul expediunt una sententia; erit igitur formula quaedam interpretationis rbetoricae qua poeta facundus multa dixisse una sententia adnotabatur', cf. Ad 33. 8. 3 Eun. 1190. 1.
1

177

initium

falsum, quae

autem sequuntur:
3.
cf.

'ut quid tibi

debeo

sqq.'

imperite derivata sunt e Don.

178

differentia

nequaquam
cf.

vera,

etiam

v.

157 et 179.

3.

179 181

3
1

habere

389. 2.
'ideo'

interpunxi ante

et

levius ante schol.

vinciri

2.

Ceterum quid

sit

'sub

qua necesse erat captivos

cf.

ducique per pompam' non

in

intellego.

183
186
191 192

360.

3.

schol. spuriis, e. g.
1 cf.

Eun. 235. 1. 3 languidum; quasi frequens est An. 249, 252, 306, 476, etc.

220. 2, 820. Eun. 131. 4, hoc

tamen

loco 'res' intellegitur

nego-

tium, ut Don.
2
cf. cf.

dixit ad 185; etiam 2 valde

suspectum

est.

728. 2. Hec. 196.

dici

2 Donato dari non potuit, qui in 3 per idiotismum sic

scripsit.

194 196

Eun. 805. 4. 2 in Wessneri app. vide hunc versum Terenti omnibus grammaticis pro exemplo fuisse formae supreme iuxta summe. 2 a notavit

Wessn.

cum sonitu se delectat', cf. Lucr. 6. 142 'fluctus dant in frangendo". 201 'promeruit' cf. An. 331. Hec. 487, infra 681. 206 2 minus recte sic Don., cf. Speng. et Kauer: die Verzogerung der Zahlung. 207 cf. An. 505. 3. 209 2 vide ad 175. 4.
199
2
'infregit
.
. .

quasi

murmur

210 212 213 214 216

cf. 891. 2, Eun. 395. 455. Ph. 1048. 2. Donato dari vix potest iuxta initium scholii 3. vide Kauer de hoc scholio. De 'usque' An. 303. Hec. 423. 2 4 utrumque Donato dari non potest; praestat adnotatio 2. 2 'hodie' cf. 660. 3 An. 196. 2. 348. 3. 3 cf. 223. 1. 943. Eun. 99. 130. 1.

3
1

1.

220 225 226

2 cf. ad 186. 223 1 cf. 215. 3. An. 598. 2. 4 iqudavit Kauer ad h. 1. 1 scholium mihi valde suspectum Donato adsignare non ausus
Syri

sum
sibi

verbum

'spero'

nil
2).

tale

significat,

et

quid altera sententia

veUt nescio

(cf.

236.

228 229 237 239 241

242

ecce scholium de fabula lectioni destinata; An. 940. 2. 232 2 Ph. 419. 2 Eun. 967. 1025. 2, Hec. 18. 2, Ph. 225. 1.
1 1

cf.

324.

2.

5 interpretatio falsa, de nonsed ad 74. 1. 2 Lactantius ad Stati Theb. 7. 645: dividuum a divisione, dimidium a dimidione dicimus. 2 iuxta Don.
3.

243

cf.

340. 3.

305
244
247
2 quantum video nihil e superioribus repetitur; aliam auxesin recte mox Don. 246. 1; sententia de Vergilio satis vaga. 3 cf. 630. 1. 1 Eun. 341. 2, 363. Hec. 272.
3 3
cf.

indicavit

249
261

adn. ad An. 313.

1.

additamentum suspectum, a Donati supra ad 50. 1. 263 2 scholium hoc siguificat: quara bene eificit Syrus ut leno, adhuc fastidiosus, nunc ex desperatione ipse accipere optet viginti minas et Syrum abiturum semel iterumque revocet. De exclaraatione cf. An.
'nam
multi
sqq.'
cf.

memores

breviloquentia alienura.

254

1 contra D. 2. Hec. 276. 1, et adn. ad An. 157. additamentum rhetoricum per nam ad Donati scholium de scaenae argumento. 3 cf. Hec. 555. 3. 1 a exemplum ineptum merito notavit Wessn. cum ex ipsis Terenti 256 fabulis exempla aptissima citari potuerint, quae vide apud interpretes. 2 cf. An. 234. 2, 499. 1, 853. 2 (quod Donato relinquere debui). Eun.

289.
1

1,

257 269

260
261 262 268

4 a initio. 3 quid hoc est? cf Don. 257. 2. pessimae latinitatis a Donato alienae. 2 a merito notavit Wessn., etenim Donatus, qui legit hominera nerainem (schol. 3), non homini nemini, ut vulgo (sed perperam) hodie editores, necessario post 'fratrem' subdistinguere debuit; schoUasta ToO sed ego puto hariolatur ') Ceterum ad Don. 2 cf. mox 270. 3, 281. 3. 3 a pueriliter additura, cf. Eun. 549. 3, unde h. 1. assumptum ut etiara ad An. 506. 2, dein idem schohasta repetivit initium Donatianum, de veterum consuetudine, hoc asserens per 'ut diximus', de qua magistri formula vide quae scripsi et exempla quae coUegi Mn. 35. 409 sqq. (=lib. m. p. 158). 4 An. 580. 1. 855. 2. 7 'hera' cf. 266. 1 et loci citati in adnot. 5 a notavit Wessn. ad An. 184. 1 otiosum iuxta Don. 2. 5 ineptum iuxta Don. 3, de non-sed ad 74. 1. 3 ad Eun. 208. Za exemplum falsum 1 a additaraentum per nam minime iustum.
555. 4.
1

=2

notavit Wessn.

264 265
ei,

3 Eun. 231.

1.

4 iuxta Don. 5

et

3 (de gesticulatione)

in

5 'spem raortuam' respondet

901.

quod
1 cf.
1
cf.

est in 3 'sperantis lenonis'.

266 267
269 270
272

260. 7.

2a
2.

notavit Wessn.
3 Hec. 250.
2.
1

cf.

1.

185 et 220.

Eun. 930.1.

2 dubitatio otiosa

per an; vide adn. ad An. 132. 2

3
cf.

Eun. 794.
in

1.

raembro,
cf.

altero
2,

3 periphrasis per nara, nirais mira in primo

Don.
5

2.
cf.

259.

281. 3
cf.

An. 655.
in

3.

contra Don.
e.

2.

4 inter451, 682,

pretatio prava,
1

'dolet'

cum

Kauer. dativo frequens est

his comoediis,

g.

')

Olim

in

Mm.

35. 431

sq.

non

recte de hoc

schoho iudicavi.
20*

KARSTEN, Com. Don.

ADBLPHf
733.
h. I.?

306
Euu.
est

93

etc,

ubi

nusquam Uuuatub
'tlD

aliquid
'

adnotavit.

Fecitne
476. 5

quod dubites, cum

dTTiKiamJj

de hac figura rainus concf.

veniat, ut observavit
(ibid.

Wessn.
.

in

app.

De
1.

figura tlu dTTiKiaiaiu

3.

TU)

IbuDTiafiLu)
cf.

Eun. 45. 284.

1.

Hec. 504.

Ph. 223.

1.

mere

rhet.

Don. 276.

274

4 falsum; post 'tam ob parvolam rem' patria' deest 'fugere', ut est in 275. 1.

nihil deest et

post 'paene e

276

2a

u{pri|iia|ioO

verba Graeca expuli, omissio verbi profugere nequaquam fit xpiv; valeret observatio Graeca si omissum fuisset 'mori'

vel 'perire',

est scholium 274.4,

cf.

quod erat in Menandro; et hinc fortasse per errorem ortum unde emblema in 275. 2 repetendum erit. Ceterum

quae de his schoHis disputavi contra Struckium, in Mnem. 39. 177 sq. schoUum. ininus pertinet ad v. peccavi, quam ad omnia quae 2 vide ad 272 et 61. 1. praecedunt, cf. 272. 3 3 conclusio per ergo satis otiosa, vide ad 125. 1 cf. ad Ph. 922 277 4 coniectura a re aUena contra Don. 2. 5 falsum, iuxta Don. 4. 278 2 Donatus, ut Dziatzko ahique, verba sic distinxit: 'ne (Madvig: non) 279 tam quidem, quam (= quantum) vis' hodie editores fere conspirant 'ne tam quidem, quamvis etiam maneo otiosus hic', in hanc lectionem ut ordo sit: 'quamvis otiosus etiam tSp.: noch) maneo hic' De particula 'etiam' Donatus incertus haeret, sitne adverbium per se positum, quo Sannio consentiat Syro se properare in Cyprum, ('etiam' scil. 'propero'), an coniunctio, pertinens nimirum ad praecedens 'quamvis' (= 'quantum vis) etiam properare me', tametsi eius interpretatio: 'qua significat sqq.' mihi non prorsus perspicua est. Idem in 3 verba 'maneo otiosus hic' asseverationem esse dicit lenonis separatam a praecedentibus eiusdem verbis. AUus schoUasta in 1 iuxta Donati coniecturam ('vel consentientis') aUam proponit ('vel adverbium hortantis') h. 1. prorsus falsam, sed sumptam ex schoUo Donati ad An. 849. 2 (cf. ad Hec. 811. 2). Schol. 4 eidem tribuendum esse videtur. Legimus ibi: 'dixit enim (scil. leno) 'propero', quod falsum est, leno nusquam hoc dixit; dein: 'et rursum consenserat' sqq., quae aut dittologia suntpost 'propero', aut denuo falsa perhibent cohaerent autem haec cum interpretatione toO 'etiam' in 1. Initium schoUi 4 corruptum est, sed satis perspicuum est, schoUastam hic confirmasse schoUum Don. 3, nisi quod pro asseveratione usus est voce exclamatione. Itaque suspicor eius verba fere haec fuisse: 'Exclamatio negantis 'maneo otiosus hic', vestigia secutus Wessneri in App. p. 494 corrigentis:

270

haec exclamatio negandi vim habet,

281 282 2S8 288 289 290
2 'heus' An. 636. 2
'irritari'.
1.

sqq.'

cf

259.

2,
1.

270. 3.

3 Eun.
1 1
cf.

An. 597. 4. Ph. 240. 1043 et 1044.

2.
1.

2 a expuU emblema.
353. 2 et Eun. 656.
cl.

297. 3. 3 An. 206. Eun. 1073. 1, Hec. 458. 2 ad An. 727.

cf.

1.

2 a otiosum,

ad 74.

1.

307
291
5 et 7 rhet. ex genere quod legitur
398.
2.
e.

g.

ad An. 395.

2.

6,

396.

2,

cf.

Doii.

1.

An. 85. 4. Hec. 422. 2. a emblema notavit Wessn. 3 falsum videtur cf. Don. 2 i. f. 5 ad An. 437. 453. 1 rhet. et cf. Don. 4. 2 a notavit Wessn. 3 cf. 288. 1. 2 differt scholiasta qui legit 'quom' a Donato 1, qui legit 'quod', cf. Wessn app. 3 hoc etiam diversum est a Don. 1. 302 1 a 'nam' sqq. seposui, interrumpit schoUum continuum 1 -|- 2 et Donatus tantum h. 1. formam reflexivam tractat. Etiam in textu cum

294 296 296 297 299

1
1

Kauero legendum videtur 'cirumvallant se'. In 2 Wessn. in app. non male coniecit et pressio pro impressio. 5 iuxta Don. 4 per
an,
cf.

ad 267.

2.

305 306

cf.

Eun. 642.
illius

2.

scholiastae

quem designavi
et

ad 45.3; de 'misericordia' multo

in 5.

meUus Eugr. ad

h. v.,

mox
1.

Don.

4 a expuii

emblema per

nam.
307
1

6
:

cf.

vide ad 307.

Kauer
et 2

epressit

'abgehalten' bezieht sich auf die Absicht, reflexit

abgebracht'

est

begonnene Tat. Recte Donatus tamen in utrumque explicat per ne faceret. Itaque schol. 306. 6 aUus magistri, qui idem in fine schol. 307. 2 addidit: 'sed meUus quod
auf die bereits
cf.

supra';

347.

3,

430. 2.

308

310 315 319

321

324 325 327 328

Eun. 946. 2. 3 quae sit 'suavis ethopoeia dolentis ad irascentem' exposui in Mnem. 39 (1911) p. 162 sq. contra Struckium, qui schoUum male interpretatus erat. 1 vix genuinum. 1 Eun. 472, 1. Ph. 373. 312 cf. Hec 716. 1, Ph. 425. 1 rhet. ut 316. 1. 318 1 cf. 701. 2. 1 cf. 550. 1. 3. 3 a merito Wossn. in app. dixit postrema verba, 'id est nimia sqq', non Terenti sed VergiU verba expUcare, ideoque incUnatis Utteris exprimenda, hoc est a Donato abiudicanda esse; est igitur e spuriorum genere, quod indicavi in praef. vol I p. V et XXI. 2 de distinctione adhuc discrepant interpretes. 3 cum hoc Donati scholio corapara magistri ad Eun. 195. 2. 3. 4; praeterea supra 109. 2 et An. 435. 5. 4 cf. An. 465. 1. Eun. 54. Ph. 208. 4, 419. 1. 2 vide ad 228. 1. 3 semovi schoUum suspectum.
2
cf.

3 languet iuxta 2 et fictum videtur e schol. 237.

2,

Ph. 225.

1.

1=4,
In

repetitur idem schoUum, vide praef. de schol. simiUbus ad Ad.

1

commento Donati

iunctum
;

fuit

cum

2.

3non-sed

quater

repetitum ut ad. Eun. 167 cf. supra ad 74. 330 2 egregium exemplum schoUi semirhetorici Donati, quo simul sententia illustratur; vide vol.

Don. ad. An. 425.

331 336

I praef. p. IV et adn. additamentum per deest,

cf.

p.

239;

cf.

praeterea

in

quo

'vel talequid'

schoUastis acceptum est,

ad 110.
Hec. 298.
300. 2.

An. 33.3. Ph. 97.1. 333 1 cf. Kauer ad h. 1. 2 'porro' An. 22. 2. 278. 1. Eun. 613, Ad, 419.

2,

2.

ADELPHF
340 842
848 846
346
3
cf.

308
243.

2 vix genuinum.
scil.

'et in

malis constantem esse demonstrat'

mulierem. Vide lectionem

cod. V.
cf.

ad An. 259.
distinctio

844 2

rhet. ut 345.

1.

nequaquam

incerta est; verba 'pro virgine d.n.' etiam

1

audienda esse ad 'dos erat', iam legitur in Don. 3. 1 scholium obscurum, cf. supplementum Wessneri.

rhet.

2 aliter Don.ad
sup-

Hec
347
3

5.

3 lusus magistri sed fallitur in altero

membro; "Wessn.
e8t>
;

plevit

'<An>

nec virgo'

etc.

verisimiliter

Wessn. supplevit

<an

testis

scholium eius

dem notae
34S 350
3

ac 307. 2 ubi vide.

2.

An. 487.
2
cf.

ad

133.

3 vide

Kauerum

ad

h.

1.

'cito'

ad Eun. 377.

3.

cum

schol.
in

Bemb. habeat:
5.

'accedo, consentio' et Lactantius ad Statii

'acce-

versum
dunt,
(h.l.)',

Theb.

343 maria ipsa carinae accedunt adnotet:

tranquilla

consentiunt

ut

subdant,

sic

Terentius

in

Adelphis

puto Donatum quoque h. 1. dedisse: 'hoc est consentio. velut non ut nuncest: 'hoc est <accedo> ut consentiam, veluti'. Secundum haec schoUa de versus Terentiani lectione et interpretatione dubitari vix potest. Legendum est: 'quid isti (= istic)? acc. ut m. d.' Cf. Kauer 4 'cito' ad. Eun. 377. 3. et Spengel ad h. 1. 3 cf. 927. 2 An. 281. 6. 352 2 Eun. 271. 2.
etc',

363
357

cf.

2 quid

tiam ad nequitiam etiam adduxerit. Cf. v. 383 sq. 2 a additamentum per enim prorsus supervacaneum. 2 b notavit 358 Wessn. cf. 359 2a. 369 2 a notavit Wessn., cum nihil huc pertineat.

2 a falsum iuxta 2 Don. haec sibi volunt? Demea miser est propter Aeschini nequiMicioni debitam, ut putat, miserior erit, si hic alterum filium
288. 4.

360
367

1. 361 ad Eun 2 schohum satis puerile et

3 ad 183. 2 'contra
1

305
cf.

369.

1.

369 373 374 377 379 382 389 390

illud'

cf.

ad

v.

72. 73. 84. 95.

4,

3 eiusdem, qui dedit 367.

1.

2.

'hem' ad 260.

7.

2 Eun. 271.
ibiiuTiKilK;

infra 901.

2 a interpretatio toO

in

2.

2 a eiusdem trutinae ac spuria modo notata, et vide 379. 2 Don. 1 An. 418, Hec. 593. 1. 1 a cf. ad 377. 1 vide ad Eun. 721. 1. 2 redditur quodammodo schol. Donati 1. 2
cf.

179. 4.

2 'sic quidam: sed ego sqq.' de Donati fontibus, qui saepe antiquiores commentatores in his comoediis indicat et refutat, vide Mn. 35
p.

416-439,

et de

Adelphis

p.

430

sqq., ubi

tamen hunc locum

prae-

tervidi,

(= lib.

raei pag.

179 sqq.)
16.

391

2 et 3 luserunt magistri, qualia multa deprehendimus ad Andr. et

Eun., velut An. 12.
3.
4.
I

5,

1.

a, et

sic in

multis iuxta positis,

rariora

quae dedi

in praef. vol.

XX

adn.; in

Adelphorum commento

sunt; vide infra ad 559.

309
394
4 2
1
cf.

Don. 470,

4.

2 et 3 luxta Don.4, et iuxta D.

illius

initinm vix in-

tellego.

396
397

cf.

Eun. 277.

2.

vix credo

Donatum hoc
i.

dedisse iuxta scholium plenius etfortiusS;

sumptum
399
401 404 412 418
tanguntur.
iunxi
1
1

fortasse e scholio ad Hec. 217.

e.

'pro personis ridiculae'

Cf.

secundum personas,
cf.

qui

iis

utuntur iisve

Eun. 789.
4,

1.

et 3,

ut 2 ponatur ante 4;

553.

1.

407 a rhet. 413 3 'sedulo' ad 50. 3. 3 Schlee p. 155. 32: interiectio admirantis. 2 conclusio otiosa 1 a additamentum per nonsed, ad 74. 1. per ergo e Don. 1. 3 a semovi emblema. 417 Donatus procul dubio primum dedit etyraon in 2, deinde per coniunctionem (et vel autem) significationem derivatam (in 1). Cicero de n.
556.

An. 234.

2 An. 479.

1.

3. 25: versutos eos appello, quorum callidos autem, qaorum tamquam manus

d.

celeriter

mens
sic

versatur,

opere,

animus usu

concalluit. Servius ad Aen, 4. 405: callis est semita tenuior callo peco-

rum
celare

praedurata.
novit
.
. .

Isidorus

Or.

10.

41:

callidus

fraudulentus, quod
cito vertat.

versutum

(ponebant) eo quod

animum

419 422 423 430

1
1

'ad
cf.

amaritudinem' cf. ad 432. scholium ad 101. 1 otiosum.

6.
3.

47. 429 vide ad 415. Donatus. 2 falsa; 'hoc mehus' cf. 307. 2, 347. 3. 431 2 sicine Donatus? mira oppositio servorum et amicorum et aptumne est ad dicendum an ad audiendum? vide scholia ad An. 67. 68. Otto Spr. w. s. v. homo 8: man muss die Menschen nehraen

Quint.
1

sic recte

432 433
136

wie sie sind. 'meUorem' cf. 110. 3. 1 'has interrogationes non inquirendi causa pugnat cum Don. 3 poni'; 2 contracte reddit idem Donati schohum in fine.
:

ct.

49. 3.
cf.

1 a uotavit Wessn. 540. 2. 835 2, ad An. 17 et 324. 6 cum adn. primo membro mira Donati dubitatio. 444 a semovi quod mihi molestum emblema videtur. 2 Eun. 301. 3, 899. 2. 1 a Dihil deest, cf. v. 74: 'hoc patriumst'. 450 4 cf. Pho. de 'ilicet' 208. 5. 462 2 falsum per aut. 464 1 explicationes mirae et perplexae iuxta interpretationem simplicem simae'. Donati in 4, ubi sine dubio corrigendum est 'levissimum' pro 3 cf. praef. de schol. simil. ad Ad. 3 rhet. 466 1 cf. Ph. 338, 3, cf. Kauer ad h. I. 1 a notavit Wessn. 468 3 Eun. 703. 460 cf. An. 533. 2 cum adn. a de formula 'ab eo quod sequitur id quod

441 443

in

'

praecedit' vide mfra 823. 2 a, ad An. 49,

Eun

762, et vide in praefatione.

Additamentum 'non iubemus enim 468 mirum, cf. 476. 3.

464
vide

nisi

quod voluerimus' vix verum.

et

scholia

ad

v.

57,

ubi Don.

li

beralitatem

bonitatem

ADELPHI

810
habuit.

synonyma
sit.

Dubito

num

hoc

scholium
libcraliH in
7.

Donato

imputandum

Kauer

recte: boni

van Herzen gut,

Folge der Erziehung.

466 468 470

471

cf. 573. 3. Eun. 328. 467 hem ad 260. 2 iuxta Don. 3 et satis ineptum.

474

476

478 480

481 482 483 487 488 498

494 499

2 semirhet. Donati; cf. 471. 2. Hec. 139. 4 Donato dare non ausus sum schoUum ineptum, cf. 394. 4. 2 pro 'supra future' coniecerunt Wiehng probarite Hartmanno *quid sua persuasione', Schoell 'inscius futurae rei', Dzi-Kauer 'super re futura' et Wessner, qui ad loci sententiam fortasso proxirae accessit, 'superatus furore'. 2 a 'et quia sqq.' additamentum ineptum ex 470. 2. 3 rhet. 472 1 ad Eun. 49. 3. 1 a 'ignotum est sqq.' nihil magis falsum: 'ignotumst' quis virginem vitiasset, 'tacitum et creditum est' quod Aeschmus narrabat se esse auctorem sceleris; de hoc scholiasta ineptas verborum relatioues aucupante vide ad 45. 3, 61. 3, et adn. ad An. 279. Eun. 54. 3 a 'et praeterea sqq.' non Donatum haec interposuisse puto, sed illum qui in spurcis rebus libenter versatur, de quo vide ad An. 90, ubi tamen numerus Eunuchi 585 delendus est. 1 iuxta Don. 3, verba ardentia hic non sunt. 2 rhet. 7 iuxta Don. 5, vidc adn. ad 272. 477 2 otiosum. 2 a additamentnm rhetoricum; 'et praeterea' ut in 474.3, 608.4. 3 a additamentum languidum per nam. schoHo Donati 2 (quod laudavrt etiam Kauer) opponitur aha interpretatio in 3 satis longo quaesita. Scholium 5 non multum diflfert a 4. Quaeritur an Donato etiam tribui possit initium scholii 4, quod tum pro ampUficatione habendum erit schoUi 2. Igitur proscripsi tantum 3 et 5. Si animo indulgerem Donato retinerem tantummodo 2 et exemplum Afranii in 4; nam 1 quoque olet ludimagistrum leviorem. 1 An. 608. 1. 2 'ut multa videretur dicere' cf. cf. 470. 3, 876, 3. 4 schol. suspectum quippe nimis speciosum. 1 a rhet. 3 non valet de h. 1. et pugnat cum 2. 1 cf. An. praef. 1. 9. et ad v. 473, 1. 2. a rogatio nimis lepida. 491 3 cf. 928. 2 schol. rhet. obscurum et mirae latinitatis; Donatus in 3 et in 494. 1 aUter loquitur de Hegionis defensione. 1 semirhetoricum Donati, ut mox 496. 2. 3 rhet. mag. 2 Varro 1. 1. 6. 69: 'spondere est dicere spondeo a sponte, nam id valet a voluntate sqq.' 72: 'a qua sponte dicere respondere quoque dixeruut, cum ad spontem responderent, id est ad voluntatem rogatoris'. Festus p. 343. 34: 'spondere antea ponebatur pro dicere, unde et respondere adhuc manef 2 a Wessnerus emblema notavit inde a verbis: 'id est fundere', ego adieci etiam quae praecedunt: 'quasi spondere' (cf. var. lect,), haec enim vix pertinere possunt ad Donati schoUum, et magistri amant additamenta per quasi, cf. ad An. 249, 306, 344, 476 etc.

811
606

secundum schol. 505 Donatus putat Hegionem satis humiliter Demeam abeuntem prosecuturum esse et etiam pauca illa 'ultima' quasi suppliciter Demeae dixisse: 'decet te facere'. Hartmannus p. 176 correxit 'ultimi', vix recte; cf. Kauer ad h. 1. 4 minus verum ut docet schol. ad 509 et Donatus legit 'hic' non 607 'hoc', cf. 3. 5 6 retinui uitimum, in 5 'peiora' minus iustum est.

Cf.

Ph. 1021.
"hi

610
611

a 'nam sqq.' notavit Wessn. 1 Wessn. primam sententiam:

expressit,

sex

feruntur' inclinatis litteris

ego Donato reddidi; vide Wessn. in app. ot Kaueri aniuiadversionem crit. p. 175. 3 cf. Eun. 799. 3. a lepidum caput! 614 620 2 sapit iudimagistrum; cf. Eun. 224. 'universum triduum'. 622 1 cf. ad 698. An. 520. 1 et mox 523. 2. 629 2 iuxta 1 Don.; observatio prorsus falsa videtur. 630 2 schol. rhetor. Donato dignum, cf, Mn. 33. 259. 6:J1 a Donato, opinor, abiudicandum, cf. ad 474. 3 a.

638 640 643 644 646 646 647

semovi additamenta per vel. 560 1. 641 2 vide Kauer ad h. 1. 2 ad 441. 1 Don. cui aUus apposuit 2 per an cf. Eun. 666. 3. 4. ad Eun. 811. 4. 2 vide ad 557. 1 pugnat cum D. 2. 1 iuxta Don. 2, cum additamento per enim, quod iam notavit Wessn. 3 conclusio otiosa per ergo e Don. 2.
a 'vel abi sqq.'
1
cf.
;

3 rhet., et

cf.

548.
et

quadrat cum explicatione quae praecedit in 1, etymologia inaudita; de omine cf. An. 200. 1. sicine Donatus? 649 550 1. 3 vide praef. de schol. simil. ad Ad. 652 3 sic etiam Varro de 1. 1. 5. 162, Festus, alii, cf. Wessn. app. 2
conclusio

non

quod Donatus de 'usque' scripsit ad 558, hic tres etiam magistri suas sententias protulerunt. Vide supra ad 391. 5 a emble. 2 a semovi pannum, ut mox 563 1 a. 1 vide 578. 2. 660 scholium 5. interrumpitur 4 continuum mate 664 4 scholium inventionis subtilis et nimis paene argutae num iuxta 2 et 3 Donato dari debuerit dubito; ortum fortasse e Don. 5 initio. Pro 6 PATRissAs corrige 5 patr. 568 1 et 3 illius magistri qui verba identidem refert ad praecedentia;
3

667 669

cf.

544.

2.

658
id

cf.

899.

1.

12

iuxta

cf.

ad

V.

45.
;

3.

2 'deest'

cf.

ad

v.

101

deest aut nihil

(cf.

Kauer)

quod sequitur ad 369. vix dubito quin exemplum Vergilianum elimiuandum sit, huc illatum 670 ex An. 196. 2 et supra 215. 2, ubi iusta signiflcatio toO 'hodie'
aut 'facere'
et prorsus simile est scholium

indicatur;

cf.

etiam 660.

3.

572 673 677 680

1
cf.

minus recte quam Don.

vide Kauer, ad h.
1.

in 2.

466. 2. Eun. 328. 674. 2.

676 pro 3 corrige 2

cf.

et

cf.

169. 2.

578 2

560.

1.

2 adn. ad An. 195; Hec. 459.

4.

ADELPHr
.>84

312

'etsi multa diminutiva sqq.' cf. Ars. Gr. Don. 376. 7: 'sunt alia deminutiva quae non servant genera quae ex nominibus primae positionis acceperunt, ut scutum scutula scutella, pistrinum pistrilla, caiiis canicula. rana ranunculu.'-.' 586 1 verba 'ubi potetis vos?" hodie ab editoribus recte Demeae dantur;

aiiter

Hartman
vide

p.

178.
in

687

"Wesnerum

app.,

qui

etiam merito ultima verba

(2 d) a

Donati scholio ahena esse iudicavit.

2. 691 2 ad An. 615. 595 2 ad An. 639. 5. 2 de hac quaestione vide Kauer in adn. crlt. 1 rhet. 3 'coram indiget adiectionis' minime verum. 4 repetit Don. ad An. 190; formula 'et praeterea' (cf. ad 478) indicat hoc schohum ortum esse e mentione particularum coram et palam in 3. 610 a mihi persuadere non potui haec a Donato adscripta esse; 1 prius membrum languet et quae sit utraque pars non vides; alterum vagum et supervacaneum iuxta planam Donati interpretatio1

689 593 601 608

'iam' vide

supra ad 175.
27,

3 iuxta Don.

cf.

ad Eun.

6,

41, 936.

nem
618 622
627
1

in 2.

a notavit Wessn. 'hem' ad 260. 7.

620

non-sed
3.

ad 74.

2.

2 a quid hoc?

2 ad An. 696.

2 cf. An. 277. 2 c. adn. 628 2 iuxta Don. 1 per an. 2 'iam' vide ad 175. 4. 633 vide ad Eun. 84. 1. 634 1 iuxta 2 Don. 2 a notavit Wessn. Cf. ad Eun. 3, An. 55. 2 et Schlee p. 158 ad h. v.: figurata locutio, pluraUs numerus iunctus cum

631

singulari.

Denique Wessn.
falsum,

in

app.
alloqultur
dixit

638 646

3
1

cf.

ad An. 808.

'deest ait'
tibi?'

nam

dicam
'quid

Repetit fere

quod

patrem, qui respondet: 'ego 644 'quid est rei?' et mox 649

tum

postea?'

4 nihil novi continet iuxta Don. 2, immo vix vera in eo quod est: 'quaedam' usque ad 'indotatam'. 5 eiusdem notae. 648 4 a contra Don. 3. lunxi 3 et 4. 650 1 cf. 731. 1. 662 2 et 3 otiosa nec vera iuxta Don. 1. 663 1 'recte' cf. Kauer ad h. 1. 2 'trisyllabum' nimirum tria verba: 647
'nihil,

recte, perge'.
.

656 657 660

666 2. 3. vide supra ad 48. 3, 55, etc. Wessn. schol. lacunosum eadem tractare videtur, quae Don. in 2 et 3; 1 quomodo explendum sit cogitare operae vix pretium est. De 'postea'
2 a notavit

2 Wessn. in app.

vide Kauerura.

662 664 66G 670 671 673

vide supra 45. 3 et ad An. 74.

1

3.
1.

'iUiberale' ad v.
cf.

464.
1.

2 iuxta Don.

668 1 vide schoha ad Hec. 350. 3 iuxta Don. 2., nec non 4 mihi suspectum est. 1 nimis otiosum. 672 2 cf. Kauer ad h. 1. 1 ad Ph. 362. 4 sqq. 1 a notavit Wessn.
2
ad. h.

Kauer

313
681 686
Hec. 580. 2 idem Ciceronis exeniplum; 'promerentem' ad 201. 4 vide ad Ph. 406. Non probo Hartmanni coniec3 Eun. 907. 1.
turas
(p.

181):

nimii amoris etdissimillimi

et
'difflcilUmi'.
id est
1

pro

'nihil

amoris'
in

(Klotz:

'amaroris')

rhet. iuxta

Donatum, qui

artem rhetoricam sua ratione,

ter adhibuit.

ad orationem illustrandam elegan-

688 691
3
cf.

2 rhet.; postrema nimis pueriha. 1 a 'subauditur', quis hoc non videt? vide ad 48.
cf.

3.

2iuxtaDon.

1.

Don. 4; 'menses cessere' mira interpretatio, sequitur schol. rhet.

Serv.
in

688.

692 693 696 698 699

app.

ad Aen. 4. 231 et 431, idem ahter ad 1. 252, Wessn. 4 notavit Wessn. 4 'multo meUus' quasi haec synonyma sint! non-sed ad 74. 2.
4 ad 260.
cf.

7.

697. 2 de
1.

pronominum

vi

ad An. 199.1.

523. 2, ad An. 520.

1

Donatus hunc ordinem non quidem negaquod respexit, quocum compara 703, 'abi pater, tu potius deos comprecare sqq.' 700 1 'iam' ad 175. 4. 2 ad 350. 4. 701 2 cf. Eun. 648, 740. Ad. 318. pro 2 a corrige 3 a, notavit Wessn. 702 703 2 contra Don. 1. Codices habent 'pauperes et', Wessn. duce Stephano scite: 'pavere, sed'. Kauer ad h. 1. non recte dedit 'pavere et,' citans hoc schoUum pro genuino. Vide scholia magistrorum per sed ego
2 iusta Don. sed iu
1

per an.
est

verit,

aUud

259,

sed melius
'et

307, 347.
cf.

707

710
711 721

haec Donato danda esse non putavi, a additamentum puerile per an.

paene

sqq.'

708.

2.

supervacaneum
1

nisi stulto.

713
nimis:

'de'
'fero'

Eun. 280.
et

2 Eun. 302.

1.

schoUasta exaggerat 'magna'; de ironia Don. 1.

exhibet,
cf.

'aUa

flagitia'

non sunt
3 veriora
est.'

722

2 et 3 utrumque Donato concedendum videtur,

schol.

quamquam

Bemb.: 'quasi aUquid de improviso repertum 4a iuxta Don. 4 per an; interpretatio Eclogae falsa. 723 1 cf. 564. 3. 727 vid. Kauer ad h. I. 728 2 Vertumnus 191. 2. Hec. 196. 729 3 cf. ad An. 254.
731

736 740 762

! cf. 650. 733 1. 2 adn. ad An. 102.

cf,

482. 5 et Eugr. ad. h.

1

1.

4.

ineptum.

736. 1 a otiosum.

cf.

Kauer ad

h.

1.

exemplum rarum, sed non quo Donatus vetustioris interpretis (Varronis, Aspri?) opinione relata suam subiungit. Vide quae disputavi de eius fontibus Mn. 35. 416 sqq., de hoc loco p. 433 (= Ub. meus de comm. orig. 2 a haec lusit interpolator ad postrema verba et dispos. p. 182K
2 'hoc a quibusdam dicitur, at ego puto'
in
:

unicum, schoUi

765 761

Donati par simul. 1 cf. Eun. 192. 1 An. 510.

1

4.

cf.

794.

2.

a additamentum per

etenim pugnat cum

eo quod est aiu^aTOTToua.

2 vide Wessn. app.

825

315
899
1
cf.

558. 2 usus et definitio vocabuli

cf.

sanctus
3.

prorsus peculiaris,

quocum
vit

Trebatius apud
901
1

Macrobiura III

5 sqq,

4 a nota-

Wessn.

ad 883.

2 'hem' ad 260. 7.

903 904 914

schol. mihi satis

2 Wessn, in app.
1
cf.

suspectum. 3 valde suspectum.

idcirco

ad An. 824. De versus Terentiani interpretatione nonduni coneditores,

stat

inter

iudicium.

Ego Donato
verba
'iube

Demea
(sic

etiam de scholiorum divisione anceps est primum 3 et 4, in quibus dubitat utrum nunc iam' absenti Micioni dicat an secum
dedi

'neminem hic alioquitur, aversus hoc dicit'), porro 6, denique 915. 4, ubi apparet Donatum decrevisse, verba illa 'iube nunc iam' dicta esse a Demea 'apud se'. In scholio 914, 5 repetitur initium et finis scholii 3 Don.; quid autera
Bentleius:
sit

faciendum

verbis interpositis misere corruptis, nescio.

Hartmannus

vidit (p. 184)

scholium esse 'de acerbitate, quae inesse soleat coniuncnunc, si imperativo addatur'. Wessnerus proposuit: 'nunc tioni minare!', 'nunc sis obsiste', cum <^quem^ afflictum tenemus',

ut exempla citentur iUius usus, quod satis verisimile est propter id quod sequitur: 'ita et Demea 599. Ceterum a restituendo exemplo in scholio non genuino abstinere satius est, De abusu particulae 'quasi' in spuriis vide An, 249, 252, 306 etc. 7 otiosum et vix rectum iuxta
schol. Donatea.

915

suspectum, 'dinumerare argentum' tritum est comicis. cum Donatus aliam lectionem praeter 'ille' novissenon videatur, proscripsi; de XX minis Cliesiphoni, lenoni, Aeschino aut Syro dandis cogitari vix poiest. Bentleius recte vidit, opraor, 'dinuminas', ex recordatione pretii quam Micio pro psaltria meret dederat (v, 191), dictum esse pro quavis pecuniae summa, quam sumptibus ilUs (v, 912 sqq.) fratrem amittere imnc Demea non aeque patie2

scholium

Scholia 1 et 3,

XX

tur; 'hic ergo fratrem ulciscitur', ut ait Bentleius.

918

'facere

quod ille

in

animo suo

velit'

h. e. igitur, sic

quod Sostrata

Kauer aUique. lam vero in 1 a interpolator contraria ratione cogitat de mente h, e. de animo non accipientis Sostratae, sed praestantis Demeae, perperam. Tertius aliquis in 2 hoc corrigere voluit, sed non aperte indicavit ex cuiusnam animo vel sententia 'bene factum' iutellegat.
eiusque propiuqui et famiUa veUnt. Recte

919
927

de 'deest', 'desunt' vide ad 110, 2 relationes falsae, vide ad 45. 3, et cf. Kauer ad v. 491.
1
cf.

infra 991.

1.

cf,

352, 3,

928 929

elegans

exemplum

scholii

semirhetorici

Donati,

quod praecipue

verborum interpretationi
vol. I

inservit.

Vide

adnot.
2.
:

primam ad Andriam

931

hoc falso additur 'si iUis coheredes esse procreandas suadoai', pro: 'si illis coheredes procreari etiam possint'. 934 1 cf, 697. 2 cum Andriae loco. 3 et 5 duorum magistrorum iuxta Don, in 6.
2
4,

239

sq.

2 rhet. ut 936. 3; 938.

nisi

quod

in

ADFrPHT
935
937
2 3
'nii"

816
Eun. 95.
partiin
1,

536. 3
Doii.
2,

cf.

269.

1,

336. 2. An. 685. 2, 890.

1.

repetit

aliiis

niagister dedit 4, ubi Spengelius in

commeutario probat lectionem 'auferrem' (vide Wessn. in var. lect.), si putaremus 'rem' significare posso orationem, proces, tamen haec interpretatio non conveniret cum ea quae praecedit, nam abi aufer te, non aufer rem. 938 4 An. 882. 2. 939 cf. 3 Eun. 231. 3. 2 rhet. 943 'age' cf. 215. 3. 947 iunxi 1 et 2, altera interprotatio praestat. 3 rhet., meritaHegionis
distinguens 'aufer rem'; sed etiam

hic nulla

commemorantur; commendatur ob paupertatem,

cf.

948.2.

949

950 'frumen' Eun. 816. 3. 3 rhetoricum ex eo genere quod legitur ad An. 354. 3, 395. 951 6 ineptum, cf. 3 'quid mea'. 396. 2, 398. 2. Eun. 163. 1 et 3. 952 1 'verbum' ad An. 45. Eun. 175 etc. 1 a notavit Wessn. 954 2 falsum. 969 2 Eun. 608 et 816. 2. 961 2 iuxta Don. 1. 967 3 a additamentum onerosum post ea quae Donatus dixit in 2 et
1

a notavit Wessn.

6,

3,

nec vera est differentia 'adiutoris' et 'consultoris'.

973 976
981

cf.

Kauer ad

h.

1.

An. 939.
cf.

2.

Eun. 1051.
1,

5)73 1

2 additamentum per
esse 'ridiculum'.

an quia iuxta Don.

299. 4.
'et

qui affirmavit

An. 226. 4. meritum

307. 2.

978

2 eiusdem notae atque 975. 2; ad

1

hoc melius'

cf.

983

iuxta 2 et 3 Donato dari non posse videtur.

986

scholium 3 mihi leviter suspectum est cum propter Donati adnotationem ad 992, tum propter dicendi rationem vagam et incertam in verbis 'personae huius' (quidni Demeae?), 'perpetuo' (semel tantum Demeae mores suos mutasset), denique propter senis dignissimi coraparationem cum subita mancipii mutatione in Plauti Truculento. J)90 1 And. 214. 2 iuxta 1, cf. Eun. 1058 1 ". 1 vide ad 927. 2. 991 994 2 conclusio otiosa et Donatus in praecedenti schoho aperte priori interpretationi, ahis etiara verbis expressae, calculum dedit.

HECYRA

Primum denuo dicendum

est de

scholiis rhetoricis.

scaenaeque permultae controversias et personarum quasi litigia contineant, haec fabula prae ceteris artis institutioni utilissima esse visa est, unde factum ut in commentum non minus quam CXVI magistrorum schoUa rhetorica ingesta sint, dispersa per prologos et scaenas XIV '). Donatus quoque hanc offlcii partem in interpretatione non prorsus neglexit, sed dedit scholia XXV semirhetorica ad prologos scaenasque V*). 7 si genuinum est, quod dubito propter 1 4 semirhetoricum Donati. 15.4Don., coniunctum fuit cum 5. Similiter in commento olim positum
prologi
fuisse videtur
vit

Cum

paronomasiae exemplum ex Homero post

8.

b a nota-

Wessn.
cf.

2 3 4
5

ad Eun. 79. scholium illius qui falsas aut otiosas dictorum inter se relationes identidem quaesivit, de quo vide ad Ad. 45. 3. 1 cf. Eugraphius de prol. p. 259. 15 sqq., scholium rhetoricum retinui, tametsi iuxta Don. 2 hoc quoque ei tribuendum esse est quod dubites.
3
1
cf.

Ad. 346.

2.

ad An. 508.

2, et infra

30.

2 a notavit Wessn.

')

Prol.

14.
(2.

<20.

28.

29

(1. 2. 3).

30. 31. 32.

49

(1.
II.

2). 57.

Sc.

2:76. 86. 91. 92

III.
1
:

94;
35.

128. 31
II
(1.

3).

33.

38. 43.

46.

64. 68. 80.

1: 98. 99; 206. 10. 20. 23. 24

:

47

(1. 3).

51. 52. 54. 55. 60. 62. 63. (1. 2). 66. 70. 71.

11

(3.

4)

82
92;
31.

2)

83.

84. 92

400.
:

III.

94; 305. 10. 12. IV 1 522. 70. 71. 92;

(I.

3).

III

2:36. 43. 45.

30. 32. (1.
2).

28.

89 33. 34. 36. 47. 49

III

82. 86.

IV 2

77.

79.

80. 83. 85. 87.

89
:

(1.

2. 3). 90.

93; 600. 5.
5.

IV. 3: 13.
(3.

IV. 4:25,

58 sqq. 77. 84. 97;

3
:

VI

727.

43

(2.

6.

8).

44

8).

46. 53.

2:73;

823. 25. 37. 40.

II 2:45. 50. Sc. 1 2:118. 38. 98 (1. 4). 99; 203. 4. 10. 2) Prol. 1. 4. 49. 55. Qui IV. 3:607. III 1:81 (1. 2). III 3:361. 59 (1. 2). 60. 61. 63. 69 (1. 2). haec scholia comparaverit cuiu prioribus illis, videbit quid intersit inter adnota-

tiones rheioris et interpretis.

HECYRA
9
1

318
secliisi

ombluuia, vido hoc acholiuin paulo

1.

iiiite

et

11.
;

in

fino.

10 12 15

3 inoptmn h.

iuxta Don.
3.

2.
cf.

11

1 cf. schol. 1
v.

adv. 9

2. cf.

Ph. 362.

4.

2 4

cf.

An. 27.

14 rhet.
in

Eugr. ad

12.

2 scholiasta dubitare videtur .significetne

illud 'partim'

partem fabu.

larum omnium
haec locutio
est.

(sic

Donatus
et

1),

an dimidium singularum; cur autem

schol. vix

'splendida' vocatur? 3 etiam hoc

1.

genuinum

cf.

7,

apparet lenmia scholiorum l-|-4 totum versum

dedisse.

17

3 iuxta Don. l-|-2, qui ablativum recte interpretatus est.

18 20
33 34

2
1

cf.
cf.

Eun. 1035. 1, 976. 123. 3. An. 31.

2,

1.

Ad. 237.
cf.

2.

Ph. 225.

1.

2.

ad 644

3 a rhet. eiusdem magistri

qui dedit 28.

1

29, 30.

1,

31, 32.
1

semirbet. Donati, ut 34.

cf.

et 3.

2 a notavit Wessn.

2
1

An. 34.

3.

35

posterior interpretatio iusta est

dubitabat.
1.

secundum Thomas
Weintrerger,

in ed. ad h. v.

Bentleius

Wessn.

citat

Stud.

Vindob.

14.

120 adn.

3S 43

cf.

7.
-|-

1.

30

cf.

Wessn. app.
3; 2 et 3,

40

cf.

1.

5.

3 a

unum
in

scholium

efficiunt,

Donatus dederat Donatea sunt. 49 55

57
1.

quo breviter repetitur, quod a Wessnero inclinatis litteris expressa,

in

2 rhet.
rhet.

3 semirhet. Donati.
alius repetivit 28. 1.

1
1

Donatus aut
scholiis

50 2 schol. rhet. mutilum. 2schol. rhet. fortasse genuinum.

et praeterea diss.

4 a notavit Wessn. ad

58

de

hunc versum vide app. Wessneri;

Trepi

Gottingae 1907 p. 73: de. personis in Hecyra diversis ab aliarum fabularum personis. 2 iuxta Don. 1 sed minus plenum.
riGujv,

Steinmanni, de artis poet. vet. parte

59 60 63 65

3 An. 460.
2.

1.

Ph. 76.

2.

An. 489. 2; Ph. 143. 2. Eugr. ad Hec. 60, ad Eun. 397. 4 An. 351. 3. 2 cf. Ad. 572. 2. 3 An. 679. 3. et adn. ad Ad. 50. 3. 1 'quin' 127. 2. 150. 1. Eun. 842. 3 Ad. 90. 1. 3 a notavit. Wessn., quem confer in app.
3
cf.

66
67

'perseverat

in

allegoria'

respicit
6.

schol.

65. 3; dein

cf.

An. 58.

1.

3 a notavit Wessn., vide schol.

1
ct. cf.

5 et 7 iuxta 4. 6 iuxta 2 et 3.

ad An. 90.
240.
2.

2.

Ph. 80.

2.

68

2 paulo aliter Don. ad Eun. 240. 2: 'ad exprimendum immunitatem et ignaviam', quocirca Sabbadini non male coniecit 'immu1

nificos',

quod verbum novum

si

spernis legi potest 'non munificos'.

70
71

2.

sic

Thomas:

de pareilles gens.

3 hoc scholium potius ad

v.

74

sq.

pertinere dixerim, ubi vide scholia 3 et 4.

2 a contra Don.
2
in

2,

nec verum.
p. 248 sq. de hoc scholio haec scripsi, quae 'Egregium exemplum scholii, non ineleganter

76

Mnem. 33
sed

(1905)
:

adhuc vera mihi videntur

scripti,

revera

falsi

ac spurii. Exhibuit ludi magister in

in

usum
vires

dis

cipulorum

duas

quaestiones,

quibus

tractandis

ingenii

sane

319
rhetorico oxercero poteraut, sed quas
vel

nemo sanus hanc scaenam legens punctum temporis m poetae meute fuisse suspicabitur; etenim nusquam quaeritur utrura verae sint nuptiae, aut utrura adulescens abstinere potuerit virgine nuptum sibi tradita. Sed hae lepidae
sane et utiles quaestiunculae erant artis tironibus. Eugraphius ') raulto melius hanc scaenam perspexit scripsitque (ad v. 76) continere 'narrationem, in qua coniectura est non esse istas firmissimas nuptias (cf. V. 101. 176), et alia intendens (= narrans), quod et adulescens inlibatam diu in donio habuit uxorem etc'. Donatus in schol.4 scaenae

argumentum more suo breviter terem et oeconomiam ('exeundi

78

tetigit,

quantura ad personarum charac-

causa') pertinet;^) vide praeterea eius

adnotationem ad 114 1. 79 ad An. 370. Eun. 216. 2. 2 contra Don. 1. 4 cf. Ad 26. 1. 1 a quid hoc est? Wessn. pro 'post' dedit 'propter', sed vel sic non 77
intellego. In textu errore omisi (a) ante 2.

86
87 88

4 magister dictat discipulis argumenta reperienda; paulo

phius; eiusdera notae sunt 91.
3 scholiura per
1 et
1,

aliter

Eugra.

92, 94.

1.

non-sed

satis

suspectum; vide ad Ad.

;

74. 2.

4 schoUa otiosa ilUus qui dlctorum relationes aucupat vide ad 3. 1. 94 1 cf. Ad. 116. 1. Th. 91. 2. 3. 5 Don recte distinxit dictorum significationem. 4 seclusi emblema per deest falsum; cf. Tbomas

ad
97

h.

1.

2 a notavit Wessn.; de formula 'ut diximus' vide in praef. de schol.

simil.

ad Hec.

3 scholiasta brevius reddidit Don.

4.

101

2 'ut ne non' ad An. 277. Ad. 627 etc,

2 a
1

108 110 112 113

emblema ineptura per enira.

111 re similia; dedi Donato
794.
id

et

quod simplicius veriusque videtur.

in
cf.

commento
Ad.
3.

schol. 2 excepisse puto schol. 1 -f- 3. 114 4 de 'subauditur' in schol. spuriis vide ad 3.
cf.

Ad. 48.

6 vix verura,
cf.

var. lectio.

116 118

Eun. 522, 551. 2. 1 ecce quomodo Donatus doctrinam rhetoricam de argumentis tractet eleganter, quocum compara simile schol. rhetoris ad An. 354: argu1

falsura et

mentum mentum
120
et
1

est quaerere potuisse eura quid sit territus. In 2 'illud' argu-

indicat

quo utitur Turnus

795. 3 'tria

in loco Aeneidis.
.

'tria

dixif

cf.

lominus hoc schol.

'mulier'
dixit;

sunf 94. 5 'duo dixif Ad. 155. mihi nimis suspectum est; cf. An. 381.
798,

3 etc, nihi4: et 'sola'

ibid.

a.

849.

3:

'et

vide quanta dixerit et

3 vide

'quid' et 'istic' et 'tibi', etc.

123

1 cf. An. 348. supra ad 20. 1.

4.

Eun. 454.
5 a notavit

2.

Ad. 113 de verbo 'obtundere'.

Wessn.

6 iuxta Don. 2, repetit a 134. 2.

')

^)

Quae 1. 1. in Mnem. de eo scripsi falsa sunt. De scholiis principalibus, h. e. ad scaenarum

exposui quatenus

39 (1911), 151153, ubi

reliquas fabulas.

initia, in Hecyra vide Mnem. ea differant ab iisdem scholiis ad

HEGTRA
125
I2fi
cf.

320
schol. Hd. 403.

sumptum ex
merito

Don. 128.

2.

Thomas

observavit unacolouthon et ex
et 128. 2. Schol. 126. 2.
est.

tantum 126. 1 se habet, sed fortasse tamen genuinum =65. 1 in. 12S 1 An. 683. 1. 4 127
scholiis
citavit

mire

rhet. ut

131. 2. 3.

129

Eun. 261.
1

2.

131

cf.

482. 2, etiam iuxta 6 ferri posse videtur.

133 186

partim repetit 131.

et

similia;

4. 185 2 semirhet. Donati. Donato dedi 2, ubi res elegantius

et

magis pudice
cf.

enuntiata
adn.

est

quam
1

in

(ad

'plena

desiderii',

'plena cupiditatis'

ad An. 90.

a);

et 'similiter addidit'

significatne similiter pro-

nuntiandum? de voce 'virginem' peculiarem adnotationem

tus in 4. 5 de formula

dedit

Dona-

non-sed
ut

vide ad Ad. 74.

ferri

2.

137

nimis

otiosum.

2 vereor

possit iuxta Don. 3; vocula

61.
1,
,

quasi
188 140
1 1
cf.

trita in

schol. spuriis, ut

modo

in

vide ad Ad. 499. Za.

ut

Wessn.
.^)05,

3 semirhet. Donati.

2 rhet

mox
in

139.

'quam' pro 'magis' vel 'potius quara', frequens

612.
4.

An. 484,
143
146
2
')

Eun

231, 266, 322, 369.

et 145

commento, e. g. 2 Wessn. comparavit

Auct. ad Her.

57.

3 respicere videtur 61. 3.

nimis otiosum.
rhet.

144

schoHum
1
1

eius

generis,

eiusdem notae. quod notavi ad An. 354.

cf.

3,

395.

2.

6,

396. 2, 398. 2. etc.

149 160 152 156 168 159

de Donato pudoris laudatore

cf.

etiam ad Eun. 143. 2 et supra 136.

2.

65.

1.

4 conclusio nimis supervacanea.

1.

3 partim contra Don.

1
cf.

2 notavit Wessn. 3 diversum a Don. 1. 1 a additamentum otiosum per nam. 3 a *) emblema indicavit Wessn.; nequis autem putet, haec quoque Donato dari posse iuxta et post 2 -(- 3, prohibent scholia ad Aen.
123. 3.
1.

536,

ubi

Servius.

nimirum secundura Donatum, exhibet:

'et

pro-

cax proprie petax est, nam tum autem Dan. scholiasta:

162 166 170
171
3 a notavit
1
1

procare est petere, unde et proci dicuntur',

Wessn.
Don.
fait

et 2 iuxta et

3.

Donato

dari

'alii procacibus impudentibus tradunt'. 164 rhet. ut 168. 1. 167 4 An. 389. 2. Thomas: 'un esprit qui nequeunt iuxta 3.

convenait tout a

au sien {M^^e
15.
1.

Dacier)'.

vide ad An. 105. 3 de mortibus in comoedia. 3 quid hoc?

173
177

174 3 Ad.
1.

175 notavit Wessn.

2.

2 iuxta Don.
1

per vel, ut centies.

1.

178 180
181

'sane'

cf.

An.229.

An. 195, 848.

Ad. 580. 2 et infra459.

4.

3 iuxta Don. 1-f 2. 2 plenius Donatus ad An. 639. 5. 1 et 2 prorsus simiUa, ut 193. 1 et 2, 310, 3 et 5; vide praef. de
locis simil. ad.

Hec.
otiosa et posterius etiam

182

2 et 183.

ineptum iuxta Don. 182.

1.

^)

In textu omisi

-)

huoc numerura ante scholium spurium. Omisi numerum 3 anle (a).

321
188
4 haec interpretatio unice iusta
est.

In 2 et 5 duo collegae
inst.
art.

cioctri-

nam
185
1

professi
art.

sunt pugnantem
11.
2.

cum

Probi

IV

157.

18 et

Donati
cf.

gr. ibid. 383.

198

201

202 206 210 212 214 220

189 1 Ph. 102. 1. 4 cf. 208, 285, 2 cf. 345. 3. 196 de Vertumno Ad. 191. 2. 1 semirhetoricum Donati, a quo multum differt Eugraphius: 'haec scaena locum coramunem tenet in socrum, qui dividitur his partibus, etc'. 4 (quocum cf. 241. 2) iungendum est cum 1; quibus scholiis serairhetoricis Donati aUi addiderunt rhetorica ieiuna 5 et 7 et 199. 2. Denique schol. 2 repetit Don. 4 assumpto vocabulo ejUTTaBi&q e 205. 1, 1 Wessn. cum hoc scholio comparat mutilum illud ad v. 3. 4. semn-het. Donati ut modo 199. 1. 203 et 204 semirhet. Donati. 207 1 cf. 579. 3. An. 550. 2. 208 3 cf. ad. 189. 4. 3 rhet. 2 de voce beiv^Trn; vide Wessn. app. 1 a semovi iuxta Don. 2. 1 iuxta Don. 2, cf. An. 891. 213 2 iuxta Don. 1. 1 cf. 525. 2. 216 cf. Eun. 677.
800. 519.
2,

868.

si

corrigimus

'contra

meritum <^fore^ araorem' hoc exphcat verba

sqq. h. e.: si amaret, raagis

in

lemmate omissa:
2 schol.

'ni id fecisset'

mirum
2.

foret et contra meritura

223 224 225 229

tuum. a schol. rhet. quale mox est 224. rhetor. minime verum, si comparas cum Don. 1.
4.

2 schol. rhet. iuxta Don. 1 a seclusi repetitionem. 2

et

iuxta

Don.

3,

et

2 falsura. 2 minus verura

ad

'regendam'

cf.

v.

sequentem: 'quae hic erant curares'. 1 de deest vide ad Ad. 110. 230 233 234 ex scholio 234 2 Donati, quae sententiae 1 ad. An. 8. prorsus satisfacit, prodierunt ad versura 233 diversorura scholia 3 4 5, nec non 234. 1, quae illius verba hic illic repetiverunt. 240 1 ad 216. 2 ad 68. 1. 241 2 cf. 198. 4. 242 2 schohasta nimis inepte affirraat ea de causa totam scaenam interpositam esse, exaggerans quae Don. dubitanter scripsit ad v. 201 'nescias an ex sententia hac vel adeo ex hac scaena nomen fabulae sit inventum. De formula 'ut diximus' vide infra
:

ad

V. 634.

2 iuxta Don. 1 satisque obscurum et vagum, cum repetitione Donat. ad 243. 1. 246 1 Ph. 716. 246 1 Eun. 905. 4 a vix genuinum, cf. 3 et 4. Ad scaenam II 2 triginta versuura, quae disputationem continet Lachetis cum Phidippo de filia remittenda aut retinenda, leguntur scholia rhetorica tredecim nuraero (vide adn. primam), quae examinavi olim in Mn. 33

244

p. 250 sq. Scholiastae cum m rehquis scaenis tum praesertim hac una fontem rhetoricum corapilarunt satis locupletera eumque diversum ab Eugraphiano, qui ad v. 243 sqq et 258, 272 aliter minusque scholastice disputationem exposuit. 248 2 Wessn. in app. 260 1 Eun. 894, 930. 1. 251 4 initium est variatio raultiloqua Donati in 5, et finera per ergo iam notavit Wessn.; cf. Thomas in ed.

(1905)

in

KARSTEN, Com. DOD.

21*

HFCTRA
255 257

322

2 falsum iuxta Don. 1. a additaraentum otiosum. r.f. ad 101. 2.

3
schol.
rhet.
in

260

me
et

supra notatum
in

nihil

eorum, quae scholiasta

allegat, positas in

dixit,

ine^t

verbis

Lachetis, qui causas

tantum

suo Pamphili amore possit; cf. Don. in 1.

huius amore puellae, cur tuto redire haec

263

vide

quomodo
bonus

hic

animi

affectus,

quibus

quoque innocentissimi prorsusque naturales in agendo et loquendo per totam fabulam

eiusque
in

commovetur

Phidippus

fiha

miserrima.

contorque-

causam iudicialem, ubi pessimis animi motibus, odio et vindictae studio, homines in htigia aguntur. 5 a et 6 a notavit Wessn., quibus remotis unum oritur schoUum 7 sub titulo antapodoseos repeconcinnum ab initio 4i ad finem 6^.
antur a rhetore et diffingantur
tivit

267

grammaticus, quae Don. dederat in 4 sqq. 2 simiha continent, sed praestat 1. 'Eho' secundum scholia ad An. 184, 500, 667, 748, 951 est interiectio admirantis aut attentionem auditoris deposcentis; h. 1. indicatur 'gesticulatio quaedam' admirantis simul et attentionem deposcentis, sed aurem propiorem posuisse (sic!) Lachetem, vix credibile est; praestat etiam 'paren1

et

tibus queri
ipse
vit

solent'

quam

'matribus',

nam

loquitur

ille

cum

patre, qui

interpellaverat flUam, ut est in 267 sqq,

4 a partim iam nota-

Wessn. 268 An 61. 1, 539. 2. Ph. 203. 1. 4 scholium suspectum quodque vix intellego. 272 2 Eun. 341. Ad 247, 1. 273 cf. Eun. 537. 2, 763. 2. 276 277 2 cf. 292. 4. 3 ad An. 157. 2, 289, 556, etc. Eun. 779. 3. Hec. 334. 2, 553. 4. Ph. 396. 4. 279 281 1-1-2 schol. semirhet. Donati. Cetera schoha rhetorica in hac scaena, numero permulta, a Donato abiudicanda sunt. Vide Mnem. 33. 262. 282 3 cf. Wessn. app. 285 ad 189. 4. 286 1 cf. Thomas ad h. 1. 2 a et 3 a semovi emblemata. schol. pertinet ad praecedentia verba. 287 288 3 cf. 297. 2. 294 5 iuxta Don. 4. 296 2 ad An. 250. 4. 297 2 respicitur schol. Donati ad 288. 3, ubi illum apto Vergilii exemplo
270

usum
in

esse vides de curis ligantibus hominem ('secludite curas'), dum schoUastae exemplo curae omnino non nominantur, quocirca explevit adnotationem suam additamento 'amoris enim curae vincula dicuntur'.
:

Vide ad 634 de formula ut diximus. 298 2 porro: An. 167. 3. Ad. 335. 2. Eun. 167.

3,

528.

1,

6 13 et

Wessn. app. 306 2 vero: An. 755. Eun. 89. 2, 824, 930. 1, al. Periit fortasse finis: 'modo est coniunctio'. 309 2 cf. 306. 1, 311. 3. 2 a cf. Don. 1. 310 4 et 5 schoUa repetita iuxta 2 et 3; cf. Ph. 225. 2. rursum prorsum Eun. 306. 712. An. 510. Ad. 71. 3. 316
318 333
3 Eun. 452.
2.

scholii

Ad

557.

1.

322 1 cf. Don. 334 2 cf. 279.

2.

32d
336
in
1

rhetor.; de scaena deliberativa melius

subditis'

Eugraphius ad
2
et

h.

v.;'partes
huic

consideratur

tantum
276.
2.
cf.

343.

345.

1.

Scholio

rhetorico locum cessit, opinor, scholium Donati de scaena.

337

cf.

58.

3.

338

cf.
1,

339 347 363 364

in

2 et 340 ad An. 184.

etc,

347

>)

2 An. 51. Eun. 14. Ph. 108.

2.

350 2 Ad. 668.

1.

2
1

perperam
et

hoc

quoque Donato dedi; vide

praef. de schol. simil.

ad Hec.
2 partim simiiia; illud Donato dedi,
distinguuntur.

nam

'morbus'

et 'partitudo'

Donatus verborum parcissimus, addere supersedit Pamphilum non mentiri, quod includitur verbo 'verum est'. Meliuscula est illa quantum ad corporis condicionem sed nondum
2 perperam

quantum ad animi
366 35C 367
2
1 1

tristitiam.
1.

'recte'

cf.

Ad. 884.
2
'ita

Eun. 342.
2.
cf.

3 notavit Wessn.
320. 3, 353. 5. Eun. 159.
1.

An. 365.
cf.

2 An. 667.
aiunt'

Eugr.

An. 192.
Cf.

1,

Hec.

748. Ph. 380.

2
1

et

4 sensu non

diflferunt,

sed toto coelo quod

ad elegantiam et perspicuitatem.

492. 2.

368 361 362 366

5 Eun. 500.
1

360
1.

cf.

359

et 413.

3 Ad. 690.

1. 2.
1.

semirhet. Donati,
4, 457.
1.

quocum compara
1,

scho). rbet. Eugraphii ad h.

4 An. 492.

Eun.

11.

364. ad An. 234.

et

342.

366 2 Eun. 642.

vix
ut

3.

2 exemplum Verg. scholium igitur potius

'id

flgura

emiLiovn

huic

loco

conveniunt,

semovendum
h.
1.

est

axeTXiaaml) vide Eun. 716.

Ad. 301, de

eTTiiaovri

coniungantur 2 et 3; de Eun. 127. 924.

1

868 872 877

quod'

cf.

Thomas ad

370 Ad. 296.

sqq.

2 a additamentum nimis puorile.

1

de scholiasta formulae
etc.

non sed
p. 24.

vide ad Ad. 74. 2. An. 7, 132.

Eun. 67

380 882 385 386

387

cf.

Wessn. de Aemilio Aspro.

3 rhet. ut
rhet.

2.

mox
3
cf.

383

et 2.

388 7 nimis lepidum.

Ph. 841.

2 falsum.
1
2.

Eun. 134.

3.

2 a emblema videtur.

2,An. 291. 540.

4 iuxta Don. 2, quod unice probabiles interpretationes continet. An. 292. 1. 2 rhet. rhet. 393 1 intercidit aliquid huiusmodi: scire <^debent, et quis hoc se scire^ dicere etc.
1

388 889 392 894

13

fuisse

3 et 6 ita iuncta 2 conclusio magistri per ergo, cf ad Ad. 125. credo, ut Plauti exempla exciperent verba 'post duos' in 3; a Donato separavi vv. 'est enim dvTiiTTaiaK; in 3' *) et w. an 'post
:
:

duobus' pro 'post duos' in

6.

398

cf.

531.

2.

')

-)

Omisi in textu numerum 5 ante 'et memoriter'. Sic codd. Wessn. supplevit: 'est enim <^iiraarooipt;,

non>

iiyTintuiaig'.

HBCTRA
899 402 406 415
481
1

324
2 est quod dubites de utriusque scholii auctoritate.

1. 408 cf. 125. 418 cf. 359. 1 et 360. 1. 2 Ph. 373, 2. 421 1 cf. An. 676. 2. 423 Ad. 213. semovi 1 iuxta Don. 6. et verbosura scholium 4 iuxta initium

An. 401.

1.

Eun. 308.

vide ad 386.

scholii

Don
488 440
441
et

5.

2 scholium superiori satis simile

3 'ego T. puto scientem'

cf.

Wessuerus incHnatis litteris totum schol. 4. Quamquam autem

in

Donato abiudicare debui. Eun. 689. 2. 5 iuxta 4 Don. expressit schol. 3 usque ad 'pulpa
sine dubio 'pulpa vero
schol. 2,

vero',

conilla

cidatur'

commento continuo sequebantur post

tamen

medio interposita a Donato non abiudicavi sed puto cum 4 coniuncta fuisse. Ceterum cf. An. 183. 2. Ad. 848. 2. De voce caro longe aliter
Isidorus Or. XI.
1.

14 sqq.

443 447

'in

gestu

et spectaculo':

opponuntur

lectioni.

2 interpretationem

miram

et contrariam scholio proscripsi.

4 hoc

quoque scholiura iuxta 1 a a Donato abiudicare debui, haustum partim ex iis quae Don. de amore scripsit in 6 et 7. 1 a quid haec verba, a Wessnero quoque notata, hic faciant non intellego; nimirum iuncta fuerunt 6 et 7 usque ad 'eo pietatem colam' postrema verba 'et subiungitur causa' pro additamento semovi. In iis quae restant Donato rehnqueuda videntur 10 et, ut puto, etiam 9 quae sic fortasse coniunxerat: 'tamen' pro ita tamen, id est dumtaxat separanda ab his sunt 8 9 a, quae partim repetunt 10, partim 3 et 6, quae, tametsi simiUa insunt, tamen anibo genuina videntur.
;

448 449
451

2 repetit finem Don.

-atat'

1,

vide praef. de schol. simil. ad Hec.

454 458 459 463

464 465

An. 125. 2. Eun. 727. 2. 3 aliis verbis idem continet quod Don. 1. 1 a notavit Wessn. 457 1 proscripsi schol. satis languidum. 1 An. 586. 2 et praesertim Ad. 289. 1. 2 a notavit Wessn., invectum fortasse ex An. 801. ') 4 ad 178. 2. 2 schol. parallelum 4^ Donato perperam rehqui. Vide praef. de schol.
similibus ad Hec.

Omisi errore numerum 3 post 'reviviscere' 2 An. 384. 3. Ph. 121. 3. 3 et 4 forma videntur simiUa sed sensu contraria sunt. 466 3 ad exemplum scholii 2; in 'heri' nulla est temporis brevitas;

nugae
469 476 477 478 482 485
1

illius

qui

a notavit Wessn. 470 1 et 471 rhet. 3 iuxta Don. 2 et per nonsed.

pro 3 corrige 3
2
cf. cf.

amat formulam non-sed, vide ad 475

a,

377.
1
cf.

50. 3.

notavit Wessn.
cf,

578.

1.

3 de scholiis per exclamationem, ad An. 77,

1.

mox 481.

131. 4. et An. 190.

Ad. 800.

1.

3 a notavit Wessn., ut 483 2a.

2 recte Donatus ironiam pluraUs numeri indicavit;

cum hoc schoHo

')

In teztu omisi 2(a) ante:

'et hac'.

325
iunctum
487 492
fuit,

opinor,

4.

Scholia

13

grammaticorum tentamina

repraesentant ad explicandum
ad An. 331. Ad. 201.
2 sensu non differt a Don.
357. 2. 4.

numerum
1,

pluralem, irrita omnia.

sed formae elegantia et perspicuitate;

3 rhet.
1.

494 497 600 602

cf.

An. 418. Hec. 593.

a notavit Wessn.

2 et 502 2 vide Eugr. ad h. 1. 2 Eun. 626. 1, 797. 3. 2 a notavit Wessn.

796. 2. 4 sensu non differt ab iis quae Don. dixit in Ceterum etiam in 3 postremam sententiam 'et simul sqq.' suspectam habeo, otiosam post praecedentem 'eat vero' etc; etiam 'et simul' et 'quasi' suspicionem augent; vide ad 137.

cf.

Eun.

et

3.

603 507 617

in

3 a vide praef. de schol. simihbus ad Hec.

1 1

a notavit Wessn.
16.

513 3 Ph. 197.

.

2.

516 2 Ad 510.

verba: 'nam vox' sqq. nimis hbere tradunt quod Varro apud Gel17 docet:
.
.

lium

'pueri

Vaticano syllaba est idcircoque

vocis
recentis'.

sonum

eam primam vocem edunt, quae prima vagire dicitur, exprimente verbo Figura onomatopoeia aUbi iii commento

non commemoratur. Wessn. in app. vere adnotavit haec duo scholia ex uno commento derivari non posse. Igitur 2 Donato adsignandum
est.

cf.

Eun. 454.
1.

2.

518 619 523 528

3,

1 cf. 365.

cf.

554.

2.

3 iuxta 2 et sensu simile.

1.

2 ad 189.

622

rhet. ut 527. 3, 530.

cf.

4 repetit partim Don.

1.

3.

3 An. 849. 4.
2.

556.

525 2

cf.

214.

3 rhet. ut 527. 3 et 530. 1;

ubi significat

exemplum Sallusti petitum ex 529. senem cedere non argumentis sed fiduciae uxoris, cf. 4
531 2
1.
cf.

et 531. 1.

629 532 634 636

636

5 ad Eun. 280. 3
cf.

398. 4.
1

547.

1.

2 rhet. ut 533.

et 534.

1.

3 ad 656. 2 An. 116.

videtur quae in

3 a notavit
1,

Wessn. 503, 940, 3, unde iuxta Don. haec hunc locum non cadit.
difficilis
illa

interpretatio petita

12

3 quaestio de his scholiis solutu

sic interpretor:

est.

Verba Mysidis

et

responsura mariti

exclamat 'misera sum' respicit curas quae undecunque se circumvallant quibus nunc accedit odiosa suspicio mariti. Cum hic autem respondet: 'Utinam sciam ita esse istuc' hoc vult, me iudice: Utinam revera sis misera ex

Cum

Sequuntur autem haec: 'Sed nunc mi in mentem quae verba indicant, eum non credere aliquam culpae conscientiam esse in uxore, cum haec iam olim generum nuptiasque oderit. lam in coramento tres legimus adnotationes de responso senis:
culpae conscientia.
sqq.'

venit

'utinam sciara
ut uxor revera

ita
sit

esse istuc'.

Secundum

schol.

ille

crudeliter optat

misera: 'utinam vere sis misera'. Secundura schol. 2 sunt qui Phidippura hec dicere putent: 'utinam certo sciam penes te esse culpara', quae expUcatio parum veri similis est, si comparamus locum de culpa v. 530535. In 3 verba senis sicdescribantur: 'utinam

HBCYRA
in

826
hoc negofio miseram te, hoc est fnnocentem (secundum exemplum non scolestam reperiam'; secundum hanc interpreta-

Sallustianum),

tionem,

benignam muiieri, recte sequitur sententia adversativa: 'sed nunc mihi in mentem venit' sqq., quae evertit interpretationemmulieri benignam. lam statim apparet Wessnerum perperam scholium 3 rescidisse atque alteram partem: 'et ideo sequitur sqq.', quae arte cohaeret
scholii

cura

initio,

traxisse ad schol. 2, quae sententiam adversatiin

vam

('sed

nunc mihi

mentem

sqq.')

nequaquam

patitur,

cum

in

687

54S
552

553 564 666 663 680

577

hoc scholio mulieris culpa non minus urgeatur atque in verbis 'sed nune mihi sqq.' si autem quaerimus in quo scbolio Donatus sententiam suam exprimat, dubitari vix potest, quin hoc fecerit in schol. 1, quibus subiunxit opinionem 'quorundam' in 2, nec non tertiam in 3, unde concludendum est initio scholii 3 intercidisse haec verba: 'alii sic', quae inserui. Concludo iustam verborum interpretationem in his scholiis non inveniri, quae necessario sic esse debet, ut recte sequatur sententia adversativi per 'sed'. Hinc Thomae quoque interpretatio admitti nequit: 'Je souhaite que tu sois malheureuse comme tu le dis, car c'est la juste recompense de ta conduite'. 2 Ph. 370. 2. 546 4 falsum. 547 1 cf. 532. 3. 3 rhet. 2 a notavit Wessn. 549 1 rhet. 550 2 iuxta Don. 1. 2 falsum contra Don. 1. 3 An. 698. 2. Eun. 227. 2, 414. 1, 935, 1077. 2. 2 a schol. nimis suspectum. 4 An. 954. Eun. 779. 3. 2 cf. 518. 2. 565 2 schol. per ergo a loco prorsus alienum; cf. An. 279.
1
cf.

523.

4.

cf.

Ph. 294. Ceterum in

:

commento

post schol. 2

procul dubio legebatur 555. 6

1.

'potest et sic intellegi sqq.'

3.

2 Eun. 578, 806.

119. 2. 3.

4,

1063.

2 Ph.
1 1

3 a notavit

564 2 ineptum iuxta Don. 1. Wessn. quod non tantum disrurapit

schol. 3, sed

rhet.
cf.
cf.

lohge
2.
1.

etiam falsa praedicat. alia Eugr. 2 semirhetor.

2 contra
3,
cf.

678 579 583 686 596 605 609

478.
207.

Thomas.
681
2,

579

rhet. ut 580. 1. 4 a.
2.

680 2 Ad. 681.

2 rhet. ut 585.

contra Don.
1.

3 Ad. 50.2.

587, 2, 589.

2. 3,

590.

1,

593.2,

600. 3.

ex scholiis simillirais retinui 1. 593 1 cf. 494. Ad. 109. 1. 597 2 nugae iuxta Don. 1. 698 2 iuxta Don. 1. 3 iuxta Don. 2. 607 1 semirhet. Donati. 4 a notavit Wessn. 1 cf. 598. 2. 2 pugnat cum 4 An. 254. Eun. 97. Ad. 729. 3. Don. 608. 4, iunctum fuit, opinor, cum 3. 610 1 sic etiam Eugr., et Gronovius. 2 vide ad 386. Eun. 134. Ph. 841. 5 a magistro additum 4 repetit fere 2. 3 pugnat cum Don. 2.
ad 2. 6 cf. Ad. 572. 2. Ph. 62. 1. 10 de pronuntiatione iuxta Don. 9 et minus verum: potius querela inest de moribus diversis uxoris suisque, cf. 8 et 611. 1. 612 2 iuxtA Don. 1. 4 denuo d-j pronuntiatione iuxta Don. Setfalsum.

327
613
2 rhet. et
cf.

3.

617 3

'si

non'

in

lemmate Don. cum

cod.

A;sus-

tulit Bentleius.

618 625 626

627

3 iuxta Don.
1

1.

622 An. 783.

5.

2.

Ph. 226.

iuxta

3 iuxta aut potius contra Don. 2. Don. 2 per an, de qua particula vide ad An. 132.
2,

234.

4 rhet.
2.

Eun.

513, etc.

2 nugae.
percussio' est.

631

rhet.

3 iuxta Don.

2,

nulla in hac voce 'animi

633

mutationem suspicionum errorumque iurgantium nempe dum Laches hucusque suam uxorem culpandam esse credebat, nunc Phidippus a sua uxore Myrrina omnia
1

'mutatio
sic

fit'

dicit,

recte Donatus,

ait. Igitur repudianda est altera interpretatio quae legitur in 4. 2 repetit per ergo quod est in 1. In schol. 3 Don. recte monet 'ea' non indicare mutationem sed uxorem Myrrinam, quocirca verisimile est eum verba 'mutatio fit' Pamphilo dedisse, qui in hac scaena multa a latere loquitur; itaque non erat quod Bentleius ad h. v.

exorta

inveheretur in Donatum.

634
in

1 et

3 iungenda videntur;
spuriis
orig.
1.

schol.

vide

cf. ad 639. 2 de formula 'ut diximus' disputationem in Mnem. 35. 409 (=hb. meus

de

com,
1

p.

158

sqq.)

ibique

loci

in

Hec.

(p.

414) vv. 7, 97.

2,

242. 2, 792.

5 falsum.

639 641 644 647

et

2 consimiha fortasse in
2.

unum

a notavit Wessn.
cf.

643 3 An. 250.

sit

coniungenda sunt. 1. Eun. 237 1, 833.

2.

20.
1

Don.

dubitat

utrum dictum

per ironiam an ahter, alter in 2

affirmat esse ironiam, sed ceteroquin figurae interpretationem et

exemsqq.

plum Donati repetit. Ceterum interpretatio ironiam non luculenter aperit, quod Don. 1
disphcet'.

in

'hoc

enim

ait'

fecit

addendo: 'placet pro

653 656

656 1 cf. 534. 3. simiUa ad An. 347. hoc schohum pertinet ad totam sententiam versuum 655 stetit, opinor, ante 1, quod unam adnotationem efflcit cum 3.
cf.

sq. et

658 666 670

sq. et 660.

2 rhet

2 Donati, qui perperam coniunxit 'uxor mea'. hoc est melius', immo lectio prava est, nam patrem non allo4 si genuinum est lectum fuit in commento quitur, sed obmurmurat. ante verba: 'et videbitur senex sqq.' in 2.
3 repetit fere 1 3
'et

672 696
711

Ad. 692.
his

3.

675

rhet. ut 677, 684, 697.

1.

2 a notavit Wessn. de
schol.

701

cf.

280. 1
p.

vide hbr.

meum

186 (de fontibus Donati,

= Mn9m.

35. 437.)

716 717
rit

1
1

a notavit Wessn.
a

et 1 b notavit

Wessn.

2 aemulatur Don.

1,

sed causam asse-

ineptam:

'non

convenit' sqq. Servius verba Aeneidis interpretatur

per

loquebatur.
727
1
cf.

724

a notavit Wessn.

ad 58.

3.

3 rhet.

HECYRA
728
2 et 3 iuxta Don.
1

328
et fere similia, vide praef. de schol. sini. Hec.

729

730 4 contra Don. 1. 2, nec verum. 2 An. 373. 1 Ph. 189. 3. 5 inter spuria referendum fuit propter Donati dubitationem in 2. 734 4 cf. 365. 2. 781 2 a iuxta Don. 1. per vel, ut 728. 2.
2 et 4
otiosa

786
787

iuxta

Don.

1,

ubi

meo

satis indicat intellegi quaes-

tum
1.

meretricium.
cf.

4 falsum.

2. 3 secundum hunc ordinem 'peccato' absolute posiquae videtur esse vera constructio, cf. Thomas ad h. 1. si igitur hoc Donatus probavit, ei dari non possunt omnia ea quae sunt in 4, ubi 'peccato' iungitur cum 'mihi' miris modis, praeter postremun

730.

tum

est,

'in

peccato'.

5
2.

emblema

inter hneas notavit

Wessn.
3iuxtaDon.49 iuxtaDon.
7.

740 743
744

2
per

4 ad An. 486. 2 5 6 8 rhetorica. ut mox 744.3.

cf.

370.

8,

746. 4, 753.2.

non-sed
cf. cf. cf.

(cf.

136.

5).

2
1

745.
744.

1.

cf.

716.
1
cf.

1.

7 a notavit

Wessn.

746 748
753

2.

746
755

Ph. 297.

5 iuxta 3 Don. et

minusverum.
et
cf.

357. 2.
1.

2 contra Don. 5.
1
cf.

752 2 iuxta Don.

796.

Wessn. app. 1 Wessn. notavit tantum exemplum Verg. 12. 458, ego expuU et 759 hoc et omnia quae sequuntur usque ad 4, in quibus magistri varia dederunt de adiectivi gravis significationibus, quibuscum compara locos in app. Wessn. Initium 4i repetit finem li. 1 nulla peccati ant iracundiae mentio in praecedentibus fuit; 761
3 An. 85.

de hoc schoiiasta vide ad

3.

1.

3 conclusio falsa.

762

3
cf.

cf.

ad 734.
2.

770
771

761.

+2

Don.

766 4 repetit exemplum Donati in 2. 3 et 4 iuxta Don. 2. 3 inventum aUus quod iterum legitur Eun. 331. 2

a,

ubi vide.

772 773 778

2 iuxta Don. 3 et satis mirum. 3 iuxta Don. 2 per ergo. 1 rhet.

1

774

Ad. 482.

5,

733.

porro

cf.

Ad. 335 adn.

a notavit Wessn.

779 792 794 795 796 799 800 809 811 812 819

falsum ('proprie') cum exemplo inepto iuxta Don. 2, cf. 792. 1. cf. 779. 1 a notavit Wessn. 2 otiosum iuxta Don. 1; etiam 3 valde suspectum est. 3 conclusio nimis supervacua; vide ad 120. 1; de ergo ad 394.
1 1
cf.

752.
cf.

2.

359.

2,

413.

797 3 falsum, cf. 2 et 4 iuxta Don. 5.

5.

7 a notavit

Wessn.

823
824

cf. 185. 2. 802 2 cf. Thomas ad h. 1. 803 1 a notavit Wessn. 4 cf. 799. 1, 808. 1. SIO 1 quid hoc? videtur esse schoUum rhetoricum, fortasse mutilum. 2 cf. ad Ad. 279. de schoUis non-sed vide 136. 5. 814 2 aeque otiosum, vide 114. 4. 822 2 Ad. 9. ad Eun. 147 et 746. 2 e rhetoris officina, in quo satis speciosa sunt non pauca etotiosa;

simile est 825. 1.

'mi'
cf.

An. 788.

2.

Hec. 232.

2.

826

iuxta Don. 2.

329
828 838 841 848 864 866
867
3
cf.

Eugr. ad
1

h.

1.

837 schol, rhet.

4 contra
1

3 a iuxta
1

et

2 Don.
h.
v.
4. v.

Doii.
1.

840
1

rhet.

simiha Eugr. ad
3.

ad An. 245.
cf.

814 ad An. 29. 859 cf. Eugr. ad h. v.

a notavit Wessn.

Eugr. ad h.

3 falsum. 3 falsum.

4 de scholiis per deest vide ad Ad. 110.

4 ad 189.
ad
4.

868 878

2 ineptum; vide ad 867.

1
cf.

4.

Eugr.

h.

v.

cf.

Ph.

1027.

3 a obscure aUis verbis

dicit

quae Don. apertius in

scholii fine.

880

2 Ph. 660-

PHORMIO

ad Phormionem non multa sunt numero. Donatus partem alteram rhetorice quodammodo illustravit, ut probaret poetae oeconomiam in Antiphonis defensione adhibitam, (vide 275 2 -|- 3, 281 2, 293 3, 294 1. 2, aUaque simiUa ad vss. interpositos). Praeter haec semirhetorica leguntur 348. 1, 357. 1, 367. 1, 453, 1. Magistrorum schoUa, plorumque brevissima, inveniuntur passim ad hos vss. prol. 1. 16. 30.

Scholia rhetorica
II
1

scaenae

35
86;

(3.

6)

96

(1.

3); 100. 9.
15.

25 27
51. 56.

(1.

4).

28; 231. 58. 63. 70. 73. 72. 81.

59. 85. 93. 96; 567; 733 sq. 51;

866. 74; 411. 13. 990; 1014. 17 (1. 2).

58.

ad Phormionem primis v. 160 hoc observandum Bembinum excerpta ex ns inveniri longiora et breviora modo verbo tenus simiUa modo phis minusve discrepantia, cum aUoquin nuUa schoUorura similitudo sit inter commentum et Bembina. Cum autem ad codicem B ea adscripta iam esse videantur saeculo VI 'nulla re impe-

De

scholiis

autera

est,

ad Codicem

dimur,

quin medio fere saeculo VI eam, quae aetatem tuUt, schoUorum Terentianorum recensionem esse ortam suraamus'. Sic Wessn. praef.
p. 1

XXXVII
2
3
1
cf. cf.

et

XLV.
1.

Ad. prol.
123,
1,

rhet.

2
7

Eugr. ad.

13
17

iiieptum.

Eun. 261. 3. 6 3 cf. An. 9. 2. v. 6 sq. 11 cf. An. 526. 12 1 Ad. 30. 3. 16 1 rhet., simiUa fere Eugr. in fine praefatiunculae. 2 a
194. 5.

per
1

hoc est
Wessn.

repetit initium schoUi.

in

app. merito sic: 'non satis intellego, quid sibi veUnt versus VergiUani; in scholiis Bembinis desunt'. 20 1 a nihil tale innuitur in textu. 2 falsum et contra Don. 1; in schoUis ad exemplum Verg. Servius repraesentat interpretationem Donati,

Terentius

DanieUnum alteram: sane certasse quidam provocasse accipiunt; ut (h. 1.) De schoUastae formula ab eo quod praecedit id
vide in Praefatione et adn. ad. An. 49.
sine
1

quod sequitur
28

a additamentum

dubio

falsum.

2 perperam iunxit: 'finem

331
facit

de

se',

cum. Don.
a.

22. 2.
alibi

bene iunxerit:
multa,
illo'
. .

'ipse de se'.

Sloman
:

in

ed.
is
is

Oxford
inserted

1899,

ut

sic h.
.

to

answer
in
1,

to

'de
2.

unusual'.

3 repetit fere

cf.

'De se the sense here given to de se Eun. 230. 4.

1.

acute observavit

26

cf.

Don.

nec non quae leguntur in fabulae praefatione

1,

Donatum revocandam esse viri docti hodie consentiunti cf. Wessn. in app., et liber meus de commenti Don. orig. et compos. p. 103 (= Mnem. 35. 275) ). Ibi autem etiam schol. 1 a a Donato abiuquara ad

dicandum esse
fatione.

credidi,

quia

satis differt ab

iis

quae leguntur
).

in prae-

Nunc tamen hoc scholium proscribere non sustinui

2.

Ceterum

vide ad 122.

28 82 33

1 1

o.

notavit Wessn. ut

cf.
cf.

Eugr.
Eugr.

cf.

2 2

34

2.

mox 29 a. 30 2 rhet. 2 a notavit Wessn. An. 354. 4. 3. 4 iuxta Don. 1 per an.
1.

85

Don. ad An. 28. ab hoc loco ahena.

cf.

3 et 6 rhet.

8.

9.

10. 11 iuxta

Don.

7,

Don. 2; cf. 49: omne hoc mater auferet. Eun. 17. 1 falsum, lege quae praecedunt; recte Don. 2 'redit ad Getam'. 4 a 43 notavit Wessn. 8 peritioribus hoc minime incertum erat; cf. Eugraph. (ad h. 1.) aliosque et vide quae scripsi Mn. 35. 277 (= liber p. 105). Apud S ch i e e p. 128. 2 etiam ineptius hoc legitur 'de eo quod sibi d e m e n d o minuerat parce vivendo'. 45 3 relationes partim falsae partim futiles illius, quem saepe indicavi, cf. ad An. 279, Eun. 54, Ad. 45, Hec. 88. 4 iuxta Don. 5. 46 4 repetitio imperita scholii Don. 47. 2, cum sententia causalis 'nam
5

36 40

3 contra Don.
6 a notavit

5.

inepta dubitatio contra

Wessn.

41

et'

sqq., ut apta est post 'ex consuetudine', ita inepta post 'ad pauper-

1 otiosum iuxta 2, et male opponuntur fungi et feriri 48 2. cf. Eugr. 6 quidni 2 Wessn.: 'excerptum ex scholio 3'. 3 Wessn. in app. 49 mater, ut est in textu? 53 1 a notavit Wessn. 3 et 4 iunxi; dein 4 a pro repetitione schol.

tatem".

47

munere.

3 sqclusi.

54
56
57

differentia vix iusta,

cf.

in scirpo quaerit.
1

obscurum
11. 2.

2nodum 478: 'omnes vos amo' etDon.4. 55 3 cf. Sloman ad h. I. et h. I. otiosum.

deest,
Donatus, cui alius obloquitur 7, vide ad An. 937 et
4
sic recte

a notavit Wessn.
cf.

3 otiosum per

2
in 6,

215.

1,

An.
35.

cum additamento

absurdo. De scholiis 5 et
sq.

quae scripsi Mn.

279

(=

liber p.

107).

') In Mnern. I. I. de schoiiis dubiis spuriisve copiosius exposui p. 21 sqq. et praesertim p. 274 (= lib. p. 102) sqq., ad quae relego cui in adnotationibus rera iusto brevius egisse videar. Adde quaedam Mn. p. 437 sq. (= lib. p. 186 sq.). ^) In scholiis Bembinis leguntur ipsa verba: 'unde Formio correpta ut quidara putant', sed praecedunt et sequuntur diversa.
. .

PHURMIO
69 60 62
2 An. 277.
2.

332
3 An. 630.
1,

Eun. 1073.
fortasse abiudicandum
acci-

absurdum fuisset. 2 a notavit Wessn. 3 hoc quoque a Donato

5 'inspexeris'
est, si

conferimus scholium Dan. ad Aen. piunt, Terentius (h. 1.).

1

1.

73: ahi 'dicabo' dabo

68
in

quod Donatus
1

in

2 appellavit 'mirum compendium',

descripsit,
et in

id

interpolator
'sic arg.

amplis

verbis

quibus hoc sane nimium:

planura
:

partem
67
1

cf.

transegit'

hoc minus

'propter

populum

sic

aguntur';

Mnem.

69
72

74

An. 539. 1. An. 167. 1. 3 An. 192. 3. 2 contra Don.

1

280 (= liber de c. orig. p. 108) 68 2 de hyperbole similia Eun. 422. 1. 70 3 iuxta Don. 2 et minus iustum.
35.

1,

qui

non dubitat

sitne

deus.

ex Don.

1,

cf.

praef.

de

schol.

sim.

ad Ph. De omnibus his scholiis deque Aspro et

76
81

88 90 91 96
97

Donato vide Mnem. 35. 28. (= lib. p. 109). 3 futtile. 4 nimis ineptum. 79 cf. Wess. app. 2 An. 460. 1. 86 2 a notavit Wessn. 2 a notavit Wessn. 2 'et annotatur' ab Aspro aliove antiquiore interprete (Mn. 11. 282). 1 iuxta Don. 2. 3 falsum. 95 2 An. 70. 1. 3 iuxta Don. 2 et vix Donateum, cf. Ad 116. 1.
1
1

et 3 rhet. ut

mox
1.

100.

1.

104 106 107 108 109

112 114 115
117

98 3 iuxta Don. 4, ut observavlt Wessn. 105 a additamentum per enim minus iustum. 2 a notavit Wessn., quem vide in App. ad h. v. 2 auctor vim sententiae non cepit. 4 scholium pertinet ad verba Donati non Terenti. 3 et 4 fluxerunt e Don. 107. 3. ubi vide Wessn. app. 2 rhet., cf. ad 96 et mox 125. 3. llO 3 An. 486. 5. 4 iuxta Don. 3. 113 2 de scholiis per subauditur ad Ad 48. 2 ex Don. 1; Wessn.: 'scholia parallela'. An.
33,
3,

Ad. 331.

3 et 5 cf

Don.

a notavit Wessn. quid

120
121

122 128

125 180
131

sibi velit, non. intellego; Wessneri interpretatio 118 cf. Andr. 106. 1. 119 3 iuxta Don. 2; cf. 248. 2. 1 a notavit Wessn., vide 2. 3 An. 384. 3, 410. 2. Hec. 465. 2. 4 contrahit sententiam scholii 1, sed perperam utitur verbo 'ut ostenderet', quasi poetae talem demonstrationem facere in animo fuisset. 2 cf. ad prol. 26. 2 Ad An. 876. 123 1 ad prol. 2. 3. 3 a notavit Wessn., auctor putabat qui esse pronomen et subiectum esse verborum: 'hoc consilium dedif; legebatur olim fortasse post 4, de qui pronomine, quod autem pugnat cum Don. 3; de particulis expletivis in schol. spuriis vide Eun. 204. 2, 312. 2. 4 a nimis supervacaneum. 3 rhet., ut raox 127. 1 et 4, 128.

scholium

vix iusta.

3 a notavit Wessn. 2 2
breviter
cf.

refert

Don.

3;

vide
2.

praef.

182

401.

134 3 iuxta Don.

4 de

de scholiis simil. ad Phorm. deest ad Ad. 110;falsura.

833
1S5 142
4 e longiore Donati
1

5,

quocum

cf.

Eun. 593.
et

1.

a et 5 a additamenta per
1

ergo

sed iam

notavit
o,

Wessn. luncuius senten-

genda videntur
tia

2 et 4 et expuli pro emblemate 4

loco conveniens est.

nequaquam huic
1.

147

3 An. 241.

15 1 5 An. 365.
Hec. 555.
6.

158 3 iuxta Don. 2. quod simplicius et verius est quarn 3, ubi frustra quaeris quae sint illa omnia, quae ridet Phaedria. 161 162 4 Ad. 272. 1. 3 Ad. 666. 4. 163 3 ex Don. 1. 164 2 mirum Phaedriam de tali re ostendenda cogitasse, et differt a Don. 3, et cf. 367, Ad. 340. 2. 165 3 et 4 vide quae ad haec scholia adnotavi supra pag. 242. 5 cf. ad Ad. 110. 170 2 iuxta Don, 1. 171 2 Ad. 139. 3.
2.

155 160

2 Ad. 109.

2 et 3 satis similia, retinui

2,

172 178 186

187

3 o notavit Wessn.
1

173
3. 3.
6.

cf.

An. 26.

2.

Ad. 789.

2,

Hec.

6 fuit
1

cum haec
1.

An. 96.
et
h.

a Donato abiudicarem, sed 189 5 Ad. 755. 2, 794. 2.

cf.

Ad. 259,

2.

192

2 hae significationes
1.

toO

sed

falsae et

significat

'transitum ad mentionem alterius

in
alibi

Donato ignotae sunt; rei' (cf. Don. ad Ph.

dixit

57.

2,

215.

1);

exemplo Sallustiano sed 'inceptivum' esse

est
'discretio

(An.

310.

2);

superioribus'

(An, prol. 11), aut

'significatio sententiae contrariae' (An. 462).

3 a ineptum.

194 201 203 208 211

ad proi.

2.

3
3.

c.

adn.

197

Hec. 513.

200

Ph. 732.

1.

202 1 Hec. 79, An. 370. 3 iuxta Don. 1-4-2. 1 Hec. 268. 205 2 Eun. 642. 2. 3. 206 1 cf. An. 139. 4 iuxta Don. 5, et 'semper' falsum, ut ad Eun. 54. 3. 3 sane, 'bene est' non conveniret. De schoUis per non-sed vide ad Ad. 74. 2.
2 Ph. 55, 3 et 217. 3, nimis inepta.

212 213

2 Wessn. verba 'quod est ante

fortasse recte.

et trahere'

pro emblemate habuit;

214 225 229 232

2 a notavit Wessn.
1
1

216
2.

vide ad 192.

217 3 vide 212.

3.

vide ad Ad. 237.

cf.

2 a notavit Wessn.
et 5 rhet.

252.

1.

231
2.

235 240 260

261

234 1 Ad. 304. 3. 2 schohum speciosi accuminis 4 sensu simile Don. 1, cuius sententiam suis verbis contra Dou. 1. denuo refert schoUasta adversum coUegae opinionem diversam in 2. (Mn. 35. 286), Vide praef. de schol. sim. ad Ph. 239 4 cf. An. 398. 5 1 An, 750. 1. 248 2 Hec. 570. 2. 1 An. 597. 3, Ad. 282. 2. 5 a exempla inepta iam seclusit Wessn. 2 sensu simile Don. 1; additamentum 'ergo s. G.' iam notavit Wessn.
1 a ad 113.
1
cf.

252 268 268 271

229.

1.

cf.

123.
1. 1

1.

255
1

a notavit
2.

Wessn.
3.

2 rhet. ut

mox
3. 4.

263.

262

Ad. 722,
2.

Eun. 136.
3
rhet.

270

rhet. quocura

compara Don.

quocum compara Don.

PHORMIO
272

884

2 rhet.; compara cum illis scholiis semirhetorica Donati ad vv, 273 uaque ad 282. 3. 281 4 rhet. 2 vide ad 211. 3. 280 286 1 rhet. 284 vide ad 205. 2. 287 2 iuxta Don. 1 et sumptum fortasse ex Eugr. ad h. v. 292 3 scholiasta locum omninu non intellexisse videtur, cum putet pro 'servum' usurpari etiam potuisse 'me'; et exemplum minus iustum est quam Sallustianum Donati. cf. Hec. 746. 1. 802 2 cf. 60. 3. 305 2 iuxta Don. 1. 45. 297 307 scholium rhet. vix ferendum post Don. 306. 312 1 Eun. 635. 1. 313 2 cf. An. 24. 3, Ph. 350. 6. 314 Eun. 439. 1, Ph. 157. 5. 1 non iramerito notavit Wessn., idque pro315 1 cf. Eun. 232. 1. bavit in app. 3 'scholium parallelum' Don. 2', secundum Wessn. in 4 a contra Don. 4 et app., sed vide praef. de schol. sim. ad Ph.
cf.

113.
1
cf.

2.

318 S19
322 324

Eun. 381.
5,

1.

cf.

Eun. 1060.

2.

4 et
1

dubitat etiam Hloman.

4.

2 iuxta Don. 3, Ph. 217. 2. hoc genuinum esse non affirmo. 5 citans Donatum. 6 et 7 inventa vix vera
1

Ad. 60.

sic
cf.

696.

etiam Sloman et Dzi. Otto Sprichw. p.

242 de his: 'letztere Vermutung

ist

nicht annehmbar'.

32G 332 333 841 343

2 iuxta 327, ut vidit Wessn.

3 Eun. 816. 2, Ad. 950.
2.

329
1

2.

cf.

127. 5. 6.
cf.

6 iuxta Don. 5;

Mn.

35. 288.

2 Eun. 115. Ad. 302

al.

839

vide Wessii. app.

4 a additamentum otiosum.
2. 84. 17 'potissimum' (h. 1. Ter.) pro 'optimum'. Scholium mihi suspectum est propter exemplura Plauti a re alienura et philoso-

2 Prisc.

plenia

quod praecedit:

'ut in re orani etc'

348

cura Donatus in coraraentandis his fabulis doctorem grammatices

potissimura se gerere voluerit, non raro, ubi de rebus raere rhetoricis

loquitur, huius artes professores raodeste
brat, sic h.
1.

taraquam auctores suos

etc".

cele-

'ut rhetoribus placet',

283 'haec apud oratores

Eun.

Ceterura

p. IV Mnem. 33. 140 sq. al. mediara schoUi partera 'quidara absente patre contra dicitur' etiam a Donato derivandara esse non credo; refert formam quaestionum notissimam e Senecae controversiis, a magistro quodara postea
144.
2,

aUbi saepius. Cf. praef. vol. I

:

interpositara.

850 352

313. 2. ') 5 repetit fere Don. 4 et 6 Don. 21. additanientum ineptura; scaenae oeconomia postulat illud 'negat cognatam' et repudiat alterum illud 'expellit Ph. De.'; accedit quod

cf.

expulsionis mentio

fit

deraura

v.

425.

')

De

scholiis

A
lib.

et p.

B ad

sc. II

3 vide quae disputavi

in

praefatione et

Mnem.

35.

288 sqq.

(=

116 sqq.).

385
855

et

de verbo 'sequimini' non concinuut. In

vix recte

Demipho
nisi vehe-

dicitur

aliqua

perturbatione

aut

metu

sic agere,

cum non

menti indignatione moveatur; imprimis falsum videtur, quod in fine est: ...'et progredi non audeat nisi illi sequantur', parasiti profecto
civibus

metum

infligere

non

solent, ut pro^redi hic

non audeant sine

in

comitibus.

867

et

4 a notavit Wessn.

5 repetit per

ergo quae iam sunt

et 2 4.

858

A et B verba 'vide avaritia etc' varie explicant, nisi quod B in fine alteram illam rationem breviter indicat. Probanda et Donato danda est
adnotatio B,

vera et

cum exemplo
si

idoneo. In

A exemplum

Salhistii,

cuius pauca tantum verba redduntur,

dicit:

nequaquam

docetur, quod schohasta

populum

concitari

egens contemnitur. Da populo autem con-

citando in verbis Phormionis sermo esse vix potest.

359

Utraque interpretatio A et B in commento adfuisse vix potuit. B 1 cum hoc loco ubi falsa, et simul cum Ciceronis exemplo ubi vera insimulatio proponitur; simul corrigit vulgarem interpretationem, quae est apud Festum: 'crimen conflngere', quaeque minus accurate in A 1 dicitur 'crimen ingerere'. Ceterum compara ad Hec. 779. 1
convenit
falsa insimulatio.

360

B, cum Phormio neminem accuset aut accusare possit praeter Demiphonem, manifestum est 'etiam' iungendum esse cum 'ultro', pugnat cum hoc quod schoUasta, obscure sane et pessima latinitate, innuere videtur verbis: 'altero quod dicit 'etiam' etc; Antipho ipse accusator fuit, ut indicatur in A: 'quid absente patre defenderit flUus'. Attende etiam structuram: vim adhibitam cum infinitivo. B 1 in hoc scholio verba: 'ostendit adhuc succensuisse' sqq. et 361 'ostendit contradixisse', sqq. signiflcant: patri ostendere conatur, patri persuadet; etenim Antipho nusquam succensuit nec contradixit Phormioni, immo una cum eo se victum esse fatebatur (V. 136). In A 2 habemus excerptum ex Don. B 1. B 2 vereor ut Donato dari possit iuxta 1, ubi verborum intentio aUa fuisse dicitur. 4 vagum et vix verum; Antipho eum minus 362 B 6 schol. iuxta Don. norat quia iara senior ruri fere degebat. Ceterum cf. Hec. prol 11. 2,
Ad'.

673.

1.

368

2 ex Don. B 2; tum in A 3 non verum est: senem se ruri continuisse contra voluntatem, nec per se definitio iusta esse videtur.

A
B

a notavit Wessn.
breviter reddit quae sunt in
1

365 366 367 868

A
B

2.

3 rhet.

2 rhet. 354 B 1 fere similia cf. praef. B 3 sic etiam Bentleius: umquam, in vitamea, my life. AUter schol. A et B 2.
et

et

Sloman in

de

loci

difficillimi

('Videas

te

atque illum, ut narras') significatione

recentiores,

tam
p.

incerti fuerunt veteres

quam adhuc sunt

quorum
sq.

sen-

tentias inde a Bentleio breviter composui in

Mnem.

35.

294

(=Iib.

122 sq

),

ubi omnibus perpensis dubitanter sic conclusi: Donato e

PHORMIO
scholiis

336
certantibiis
cf.

ad

daiidiim esse

7,

aliis

relinquenda esse
ubi

4,

5,

6; ad 368. 3

siipra 95. 2.
2.

h.

1.

schohis vacat.
1,

870
872 378 374 875
377

Hec.

537.

371

A
3

2 contra Don.
cf.

vehementior verbi

significatio peHucet.

Ad. 664.

A A A

A 3 cf. Ad. 183. 2, Eun. 235. 1. 2 ex Don. B. 2 a notavit Wessn. cf. An. 183. 2, Eun. 645. 2.
in

3 exem-

plum ut

A.

rhet.,

revera sunt convicia ut est in B.

in

B 2 iuxta Don.
'sensisse' v.
t.

A,

sed

minus

iuste 'nihil

cogitasse' pro
videtur ex Don.

q.

A
380

iuxta Don. in B; 'validiora' quid hoc?

sumptum

1,

ubi significat

minus vana.

879
381

382 386 396

406 411 414 416

420 426

380 A 1 'ais' ad An. 192. 1. 2 a expuH emblema. Eun. 779. 3, 911. 2, Ad. 708. 1, etc. A a otiosa conclusio per ergo. A eiusdem notae, et pertinet a Don. 3. A 1 falsum; Demiphonis verba respiciunt ea quae proxime procedunt (cf. Sloman) et longe alia Don. in 2. 4 cf. ad 381. sq. cf. Ad. 175. 5. 409 B falsum;de ob id in spuriis ad An. 157 al. B rhet. ut 418 B. 413 A 2 cf. An. prol. 5. A per se satis mirum et h. 1. falsum: 'amittere' dimittere, ut 141. A 1 ad Eun. 107. 2 rhet. ut 422 A. 419 A cf. Ad. 232. 2. A 2 quaesitis verbis iuxta Don. A 1. B 1 cf. Ad. 127. 3. B 'quidam' illi recte intellegunt, cf. Dzi. et Sloman: it would be better to do the same with your self i. e. 'to leave the house your self; huic interpretationi opponitur altera: 'artificiose autem' etc, quam ipse Donatus praetuhsse videtur, quaeque docet eam non legisse Tu te, sed uno verbo Tute, quod ita exphcat ut Phormio Demiphoni coDsentire contra fiUum atque illum adhortari videatur ut faciat, quod minatus sit: 'Tu fac idem quod dixisti, et prohibe filium domo'. Lectio

et interpretatio
ris,

minus

iusta.

Quod autem

legitur in

diversi est aucto-

pugnantis scilicet cum B in fine. Si autem cum Teuber Wessner inserimus non ante 'de compacto', tum sane hoc conveniet cum Donato

in

et erit
cf.

schoHum parallehim.
1.

428 441

459

Ad. 50.

433

de schol.

non-sed
(nec
33.

ad 211.

ad hos vss

leguntur permulta rhetorica, hausta ex optimo fonte,

quem

Eugraphium
1),

etiam

cognovisse,

non

Donatum

foi-tasse,

propter 453.

oUm

ostendi in

Mnem.

246

sqq., ubi iliius

quoque

adnotationes rettuh.

464
477

cf An. 758. 4, Hec. 622. 2 contra Don. 1, sed differentia falsa. Cicero refutare et confutare promiscue iunxit cum obiecto personali et reah; comicis in usu fuit confutare. In Pacuvio Ribbeckio p. 83 suspectum erat refutat. 482 1 et 2 vide ad 165 adnot. sub textu. 486 1, 498 1, 496 1 rhet.

837
502
de versus significatione dissentiebant veteres nec adhuc consentiunt interpretes. Quaeritur sitne iungenda negatio in 'neque'

recentiores

cum *alia', an cum 'occupatus esset' aut cum 'tum esse obiectum'. Don. in 4 planis verbis tertiam rationem sequitur, eiusque versionem sic descripsit Bentleius ad h. 1.: dolere Phaedriam adeo occupatam esse aha cura Antiphonem, ut de suo hoc negotio nec spatium cogitandi nec voluntas sit ^). In 1 valde obscure haec interpretatio

proponi videtur:

dolere Phaedriam, quod,

dum

ipse adhuc in

amore laboraret, Antiphoni amatam possidere iam contigerit. Haec autem sententia e Terenti verbis quomodo elici possit non video;2ex. cerptum esse videtur ex 4 in fine: 'aha, hoc est leviore' 3 nimis absurde locum sic expUcare videtur: dolet Ph. hoc mahim sibi tum
;

obiectum esse, cum Antipho non alia etiam praeter hanc,quam de Phaedria gerat, solUcitudine esset occupatus. 525 3 non mentitur leno sed versute loquitur, vide adn. p. 282. 4 inepta
comparatio.

667 611

rhet.
1

590
to

cf.

420 B

1.

592
et

cf.

292. 2.

'is a fiction of the gramaccount for 'pluria', ut vere scripsit Smith, Arch. of in the c. of Don. p. 24, nisi quod pro plurah 'grammarians' fortasse unus ille schohasta substituendus est, cuius fictas differentias aliaque mirabiha inventa saepe oflfendimus in commento; cf. mox 708,

et

2 a forma

plure

complure

marians Terence

768. 3, 988.

3. 1

635
in

2 iuxta Don.

et inde fere

confictum; Wessn. notavit 'ergo

verbum*.
:

3 et 4 eiusdem notae;

exemplum Plautinum

dubiaeauctoritatis; Wessn.
c.

app. Vide Friedlaenderum ad

cenam Trimalchionis

62

'coepit ad

stelas facere' p. 154 et 288, ubi citat Apul. Met. 5, 2: 'paulo fldentior

intra
facit'.

lumen sese

facit'.

Tertull. de pall. 3: 'ad illum

4.

ex Lihya

Hammon

668 681 696

708

646 An. 496. 4. 2 a repetit Don. 1. et cf. Eugr. 4 de adiunctivo et pronuntiativo Wessn. 63 2 An. 410.

in app. et

supra 247,

341. 4.

(=
ad

coniunctivus et indicativus).
324.

vide

et

7.

Eugr.

ibit in

nervum hoc

est in periculum.

sicut supra (v. 324).

tione

3 inventum minus lepidum, ortum nimirum ex hariolorum definiquaUs legitur in GHoss VI p. 512: 'dicuntur insani qui spiritu

nescio

quo

inflati

vaticinantes

circa

aras

et

templa discurrunt atque

putat poetam hoc voluisse: 'Indignatur Phaedria, vel ex pares et cognatos, vel quod in miseria socii se magis curant et adiuvant, se tum in sollicitudine esse, cum Antipho beatissimus sit'; iunxit igitur: 'cura A. non occupatus esset sollicitudine' et neglexit fere 'alia'.
')

Bentleius

ipse

aemulatione

et invidia inter

Dzi.
sio:

cum Wagnero pro 'neque' And to think of my being

130
sq.).

scripsit 'atque'.

Mihi satis placet

Slomani

ver-

had been engrossed with

confronted with this trouble just wlien Antipho a similar ('neque alia') anxiety'. Cf. Mnem. 35. 302
22*

(=

lib. p.

KABSTEK, Com. Don.

PHORMIO
bacchantur',

338
aut
'incantatores
sive
divini

qui

concepto

ante

aram

spiritu futura praedicunt'. Vide ad 611.

2. 718 vide supra ad 20. 2. 782 2 cf. Eugr. 751 a rhet. 736 cf. Eun. 454. 2. cf. An. 286. 2. 746 2 An. 602. 2. 744 768 2 expHcatio non valet de homine fugiente persecutorem, sed de eo qui furera capere et mulcare studet. 3 nugis plenum. Sloman recte

711

2 An. 350.

733

sq. et

cum Donato:
(quidni

running away don't pass the house i. e. your masters' your shanty'. Cf. proverbium Graecum ^ttI tiIjv ^Kqpufeiv rd bcivd euxo.u^vouv 1 1 o Sprw. 77 oikoi Yevoinriv. die Entstehung des Sprichwortes mOchte nicht auf ein Kinderspiel zuriickzufuhren (so Dziatzko), sondern dem Soldatenleben entnommen sein, etc. Sed simpliciter ortum est, opinor, e vita privata. Mira de proverbio habent Eugraphius ad h. 1. et Pompeius Gr. 1. 5. 311.
'in

tuam')

vel 'don't pass

880 872

1. 841 1 Hec. 386. x. 3, Eun. 134. 3. 914 1 scholiasta perperam coram praepositionem esse putabat; non Don. in 2. 922 1 iuxta Don. 3 in. 2 redolet eum qui identidem citat figuram 'ab eo quod praecedit id quod sequitur'; Don. graeco nomine figuras indicf.

An

716.

3,

959.

cf.

Hec. 258.

2.

care solet.

928 943 946 968 981 988

cf.

Don.

922.

3.

2 ineptum; paulo minus ineptum

fit,

si

pro

'dedi'

scribimus

'dedidi'. Cf.

ad 611; Mn. 35. 308.

est.

additaraentum per nam satis suspectum cf. Eun. 653. 1 aliter de exemplo Verg.
2 Hec. 731. 1. 1 cf. ad 936.
confingendas.

965 cf. 52. 2. 975 2 conclusio otiosa iuxta 1. 983 1 Ad. 168. 3 schoUasta denuo nimio acumine abutitur ad enarrationes speciosas
1.

990
1027 1048

a rhet. ut 1014, 1016, 1017.

2,

1018, 1035, Eugraphius ad hanc

scaenam pauca
cf.

et nihil fere
2.
;

ad

v.
cf.

1016.
751.
refert, Don.,

Hec. 878.

1035

rhet.

2 contra Don. 1
ita

scholiasta

parum opportune
re schol.

sed verba

mutans

ut aliquid novi dicere videatur,

2.

ad Adelphos 891.

Cf.

de

eadem

quod Donatus iam docuit Don. ad Aen. 1. 38.

INDICES

FIGURAE ET TROPI

dbuvaTov
depoia|i6(;

ctTro

toO fiWou db. A. 694.

dir^Kpiaiq aiTio\oTiKri
dTToaiu)Trtiai(;

H. 311.
154. 165. 381.

H. 440. Ph.

A.

149.

aKaipov E. 537.

469*.

747. 767. 790. 872. E. 65*.

dUriTopia E. 426. Ad. 958 Ph. 330.

diaeTaireiaTUJt;

184. 350. 405. 626. 797. 889. Ad.

Ad. 662.

135.

275.
sq.

H. 744

sq.

Ph. 51. 57.

491. 496.

d|u<pipo\ia

A. 68*. M 261 sq. 896. 955.

110

122. 232. 255*

Ad. 33*. 86. H. 201. 772. Ph. 33.

74. 366.

618. 900.
dTToaTpocpri

A.

312.

H.

148
eic,

dTT.

Kai

H. 17. dvaK6\oueov A. 11. 94. 245. 571. 837. 881. E. 789. Ad. 35. 110. 159. H. 122.
dvdK\aai<;

rieoTTOiia dTro 6ir)Yr),uaT0t;

minriTiKriv.

325. 762. Ph. 201.

dpxaian6^ A. 55. 106. 147. 365. 964.

E.

287. 311. 351. 417. Ph. 328. 825.

dvd,uvriai<;

515. 549*. 586. 644. 649. 677.

A. 105.
A. 171. 211. H. 630. Ph.

Ad. 650. 841. 859. H. 185. Ph. 172.

340. 904.
daTia|u6<;

dvaaTpoq)ri

200. 732.
dvacpopd
^Ttav.

E.

123. 274. 342. Ph. 151.

A. 51. E. 193. Ad. 33.

dauv6eTov

A. 127. 285. 938. E. 508.

(Tro\ua.)

496. 546. Ph. 98.

dvTi5iaaTo\n E. 413. Ph. 80.
dvTivo|Liia

821. 969. Ad. 266. 301

474
135

(per auvTOMiav). 482. 943. 951. Ph.

Ad. 219.
128. 782*. Ad. 26.

103

(per

Ppaxu\oT{av).

107.

dvTicppaaiq A.
dvTiTiTuiaK;

243. 946.

Ad. 610. H. 393*.

158. 798. E.
1.

dTcxvov evT. Ad. 478*. 206*. 697*. 743*.

dvTieeoK;

A.

Ad. 72.

dTTiKia.uoc;

E. 45. 284. Ad. 272. 476.

830. H. 37. 880. Ph.l. 262. 277. 660.

dEioTTiaTia
dEiujiua

H. 504. Ph. 223.

auEriOK
193.
84.

Ad. 250. Ad. 847

A.
403.
246.

139.

236*.

278.

E.

67.

A. 45. 240. E. 175. Ad. 951.

645.

886. 962. Ad. 34.

diT66oaiq dvTair. Ad. 279. 288.

307. 369. 408. 553. 564.

(auxit).

(octava!). H. 43. 263.

664.

682 789. 866. 954*.

^)

Asteriscus indicat scbolia spuria.

340
H.
140.

319.

157.

524.

Ph.

98.

tEou0eviO|n6<;
i.

Ad.

729

dcpeXuic ot

cum

226. 280.
(iqpaipeOK E.
AeivoTiic;

581. 632.

exagKeratio A. 410. H. 210.

-k6v

H. 36. 320. 551. eiTaTiuTn Ad. 114. H. 451. Ph. 208. ^TTav6peiuai<; A. 190. Ad. 648.
iTT^veeaic

Ph. 731.
beiKTiKiix;

Ph. 225.
A. 794.
e.

A.

30. 125.

237. 333.

^TTibeiKTiKiuc;

E.

602. Ad.

163. 454. 563. H. 75.

eTtieiKeia

dTTo Tfiq

E. 16. Ph. 22.

270

Ph. 165.
biaXofiaiaoc;

dTTiiaovn

E.

127. 924. H. 366.

E. 46. 50.

dTriTTXnEit;

H. 46.
Ad. 132. 134
E.

6iaTr6pnai(;

Ad.

625.

789.

H.

361.

dTTiTpoTin

991.

Ph. 186.
biaOToXn E. 515. Ad. 377.
biriYI''''^)
".'^">

^TTiTpoxaan6c

804.

Ad.

670. 951.

Ph. 390.
^pujTniiaTiKux; A.

MOtTiK^v

Ad. 42. H. 131.

794.

148.
biXoTia A. 596.

euKaipuj^ Ph. 464.

euvoia dTTo

Tn<;

e.

Ph. 1016.

buo bV
Eipuuveia

Iv6<;

A. 230. 493.
E.

A. 204. 436.
(neiKH).

224. 317.
372. 395.

eupnMa A. 481 al. euaxnM^vux; Ad. 666.

eu(pnnia|a6<;

403. 431. 468. 663. 861. 908. Ad.

176.

A.

204*. 435*. 568. 690.

837. H. 206. 334.

187.

193.

Ad.

274.

458.

476. 566. 722 sq. H. 436.647.663.

610. 637. Ph. 491.

euqpujv6T6pov E. 554.
ecpeEfiTnOK;

Ph.

160.

164. 234. 259. 287. 501.

690. 968.
?K3aai<; diro
^KqpuuvriCJK;
Tfic;

A.

794.

Ad. 33. H. 446.

L A. 385*. Ph. 1018*.

Ph. 40. 135. 680.

ZeuTiaa

E. 924.

A.

33

494. E. 12. Ad. 927.

^XdTTUJOK; A. 794.
eUeiivic;

A.

57.

120. 149*.

191. 232.

Ph. 267. 408. 836. 'Heo<; -KU)<; -TToiia A. 560. 637. 875.
E.
14.

285. 300. 361. 469. 496*. 609. 635.

15. 214. 310. Ad. 61. 238.

807*.

869. 872*. 886.

b].

44

133.

304.

308.

407.

413. H. 148. 223.

143. 202. 271.279. 477*. 479. 789*.

849. 889. Ad.

70*. 158. 198. 264.

560. Ph. 70. 134. 137. 'IbioTiOM^t; -tikuk; A 82. 118*. E. 531.
681. Ad. 33. 68. 192. 228.256.276.

270*. 277. 299*. 330. 382. 539. 582.

787. 943. 986. H. 278
52. 78.

875. Ph. 38. 255. 351.

329. 374. 476*. 559 713. 790.849.

899.

142.

144.

194

916. H. 236. 502, 522*. 551.

478. 964.
^XXnvia^6c A. 204*. 543.

565. 621. Ph. 41. 295.

IbioToXoTict

Ad. 69.

i^naQwq H. 74.
dira6aj<;.

198*.

205. Ph. 750

KaK^faqpoTOv H. 206.

KaK6ZnXov E. 192. 722,

18.

?in9aai<;

A.
168*.

37.

96.

384. E. 53.

KOTdTTauOK;

faeT 'dTTeiXnq
k.

67.

307*.

325*.

459.

626.

KaTdTTXnEi^ dTTo Tn<;

Kp6|ad|aevov to

H. 765. Ph. 104*.

788. Ad. 40. Ph. 112. 114. 120. 169.

^vdpTeia E. 594.
4vbide6To<;
eapie|nnoi<;

Ad. 392.

H. 174. 296. Ph. 104.

KupioXoTia Ph. 329. 577.

AiT6Tn<;
Xuoic;

Ad. 30.

Ad. 141. 147. H. 742. 775.

H. 818.

E. 582.

^Eep-faaia

Ad. 33.

etnTnon; E. 637.
kif\c,

t6 t E. 234. 721. H. 58.

MaKpoXofia Ad. 68. 241. ^eXXna)a6<; E. 116. H. 849. M6Tabi6peujai<; Ad. 392. Ph. 232.

341
iaeTaiT\aO)i6(;
MeTd\n.ui|ji(;

E. 384.

A.

502*.

Ad. 689. 533*. 674.

TTXdai<;

Ad. 489.
H. 747. Ph. 108.

E.

TTXoKn E. 6*. 27. 41.

809.
.ueTdee0ic;

TToXuXofia
aiTiac
f'h.

H. 33.
Ph. 188.

282.
E. 53, 236. 312*.

TTOXUTTTUJTOV
Ttp^TTOv

lueTdoTaois Ph. 275.

A. 447.

neTa(popd

A.

192.

TTpoeepdTTeuoi<;

Ad. 481.
E.

eTTieep.

500.

354.

Ad.

220.

229.

239. 835. H.

TTpoMueiov E. 232.

649. Ph. 229.

ueTUJvunia E. 732.
Mi,un<Ji<;

TTpooboKia Trapd

TTp.

14. 98*. 223*.

779
K.

(dTTp-nTojc;)
TTp6<;

Ph. 208.

A. 110. 286. 387*. 773.

580.

244.

TTpoafjKov

Ti

A. 576.

308.
et

595. Ad. 204

H.

-tikov

TTpoocpuuvnai^
TTpoqpopiKO*;

Ph. 201.
KOTd To E. 435. H. 711.
Tnv
o.

biriTnMaTiKov 131.

148.805,803*.

X6Toq Ad. 30.

Ph. 102. 141.

OiKovoiuia

IioiTTutjMevov

A.

228. 399. 459. 481. E 356. 441. H. 175.

ouYfvuj|Lin

'Tpot;

Ph. 274.
o.

230. 359. 434. 440. 501. 609. 719

(upo-).

ouYKOTTn

A.

30. 689.

luefaTTXaaiaoc.

Ad. 78.

E. 322. Ph.
ovfxiJjpr\aic

101. dTTOKOTTn

Th
47.

610.

Ph. 534. 750.

oiaoioT^XeuTov E. 236. 476.
6vo|uiaTOTroua
opxanoc,

Ad. 188. Ph. 294. 396.

A.
3.

auXXnMH/i<;

27.

29*.

463.

H. 517.

494*.
652,

607. 624. 870. E. 386. 396.

876. Ad. 146. 454. 857. 874. 551. 116.

Ph. 277.
toO 6 A. 261*.

ooiov

d-rro

H.

1.

193.

Ph.

1. 86.

napdboSo^ A. 68*. 696. 702. TTapaiveTiKOK; Ad. 491. H. 766. Ttapd\uvi<; H. 420. 473. Ph. 168.
TTapaaKeufi

354. 390.
auXX6Yia|uo^ A. 546. 569.

ouveKboxn Ad. 261.

auvTOMia E. 593. H. 805. A. 102.
axeTXiaa|u6<;

A. 226.
alibi.

E. 103. Ad. 263.

Ph. 101.
291.

E.

716

Ad.

301.

H.

irapeXKov A. 29

70. 90.

184.201.205.
382.

366.
TaTTeivujOK; tuj
doTeioiuiu E. 274.

579.
975.
734.

591. 823. E. 393. 694.

721. 884. Ad. 290. 306. 366 887.

400.

TouToXoYia H. 626. Ph. 34.

t6

H. 67
Ph.
88.

131.

192. 250. 250.

auT6v E. 9
'To
Tfje;

(cf.

Wessn.
Tou

var. lect.)

172. 228

Ti|un

T.

au|uPouXeuovTO<;

325. 332. 659.

TTapeveeoic;

Ph. 449.

A., 568.

Ad.

150. H. 62.

Ph. 123. 654.

TtapoiMia

TMnaK A. 63. E. 721. Ad. 382*. H. 630 cum dvaaTpoqjrj.

TpiKUjXo(;
TUTToc;

A. 555
A.

(?)

E. 381. 607. Ph.

sententia H. 291.
T.

78.

186. 203. 318.

cum

Ph. 87.

TTap6|uoiov

218. 242 780,

592. 776. E

TTTaXXaKTiKuuc;
uTTeEaipeoK;

H. 307, -Yn 359.

42.

245.

Ad.

300.

H.

19.

Ad. 24.
A.
92.

274- 760.
TtapovoMaoia

uTTeppdTov E. 785*.

A.

218.

776*. Ad. 299.

uTTcppoXn

676.

E.

55.

231.

H. 475.
TTepiOTaaiq

258*. 310. 422. Ad. 149. 234.299.

Ph. 281.
A. 202. H. 33. Ph. 17.
447. E. 296. Ad. 654. H.

394*. 761*. H. 217. 438 neiKn. Ph.

43. 68. 535.
\)ti6levi.iq

TtepioooXoYia Ad. 959.

TT6pi<ppaoi(;

Ph. 162.
A. 710. E. 531. Ad. 763.

TTieav6v A.

uTT0K6pia|ua

138

dTTie.

786.

342
un6Kpioi(;
i.v

UTTOKpian

A.

348.

350.

159
ixpiv

dvevJTT.

(iovo^cprji;.

781.

ibid

386. 773. 921.H. Sll.Ph. 131.466.

uTro(popd

dvGuTr.

A.

258.

306 euoToxoc.
ibid
dveuir.

ibid

dveuTToqpopd.

H. 838.

Ph.

XXeuaOjicic;

A. 175. 180. 211. H. 518*. Ad. 783. 954.

II

PRAECIPIJA VOCABULA QUAE TRACTANTUR IN COMMENTO

A.
ab Andria est A. 461.
abactor Ad.
401.

affectus H. 325. age hoc agite Ad. 215. 943. E. 99. 130. agere agitare H. 93.

abducere Ad. 628. abigere mittere Ad. 401. 553.

abligurire E. 235. 936.

agere orare H. 686. agere se A. 708.

Hctum agere Ad. 232. Ph. 419.

agis alias res E. 348.

abortum

-tus H. 398.

absente nobis E. 649.

quid agitur Ad. 373. 901. E. 271.

absque H. 601. ac pro quam H. 681. accersi abduci H. 748. accidere A. 398. H. 378.

ager ab agendo Ad, 401.

aggredi
aio

adoriri

A.

479.

Ad.
E.

404.

Ph. 968.
etc

A.
al.

192.

321.

351.

139.

actum

est

A.

465. E. 54.

Ad

324.

H. 357.
alacris

Ph. 208. 419.

acta et transacta A. 248.

tas E. 304.

aliorsum sim. E. 82. H. 315.

ad

ad A. 539. 694. (in admirabile sim.i A. 61. 539. 694. H. 268. Ph. 203.

allatum rellatum Ph. 21.

amator amans
E. 148.

amicus

A.

76. 718.

adeo A. 469. E. 204. 312. Ad. 40. adesse causae Ph. 350.
adire

ambire

tio

A. 373.
cf.

ambula

in ius Ph. 936.

981.

hominem

Ph. 252.

amittere dimittere Ph. 141. 414.

aditus A. 534.

amo
amor

te Ph. 54.

adiutare Ph. 34.

adiutor impulsor Ad. 967.

amoliri A. 707.

adprime A.

61.

Ad. 666.

consuetudo A. 279 cf. H. 555.

debet (quid
si

E.

119.

adstringo fidem E. 102

adversitores Ad. 27.

animam

a.d.)

Pho

661,

animadvertere E. 44.

aegre H. 765.

animum

inducere E. 490. H, 99,

348
animo male Ad.
655.

commitigare E. 1028.

angipoitus Ad. 578,

commodus

-duni A. 844. E. 343.

410.

antiquum A. 817.
apparaie A. 656. 690.
appelleie A.
1.

commutare verba A.
comparare Ph.
41.

446. 924.

apud
ars

se

esse A. 408. 937. Ph. 204.

rf\c,

compluria plure Ph. 611. compos animi etc. Ad. 310.

conciliatus
-tio

dtiro

dpeTfit;

A. 30. 33. 608.

E. 669.

asperriari Ph. 371.

conclamatum

est E. 348.

atat E. 727.

concludere A. 386. 399. H. 7U2.

condicio A. 79.
conficere E. 926. Ph. 38.

audire bene Ph. 20.

auferre ferre A. 28, pei- 62. Ad. 116.

auspicato

in-

A. 807.

Gonfidentia fiducia A. 876.

conflictari

A. 93.
etc.

B.
bellura bellaria Ad. 590.

contore confit

A. 167.

confutare refutare Ph. 477.

consciverit H. 313.

bonitas Ph. 34.

bonus

liberalis

Ad. 464.
C.

consensio -iuratio H. 198.

consistere Ad. 156.
conytituere convenire

cum H.

195.

caelibem caeiitem Ad. 43.

calamitas E. 79. H.
2.

consuetudo Ph. 161. contaminare A. 16.

continere se Ph. 363.

callidus callum Ad. 417.

caput pro homine A. 371.

caro quasi cado Ad. 848, quod careat

anima H. 441.
catus Cato (Kdeiv) A. 855.
casa,
ita

cop.iumax H. 504. convasissem Ph. 190 sq. convertere se Ad. 386.

coram

in

os,

paUim

A.

490.

Ad.

fugias

ne

praeter

casam

269. 608.

Ph. 768.

credere intellegere A.

4.

cedo cette A. 383. 389.

celare
c.

crimen A.

7.

H. 779.

acc.

duobus H. 530.

crispus calvus

440.
ibid).

cella celare

Ad. 552.

cuppedinarii E. 256. (macellum

cessare requiescere E. 405.

certatio

cura

-tio

-tura E. 316. A. 30.

-men Ad. 212.

D.
dare bibere A. 484.

cibus victus A. 75.

circums|)icere prospicere Ad. 589.

circumvallare Ad. 302.

clades quia clam datur H. 2. claudi claudicare E. 164.

dare dedere A.

199.

dare facinus sim. E. 301. 899. Ad. 450.

dare verba A. 211.

24. 727.

clemens

A.

36.

Ad.

42,

qui

colit

dari

stare

(de

fabula)

H,

1.

15. 40.

mentem

864.

Davus per digamma A.

174.

cognoscere H. 162. columen Ph. 287.

colere Ad. 352. 927.

de propter E. 357. de valde E. 280. Ad. 713.

decernere A. 219. 238.
Ph. 537.

comiter Trapd t6

Kdoiuoi;

decrepitus E. 231. Ad.

264. 939.

commeare -tus H. 175. commendare committere

deficere prodere deserere Ad. 458.

E. 886.

defungi Ph. 1021.

344
defunctiis,ctum E. 15. Ad. 507.
deierare E. 331 (280).
II.

771.

eho A. 667. 748. 951 etc. ellum olium A. 855. Ad. 260.

delibutus Ph. 856.

delirare -tio Ph. 997.

em

Ph. 52. 212.

enimvero A. 206.
ephebia adulescentia A. 51. ergo Ad. 572. H. 63. Ph. 62.
erihs filius Ph. 39.
erratio error Ad. 580.

deo

meo

irato Ph. 74.

depacisci Ph.

166.

derepente H. 518. 554.

derivare
-tio

Ph. 323.
-tio

designare -tor

Ad. 87.
A.
102.

despondere spondere etc Ad. 735. deus praesens Ph. 345.

dextera
dica Ph.

etiam adhuc H. 535. eunuchuf. E. 167.

evadere A. 176. Ph. 111.

eventus H. 653.
evocatio E. 772.

manus

A. 289. 297.
Ph. 62.
cito A. 381.

127. 329.

exanimatum, exanimum A. 234. 342.

H. 364.
excessit
excidit
i.e.

dico do tibi

operam

dictum ac factum diecula A. 710.

differre

mortua

est Ph. 967.

A. 408.
d.)

dilapidare Ph. 898.

uxore A. 423. exigere fabulam A. 27. eximius egregius lectus A. 58. 72.
Ph. 43.

dimensum (de suo dimidium A. 241.

dividuum Ad. 241.
divinare H. 696.

H. 66. existimare Ph. 45.

expiscari Ph. 382.

diverticulum E. 635.

explere H. 755,

animum

A. 785. 188.

exprobratio A. 44.

do praetermitto Ad. 51. 61. docere discere fabulam H. 56.

dolet

expuere
E. 93.

^Euj

pus mittere
A.

E. 406.

exspectare Ph. 155.

mihi sim. Ad. 272,

etc.

cf.

sperare

435,

E.

195.

Ad. 451, 682, 733.

dolus a dolando etc. E. 515.

Ad. 109. 321. exspectati parentes Ad. 109. H. 595.

extrudere H. 173.

donum praemium

E.

1057.

ducere adducere Ad. 358. deducere abducere E. 266. 377.

exulo E. 610.

F.
fabuia bpd|ua Ad.
7.

inducere A. 180.

subducere Ad. 855.

A. 582. E.
9.

dudum

facere scribere fabulam A. 9, 26.

duriter A. 74. Ad. 45. 662.

facetus lepidus E. 427.

faciam quid

me

f.

A. 614.

E.

facihtas clementia Ad. 861. 864.

eccum bccillum A. 580. 855.

edere

faenerare Ad. 219.

exemplum
E.

E.

1022.

falsum

vanum

fictum E. 104.

edicere inter

806. H. 563.

falsus animi E. 274.

educare educere Ad. 48.

eflferre

famelicus famedicus (edo) E. 260.

fatuus Fatui a fando E. 1079.
terire

A. 117.

efficere

An. 31. H. 123.

746.

munere Ph.

47.

effutire Ph.

ferme A. 284. 480.

fervere Ad. 534.

egestas paupertas A. 275.

845
festivitas facilitas E.

1048.

hisce pro hi E. 269.

festus dies hominis E. 560.

hodie A. 196. 348. Ad. 215.570. 660.

Ad. 161, tacitiirnitas A. 34. fidelis fidus A. 460. H. 59. Ph. 76.
ttdes
fit

homo comice, servus h. hymen hymenaeus Ad.

I.
i

Ph. 123. 292.

904.

fingitur invenitur A. 334.

flagitium
101.

flamma
fl.

flagella E. 382. Ad.

176.

prae A. 171. Ad. 167.

175. 589 etc.

flamma, e

petere cibuni E. 491.

303.

lam Ad.

flocci facere E.

ihco A. 514. Ad. 156.

E. 448.

formidulosus E. 756. fornus -nax ceps nia Ph. 107.

iamdudum
id

734.
etc.

ob

id

E. 223.

Ad. 791.

forum

uti foro Ph. 79.

idoneus A. 757.

fructus frumen Ph. 332.

frugi E. 608. 816.

ignavus A. 277. ignoratur non agnoscitur Ph. 357.

ilico

frumen

E.

816

Ad. 950.

A. 514. Ad. 156.

fuat H. 610.

ilhberaliter Ad. 664. Ph. 371.

fucum

facere E. 589.
etc.

impeditus A. 617.
A. 115
127.

funus exsequiae furcifer A. 618.

furti se alligat

impetrare patrare H. 729.

implorare Ad. 489.

809.

importunitas A. 231.
impressio Ad. 302.

futile

A. 609.

imprudens ignarus gnaritas

G.
gailina cecinit Ph. 708.

E. 136.

impulsio Ad. 470. H. 139.

impurus Ad.
Ph. 372.
in

183. 360. E. 235.

ganeum Ad.

359.

impurissime improbissime

Ad. 282.

gaudere gratulan A. 946.

genium defraudare Ph.

genus famiha Ad. 297.
gestire Ph. 260.

medio stare H. 620.

44.

nervum erumpit rem est H. 102.

Ph. 325. 696.

grandis

A. 814. Ad. 673. Ph. 362. gratia causa A. 433. 587.

-ior

incipere

ceptio A. 285.

incipere facere E. 967.

(cf.

1025. Ad. 237

gratulari c.acc. et dat. E. 259. gravis H. 759.

327 occ). Ph. 225.

4.

incogitans Ph. 155.

indicare confiteri Ad.
E. 713.

grex ofdo Ad. 362.

inducere A. 399.

cf.

concludere

indutiae in dies otium E. 60.

U.
habere -eri coire Ad. 179. 389. habes intellegis E. 401. 406.
habet hoc A. 63.
habitior -tudo -biUor E. 315.

ineptum absurdum Ad. 375.

falsum A. 257,

cf. 8.

E. 104.

ineptire Ad. 934.

ingratiis E. 220.

inhonestum foedum
inire

E. 357.

cf.

230.

hariolus a fari Ph. 708.

hem

haruspex ab hariga E. 307. Ph. 710. A. 184 etc. cf. adnot.

heri here sim. Ph. 36.

gratiam ab E. 557. initiare Ph. 49.

inludo
te, in te

A. 758.

inscitus scitus A. 486. H. 740.

heus heus A. 636. Ad. 281.

insimulare

atio Ph. 359.

346
insolens A. 907.
instigare Ph. 186.

manipukis

E. 776.

manus

in

mHrniin datur Ph. 633.

uif.

insulsus E. 1079.
intoger A. 72. E. 473.
interea A. 69. 363.

memini cum

praes. A. 429. Ph. 74.

memor gratus Ad. 251. memorem mendacem esse

A. 778.

oportet

interrogatio percontatio A. 80U.

interturbare A. 663.

memoria

in

m. habere,
venit

scire A. 40.
Pii.

intervenire Ad. 406.

inLristi hoc,

intrita Ph. 318.

mens mera

in

mentem

154.

sola Ph. 146.

invenustus A. 245.
invenire incipere perficere E. 1035.
ira

mercatus Ad. 231. mereri com- pro- A. 331. Ad. 201.

H. 387.

cundia Ad. 755. 794. Ph. 189.

Ad. 361.
788. se Ad. 550.
cf.

ire E. 305.

mergo mergor
319.
etc.

etc.

Ad. 302
119.

irritare

Ad. 382.
E.

meridies Ad. 848.

irruere

metuere
A. 106.

tiniere

Ph.

188

ab

iste A. 15. 510. E. 192.

Ad. 755. 835

iubere imperare velle A. 533. E. 389.

mirari A. 374. H. 661.

Ad. 460.

niirum ni A. 598.

luno Lucina A. 473. Ad. 487.

iiirandum iuramentum A. 728.
ius aequitas Ad. 51.
cf.

modestus venustus A. 120. morosus mores m. H. 478. 578.

mulciber mulctiber A. 90. H. 65.

A. 36.

L.
labra labia E. 336.
lactare oblectare A. 648. 912.
lanii

mussitare mutire A. 505. Ad. 207.

musteUinus -eUa
mutilus

E. 689.
cf.

mulciber H. 65.

Ad. 90.

mutuum

propriura A. 716.

lanistae E. 357.

lapis

saxum H.

214. nancisci H. 681.

N.

lectus (pecunia lecta) Ph. 53.

lege agito Ph. 984.

nares a naritate Ad. 397.

126.

pulpamentum quaeris E. liberahtas Uben Ad. .57. cf. 164.

lepus,

natahs Ph. 48.

naviter a nave E. 51. ne pro non A. 335 etc. ne valde A. 324. E. 855. Ad. 441.

064.

hberi (de uno) A. 891. H. 214.

hbido H. 245. Ph. 716.

hcia hgia A. 912.

540. 834.

hgare

al-

Ad. 844.

nebulo E. 269.

hmis hmus hmen E. 601. hneae amoris E 367. 640. locus loco motus Ph. 32.
longe Ad. 65.
luci

negotium A.

2.

nemo ne homo

A. 506. E. 549. Ad. 259.

nequitia nihil queat

Ad

358.

nihU pro non E. 273. Ad. 167. etc

1.

cum primo
in

Ad. 841.
E.
.586.

nimirum
Ph. 18.

E. 508.

ludere

ludum sim.
M.

nodum

in scirpo q. A. 941.

lupus

fabula Ad. 537.

noxia H. 310. Ph. 225.

mage Ad.

264.

nubere H. 656. nuUus pro non A. 370. H.

79.

male E. 669 m. odisse A. 520. Ad. 523. mancipia Ad. 182.

sum

A. 599. 608.

nuUi consili E. 216.

847

num

ubi nuncubi sicubi E. 163.

nutnnam A 591. E. nunc nuper E. 9.

ob

286.

H. 859. obitus adventus H. 859. oblatum Ad. 296. H. 370. 383, obnuntiare adn. omen Ad. 547. obsecundare Ad. 994.
observari-tio A. 169. 412. Ad. obstetrix A. 299. 473.
2.

= ad

0.

perparce sim. A. 455. perplexe E. 817. perquam Ad. 566. perreptare -tio Ad. 715.
petere postulare A. 422.

Phormio Ph.
pistrilla sim.

26.

122.

Ad. 584.
cf. ad A. 55. 172 parum videtur

plectere Ph. 220. plus satis E. 85

poenitet
1013.

Ph.
ToO

obtestatio A. 291. 540. H. 387.

obtigit accidit Ph. 239.

poeta

dTTo

polliceri -tatio

obtundere (cf. tundere) Ad. 113. obturbare A. 926.

occidere praa- Ad. 559. occipere -pitium A. 504.
oiferre reddere H. 370. 740. officium efficinm A. 236. Ad. 69. omen A. 200.

TToieiv A. 3. A. 527. 612. promittere ultro E. 308.

popularis Ph. 35. porro A. 22. 278. E. 613. Ad. 335 419. H. 298. 300.

porta ab aratro portando Ad. 583. portare ferre Ph. 197.

postquam Ad.
postulatio

1.

Ph.

1.

opem

ferre opitulari A. 210.

opera Ad. 261 op. cuJpa H. 228 oppido Ad. 321. H. 238. opportune portus H. 626. optare A. 797.
oratio stilus A, 12. orare alloqui H, 717.

exp- etc. A. 639. H. 180. postulare Ad. 238.

potis etc A. 437. Ad. 296. praecipitato te Ad. 574. praedicare laudare E. 564. praestolare E. 975.

supplicare E. 49. Ad. 472.

obsecrare

31'>

os durum, frons moliis E. 806. oscitare -tio ab ore ciendo A.

181.

osculum basium savium

E. 456.

pravum malum Ad. 390. pretium praemium A. 610 primas partes agere Ph. 27. 28. procare procus H. 159. prodeambulare Ad. 766. producere differre A. 615.
proferre A. 329.
proficisci

otiosus securus A. 398. Ad. 156.

P.
pace tua E. 466.
parsi peperci H. 282.

A. 600.
985.
201.
cf.

pauxillulum Ph. 37. pavitare etc H. 321. pedetemptim a pedibus et temptando Ph. 552.
hic haec E. 310. percontari contus cunctus H. 77. perducere A. 81. peregrina meretrix A.

prolubium Ad. promereri Ad. pronomina A. propediem Ad.

A. 331.

ii.

487.

199 cuui adn. 888.

penus hoc

protelet Ph. 213. protervus -terere H. 503. protinus in pedes Ph. 190. providere visio A. 208.

providentia

183.

146. 469

107. 986.

provincia a porro vincendo Ph. 72 publicitus Ph. 978.

puerpera A. 490.

848
pudere pigere Ad. 391 pudor timor verecundia A. 634.637. pugil pugna pugnus Ad. 171. H. 33. pulpa quod pulsetur H. 141.
purgare exossare Ad. 379. putare-torA.113. 442. Ad.43.99.796.
sanctus Ad. 899.

sane A. 195. 229. 848.

satias E. 973.

\<i.

580. H. 459.

satin salve E. 978.

satur -tura H. 769.

scelestus-rosus-ratus E. 643.

scimus

re-

H. 189. 285. 519. 868.

424.

qua Ad. 690. H. 360.

scitus A. 486. H. 740.

quadrupedem conKtringere A. 955.

quaerere
itare A. 75.

scortum

E.

quam viam qua

via insistani E. 294.

scrupulus A. 940. sectari Ph. 86.

sedulo A. 146. 672. E. 138. Ad. 50.
251. 413. H. 63. Ph. 428.

queo queor H. 572.

qui adv. Ph. 123. 129 sq.

quid agitur E. 271,

quid propter quid A. 340.

quidni E. 328. 674.

cf.

quod.

semper A. 35. sempiternum perpetuuni A. 959.

senati

sim. A. 365. E. 237. H. 356.

quin E. 811. Ad. 543.

quiritari Ad. 155.

Ph. 154.

quo mmus quod m. A. 655. quoniam Ad. 1. quod propter quod etc. A. 289. 550
157
c.

senium E. 302. sepulchrum A. 128

sermonem quaerere
servare

E. 516.

domum

E. 780.

adn. Ad. 253. 256. H. 276.

servitium

itus A. 674.

quod sciam Ad. 641. quod si H. 519.

sexcenta Ph. 668. signi hoc est E. 628. silicernium Ad. 587.
sincerus E. 177.
situs situm A. 33. Ad. 331. Ph. 97.

R.
raptio

tus -pina Ad. 356.

reddere restituere E. 147. 746. U. 819.

redire ad se A. 622.
refellere

sobrini con- A. 801. H. 459.

sobrius sebrius A. 778.

Ph. 132. 401.

sodes A. 85. H. 753.

sollers oKoc, dv
ctpeTr)

res pecunia Ad.

820

etc.

E. 478.

res redit Ph. 56.

sollicitudo cura Ph. 441.

rescribere

per

mensae

scripturam

-tatio A.

261

268.

Ph. 922.
respicere A. 975.

sors Ad. 242.

status -ura E. 598.

49'J.

respondere spondere Ad.

rettulit parvi Ph.

stetisse per
stillare ex-

me

h.

e.

esse A. 699.

646.

Ph. 975.

rex Ph. 338.

ringi Ph. 341.

stimulus adversus st. calcare Ph. 78. suat ne alqd s. suo capiti Ph. 491.

rivahs E. 1072.

ruere Ad. 319. 550.

rursum prorsum prosa A. 510.

712.

E. 306.

suadere per- Ad. 360. sub subtristis sim A. 447. sublatus H. 507.
succensere A. 448. Ph succenturiari Ph. 230.
361.

Ad. 71. H. 315.

S.

sacellum sacra celia Ad. 576. saltem salutem A. 313. 394. Ad. 249,

sucus sugus E. 318.

superstes-itiosi A. 487.

349

supremum summum Ad.

196.

syinbolum de symbolis edere E. 540.

T.
tacere reticere ob- E. 820.

unus A. 118. uspiam Ad. 28. 37. usque A. 303 Ad. 213. H. 423.
usura Ad. 981. ut ne non A. 3. 277. 349. 409. 705. 214. Ad. 627. H. 101. etc.
uti

tam tantum tamen Ad. 278. H. tamen tandem tamenidem A.

Ad. 278. E. 907. 1055.

447.

521.

abuti A.

5.

Ph. 413.

tangere E. 418.
tantisper tantumper Ad. 70.

V.
vagitus H. 517.
valeant A. 696.
vel pro etiam Ph.

tantopere nimis Ad. 592.

temnere con- A. 492. temperare Ph. 271. tempore in t. etc. A. 758. temulentus temetum temptare mentem E. 655 abstemius A. 229. tendere E. 626 t. rete Ph, 330.
tenere retinere Ad. 58.

143.

velle iubere A. 533. Ad. 460. etc.

verbenae herbenae A. 726.

verbum
E.

dEim.ua sententia A. 45. 344.

175. 732. Ad. 952.

vereri

metuere A. 496. versuram facere Ph. 780.

timidus Ad. 305. Ph. 284.

tolerare Ad. 116. H. 147. 183.

Vertumnus Ad.

191. 728. H. 196.

veterator A. 457.

torquere ex- Ad. 483.

totos hos

veternosus E. 688.
vetus A.
vide
7.

menses

E. 277.

E. 688. Ph.

1.

14.

taberna trabena Ad. 359. transdere tradere Ph. 2.

trepidatio cursatio H. 315.

me

Ph. 711.
scii-

videhcet

A.

465.

E.

54. Ad.

450. Ph. 208.

tuHt per- sus- A. 142. 443.

vietus

tor viere etc. E. 688.

tundere ob-

etc. A. 348.

E. 554. Ad.

vihum Ad. 786.

virgo Ad. 650. 731.
visere videre H. 189. 345.

113. H. 123.

U.
ubi ubi, ut ut, sim. A. 584.
ulcus tangere Ph. 690.
ultro E. 250. Ad. 596.

vita

mores, animus, alimentum

etc.

Ph. 164. 367.

vitio dare vituperare A. 8. 15.

vix E. 472. Ad. 310. H. 297.

unciatim Ph. 43.

universi populus Ad. 19.

volup facul Ph. 606.

vox visa est E. 454. H. 318.

AcmeLibraryCardPocket
FUe" Under Pat. "Ref. Index

MadebyLIBRARYBUREAU