Unversiteti Aleksander Moisiu Durres/Viti akademik 09-10 BAZA TE DHENASH/SPECIALIST RRJETI/ Viti dyte LEKSION #1 / PERGATITI: EJONA XHEKA

1.1 HYRJE Ne ditet e sotme, suksesi i nje organizate varet ne aftesine e saj per te pasur te dhena sa me te sakta ku te jene te pasqyruara edhe ndryshimet me te fundit nga te veprimet e kryera, menaxhimi i ketyre te dhenave si dhe analizimi i aktiviteteve operacionale te kompanise. Industria e procesimit te te dhenave eshte nje nga industrite me fitimprurese ne ditet tona. Sasia e te dhenave qe perpunohet prej kompanise eshte shume e madhe dhe rritet ne perpjesetim te drejte me veprimet e perditshme operacionale qe kryhen. Ajo qe e dallon nje kompani prej nje tjeter eshte aftesia qe kane punonjesit e kompanise per tiu pergjigjur sa me shpejt nje pyetjeje/kerkese te caktuar; apo te gjej nje informacion te kerkuar prej nje departamenti tjeter. Gjetja e pergjigjes se duhur ne mes te gjithe atyre te dhenave mund te jete nje pune komplekse dhe eshte e nevojshme qe punonjesit te jene te pajisur me tools qe e thjeshtesojne menaxhimin e te dhenave pothuajse ne kohe reale; perndryshe kostoja e analizimit te asaj sasie te madhe te dhenash rritet shume dhe con ne ulje te performances te gjithe sistemit. Te futemi pak ne terminologjine teknike duke shpjeguar termat e meposhtem: Databaza eshte nje bashkesi me te dhena, zakonisht keto te dhena pershkruajne nje aktivitet te nje organizate. Psh nje baze te dhenash lidhur me nje universitet mund te permbaje informacione lidhur me: -entitetet sic mund te jene student, fakultet, kurse (seksionet), sallat e leksioneve etj -relatat apo lidhjet qe vendosen midis entiteteve sic jane psh rregjistrimet neper seksionet, lendet qe ofrohen prej fakulteteve te ndryshme apo sallat qe zhvillohen lendet etj. Nje system menaxhimi te dhenash (DBMS) eshte nje software i dizenjuar per te mirembajtur dhe perdorur bashkesine e madhe te te dhenave dhe nevoja lidhur me keto lloj softesh rritet me rritjen e sasise se te dhenave qe duhet te perdori organizata. Shume lloje DBMS jane ne perdorim porse fokusi yne ne kete cikel leksionesh do te ndalet ne DBMS-te relacionale te cilat jane dhe lloji dominant ne tregun e sotem. Shenimet vijuese do te mundohen tu pergjigjen pyetjeve: 1. faza e dizenjimit te DB: se si nje perdorues mund te pershkruaj veprimet-reale ne nje organizate; si psh nje universitet; ne kuptimin e te dhenave qe duhet te ruhen ne DBMS lidhur me keto veprime. Cilet jane faktoret qe duhen marre ne konsierate ne menyren sesi te ruhen te dhenat ne DBMS etj 2. analiza e te dhenave: sesi nje perdorues i DBMS mund tu pergjigjet pyetjeve te ndryshme duke kryer query

mbi te dhenat e ruajtura n DBMS. 3. konkurenca e fortesia e DB se si nje DBMS lejon aksesim te njekohshem te te dhenave prej disa perdoruesve te ndryshem dhe sesi ruhen te dhenat ne rast te nje failure(deshtimi) te sistemit. Ne vazhdim te leksionit do te mundohemi qe pas nje hyrjeje te shkurter te kalojne ne krahasimin midis avantazheve te perdorimit te nje DBMS ne vend te fie system-it si dhe sesi duhet te organizohen te dhenat e nje organizate ne nje DBMS. Nje perdorues mendon rreth ketyre informacioneve ne terma te nivelit te larte te abstragimit qe u korrespondojne entiteteve dhe relatave qe jane vendosur midis ketyre entiteteve, porse DBMS i ruan te dhenat thjesht ne bite. Ndryshimi midis menyres sesi nje perdorues mendon per te dhenat dhe sesi te dhenat jane te ruajtura realisht eshte shume I madh dhe kategorizohet ne disa nivele abstragimi qe suportohet prej DBMS. 1.2 HISTORIKU Sistemi menaxherial i databases ose ndryshe DBMS, eshte nje soft I dizenjuar per te asistuar ne mirembajtjen e nje bashkesie te madhe te dhenash. Qe ne ditet e para te perdorimit te kompjuterave, ruajtja dhe manipulimi i te dhenave ka qene nje nder fokuset kryesore te shkencetareve te deges. Nder draftet e pare permendet DBMS e dizenjuar prej Charles Bachman ne fillim te 60 e njohur si Integrated Data Store dhe formoi modelin e pare te te dhenave ne rrjet network data model. Bachman qe I pari qe ka fituar cmimin ACM turing Award (vellai I cmimit Nobel per letersine) per punen e tij ne fushen e bazave te te dhenave me 1973. Porse hapin gjigand do ta bente Edgar Code me 1970 ne laboratoret e IBM ne San Jose Research Laboratory me te ashtuquajturen modeli relacionar I te dhenave. Codd fiton cmimn Turing Award me 1981 dhe rezulatet e studimeve te tij nisen te zbatoheshin en shkalle te gjere ne organizatat private per menaxhimin e te dhenave. Nderkohe me futjen ne zbatim te modelit relacionar te DB nis te perdoret gjeresisht edhe gjuha SQL e njohur si gjuha e DB relacionare. Me perhapjen dhe perdorimin ne mase te WWW iu dha perparesi edhe DB te aksesueshme nepermjet webit. Nqs web faqet e brezit te pare ruheshin ne file sistemesh, aksesimi dhe ruajtja e te dhenave ne nje DB me ane te nje web browser eshte bere shume popullore ne ditet e sotme. Te gjithe shtepite prodhuese po shtojne vecori plus produkteve te tyre ne menyre qe perdoruesi te jete sa me komod ne perdormin e nje DBMS edhe permes Internetit. Menaxhimi I bazave te te dhenave ka fituar teren ne ditet e sotme me rritjen gjithmone e me shume te te dhenave qe kerkohen te ruhen dhe te perpunohen edhe nepermjet rrjetit; perparime te tilla si krijimi te databazave multimediale, videove interaktive apo edhe shkencore sic eshte ruajtja e hartes te gjenomes njerezore. Te gjitha te melartmet bejne qe studimi I fushes se bazave te te dhenave te jete nje nder drejtimet me fitimprurese ne ditet e sotme.

Figura 1.1: Historia e zhvillimit te modelit relacionare 1.3 FILE SYSTEM Perdorimi i modelit file system nuk ka te nevojshme teknika modelimi dhe databaza ruhet ne flat file ne sistemin e fileve duke perdorur strukturen e vete sistemit operative. Termi flat file eshte nje menyre te pershkruari nje file tekst te thjeshte, qe nuk permban asnje structure- te dhenat vetem sa jane vendosur/hedhur ne nje file. Sipas perkufizimit, nje file CSV (Comma-delimited file) permban structure sepse permban presje. Porse nje file qe permban presje eshte nje flat file. Megjithate nje flat file I databases ka pas perdorur stringje shume te medhenj nuk kane perdorur presje dhe rreshta te rinj. Te dhenat jane pas gjetur bazuar ne pozicionin qe kane pasur ne file. Ne kete kuptim nje file CSV I perdorur me excel nuk eshte nje flat file.

Cdo kerkim per te dhena ne nje flat file duhet te programohet qe me pare. Avantazhet qe kane modelet e ndryshme te databazave eshte se ato ofrojne nje pjese te programimit qe kerkohet per kerkim te dhenash. Ne nje database file sistem te dhenat mund te ruhen ne nje file ose ne disa file. Ne ngjashmeri me kerkimin e te dhenave, edhe lidhjet midis te dhenave ne file te ndryshem duhet te programohen. 1.4 FILE SYSTEM vs. DBMS Per te kuptuar me mire nevojen per nje DBMS le te shohim shembullim e meposhtem: Supozojme se nje organizate ka nje bashkesi te madhe me te dhena psh 500 GB, te cilat mund te jene te dhena rreth punonjesve, departamenteve, produkteve ose shitjeve etj. Keto te dhena duhet te jene te aksesueshme ne menyre paralele apo te njekohshme nga disa punonjes. Duhet qe pergjigja e punonjesve te jete nje pergjigje te shpejte , te mund te behen ndryshime ne keto te dhena nga perdorues te ndryshem dhe nje pjese e te dhenave te mos te jete e aksesueshme per te gjithe punonjesit psh te dhenat rreth pagave te jete me akses te kufizuar. Nqs te dhenat e skenarit te melartem do te ruhen ne nje bashkesi me file sistemi ath do te na dilnin problemet si me poshte: Nuk kemi nje memorie kryesore me madhesi te tille sa 500 GB per te ruajtur te dhenat qe na kerkohen. Porse mund te kemi memoire sekondare si tape apo disk dhe ti perdorim per procesim sipas nevojave. Duhet te shkruajme programe te vecante per tiu pergjigjur cdo pyetjeje qe mund te lindi prej perdoruesve te te dhenave. Dhe sipas gjasave keto programe do te jene kompleks per shkak te sasise te madhe te te dhenave mbi te cilat do te kerkojne. Duhet te ruhen te dhenat nga ndryshime jo konsistente prej perdoruesve te njekohshem. Nqs programet per te cilat po flasim do ti aksesonin te dhenat sipas nje rendi qe merr parasysh aksesimin paralel te te dhenave ath performanca e programit do te rritej tejmase. Duhet te sigurohemi qe te dhenat te ruhen ne menyre konsistente edhe ne rastet kur sistemi ben crash gjate kohes qe punohet mbi te dhena. Sistemi operative na lejon vetem nje mbrojtje me ane te passwordit si mekanizem sigurie dhe nuk eshte fleksibel ne rastet qe perdorues te ndryshem te kene te drejta te ndryshme lidhur me nenbashkesi te e dhenave.

DBMS eshte nje software i cili na siguron lehtesi per te gjitha punet qe u rreshtuan me lart. Duke i ruajtur te dhenat ne nje DBMS dhe jo ne nje bashkesi me file sistemi, perdoruesit perdorin aftesite e DBMS per te menaxhuar te dhenat dhe nuk kemi varesi lidhur me sasine e te dhenave apo numrin e perdoruesve qe perdor DBMS. Ne ditet e sotme suporti i DBMS eshte bere i kusht i domosdoshem.

1.5 AVANTAZHET E DBMS Perdorimi i nje DBMS per te menaxhuar te dhenat ka disa avantazhe: Pavaresia te dhenave: programet aplikative duhet te jene sa me shume te pavaruara prej detajeve te konfigurimi te ruajtjes se te dhenave. DBMS I siguron perdoruesve nje pamje abstrakte dhe ia fsheh implementimin real programit aplikativ. Aksesim eficent i te dhenave: nje DBMS perdor nje sere me teknika te sofistikuara per te ruajtur dhe aksesuar te dhena ne menyre eficente. Kjo cilesi eshte shume e nevojshme ne rastet kur te dhenat ruhen neper pajisje sekondare. Integriteti dhe siguria e te dhenave: perdorimi i DBMS per aksesimin e te dhenave na jep perparesi lidhur me sigurine e te dhenave. Per shembull, perpara sesa te fusim te dhena lidhur me pagen e nje punonjesi DBMS sigurohet se me futjen e kesaj vlere buxheti i departamentit nuk tejkalohet. Nga ana tjeter DBMS perforcon edhe rregulla lidhur me aksesimin e te dhenave, dmth se cilat te dhena jane te shikueshme apo te aksesueshme dhe prej cileve perdorues. Administrimi i te dhenave: kur disa perdorues ndajne te dhenat midis tyre, qendrezimi i administrimit te te dhenave rrit ne menyre te ndjeshme performancen. Specialistet ne experience te cilet kuptojne natyren e te dhenave qe menaxhohen dhe qe kuptojne sesi grupe perdoruesish i perdorin ne menyra te ndryshme te dhenat jane pergjegjes per te minimizuar tepricen dhe per ruajtje te te dhenave ne te tille menyre qe aksesimi i tyre te jete sa me i lehte dhe eficent. Aksesimi konkurent dhe rikuperimi te dhenave ne rast crash-imi: perdorimi i DBMS i le te mendojne perdoruesit te ndryshem te te dhenave sikur ata jane te vetmit qe po i perdorin ato te dhena si dhe i mbrojne perdoruesit ne rastet kur sistemi deshton ( crash). Zvogelimi i kohes se zhvillimit te aplikacioneve: DBMS suporton shume funksione qe jane te njejte me ata qe perdorin aplikacionet per te aksesuar te dhenat e ruajtura ne nje DBMS. Nga ana tjeter edhe nderfaqja user-friendly e aksesimit te te dhenave ndihmon ne zhvillimin e shpejte te aplikacioneve. Te tille aplikacione jane me te forte dhe te sigurt sesa ata aplikacione qe fillohen

te ndertohen qe nga baza fillestare sepse shume pune kryhen prej DBMS dhe nuk jane te implementuara prej aplikacionit. Duke shqyrtuar te gjitha perparesite qe shkruam me lart, na lind pyetja a ka ndonje skenar kur nuk eshte zgjedhja me e mire perdorimi i DBMS? DBMS eshte nje pjese software-ike shume komplekse, e optimizuar per disa lloje punerash, si psh pergjigja e query-ve komplekse ose pergjigjet ne menyre paralele) porse performanca e saj mund te mos jete e preferueshme ne raste te tjera. Ne shembujt e ketyre te fundit mund te hyjne aplikacione qe permbajne kufizimin e kohes reale ose aplikacione qe jane definuar per operacione kritike dhe kerkojne sigurine e rreshtave te kodit te programuesve. Nje tjeter arsye per te mos perdorur DBMS eshte edhe ajo e rasteve kur aplikacione te ndryshme kerkojne te manipulojne te dhena sipas menyres qe nuk eshte e suportuar prej DBMS psh ne ditet e sotme shume aplikacione kerkojne nje kerkim me te detajuar neper fusha qe kane permbajtje teksti (prodhuesit e produkteve DBMS po bejne hapa perpara edhe ne kete drejtim). Perfundimisht mund te themi se ne rastet kur perparesite e DBMS (fleksibilitet i queryve, siguria, aksesi konkurrent, dhe rikuperimi ne rastet e deshtimeve) nuk jane jetesore per aplikacionin ne fjale ath mund te behet zgjedhja e mos perdorimit te DBMS per aplikacionin tuaj. Porse ne menyre pergjithesuese ne rastet e nje kerkese te menaxhimit te sasive te medhaja te te dhenave eshte e keshillueshme dhe shume frytdhenese perdorimi i DBMS ku kjo e fundit shnderrohet ne nje mjet te domosdoshem. 1.6 RUAJTJA E TE DHENAVE NE NJE DBMS Perdoruesi i nje DBMS ndeshet me te dhena qe kane lidhje me boten reale te organizates ne te cilen punon, dhe te dhenat qe ruhen pershkruajne aspekte te ndryshme te asaj organizate. Psh ne rastin e universitetit, te dhenat e ruajtura ne databazen universitare kane te bejne me entitete si psh student, fakultete apo kurse te hapura dhe keto te dhena pershkruajne lidhjen midis entiteteve te sapo permendura. Ndryshimi midis konceptit te databases dhe modelit te nje database eshte po aq themelor aq sa dhe jo qartesisht i perkufizuar. Nje model database eshte nje pershkrim sesi te dhenat jane ruajtur ne nje database dhe eshte i ngjashem me arkitekturen e nje ndertese; pra tregon sesi ruhen te dhenat- e njohur ndryshe si diagrama e lidhjeve dhe entiteteve; per me shume nje database e hedhur ne leter. Databaza nga ana tjeter eshte implementimi i gjithe atyre sa shkruhen ne leter lidhur me te dhenat qe duhet te ruhen, ose implementimi fizik i modelit teorik te nje database ne nje kompjuter. Pra modeli i databases na ndihmon te ndertojme databazen reale. Nje aplikacion eshte nje program kompjuterik i pajisur me nje nderfaqe perdoruesi userfriendly. Perdoruesat fundore perdorin kete nderfaqe per tu lidhur me databazen. Tipe te ndryshem aplikacionesh e perdorim ne menyra te ndryshme databazen dhe kjo ndikon ne menyren sesi databaza duhet dizenjuar. Perpara sesa te filloni te dizenjoni databazen duhet te keni shume te qarte situaten sesi aplikacioni duhet te ushqehet prej databases.

1.6.1 Koncepte lidhur me databazen Databaza eshte nje bashkesi me informacione qe kane lidhje me njera-tjetren dhe ne rastet me te shpeshta qe jane te organizuara sipas nje menyre preferenciale. Nje database konsiston ne file fizike qe ju save-oni ne rastin kur instaloni softin e databases. Nga ana tjeter nje model database eshte me shume nje koncept sesa nje objekt fizik dhe perdoret per te ndertuar tabela ne databazen tuaj. Nga perkufizimi, nje databaze eshte nje objekt i strukturuar. Ai mund te jete nje tufe me letra, porse ne kohet modern ajo ekziston ne nje sistem kompjuterik. Ky objekt I strukturuar konsiston ne te data dhe metadata , data jane te dhenat qe perpunojne operatoret ndersa metadata jane te dhena lidhur me te dhenat e ruajtura ne database. Te dhenat ne database jane informacionet e ruajtura aktualisht ne database si psh emrat dhe adresat e studenteve etj. Metadatat pershkruajne strukturen e aplikuar ne database si psh mbi te dhenat e studenteve. Datatype kufizon vlerat neper fusha si psh percaktohet qe ne nje fushe te ruhen vetem vlera te tipit date apo numer etj. Metadata percaktojne strukturen dhe organizimin e te dhenave ne nje rekord. Figura e meposhtme tregon ne menyre te pergjithesuar menyren e funksionimit te nje database. Databazat pergjithesisht perfaqesohen nga nje disk cilindrik ashtu sic paraqitet ne diagramen ne te majte te figures. Databaza permban bashkarisht si te dhenat edhe metadatat. Nga ana e vete databaza ruhet dhe punon ne nje kompjuter database server.

Figura 1.2 Struktura e aksesimit te te dhenave te nje databaze Ne figuren e mesiperme, nje kompjuter database server eshte i lidhur nepermjet rrjetit me perdorues fundore qe bejne run raporte, dhe perdorues qe lundrojne ne web dhe bejne browes databazen nepermjet formave te web siteve te ndryshme.

1.6.2 Koncepte te modelit te databazes Ka shume shprehi lidhur me shpjegim e sakte se cfare eshte nje model database apo model te dhenash; porse ne menyre te thjeshte nje model database perdoret per te pershkruar nje bashkesi informacioni te strukturuar dhe te organizuar te ruajtur ne nje kompjuter. Kjo bashkesi te dhenash eshte e strukturuar ne te tille menyre duke perdorur nje model te dhenash ne menyre qe ndryshimet ne te dhena dhe akssesimi i tyre te jene shume te shpejte. Bazuar ne tipin e aplikacionit qe po perdor databazen, struktura e databases mund te modifikohet ne menyre te tille qe te kemi lehetsi per aksesim dhe modifikim te dhenash. 1.6.3 Cfare eshte nje aplikacion? Ne zhargonin kompjuterik, nje aplikacion eshte nje pjese softwerike qe behet run ne nje kompjuter dhe qe kryen nje pune te caktuar. Kjo pune mund te jete interactive dhe mund te perdori nje nderfaqe perdoruesi (GUI), dhe mund te gjeneroje raporte pas klikimit mbi nje buton ose mund te jete krejtesisht transparente persa i perket perdoruesit fundore. Transparence ne zhargonin kompjuterik ka kuptimin qe perdoruesi fundore arrin te shoh vetem disa kuti selective te thjeshta dhe eshte i parendesishem puna e brendshme qe behet mbi tabelat e databases. Nje database OLTP, online transaction processing; eshte nje arkitekture qe bazohet ne aksesim te shpejte ne nje sasi te vogel te dhenash dhe qe punojne disa usera ne menyre konkurente. Aplikacionet OLTP perdorin model database te njohur si strukture transaksionale. Nje model database transaksional eshte i dizenjuar te procesoj shume pjese te vogla informacioni per shume njerez ne te njejten kohe. E anasjellta e saj, nje aplikacion dataware house, eshte nje aplikacion qe kerkon updateime te shpeshta dhe raportimet e shpeshta duhet te bazohen ne sasi te medhaja informacionesh, konkurence punesh e vogel dhe kohe pergjigjeje relativisht e vogel. Nje model database dataware house bazohet ne nje implementin te nje denormalizimi te nje database burim te OLTP. Figura 1.3 eshte e njejte me figuren 1.2 vecse ketu theksi eshte vene tek raportimet dhe perdoruesit online qe perdorin web browsera. Pika me e rendesishme per tu mbajtur mend eshte se modelimi i databases eshte I lidhur ngushte me kerkesat/nevojat e aplikacionit. Gjithcka varet prej llojit te aplikacionit. Perdoruesat fundore perdorin aplikacionin; nqs nuk keni perdorues fundore ath nuk keni busines.

Figura.1.3 Pamja grafike e nje aplikacioni 1.7 NIVELET E ABSTRAGIMIT TE NJE DBMS Te dhenat ne nje DBMS pershkruhet ne 3 nivele abstragimi ashtu sic tregohet ne figuren me poshte:

Figura 1.4 Nivelet e abstragimit te nje DBMS

Ne cdo nivel abstragimi kemi te bejme me nga nje skeme specifike: ate konceptuale, fizike dhe te jashtme. Niveli i brendshm (i njohur dhe si niveli i kujtess) sht ai m afr kujtess fizike, pra merret me mnyrn se si t dhnat jan ruajtur n kompjuter Niveli i jashtm (i njohur dhe si niveli logjik i prdoruesit) sht ai m afr prdoruesit, pra ai q merret me mnyrn si shihen t dhnat nga prdoruesit. Niveli konceptual (i njohur dhe si niveli logjik) sht nj nivel i ndrmjetm qe lidh dy nivelet e mesiperme.

Vini re q niveli i jashtm merret me perceptimin e prdoruesit. Shumica e prdoruesve nuk jan t interesuar pr gjith DB, por vetm pr nj pjes t vogl t saj. Kshtu do kemi shum pamje t jashtme ku secila prbhet nga nj paraqitje pak a shum abstrakte e nj pjes t t gjith bazs s t dhnave. Nga ana tjetr do t kemi vetm nj pamje konceptuale q prfshin nj paraqitje abstrakte t t gjith bazs s t dhnave. S fundmi, do t kemi saktsisht vetm nj pamje t brendshme q paraqet bazn e t dhnave t ruajtur s brendshmi. Vm re q pamja e jashtme dhe ajo konceptuale jan t prcaktuara nga struktura t orientuara nga prdoruesit si rekordet dhe fushat, ndrsa niveli i brendshm nga struktura t orientuara nga makina si bitet dhe bajtet.

Vlen t prmendim q niveli konceptual dhe ai i jashtm jan relacional, ndrsa i brendshmi nuk sht relacional, pasi aty kemi struktura t tjera si skedar, indekse, etj.. 1.7.1 Niveli i jashtm

sht niveli i prdoruesit i cili kemi thn q mund t jet nj programues ose nj prdorues tjetr (DBA sht rast i vecant dhe i rndsishm; ndryshe nga t tjert ai duhet t interesohet pr t tre nivelet). Cdo prdorues ka n dispozicion nj gjuh programimi si Java, C# etj. Pr prdoruesin fundor gjuha do t jet SQL ose dicka e ngjashme. Cdo gjuh prfshin nj nngjuh t dhnash (data sublanguage DSL) q sht nj nnbashksi e gjuhs kryesore q merret vetm me veprimet q kan t bjn me DB. Nje DBMS lejon perdoruesit te krijoj, modifikoj dhe te pyese te dhenat nepermjet ata Data Manipulation Language ose DML. Pra dhe gjuha e query-ve eshte vetem nje pjese e DML qe ofron konstruktore te tille si insert, delete apo modify. Ndersa Data Definition Language apo DDL perdoret per te percaktuar skemat e jashtme dhe ato konceptuale. DDL te jane shume te perdorura ne shume gjuhe te databazave, SQL. DML dhe DDL se bashku njihen si data sublanguage. Le ti rikthehemi arkitekturs. Me pak fjal, pamja e jashtme sht prmbajtja e DB e par nga nj prdorues i caktuar, pra nj DB m vete. Ajo prbhet nga rekorde t

jashtme dhe prcaktohet nga nj skem e jashtme q prbhet kryesisht nga prkufizimet e rekordeve t jashtm. 1.7.2 Niveli konceptual

sht paraqitja e gjith prmbajtjes s DB n nj form abstrakte nga ruajtja fizike e t dhnave. Prbhet nga shum tipe rekordesh konceptual. Rekordi konceptual nuk sht as si rekordi i jashtm e as si rekordi i ruajtur. Skema konceptuale e njohur ndryshe si skema llogjike pershkruan te dhenat ne terma te modelit te te dhenave te nje DBMS. Ne nje DBMS relacionale skema konceptuale pershkruan te gjitha relatat qe ruhen ne databaze. Ne shembullin tone lidhur me databazen e universitetit, keto relata ruajne informacione lidhur me intetitet sic mund te jene studentet dhe fakultete, apo rreth relatave sic mund te jene regjistrimi i studenteve neper kurse. Te gjitha entitet studente mund te pershkruhen duke perdorur nje relate Student. Ne fakt e gjithe bashkesia e ketyre entiteteve dhe e relatave mund te pershkruhet me ane te nje relate qe na con ne skemen konceptuale te meposhtme: Students(sid: string, name: string, login: string,age: integer, gpa: real) Faculty(_d: string, fname: string, sal: real) Courses(cid: string, cname: string, credits: integer) Rooms(rno: integer, address: string, capacity: integer) Enrolled(sid: string, cid: string, grade: string) Teaches(_d: string, cid: string) Meets In(cid: string, rno: integer, time: string) Zgjedhja e relatave dhe e fushave ne secilen relate nuk eshte gjithmone e dukshme dhe per te arritur ne nje skeme finale kalohet permes procesit te dizenjimit konceptual te databases. 1.7.3 Niveli i brendshm sht paraqitja e DB dhe prbhet nga shum tipe rekordesh t brendshm (t ruajtur). Edhe pamja e brendshme prkufizohet nga skema e brendshme. Pra skema fizike kryen specifikime te metejshme lidhur me ruajtjen e te dhenave; te dhenat qe pershkruhen ne skemen konceptuale tregohen sesi jane ruajtur fizikisht ne disk apo tape. Duhet te vendoset se cfare organizimi do te kene filet ne menyre qe te shtohen struktura te dhenash shtese sic jane indekset ne menyre qe te pershpejtohet kerkimi dhe selektimi te dhenave. Nje skeme e thjeshte fizike lidhur gjithmone me shembullin tone eshte: ruani te gjitha relatat ne nje file me rekorde te parenditura ( nje file ne nje DBMS mund te jete nje bashkesi me rekorde ose nje bashkesi me faqe apo thjesht nje string karakteresh) krijoni indekse ne kolonen e pare te relatave Students, Faculty dhe Courses

vendimet lidhur me skemen fizike bazohen mbi nje kuptim sa me te mire te menyres se aksesohen te dhenat ne skenarin me te zakonte. Procesi i arritjes ne nje skeme te mire fizike quhet dizenjim fizik i databazes 1.7.4 Shoqrizimet

Prvec tre niveleve arkitektura prmban dhe disa shoqrizime: nj konceptual/t brendshm dhe disa t jashtm/konceptual (pra kombinimet). Shoqrizimi konceptual/i brendshm prcakton korrespondencn mes pamjes konceptuale dhe DB. Shoqrizimi i jashtm/konceptual prcakton korrespondencn mes nj pamjeje t caktuar t jashtme dhe pamjen konceptuale.

sht detyr e DBA t organizoj sistemin n mnyr t till q t fitoj performancn m t mir t mundshme pr kompanin. Pr shembull mund t duhet t riorganizoj DB e ruajtur. Cdo ndryshim n nivelin e brendshm t sistemit duhet t shoqrohet nga nj ndryshim i shoqrimit konceptual/i brendshm n mnyr q skema konceptuale t mbetet e pandryshuar. 1.8 PAVARESIA E TE DHENAVE Nje nga avantazhet e perdorimit te DBMS-se eshte pavaresia e te dhenave. Keshtu qe programet aplikative jane te pandikuar prej ndryshimeve ne menyren sesi te dhenat ruhen apo strukturohen. Pavaresia e te dhenave arrihet me ane te perdorimit te tre niveleve te abstragimit, dhe ne menyre te vecante te skemes konceptuale dhe te jashtne. Kemi dy lloj pavarsish: fizike dhe logjike. Ne do t trajtojm vetm at fizike. Pavarsia mund t kuptohet m mir me t kundrtn e saj. Supozojm se kemi nj aplikacion q prdor skedarin PUNONJS pr t ruajtur t dhnat ku fusha indeks e tij sht Emri. Aplikacioni do t prcaktoj n njfar mnyre se si t dhnat lidhen me njra-tjetrn, se si ky aplikacion do ti aksesoj t dhnat. Nj aplikacion i till sht i varur-nga-t-dhnat pasi e ka t pamundur t ndryshoj paraqitjen fizike t tyre si dhe teknikat e aksesit. Gjithsesi nj aplikacion i till sht i paplqyeshm pr dy arsye: 1. Aplikacione t ndryshme do nevojitin pamje t ndryshme pr t njjtat t dhna 2. DBMS duhet t ndryshoj paraqitjen fizike t bazs s t dhnave pasi mund t shtohen fusha t reja, t adoptohen standarte t tjera, t prdoren pajisje t reja ruajtse e me rradh. Pavarsia e t dhnave sht nj prej qllimeve kryesore t sistemeve pasi bn q aplikacionet t mos varen nga shtresa fizike. Relatat ne skemen e jashtme gjenerohen on demand prej relatave korresponduese te skemes konceptuale. Nqs te dhenat specifike riorganizohen ath edhe skema konceptuale do te ndryshoje. Psh supozojme se relacioni Faculty ne databazen tone shembull te universitetit zevendesohet prej dy relacioneve:

Faculty_public (fid: string, fname: string, office: integer) Faculty_private (fid: string, sal: real) Ne menyre intuitive, disa informacione lidhur me fakultetin jane zevendesuar ne nje relate te re dhe informacione lidhur me zyren jane shtuar. Skema konceptuale vecon/pengon perdoruesit prej ndryshimeve ne ruajtjen fizike te te dhenave. Kjo vecori njihet si pavaresi fizike e te dhenave. Skema konceptuale fsheh detaje te tilla si te dhenat jane te vendosura ne disk, struktura e file dhe zgjedhja e indekseve qe eshte kryer. Per aq sa skema konceptuale qendron e njejte, mund te ndryshojne detajet e ruatjes pa bere ndryshime ne aplikacionet qe perdorim keto te dhena; porse do te kete raste qe mund te kemi edhe ndryshim performance). 1.9 PERDORUESIT E DB Kemi tre klasa prdoruesish: 1. Programuesit e aplikacioneve (shkruajn programe pr aplikimin e bazs s t dhnave n gjuh programimi si C++, Java, etj.) keta perdorues zhvillojne programe ku keta te fundit perdorin funksionalitet e DBMS per te aksesuar dhe manipuluar te dhenat ku perdoruesit fundore i therrasin. 2. Prdoruesit fundor, q aksesojn DB. 3. Administratori i DB administratori i DB menaxhon databazen e nje organizate. Eshte detyra e tij te dizenjoi skemat, te tregoj kujdes lidhur me sigurine, te bej restore DB ne rastet e nje failure te sistemit dhe te akordoj databazen me ndryshimet e fundit te perdoruesve fundore te DB USHTRIME 1. Pse duhet te zgjedhim nje system baze te dhenash ne vend qe te ruajme te dhenat ne file te thjeshte te nje OS? Kur nuk eshte e nevojshme qe te mos perdorim nje system DB? 2. Ckuptoni me pavaresi te dhenash dhe pse eshte e rendesishme?

3. Shpjegoni ndryshimin midis pavaresi llogjike dhe asaj fizike 4. Shpjegoni ndryshimet midis skemes te jashtme, konceptuale dhe asaj te brendshme. 5. Shpjegoni termat: DDL, DML, model te dhenash