761

ANKARA NIVERSITESI FEN FAKLTES YAYINLARI No : 140
Matris Metodlar ve Lineer Dn mler
Do. Dr. Cevat KART

Ankara niversitesi Fen Fakltesi retim yesi
ANKARA 1985
ANKARA NIVERSITESI FEN FAKLTESI YAYINLARI No : 140
Matris Metodlar ve Lineer Dnmler
Do. Dr. Cevat KART

Ankara niversitesi Fen Fakltesi retim yesi
ANKARA - 1985
ANKARA UNIVERSITESI BASIMEVI - ANKARA, 1985
NSZ
Kazan lan tecrbelerin nda u kitap bir ok amaca ynelik olarak haz rlanm t r. Bunlardan birincisi, gerek matematik ve gerekse fizikte rencinin her an kullanmak durumunda oldu u bir ok konu ve kavram bir arada vermektir kincisi, rencinin o unlukla zor anlad ancak di er ynyle de ok iyi bilmesi gereken kavramlar , soyut durumdan kararak somut hale getirmektir. Dahas rencinin sadece renmesi de il, zmsemesi ve daha ileri a amalar nda onlar ara gibi kullanabilmesi amalanm t r. zetle ama, i lenen btn konu ve kavramlar , gereken yer ve zamanda "keser" gibi kullanabilmeyi sa lamakt r. Kitab n birinci blmnde "Fonksiyonlar", ikinci blmnde "Skaler ve Vektr De erli Fonksiyonlar", nc blmnde "Topolojik Kavramlar", drdnc blmnde "Lineer Uzaylar", be inci blmnde "Matrisler ve Lineer Denklem Sistemleri" ve nihayet alt nc blmnde "Lineer Dn mler" konular i lenmi tir. Btn bu konular, bir ak iersinde rnekler, uygulamalar ve al t rmalarla san r m zevkli hale getirilmi tir. Ayr ca kitab n sonuna konan "Kaynaklar" listesi yan nda temel tan m ve kavramlar n hemen bulunmas bak mndan "Dizin" k sm ile kullan lan gsterimleri belirten "Simgeler" k sm eklenmi tir. Uzun zamandanberi verdi im ve uygulamaya ynelik olan bu dersin, gerek matematik ve gerekse fizik rencilerine yararl olaca kans nday m. Bu kitab n daktilo edilmesinde yard mc olan doktora rencilerimden Ayd n Tiryaki ve Haydar Aka ile bu kitab n niversite yay nlar aras nda bas lmas n sa layan Fen Fakltesi Dekanli na ve iyi bir basky temin eden niversite Bas mevi elemanlarma te ekkr bir bor bilirim.
Ankara, 1985
Cevat Kart
WNDEK LER
BLM 1. 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 1.6. BLM 2. 2.1. 2.2. 2.3. 24 2.5. 2.6. 2.7. 2.8. BLM 3. 3.1. 3.2. 3.3. 3.5. FONKS YONLAR Sayfa Giri Monoton Fonksiyonlar Ters Fonksiyonlar Paral Srekli Fonksiyonlar Mutlak De er Fonksiyonu ve E itsizlikler Kapal Fonksiyonlar 4 5 7 9 13
SKALER VE VEKTR DE ERLI FONKSIYONLAR Giri Vektr De erli ve Integrasyon Fonksiyon1arda Limit, Tiirev 26 29 31 Olmayan Gste34 40 53 59 21
Baz Temel zelikler Kinematik Yorum Parametrik ve Parametrik rimler Do rultu Trevi ve Gradient Bir Vektr Alan n n Divergensi Bir Vektr Alan n n Rotasyonu TOPOLOJ K KAVRAMLAR Tan m ve A klamalar Dizilerin Topolojik Incelenmesi Cauchy Dizisi Bir Cmlenin. En kk st S n r ve En byk Alt S n r
65 68 70 71 71 V
3.4. .Tamlk
Sayfa 3.6. 3.7. Cmlenin Maksimum ve Minimumu Limit Superior ve LiMit Inferior 73 73
BLM
4. 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 4.5. 4.6.
L NEER UZAYLAR Metrik ya da Uzakl k Fonksiyonu Cmleler Aras ndaki Uzakl k, aplar A k Kreler Lineer Uzaylar Norm Fonksiyonu arp mlar ve Ortogonallik 77 80 82 85 91 96
BLM
5. 5.1. 5.2. 5.3. 5.4. 5.5. 5.6. 5.7. 5.8. 5.9. 5.10. 5.11. 5.12.
MATR SLER VE L NEER DENKLEM SISTEMLERI G;r' Matris Gsterimi Matrisler zerinde Aritmetik lemler Transpozisyon Blmeli Matrislerle lemler Iz ve Determinant Sat rca E de erlik ve Lineer Sistemler Elemanter Sat r i lemleri yard miyle Matrislerin Bulunmas , Lineer Ba ms zlk, Baz ve Boyut E de erlik Bir Matrisin Normu, Genelle tirilmi Ters Matris, Trev ve Integrasyon L NEER DN MLER Dn mler Lineer Dn mler Bir Lineer t Cmlesi Dn mn ekirde i ve Grn 241 234 235 Ters 184 192 198 216 224 120 122 131 147 154 161 175
AX =K Sistemlerinin zmlerinin Yap s
BLM
6. 6.1. 6.2. 6.3.
VI
Sayfa
6.4. Ayk r ve Ayk r olmayan Dn mler 6.5. Lineer Dn mler zerinde i lemler 6 6 Lineer Dn mlerin Matris Gsterimi 6.7. Diferensiyel Operatrler 6.8. Lineer Fonksiyoneller 246 254 264 275 290
6.9. Bir Lineer Dn mn Transpozesi ve Ad302 jointi KAYNAKLAR D ZN SIMGELER 313 314 319
VII
1. Blm
FONKS YONIAR
1.1. GIRI A ve B keyfi iki cmle olsun. A n n bir eleman n B nin sadece bir elemamna kar lk getiren bir ba mt ya da dn me bir fonksiyon denir. Genel olarak A dan B iine bir f fonksiyonu f: A > B ya da A - B eklinde gsterilir. Byle bir dn mde Df = A ile gsterilen A cmlesine f in tan m blgesi (domain), B cmlesine deer cmlesi (co-domain) denir. Rf ile gsterilen ve A nin elemanlar n n grntlerinden olu an cmleye de f in grnt cmlesi (range) denir ve
; f (x): x e A }
ile gsterilir. Genel olarak grnt cmlesi, de er cmlesinin bir alt cmlesidir. xe.A ve f (x) e B olmak zere bir fonksiyon o unlukla x f (x)
eklinde gsterilir. AXB, A ve B nin kartezyen arp m olmak zere A dan B ye bir f fonksiyonu iin daima fcAXB d r. f ile f (x) arasmda bir ayr cahk oldu una ve buradan f bir fonksiyonu f (x) ise kurala gre zel bir x say s iin f (x) say s n ay rdetti ine ilgi ekilmelidir. f fonksiyonu, (x, f (x) ) s ral ikililerin cmlesidir. Unutulmamal d r ki matematikte her yap (fonksiyon, cisim, grup, halka, lineer uzay, Banach uzay , v.b.) kendine zg artlar sa lamas gereken bir cmledir. Bu bak mdan cmle kavram na ok iyi sahip olmak gerekir. Tan m cmlesinde her gerel say iin grnt cmlesinde bir gerel say ayrdeden fonksiyonlar gerel de erli fonksiyonlar adm alr. Ba ka bir anlat m ile bir fonksiyonun grnt cmlesi gerel say lardan olu uyorsa fonksiyona gerel de erli fonksiyon ya da k saca gerel fonksiyon denir. Benzer olarak, fonksiyonun grnt cmlesi karma k
1
say lardan olu uyorsa fonksiyona karma k de erli fonksiyon k saca karma k fonksiyon denir.
ya da
A n n farkl eleman na farkl grnt kar l k getiren bir f: fonksiyonuna bire-bir (one to one =injective) fonksiyon denir. Yani birebir fonksiyonda a f (a) ya ,da f (a) =f (a') ise a=a'dr. a'ise f (a) E er f in grnt cmlesi B ye e it ise ya da B nin her bEB eleman, herhangi bir aeA n n bir grnts ise f fonksiyonuna zerine (onto = s rjective) bir fonksiyondur denir. Bu durumda Rf = B d r. A dan A zerine k egen AA= (a ,a) : a EA} cAXA ya da xcA olmak zere x --> x fonksiyonuna zde lik fonksiyonu denir. Burada (a,b) s ral ift anlam ndad r. Gr'l t cmlesi sadece bir elemandan olu an bir fonksiyona sabit fonksiyon denir. Byle bir fonksiyonda her aeA iin f (a)=b o, bo c B ve Rf = {b 0 } d r. Dzlemde her nokta cmlesi bir fonksiyonun grafi i de ildir. Nokta cmlesinin bir fonksiyonun grafi i olmas iin gerek ve yeter art, her dik do runun nokta cmlesini en fazla bir noktada kesmesidir. E er x =a do rusu, cmleyi kesmezse f (a) tan ml de ildir. x =a do rusu cmleyi (a,b) noktas nda keserse f (a)=1) d r. x =a do rusu, nokta cmlesini birden fazla noktada kesti inde f (a) yine tala mh de ildir. Bu yzden x2 + y2 = 1 birim emberi bir fonksiyonun, grafi i de ildir. Bu bir ba mt d r ve { (x,y): x 2 -4- y2 = 1} noktalar n n cmlesidir. Her fonksiyon bir ba nt d r ancak tersi do ru de ildir. Bir fonksiyonun grafi inin biimi, fonksiyonun zelliklerini yans tt ndan bir fonksiyon ile onun grafi i aras nda ay n n yapm yoruz. Bir fonksiyonun bire bir, zerine, zde lik fonksiyonu olup olmad da pratik olarak yatay do rularla ay rdedilebilir. Her yatay do ru, bire bir fonksiyonun grafi ini en fazla bir noktada, zerine bir fonk iyonun grafi ini en az bir noktada, zde lik fonksiyonunun grafi ini bir noktada keser. zde lik fonksiyonu hem bire bir hem de zerine bir fonksiyondur. Ancak her bire bir ve zerine bir fonksiyon, zde lik fonksiyonu de ildir. rne in y =f (x) = 2x+1 hem bire bir hem zerinedir, ancak zde lik fonksiyonu de ildir. Hem bire bir hem de zerine olan bir fonksiyona bire bir ve zerine (one to one and onto = bijective) fonksiyonu ad verilir. Bir fonksiyonun bize bir ve zerine olmas seilen arah a gre de i ebilir. Aral k ile ilgili sz etmi ken belirtelim ki bir fonksiyonun tek ya da ift olma durumu da orijine gre simetrik bir arahkta sz konusudur. Hatta f ve g gibi iki fonksiyondan f+g, fg, f.g ve f /g eklinde elde edilen yeni fonksiyon biimleri, f ve g nin tan m
blgeleri ile ili kilidir. Gerekten f-j-g, f-g ve f.g nin tan m blgesi, f ve g nin tan m blgelerinin kesi imidir. f /g nin tan m blgesi de, g (x) =o denklemini sa layan noktalar d nda f ve g nin ortak tan m blgesidir. Bylece verilen herhangi iki fonksiyondan, e er onlar n ortak tanm blgesi yoksa onlardan diyelim f.g gibi yeni bir fonksiyon elde edilemez. te yandan f ve g den elde edilen ve f ve g nin bile imi denen fog fonksiyonu, f ve g nin adi arp m olan f.g den farkl d r. Gerekten g tan m blgesi D g ve grnt cmlesi R g olan bir fonksiyon ve h da tan m blgesi Dh ve grnt cmlesi Rh olan bir fonksiyon olsun. g ile h nin bile imi, f (x) = g (h (x) ) ile tan mlanan ve Df tan m blgesi, h (x) EDg olacak ekilde Dh daki x de erleri cmlesidir. Bu fonksiyon, g ile h in adi arp m dan farkl oldu u iin goh ile gsterilir. goh n tan m blgesi, h n tan m blgesinin bir alt cmlesidir ve goh n grnt cmlesi, g n n grnt cmlesinin bir alt cmlesidir. goh n tan ml olmas iin h n grnt cmlesinin tm ya da bir k sm g nin tan m blgesinde kapsanmas gerekir. Birden fazla de i kenli fonksiyonlar benzer ekilde tan mlanabilir. S , Seve T cmleleri verilsin. S 1xS2 arp m cmlesinin her bir elemanma T nin bir tek eleman kar lk gelirse bu fonksiyon S 1 x S2 nin T iine bir dn m olan iki de i kenli bir fonksiyondur.
ALI TIRMALAR L A a daki fonksiyonlar n grafi inden hareketle bire bir, zerine ve zde lik fonksiyonu olup olmadklar n belirtiniz (a) (b) x->x 3 -x, (c) x->x2, (d) x->x
2. A cmlesi A= [ - 1,1] eklinde bir kapal aralk olarak veriliyor. A dan A ya bir fonksiyon s rasiyle (a) f (x) =- Sin (b) g (x) = Sin x (e) h (x) = Sin
7Z X
ile tan mlan yor. Bu fonksiyonlarm bire bir, zerine v.b. olup olmad klar n belirtiniz. 3. y = f (x) = 2x-1 fonksiyonu, ( - co, oc x+4 aral k-
lar nda hangi trdendir. A = [-3,2], B =4-7, ], C = [-8,2) olmak zere f: A-*B ve f: A--)-C ile tan mlanan fonksiyonlar n hangi trden old klar n a klay n z. 4. A a da verilen f ve g fonksiyonlar ndan yeni f+g, f-g, f.g, f ve fonksiyonlar n elde ediniz ve tan m blgelerini belirtiniz: f a) f(x) b) f (x) = V;c, g(x) == -\/1-x g (x) = x1
5. g (x) = 1-x, h (x) -=x fonksiyonlar veriliyor. Bu fonksiyonlardan f1 = goh ve f2 = hog eklinde yeni bile ik fonksiyonlar bulunuz ve tan m blgelerini belirtiniz. 1.2. MONOTON FONKS YONLAR Bir y = f (x) fonksiyonu: 1) x 1 < x2 oldu unda f (x 1 ) < f (x2) oluyorsa (kuvvetle) artan, 2) x t < x2 oldu unda f (x i ) > f (x 2 ) oluyorsa (kuvvetle) azalan, 3) x 1 < x2 oldu unda f (xl) > f (x2) oluyorsa artmayan, 4) x 1 < x2 oldu unda f (x 1 ) < f (x2) oluyorsa azalmayan, fonksiyon ad n al r . Ayr ca bir f fonksiyonuna; (i) ya artan ya da azalan (ikisi birden de il) ise kuvvetle monoton
fonksiyon,
(ii) ya artmayan ya da azalmayan ise monoton fonksiyon, (ili) fonksiyonun tan ml oldu u her sonlu aral k, sonlu say da aral klara blnd nde bu aral klarn her birinde fonksiyon monoton ise fonksiyona paral monoton fonksiyon denir. f (x) = x2 fonksiyonu, x<0 iin azalan x>0 iin artan oldu undan byle bir fonksiyondur. f(x) = sinx de paral monoton fonksiyondur. f(x) = x 3 kuvvetle artan, f (x) = x 2 fonksiyonu, rne in [ -3, O] aral mda kuvvetle azalan, 4
x< 0
f (x) 2-2x, xj0 fonksiyonu artmayan, O, f (x) fonksiyonu azalmayan fonksiyondur. x<0
1.3. TERS FONKS YONLAR TEOREM 1.3.1 (Ters fonksiyon teoremi). f fonksiyonu, [a,b ] kapal aral nda tan mh ve srekli kuvvetle monoton (artan yada = f (b) diyelim Bu durumda azalan) bir fonksiyon olsun. cz = f (a), (1) g (f) ) = x, f (g (y) ) = y olacak ekilde [oc,f3 ] kapal aral nda tamml ve f in ters fonksiyonu denen kuvvetle monoton bir g fonksiyonu vard r. (2) f--1 = g ile gsterilen bu ters fonksiyon sreklidir.
Y
Bu teorem, bir fonksiyonun tersinin keza bir fonksiyon oldu una karar vermede bir yntem verir. R2 dzleminde herhangi bir cmle bir ba nt d r ve bir fonksiyon, bir ba nt nn zel bir durumudur. Bu yzden bir fonksiyonun tersinin keza bir fonksiyon olmas gerekmez. Gerekten x2-y2 = 1 ba nt s n n ters ba nt s , y2-x2 =1 ba t s n n zm cmlesidir. Ne orijinal ne de ters ba nt bir fonksiyon de ildir. y =x2 ile tan mlanan ba n.t bir fonksiyon oldu u halde bunun x = y2 ters ba nt s bir fonksiyon de ildir. y (x-1) 3 ba nt s bir 5
fonksiyondur ve bunun ters ba nt s olan y =l+xl / 3 de bir fonksiyondur. Keza y2 =x 3 ile tan mlanan ba nt bir fonksiyon olmad halde bunun ters ba nt s olan y =x2 /3 ba nt s bir fonksiyondur. Genel olarak, y = f (x) denkleminin geometrik yeri olan bir f fonksiyonu, onun tersi olarak x = g (y) ile verilen geometrik yere sahiptir. Bir fonksiyonun tersi, e itli fonksiyonlardan olu abilen bir ba nt d r. Bu fonksiyonlara ters ba nt nn dallar denir. rne in y = x2-2x+2 fonksiyonunun tersi,
x- 1
g i (x), 1 x <
g2(x), 1< x <
y = 1 + -V x-1
eklinde iki daldan olu maktad r. Bir fonksiyonun trevinden hareketle tersinin bir fonksiyon olup olmad na karar verilebilir. Gerekten f den bulunan f'niceli i f in tan m blgesinde daima pozitif ya da daima negatif ise f in tersi bir fonksiyon olmak zorundad r. rne in, y = f (x)
1-X2
x 1 < x < oo, 11- x2
fonksiyonunun y' = r(x)
(11-x2)2
trevi, 1 < x < p iin negatif
oldu undan fonksiyon azaland r. Dolay siyle f in f-1 ile gsterilen bir ters fonksiyonu vard r. f (1) = i ve (x) = 0 oldu undan bu ters fonksiyonun tan m blgesi Dg = (0, ve grnt cmlosi Rg = (1, 00) dur. f srekli ve azalan oldu undan g = U de srekli ve azaland r. g ters fonksiyonunun denklemi x
Y
1 -H y2
denkleminin geometrik
yerinin bir paras d r. x cinsinden y zlr ve uygun dal seilirse g iin y = g (x) = f-1(x) elde edilir imdi bu a klamalara ba ka bir ynden yakla al m: Yukarda a kland zere bir f fonksiyonunun f-1 ba nt sm n genel olarak bir fonksiyon olmad n belirtmi tik. Bununla beraber f: A-->B hem bire bir hem de zerine bir fonksiyon ise U de B den A zerine bir fonksiyondur. O halde y = f (x) hem bire bir hem de zerine ise x = g (y) = f -1 (y) fonksiyonun varl ve tekli i garantilidir. Daha nce R den R ye f (x) = ex ile tan mlanan fonksiyonun bire bir oldu unu grm tk. 1+ V1-4x2
2x
O<X< 121
Bu fonksiyonun ters fonksiyonu, ancak ayn fonksiyon f: R - (0, oo) eklinde tammlamrsa vard r, nk bu defa hem bire bir hem de zerine olur. Bu yzden x = f-1 (y) = g (y) = lny ya da al lan de i kenlerle y=lnx ters fonksiyonu, (0, co) dan ] zerine tan nd , srekli ve artan bir fonksiyondur.
1.4. PARALI SREKL FONKS YONLAR TANIM 1.4.1. (A k aral kta paral sreklilik). Bir ,f (x) fonksiyonuna a a daki artlar n sa lanmas halinde a<x<b a k aral zerinde paral sreklidir denir: (1) f (x) fonksiyonu, sonlu say da x i , x ii noktalar ayr tutulmak zere a<x<b aral n her noktas nda sreklidir. (2) Bu sreksizlik noktalar nda f (x) in s rasiyle j = 1,2,..., iin limx ,,,i+f (x) ve (x) ile gsterilen sa ve sol limitleri vard r. (Srekli bir fonksiyonun parah srekli oldu unu an msayahm.) TANIM 1.4.2. (Kapal aral kta paral sreklilik). Bir f (x) fonksiyonuna a a daki artlar n sa lanmas halinde a<x<b kapal aral zerinde paral sreklidir denir: (1) f (x) fonksiyonu a<xb-f (x) sol limiti vard r. TANIM 1.4.3. Bir aral kta her x iin f (x) < A ise yukardan s n nrl ve her x iin f (x) > B ise f (x) a a dan s n rl d r. Keza her x iin B<f (x) < A ya da M, I A I ve I B I say lar n n maksimumu olmak zere I ( f (x) I < M ise f (x) e s n rl fonksiyon denir. TANIM 1.4.4. Bir f (x) fonksiyonuna, [a,b zerinde hem kendisi hem de f' trevi paral srekli ise [ a,b ] zerinde paral dzgn (piecewise smooth =piecewise continuous derivative) dr denir. Ba ka bir anlat mla f ve f'trevi, Df zerinde srekli ise f ye e i nc s nftand r denir. Genel olarak f fonksiyonunun kendisi ve k y nc basama a kadar trevleri D f zerinde srekli ise f ye ek y nc stn ftand r denir. 7
ALI TIRMALAR 1. A a daki fonksiyonlarm belirtilen aral klar zerinde paral srekli olup olmad klar n inceleyiniz.
x2+ 1, x
(a) f (x) = 1
x
>o
x<O
Sin x , x > 1 0 , 0<x<1 (b) f (x) =ex
[ -2,5 ] -1 <x<0 x<-1
x3
2. A a daki fonksiyonlarm [ - 1,5 ] zerinde paral srekli olup olmad klar n inceleyiniz.
X2
(a)
f (x)
, X > 2 ,O<x<2 x<O
1 ( x-2 )2 , x > 2 (b) f (x) = 5x2-1 (e) f (x) = 1 ( x-2 )2 1 (x-I-2)2 ,x<2
(d) f (x) =
3.x -> [x ] en byk tamsay fonksiyonunun grafi ini iziniz. Paral srekli olup olmad n inceleyiniz ve x - 3 iin limitini bulunuz. 0, x irrasyonel 4. f (x) = 1, x rasyonel fonksiyonunun herhangi bir [ a,b ] aral nda paral srekli olup olmad n inceleyiniz. 0, x irrasyonel 5. f (x) 1, x rasyonel
8
0, x rasyonel g (x) = 1, x irrasyonel
fonksiyonlar veriliyor. Bu fonksiyonlarm toplam hakknda ne sylenebilir ? 6. Bir a k arah m her noktas nda srekli ancak bu arahk zerinde sn rl olmayan bir fonksiyon rne i veriniz. 7. f:
.9?
-> 7t ve g: R
-* R fonksiyonlar
f (x) = x sin
. 1 1 x # 0 g (x) = sm x # 0 , x x ' ,x=O 0 , x =-- O
eklinde tan mlan yor. Bu fonksiyonlar n x =0 noktas nda sreklilik durumlar n inceleyiniz. x2sin 8. f (x) = 1 , x 0
, x O
eklinde tan mlanan fonksiyonun x =0 iin trevini bulunuz. Herhangi bir fonksiyonun x =x0 iin trevini bulmak, her zaman trevini ahp x yerine xo koymakla ayn anlama gelir mi? A klaym z.
1.5. MUTLAK DE ER FONKSIYONU ve E TS ZL KLER x -> I x I fonksiyonunun tan m blgesi, btn gerel say lar cmlesidir. Bu fonksiyon her x say s na negatif olmayan ,\/ x 2 say s n kar l k getirir. Buna gre x - lx I fonksiyonu x ---> lx I
= N/ x2 =
x,x>0 x , x < O
ile tamml d r. Bu fonksiyon her pozitif gerel say y , kendisi zerine dn trr ve her negatif say y da onun negatifi zerine dn trr ki o da pozitif say d r. x lx I fonksiyonu, x say s nn orijinden uzakl m gsterdi inden Ix I < a gsterimi - a < x < a anlam ndad r. Benzer ekilde I a-b .de a ve b noktalar aras ndaki uzakl kt r. ki say dan birinin bir di erine yak n olmas , onlarn fark nn mutlak de erinin kk olmas anlam ndad r. Daima IxI>0 d r ve ancak x= 0 ise Ixl =O d r. Bir bak ma bu fonksiyon, pozitif ya da negatif ak m , pozitif akma eviren bir elektrik ak m na benzer. 9
Mutlak de er gsteriminin matematikte son derece yararlar vard r ve mutlak de er fonksiyonu a a daki nemli zeliklere sahiptir: (i) l a > 0 d r ve ancak a= 0 ise I al =O d r. I abi = 1 al I bi yada a n I d r. a b (iv) = Ia IbId r. a i .a2 ...a n i =I a i j I a2 j...
I a+b I < 'al+ Ibl (gen e itsizli i)
Daha ok say da terim iin de bu e itsizlik geerlidir, yani ( a l + a2 + d r. (v) d r. (vi) d r. Mutlak de er fonksiyonu e itsizliklerle yak ndan ilgilidir. Bir matematiksel ifadenin bir di erinden daha byk ya da daha kk olmas na e itsizlik denir. a 0 ise ac < be ve e < 0 ise ac be d r. Cebirsel denklemlerde oldu u gibi matematikte genel trden iki e itsizlik vard r. artl denkleme kar l k artl e itsizlik ve zde li e kar l k mutlak e itsizlik. TANIM 1.5.1. Bir e itsizlik, kapsad de i kenterin btn olurlu de erleri iin do ru ise, mutlak e itsizlik ad n al r. rne in, a2 + b2 + 1 > 0 e itsizli i bir mutlak e itsizliktir, keza 4 < 3 e itsizli i bu trdendir. TANIM 1.5.2. Bir e itsizlik, kapsad de i kenlerin btn olurlu de erleri iin do ru de ilse ya da baz de erleri iin do ru ise, artl, e itsizlik ad n al r. rne in, 2 x 4 > 0 bir artl e itsizliktir, nk x in sadece 2 den byk de erleri iin do rudur. Keza sin 0 < 0 e itsizli i, nc ve drdnc blgede bulunan 0 n n de erleri iin do rudur. la-e I< ta-b lb-c a-b I>> I la I IbI I, !a-b-c > la I ib I an I < I a l I T I
a2 1
an} tel
10
ALI TIRMALAR 1. A a daki denklemleri znz? (a) (b) [ x-7 1 = 3 I 2x-6 1 = I 4-5x
2. A a daki e itsizlikleri sa layan x de erler cmlesini bulunuz? (a) (b) (c) (d) I 3x-4 1 < 7 r2x-5 1 < 3 x-6 3-2x j < j x-I-4 I x (x+1) I < 1 x+41
3. A a daki zeliklerin her birinin varl n gsteriniz (a) (b) (c) (d) 1 a+b l 1 !al 1bl 1 I a-c 1 < 1 a-b I + I b-c 1
4. Herhangi bir a e ediniz?
I?
iin la I < a < IaI oldu unu ispat
5. a < x < b ve a < y < b ise i yx I < b-a oldu unu gsteririniz ? 6. a < x < b e itsizli ini, mutlak de er i areti kullanarak yeniden yaz n z? 7. (a) x say s [-4,4 ] aral na k s tland nda x3-2 ifadesinin mutlak de erce alabilece i bir st s n r saptaym z? (b) [-3,2 ] aral nda her x iin Ix3-2x2 +3x-4 1 <M olacak ekilde pozitif bir M say s bulunuz? 8.. (a) x, [-4,4 ] arah ma lus tland nda x2+2 x+3 say belirtiniz? 11 ifadesinin en byk olurlu de eri iin bir
(b) x in (1,4) aral ma k stlanmas halinde x+2

x
< M olacak biimde bir M say s bulunuz ?
9. (a) a,b,c ve d pozitif say lar olmak zere a > b, d > c ise a > b cd oldu unu gsteriniz ? (b) (a) dan yararlanarak, x in halinde x+2 i< m x-2 olacak ekilde bir M say s bulunuz ? 10. n tane pozitif say nn arp m 1 ise, toplam nn en az n oldu unu gsteriniz. 11. Ah t rma 10 dan yararlanarak, (a)
x2+2
aral na k s tlanmas
,N/ x2+1 e itsizliklerinin herbirinin do rulu unu gsteriniz ?
> 2 (b) 1+x4 < 2 , (c)log ina+logal0 > 2,a>1
x2
12. A a daki e itsizlikleri geerli k lan x de erler cmlesini bulunuz. (a) < 4 ve x-1 x-2 < 3 ve x+1 3 3 x-2 < 7 3-x <5 x2
(b)
(c) 13. a ncosn
< 2 ve (x-1) (x+4) < 0 b nsinn 0 ifadesini,
(a) Cncos (n 0 On) (b) C nsin (n 0 On) eklinde yaz n z ? 12
14. (a)
3 sin 0 + 4 cos 0 G 5
(b) 6 cos 0 8 sin 0 < 10 mutlak e itsizliklerinin do ruluklarm gsteriniz? 15. (a) n > 3 iin yn > n -1-1 N/n+1 e itsizli inin geerli oldu unu gsteriniz ? (b) (a) dan yararlanarak 1, N/2, 3 N/3, 4 VL1 . bulunuz ? ex 16. N > a tam says iin l g n gsteriniz? 17. Ah t rma 16 dan yararlanarak, a a daki e itsizliklerin her birinin x in hangi x > x o de eri iin geerli olduklar n gsteriniz ? (a) ex
x4
s arlannn en by n
Xoc
xNNN ot
e itsizli inin var-
ex < 2 5 , (b) < 104, (e)
x2 4 lnx < 10
1.6. KAPALI FONKS YONLAR Genel olarak F (x,y) = 0 eklindeki bir denklem x ve y aras nda bir ba nt gsterir. Bu denklemi sa layan bir say ifti, dzlemde bir noktaya kar lk gelir. Byle bir denklemi sa layan noktalar n tm, denklemin geometrik yeri ad n al r. Bir ok denklem grn te ok basit olsa bile bir geometrik yere sahip de ildir. rne in x2+ 2y2 + 9 =O denklemi geometrik yere sahip de ildir, nk pozitif de erlerin toplam hi bir zaman s fr olamaz. Ayn ekilde (x-1) 2 + (y+2)2 = 0 denklemi sadece x =1 ve y = -2 iin sa land mdan bu denklemin geometrik yeri sadece bir noktad r. sinx secy = 0 denklemi de ilgin geometrik yere sahiptir. 1 sinx I < 1 ve I secy I > 1 oldu undan denklem sadece sinx =1 ve secy = -1 ya da sinx = -1 ve secy =1 oldu u zaman sa lan r. O halde geometrik yer 2 m 7Z, n 2 n c) ve ( 3 2 2m 2n7c 1,m,n 11
ayrk (izole = isolated) noktalardan olu ur. Bu rneklerden kan sonu udur: F (x,y) = 0 denklemini sa layan bir y =f (x) fonksiyonu yoktur. O halde byle bir denklem veril13
di inde ilk nemli problem, denklemi sa alayan bir y =f (x) fonksiyonunun varl problemidir. kinci nemli problem de, denklemi sa layan bir y =f (x) fonksiyonu varsa, denklemi y ye gre zmeden ki her zaman zmek olana yoktur hangi artlar alt nda y =f (x) fonksiyonunun srekli ve trevlenebilir oldu udur. F (x,y) = 0 denklemi ok kar k bir geometrik yere sahip olabilir. Byle bir denklemi sa layan bir y =f (x) fonksiyonunun varl , geometrik yerin ya da e rinin yerel durumu (local behavior) ile yani e ri zerinde zel herhangi bir noktanm kom ulu unda geometrik yerin durumu ile ilgilidir. Yerel (local) terimi matematikte teknik bir terimdir ve e ri zerinde dikkate alman herhangi bir noktan n kom ulu unun sadece yeteri kadar kk al nmas gerekti ini de il ayn zamanda seilen kom ulu un yeteri kadar byk olmas halinde de yerel teriminin anlam n yitirece ini ofade eder. te yandan birbirine ne kadar yak n olmas nemli olmamakla beraber farkl nokta seilmesi halinde de yerel durum bozulur ve art k ba ka bir nokta iin yerel durum sz konusudur. nemli kapah fonksiyon teoremlerini kurmadan nce baz gerekleri an msamada yarar vard r: (i) Bir srekli fonksiyon herhangi iki de er aras ndaki btn ara de erleri almak zorundad r. Bu zelik Weierstrass ara de er teoremi olarak bilinir (ii) ok kere kullan lan ancak bir teorem olarak ifade edilmiyen ikinci bir gerek vard r ve srekli bir fonksiyonun yerel durumu ile ilgilidir. K saca bir fonksiyon herhangi bir de er iin pozitif ise, bu de er kom ulu unda btn noktalar iin pozitif olmak zorundad r. Ku kusuz blge ok kk olabilir, ancak byle bir blge vard r. A a daki teorem ok de i kenli fonksiyonlar iin bu sonuca genel bir durum getiriyor. TEOREM 1.6.1. f (x 1 , x2,..., x n) fonksiyonunun bir (x io, x20,..., x n0) noktas nda srekli ve f (x o, x20,..., x no) > 0 oldu unu varsayal m Bu durumda Ixi x io I < h, 1x2x20 < I xiix no I < h
kom ulu unda btn (x 1 , x2 ,..., x n) noktalar iin f (x 1 , x2,..., x n ) pozitif olacak ekilde, pozitif bir h say s vard r. imdi ilk kapal fonksiyon teoremini verelim. TEOREM 1.6.2. F, Fx ve Fy fonksiyonlar n n (xo , yo) kom ulu unda srekli ve
14
F (xo, yo) = 0, Fy(xo, yo) rumda
0 olduklar n varsayal m. Bu du-
(a) ixx o I < h kom ulu unda her x iin F (x,y) = 0 denklemini sa layan iy-y. j < k kom ulu unda bir tek y olacak ekilde (xo, yo) kom ulu unda bir
ekil
R: lx-xo I < h, fy-yo I < k
1. 6.1
dikdrtgenini belirleyen pozitif h ve k say lar vard r. Yani y, x in bir fonksiyonudur ve y =f (x) yaz labilir. f in tan m cmlesi jx-xo I < h kom ulu unu ve grnt cmlesi de I y-y o < k kom ulu unu kapsar. (b) f fonksiyonu ve bunun f' trevi lx-x o < h kom ulu unda sreklidir. Ayr ca lx-xo I < h iin
Fy [x ,f (x) ]
dy O ve dx
x ()
Fx [x,f (x) ]
Fy [X,f (X)
dr.
UYARILAR: Bu teo emin. bir geometrik yorumu ekilde grlyor. Teorem, f trevlenebilir olmak zere F (x,y) = 0 denkleminin bir paras olan y =f (x) yay nn iersinde bulundu u bir I x-xo < h, jy-yo < k 15
ekil: I. 6. 2
dikdrtgeninin varl n ifade ediyor. Ku kusuz x=x, do rusu, tm geometrik yeri e itli noktalarda kesebilir. Teorem tamamen yereldir, yani f in geni letilebilece i tan m blgesinin ne kadar geni olaca belirtilmiyor. Bununla beraber (x o, yo) kom ulu unda dikdrtgen ne kadar kk seilirse seilsin sonu geerli kal r.
; (iii) Bu teorem tamamen salt bir varl k teoremidir, ve bu teorem bizlere f fonksiyonunu bulmada bir yntem veremez.
(iv) De i kenlerin de i tirilmesi halinde sonu geerlidir. E er Fx(xo, yo) 0 ise bu durumda kapal fonksiyon teoren i, x in x =g (y) eklinde yaz lmas n sa lar. Keza Fx (xo, yo) 0 ve Fy (xo, yo) 0 ise hem y =f (x) hem de x =g (y) yazmak imkan vard r. Her iki ko ul sa lanmyorsa bu durumda (x o, yo) in kom ulu unda ne y, x in ne de x, y nin bir fonksiyonudur.
RNEK 1. F (x,y) = y 3 + 3x2y-x3 + 2x+3y =O denkleminin tm geometrik yerinin her x iin tan ml bir fonksiyon oldu unu gsteriniz. Her x iin Fy = 3y2+ 3x2 +3 > 0 oldu undan F (x,y), her y iin y ye gre artand r. O halde her x iin F (x,f (x) ) = 0 olacak ekilde 16
bir tek y =y (x) vard r. Teoremin artlar sa land mdan f fonksiyonu her x iin tamml , srekli ve trevlenebilir. RNEK 2. F (x,y) = x2 -y2 +4x+2y+3 =0 fonksiyonuna Teorem 1.6.2 yi uygulay n z. Fx = 2x+4, Fy =-2y+2 oldu una gre y /1 (Fy-t0) olmak zere geometrik yer zerinde herhangi bir noktada y, x in bir fonksiyonudur. Keza x-t-2 olmak zere x, y nin bir fonksiyonudur. Bununla beraber verilen denklem (y+x+1) (y-x-3) = 0 eklinde yaz labilmesi nedeniyle geometrik yer zerinde (-2,1) noktas nda Fx = Fy = 0 dr ve bu durumda teorem geerli de ildir. dy dx Fx Fy x+2 1-y
trevi (-2,1) noktas nda belirsizdir. y+x+1=0 ve y-x-3 =O sisteminin ortak zm olan (-2,1) noktas , geometrik yerin iki katl (double) bir noktas dr. Teorem 1.6.2 ok say da de i ken iin de geerlidir, TEOREM 1.6.2.T (x i , x2,... xn, y), Fy ve her i=1,2,..., n iin Fxi fonksiyonlarn n (x i, x20,..., xn, yo) kom ulu unda srekli olduklar n varsayal m. Ayr ca F (x , xn, Yo) = 0, FY(x , xn, Yo)
7L
0 olsun.
Bu durumda a a daki artlar sa lanacak ekilde h ve k say lan vard r: (a) lxi- x .0 1 < h, i=1,2,..., n, kom ulu unda her (x i , x2 ,..., xn) iin F (x i , x2,..., xn, y) = 0 denklemini sa layan [y -y. I < k kom uluunda bir tek y vard r. (b) f, f (x i , x2,..., xn) = y ile tan mlan rsa bu takdirde n iin btn birinci basamaktan fxitrevleri x 1 < h kom ulu unda sreklidir ve ayr ca Fy [x , x2,..., xn, f (xi , x2,..., xn)] fxi= d r.
17
O,
xn)
Fx [xl,x2,, xn, f Fy x2,..., xn , f
x2,..., x n ]
RNEK
3.
Her x,y iin f in x-2 1 < h ve ;y-1-1 < h iinde tan mh, srekli ve trevlenebilir olmas halinde F (x,y,z) = 3x2 -1- 2y2+ z2+ 2xy 2yz
2xz - 9 =O
denkleminin geometrik yerinin bir paras n n z =f (x,y) yzeyi zerinde jx - 2 < h, y+1 I < h, lz+1 ; < h kutusu iersinde bulunabilece i sonucunu karabilir miyiz ? z yi x ve y cinsinden znz ve irdeleleyiniz. x0 =2, yo = 1, z o = 1 d r. Teorem 1.6.2'de (x i , x2 , y) yerine (x,y,z) gelmi oluyor. -= 2z+2x-H2y, Fz (2,-1,-1) = 0 oldu una gre (2,-1,-1) noktas -
s n n kom ulu unda z, x ve y cinsinden yaz lamaz. Gerekten denklemden z zliirse z = (x+y) v 9-2x2y2 elde edilir. Her iki fonksiyonun tan m blgesi 0 < 2x2 + y2 G 9 elips blgesidir ve (2, 1) noktas bu blgenin s n r zerindedir. Bylece artlar sa layan kutu yoktur. Uzay analitik geometrideki bilgilerimizden (2, 1, 1) noktas nda
F (x,y,z) = 0 yzeyine te et dzlem, z eksenine paraleldir.
Bu arada nemli baz gerekleri de k saca belirtelim:

(i) F (u,v) ve G (u,v) bir blgede trevlenebilir ise F ve G nin u ve v ye gre jakobiyen determinant ya da k saca Jakobiyeni
a (F,G) a (u,v)
aF au
aF
F,
av
aG aG
au av
ile tan ml ikinci basamaktan fonksiyonel determinantlar. nc ve daha yukar basamaktan determinantlar benzer ekilde tammlamr. A a daki zeliklerde tm fonksiyonlar n srekli trevlenebilir olduklarn kabul edelim. (ii) F (u,v,x,y,z) = 0, G (u,v,x,y,z) = 0 denklemlerinin (rne in) u ve v ye gre zlebilmeleri iin gerek ve yeter art, bir blgede
a (F,G)
a (u,v)
nin zde olarak s fr olmamas dr. Benzer sonu, n de i kenli
m denklem iin geerlidir. m < . 18
(iii) x =I (u,v), y =T (u,v) ve u =f (r,$), v -=g (r,$) ise
a (x,y)
a (x,y)
8 (r,$)
a (u,v) a (u,v) 8 (r,$)
d r. Bu jakobiyenler iin zincir kural rne idir. Ayn ekilde x = (I) (u,v,w), y =T (u,v,w) ve u =f (r,$), v =g (r,$), w =h (r,$) ise (x,y) a (r,$)
a (x,y) a (u,v)
a (u,v) a (r,$)
a (x,y) a (v,w)
a (v,w) a (r,$)
a (x,y) a (w,u)
a (w,u) a (r,$)
ve x= (u,v,w), y =T (u,v,w), z =z (u,v,w) ve u =f (r,s,t), v =g (r,s,t), w =h (r,s,t) ise (x,y,z)
a (r,s,t)
d r.
8 (x,y,z) a (u,v,w)
a (u,v,w) a (r,s,t)
(iv) u =f (x,y) ve v =g (x,y) ise u ile v aras nda (1) (u,v) =O eklinde ba l:umm olmas iin gerek ve yeter ko ul, n zde olarak a (x Y) n s f r olmas d r. Benzer sonu n de i kenli n fonksiyon iin geerlidir.
a (u,v)
ALI TIRMALAR 1. Yukardaki (iv) zeli inin varl n gsteriniz. 2. bulunuz. (b) u ile v aras nda bir fonksiyonel ba nt var midir? Varsa bu ba nt y bulunuz. 3. (a) x =f (u,v), y =g (u,v) ve u = 1 (r,$), v (r,$) ise x+y lxy ve v arctanx arctany ise
a (u,v)
(x,y) Yi
a (x,y)
a (r,$)
oldu unu gsteriniz.
a (x,y) a (u,v)
8 (u,v)
a (r,$)
19
(b)
(x,y) a (u,v)
/ 0 olmak zere
(u,v)
a (x,y)
= 1 oldu unu
gsteriniz. 4. F (xy,z-2x) =-0 ba nt s x az ax y az ay 2x denklemini
hangi artlar alt nda sa lar? Bu artlar bulunuz.
20
2.
Blm
SKALER VE VEKTR DE ERLI FONKSIYONLU

2.1. G R u (t) ve v (t) gerel t de i keninin gerel de erli fonksiyonlar olmak zere z (t) =u (t) + iv (t) eklinde olan fonksiyonlar karma k de erli fonksiyonlard r. E er u (t) ve v (t) fonksiyonlar t =to noktas nda srekli ise z (t) fonksiyonu da t =t o noktas nda sreklidir. Ayn ekilde u (t) ve v (t) fonksiyonlar t =to da trevlenebilir ise z (t) fonksiyonu da t =t o da trevlenebilirdir. z (t) nin trevi bilindi i zere Z (t) = (t) iv (t) eklindedir. Ayr ca z (t) nin mutlak de eri (modl) z (t) I = [u (.02+ v (t)211/2 ile tan ml dr. (2.1.2) (2.1.1)
Bilindii zere her karma k fonksiyon, bir analitik fonksiyon de ildir. u (x,y) ve v (x,y) gerel fonksiyonlar olmak zere w =-- f (z) = u (x,y) + iv (x,y) (2.1.3)
fonksiyonunu gznne alal m. Bir D blgesinin her z noktas nda f'(z) trevi var ise, f (z) fonksiyonuna D blgesinde analitik'tir denir ve bu durumda f (z), D blgesinde analitik fonksiyon olarak adland r hr. f'(z) trevinin btn noktalar nda var oldu u bir Izz o I < 8 kom ulu u var ise bu durumda f (z) fonksiyonuna bir z,, noktas nda analitik'tir denir. Buradan (2.1.3) n bir D blgesinde analitik olmas iin gerek art, u ve v nin
au ax
av ay '
au ay
_av ax
(2.1.4)
Cauchy-Riemann denklemlerini sa lamas d r. E er (2.1.4) deki paral trevler D de srekli ise bu durumda Cauchy-Riemann denklem21
leri, f (z) nin D de analitik olmas iin yeter artlard r. u (x,y) ve v (x,y) fonksiyonlar o unlukla e lenik .fonksiyonlar olarak adland rhr. Bunlardan biri belli olunca, u+iv =f (z) analitik olacak ekilde di eri bulunabilir. Belirtelim ki f (z) bir D blgesinde analitik ise onun btn trevleri D de vard r ve sreklidir. Bu gerel de i kenli fonksiyonlar iin gerekli olarak geerli olmayan ancak karma k de i kenli fonksiyon.. lar iin geerli olan ilgin bir zeliktir. Gerel de erli ya da karma k de erli fonksiyonlar gerel t de i keninin skaler fonksiyonlar (say de erli fonksiyonlar) ad n al r. Bu trden fonksiyonlarm grnt cmlesi, tan m blgesinde her nokta iin say lardan olu ur. Grnt cmlesi vektrlerden olu an fonksiyonlara vektr de erli fonksiyonlar ya da k saca vektr fonksiyonlar denir. rne in bir vektr fonksiyonunun tan m blgesi a < t v (t) vektr de erli fonksiyonu, e l ve e 2 kordinatbmvelokzr
(t) ---- f (t) e + g (t) e 2
(2.1.5)
eklinde gsterilebilir. Burada f ve g fonksiyonlar , [a,b] aral nda tamml olmak zere skaler fonksiyonlard r. Daha fazla boyutlu uzaylarda bu tan m benzer ekilde geni letilebilir. (2.1.5) fonksiyonu IR den IR2 ye bir de i kenli bir fonksiyondur. Tan m blgesi IR2de ve grnt cmlesi de 1R 2de bulunan vektrlerden olu an bir vektr fonksiyonu (x,y) f (x,y) e + g (x,y) e 2 (2.1.6)
gsterimine sahiptir. E er grnt cmlesi boyutlu uzayda vektrlerden olu uyorsa bu vektr fonksiyonu u (x,y) = f (x,y) e + g (x,y) eklindedir. Ayn ekilde u (x,y,z) = f (x,y,z) e +g (x,y,z) e 2 h (x,y) e 3 (2.1.7)
(2.1.8) (2.1.9)
ve
u2 (x,y,z) = f (x,y,z) e +
g (x,y,z) e2-4- h (x,y,z) e 3
fonksiyonlar s rasiyle u : R 3 --> R2 ve u2 : R 3 -* R3 eklinde de ikenli vektr fonksiyonlar d r. Keza (2.1.6) ve (2.1.7) iki de i kenli vektr fonksiyonland r. Her vektrn, koordinat birim vektrleri (baz vektrleri) cinsinden bir tek ekilde yaz labilece i a kt r. Buna, vektrn bitim noktas na 22
kar lk gelen yer vektr dendi ini biliyoruz. rne in, boyutlu uzayda hernagi bir P noktas n n yer vektr P = OP = v = x le i + x2e2 + x3e 3 (2.1.10) eklindedir. (x , x2 , x3 ) s ral ls (O, e 1 , e2 , e 3) koordinat sisteminde P nin koordinatlar d r. Iki kil' ve Cf"). gibi ynl do ru paralar ayn byklk ve ayn do rultu ve yne sahip iseler bunlar e deerdir (ya da dar anlamda --> e ittir) denir ve bu AB CD eklinde gsterilir. Bir v vektr, verilen bir byklk ve bir do rultuya sahip btn ynl do ru paralar n n bir kolleksiyonudur. Koolleksiyonda bir zel ynl do ru paras na, v vektrnn bir rne i ya da ve modeli denir. rne in ayn byklk ve ayni yn ve do rultuya sahip ekil (2.1.1) deki vektrler, ayn bir
ekil 2.1.1
vektrn be rne idir. Ayni vektrn herhangi iki rnek ynl do ru paralar e de er oldu undan, bir vektr tan mlamada kullan lan kolleksiyona bir denklik s n f denir. Buradan bir vektr, ynl do ru paralar n n denklik sm f d r. Bi denklik s nf yans ma, simetri ve gei me zeliklerini sa lar. S f r vektr, s fr uzunlu una sahip ynl do ru paralar n n s nf d r ve s f r vektr her vektre ortogonald r. P ve Q iki farkl nokta olsun. Bir X noktas n n P ve Q den geen do ru zerinde bulunmas iin P, Q ve X noktalar n n yer vektrlerinin X =- oc P + (3 Q , 2 + = 1 (2.1.11)
ba nt s n sa layacak ekilde 2 ve (3 say lar var olmal d r. Bu durumda X noktas , PQ ynl do ru paras n (3 /2 oran nda bler. Gerekten 23
<ki-o ekil 2. I. 2
X, P ve Q den geen do ru zerinde ise PX ile gsterilen vektr, PQ ile gsterilen vektrn bir skaler kat olmas gerekir. Buradan PX =- R PQ X P = (QP) X = P -I- (3 (QP) X = (1(3) P + Q X = a P + Q, a = 1
elde edilir. O halde P ve Q den geen do ru zerinde bulunan her X noktas , t bir parametre olmak zere X = P-I-t (QP) (2.1.12)
eklinde bir yer vektrne sahiptir. Tersine olarak, her t iin X vektr, do ru zerinde bir noktan n yer vektrdr ve t nin farkl de erlerine farkl noktalar kar lk gelir. (2.1.12) ba nt sma bir da runun parametrik gsterimi denir. Bu ba mt , a2+ b2 + c2# 0 olmak zere P, Q ve X in koordinatlar cinsinden, rne in boyutlu uzayda x = a H- at, y = R -I- bt, z = y -I- et (2.1.13)
0 olmas , a,b, eklinde parametrik olarak yaz labilir. a 2 + b2+ c2 c n n hepsinin s fr olmamas anlam ndad r. E er a =b =c =0 olursa her nokta ak r ki bir tek do ru art k sz konusu de ildir. x=f (t), y =g (t), a < t < b (2.1.14)
parametrik denklemleri IR 2 uzay nda bir e ri gsterir. Benzer olarak, x=f (t), y=g (t), z =h (t), a < t < b 24 (2.1.15)
,denklemleri R3 de bir uzay e risi gsterir. Bu e riler keza vektr fonksiyonlar ile gsterilebilir. (2.1.14) ve (2.1.15) de parametrik denklemleri ile verilen e riler s rasiyle f1 (t) = f (t) e l + g (t) e 2 ve f2(t) f (t) e l + g (t) e 2 + h (t) e 3 (2.1.17) vektr fonksiyonlar na e de erdirler. nk (2.1.16) ve (2.1.17) de ba lang c orijinde bulunan ynl do ru paras nn bitim noktas s rasiyle fi ve f2 yi gsterir. Bylece izilen e riler, (2.1.14) ya da (2.1.15) ile ayn d r. Ayn ekilde x -=f (s,t), y =g (s,t), z -=h (s,t) , (2.1.18) (2.1.16)
parametrik denklemleri boyutlu uzayda bir yzey gsterir. Buradan v (s,t) = f (s,t) e i + g (s,t) e 2 h (s,t) e 3 vektr de erli fonksiyonu ayn yzeyi karakterize eder. (2.1.14), (2.1.15) ve (2.1.18) denklemleri s rasiyle (2.1.16), (2.1.17) ve (2.1.19) un b le enleri ya da koordinat fonksiyonlar ad n al r. a ve l keyfi vektrler olmak zere f (t) -= at + b, cc, < t
< GC
(2.1.19)
(2.1.20)
eklinde bir vektr fonksiyonunun bile enlerini bulmak iin ncelikle a b vektrlerini koordinat birim vektrleri cinsinden yazmak gerekir, yani a = (a l , a2) ve b = (b i , b2) ise f (t) = t (a i e i + a2e2) (b ie i + b2e2) b2) e2 olur.Badnf(t)ibe
= (a it + b i ) e + (alt enleri x (t) = a t b by (t) = a 2t
eklindedir. Gzld zere (2.1.20) denklemi bir do ru gsterir. Gerekten f (t) = t (a+b) + (1t) b eklinde yaz labilir. Bu denklem, f (t) yer vektrl btn noktalar n, (a+b) ve b yer vektrl noktalardan geen do'ru zerinde bulundu unu gsterir. f (t) (tost) e l + (sint) e2, 0 -G t <_ 2
77
(2.1.21)
vektr fonksiyonunun bile enleri

25
x (t) = cost, y (t) = sint eklindedir, ve bu fonksiyon ile gsterilen noktalar cmlesi birim emberdir. Bir t-4f (t) vektr fonksiyonu, r (t) ve 0 (t) s rasiyle f (t) nin mutlak de eri ve kutupsal a s olmak zere keza t-->r (t), t-*0 (t) eklinde yaz labilir. rne in f (t) =- (cost) e i + (sint) e 2 vektr de erli fonksiyonu iin k saca r (t) =- 1, formlleri elde edilir Vektr fonksiyonlar nn en nemli zeli i yap bak mndan geometriktir ve herhangi bir koordinat sisteminden ba ms zd rla . Bu yz den daha ok herhangi bir koordinat sistemi semeksizin vektr fonksiyonlar zerinde duraca z. 2.2. VEKTR DE ERLI FONKS YONLARDA LIMIT, TREV VE NTEGRASYON t --> f (t) = x (t) e l + y (t) e 2 + z (t) e 3 (2.2.1) O (t) = t
vektr de erli fonksiyonu, bile enleri ya da koordinat fonksiyonlar x (t), y (t) ve z (t) olan skaler fonksiyona e de erdir. Bu yzden Diferensiyel ve ntegral hesab n bir ok kavramlar vektr fonksiyonlarna aynen uygulanabilir ve vektr de erli fonksiyonu koordinat birim vektrleri cinsinden yaz lm ise e l , e2 ve e 3 vektrleri sabitler olarak incelenmek zere tabii biimde hareket edilir. Ancak (2.2.1) vektr fonksiyonu, koordinat birim vektrleri belirtilmeksizin t -> f (t) = (x (t), y (t), z (t) ) eklinde de yaz labilir. Rm(m boyutlu klid uzay . Ilerde zerinde durulacak) in bir alt cmlesini, 1?"(n boyutlu klid uzay ) iine dn tren bir f dn m verildi iri varsayal m x=(x 1 ,..., xm), f in tan m blgesinde ise bunun f alt nda grntsn y Buradan ile gsteriyoruz, yani Uc Rtn, f: U -* Rn n y = f (x) d r.
yi = fi(x) = olmak zere 26
y = f (x) = (fj (x), f2 (x),..., fn(x) )

eklinde yaz labilir. Her bir fi koordinat fonksiyonu x e gre srekli ise, f ye x e gre sreklidir denir. Ayrca Of( 8 f1
ax,
ax,
bfn bx j
(2.2.2)
ile tan mlanan vektr, paral trevler vektrdr. t bir gerel de i ken ve her bir xi(t) gerel de erli olmak zere n boyutlu x (t) = (x j (t),..., x n (t) ) vektr verildi inde, herbir x i(t), t =t 0 da srekli ise x (t) vektr t =t 0 da sreklidir. Ayr ca herbir xi(t) trevlenebilir ise x (t) ye trevlenebilir denir. Bu durumda dx
(t) = dt
(t) ,..., i n(t) )
(2.2.3)
ile tanmlanan vektr de trev vektr'dr ve ard k trevler de x (t), x(3 ) (t), ..., x(k) (t) ile tammlamr. Nokta ile trev gsterimi, Newton'a aittir. Belli bir t iin x (t) trevi bir vektrdr. y've leri de s rasiyle Lagrange ve Leibnitz'e ait gsterimlerdir. Bu kitapta konular n geli imi iersinde daha ok Rn+1 in bir alt cmlesini Rn iine dn tren bir f fonksiyonu gznne al nacakt r. t gerel ve x= (x j,...,x n) olmak zere Rl-F de bir nokta (t,x) ile gsterilirse bunun grntsn Y= ile gsterece iz. = f (t,x) = (f (t,x),...,fn(t,x ) ) dy trevdx
zel olarak x =x (t) = (x i(t),..., x n(t) ) ise bu durumda y = y(t) f (t,x) gerel t de i kenine ba l Rn n n bir eleman d r. y (t) nin her bile eni s n rl ise, kendisi de s l tr/ dr. Keza bir vektr fonksiyonu iin limty taf (t,x) limitinin varl ve tekli i, herbir fi(t,x) in t-->t 0 iin limitinin varl ve tekni i anlam ndad r. f (t,x (t) ) fonksiyonu diyelim t l < t < t2 aral nda srekli ise
integrali, integrasyon kurallar geerli olmak zere

27
ft t2 f (t,x (t) ) dt = ( ftit 2f (t,x (t) ) dt,..., ft t2fn (t,x (t) ) dt) ile tammlamr.
x = x2) E R2 olmak zere R3 den R2 ye
(2.2.4)
y = f (t,x) = (tx , x2 , 3t2x + x2) ile tanmlanan bir f dn mnde y =- f (t,x) = tx x2 , y2 = f2(t,x) = 3t2X1-1 x2 ffir. x (t) = t ve x 2(t) = cost ise x (t) = (t, tost) ve y (t) = f (t,x (t) ) (t2 cost, 3t 3 tost) d r. Ayr ca
Y (t) = f(t,x (t) ) = (2t tost-t2sint, 9t 2-sint) ve

7c/ 2
f oJ dr.
y (t) dt = (- -2 ,
4
,2T2
37:4
1)
x (t) = t ve x 2(t) = t+i sint al n rsa x (t) = (t,t
i sint) ve
y (t) = f (t,x (t) ) = [ t 3 + it2sint, (3t 3 + t) + i shit], y (t) = f (t,x (t) ) = [3t2+ i (2t sint d r. Ku kusuz vektr fanksiyonlar n n trev ve integrali yine bir vektrdr. Bir vektr de erli fonksiyonun ok katl ve e risel integralleri kolayl kla ta umlanabilir. Gerekten tan m blgesi F olan bir u: R2 R3 vektr fonksiyonunun iki katl integrali f fFu (x,y) dA = ( f fFf (x,y) dA, f fFg (x,y) dA, f fFh (x,y) dA) (2.2.5) ile tan mhd r. Benzer olarak v: R 3 -> R3 eklinde bir v (x,y,z) = (f (x,y,z), g (x,y,z), h (x,y,z) ) vektr fonksiyonunun katl integrali, tan m blgesi D olmak zere f f fpv (x,y,z) dV ( f f fpf (x,y,z) dV, ff fpg (x,y,z) dV, f f fpl (x,y,z) dV) (2.2.6) eklindedir. Keza C: r (t) = x (t) e l + y (t) e2+ z (t) e 3 , a < t < b e risi boyunca w (x,y,z) = P (x,y,z) el+ Q (x,y,z) e + R (x,Y,$) e3 vektr fonksiyonunun e risel integrali de fewdr = fcPdx Qdy Rdz 28 t2cost), (9t 2 + 1) -+ icost
= =f
w (t). r (t) dt
{P [x(t),y(t),z(t)]*(t)+Q [ x(t),y(t),z(t)hr(t)+
R [ x (t), y (t),(t) l z (t) } dt (2.2.7) ile tamml d r. Grld zere ok katl integral bir vektr oldu u halde e risel integral bir skalerdir. Ku kusuz bu tan mlarn daha fazla boyutlu uzaylarda vektr fonksiyonlar na geni letilebilece i a kt r.
2.3. BAZI TEMEL ZEL KLER

(i) Bir vektr fonksiyonu ile bir skaler fonksiyonun arp m n n trevi
d a (t) f (t)
dt ya da (af)=c;f+ d r.
d a (t)
dt
f (t) -F- a (t)
df (t) dt
(ii) f (t) = 0 ise her t iin f (t) = sabit vektr'dr. (iii) ki vektr fonksiyonunun i arp m (skaler arp m ya da nokta arp m) ve vektrel arp mlannm paral trevleri, bir de i kenli vektr fonksiyonlar ndaki gibidir. rne in u (x,y,z) ve v (x,y,z) trevlenebilir vektr fonksiyonlar ise paral trevler
ax
(u v) = u.
av
au .v ax
ax
(uxv) =ux
av
ax
au
ax
xv
eklindedir. y ve z gre paral trevler iin benzer formller geerlidir. (iv) Uzu:du un limiti, limitin uzunlu udur. E er lim f (t) t->to ise lim If(t))1=la id r. t.to Daha nce grld zere bir vektr fonksiyonunun bile enleri, seilen koordinat birim vektrlerine ba l idi. Ancak s rhl k, = a
29
limit, trev, inte ral bu seime ba l de ildir. Koordinat birim vektrlerini ya da koordinat fonksiyonlar n kapsamayan ancak ncekilere e de er olarak kavramlarm yeni tan mlar! verilebir: (v) Bir t - f (t) vektr de erli fonksiyonunun bir aral kta s n rl olmas ancak ve ancak t -- If (t) I skaler fonksiyonunun s n rl olmas halinde olanakl d r. (vi) t, noktas kom ulu unda tan mh f (t) fonksiyonu iin ancak ve ancak lim If (t) f (t o) I = O t-to geerli ise t, noktas nda sreklidir. (vii) f (t), t o kom ulu unda tan ml olsun. Bu durumda ancak ve ancak lim If (t) a = O t,to ise lim f (t) = a t-,to d r. (vi) f (t), t o kom ulu unda tan ml olsun. Bu durumda ancak ve ancak
lim h-*o h
ise r(to) = a d r.
f (t o + f (to) } =-- a
(ix) E er f (t), aGt Gb iin srekli ve sinirli ise fabf (t) dt = F (b) F (a) geerlidir. Tek tarafl trevler ve limitler, sonsuzda limitler benzer ekilde tan mlan r. UYARMALAR Yukarda sz edilen "zelik", "zellik" szckleri ile "ancak ve ancak" deyimiui a kla kavu turm ada yarar vard r: 30
(a) zelik (property) genel, zellik (peculiarity =feature) zelclir. Her zelik bir zelliktir, ancak her zellik bir zelik de ildir. (b) "ancak ve ancak" (if and only if =is equivalent to) bir e de erlik ifadesidir. Byle bir ifade de ift gerektirme (biconditional vard r. Bazan da e anlaml olarak "gerek ve yeter ko ul" yerine kullan lr. 2.4. K NEMAT K YORUM f (t) = x (t) e i + y (t)e 2 eklinde bir vektr fonksiyonu x =x (t), y =y (t) parametrik denklemler iftine e de er oldu unu biliyoruz. Bylece dzlemsel C: x=x (t), y =y (t) e risi zerinde hareket eden bir parac n (partikl*) (velocity vector) v (t) = df dt = f (t) = x (t)e l -1-iy (t) e 2 h z vektr
dr. Hiz (speed) ise, h z vektrnn mutlak de eridir. ivme vektr de hz vektrnn trevidir; yani a (t) = v (t) = f(t) dr. Ayn ekilde uzayda bir e risel hareket t f (t) = x (t) e l + y (t) e 2 + z (t) e 3 vektr fonksiyonu ile tan mlad ". Bilindi i zere ivme, hareket durumunda bulunan bir eyin kk bir zaman iinde h z nda olu an art r mn bu zamana oran dr. Matematik diliyle ivme, h z vektrnn zamana gre trevidir. Kinematik ise, cisimlerin hareketlerini yrnge, h z ve ivme gibi konular bak m ndan inceleyen mekanik koludur. Herhangi bir trevlenebilen fonksiyon, ya bir e ri (geometrik grnt) ya da bir hareket (kinematik grnt) tan mlad d nlebilir. Keza trev de ya te etin e imi ya da ani h z olarak dikkate al nabilir. Bu iki kavram birbirini tamamlar. Yryen bir noktan n izdi i yol yrnge ad n al r. H z vektr daima yrngeye te ettir. Buna gre vektr de erli fonksiyonlarm
* Partikl: Uzunlu u, geni li i ve kal nl olmayan ancak ktlesi olan ok kk parac k.
31
kinematik yorumu verilebilir. Gerekten bir t -* f (t) vektr de erli fonksiyonunun, dzlemde ya da uzayda bir noktan n (f (t) yer vektrl nokta) hareketini tan rrlad n d nebiliriz. rne in, a ve b sabit vektrler olmak zere f (t) = ta+b, - co < t < co fonksiyonu, bir do ru boyunca bir noktan n hareketini tan mlar. t =O da hareketli nokta yer vektr b olan P noktas ndadr. t =1 zaman nda hareketli nokta yer vektr a+b olan Q noktasmdad r. Daha genel ---> olarak hareketli nokta, herhangi bir t zaman nda PQ do ru part as n oran nda bler. Ayn ekilde 1-t f (t) = (cost) e l + (sint) e 2 , 0 < t < 2 iz
fonksiyonu, t =O da (1,0) noktas ndan harekete ba layan bir noktan n birim ember zerinde hareketini tan mlar. Bir vektr, ba lang ve bitim noktas bir yana uzayda herhangi bir yere yerle tirilebilir. Bir v vektr fonksiyonunun tan m blgesinde herbir P noktas iin tepesi P de olmak zere V (P) nin rnek (temsilci) ynl do ru paralar n kurabiliriz. rne in dzlemde (2,3) noktas na p = OP = 2e 1 -1- 3e 2
A(4.,-2)
ekil: 2. 4.1
eklinde bir yer vektr kar lk geldiini biliyoruz. Bu p vektrne e it, ancak orijinden gemeyen say s z vektr sz konusudur, ancak dzlemde herhangi bir ba lang noktas almak suretiyle p vektrne
32
e :'t bir temsilcinin ba lang noktas diyelim (4,-2) ol un. Bu noktadan geen ve p vektrne e it olan vektr bir tanedir. Yani A (4,-2) oldu una gre B bitim noktas da B (x B, yB) olsun. XB-XA = 2, YB- YA 3 na gre XB -= 2 XA = 2+ 4 =6, YB =3 I- YA =-3-2 =1 o olac lur. O halde p vektrne e it, A (4,-2) noktas ndan geen AB ynl do ru paras n n bitim noktas n n koordinatlar B (6,1) d r. Dzlemde (ya da uzayda) herhangi bir nokta ba lang noktas olarak seilebilece i iin herhangi bir yer vektrnn ok say da temsilcisi bulunabilir. Buna gre D tan m blgesi bir dzlemsel blge ve V (P) nin grnt cmlesi de dzlemde bir vektrler kolleksiyonu ise ekil 2.4.2 de oldu u gibi bir grafik gsterimi yenilebilir. ekildeki vektrler bir vektr alan olu tururlar. Daha a k bir deyimle, vektr alan vektr fonksiyonu
ile e anlaml d r. Benzer olarak dzlemde ya da uzayda bir blgenin herbir noktas na bir skaler ay rdeden adi ya da say de erli fonksiyona bir skaler alan ya da skaler fonksiyon denir. rne in uzayda bir R blgesinin herbir (x,y,z) noktas na bir 25 (x,y,z) skalerini kar lk getiren QS fonksiyonu bir skaler nokta fonksiyonudur ve s25 skaler alan R de tammlid r denir. Dnyan n yzeyi zerinde ya da iinde belli bir zamanda herhangi bir noktadaki s caklk bir skaler alan tan mlar. te yandan her skaler fonksiyon diyelim (x,y,z) = 3x 3y-5z2 + 2 bir skaler alan tan mlar. Bir skaler alan zamandan ba ms z ise kararl skaler alan (steady-state scalar field =stationary) ad n al r. Ayn ekilde vektr fonksiyonlar da bir ok uygulamalarda kar m za karlar. Hareketli bir ak kan iinde belli bir zamanda herhangi bir (x,y,z) 33
noktasmdaki h z vektr, bir vektr alan tan mlar. Keza atmosferde rzgar n h z ve uzayda bir nesne zerine yerekiminin vektrel kuvveti di er vektr fonksiyonu rnekleridir. Ayn ekilde zamandan ba ms z bir vektr alan da kararl vektr alan ad m al r. 2.5. PAAMETRIK VE PARAMETR K OLMAYAN GSTER MLER Bir x y =f (t) skaler fonksiyonunun grafi i, fonksiyon hakk nda tm bilgiyi kapsar. Grafik bilindikten sonra fosksiyon yeniden kurulabilir. Ancak t --> f (t) eklinde bir vektr de erli fonksiyon ile parametrik olarak gsterilen noktalar cmlesi, fonksiyon hakk nda bilginin tmn de il, bir k sm n kapsar. ki farkl vektr de erli fonksiyon, ayn nokta cmlesini gsterebilir, keza bir nokta ayn yrngeyi farkli ekillerde tan mlayabilir. rne in t ta, t -> t 3a, O
<t< 1 <t<1
vektr de erli fonksiyonlar , O noktas n yer vektr a olan noktaya birle tiren bir do ru paras n tan mlar. Her iki fonksiyon 0 dan a ya bir noktan n hareketini tan mlar, ancak harek etler farkl d r. t (cost) e l + (sint) 02,
02,
O < t < 2 TC
O < t < 2 7C
t -> (cos2t) e i + (sin2t)
fonksiyonlar nn her ikisi, (1,0) noktas ndan ba lay p ayn noktada.' iten birim ember zerindeki bir noktan n hareketini tan mlar. Her iki durumda nokta, pozitif ynde hareket eder. Ancak ember birincisinde bir kez, ikincisinde iki kez tamamlan r. t -> (cost) e l- (sint) e 2 , 0 < t < 2 s
fonksiyonu da birim ember zerinde bir noktan n hareketini tan mlar ancak bu durumda hareket negatif yndedir. Parametrik olmayan bir gsterimden daima bir parametrik gsterime geilebilir. rne in parametrik olmayan x-->y = f (x) skaler fonksiyonundan x (t) = t, y (t) = Z (t) ya da t a te l + f (t)e 2 eklinde bir parametrik gsterime geilebilir. zellikle x (t) = t al nmas gerekmedi inden bu gei ok say da yap labilir Buradan parametrik olmayan bir gsterim, daima bir parametrik gsterim olarak in34
celenebilir demektir. Ba ka bir deyimle bir skaler fonksiyon bir vektr fonksiyonu olarak ele al nabilir. rne in, x2+ y2 = 1 birim emberi x =cost, y =sint eklinde bir parametrik gsterim kabul eder. Ancak bilindi i zere tm emberin, koordinat sistemi nas l seilirse seilsin bir parametrik olmayan gsterimi yoktur. (r, 0) kutupsal koordinatlarda r = g (0) eklinde parametrik olmayan gsterim, 0 = t, r=g (t) eklinde bir parametrik gsterim kabul eder. te yandan bir parametrik gsterimden bazan parametrik olmayan bir gsterime geilebilir. rne in a ve b belli vektrler ve a 0 olmak zere parametrik olarak verilen
^
t --> ta
do rusu iin, vektr fonksiyonunun bile enleri aras ndan t nin yokedilmesi ile a2 y x al a ib2- a2b 1 al
parametrik parametrik olmayan gsterimi elde edilir. Do ru x y eklinde bir skaler fonksiyonun grafi i olarak ortaya kar. a2 = 0 ise do ru y =b 2 l = 0 ise do runun denk- parmetikolyngs abuedr. lemi x =bi dr. x =b i do rusu x---y eklinde bir skaler fonksiyon de ildir, ancak bu do ru y-->x =g (y) =b 1 eklinde bir sabit fonksiyonun grafi i olarak d nlebilir. Parametrik bir gsterimden parametrik olmayan bir gsterime gei genellikle zordur ve bu yzden gei iin "hazan" szc kullan lm t r. Ayrca gei mmkn olsa bile elde edilen parametrik olmayan gsterimi incelemek daha bir zorluk gsterebilir. rne in, bir do ru zerinde kaymaks zm hareket eden a yar apl bir ember zerindeki belli bir noktan n yrngesi olan sikloit'in parametrik denklemi x =a (t-sint) , y =a (1-cost) eklindedir. Bunun parametrik olmayan gsterimi olarak
35
= a. arccos (1- 1 y-) -asin arccos (1-
y))
a. arccos (1 -
_ 2 a y) - ,\/ 2 ay-y2 , a < y _<"
eklinde inceleme ynnden de olduka kar k gsterimi elde edilir. Parametrik olmayan bir gsterimden parametrik bir gsterime gei te yerine gre byk yararlar oldu u gibi, parametrik bir gsterimden parametrik olmayan bir gsterime gemede de parametrik olarak verilen nokta cmlesini tan mada yarar vard r.
RNEKLER
1. a ve b dzlemde belli vektrler olmak zere f (t) = cost) a + (sint) b vektr de erli fonksiyonu ile parametrik olarak gsterilen nokta cmlesini bulunuz. a ve b belli vektrleri a =a l e i a2e2 , b =b ie i b 2e2 eklinde olsun. Buradan f (t) = (a i cost b i sint) e l + (a2cost b isint) e2
vektr fonksiyonundan bile enler x (t) = a i cost eklindedir. b i sint , y (t) = a 2cost bisint (A)
imdi aib2-a2b i = 0 ve a i b2-a2b i 0 eklinde iki farkl durumu gznne almal y z. lk durum iin a i = a2 = b i = b2 = 0 olabilir. Bu, her t niin f (t) = 0 olan ve ilgin olmayan bir durumdur ve cmle bir noktad r. Aksi halde (A) da ilk denklemi b 2, ikinciyi b i ile arp p karrsak ya da ilk denklemi a 2 , ikinciyi a i ile arp p karrsak b2x (t) - b ly (t) = 0 ya da a 2x (t) - a (t) = 0 elde ederiz. a ib 2- a2b i = 0 oldu undan her iki denklem ayni ey demektir ve (x (t), y (t) noktas a2x-a ly =O do rusu zerinde bulunur. Bu zaman fonksiyon, parametrik olarak bu do runun bir paras n gsterir, nk her t iin sint ve cost, -1 ile +1 aras nda kahr. kinci durumda a ib2-a 2b i 0 oldu una gre (A) denklemleri sint ve cost iin
36
tost
b2x
(t) - b iy (t)
, sint
-a2x
(t) + a l y (t)
a i b2- a2b 1
a 142- a2b eklinde zmlenebilir. x (t) ve y (t) iin
(a 22 +b22) x (t) 2-2 (a a2 +13 1132) x (t) y (t) (a 1 2 1-b i2) y(t) 2 =-(a 1l32-a2b 1) 2 ikinci derece denklemine var lr. Bu denklem ikinci dereceden cebirsel bir e ridir. Ax2 + 2 Bxy+Cy2 + -I-F =O eklinde olan bu denklem iin AC-B 2 cliskriminant AC-B2 = (a 12+ b 1 2 ) (a 22+ b22) - (a i a2 + b 1 b 2)2 = a2b 1) 2 > 0
oldu undan, vektr fonksiyonu ile parametrik olarak gsterilen nokta cmlesi bir elipstir. 2. a > 0 ve b > 0 herhangi say lar olmak zere f (t) = a (1-t2) 11-t2 el +
2 bt
1 fi-t2
e2,
<t<
cc
fonksiyonu ile hangi nokta emlesi parametrik olarak gsteriliyor? f fonksiyonunun bile enleri 1t 2 l+t2 , 2t 11-t2
x (t) = a.
( ) b.
oldu una gre, t parametresinin yokedilmesi ile
x (t) 2
(a) 2
Y (t) 2
(b)2
denklemine var lr ki bu bir elips denklemidir. paramett = tan z 21 (yani s= 2 arctant) eklinde yeni bir resi ile elipsin daha kullan l bir parametrik gsterimi verilebilir. Bu durumda t, - oo ve oo aras ndaki btn de erleri al rken parametresi de - TC ve .7r aras ndaki btn de erleri al r. Bylece x (t) == a cos
y (t) = b sin QS , -n <
<
eklinde elipsin bir parametrik gsterimi daha elde edilir. Elips zerinde x=-a apsisli nokta, 25 parametresinin herhangi bir de eri iin gsterilmedi ine ilgi ekilmelidir. 37
ALI TIRMALAR 1. (2,-1,4) ve (3,2,6) noktalar ndan geen do runun parametrik gsterimini bulunuz ? 2. x =1+ 2t, y =-4 + 6t, z =2 + 4t denklemleri ile verilen do ru, Al t rma 1 deki do ru ile ak r m ? 3. Bir nokta, y = .\/ x 2 + 1 e risi zerinde t = zaman nda (0,1) noktas ndan sa a do ru harekete ba l yor. Noktamn orijinden uzakl n n t ile orant l oldu unu varsayal m. Verilen hareketi tan mlayan vektr de erli fonksiyonu bulunuz ? 4. Kesim (2.3) de (i) ve (ii) zeliklerini ispatlay n z ? 5. f (t) = (a (t) + t) (te l a (t) e 2) ve a (0) = 1, a (0) = 2 ise f (0) trevini bulunuz ? 6. u (x,y) = (x 2 + 2xy) e i + (1+x2 y2) e2 + (x3 xy2) e 3 ise
au
-
a2u VC ax ax ay trevlerini bulunuz?

7. u = (excosy) e l + (eYsinz) e 2 + (ezsinx) e 3ve v = (cosz) e i + ( e2xsiny) e2 + e ze 3 vektr fonksiyonlar verili
yor. (a) aY av vektrlerinin dik olup olmad klar n belirtiniz? ax (b) ay (uxv) vektrel arp m n trevini bulunuz ? (u.v) trevini bulunuz. P, (1" O 4 .7t ) noktas nda bu ve az
8. u (x,y) = (x-2y) e i + (xy) e2 + (x+2y) e 3 , v (x,y) (2xy) ei+ (x+y) e 2 + (x+3y) e 3 av ) ay 0 olacak ekilde
vektr fonksiyonlar veriliyor. u.

(
ax
x ve y nin de erlerini bulunuz ? 38
9. A a daki integralleri bulunuz?

27c
(a)
(t 3a+sint. b) dt, a ve b belli vektrler
(b)
t(
t2 + 1 e l + (cost 2) e2 ) dt
10. (a) f'(t) = t 1 /3e 1t2e, ve f (o) = 2e 1 + ey olacak ekilde bir f (t) vektr de erli fonksiyon bulunuz? (b) f" (t) (cost) e l + e2 ve f (0) = 3e 1e2 , f'(0) = e 1 e2 olacak ekilde bir f (t) vektr de erli fonksiyon bulunuz? 11. Kesim (2.3) de (iv) zeli inin varl n gsteriniz? 12. f=a e l + pe2 olsun. (a) f < M ise Ioc < M ve 43 < M oldu unu gsteriniz?
(b) la I < M ve 13. f (t) dt <
ip < M ise If I < M N/2 oldu un u gsteriniz?

f(t) dt, r < r2, oldu unu gsteriniz?
14. a <t Gb iin f =ae + pe2 ve If (t) I < M oldu unu varsayal m. Bu durumda fc,bf (t) dt < (b-a) M N/ 2 oldu unu gsteriniz? 15. f (t) ve f' (t) fonksiyonlar n n 0 < t < 1 iin srekli olduklar n varsayahm. Ayr ca her t iin I f' (t) I > 0 olsun. Bu durumda f (0) =- (1) olma olas l var m d r? 16. Kesim (2.3) de (v), (vi), (vii), ve (viii) zeliklerinin varl n gsteriniz? 17. f(t o) = a ve g'(t o) = b ise (f+g)'(t o) = a+b oldu unu gsteriniz ? 18. A a da vektr de erli fonksiyonlarla verilen yrngeleri ve bu yrngelerin belirtilen k s mlarn ay rdediniz? (a) t > (t 2 ) e i + (t 4 ) e2, o0 < t < Go (b) t -* (e) t > lnet e i + 1t2e1 + hit e2 , 1 < t < oo 1+t2e2 , 1 < t < 1 39
19. A a da deuklemleri parametrik olarak vektr de erli fonksiyonlarla verilen yzeylerin parametrik olmayan denklemlerini bulunuz ? (a) v (s,t) = (s cost)e + (s sint) e 2 (b) v (s,t) 0<s< 2,0 (V5s)e 3 , s > 0, 0 <tG27:
(3coss cost)e + (3coss sint)e 2 + (3sins)e 3 , 2 TC
(c) v (s,t) = (s+t)e + (st)e 2 + (st)e 3 , co<s< co, oo<t< co (d) v (s,t) = (2scost)e + (3s sint)e 2 + s2e 3 , 0<s< 0<t<27c
2.6. DO RULTU TREVI VE GRAD ENT f bir skaler fonksiyon ve P, f in tan m blgesinde bir nokta ve a bir birim vektr olsun. Q, a do rultusunda P den h uzakl mda bir nokta olmak zere D af ile gsterilen P noktas nda ve a do rultusunda f in do rultu trevi
ekil: 2. 6. I
f (Q) f(P)
lim
11, 0
ile tamml d r. Bunun iin xy dzlominde bir f (x,y) fonksiyonu ile bir P (x,y) noktas gznne al n rsa zel bir do rultu, P den geen ve pozitif x do rultusu ile 0 a s yapan do rultu olarak seilebilir. Ayn do rultu, birim uzunlukta PP' ynl do ru paras n izmek ve e 1 , e2 s kordinatbmvel?.=cos0,12inlmakzer ile ayn do rultuyu gsteren 40
a = el ba nt s ile a vektrn tan mlayarak belirtilebilir.
01 1
62
p( xly )
COS
el
(1,0) ekil! 2. 6. 2
TANIM 2.6.1. f, iki de iskenli bir fonksiyon olmak zere a dorultusunda f n Daf do rultu trevi limit var olmak zere
Daf
lim 11,0
f (x Xh, y
Al) - f (x,y)
ile tan ml dr. 0 = 0 oldu unda X=1, g =0 (a =e 1) ve do rultu pozitif x do rultusudur. Bu durumda do rultu trevi tamamen x ekseni ynndeki af paral trevidir. Benzer olarak 0 = 77 ise X =0, u. =1 (a =e2) ve ax 2 do rultu trevi y eksen ynndeki
af
paral trevidir.
TEOREM 2.6.1. E er f (x,y) ve bunun paral trevleri srekli ve a =(cos 0) e i + (sin 0) e2 ise bu durumda Daf(x,y) = f (x,y) cos 0 ax d r. 41
a a f (x,y) sin 0
ay
ispat: g (s) = f (x+scos O, y+s sin 0) ile g (s) fonksiyonunu tan mlayahm x,y ve 0 y sabit tutup s yi de i irelim. u v = y+ssin 0 dersek zincir kural nedeniyle g' ks) -=-,
ku,vj. -Tsc +
av
(u,v).
= f (u,v). cos 0 + f au av
ve buradan g'(0) =
sin 0
f (x,y) cos 0
f (x,y) sin 0
elde edilir Tan m nedeniyle g'(0) tamamen D af oldu undan ispat bitmi olur. RNEK 1. f (x,y) = x2+ 2y 2- 3x + 2y skaler fonksiyonu veriliyor = 6 do rultusunda f in do rultu trevini bulunuz. Trevin
(2,- 1) noktas ndaki de erini belirtiniz ?
af
ax
= 2x-3, = 4y+2 oldu una gre

+ (4y+2).
af ay
Daf (2x-3).
dr. zel olarak x =2, y =-1 iin D af(2,-1) = '/3 2 bulunur. f (x,y) fonksiyonunun her iki fx =O, fy - -=0 paral trevlerinin s f r oldu u bir nokta, f in bir kritik noktasi ad n al r. Byle bir noktada btn do rultu trevleri s frd r. Kritik noktalarda fonksiyonlar ayr ca incelenebilir. ki de i kenli bir fonksiyon iin do rultu trevinin ikinci bir gsterimi, 0 do rultunun x ekseni ile yapt a olmak zere def(x,y) 42
biiminde verilebifir. x ve y nin belli bir de eri iin do rultu trevi 8 n n bir fonksiyonudur. Verilen bir noktada do rultu trevini en kk ya da en byk yapan 0 n n de erleri bulunabilir. Gerekten A =
fx2+
f
0 olmak zere do rultu trevi sin 0)
fx Daf = A -K cos 0
A (cosoc. cos0 = Acos (a-O)
fx ' -sina sina. sin0), cosa = A
fy
biiminde yaz labilir. Buradan do rultu trevi, 0 = a iin en byk de ere 0 = a -F- 180 iin en kk de ere ve 0 = a 1 2c - iin s f r de erine sahiptir. Buradan 0 = a. do rultusu, en fazla artma do rultusudur.
Y Do rultu trevi 0 "rultu Trevi en byk
Dorultu trevi 3 O xo Dorultu trevi en kok ekil: 2.6.3

RNEK 2.
f (x,y) = x2y-2x-y fonksiyonu veriliyor. Bu fonksiyon iin (a) kritik noktalar , (b) (3,1) noktas nda ve 0 = - 45do rultusunda do rultu trevini, ve (c) (3,1) noktas nda en fazla a artma do rultusunu bulunuz ? 43
(a) fx = 2xy-2, fy = x2-1 oldu una gre fx =0, fy =0 dan kritik noktalar (1,1) ve (-1,-1) dir. (b) (3,1) noktas nda fx = 4, fy = 8 oldu una gre fx . cos O d r. (e) (3,1) noktas nda A = gre cosa. = A , sina = f . es thklerinden A ' 1
N/
fy . sin O = 4.
1 N/ 2
-8.
1
N/ 2
4 N/ 2
-5.66
fx2 + fy2 = \/ 80 =4 N/ 5 oldu una
cos CC = olarak bulunur.
4 4N/ 5 -N/ 5
O=a
arccos
6330'
Belli bir noktada do rultu trevinin en fazla oldu u 0 do rultusu, maksimum ve minumum kavram ndan hareketle de kolayl kla bulunabilir.
RNEK 3.
f (x,y) = x2-xy-y2 skaler fonkyonu veriliyor. (2-,3) noktas nda def (x,y) do rultu trevini bulunuz ve d ef (2,-3) n maksimum oldu u 0 de erini bulunuz? def (x,y) = (2x-y) cos 0 - (x+2y) sin 0 oldu una gre def (2, -3) = 7 cos 0 4 sin 0 = k (0) dersek k (0) y maksimum yapan 0 n n de erleri olarak
4
2945' ,0 20945'
1(1 (0)
- 7 sin O -I- 4 cos O = O
tan O =
bulunur. 0 n n ilk seimi k (0) y maksimum, ikinci seimi de minumum yapar. ki de i kenli fonksiyonlar iin do rultu tiirevinin tan m do al olarak geni letilebilir.V boyutlu uzayda do rultu, bir X, p., u do rultu kosinsleri cmlesi ile ya da e de er olarak 44
a = X e l + ge2+ ue 3, X2 + li2+ u2 = 1 vektr ile belirlenir. TANIM 2.6.2. f fonksiyonu de i kenli bir fonksiyon olmak zere a do rultusunda f (x,y,z) nin D af do rultu trevi Daf (x,y,z) = li n
h-->0
f (x + Xh, y + gh, z
+ uh)- f (x,y,z)
ile tan mhdr. imdi de i kenli fonksiyonlar iin do rultu trevine i lerlik kazand ran ve ispat tamamen Teorem 2.6.1 e benzer bir teorem verelim. TEOREM 2.6.2. E er f (x,y,z) ve bunun paral trevleri srekli ve a = Xe + ge2+ ue 3 bir birim vektr ise bu durumda a Daf (x 7 y 9 z) = X f (x,y,z) +
bx
a a f (x,y,z) + u f (x,y,z) az 8y
dr. RNEK 4. (a) f (x,y,z) = x2+ y2+ z2- 3xy + 2xz-yz fonksiyonunun (1,2, -1) noktasmda do rultu trevini bulunuz ? (b) f (x,y,z) = xeYz+ yezx+ zexY fonksiyonunun P (1,0,2) noktasnda ve P den P'(5,3,3) ye giden do rultuda do rultu trevini bulunuz. (a) Do rultu a = Xe l + 1. e2 + ue 3 oldu una gre Daf (x,y,z) = X (2x-3y+2z) Daf (1,2, -1) -- -6X + 2 dr. (b) P den P'ye giden do runun do rultu say lar 4,3,1 oldu una gre X,I.z,u ile gsterilen do rultu kosinsleri 4 -V 26 3 26 -V 26
-
(2y-3x-z) + u (2z+2x-y)
2u
d r. Buradan a do rultusu 45
a =
4 -V 26
e1+
3 ,\/ 26
e2-4-
e3 N/ 26
d r. Buna gre Daf (x,y,z) = X (eYz+ yzexz+ yzexy + xyexz+ e xy) Daf (1,0,2)
xzeYz+ xzex Y)
u (xyeY z
4
.\/ 26
3
1 + ,N/ 26
. (4+e2) H-
1 -V 26
.1
174-3e 2 -\% 26
d r. imdi bir fonksiyonun gradienti kavram n verelim.
TANIM 2.6.3. (i) E er f (x,y) fonksiyonu paral trevlere sahip

ise gradient
vektr
grad f (x,y) = ile tan ml d r. (ii) E er g (x,y,z) paral trevlere sahip ise bu fonksiyonun gradient vektr de grad f (x,y,z) = ile tan ml dr. Bu tan mlar n daha fazla boyutlu uzaylara geni letilebilece i a kt r. Grlece i zere bir fonksiyonun gradienti, bile enleri verilen fonksiyonun paral trevleri olan vektrdr. gradf (x,y) ve gradf (x,y,z) s rasiyle iki ve de i kenli vektr fonksiyonu rnekleridir. gradf yerine o unlukla v f yaz lr. a yukarda belirtilen birim vektr olmak zere g (x,y,z) e + g (x,y,z) e, ay f (x,y) e i + 0 y f (x,y) e,
ax
g (x,y,z)e 3 az
Daf =
af
aX --
af
ay
u
az
af
a. gradf =-- a. f
d r. Burada a. vf, iki vektrn skaler ya da i arp m dr. Bu forml, do rultu trevi ile gradient arasmdaki ili kiyi verir. Bu i arp m, a ile vf aras ndaki a 25 olmak zere 46
a V f = ah iVf
I.
cos0 = D af
biiminde yaz labilir. Buradan anla laca zere Daf do rultu trevi, 2:5 s f r oldu unda yani a vektr gradf in do rultusunda oldu unda maksimumdur. gradf j = ,\/ fx2 + fy2 oldu undan gradientin bykl , en fazla artma do rultusunda do rultu trevinin de e idir. Bu nedenle gradient vektr, do rultu trevlerinin en fazla artma do rultus mu gsterir. Kritik bir noktada gradient vektr, s fr vektrne e ittir.
RNEK 5.
f (x,y,z) = x 3 + 2y3 -1- 2z 3- 4xyz fonksiyonu veriliyor. P (-1,1,2) noktas nda D af in maksimum de erini bulunuz ? gradf (x,y,z) = v f (x,y,z) --= (3x 2-4yz)e + (6y2-4xz)e2 + (3 -4xy)e 3 oldu una gre vf (-1,1,2) --- - 5e 1 + 14e2 + 16e 3 ve v f do rultusunda a birim vektr a=
2
5
3 ,\J 53
14 + 3 .\/ 53
e2
16 3 ,\/ 53
e3
d r. Buradan D af in maksimum de eri Daf = a. v f =- 5. ( 3 \-/ 53) + 14.3 ___ + 16.3 53 = 3 N/53 -V 53
14
16
olarak bulunur. f, g ve l srekli skaler alanlar olmak zere a a daki e itlikler geerlidir: v (f+g) = v f + v g, v (fg) = f v g+g p f V ( --f g = 1 , (g V f-f V g), g-,L g.
)
Vf
(U
) = r(11 V u
Not: (i) z =f (x,y) denklemi, boyutlu uzayda bir yzey gsterdi ine gre xy dzleminde bir nokta= koordinatlar (xo, yo) ise zo = f (xo, yo) 47
z=f (x,y)
xe Yo x
P)
yo d zlemi
eki I 2. 6. 4
olmak zere P (x o, yo, zo) noktas , yzey zerinde bir noktad r. ekil 2.6.4 de grld zere y =y o dik dzlemini gznne alal m. Bu dzlem, z =f (x,y) yzeyini P noktas n kapsayan bir C 1 e risi boyunca keser. Paral trevin tamm ndan fx(xo, yo) trevinin, P noktas nda C1 e risine te et do runun e imi oldu unu anlar z. L 1 ile gsterilen bu do ru ku kusuz y =yo dzlemindedir. Benzer ekilde z =f (x,y) yzeyini bir C2 e risi boyunca kesen bir x =xo dzlemi izilirse fy(xo, yo) para! trevinin, P noktas nda C2 e risine te et do runun e imi oldu u anla lr. ekil 2.6.5 de L2 ile gsterilen bu do runun e imi, a s= tanjant dr. Z
= fgx ,y )
I ).. . ,, x=xo duzlerrul
L2 1 ----1-- . i y
(x o ,y0 ,0) ekil: 2.6. 5

dof (xo, yo) do rultu trevinin de benzer bir yorumu vard r. (xo, yo, 0) noktas ndan geen ve pozitif x ekseni do rultusu ile 0 a s 48
yapan dik dzlemi izelim ekil 2.6.6 da bu dzlem grlyor. C3 e risi, bu dzlemle yzeyin arakesitidir, ve L 3 do rusu P noktas nda C3 e risine te et do rudur. O halde dal' (x o , yo), L 3n (iii) vf n geometrik anlam , f (x,y,z) = sabit yzeyine gre kolayl kla anla lr. P yzey zerinde bir nokta ise v f (P) vektr s f r olmamak zere yzeye diktir.
ekil 2.6.6
n
Vf
Vf
vektr f (P) = sabit yzeyinin birim normal vektrn verir.
RNEK 6.
C bir sabit olmak zere v nin, s (x,y,z) = C yzeyine dik bir vektr oldu unu gsteriniz? Yzey zerinde herhangi bir P (x,y,z) noktas nda yer vektr r=xe i + ye2 + ze3olsun. Bu durumda dr = dxe i + dye2 + dze3 , P noktas nda yzeye te et dzlem iinde bulunur. Ancak d =
ao
ax
dx
ao
Y
dy
aaz o dz =O ya da
dye2 + dz e 3) = 0
I a 25
x el+
e2 -+ e3 e 3 . (dxe i a az
oldu undan v s25 . dr =0 d r. Buradan v25 nm dr ye dolay siyle yzeye dik oldu u sonucu kar ve v25, yzeyin normalidir. 49
RNEK 7.
(x,y,z) = 2x 2 + 4yz-5z 2 + 10=0 yzeyine P (3, -1,2) nokras nda birim normal vektr bulunuz ? Verilen yzeye normal bir vektr v v = 4xe i + 4ze 2 + (4y-10z)e 3 (3, -1,2) = 12e 1 + 8e2-24e 3
oldu una gre P noktas nda yzeye birim normal vektr

11 =
12e 1 + 8e2- 24e 3 ,\/ 16.49
3e + 2e2- 6e 3
o
eklindedir. Yzeye bir di er birim normal vektr 3e + -2e 2- 6e 3 n
7
chr.
RNEK 8.
Teorem 2.6.1 i, verilen yntem d nda va ka bir yoldan ispatlay n z ? x ve y, (x,y) noktas ndan geen herhangi bir C e risi boyunca s uzakl n n fonksiyonlar olsun. Buradan C e risi Y
Q(x+Ax, y+Ay)
Ay
x ekil , 2.6.7
x =x (s), y =y (s) parametrik denklemleri ile gsterilebilir. x ve y nin s yay parametresine gre srekli trevlere sahip olduklar n varsayahm. 50
f (x,y) nin srekli para! trevlere sahip olaca C e riax ' Ay) noktas , bu si zerinde herhangi bir nokta P olsun. Q (x Ax, y e ri zerinde P ye yak n bir nokta olsun. E er. As, PQ yay n n uzunlu u M de Ax ve Ay art lar ndan dolay f deki de i me ise bu durumda df ds i; s-o Af As
af af
ifadesi, (x,y) noktas nda C boyunca f in de i me oran n verir. Ancak
df
ds
dx 8x ds
af
8f dy ay ds
Ay = As
Ve
dx Ax = lim ds As-A Os
= cos, C4
ds ds
Am s,0
oldu undan
df af drf (x,y) = ds = bx ""
- 7.. sin%
3 -
af
e itli inin varl ortaya kar. A ikar olarak
df e rinin do rultusus
na ba l d r ve bu yzden do rultu trevi ad n al r. (x,y) noktas iin segen zel e riye izilen te etin do rultusunda f in de i me oran n gsterir. imdiye kadar bir skaler fonksiyonla lgili olarak do rultu trevi ve gradient kavram n verdik. imdi daha genel olarak vektr de erli fonksiyonlarla ilgili olarak do rultu trevi kavram n verelim. TANIM 2.6.4. Bir f skaler alan n n bir D blgesi (a k cmle) zerinde srekli trevlenebilir olmas , her belli a vektr (birim vektr) iin f ve D af n D zerinde srekli olmas ile e de erlidir. Bir vektr alan n n do rultu trevinin tan m , bir skaler alan nkine benzerdir. TANIM 2.6.5. Bir W vektr alan n n P noktas nda ve a do rultusunda D aW (P) do rultu trevi, P ile Q aras ndaki ili ki ekil 2.6.1 deki gibi olmak zere
W (Q) W (P) DaW (P) =tim h O 51
ile tan ml d r. Ayn ekilde W nin D zerinde "srekli trevlenebilir" olmas , her belli a iin W ve D aW nin D zerinde srekli olmas ile e de erlidir. Belli a ve W iin D aW do rultu trevi, D zerinde bir vektr alan tan mlar. Bir (x,y,z) dik koordinat sistemi al n r ve a vektr de de s rasiyle e l , e2 , e 3olarak seilirse x,y,z ye gre paral trevler elde edilir rne in boyutlu uzayda koordinat fonksiyonlar s rasiyle f (x,y,z,) g (x,y,z) ve h(x,y,z) olan u (P) = (x,y,z) = f (x,y,z) e g (x,y,z) e 2 + h (x,y,z)e 3 eklinde bir vektr de erli fonksiyonun do rultu trevi Dau (x,y,z) = (D af) e + (Dag) e 2 + (Dah) e 3 eklindedir. Burada
a = xe +
,e3, )2+ v_24_ u 2 =
olmak zere Daf (x,y,z) = lim h ->- O
f (x af
Xh, y
t h, z
uh) - f (x,y,z)
af
+ ax
af
az
eklinde oldu unu hat rlayal m, Dag ve Dah do rultu trevlerinin de de ayn ekilde tan mlanaca a kt r.
RNEK 1.
U (P) = (x 2- y--i-z)e i (2y-3z) e 2 + (x-z) e 3 vektr alan ve a = 1 -V6 .
(2e 1- e2 + e 3 ) birim vektr veriliyor. D au (P) do rultu trevini bulunuz ? Da(x2- y+z) = 1_ (2x) 1 _ ( 1) -11 1 (1) = 1__ (4x+2) -V6 5 V6
V6
V6
V6
Da(2y-3z)
2 ,, ,v -6 - (0) 2 -V6
1 (2) -IV-61 (1_ ) - (0) V6
( 3) =
Da(x-z) =
'
(1) = 6
3
V6
oldu una gre, U (P) vektr fonksiyonunun do rultu trevi 52
DaU (P) eldindedir. RNEK 2.
5 4 +2) e 15_ e2+
3_ e 3
Her a birim vektr iin (d lemde ya da uzayda) V. a = W. a ise, V =W olmas gerekti ini gsteriniz ? V. a denklemi (V-W). a =O denklemine e de erdir. V-W O ise a, V-W do rultusunda bir birim vektr olarak seilebilir. Bu durumda (V-W). a=r0 denklemi gereklenn ez. Daha nce gradient operatrn skaler alanlarla ilgili bir diferensiyel operatr olarak belirttik. Yani skaler alan zerinde i lem yapan gradient ope atr, skaler alanlar vektr alanlar na gtrr. Bununla beraber grad = v = E ei ex
gradient operatr, W bir vektr alan olmak zere v. W de oldu u gibi bir vektr alan ile bir skaler arp mda kullan labilir. keza v x W de oldu u gibi de bir vektr alan ile vektrel arp mda kullan labilir. Bylece tan mlanan son. iki operatr de divergens (divergence) ve rotasyon (curl) dedi imiz iki nemli diferensiyel operatrlerdir*. 2.7. B R VEKTR ALANININ D VERGENS boyutlu uzaylarda verece imiz divergens ve daha sonra verilecek rotasyon kavramlar nn daha fazla boyutlu uzaylara geni letilebilecei a kt r. boyutlu bir vektr alan srekli trevlenebilir olmak zere W (xb'x2, x 3 ) = W i (x , x2, x3) e + W2 (x , x2, x3) e2+ W3(xi, X2, x3)e3 gsterimine sahip ve gradient operatr grad = v = ax e + e2+ e3 bx 3 bx2
ise W vektr alan ile v sembolik vektrnn i arp m kurulursa
'9 W
V W bx
8W2
ax2 v a x3 w3
*Diferensiyel operatrler zerinde ileride durulacakt r.
53
ifadesi elde edilir v. W ya da divw ile gsterilen bu W vektr alan n n divergensi ad n al r. Divergens operatr, vektr alanlar n skaler alanlar na gtiiren bir diferensiyel operatrrdr. Divergens kavram , matematik fizikte byk nemi olan divergens teoreminde temel bir arat r. Ayr ca divergens operatr, mekanikte, ak tan ak larda (fluid flow), elektromagnetizma'da bir ok problemlerde kullan lr. Divergens operatrnn geometrik anlam , yksek analiz ve diferensiyel geometride uygulamalar olan ok say da genelle tirmeye yol gstermi tir. u ve v vektr alanlar ile f skaler alan srekli trevlenebilir olmak zere divergens operatrnn a a daki zelikieri geerlidir. div (u+v) = divu+ divv div (fu) = fdivu v f.0
RNEK 1.
W x-hz yx zy
x 2+ y2+ z 2 e l+ x2 + y2 4_ z2 e2-1- x2 + y2+ z 2 e3
,rektr fonksiyonu veriliyor. divw n n P0 (1,0,-2) noktas ndaki de erini bulunuz?
y 2 + z2 x 2 2xz
ax
x2 + y2 + z2 yx \ x2 + y2+ z2
(x2+ y2+ z2)2 x2+ y2+ 2xy z2 (x2 + y2 + z2) 2
ay
zy az t X 2 + y2 + z2 oldu una gre divW
x2+ y2 z2+
2yz
(x2 + y2 + z2)2
x2 + y2 + z2+
2 (xy-xz+yz) (x2+ y2+ z2)2
ve divw n n Po noktas ndaki de eri divw (1,0,-2) = d r. 54 9 25
RNEK 2. R dnyan n yar ap , 0 merkezi ve g de dnyan n yzeyindeki ekim kuvvetinden ileri gelen ivme olsun. P uzayda yzeye yak n bir nokta ise 613 ynl do ru paras ile gsterilen vektr r olsun. r vektrnn uzunlu unu Ir I = d ile gsterelim. Klsik fizikten ekim kuvveti ile ilgili v (P) kuvvet alan (yakla k olarak)
(p) g R2 r
d3 denklemi ile veriliyor. r > R iin divv (P) = 0 oldu unu gsteriniz. f skaler alan ve u vektr alan olmak zere div (fu) = fdivu v f.0 zeli i nedeniyle divv = div
gR 2
d3 r) gR2 .r
g3R2 divr d
eklinde yaz labilir. Buradan f i ve f2 skaler alanlar olmak zere
V
divv = gR3 divr d
f p f2) zeli i nedeniyle de
d6 gR2V (d2). r 1
= - gR2 [ d divr
d6
dd d
(d3) ' r
d.r
gR2 [ d3
divr
d3 d.r ] 3 vd
- gR2 [ d -3 divr -3d -4 v (d 3) = 3d2 v d d3 v (d 3 ) =
d da
buluruz. Orijini O da bir (x,y,z) dik koordinat sistemi al n rsa r =xe i + ye2 + ze 3 55
yaz labilir. Buradan divr =3 oldu u grlr. r n n uzunlu u d=

x2+ y2 z2
oldu una gre bd ax bd ' ayy ad d ' az
ve
vd
ax ' ay ' az
ze3 ) = (xe + ye2+ ze3)
v d.r r.r d
=d
de erleri yerlerine konulursa divv = - gR 2(3d-3-3d-4 .d) = 0 sonucuna vard r. rnek 2 deki kuvvet alan ; zellikle mekanik, elektrostatik, ak kanlar dinami inde ortaya kan ok say da vektr alanlar s n fm a klar. Bir V (P) vektr alan na; e er V, onun gradienti olacak ekilde bir U (P) skaler alan varsa, korunumlu kuvvet alan (Conservative) denir. Ba ka bir ifade ile V (P) = v u olacak ekilde bir u skaler fonksiyonu varsa, V (P) vektr alan na korunumludur denir. Bu durumda u, v korunumlu kuvvet alan na kar lk gelen potansiyel fonksiyon adn al r. Gerekten rnek 2 de kuvvet alan n veren u potansiyel fonksiyonu
u (p)
gR2 d
d r. Basit bir i lemle
V u gR2 V
kdf
gR2 d2 V d
g R2
r
d
gR2
d3
r=v
oldu u gereklenir. rnek 2 nin sonucu, divv = v. v =0 oldu unu gerekledi inden v.v u=div Q u =div (gradu) = 0 56
sonucu ortaya kar. Bu denklem Laplace denklemi olarak bilinir. o unlukla v2u =O ya da A u=0 eklinde yaz hr divv =0 olmak zere v =v u ise, u Laplace denklemini sa lar ve bunun tersi de, do rudur. Herhangi bir boyutlu dik koordinat sisteminde
vu =
au i
au, au e3 e -- en- ax 3 ax2 ax
oldu una gre Laplasiyen (Laplacian)
v2u =v vu = ax 12
a u
a2u
a2u
ax22 4- ax32
ekline sahiptir. Laplasiyen, skaler alanlar skaler alanlara gtren bir diferensiyel operatrdr.
RNEK 3.
r (P), xy dzleminde 0 orijinden bir P noktas na ynlenen vektr olsun. Ir I = d diyelim. u (P) = lnd dzlem skaler alan n n Laplace denklemini sa lad n gsteriniz?
vu = v (lnd) =
oldu una gre
71 v (d) =
d12-r A u =v v u =div v u =div (--
divr-2d-3 v d.r
yaz labilir. r dzlemde bir vektr oldu undan r=xe i + yel , d = v x2 + y2 den divr =2 ve v d= d ei+
,T e = T (
elde edilir Bu de erler yerlerine konulursa 57
1 d-2- (2) - 2d -3 . A u =p pu = -oldu u grlr.
2 T r = d2 -2d-3 . d =O
ALI TIRMALAR 1. r=xe i ye2 ze3 ve Iri =d olmak zere a a daki problemlerde divv yi bulunuz? (a) (b) (e) (d) v v v v =
, n>o
f (d) r
= p u, u =0 (d) = p u, u=0 (x+y+z)
2. boyutlu uzayda div (fp g-g p f) ifadesini bulunuz ? 3. Herhangi bir a sabit vektr iin div (axr) = 0 oldu unu gsteriniz? 4. Herhangi bir a sabit vektr iin div (vxa) =W.a olacak ekilde bir W vektrnn varl n gsteriniz? 5. ki boyutlu uzayda u (x,y) skaler fonksiyonunun Au = a u a2u
a2 x
ay2 eklindeki Laplasiyen
dn m
denklemleri x=-p cos0, y =p sin.0 ile verilen (p,O) dzlem kutupsal koordinatlar na gre yaz n z? 6. boyutlu uzayda Au = a2u ax2 a2u. 8y2 a2u Laplasiyen az2
(a) Dn m denklemleri x =pcos0, y =psin0, z =z ile verilen (p, 0,z) silindirik koordinatlatma gre, (b) Dn m denklemleri x=pcos0 sin f , y= psin0 sin z =pcos ile verilen (p,O, O) kresel koordinatlarma gre yaz n z? 58
2.8. B R VEKTR ALANININ ROTASYONU v nin uzayda srekli trevlenebilir bir vektr alan uldu unu ,varsayal m. Eksenlerin seiminden ba ms z olan divv diferensiyel operatrnn bir skaler alan tammlad m grdk. v xv biimsel gsteriminin de bir vektr alan tan mlayaca a kt r. e 1 , e2, e 3 ortonormal birim vektrler olsun (pozitif olarak ynl =positive orientation) ve u,v iki vektr alan olsun. Baz vektrleri cinsinden u = u ie i + u2e2 + u 3e3 , v = v iei + v2e2 + v3e 3 labilir. Bunlar n vektrel arp m nn yaz
uxv = (u2v 3 u 3v2) e 1 + (u 3v 1 u 1v3) e2 + (u 1v2 u2v 1 ) e3 (2.8.1) eklinde oldu unu biliyoruz. Bu forml, daha kapal olarak
uxv
e1 iu iv
e2
u2
V2
63 u3 V3
(2.8.2)
eklinde sembolik olarak yaz labilece i a kt r. (2.8.1) ve (2.8.2) n n zde oldu una ilgi ekilmelidir. v operatr ( boyutlu uzayda)
=ax el+ aX2 e2+

oldu una gre v xv operatr
bX3 e3
e
Axv
e2
e3
axi 49x2
Vi
V2 V3
av 3 2ax
av2 <9x3
av
ax3
av2 ax
av ax2 e3
(2.8.3)
ile ta uml d r. Grld zere vxv bir vektr alan tan mlar. Buradan herhangi bir v vektr alan iin, vxv vektr (2.8.3) ile verilmek zere rotv =eurlv = vxv formlne v vektrnn rotasyonu denir. Herhangi b, e, d vektrleri iin (bxc). d = b. (cxd) (2.8.4) 59
zde li i geerlidir. b = b iei + b2e2 b 3e3 ve c, d vektrleri de benzer ekilde ise (bxc). d = b el d b2 e2 d2
b3
C3
d3
eklindedir. (2.8.4) forml skaler l arp m (Kar k arp m) ad n ahr ve bu arp m [bed ] eklinde de gsterilir. Bir skaler l arp mda i (skaler) ve vektrel arp m, sonucu de i tirmeksizin de i tirilebilir. A a daki teorem, bir baz de i ikli i alt nda (2.8.4) n de i mezli ini (invariance) gsterir. TEOREM 2.8.1. v nin srekli trevlenebilir bir vektr alan oldu unu varsayahm. Bu durumda her sabit a vektr iin v. (vxa) = W.a olacak ekilde srekli bir tek W vektr alan vard r. Gerekten e l , e2, e 3 bir ortonormal baz ise 0 durumda vxv, (2.8.3) ile verilen vektr olmak zere W= vxv d r. ispat e l ,
C2,
e 3 .bir ortonormal baz olsun. a= a le l + a2e2 + a3e3 ise
vxa= (v 2a 3 v3a2) e i + (v3a 1 v ia 3) e2 + (v a2 v2a 1 ) e 3 dr.Divegnsfoml div (vxa) =--- a3 ya da Q. (vxa) =
av2
8x
a2
av, ax,
+a l
ava ax2
av
a 3
av
8v
+a2
ax2
a2
al
av2 ax3
av,
8x2
av2
ax3 ) al
ax3
ava ax,
av2 ax,
2 8x j a3
av,
=-- (v xv). a = W.a e itli inin varl n gsterir. Buradan W= v xv olmas nedeniyle de tektir. RNEK 1.
V = (x1 2_ x22+ 2x 1 x3) e i + (x 1 x3 xix2 + x2x3) e2 + (x32 + xi2) e 3

veriliyor. rotv yi bulunuz. Po(1,2, 3) ve P 2(2,3,12) nokta- vektraln nda bulunacak rotv vektrlerinin ortogonal olduklar n gsteriniz? lar 60
el
rotv =
e2
e3
ax
aX2
X1 2- X22 + 2X X3 X X3- X X2+ x2x 3
ax3 x3 2+ x1 2
= (x i + x2 ) e1+ (x3 + x2) e 3

dr. Po(1,2, 3) noktas nda rotv = 3e 1 e y= vo, P2(2,3,12) noktas nda rotv = Se l + 15e3 = v oldu una gre vo. vi = 15-15=0 sa land ndan vektrler ortogonaldir. u, v ve f srekli trevlenebilir alanlar ise a a daki zelikler geerlidir: (a) (b) rot (u+v) = rotu rot (fu) = frotu rotv v fxu
(e) div (uxv) = v. rotu-u. rotv (d) vf srekli trevlenebilir vektr alan ise, rot vf =0 d r. (e) v iki kez srekli trevlenebilir vektr alan ise, divrotv =0 dr. Bir vektrn rotasyonu, tam diferensiyel kavram ile yakmen ilgilidir. Gerekten P (x,y,z), Q (x,y,z) ve R (x,y,z) herhangi bir D blgesinde srekli trevlenebilir fonksiyonlar olmak zere Pd x+Qdy+Rdz ifadesinin tam diferensiyel olmas nm, df =Pdx Qdy Rdz (2.8.6) (2.8.5)
olacak ekilde srekli trevlenebilir bir f (x,y,z) fonksiyonunun varl ile e de erli oldu unu biliyoruz. Byle bir fonksiyon var ise fx = P, fy = Q, fz = R (2.8.7)
ba nt lar yaz labilir. E er D blgesi bir dikdrtgensel bir kutu ise, (2.8.5) ifadesinin tam diferensiyel olmas iin
aQ
ax = ay ' az
aP aP = aR aR = aQ
ax ' ay az
(2.8.8)
denklemlerinin geerli olmas nm gerek ve yeter art oldu unu biliyoruz. imdi tam diferensiyel kavram n vektr terimleri cinsinden ifade edebiliriz. Dik koordinat sisteminde 61
v =Pe i + Qe2 + Re3, r=xe l + ye2 + ze 3 , dr=(dx) e i (dy) e2 + (dz) e 3 vektrlerinin tan mlayal m. f ve vf fonksiyonlar n n uzayda bir D blgesinde srekli trevlenebilir olduklarn varsayal m. Bu durumda (2.8.6) ve (2.8.7) denklemleri df = v. dr ve vf = v ifadelerine e de erdir. Bu durumda (2.8.8) gerek ve yeter artlar rotv = 0 eklinde basit vektr art ile ifade edilebilir. Bir v vektr vf biimine sahip ise, (2.8.9) un yukarda ifade edilen (d) zde li inin bir sonucu oldu u anla l r. Tersine olarak (2.8.9) geerli ise tam diferensiyel zerine sonular, vf =v olacak ekilde bir f fonksiyonunun varl n gsterir. Bu sonucu, ispat modern analiz kitaplar nda bulunabilecek bir teoremle ifade ediyoruz. TEOREM 2.8.2. v nin, herhangi bir D dikdrtgenler prizmas iinde rotv =0 olacak ekilde srekli trevlenebilir bir vektr alan oldu unu varsayahm. Bu durumda vf=v olacak ekilde D de srekli trevlenebilir bir f skaler alan vard r. Byle iki alan aras ndaki fark bir sabittir. rotv =0 olacak ekilde zel bir v vektr'alan n n verilmesi halinde vf = v olarak ekilde f skaler alan n bulma yntemi, tamamen tam diferensiyel bir ifade bir f skaler fonksiyonunun diferensiyeli olacak biimde bulunmas yntemi gibidir. (2.8.9)
RNEK 2. v =2xyze i + (x2z+y) e2 + (x2y+3z2) e 3 vektr alan veriliyor. rotv =0 oldu unu gsteriniz ve v , f = v olacak biimde f skaler fonksiyonunu bulunuz ? el rotv = ax e2 ay e3 az (x2 x2) el + (2xy-2xy) e2 + (2xz-2xz) e 3 = 0
2xyz x2z+y x2y+ 3 z 2 oldu undan
fx = 2xyz, fy = x2z+y, fz = x2y+ 3z2 62
olacak biimde bir f skaler fonksiyonu bulunabilir. Gerekten ilk denklem integre edilirse f (x,y,z) = x 2yz+C (y,z) elde edilir. f nin y ve z ye gre trevi al n rsa fy = x2z+Cy(y,z) = x2z+y fz = x2y + Cz (y,z) = x 2y+3z 2 lr. Sonu olarak denklmriva C = L y2 + K (z) ve C z = K'(z) = 3z 2 de eri iin K (z) = z 3 +
Cy = y, Cz = 3z2
C (y,z) = L y 2 + z3+ C oldu una gre aranan f (x,y,z) fonksiyonu f (x,y,z) = x 2Yz + y2+ z3+ C1 eklindedir. Bu skaler fonksiyon v f = v zeli ini Sa lar.
ALI TIRMALAR 1. G1'(x) = g 1 (x), G2 '(y) = g2(Y), G3'(z) = g 3(z) olarak veriliyor. v = [x2(y3 + z3 ) + gi(x)] e1+ [y2(x3 + z 3 ) + g2(y)] e2 + {z2(x 3+ y3) + g3(z) ] e 3 oldu una gre rotv =0 oldu unu gsteriniz ve vf = v olacak ekilde f skaler fonksiyonunu bulunuz? 2. (bxc). d =b. (cxd) zde li inin varl n gsterinin ? 3. r = xe i + ye2 + ze 3 oldu unu varsayal m. d= ir olsun. (a) rot d = 0 oldu unu gsteriniz? (d)r
(b) QS trevlenebilen bir fonksiyon olmak zere rot yi bulunuz?
[s25
(c) p bir sabit ve a bir sabit vektr olmak zere rot (dPaxr) yi bulunuz ? 4. (a) v=v iei + v2e2 + v3e 3 eklinde herhangi bir vektr ise Av ya da v2v ile gsterilen v nin Laplasiyeni 63
A v= (A v i ) e i + (A v2) e2 + (A v3 ) e 3 ile tan mlanyor. Herhangi bir u vektr alan iin (yeteri kadar trevlenebilir) rotrotu =--graddivu-Au zde li ini kurunuz? (b) (a) daki zde li i u = (y2 -1-xz) e l + (z 2 + xy) e 2 +(x2 +yz)e 3 iin gerekleyiniz? vektraln
64
3. Blm
TOPOLOJ K KAVRAMLAR
3.1. TANIM ve AIKLAMALAR
1. nokta: Bir p eA eleman n n A n n bir i noktas olmas iin gerek ve yeter art, p nin A da kapsanan herhangi bir S pa k aral nda bulunmas dr. Yani,
peA peSp cA d r. p (a,0) ise S p = {x: < x < a+S} eklindedir.
2. A k cmle: Her noktas i nokta olan cmledir. rne in A = (a,b) a k aral bir a k cmledir. Keza R gerel say lar do rusu a k cmledir. B = [a,b ] kapal aral bir a k cmle de ildir, nk a ya da b yi kapsayan bir a k aralk B nin d ndaki noktalar kapsamak zorundad r. Buradan a ve b u noktalar B nin i noktalar de ildir. 25 ile gsterilen bo cmle a k cmledir, nk 3:25 de i nokta olmayan nokta yoktur. Herhangi say da (sonlu ya da sonsuz) a k cmlelerin bile imi a k cmledir. Herhangi sonlu say da a k cmlelerin kesi imi a k crnledir. 3. Y lma noktas : AcR olsun. Bir pe R noktas n n A n n bir ylma noktas (ya da limit noktas ) olmas iin gerek ve yeter art, p yi kapsayan her G a k cmlesinin p den farkl A n n bir noktas n kapsamas d . Yani,
GcR, G a k, peG A n (G {P} ) olmas dr. A'ile gsterilen A n n y lma noktalar ndan olu an cmleye A n n
tretilen cmlesi (derived set) denir.
A = { 1,
A-,
olsun. O noktas A n n bir ylma noktas d r, nk OEG olmak zere herhangi bir G a k cmlesi bir (-a l , a2) c G a k aral kapsar ve bu 65
aral kta A nn noktalar vard r. Bir cmlenin y lma noktas , cmlenin bir elema n olmas gerekmez. Q gerel do ru zerinde btn rasyonel noktalar n cmlesi ise Q' cmlesi, do ru zerinde btn noktalar n cmlesidir. Sonlu elemanli bir cmlenin y lma noktas yoktur. Sonsuz elemanh bir cmlenin de y lma noktas olmayabilir. rne in Z = {..., -2, -1,0,1,2,...} tam say lar cmlesinin y lma noktas yoktur, yani Z nin tretilen cmlesi 21 bo cmlesidir. Ancak gerel say lar "' s n rl ve sonsuz elemanh bir cmlesinin en az bir y lma noktas vard r (Bolzano-Weierstras teoremi).
4. Kapal cmle: Bi r Ac R cmlesinin kapal olmas ancak ve ancak A n n Ac ile gsterilen tmleyen cmlesinin a k cmle olmas dr. Ba ka bir anlat m ile A cmlesi, e er btn y lma noktalarn kaps yorsa kapal cmledir. rne in [a,b ] bir kapal cmledir, nk iki a k sonsuz aral klar n bile imi olan (- oo,a) U (b,co) tmleyeni bir a k cmledir.
A = {l, 1, k,... } cmlesi kapal de ildir, nk bu cmlenin. 0 y lma noktas c nleye dahil de ildir. S ve R kapal cmlelerdir, nk bu cmlelerin tmleyenleri a k cmlelerdir. [0, c>o) aral k' kapal cmledir, nk (- oo,0) tmleyeni a k cmledir. . Bir cmlenin kapal olmas , a k cmle olmamas anlam nda de ildir. keza bir cmle ne a k ne de kapal olabilir, ayn ekilde hem a k hem kapal olabilir. S = {x: 1<x<2 } cmlesi ne a k ne kapand r. te yandan (1) ve R hem a k hem kapal cmlelerdir. Ancak R de ba ka hem a k hem kapal cmle yoktur. Tek eleman ya da sonlu say da elemandan olu an cmle kapal d r. A k cmlelerdekine benzer ancak ters olarak, herhangi say da (sonlu yada sonsuz) kapal cmlelerin kesi imi kapal cmledir. Sonlu say da kapal cmlelerin bile imi kapal dr.
5. A k ba lant l (irtibatl ) cmle: Herhangi bir cmle, bo olmayan iki a k cmlenin bile imi olarak yaz lam yorsa a k ba lant l cmledir. Buna gre R nin en az iki eleman kapsayan cmlenin ba lant h olmas iin o cmlenin aral k olmas gerekir. Tek elemanh bir cmle daima ba lant hdr, nk o eleman ba lant s z yapan ba ka eleman yoktur. Ba lant l olma durumu nemli bir topolojik zeliktir. Ayr ca topolojik zelik de topolojide nemli bir kavramd r. Ba lant l cmleler kavram Gerel ve Karma k Analizde de ok faydal bir zeliktir. Ayn zamanda ba lant l durum, harmonik ve alt harmonik fonksiyonlar n maksimum prensibinde son derece nemlidir. Herhangi bir aral k
66
ba lant l oldu u gibi, btn R uzay da ba lant l uzayd r. Rn ve Cn uzaylar da ba lant l d r. Ba lant l uzaylarm arp m da ba lant l d r. 6. Kom uluk: h herhangi pozitif bir say olmak zere bir e noktas n n Nh(c) simetrik kom ulu u (e-h, c+h) a k aral dr. rne in Nh(c) =N I- (1) kom ulu u, merkezi e =1 de ve yar ap h =2 alan ember iindeki aral kt r h = 1 aral n yar ap dr.
ekil; 3. I.
Bir kom ulu un simetrik olmas gerekmez. h ve k pozitif say lar olmak zere (c-h, c+k) a k aral , e nin simetrik olmayan kom ulu udur. c yi kapsayan bir a k aral a, c nin bir kom ulu u denir. e nin kendisinin karld e nin bir korn ulu una e nin bir delinmi kom ulu u denir. rne in (-1,4) a k aral , 2, 3 O, 3.9 ve -1 ile 4 aras ndaki her gerel say nn bir kom ulu udur. Bu say lardan herhangi biri ikar l rsa geriye kalan iki a k aral n bile imi, o say n n bir delinmi kom ulu u olur.
,
h i , h2, k i , k 2pozitif say lar ve h i , h2 nin minumumu h ve k i , k2nin minimumu k ise (c-h 1 , e+k i ) ve (c-h 2, c+k2) kom uluklar nn kesi imi (c-h, e+k) kom ulu udur. Bu yzden e nin iki kom ulu unun kesi imi, e nin bir kom ulu udur. Ayr ca iki kom ulu un her birinden ve onlar n kesi iminden e yi karrsak (c-h,c) U (c,ck) delinmi kom ulu unu elde ederiz. Bylece e nin iki kom ulu unun kesi imi e nin bir kom ulu udur ve e nin iki delinmi kom ulu tmun kesi imi, e nin bir delinmi kom ulu udur. rne in c =2 olsun ve A = (0,5) ve B = (1,7) kom uluklar n gznne alal m. x noktas hem A hem B de ise 0<x<5 67
ve 1 <x <7 olmak zorundad r. Buna gre A

den 2 yi kar rsak A- = (0,2) U (2,5) ve B - = (1,2) U (2,7)
n B = (1,5) d r. A ve B
delinmi kom uluklar n elde ederiz. Bu iki cmlenin kesi imi A-
B - = (1,2) U (2,5)
d r. Bir noktan n kom ulu u olarak verilen bu tan mlar! e itli uzaylarda (metrik, topolojik v.b.) vermenin olana vard r. Bir topolojik uzayda bir nokta (ya da bir cmle) n n bir kom ulu u, noktay (ya da cmleyi) kapsayan bir a k cmledir. Bo olmayan bir X cmlesinin alt cmlelerinin bir s nf , belli topolojik uzay aksiyomlar n sa lyorsa X topolojik uzay ad n al r. Bir metrik uzayda e itli metrik tan mlar na gre kom uluk tan mlar' ilerde verilecektir.
3.2. D Z1LER N TOPOLOJ K NCELENMES ncelikle dizi ve seri ili kisinden biraz szedelim. <s n > herhangi bir dizi olsun. s n = E un olmak zere Z u n sonsuz serisine
n=i n=1
bir <s a > dizisi kar l k gelir. Buna gre herhangi bir sonsuz seri, ona kar lk gelen bir dizi tan mlar ve kar lk gelen dizi, serinin paral toplamlar dizisidir. rne in 1,0,1,0,... dizisi, 1-11-1+... serisinin paral toplamlar dizisidir. Genel olarak s i , s 2 , s 3 ,... dizisi, s i + (s2-s ) + (s 3- s 2 ) +... serisinin paral toplamlar dizisidir. Bu yzden dizi kavram ,' seri kavram ndan daha geneldir. nk elemanlar cmleler yada arzu etti imiz herhangi bir uzay n elemanlar olan bir dizi olabilir, ancak uzay n elemanlar iin toplam i lemi olmadka diziye kar lk gelen seri yoktur. < s n : neN> ile diziyi gsteriyoruz ve dizi, tan m cmlesi N do al say lar cmlesi olan bir fonksiyondur. te yandan standart bir gsterim olmamakla beraber js n : neN} ile de dizinin grnt cmlesini gsteriyoruz. Bir nokta cmlesi ile bir dizi kar t rlmamal d r. rne in, btn pozitif saydarm karelerinden olu an S cmlesi, <n2 > dizisi ile ayn ey de ildir. Gerekten S, elemanlar tam say lar olan bir cmledir, oysa <n 2 > dizisi, neN olmak zere elemanlar (1,1), (2,4), (3,9), (4,16),... 68
ile gsterilen ve (n,s n ) iftlerinden olu an bir ciimledir. Ancak gsterimde kolayl k olsun diye elemanlar (n,s n) olan dizi, s ram ' da nemini belirtmek zere o unlukla <s n > ile gsterilir. Bir <s n > dizisinin js n : r EN} grnt cmlesi s nrl ise <s n : n.EN> dizisi smrl dr. rne in s rasiyle s (n) = 2n-1, t (n) (-1)n ,n. tek , u (n) = [ 1+(-1)n -F!] = j 0, n ift formlleri ile tan mlanan <s n > , <tn> = < 1 2 1 4 1 8 ' 1 16 ,>
'
 = <1,0,1,0,...> dizileri incelenirse, <s n > dizisinin {1,3,5,...} grnt cmlesi s nrl cmle olmad ndan <s n > dizisi s nrl dizi de ildir. <t n > dizisi s n rl bir dizidir. dizisinin {0,1} grnt cmlesi sonlu cmle oldu undan dizisi s n rl dizidir. Bir dizi bir st s n ra sahip ise yukardan, bir alt s nra sahip ise a a dan s n rl dr. E er dizi hem bir st s nra hem de bir alt s n ra sahip ise s n rl 'd r denir. Bir <a n : nEN> dizisinin b ye yak nmas , ancak b yi kapsayan her a k cmle, dizisinin terimlerinin hemen hemen hepsini (hemen hemen sonlu say da terimden ba ka) kapsamas halinde mmkndr. rne in, <1,1,1,...> ya da <-3, 3, 3,...> gibi bir <a o, ao, ao,...> sabit dizisi ao elemanma yakmsar, nk a osay s m kapsayan herbir a k cmle dizinin her terimini kapsar. Bunun gibi, <1, < 1,0, O, k, o, 1, 0,...>, < 1,- L L-dizileri 0 a sak nsar, nk 0 say s n kapsayan herhangi bir a k aral k, dizilerin her birinin hemen hemen bt - n terimlerini kapsar. Bir cmlenin limit noktas (y lma noktas ) ile bir izinin limiti, her ne kadar ili kili iseler de kar t rlmamal d r. Bu iki avram ancak a a daki artlar n var olmas halinde ak r: Bir <a n > dizisi farkl elemanlar n bir sonsuz say s na sahip olmakla beraber bir b limitine sahip ise, bu durumda <a n > dizisinin {an } gtnt cmlesi, dizideki farkl elemanlar n ciindesi olaca na gre sonsuz eleman kapsayacakt r. te bu dizinin farkl elemanlarmdan olu an sonsuz elemanh cmlenin limit noktas b dar. Yani bir <an> dizisinin limiti ile bu dizinin {a n } grnt cmlesinin limit noktas n n ayn olmas iin, dizi yak nsak olmakla beraber (ki limiti olsun), dizinin sonsuz say da farkl eleman kapsamas gerekir. Aksi halde <a n > dizisi yak nsak olmakla beraber, dizideki farkl elemanlar n say s sonlu 69
olursa bu durumda <a n > dizisinin {a n } grnt cmlesi sonlu eleman kapsayaca mdan limit noktas sz konusu de ildir, nk sonlu eleman11 bir cmlenin y lma noktas yoktur. Bir dizi sonlu elemanh olamaz, nk tan m cmlesi do al saylar cmlesi olan bir fonksiyondur, ancak dizinin grnt cmlesi, dizideki farkl elemanlardan olu aca -in sonlu elemanl olabilir. Bir dizi yak nsak olabilir, ancak grnt cmlesinin y lma noktas olmayabilir. Dizinin grnt cmlesinin y lma noktalar olabilir (liminf, limsup), ancak dizi yak nsak olmayabilir. Bir dizinin hibir limiti olmayabilir, ancak varsa farkl iki limiti olamaz. Her yak nsak dizi s n rl dr, ancak her s n rl dizi yakmsak de ildir. S n rl dizi yak nsak alt dizi kapsar. Bununla beraber, s n rl dizi monoton (artan ya da azalan) ise yak nsakt r. 3.3. CAUCHY DIZISI Gerel say lar n bir <a n : neN> dizisine, a a daki ko ullarn sa lanmas halinde bir Cauchy dizisi denir; Her e<0 iin a, m> no !a n am l < E olacak ekilde pozitif bir n o day s vard r. Ba ka bir anlat m ile bir dizinin Cauchy dizisi olmas iin, n nin bymesi halinde dizinin terimleri birbirine son derece yak n olmas gerekir.
RNEK 1. <an : nEN> tamsay lar n bir Cauchy dizisi olsun, yani Cauchy dizisi ko ulu sa lanmak zere dizinin her eleman! tamsay d r. Dizinin herbir eleman Z= {.... 1,0,1,...} tamsay lar cmlesine dahildir. Bu durumda dizi <a i ,a2,...,a no,b,b,b,...> eklinde olmak zorundad r. Yani dizi herhangi bir n o teriminden sonra sabittir. Zira E =z seersek bu durumda a n, a m E Z ve ia n ain l < 2a n = a in sonucu kar.
RNEK 2. imdi her yak nsak dizinin bir Cauchy dizisi oldu unu gsterece iz. a n> b ve e>0 olsun. Bu durumda > ian b j> 4 E ve m> no <z E
olacak ekilde yeteri kadar byk bir n o E N vard r. Sonu olarak ,m > no olmas
70
la, a m i= ja n b+bam I dizisinin bir Cauchy dizisi oldu u sonucu kar. Her ne kadar yak nsak bir dizi, Cauchy dizisi ise de ters; do ru de ildir. Yani her Cauchy dizisi yak nsak de ildir. rne in gerel say lar do rusunun X = (0,1] alt uzay n gznne alal m. xn =z ile tan mlanan dizi bu uzayda bir Cauchy dizisidir, ancak yak nsak de ildir nk s fr noktas uzayn bir noktas de ildir. Bu rnekte ortaya kan durum, yakmsak bir dizi kavram n n sadece dizinin kendisinde bulunan bir zlk hakk olmad n , ayn zamanda dizinin iersinde bulundu u uzaym yap s na da ba l oldu unu gsterir. Bu nedenle bir yak nsak dizi, "onun kendisi zerine" yakmsak de ildir, dizi belli bir uzayda herhangi bir noktaya yakmsamak zorundad r. Buradan gerel say lar n her Cauchy dizisi yak nsakt r. 3.4. TAMLIK (COMPLETENESS) Bir A gerel say lar cmlesine, e er A daki noktalar n her Cauchy dizisi yine A cmlesindeki bir noktaya yak nsarsa, tamd r denir. RNEK 1. Z = {..., 2, 1, 0,1,2,...} tam say lar cmlesi tamd r. nk 3.3 deki rnekte grld gibi Z deki noktalar n bir <a n : neN< Cauchy dizisi, < a l , a2 ,..., a no, b,b,b,...> eklindedir. Bu dizi bir b EZ noktas na yakmsar. RNEK 2. Q rasyonel say lar cmlesi tam de ildir, nk > gibi bir rasyonel say lar dizisi seilirse bu dizi V2 irrasyonel say s na yak nsar. Bu nedenle Q rasyonal say lar cmlesi tam de ildir. te yandan R gerel say lar cmlesi tamd r, yani gerel say larm her Cauchy dizisi bir gerel say ya yak nsar. 3.5. B R CMLEN N EN KK YK ALT SINIRI
ST
SINIRI VE EN B-
A bir gerel say lar cmlesi olsun. aEA iin a<x olacak ekilde bir x gerel say s varsa, x say s na: A cmlesi iin bir st s n r denir ve bu durumda A cmlesi yukardan s nrl d r. Alt s n r benzer ekilde ta-
71
n mlan r. A cmlesi yukardan s nrl gerel say lara bir cmlesi olsun. A a daki iki art sa layan bir x gerel say s nn var oldu unu varsayal m (i) x, A n n bir st snur d r, (ii) y, A n n herhangi bir st s n r ise bu durumda x <y d r. Byle bir x say s na, A cmlesinin bir en kk st s n r (lub) ya da supremum'u (sup) denir. R nin tam olmas ayn zamanda a a daki aksiyomu sa lamas demektir: (LUB) (En Kk st S n r Aksiyomu): A, yukardan s nrl bir gerel saylar cmlesi ise A bir en kk st s nra sahiptir, yani sup (A) vard r. Rasyonel say lar cmlesi, en kk st s nr aksiyomunu sa lamaz. Gerekten A = qEQ: q>0, q 2 <2} olsun, yani A cmlesi s frdan byk 2 den kk rasyonel say lara cmlesi olsun. A cmlesi yukardan s n rl d r, rne in 5, A iin bir st s n rd r. Ancak A cmlesi bir en kk st s n ra sahip de ildir, yani m= sup (A) olacak ekilde bir m rasyonel say s yoktur. -\/2 say s A ye ait olmad ndan m, -/2 olamaz. En kk st s n r aksiyomunun bir sonucu olarak, a a dan s n rl her gerel say lar cmlesi bir en byk alt s n ra (glb) ya da Infimum'a (inf) sahiptir. Bir cmlenin sup ve inf'i varsa bunlar tektir. Bir A cmlesinin supremumu x ve infimumu y ise Sup A = x, inf A = y d r. R nin Ar imet (Archimedean) s ral oldu u en kk st s n r aksiyomu ile kan tlan r. Ar imet s ralama aksiyomu, "N = {1,2,3,... } do al say lar cmlesi yukardan s nrl de ildir" eklinde ifade edilir Ba ka bir deyimle hi bir gerel say yoktur ki her pozitif tam say dan daha byk olsun. Herhangi farkl iki gerel say aras nda bir rasyonel say n n oldu u, Ar imet s ralama aksiyomu olarak ifade edilen teoremin bir sonucudur. Hatta R nin i ie aral k zeli i, en kk st s n r, yani R nin tam olmas nn nemli bir di er sonucudur: ( ie Aral k zeli i): I i = [a l , b i ], 12 = [a2, b 2 ],..., kapal ve s nrl 12 aral klar dizisi yani olsun. Bu durumda her aral kta en az ortak bir nokta vard r yani (1' 1_ 1 I i d r. Ba ka bir ifade ile lim n,o(a n-- b n) = 0 ise btn aral klarda ortak bir nokta vard r. Bu teoremde aral klar n kapal ve s n rl olmas zorunludur.
72
3.6. CMLEN N MAKSIMUM VE M N MUMU x , x2 ,..., x n sonlu gerel say lar cmlesinin, en byk olan max x2,..., x n } ile gsterilir ve cmlenin maksimumu ad n ahr. En kk st s nra sahip bir S cmlesi iin supS cmleye ait ise supS e S in maksimumu denir ve maxS ile gsterilir. Benzer uyarmalar bir cmlenin minitnumu iin geerlidir. S in minimumu varsa n inS ile gsterilir. S = {e-x2 : x gerel say } cmlesi iin supS = 1 d r ve cmleye dahil oldu undan maxS = 1 d r. Her ne kadar infS = 0 ise de minS yoktur, nk infS cmleye dahil de ildir. Bir S cmlesi sonlu elemanl bir cmle ise; S cmlesi onun en kk st s n r na e it bir maksimuma ve en byk alt s n rna e it bir minimuma sahiptir. 3.7. L M T SUPER OR
VE L M T NFER OR
E > 0 iin bir <a n > dizisinin sonsuz say daki terimi 1-e dan byk ve sadece sonlu say daki terimi + E dan byk ise 1 say s ma <an> dizisinin limit superior'u, en byk limiti (greatest limit) ya da st limiti (upper limit) denir. <a n > dizisinin limit superior'u lim cosuPan ya da limn_.coa n ile gsterilir. E>0 iin bir <a n > dizisinin sonsuz say daki terimi 1 + E dan kk ve sadece sonlu say daki terimi 1 - E dan dan kk ise 1 say sna <a n > dizisinin limit inferior'u, en kk limit (least limit) ya da alt limiti (lower limit) denir. <a n > dizisinin limit inferior u lim n_,Goinfa nya da lim n_,ma n ile gsterilir.
'
1-E< (sonsuz say da terim), 1, T+ E< (sonlu say da terim) (sonlu say da terim) <1-E, 1, (sonsuz say da terim) <1+ E Ba ka ve daha k sa bir ifade ile bir <a n > dizisinin btn limit n.oktalan= en by-ii iine dizinin limit superior'u, en k n de dizinin limit inferior'u denir. <a n > dizisinin sonsuz say daki terimi herhangi bir M pozitif say s n a arsa co yaz lr. Ayn ekilde sonsuz say daki terimi -M den kk ise lim n,a n--> - co yaz lr. Her s nrl dizi daima bir sonlu limsup'a (ya da lim) ve liminf'e (ya da lim) sahiptir ve ancak bu iki limit e it ise dizi yak nsakt r, yani limsupa n liminfa ise limsupa n = liminfa n = lima n
73
dr ve limit de eri sordu ise dizi yaknsakt r. En kk st s n r ve en byk alt s nr, cmle ile ilgiyi oldu u gibi dizi ile de ilgilidir. te yandan bir dizi iin verilen limit superior ve limit inferior tan mlar' da cmle ile ili kilidir ve bunlar dizinin grnt cmlesinin en byk ve en kk limit noktalar na kar lk gelir. Bununla beraber cmleler dizisinin limit superior ve limit inferior'u da tammlanabilir. E 1 , E2 ,..., S in alt cmlelerinin bir dizisi olsun. n in sonsuz say da de erleri iin xcE n olacak ekilde btn xeS noktalar nn cmlesine <E n > dizisinin limit superior'u denir ve lim,c0SupE n ile gsterilir. Bu limitin limn coSupE n = [ co
fl U Ek k=n
n=1
oldu u gereklenebilir. n in yeteri kadar byk de erleri iin xeE n ekilde btn xES noktalar n n cmlesine <E n > dizisinin li- olack mit inferioru denir ve lim n ,coinfE n ile gsterilir. Keza bu limitinde
CO 1i ii , ooinfE n -= OD
U
n=1
[ k=n
fl E k]
oldu u gsterilebilir. lim n_,,,infE i.,ve limn_,,,SupE n ayn cmle olmalar halinde bu cmleye <E n < nin limiti denir ve lin n...zEn olarak yaz l r. RNEK. S cmlesi xy dzleminde olsun. Buna gre, n = 1,2,3,... iin
-= E211-1"
(x,y): y > 0 ve x > 1
1
n
n l
E2
-=
(x,y): x > O ve O _._ y _. ---:: :,
eklinde tan mlans n. Buna gre (x,y): y 0 ve x> 1 ya da 0 < x ve y =O }, ve limn.coinfE n = (x,y): y=0 ve x>1} oldu u sonucuna var l r. co ve -I- oc ile gsterilen iki simgenin de dahil oldu u R*geni letilmi gerel say sisteminde R ye gre baz ayr cal klar varsa da bu sistemde sup, inf ve limsup, liminf tan mlanabilir.
74
ALI TIRMALAR 1. A, n = 1,2,3,... iin 1 eklinde btn say larm cmlesi o l sun. Bu cmle iin SupA, infA, maxA ve minA y bulunuz ? 2. A a daki cmlelerin her biri iin varsa Sup, inf, max ve miii de erlerini bulunuz ? (a) (b) Al --= { x: 0<x<1} A2 = { x: 0<X 2 <2}
(e) A3 = { x: X 2 >-2} (d) (e) A4 = { x: x>0 ve x 2 >2} As = { x1 : x> 0 ve xeR} x
3. A ve B iki s n rl gerel say lar cmlesi ve SupA =a, SupB=b olsun. Buna gre C cmlesi C = x+y: xeA, yeB} ise SupC a+b oldu unu gsteriniz? 4. limn..,wa n var ise bu limitin tek oldu unu gsteriniz 5. a ve limn_,cob n = b ise limn_,co(an+ b n) = a+b oldu unu gsteriniz ? 6. Bir yak nsak dizinin s n rl oldu unu gsteriniz ? 7. < 2, -2, 1, -1, 1, -1, 1, -1,...> dizisi veriliyor. Bu dizi iin a a da istenenleri bulunuz ? (a) Sup, (b) inf, (c) limSup (lira), (d) liminf (lim) 8. n= 1,2,3,... iin [a n, b n ] i ie arahklar cmlesine bir ve yaln z bir gerel say kar lk geldi ini gsteriniz?
9 . Aa= (0, 1 ], A2 = (0, 1,, Ak = (0, -
i ie a k-kapal aral klar dizisi veriliyor. Her arahkta ortak bir noktanm olmad n ve bunun nedenini a klaym z ? 10. A l = [ 1, oo), A2 = [2, co),..., Ak = [k, co),... 75
i ie aral k-lar dizisi veriliyor. Her aral kta ortak bir noktan n olmad n gsteriniz ve nedenini a klaym z ? 11. Gerel saylarm her Cauchy dizisinin yak nsak oldu unu yani R nin tam oldu unu gsteriniz ? 12. <a n > bir Cauchy dizisi olsun. <an> nin bir <all > alt dizisi bir b noktas na yakmsar ise Cauchy dizisinin de b ye yak nsad m gsteriniz ? 13. Bir <a n > dizisinin grnt cmlesi sonlu ise, dizinin bir yak nsak alt diziye sahip oldu unu gsteriniz 9 14. Gerel say larm her <a n > s n rl dizisinin bir yak nsak alt dizi kapsad n gsteriniz? 15. R nin a a daki alt cmlelerinin tam olup olmad klar n ince leyiniz ? (a) N do al say lar cmlesi (c) Qe, irrasyonel say lar cmlesi
76
4. Blm
I NEER UMAR
4.1 METR K YA DA UZAKLIK FONKSIYONU X bo olmayan bir cmle olsun. X deki elemanlar n s ral say iftleri olarak XxX zerinde tan ml gerel de erli bir d fonksiyonuna; her a,b,cEX iin ancak ve ancak a a daki ko ullarn sa lanmas halinde X zerinde bir metrik ya da uzakl k fonksiyonu denir: M i . d (a,b) > 0 ve d (a,a) = 0 (Negatif olmama zeli i) M2. d (a,b) = d (b,a) M3. d (a,c) < d (a,b) M4. a^b ise d (a,b) > 0 d (b,c) (Simetri zeli i) (gen e itsizli i) (Pozitif olma zeli i)
d fonksiyonunun tan m blgesi XxX ve grnt cmlesi gerel say lar sistemidir. d (a,b) gerel say s na a dan b ye olan uzakhk denir. Ancak bu bir biimsel uzakhk ifadesidir. Bo olmayan bir X cmlesi ve bu cmle zerinde d metri inin tan ml oldu u uzay metrik uzay ad n ahr ve (X,d) ile gsterilir. X in elemanlarma (X,d) metrik uzay n n noktalar denir. Bir (X,d) metrik uzay , bazan k saca temel noktalar cmlesi iin kullan lan X simgesi ile gsterilir. Bununla beraber bilinmelidir ki bir metrik uzay, sadece bo olmayan bir cmle de ildir; bir metrik ile birlikte bo olmayan bir cmledir. Verilen bir tek bo olmayan cmle zerinde e itli farkl metrikler tan mlanabilir ve farkl metrikler cmleyi farkl metrik uzaylara evirir. Geometri ve modern anulizde ok anlaml roller oynayan ok say da farkl trde metrik uzaylar vard r. imdi metrik aksiyomlarm sa layan baz metrik rneklerini vere-
lim
77
RNEKLER
1. a ve b gerel say lar olmak zere d (a,b) = Iab I ile tan mlanan d fonksiyonu R de mutlak de er metri idir. Bu metrik, ayn zamanda 1? de tabii metrik ad n al r. Bundan ba ka p = (a l , a2) ve q = (b i , b,), RZ dzleminde noktalar olmak zere d (p,q) = -N/ (a l b )2+ (a 2 b2) 2 ile tan mlanan d fonksiyonu Pisagor (Pythagorean) ya da klid (Euclidean) metri idir. Bu metrik de R 2 zerinde tabii metrik ad n al r. 2. X bo olmayan herhangi bir cmle ve bu cmle zerinde O, a =b d (a,b) = 1, a 7Lb ile d fonksiyonu tan mlans n. d, X zerinde bir metriktir ve bu uzakl k fonksiyonuna genellikle X zerinde belirgin (trivial) metrik denir.
3. [0,1] kapal birim aral zerinde srekli fonksiyonlar s n fun [0,1] s nf zerinde [0,1] ile gsterelim.
d (f,g) = So l I f (x) g (x) ile bir metrik tan mlanyor.
I dx
ekil , 4. 1.1
Burada d (f,g) metri i, ekil 4.1.1 de grld zere tamamen f ve g fonksiyonlar aras nda bulunan blgenin alan na kar lk gelir. 4.
[0,1] zerinde bir di er metrik d* (f,g) = sup i If (x) g (x)
I : xE [0,1] }
ile tan mlanyor.

78
d* (f,g) metri i de ekil 4.1.2 de grld zere iki fonksiyonun grafi i aras ndaki en byk dik bo luktur.
ekil : 4. I. 2
Buradan metrik, her zaman bir uzakl k de ildir. rnek 3 ve 4 ile tan mlanan metriklerin uzaklikla ilgileri yoktur. Ancak tabii metrik, o uzayda bilinen adi uzakl a kar l k gelir. 5. V dzleminde herhangi iki nokta p = (a i , a2) ve q =(b , b 2) olsun. Buna gre d i (p,q) = max ( la i- b i I, fa 2- b 2 I ) d2(p,q) = la i- b i I + la 2- b 2 I ile tan mlanan d i ve d2 fonksiyonlar R2 zerinde farkl metriklerdir. Bu metrikler, al nd klar uzaylarla birlikte bir metrik uzay meydana getirirler. te yandan bir tam metrik uzay, her Cauchy dizisinin yak nsad bir metrik uzayd r. 6. X, d metrikli herhangi bir metrik uzay ve Y de X in herhangi bir alt cmlesi ise bu durumda X deki aym metri i kullanarak Y de bir metrik uzay olarak gznne al nabilir. Daha a k bir deyimle; Y, d /Y metri i (d, Y nin elemanlar n n iftleri iin tammh) ile birlikte bir metrik uzayd r. (Y, d /Y), (X,d) metrik uzaynun bir alt metrik uzay ad n al r. Herhangi bir n iin ne Wn ne de R" in bir alt cmlesi olan bir cmle zerinde de bir metrik tan mlanabilir. Gerekten (3) ve (4) buna ili kin rneklerdir. Btn bu metriklerin her biri amac m za uygun d t yerde son derece nemlidir. M4 zorunlu olmamakla beraber M i M2 ve M3 79
zeliklerini sa layan bir p fonksiyonuna genelle tirilmi metrik (pseudometric) denir. Metrikler iin bir ok sonular, genelle tirilmi metrikler iin de do rudur.
4.2. CMLRELER ARASINDAK UZAKLIK, APLAR

X cmlesi zerinde bir metrik d olsun. Bir p E X noktas ile X in bo olmayan bir A alt cmlesi aras ndaki uzakl k, p den A n n noktalar na olan uzakhklarm en byk alt s n r olarak tan mla= ve d (p,A) = inf { d (p,a): aeA} ile gsterilir. X in bo olmayan iki A ve B cmleleri aras ndaki uzakl k, A daki noktalardan B deki noktalara olan uzakl klarm en byk alt s n r olarak tammlan r ve d (A,B) = inf { d (a,b): aEA,bEB} ile gsterilir. X in bo olmayan bir A alt cmlesinin ap , A daki noktalar aras ndaki uzakl klarm en kk st s n r olarak tan mlamr ve d(A) = sup { d (a,a'): a,a'eA.} ile gsterilir. A n n ap sonlu ise yani d (A) < co ise bu durumda A ya s n rld r denir. Aksi halde d (A) = co ise A ya s n rs zd r denir.
RNEKLER
. 1. d, bo olmayan bir X cmlesi zerinde belirgin metrik olsun. Bu durumda peX ve A,BcX iin d (p,A) dr. 2. 6R gerel do rusu zerinde A -,---- [0,1), B =(1,2] arahldarm gznne alahm. d, R zerinde tabii metrik ise d (A,B) =0 d r. te yandan d*, R zerinde belirgin metrik ise, A ve B ayr k olmalar nedeniyle d* (A,B) = 1 d r. 80
1 ,13 0A-
1,A n B =00 d (A,B) 0,A ri B 11:$
0,p EA
3. klid metri i, A -=-1 (x,y): x 2 4- y2 = 1 } R 2 ve B (x,y): emleleri zerinde bir metrik < 2, ly I < 1 } c olsun. klid metri ine gre A ve B nin aplar d (A) =2 ve d (B) = \/20 dr.
ekil: 4. 2.1
ekil 4.2.2
A a daki nerme, yukardaki tan mlar nedeniyle kolayl kla anla hr:
NERME 4.2.1. A ve B, X in bo olmayan alt cmleleri ve peX olsun. Bu durumda a a daki zelikler geerlidir:
(i) d (p,A), d (A,B) ve d (A) negatif olmayan gerel say lard r. (ii) pEA ise d (p,A)=0 d r. (i) A fl B bo de ilse, d (A,B) = 0 d r. (iv) A sonla ise d (A) < o dur yani A s n rl d r. 81
(ii), (iii) vo (iv) n terslerinin do ru olmad na ilgi ekilmelidir. (I) bo cmlesi iin a a daki durumlar benimsenir: d (p,11)) = co , d (A,0)-= d (4),A) = oc , d (0) oo
4.3. AIK KRELER

d, bir X cmlesi zerinde bir metrik olsun. Herhangi bir peX ve herhangi bir 8 > 0 gerel say s iin, p den S uzakl iindeki noktalar n cmlesi. Sa(pM = S (pM = x: d (p,x) ile gsterilir. S (p,3) ya, merkezi p ve yar ap 6 olan ak kre ya da kresel kom uluk denir.
RNEKLER
1. R2 dzleminde p = (0,0) noktas n gznne alal m ve 6 =-1 olsun. d, R2 zerinde do al metrik ise bu durumda S a (p,6) a k kresi, ekil 4.3.1 de grlen a k birim disktir, yani p =(0,0) ve x = (x , x2) ise Sa (p, a k kresi Sa(PM = x: d (P,x) = x2 2 4- x22 <1 dir.
te yandan d i ye d2 , 4.1 de verilen rnek 5 de tan mlanan 6R 2 i (p,6) ve Sd2 (p,6) a k kreleri s rasiyle ekildekimtrlsS 4.3.2 ve 4.3.3 de grlen R 2 nin alt cmleleridir. 82
(0,-1)
ekil. 4. 3. 2
(1,-1)
(O 1)
ekil 4. 3. 3
Sd (P,S) = x:d (P,x) = max ( 1x1 1, 1x2 ) < 1 }, Sd2(P d r. x:d2 (p,x) = 1x1 1 -1- x21 < 1 }
Bu rnekte Sd 2(p, c Sd(p, Sd (pA oldu una ve a k krenin metri e gre de i ti ine ilgi ekilmelidir. 2. d, herhangi bir X cmlesi zerinde belirgin metrik ve pEX olsun. p ile X de di er her nokta aras ndaki uzakl k 1 dr. Buradan
83
X,8>l Sd(pM x: d (p,x) = 13'13=x < 1 ,p jp}, 8<1
d r. Buna gre p = (0,0) ve 8 =1 ise belirgin metri e gre Sd(p,1) = cii nlesidir. 3. d, R zerinde tabii metrik yani d (a,b) = I ab 1 olsun. Bu durumda Sd (pM a k kresi 5d(p,8) = x: d (p,x) = 1px < } = jx:p-8<x< cmlesidir, yani bu cmle (p-8, p+8) a k aral d r. x:d (p,x)
0 , (0,0) = ( 1, (0,0)
1, X2)
< 1 = (0,0 }
)
(x i ,
p -r8}
4. d, [0,1 ] zerinde btn srekli fonksiyonlarm e [0,1] s n f zerinde, f (x) g (x) 1 : x e [0,1]} d (f,g) = sup ile tan mlanan metrik olsun. Bir 8 > 0 ve bir fo e e [0,1] fonksiyonu verildi inde S (fo, 8) a k kresi, ekil 4.3.4 de grld zere fo 8 ve fo-{- 8 ile s n rl alan iinde bulunan btn srekli g fonksiyonlar ndan olu ur. Yani Sd(fo, 8) a k kresi,
ekil: 4.3.4
g:d (fo, g) = sup} Ifo(x)g (x) I: xe[0,1]} <8} = g: fo < g < fo + 8} cmlesidir. Ba ka bir deyimle Sd(fo, 8) a k kresi, fo e risinin 8 kom ulu unda bulunan btn srekli g fonksiyonlarmdan olu ur. Sd(fo, 34
Anla laca zere a k kre bir tan md r. A k kre, bilinen adi kre olabilece i gibi herhangi bir blge de olabilir. Gerekten d, R.. de tabii metrik ise Sd(p, a k kresi a k aral kt r. d, W 2 de tabii metrik ise Sd(p, a k kresi a k disktir. d, W 2 de tabii metrik ise Sd(p, ) a k kresi, tamamen adi anlamda a k kreye kar lk gelir. te yandan 4.2 de verilen s nrl cmle tan m , a k kreyi grdkten sonra yeniden verilebilir. Rk da bir S cmlesi, ancak herhangi bir a k krede kapsan yorsa s n rl bir emledir. 4.5 de verilecek Norm kavram ndan yararlanarak s n rl bir cmlenin ba ka ancak yerine gre faydal tan m verilebilir.
4.4. L NEER UZAYLAR L bo olmayan bir cmle olsun ve L de her bir x ve y elemanlar iftinin z =x+ y eklinde toplama denen bir i lemle birle tirilebilece ini ve z nin L de oldu unu varsayahm. Ayr ca bu toplama i leminin a a daki artlar sa lad n varsayal m 1. x + y=y -1- x 2. x+ (yz) (xy)+z (De i me zeli i) (Birle me zeli i)
3. Her x iin x+ O =x olacak ekilde 0 ile gsterilen ve s f r eleman' ya da orijin denen L de bir tek eleman vard r. 4. L de her bir x elemamna, x+ (x) =0 olacak ekilde x ile gsterilen ve x in negatifi denen L de bir tek eleman kar lk gelir. Gerel say lar ya da karma k say lar sistemini skalerler olarak gznne al yoruz. imdi her bir a skaleri ve L de her bir x elemam, y -=ax eklinde skaler ile arp m denen bir i lemle birle tirilebilece ini ve a a daki ko ullar sa lanacak biimde L -de bir y elemam verece ini varsayal m 5. a (x+y) x+ay
6. (al-(3) x= ax+[3x
7. (0,p) x= a (f3x)
8. 1.x =x Bu i lemler ve aksiyomlarla tan mlanan L cebirsel sistemine bir Lineer uzay denir. Skaler denen say lar, R gerel say lar sisteminden al nm ise lineer uzay; gerel say lar zerinden lineer uzay ya da k saca gerel lineer uzay, C karma k say lar sisteminden al nm ise 85
karma k lineer uzay ad n al r.* Geometrik nedenlerden tr, hazan bir lineer uzay'a vektr uzay da denir ve bu durumda uzay n elemanlar vektr ad n al r. Uzay n elemanlar vektr olarak dikkate al ndnda 0.x =O e itli inin birinci yan ndaki 0 bir skaler, ikinci yan ndaki s fr bir vektrdr. x+ (-y) nin bir bir k saltmas olarak x-y si ngesini kullanmak suretiyle karna i lemi verilebilir ve xy, x ile y' aras ndaki fark ad n al r. Bir L lineer uzay n n bo olmayan bir M alt cmlesi iin, e er x,yeM oldu unda x+yEM ve herhangi bir a skaleri iin xEM oldu unda axeM oluyorsa, M alt cmlesi L nin bir lineer alt uzay ya da L de bir lineer manifold ad n al r. M bo olmad ndan 0.x =O e itli i 0 in M de olduunu gsterir. xEM oldu unda -x -=(-1) x nedeniyle -xEM d r. Bylece bir lineer uzay n bir lineer alt uzay n n kendisi, ayn i lemlere gre bir bir lineer uzay oldu u kolayl kla anla l r. Her lineer uzay kendisinin bir lineer alt uzay d r. Yaln z s fr eleman ndan olu an bir uzay, belirgin lineer alt uzayd r. Btn srekli fonksiyonlar kolleksiyonu bir lineer uzayd r. nk herhangi iki srekli fonksiyonun toplam sreklidir ve herhangi bir srekli fonksiyonun bir skaler kat da sreklidir. [-a, a zerinde isteksel bir f fonksiyonunun ift ve tek k s mlar fE(x)
f (x)
2
f (-x)
fo(x)
f (x) - f (-x)
2
eklindedir. Buradan her fonksiyon f =f E + fo eklinde tek bir birimde bir ift ve bir tek fonksiyonun toplam olarak yaz labilir. Hem tek hem ift olan bir fonksiyon sadece s fr fonksiyonudur. Btn ift fonksiyonlar s n f bir lineer uzayd r. Benzer olarak btn tek fonksiyonlar s nf da bir lineer uzayd r. Bu lineer uzaylar n her ikisi, btn fonksiyonlar n lineer uzaylar mu alt uzaylar d r. Belli pozitif bir T say s na kar l k her x iin f (x+T) =f(x) e itli ini sa layan T periyodu btn fonksiyonlar s nf bir lineer uzayd r. 6R" ve Cn gerel ve karma k say sistemleri ayr ayr lineer uzaylard r. Cn ayn zamanda 2n boyutlu 6R 2n gerel lineer uzayd r.
*Lineer uzaylar , cicim denen genel cebirsel sistemler zerinden gznne almak benimsenen bir yoldur. R ve C bunlar n zel durumlar d r. Ancak genel durumda da sonular n tm geerlidir.
86
V bir lineer uzay ve v i , v,,..., v il eV olsun. ai (i=1,2,...,n)ler skalerler olmak zere a v + a2v2+ anvn
eklinde V de herhangi bir vektre v ,v2,... v n nin bir lineer kombinasyonu denir. S, V nin bir alt cmlesi ise, sp (S) ya da L (S) ile gsterilen . S deki vektrlerin btn lineer kombinasyonlar cmlesi S yi kapsar ve ayn zamanda V nin bir alt uzay d r. Ayr ca W, S yi kapsamak zere V nin di er bir alt uzay ise L (S) cW d r. Ba ka bir deyimle L (S), V nin en kk alt uzay d r. Bu uzaya S taraf ndan gerilen (generated = spanned) alt uzay denir. Uygunluk bak m ndan L (I) = {O} ile tamml d r. U ve W, bir V lineer uzay n n alt uzaylar olsun. U+W eklinde yaz lan U ve W n n toplam , ueU ve weW olmak zere U+W={u+w: ueU, weW} eklinde btn u+w toplamlar mn cmlesidir. OEU, OEW oldu undan 0 =0+0eU+W d r. Ayr ca u,u'eU ve w,w'EW olmak zere u+w ve u'+ w', U+W de ise (u+w) + (u'+ w') = (u+u') + (w+w') E U+W ve herhangi k skale i iin k (u+w) = ku + kw e U+W dr. Bu yzden V nin U ve W alt uzaylar nn U+W toplam keza V nin bir alt uzay d r. ueU ve weW olmak zere her veV vektr v =u-+w eklinde tek bir biimde yaz labiliyorsa V lineer uzayma, V =-UCV ile gsterilen U ve W alt uzaylarm n dorudan toplam (direct sum) denir. Buna gre V lineer uzay na, ancak ve ancak (i) V =U+W, (ii) U ise U ve W n n do rudan toplam denir.
n W = t0 }
RNEKLER 1. R3 vektr uzay nda U ve W s rasiyle

U (a,b,0) : a,beR} , W = { (0,b,c) : b,ceR} ile gsterilen xy ve yz diizlemleri olsun. 87
V de her vektr, U ve W de bir vektrn toplam oldu undan = UH-W d r. Bununla beraber byle toplamlar tek olmad ndan 6 R 3 , U ve W nin do rudan toplam de ildir. Gerekten, rne in (3,5,7) .= (3,1,0) + (0,4,7) ve keza (3,5,7) = (3,-4,0) yaz labilir. 2. /?3 de U, xy dzlemi ve W, z ekseni olsun: U = { (a,b,0) : a,beR} ve W = { (0,0,c) : cell} GR3 de herhangi bir (a,b,c) E W 3 vektr, (a,b,c) = (a,b,0) + (0,0,c) eklinde U da ve W de bir vektrn toplam olarak tek bir biimde yaz labilir. Bu yzden R 3 , U ve W nin /?3 = UOW biiminde do rudan toplam d r. V, K zerinden (K =R ya da C) bir vektr uzay olsun. a2v2+ a nv n = E a ivi = 0 1=1 (0,9,7)
olacak ekilde hepsi s f r olmayan a l , a2,..., a n d( skalerleri varsa v i, v2,..., v n eV vektrlerine K zerinden lineer ba ml ya da ksaca ba ml vektrler denir. Aksi durumda vektrlere K zerinden lineer ba ms z ya da k saca ba ms z vektrler denir. Yani toplam, ancak ve ancak her a i(i =1,2,..., n) skalerinin s fr olmas halinde s fr oluyorsa vektrler lineeer ba ms zd r. Lineer ba ml bir cmlede en az bir vektr di erlerinin bir lineer kombinasyonu olarak yaz labilir. Bylece herhangi bir vektr cmlesi zerinde lineer ba ml bir vektr, onlar n lineer kombinasyonlar cmlesinde bulunur. Sadece s f r vektr lineer ba ml d r ve s f rdan farkl bir tek vektr lineer ba ms zd r. Herhangi bir vektrler cmlesinde s fr vektr varsa, vektrler cmlesi lineer ba ml d r. Ayn ekilde bir vektrler cmlesinde iki vektr ayn ise, vektrler cmlesi.ba ml dr. ki vektrden biri, bir di erinin kat ise iki vektr lineer ba ml d r. Ba ml bir alt cmle kapsayan bir cmlenin kendisi de ba ml d r. Buradan ba ms z bir cmlenin herhangi bir alt cmlesi de ba ms zd r.
'
88
S, bir V vektr uzaymm bir alt cmlesi olsun. E er (i) {v i , v2,..., Ni n } cmlesi S in ba ms z bir alt cmlesi, ve (ii) Herhangi bir weS iin {v i , v2 ,..., v n w} cmlesi ba ml ise {v 1 , v2,..., v n } cmlesine S in maksimal ba ms z alt cmlesi denir. Buna gre S in V yi gerdi ini ve {v 1 , v2 ,..., v n } nin de S in bir maksimal alt cmlesi oldu unu varsayarsak bu durumda {v i , v2 ,..., v n } cmlesi V nin bir baz dr.
,
Bir uzayda herhangi bir vektr, ayn uzayda ba ms z vektrler cinsinden bir tek ekilde yaz labilir. V vektr uzay nda bir vektr, V nin herhangi bir baz n n bir lineer kombinasyonu olarak yaz ldnda, lineer kombinasyonda katsay lara baza gre vektrn koordinatlar ya da baza gre vektrn koordinat vektr denir. Herhangi bir vektrn tabii baza gre koordinat vektr kendisidir. Bir V vektr uzay nda V yi geren lineer ba ms z e l , e2, en vektrleri varsa V vektr uzay na sonlu boyutludur ve boyutu n d r denir. V nin boyutu dim V =n olarak yaz l r. {e i , e2,..., e n } cmlesine de V nin bir baz denir. V sonlu boyutlu bir vektr uzay ise V nin her baz ayn say da elemana sahiptir. Tek elemanl bir lineer uzay (bu uzay sadece s fr elemmundan olu mak zorundad r) sonlu boyutludur ve boyutu s frd r. (1) bo cmlesi tan m nedeniyle ba ms zd r ve {O} cmlesini gerer. V vektr uzay sonlu boyutlu de ilse V vektr uzay na sonsuz boyutludur denir. e i =- (1,0,0,..., 0), e 2 = (0,1,0,..., 0),..., e n = (0,0,0,..., 0,1) vektrler cmlesi Rn de bir bazd r. Bu baz Rn de tabii baz ya da standart baz ad n al r dim Rn = n dir. Sonlu boyutlu uzaylar, sonlu say da bilinmiyen kapsayan sonlu lineer denklem sistemlerinin cebirsel incelenmesinde tabii olarak kar m za karlar. Elemanlar fonksiyonlar olan uzaylar dikkate ald m zda bu zaman sonsuz boyutlu uzaylarla kar la r z. eklinde btn sonsuz diziler cmlesi sonsuz boyutlu bir lineer uzayd r. Derecesi den kk polinomlarm vektr uzay W olsun. Buna gre {1,t,t 2,..., tn} cmlesi lineer ba ms zd r ve W yi gerer. Bylece bu cmle W nin bir baz d r ve dimW = n+1 d r. te yandan btn polinomlar n V vektr uzay , V yi geren sonlu say da polinomlar cmlesi olmadndan sonlu boyutlu de ildir. Bo olmayan bir X cmlesi zerinde tan ml btn gerel de erli (X,R) fonksiyonlar s n f bir lineer uzayd r ve sonsuz boyutludur. 89
[a,13 fonksiyonlar uzay bir [a,b ] zerinde tamml ve srekli btn lineer uzayd r. Fonksiyor lar uzay nda bu uzay son derecede nemlidir ve sonsuz boyutludur. Gerekten [a, 13] nin bir s noktas ndaki de eri x (s) olan srekli gerel de erli bir fonksiyon x olsun. x l + x2 ve a x fonksiyonlar e [a,b uzay ndad r. imdi xo(s) = 1, x n(s) = sn, fonksiyonlar n gznne alal m. Belirgin olarak xo, x ,..., x n lerin hepsi e [a,b ] dedir. Bu elemanlar cmlesi lineer .ba ms zd r. n nin ne kadar byk oldu unun nemi yoktur, nk polinomlar n iyi bilinen zelikleri nedeniyle a < s < b olacak ekilde her s iin ao + a s + a2s 2 + + a nsn = O ise bu durumda a l = a 2 = = a n = 0 olmak zorundad r. Bu yzden [a,b] nin bir [a,b] uzay sonl t boyutlu olamaz. [a,19 ] aral nun, lineer uzay olmas ve sonsuz boyutlu olmas nda byk rol yoktur; ancak bir sonsuz elemanl cmle, uzay n sonsuz boyutlu olmas nda esast r. Modern analizde byk neme sahip lineer uzaylar n o unda elemanlar fonksiyonlard r.
f fonksiyonu, iz < 1 a k birim dairesinde tek de erli, analitik, s nrl ve karma k z de i keninin bir fonksiyonu olsun. Btn byle fonksiyonlar s nf , f+g ve af do al biimde tan mlanmak zere bir karma k lineer uzayd r. Bu uzayda bu trden fonksiyonlar iin f (0) = 0 olmas art yklenirse bir lineer alt uzay elde edilir. Bu uzaylar sonsuz boyutludur. x (s), x'(s) ve x "(s) ler [0,7t ] aral nda tan mla ve srekli olacak ekilde gerel s de i keninin karma k de erli x fonksiyonlar n gznne alal m. Btn byle fonksiyonlar cmlesi bir lineer uzayd r. Buna gre katsay lar [0,71 aral nda srekli ikinci basamaktan lineer diferensiyel denklemleri dikkate almak ilgin olacakt r. x "(s) + x (s) = 0 denklemini sa layan uzay n btn elemanlar cmlesi, iki boyutlu bir lineer alt uzayd r. Alt uzay n baz'a eis, e is fonksiyonlar ndan olu ur. Bir di er baz sins ve coss d r. te yandan X bir skaler olmak zere x "(s) + X 2x (s) = 0 denklemini sa layan elemanlar cmlesi yine iki boyutlu bir alt uzayd r. Bu defa bu uzay n bir baz ei", e-i" fonksiyonlar ndan olu ur. Bir di er baz sin as ve cos as d r. imdi x (0) = x = 0 olacak ekilde uzay n elemanlar aranacak olursa, ilgin olan bu alt uzay sonsuz boyutludur, nk uzay n. = 1,2,... iin sinns den olu an sonsuz lineer ba ms z bir cmle kapsar. L {F (t) } ile gsterilen F (t) nin Laplace transformasyonu, L {F (t) } f (s) = f occestF (t) dt ile tan ml d r. F (t) = e -atn n Laplaee trans90
formasyonu (s+a) -1 d r. Buna gre aER olmak zere e-at fonksiyonlarma, s, karma k de i kenli (s+a) -1 fonksiyonlar kar lk getirilebilir. Bu bire bir kar l k olma durumu toplamlar ve skalerle arp mlar aynen korur. Yani a ie-alt + a2e-at, a i (s+ai )-1 a2(s+a2)-le kar hk gelir. (s+a i ) -- lve (s+a 2 )- elemanlar iki boyutlu bir uzay gerer. + a2e-a2t-=.0 olmas a i (s+a i ) -1 4- a2(s+a2) -1 0 olmas n gerektirir ki her iki halde s frdan farkl a i , a2 yoktur. Bu rnek, iki uzay n e biimli (isomorphic) oldu unu gsterir. Yani V ve W uzaylar , ancak v i , v2 elemanlar w1 , w2 ye, v i + v2 eleraan wi + w2 ye ve herhangi bir bir a skaleri iin av eleman aw ya kar lk gelmesi halinde e biimlidir. V de s f r vektr W de s fr vektrne kar l k gelir. ki uzay aras nda bire bir kar l k gelme, vektr uzaymm toplama ve skalerle arpma i lemlerini aynen korur. V de lineer ba ms z vektrler cmlesi W de lineer ba ms z cmleye kar l k gelir. V yi geren vektrler cmlesi W yi geren vektrler cmlesi ae kar lk gelir. E biimli iki sonlu boyutlu uzay, ayn boyuta sahiptir. Buradan n boyutlu gerel vektr uzay ile 'Rn ve 13. boyutlu karma k vektr uzay ile Cn e biimlidir. S ive S2 bir vektr uzay n n sonlu boyutlu alt uzaylar ise dim (S i + S2 ) = dimS i + dimS2- dim (S i n S 2) ve V, S ive S, nin do rudan toplam ise bu durumda da dimV = dim (S i + S2) = dimS i + dimS2 dar.
4.5 NORM FONKSIYONU Bir L lineer uzay nda her x elemanma bir Ilx I gerel say s kar l k getiren bir fonksiyonu, a a daki artlar n sa lanmas halinde L zerinde bir norm fonksiyonu denir: Ni . Ilxl >0dirve lIx II =0 <=> x =O
N2.11 X +Y
Ilx
l
N3. IlaxII = lalIlx
Burada a skaleri aeR ya da aeC al nd nda gerel lineer uzayda ya da karma k lineer uzayda norm fonksiyonu tan m verilmi olur. Ancak norm fonksiyonuna daima bir gerel say kar lk gelir. imdi norm fonksiyonunun zeliklerini sa layan baz norm fonksiyonu rnekleri verelim: 91
RNEKLER 1. ilx le= Il (al., a2,..., an) Ile = i\/ lai 1 2
Za.12
ile tan mlanan Ra zerindeki fonksiyon bir norm fonksiyonudur ve Rn zerinde klid normu ya da kresel norm ad n al r. Bu norm, bir uzakli a kar l k gelir. Ancak norm, klit normu de ilse, 11. 11 n n uzakl kla ilgisi yoktur. 2. lak lix
11, =
a2 ,..., an)- lle = max ( la
1)
= maxk
k =1,2,..., n ve
Il o =
11 (a i , a2,.., a n) 110 =
ak
k=1
no mlar Rn lineer uzaymda iki farkl norm fonksiyonu rnekleridir. Bu normlar s rasiyle kbik norm ve oktahedral norm ad n al r.
3.e
iin ve
[0,1] srekli fonksiyonlar uzay nda herhangi bir f fonksiyonu
lif 11 = f o l lf (x) dx lif 1 = sup < f (x) 1 : XE [0,1] x i!, l x leve
ile tan mlanan fonksiyonlar, yerine gre ok kullan l ve faydal olan iki norm fonksiyonudur. 11 x Ilo norm fonksiyonlar a a daki e itsizlikleri sa lar
1x l e x ile< lixile< -% n Il x lle x 1 0 I x 11,< lx ih

x lie< Ilxllo< n Sonlu boyutlu bir lineer uzayda btn normlar e de erdir, yani ve ll. 1 2 herhangi iki norm ise, btn x elemanlar iin
Ilx ll < N 112_ 3
l ,
olacak ekilde pozitif cc ve [3 sabitleri vard r. Bir lineer uzayda bir norm tammlan rsa ve uzay n her eleman norm fonksiyonunun zeliklerini sa larsa sz edilen lineer uzay, normlanmts lineer uzay ad n al r. Daha nce sz edilen ve normun tan ml oldu u lineer uzaylar normlanm lineer uzaylard r. 92
x, yel, olmak zere d (x,y) = lixy ile tan mlanan d fonksiyonu L zerinde tretilen metrik (induced netric) ad n al r. Bu, norm dolay siyle ortaya kan metriktir. Buradan her normlanm lineer uzay, normun metrik gerektirmesi nedeniyle bir metrik uzayd r. Benzer olarak normun metrik ve metri in de a k kreler dolay siyle topoloji gerektirmesi nedeniyle bir topolojik uzayd r. Bu yzden metrik uzaylar iin norm szc kullan lmaz. Bir lineer uzay, normlanm lineer uzay olmaks z n bir metrik uzay olabilir, keza bir lineer uzay bir topolojiye sahip olabilir, ancak bununla beraber bir metrik uzay olmayabilir. X normlanm bir lineer uzay ve A da gerel ya da karma k say sistemi olsun. Mutlak de er norm olarak al nmak suretiyle A n n kendisi de normlanm bir lineer uzayd r. X de vektr toplam , XxX kartezyen arp m zerinde bir fonksiyon dur. Bu fonksiyon, ii (x1+ x2) (Y + Y2) ii x Y + ii x2 Y2 11 e itsizli i nedeniyle srekli bir fonksiyondur. Vektrlerin skalerler ile arp m AxX zerinde bir fonksiyondur. Bu fonksiyon da
1 (XX- C0X0
(xxo) = < I a xxo + I oca,
(aao) xo xo
ba nt lar nedeniyle sreklidir. f ve, g srekli olmak zere f+ g ve af fonksiyonlar metrik uzayda da sreklidir. ilx il : L fonksiyonu da
iix if ilx2 iix x2 II e itsizli i nedeniyle x in srekli bir fonksiyonudur. Daha nce Kesim 4.3 de norm kavram ndan yararlanarak s n rl bir cmle tan m verilebilece ini belirtmi tik. Gerekten xeS olmak zere il x normlar cmlesi, sm rl bir gerel say lar cmlesi ise S cmlesine snurhd r denir. Yani S de her bir x iin il x < M olacak biimde herhangi bir M gerel say s varsa S cmlesi s n rl dr. Ba ka bir ifade ile x =( k) iin =( k 2)1/ 2 < k maxi I Si
oldu undan, S de her x ve her bir i (i=1,2,..., k) iin ISi I < C olacak ekilde bir C gerel say s varsa S cmlesi s nrl d r.
93
Gerel say larm (a l , a2 ,..., a n) eklinde btn s ral n lilerinden olu an Rn uzay nda al nan p =(a , a2,..., a n ) ve q =(b 1 ,b 2 ,..., b n) gibi iki nokta iin d (p,q) =
3=1
(ai bi)2= \/
1=1
bi 1 2
biiminde tan mlanan d fonksiyonuna Rn zerinde klid metri i dendi ini daha nce belirtmi tik. klid metrikli Rn metrik uzay na n boyutlu klid uzay denir. ve genellikle En ile gsterilir. klid uzay , tabii metrikli uzay d r, yani En = (Re, d) d r. Bir boyutlu klid uzay , tabii metrikli R gerel do rusudur. ki boyutlu klid uzay da tabii metrikli R 2 dzlemidir. boyutlu klid uzay tabii metrikli uzay d r. Tam normlanm lineer uzaylar Banach uzay al r. Polonyal bir matematiki olan Stefan Banach (1892-1945), 1932 y l nda yazd "Operations Lineaires" adl kitab matematik dnyas nda byk etkiler yapm t r. Her Banach uzay ayn zamanda bir metrik uzayd r. X bir tam metrik uzay ve Y de X in bir alt uzay olsun. Bu durumda ancak ve ancak Y kapal ise Y uzay tamd r. Bu bir teoremdir ve bu teore ne gre bir Banach uzay n n herhangi kapal lineer manifoldu da ayn cebirsel i lemler ve ayn norma gre bir Banach uzayid r. [a,b ] uzay bir tam normlanm lineer uzayd r, yani bir Banach uzay d r. Norm !if sup (x) ile tan mlanmak ve nokta biimli (pointwise) toplam ve skaler ile arp ma gre bir X metrik uzay zerinde tan ml btn s n rl srekli gerel fonksiyonlar n (X,R) cmlesi bir Banach uzay d r. Ayn durum (X,C) cmlesi iin geerlidir.
ALI TIRMALAR 1. Bir metrik tan mnda M3 aksiyomunun a a daki daha zay f aksiyomla de i tirilebilece ini gsteriniz?
M3 * . a,b,ceX farkl ise d (a,c) < d (a,b) 4- d (b,c)
2. Bir X cmlesi zerinde belirgin metri in bir metrik oldu unu gsteriniz, yani , ab d (a,b) = O, a =b 94
ile tan mlanan d fonksiyonunun M , M2, M3 * ve M4 aksiyonlar m sa ladn gsteriniz? 3. d, bo olmayan bir X cmlesi zerinde bir metrik olsun. a,bEX olmak zere e (a,b) = min (1, d (a,b) ) ile tan mlanan e fonksiyonunun keza X zerinde bir metrik oldu unu gsteriniz ? 4. d (x,y) = xy ile tammlanan d fonksiyonunun bir metrik oldu unu gsteriniz? 5. d (z 1 , z2) = iz i z2 1 ile tan mlanan C zerinde tabii metri in metrik fonksiyonu zeliklerini sa lad m gsteriniz? 6. d, bo , olmayan bir X cmlesi zerinde bir metrik olsun. a, beX olmak zere (a, b ) d (a,b) d (a,b)
ile tan mlanan e fonksiyonunun keza X zerinde bir metrik oldu unu gsteriniz ? 7. d (f,g) = sup 1 If (x)g (x) : xE [0,1] } ile tan mlanan d fonksiyonunun metrik fonksiyonu zeliklerini sa lad n gsteriniz? 8. v, w normlanm bir V lineer uzay nda vektrler olmak zere d (v,w) = Il ile tan mlanan d fonksiyonunun V zerinde bir metrik oldu unu ispatlay n z ?. 9. IIp II klid normu olmak zere /VII uzay nda p = (a i , a2,..., am) ve q=(b i, b 2,..., bm) nokta iftleri iin
m
i=1
laibi
ai
) 1/2 ( m
=1
ibi 1 2)
2 )1/
ya da k saca
m
=1
laibi
III) II ilcl
il
ile gsterilen Cauchy-Schwarz e itsizli ini ispatlaym z? 95
10. Rni de p = (a l , a2,..., am) ve q =(b

m 1/2
b m) iftleri iin
12; \ 1=1 12 )1/2
lai bi 1 2)
1=1
<
1=1
2 )1/2
ya da k saca il ile , gsterilen Minkowski e itsizli ini ispatlay n z ? 11. p =(a i , a2 ,..., a n) E R olmak zere
)
Ilp+q II
III) + IIg
1/2
lai 1=1
klid normunun N N2, ve n z ? 13. lif II = sup { (x) norm oldu unu gsteriniz ?
N3
aksiyomlar n sa ladn gsteriniz ?
12. Cauchy-Schwarz e itsizli ini sonsuz toplam iin ispatlay } fonksiyonunun
e [0,1]
zerinde bir
14. rif II = f olf (x) dx fonksiyonunun e [0,1] zerinde bir norm oldu unu gsteriniz ? 15. lix II = max l x (t) I olmak zere uzay oldu unu gsteriniz ? 16. ilx = a
[a,b ] uzay n n bir Banach
I x (t) I dt normu ile normlanm uzay galine getiri-
len e [a,b ] fonksiyonlar s n f X olsun. X uzay nm tam olmad n gsteriniz ? 17. II
f r2 f (t,x (t) ) dt II < r1 J r2 r
II f (t,x (t) ) II dt e itsizli inin
varln gsteriniz ? 4.6. I ARPIMLAR ve ORTOGONALL K V, R zerinden bir lineer uzay olsun. V zerinde bir i arp m (inner product) a a daki zelikleri sa lamak -zere V nin herhangi iki v, w elemanlar iftine bir gerel say kar lk getiren ve <v,w> ile gsterilen bir fonksiyondur: 96
IP 1. IP 2. IP 3.
Her v,weV iin <v,w> -= <w,v> d r. u,v,weV ise <u,v+w> = <u,v> <u,w> d r. oceR ise <ocu,v> = a <u,v> ve <u,ocv> = a < u,v> d r.
arp m ayr ca a a daki ko ulu sa larsa dejenere olmayan i arp m ad m al r: v, V nin bir eleman ve her weV iin <v,w> = 0 ise v=0 d r. V, R zerinden i arp ml bir lineer uzay olsun. E er her v E V iin <v, v> > 0 ve v 0 oldu unda <v, v> > 0 ise bu i arp ma pozitif definit (positive definite) denir. Bir i arp m n pozitif definit olmas gerekmez, hatta R zerinden olsa bile a a da grece imiz gibi bu trden ilgin bi arp m rnekleri vard r. Anla laca zere V bir gerel lineer uzay ise <v, w> dn m <v, w> : V x V ---> R biiminde iki de i kenli bir fonksiyondur. arp m ile bir skaler veren bir e it arp m tan mlan yor. Bu arp ma, "skaler ile arp m" kavram ile kar r d ncesi ile "skaler arpma' de il i arp m diyoruz. Standart bir gsterim olmamakla birlikte i arp m (v, w), v. w, (v /w) ile gsteren yazarlar vard r, ancak konular n geli imi ierisinde kolayl k sa lanmas nedeniyle <v, w> gsteri nini benimsiyoruz.
RNEKLER
1. V = ve x,y E
/V1 olmak zere

n
<x, Y> -= x Y + + xnYr
E
1=1
xiyi
(4.6.1)
ile tan mlanan i arp m, Rn de adi ya da tabii i arp md r. Bu i arp m, i arp m zeliklerini sa lamakla birlikte dejenere olmayan bir i arp md r. 2. V, [a, b zerinde srekli gerel de erli fonksiyonlar uzay , yani V = ([a, b], R) olsun. f, g E V ise
<f, g> =
f (t) g (t) dt
(4.6.2)
ile tan mlanan i arp m, V de bir i arp md r. Bu i arp mda dejenere olmayan bir i arp md r. rnek 1 ve 2 deki i arp m, pozitif definittir. 97
Fonksiyon uzaylanda verilen (4.6.2) ile tan ml i arp m, Fourier serileri kuram na neden olan bir i arp md r. Grlece i zere <f, g> simgesi ile gsterilen i arp m, f.g ile gsterilirse fonksiyonlar nn adi arp m ile kar aca a kt r. Belirtelim ki matrisler uzay nda genel olarak dejenere olmayan i arp m zeli i sa lanmaz. Bununla beraber R zerinden nxn matrislerin. V lineer uzay nda iki A ve B matrislerinin i arp m , iz (trace) k egen zerindeki elemanlar n toplam olmak iizere <A, B> = iz (AB) ile tan mlan rsa bu i arp m, i arp m zeliklerini sa lamakla birlikte dejenere olmayan bir i arp md r. V, i arp ml bir lineer uzay olsun. V nin v, w elemanlar iin <v,
W> = 0 ise v ve w ya ortogonaldir denir ve v 1 w ile gsterilir, S, V
nin bir alt cmlesi olmak zere w E V ve her v E S iin <v, w> = 0 oluyorsa w, S ye, ortogonaldir denir ve w 1 S ile gsterilir. S in btn v elemanlar na ortogonal olan ve Sl = {w E V : her v E S iin <w , v> = d} (4 . 6 . 3)
ile gsterilen btn w E V elemanlar n ciimlesine S in ortogonol tmleyeni denir. S-1-, V nin bir alt uzay d r ve S in ortogonal uzay ad n al r. U, S in elemanlar taraf ndan gerilen V nin alt uzay olsun. w, S ye ortogonal ve -v i , v2 E S ise bu durumda <w, v i + v2 > ve e bir skaler ise
<w, CV1 > = e <w, v i >
<W, v i > <W,
Vg>
d r. Buradan w, S in elemanlar nn lineer kombinasyonlar na ortogonaldir ve dolay siyle w, U ya ortogonaldir. ..., v }, V nin bir baz olsun. Her i j iin <vi, vi> = 0 ise {v i , v n } cmlesi ortogonal baz ad n al r. A a da grece iz ki, V i arp ml ve sonlu boyutlu bir lineer uzay ise bu durumda daima bir ortogoanl baz vard r. arp m, norm tan mlamada kullan labilir. Gerekten v E V iin
lk = <v,
v>1/2
(4.6.4)
ile tan mlanan norm, daha sonra grlece i zere v karma k da olsa daima bir gerel say d r. arp m n en nemli zeli i, onun bu biimde bir norm tan mlamada kullan labilece idir. 93
Bir v E V eleman na, llv II = 1 ise birim vektr denir, v e V ve v O ise II bir birim vektrdr. V nin ortogonal baz , e er baz n her
bir eleman nn n uzunlu u ya da normu 1 ise ortonormal baz ad n al r. nin standart birim vektrleri, adi i arp ma gre Wn nin bir ortonormal haz m olu tururlar. A a daki iki zde lik, norm tan m n n do rudan bir sonucudur:
Wn
(i) v ve w ortogonal ise, bu durumda Ilv + w 112 = Ilv 112 d r. (ii) Herhangi v, w iin w 112 4- Ilv Ilv = 2 11 v 112 + 2 Ilw 112 (Paralelkenar yasas ) dr. Bu zeliklerin ispatlar kolayd r. Gerekten (i) Birinci yan i arp m cinsinden yaz l rsa ilv w 112 = <v w, v + w> <v, v> <v, w> + <w, v> <w, w> <v,v>-1- 2 <v, w> <w,w> = 11 v 112 +
V
112 (Pisagor teoremi)
<v, w> o
e
(ii) Benzer biimde birinci yan i arp m cinsinden yaz l rsa
W, V W
v + w 112 + v - w 112 = <v
>+
<V W, V
W>
= <v, v> + <v, w> + <w, v> +

< w, w> + <v , v>
<v, w> <w, v> <w, w> = 2 <v, v> + 2 <w, w> = 2 11 v
p + 2 11 w 112
oldu u sonucuna var lr. w, Ilw Il 1- 0 olacak ekilde V nin bir elemam olsun. Herhangi v e V iin v cw, w ya ortogonal olacak biimde bir tek e say s vard r. Gerekten vcw n n w ya ortogonal olmas iin <v cw, w> = O olmak zorundad r. Buradan 99
< v, w> < cw, w> = 0

ve
< v, w> = e < w, w>

olur. O halde
ekil 4.6.1
e=
<v, w> <w, w>
chr. Tersine olarak e, bu de ere sahip ise vcw, w ya diktir. Bu c say s na, w boyunca v nin bile eni ya da w ya gre v nin Fourier katsays denir. cw da, w boyunca v nin izd m ad n al r. zel olarak, w birim vektr ise bu durumda w boyunca v nin bile eni k saca e = <v, w> d r.
RNEKLER
1. V = Rn tabii i arp ml lineer uzay olsun. ei, yinci birim vektr
ve x = (x i , x n ) ise x in ei boyunca bile eni k saca
<x, ei> = xi
enidir. dil)yanx cbe 2. V, [ s, 7C j zerinde srekli fonksiyonlar uzay ve k s frdan byk bir tamsay olmak zere f de f (x) = sinkx ile verilen fonksiyon olsun. Bu durumda
7C lif
<f, f>.1/2 =
sin2 kxdx) 1 / 2 = ,V7z
TC
d r. g, [ 77, TC j zerinde herhangi srekli bir fonksiyon ise f ye gre g nin Fourier katsay s 1.00
<g, f> <f, f> d r.
g (x) sinkxdx
Kesim 4.5 sonundaki Al t r na1arda verilen a a daki zelikler bu defa i arp m kullan larak yeniden ispatlanabilir. (i) Her v, w E V iin [<u, w> ! < llv II llw II d r. (Schwarz (ii) v, w E V ise Ii + ilw il d r. (Minkowski e itsizli i) w il < v n , V nin s f rdan farkl kar hkh ortogonal elemanlar olsun, yavi , ni i j iin <v i , Nrj > = 0 ve ci , vi boyunca v nin bile eni ise bu durumda v e 1 v 1 c nv n eleman ; vi , ..., v i-, ye ortogonald r. Bunu anlamak iin, bu eleman her j ye kar lk vi ile arpmak yeter. i j iin <v i , vi > yi kapsayan btn terimler s fr olur ve geriye <v, vi> cj <vi, vi> biiminde iki terim kal r ki bu da ci nin, vi boyunca v nin bile eni olmas nedeniyle s f rd r. Bylece lineer kombinasyonlar karma i lemi ile v i , v n ye gre v ortogonalize edilmi oluyor. A a daki teorem, c iiv n ifadesinin, v i , ..., v n nin bir lineer kombinasyonu e v + olarak v ye en iyi yakla kl verdi ini gsteren ilgin bir teoremdir. TEOREM 4.6.1. v i , ..., v ii ; her i iin !Iyi -7L. 0 olacak ekilde kar l kl ortogonal vektrler olsun. Ayr ca v, V nin bir eleman ve ei de vi boyunca v nin bile eni olsun. a l ,..., a n say lar olmak zere
n V E Ykek k-=-1 n
<11v
k=
akvk
geerlidir. ispat. v E ckvk n n i = 1,2..., n iin her bir v i ye ortogok=1
nal oldu unu biliyoruz. Buradan bu ifade v i , v n nin herhangi bir lineer kombinasyonuna ortogonald r. O halde Pisagor teoremi nedeniyle Ilv E akvk ll 2 = 11v - E ekVk + E (ek ak) Vk 11 2
= II V CkVk 112 +
E (ck ak) vk 11 2
d r. Bu e tilikten, 101
v E ckv k 112 < I v E akvk 11 2 sonucu ortaya kar ve bylece teoremin ispat tamamlanm olur. TEOREM 4.6.2. v 1 , v n kar l kl ortogonal birim vektrler ve ci , vi ye gre v nin Fourier katsay s ise bu durumda
E c i2 < 1=1
dir.
%, 2 (Bessel e itsizli i)
spat: 0 < < v E c v , v E c v > =- < v, v> 2c < vi> -F E c 2 2 =<v,>c nedeniyle Bessel esitsizli inin varl ortaya kar. TEOREM 4.6.3. V, pozitif definit i arp mh olmak zere sonla wm }, boyutlu bir lineer uzay olsun. W, V in bir alt uzay ve {w , wn } V nin bir orW nin bir ortonormal baz olsun. W -7r- V ise {w , togon.al baz olacak ekilde V nin wm+ , w n elemanlar vard r. spat: spat yntemi, teorem kadar nemlidir ve bu yntem GramSchmidt ortogonal ekle getirme yntemi olarak bilinir m < n oldu undan jw , wm }, V nin bir baz ve dolay siyle V nin lineer ba mwm, s z elemanlar n n bir maksimal ciimlesi olamaz. O halde w , eleman Lineer ba ms z olacak ekilde V de bir vm+ wm, m 1 < n ise ayn ekilde devam edilebilir. Bu yzden {w , vn v m+ , v n } cmlesi, V nin bir baz olacak ekilde Vnin v m+ , bulunabilir. elmanr wm , Ku kusuz bu cmle bir ortogonal baz de ildir. Wm+ ; w , in bir ortogonal vm+ taraf ndan gerilcn uzay olsun. ncelikle W m+ haz m elde edelim. Temel d nce vm+ eleman n alip bundan w , wm boyunca onun izd mn karmakt r. Bylece
=
ve
> < Vm+i, <W1, W >
<VII) 4
Cm =
, 1 Wm>
< wm, wm >

eniwm
wm+1 = vm+1
c w
wm ye ortogonald r. Ayr ca w m+ olsun. Bu durumda w m+1 : w , wm zerinden lineer ba ml 0 d r. (aksi halde w m+ eleman w , olur) ve vm+ , 102
vm, i = wm+
c w 4- ... 4- c mwm
nedeniyle w 1 ,..., wm .fi ile gerilen uzayda bulunur. Buradan wm+1 }, W m+ in bir ortogonal baz d r. Buradan tmevar m yntemiyle w ,, wm, vm+i ,..., vm ile gerilen W m uzay n , s = 1,2,..., nm iin {w ,..., wm _,} eklinde bir ortogonal baza sahip oldu unu gstermek imkn vard r. Bylece teoremin ispat tamamlanm olur. SONU. V, pozitif definit i arp mh ve sonla boyutlu bir lineer uzay olsun. s3J. oldu unu varsayal m. Bu durumda V bir ortogonal baza sahiptir. Ispat: Varsay m nedeniyle v 1 0 olacak ekilde V nin bir v i eleman! vard r. W, v i ile gerilen alt uzay olsun. Buradan Teorem 4.6.3 uygulan rsa arzulanan baz elde edilir. Teorem 4.6.3. deki yntemi bu kez zetleyerek verelim. V nin keyfi bir v l } baz n n verildi ini varsayal m. Bu baz ortogonal ekle getirme yntemi a a da oldu u gibidir.:
v a
V2 = V2 <V2', V2> V 1, <V' , V' >
v3
<v3,
V3'> V2
< V3, VI. ' >

<Vi , V' >
V 1,
.......
.........
.....
V n= Vn
<Vn, V ' n_ > Vn_i>
<Vn, i
<v' , v' >
Buna gre v` n } bir ortogonal bazd r. Bir ortogonal baz, baz n her bir elemanx onun normuna blnmek suretiyle daima bir ortonormal baz ekline getirilebilir. Bununla beraber bir V i arp m uzaymda linner ba ms z bir x ,x2 ,..., x n cmlesi, ortogonal ekle getirilmeksizin a a da oldu u gibi do rudan do ruya bir ortonormal cmle ekline getirilebilir: x
II 1
Y =-
1.
103
Y2
X2 <X2, Y > Y 1 IIX2 <X29 Y > Yi X3 <X3,
Y3 =
Y > y
<X3, y2> ,Y2
lx3 <x3, Y > Y <x3, Y2> Y2 Il
k-I Xk E < Xk, Yi> Yi
i=1
Yk =
k_i J=1 <xk,Yi> Yi
X xn } cmlesinin gerdi i alt uzay, Y = {Y1,Y2,., y n } nin gerdi i alt uzay ile ayn d r. Yani L (X) = L (Y) d r. Bilindi i zere L (X) ya da S p (X), X cmlesini kapsayan V i arp m uzay nm en kk alt uzay d r ve X taraf ndan gerilen alt uzay ad n al r. V i arp m uzay nda verilen lineer ba ms z cmle, uzay n bir baz ise, bu durumda elde edilecek ortonormal cmle uzay n ortonormal baz olur. te yandan bir i arp m uzay nda verilen lineer ba ms z cmle, sonlu ya da sonsuz elemanh olabilir. Yani ortogonallik ve ortonormallik sadece sonlu say da lineer ba ms z cmleye zg bir durum de ildir. Bir V i arp m uzaymda {v i ,..., v n } baz , ortonormal u n } bazma dn trlrse {vi} baz ndan {n } bazma gei matrisi genseldir, yani i n iin u i = %v i d r. ai2v2 a nvn
RNEKLER 1. /?3 de x = (1,1,1), x 2 = (0,1,0), X 3 = (1,1,0) lineer ba ms z vektrleri veriliyor. Bu vektrler taraf ndan gerilen R3 lineer uzaymm bir ortonormal baz n bulunuz? xl Y =
Ilxi
X2
k V3
<X2, y > Y
1
-\/T
.v s.)
Y2 =
11X2 <X29
Y > Y it
104
x2 - < x3, Y > Y - <x33 Y2> Y2
1
-
Y3
lix3 - <X3, Y > Y <x3, Y2> Y2 = V2
{y , y2 , y2 } cmlesi, R3 n bir ortonormal baz dr. {x1} den {y } ye gei matrisi genseldir. Gerekten
y =
(1, 1, 1) + O. (O, 1, O) + O. (1, ', O)
Y2 =
1
(1, 1, 1) + (0, 1, 0) + O. (1, 1, 0) 1 V2 2

(
Y3 -
_ V2
0, 1, 0) -I-
1, 1, 0)
oldu una gre gei matrisi 1 1 1 V2-\ 0 3 -V6 0 eklindedir. 2. arp m <f, g> = fl o f (t) g (t) dt ile verilen ve derecesi <2 olan R zerinden polinornlarm lineer uzay V olsun. Buna gre (i) {1, t, t 2 } baz na Gram-Schmidt ortogonal ekle getirme yntemi). uygulayarak V nin bir {u 1 (t), u2(t), u 3 (t)} ortonormal baz m bulunuz ? (ii) h (t) = 2t z n bulunuz? 1 polin.omuna ortogonal W alt uzaynam bir ba1
(i) V = {a bt ct2 : a b ; c, E R} lineer uzaym n bir baz {1, t, t 2 } d r. Buradan f, (t) -= 1, f2 (t) = t, f3 (t) = t 2 ve lif =
-
<f, f>1/2
f1
oldu una gre
'
105
.1 u2
f2 <f2, u > u
11f2 < f2 u > ui
,
It
1 2
= ,N,75 (2t 1),

u3
<f3, u i > u i <f3, u2> U2 <f3, u i > u i <f3 , u2> u2

t2 - -k . 6 . ,\/3 (2t 1) ,N/K (6t 2 6t
t -F 6 1
1)
dr. O halde {u i (t) = 1,u 2(t) = (2t 1), u 3(t) = Ni(6t 2 6t cmlesi aranan ortonormal cmledir.
1)}
(ii) h (t) = 2t 1 polinomuna ortogonal W alt uzay!~ bir baz fi (t) = a i + b i t + c i t2, f2(t) = a 2 b2t c 2t2 } olsun. Buradan (a i --F b it + c it 2) (2t
0
1) dt = 12a 1
7b 1 4- Sc i = 0
(a2 + b2t
0
c2t2) (2t
1) dt = 12a 2
7b2
5c2 = 0
sistemi a l = 0, b i = 5, e l = 7 ve a2 = 5, b 2 = 0, c2 = 12 iin sa lamr. Ohalde aranan ortogonal cmle {f 1 (t) = 7t 2 St, f2(t) = 12t 2 5} eklindedir. 3. arp m <p, q> = -
f i p(x) q(x) dx ile tammh > polinom-
lar uzay nda 1, x, x2, ... eklinde sonsuz lineer ba ms z polinomlar cmlesini 13 de bir ortogonal cmleye eviriniz ? el = 1
e2 = x
<x, > e >
ei x _ . 1 = x
N/2
106
e3 = x2
2/ 23
<x2, e i > el <el, e1>

. 1 O 2 /3
<x2, e2> e= <e2, e2>

.x = x2 -
x2
e4
= x3
<x3 , e > <x3, e2> <e2, < el, el> e

O 2 1 2 /5 2 /3 O 8 /45
e2
<x3 , e3> <e 3, e3> tx2_ 1
= x3
3 = x3 -5 -x
-3- j
e 5 x4_
<x4, eli ei > <el, <x4 , e 4 > < e4,

e
<x4, e2> < e2, e2 %
2e
<x4, e3 > <e3,e 3> e3
4
16/105 2 8/45 kx
= x4 2 /5
2
O 2 /3
1\
O 2 3x) 5 24 /525 (x (
_ x4 ___ 6 x2
7
3 + 35
Bu ekilde devam edilirs e 1) de ortogonal dizinin daha ok eleman bulunabilir. Bu polinomlar uygun sabitlerle arp hrsa analizin me hur Legendre polinomlar elde edilir. Gerekten P n(x) Legendre polinomlar mn genel forml, n = O, 1, 2, ... iin Pn(x) (2n) ! [ n 2n(nly n (n-1) 2 (2n-1) xn 2
-- (n-3) n (n-1) (n2) 2.4 (2n-1) (2n-3) xn-4
107
eklindedir. Ilk be Po(x), P4(x) Legendre polinomlar , yukarda buluna polinomlar n sabit katlar d r. Gerel lineer uzayda tan mlanan i arpma, karma k lineer uzayda da tammlanabilir. Karma k lineer uzayda i arp m tan m n vermeden nc e baz ayrlacaliklar vurgulamada yarar vard r. Gerel lineer uzayda bir i arp ma bir gerel say kar lk geldi i halde karma k lineer uzayda i arp ma bir karma k say kar lk gelir. Karma k lineer uzayda herhangi bir vektrn kendisi ile i arp m , vektrn kendisi s fr olmaks z n s fr olabilir. rne in daha nceki tan m ile v = (1, i) E C2 iin v 0 oldu u halde <v, v> = 0 d r. Pozitif definitli i korumak iin gerek lineer uzayda simetri art n sa layan i arp m, karma k lineer uzayda e lenik simetrik ko ulunu sa lar ve bu durumda i arp m uzay nda 11v = <v, V> 132 ile tan mlanan norm fonksiyonu daima bir gerel say olma zeli ini korur. Baz ayr cal klar nedeniyle karma k lineer uzayda i arp m a a da oldu u gibi yeni bir ad al r . V bir karma k lineer uzay olsun. V zerinde bir Hermitiyen arp m (Hermitia n product), a a daki zelikleri sa lamak z er e v nin herhangi iki v, w elemanlar iftine bir karma k say kar l k getiren ve <v, w> ile gsterilen bir fonksiyondur: HPI. Her v, w E V iin <v, w> HP2. <w, v> d r.
u,v,w E V ise <u, v + w> = <u, v> <u, w> d r.
HP3. ot E C ise <au, v> = ot <u, v> ve <u, av> = cc <u, v> dr. Hermitiyen arp m, her v E V iin <v, v> > 0 ve v 7Z- 0 oldu unda <v, v> 0 ise pozitif definit ad n al r. Anla laca zere V bir karma k lineer uzay ise <v, w> dn m <v, w>: V x V > C eklinde iki de i kenli bir fonksiyondur. aE I(a) = 1 (ot. 5C) s rasiyle a n n karmaC iin 5c, la R(a) -= z (a k e leni i, mutlak de eri, gerel k sm v e sanal k sm d r. Ay ca a,
),
E C iin a a 7/. 0 iin X =-
oc = p ve a = ot,
a ot
a 1 2 d r.
(7' !2 say s na a n n tersi denir ve oc -1 ile gsterilir.
Daha nce verilen ortogonal, ortogonal baz, ortogonal tmleyen, Fourier katsay s ve w boyunca v nin izd m, de i iklik yapmaks m benzer ekilde tammlamr. 108
RNEKLER 1. V = Cn olsun. Cn de herhangi iki vektr x = (x i ,..., xn), y = (y ,..., y n) ise bunlar r hermitiyen arp m
< x, Y> = x Y
--I-- xnyn
E
i-
xiyi
(4.6.5)
ile tamml d r. Bu arp m, hermitiyen arp m zeliklerini Sa lar. rne in her x,y E Cn iin <x, y> = <y, x> d r. Gerekten <x,Y> = x Y +.. --F x nYn = Y x -11- + Ynin Y x + Ynxn = <Y, x>
d r. x e Cn vektrnde her bir x i E C d r. x 0 ise herhangi bir xi 0 ve xizi = iXi > 0 nedeniyle <x, x> > 0 d r ve dolay siyle bu arp m pozitif definittir. 2. V, [a, b] aral nda srekli karma k de erli fonksiyonlar uzay , yani V [a, b], C) olsun. f, g E V ise bu uzayda i arp m
e(
<f, g>
fab f(t) g (t) dt
(4.6.6)
ile tan mhd r. tegralin standart zellikleri, bu arp m n pozitif dcfinit bir hermitiyen arp m oldu unu gsterir. zel olarak [a, b] arah [ 7r, 7r] olarak al nr ve fn(t) = eint ile tannnlan rsa, r ve m nin farkl de erleri iin fri fm ye ortogonaldir. Ayr ca fn> =
f_nr
einte-in t dt = 2 Tc
ve f e V ise f in f n ye gre Fourier katsay s
<f, f n > < f n, fn>
27r
, f(t) e -int dt
eklindedir. E er aral k [a, b] olarak al n rsa bu defa 2 in r t b-a
fn(t) e ile tan mlanan fonksiyonlar, n ve n nin farkl de erleri iin fn, fm ye ortogonaldir. Bu durumda 109
< fi ,fri> <f, fn>

<fn, fn>
eklinde olur.
.-_
,i13 2 innt a e b-a . e
2 innt
b-a dt = a
ve f in fa ye gre Fourier katsay s da
1
b-a a
fb
f(t) e
2 innt b-a dt
Teorem 4.6.3 ve onun sonucunun benzeri pozitif definit hermitiyen arp mlar iin ifade edilebilir: TEOREM 4.6.4. V,. pozitif definit hermitiyen arp ml karma k saylar zerinden sonlu boyutlu bir lineer uzay olsun. W, V nin bir alt uzay ve {w ,..., wm }, W nin bir ortogonal baz olsun. W V ise {w i ,..., wa }, V nin bir ortogonal baz olacak ekilde V nin wm+1,, w a elemanlar vard r. SONU. V, pozitif definit hermitiyen arp mh karma k saylar zerinden sonlu boyutlu bir lineer uzay olsun. V {0} oldu unu varsayal m. Bu durumda V bir ortogonal baza sahiptir. Ispatlar daha nce gerel durumda verilen ekliyle tamamen ayn oldu undan tekrarlamaya gerek yoktur. te yandan pozitif definit hermitiyen arp mh karma k lineer uzayda norm fonksiyonu, (4.6.4) ile tammland gibidir. Mutlak de er, norm, metrik ve i arp m birbirleri ile ili kisi vardr. x noktas R gerel say lar ekseni zerinde ise bu durumda Ix = d (x, 0) d r. Yani Rn uzay nda ancak n = 1 ise mutlak de er, norm ve uzaklik ayn d r. n > 2 olmas halinde mutlak de er kalkar, norm ve metrik ili kisi devam eder. Norm fonksiyonu, mutlak de er fonksiyonundan daha genel bir kavramd r. Metrik ile norm aras nda d (u, v) = II ili kisi vard r ve her boyutlu uzayda geerlidir. II ya da I <u, v> 1 2 < <u, u> <v, v> <u, v> I < ile ifade edilen Schwarz e itsizli i Cauchy-Schwarz e itsizli i yada Cauchy-Schwarz-Bunyakovsky e itsizli i nedeniyle i arp m, norm ve dolay siyle metrikle Ilu = <u, v> 1 /2 eklinde i arp mdan gelen bir norma sahip normlanm bir V lineer uzay na i arp m uzay denir. Bu uzay tam ise Hilbert uzay ad m alir. Hilbert uzay genel anlamda ierisinde i arp mn tammh oldu u tam i arp m uzay ya da tam lineer uzayd r. O halde bir Hilbert uzay yaln z bir i arp m uzay de il ayn zamanda
110
tam bir i arp m uzay dr. arp m uzaylar normlanm uzaylar n zel bir s nf ve normlanm uzaylar da metrik uzaylarm zel bir s mmf dr. Sonlu boyutlu normlanm bir lineer uzay tamd r. Buradan soulu boyutlu bir i arp m uzay bir Hilbert uzay d r. Her Hilbert uzay tam bir i arp m uzay olmas nedeniyle bir Banach uzay d r, ancak tersi do ru de ildir. Tam olmayan i arp m uzaylar da sz konusudur. Bu trden uzaylar o unlukla pre-Hilbert uzay ad m al r. Bununla beraberaber tam olmayan bir i arp m uzay , Hilbert uzay olarak tam yap labilir.* Bir Hilbert uzay nda i arp mm, Schwarz e itsizli i nedeniyle x, y nin srekli bir fonksiyonu oldu u kolayl kla anla lr. Yani x n -> x ve y n -> y
<xn, yn > --> <x, y>
oldu unu ispatlamak iin a a dakini grmek yeter:
i<xn, Yn> <x, Y> i_<xn, Yn> <xn, Y> + <xn, Y> <x, y> 1
1<xn, Yn> <xn, Y> <x n, y> <x, y> 1 1<xn, y n
I+I
y> 1 --F 1<xn x, y> 1
ilxn ii IlYn- Y ii + Hxn x Sonlu boyutlu Hilbert uzaylar zel ilgiye sahiptir. Sonlu boyutlu gerel bir Hilbert uzay bir klid uzay ad n ahr. Sonlu boyutlu bir karma k Hilbert uzay da o unlukla birimli uzay (unitary space) yada karmak klid uzay ad n ahr Hilbert uzay ad o unlukla uzay n sonsuz boyutlu olmas halinde kullan lr. e itli Hilbert uzay rnekleri vard r.
RNEKLER
co E an2 < co olacak ekilde yani a 1 2 -1- a22 n-2 ... serisi ya-
knsayacak ekilde > eklinde (gerel ya da karma k) btn sonsuz diziler s n f r) ile gsterilsin. rne in p = <1, 1,... > ve g = < 1,
Co., Massachusetts, 1965.
>
*Bak. A.E. TAYLOR, General Theory of Functions and ntegration, Blaisdell Publishing
RG dur. te yandan dizileri iin 12 _F 12 + yak samad ndan p 12 + (2)2 + (1)2 ... serisi yak nsad ndan q E IP dur.
p=
<ak> ve
q=
<bk> dizileri rp da olmak zere i arp m
<p, q>
____
k=1
akbk
ile tan ml d r. Bu uzay 1 2(n) ya da k saca n sonsuz oldu u iin 1 2 ile gsterilir. Bu uzay en basit sonsuz boyutlu Hilbert uzay d r. I arp m serisi, p, q E 1 2 olmak zere 2 Jakbk I < hak J 2 -1- 1bk 2 e itsizli i nedeniyle mutlak yak nsakt r. Bu uzayda 1 2 normu 1/2 = E ja k 1 2 )
k=1
1/2
ile ta umhd r. Bu norm, Hilbert uzay nda 1 2 metri ini gerektirece inden
1/2 k=1
ak
d (p, q) = E
bk 1 2 )
ile tan mlanan d fonksiyonu 1 2 metri idir. Bu yzden 1 2 uzay bir metrik uzay d r. 1 2 uzaym n tam oldu u gsterilebilir. Bu uzay ayn zamanda ayr labilir Hilbert uzay (separable Hilbert space) olarak da adlar d r l r. 2. Sonlu boyutlu Rn uzay , i arp m ve norm uygun biimde tan mlanmak zere sonlu boyutlu gerel bir Hilbert uzay dr. Benzer ekilde Cn uzay da sonlu boyutlu karma k Hilbert uzay d r. Bilindi i zere klid uzay ve karma k klid uzay ad n alan bu sonlu boyutlu Hilbert uzaylar 1 2(n) ve U n (ya da yine 1 2 (n)) ile gsterilir. 3. I = [a, b aral zerinde
S' If
(X
) 1 2 dx < cx)
eklinde karesi integre edilebilen btn fonksiyonlar uzaya L2 (a, b) ya da k saca L2 ile gsterilir. Bu uzay da ilgiye de er nemli bir Hilbert uzay d r. Bu fonksiyonlar uzay nda i arp m ve norm s rasiyle 112
<f, g
ve VI]
f(x) g(x) dx
a'
j. 1f (x) 1 2 dx a 1/2
<fs, f>1/2
ile tan ml dr. Son derece yararl ve ilgin i arp m uzaylar , i arp mn bir integral ile tan mh oldu u fonksiyonlar uzay d r. arp m uzaylar ile son derece yak ndan ilgili olan Fourier seriberi teorisinde ortaya kan tam ortonormal alt cmlelere ili kin iki rnek verelim:
[0,271 uzay nda i arp m

2n <x, y> =
x(t) y(t) dt o ile tammlamrsa bir gerel i arp m uzay elde edilir.
Bu uzayda
x,(t) =
x n(t) =
1
1/I1
co snt, y n(t). =
1 1/Tc
s nnt, n = 1, 2, ...
eklinde tan mlanan fonksiyonlar cmlesi, yani x 0, x , x2,... ve y , y2,... den olu an cmle bir tam ortonormal cmledir. Benzer olarak [0,27c] aralnda karma k de erli fonksiyonlar, yani
e ([0,27,], C) uzay nda i arp m

27r
<x, Y> =
x(t) y(t) dt
ile tan mlan rsa bir karma k i arp m uzay elde edilir. Bu uzayda
un(t) =
1
'\/'2
eint, . = O, + 1, 12, ...
eklinde tan mlanan fonksiyonlar cmlesi yine bir tam ortonormal cmle olu turur.
113
Yeri gelmi ken nemli bir durumu vurgulamada yarar vard r. w pozitif de erli belli bir srekli fonksiyon olmak zere e [a, b] uzaymda <X,
y> =
aJ
f b w (t) x(t) y(t) dt
eklinde daha genel bir i arp m tarumlanabilir. Bu i arp mn SturmLiouville problemlerinin z fonksiyonlar n n incelenmesinde byk nemi vard r. imdiye kadar pozitif definit i arp mh lineer uzaylar zerinde durduk. Bununla beraber bu kesimin ba nda bir i arp m n kesinlikle pozitif definit olmas gerekmedi inden de sz etmi tik. Bylece imdi de a a da pozitif definit olmayan i arp mlar ve bunlara ili kin genel ortogonal bazlar zerinde duraca z. V, bir i arp ml K cismi zerinden sonlu boyutlu bir lineer uzay olsun. Bu i arp mn pozitif definit olmas gerekmez, nk V, R zerinden olsa bile byle i arp m rnekleri vard r. rne in, (x 1 , x2) ve y = (y i , y2) vektrlerinin i arp m <x, Y> = x Y x2Y2 eklinde tam xlanabilir. Buradan <x, x> = x2 1 x22 olur. Byle arp mlar bir ok uygulamalarda kar m za karlar. rne in fizikte 4 boyutlu uzayda x = (x, y, z, t) eklinde vektrlerin arp mna ili kin i lemlerde
<x, x> = x2 + y
olarak al n r.
z2 t2
A a da ortogonal bazlara ili kin teoremlerin nas l su stne karlabilece ini grece iz. V, i arp mh K cismi zerinden sonlu boyutlu bir lineer uzay olsun. W bir alt uzay ise, V nin genel olarak W ve Wi n do rudan toplam oldu u daima do ru de ildir. Gerekten <v, v> = 0 olacak ekilde V de s frdan farkl vektr olabilir. rne in karma k saylar zerin.den.(1, i) e C2 vektr byle bir vektrdr. [Ancak W, V nin bir alt uzay ve V de bir i arp m pozitif definit ise V,W ile W-1nin do rudan toplam d r, yani V = W C) Wl d r (Ah t rma 25)]. Bununla beraber bir ortogonal bazm varl hakknda teorem keza do rudur ve sz edilen bu teoremi a a da uygun bir de i iklik ile ispatlayaca z. Bunun iin baz uyarlarda bulunahm. ncelikle V nin her u 114
eleman iin <u, u> = 0 oldu unu varsayal m. Bu durumda bu i arp ma s f r i arptm ve V de s f r uzay adm al r. Bunun nedeni V de her v, w iin <v, w> = 0 olma zorunlu udur. Gerekten <v, w> = [<v w, v w> <v, v> <w, w>1 yaz labilir. Varsay m nedeniyle bu e itli in ikinci yan s fra e ittir. Bu durumda V nin herhangi bir baz bu tan m nedeniyle bir ortogonal bazdr. TEOREM 4.6.5. V, K zerinden sonlu boyutlu bir lineer uzay olsun ve V nin bir i arp ma sahip oldu u varsayahm. V 0 } ise V bir ortogonal baza sahiptir. Ispat: Bu teoremi, V nin boyutu zerinden tme var mla ispatlayaca z. V bir boyutlu ise bu durumda V nin s f rdan farkl herhangi bir eleman, V nin bir ortogonal baz d r, bylece bu belirgin bir durumdur. imdi dim V = n > 1 oldu unu varsayalim. Buna gre iki durum ay rdetmek gerekir. DURUM 1. Her u e V iin <u, u> = 0 d r. Bu durumda zaten V nin herhangi bir baz n n bir ortogonal baz oldu unu grdk. DURUM 2. <v i , vi > 0 olacak ekilde V nin bir v 1 eleman]. vard r. Bu takdirde pozitif definit durumda kullan lan ayn Gram-Schmidt ortogonal ekle getirme yntemi uygulanabilir. Gerekte ispatlayaca z ki <vi , v i > 0 olacak ekilde v 1 , V nin bir eleman ve Vi de v i tarafndan gerilen 1 boyutlu uzay ise V, V i ve V toplam dr. v e V ve c de her zaman oldu u gibi
c
i n do rudan
==. <v, v2>

<vi,
vi >
eklinde olsun. Bu durumda v-cv 1 , Vi de bulunur ve buradan v = (v ev i ) ev i
ifadesi V nin, V i ile Vil n toplam oldu unu gsterir. Ayr ca bu do rudan bir toplamd r, nk V i il Vi, Vi n bir alt uzaydr ve V i e e it olamaz (nk < v i , v i > 0) ve buradan V i bir boyutlu oldu undan [0} belirgin uzay olmak zorundad r dim Vi < dimV oldu undan, vi uzay n" ele alarak tm i lem yinelenebilir, ba ka bir deyimle tme var m uygulanabilir. Bylece V i n, diyelim {v2,..., vn } eklinde bir ortogonal baz bulunur. Buradan {v i ,..., v n } nin V nin bir ortogonal baz oldu u anla lr.
115
RNEKLER
1. R2 de x = (x i , x2) ve y = (y , Y2) olsun. Bu iki vektrn < x, Y>= x Y x2Y2
arp m m tammlayahm. Buna gre (1, 0) ve (0, 1) keza bu arp m iin bir ortogonal bazd r. Benzer olarak (1, 2) ve (2, 1) vektrler cmlesi de bu arp m iin bir ortogonal bazd r. Bununla beraber ikinci cmle adi ya da do al i arp m iin bir ortogonal baz de ildir. 2. l = (1,2,1) ve v = (1,1,1) vektrleri taraf ndan gerilen R 3 n alt uzay V olsun. x = (x , x2 , x3 ) ve y = (y , y2 , y3 ), R3 de vektrler ise onlar n arp mn <x, Y> = x Y x2Y2 x3Y3 olarak tan ml yahm. Bu arp ma gre V nin bir ortogonal baz bulmak istiyoruz. <u, u> = 4 0 oldu undan vi = u olsun. Buna gre
c
<v, u> <u, u>
olmak zere v ortogonalle tirilebilir. Buradan v 2 = v u olur. O halde verilen arp ma gre {v , v2 }, V nin bir ortogonal baz dr.
ALI TIRMALAR 1. V, R ya da C zerinden lineer uzay olmak zere her v, w E V

iin i arp mdan hareketle
(a) w> I < Ilv liinin varl n ispatlaym z? (b) patlayn z? w II
Cauchy-Schwarz-Bunyakovski e itsiz-
Minkowski e itsizli inin varl n is-
2. (1,1, -- 2,3,4,5) ve (0,0,1,1,0,7) vektrlerine dik R 6 nin alt uzay n n boyutunu bulunuz? 3. (1,1,0,0), (1, 1,1,1) ve (-1,0,2, 1) vektrleri ile geriden R 4 iin bir ortonormal baz bulunuz ? naltuzy 4. (1,2,1,0) ve (1,2,3,1) vektrleri taraf ndan gerilen R4 n alt
uzay iin bir ortonormal baz bulunuz? 116
5. (1,-1,-i) ve (i, 1,2) vektrleri taraf ndan gerilen C 3 n alt uzay iin bir ortonormal baz bulunuz? 6. u = (a ,...,, a n) v = (b ,..., b n) olmak zere Rn uzay nda <u, v> = a b a nb n eklinde tan mlanan adi arp m n zerinde bir i arp m oldu unu ispatlay n z? Ayr ca dejenere olmad n ve pozitif definit oldu unu gsteriniz? 7. u = (z ) ve v= (w ) olmak zere C" uzay nda <u, v > = z w ... z nw n eklinde tan mlanan adi arp m n Cn zerinde bir i arp m oldu unu ispatlaym z? Dejenere olmad n ve pozitif definit oldu unu gsteriniz? 8 . V = e [a, b ], R) ve f, g EV olmak zere <f, g> = f(t) g(t)dt
(
ile tan mlanan i arp mn V zerinde bir i arp m oldu unu ispatlarnz ? Ayr ca dejenere olmad n ve pozitif definit oldu un - u gsteriniz? 9. V -= e [a, b ], C) ve f, g E V olmak zere <f, g> -= f(t) g(t) dt a'
(
ile tan mlanan i arp m n V zqrinde bir i arp m oldu unu ispatlaym z? Ayr ca dejenere olmad m ve pozitif definit oldu unu gsteriniz ? 10. [O, 1] aral zerinde srekli gerel de erli fonksiyonlar n neer uzay n n bir alt uzay 1, t, t 2, t3 fonksiyonlar taraf ndan geriliyor. Bu uzay iin bir ortonormal baz bulunuz? 11. M, transpozesine e it bir nxn karesel matris olsun. X, Y n bile enli kolon vektrleri ise <X, Y> = XT MY dn mnn IP1, IP2, IP3 zeliklerini sa lad n gsteriniz? Drdnc zeli i sa lamayan bir 2x2 trnde M matris rne i veriniz? 12. R zerinden nxn matrislerin V lineer uzay nda herhangi iki A, B matrislerinin <A, B> = iz (AB) eklinde tan mlanan arp m n n i arp m zeliklerini sa lad n ve ayr ca dejenere olmad n gsteriniz (iz A = A n n k egen elemanlar n n toplam dr)? 13 . [
,
TC,
n] zerinde srekli gerel de erli fonksiyonlarm V li7C
neer uzay zerinde i arp m <f, g> =i f(t) g(t) dt ile tan mlan yor.
117
cost, cos 2t, sint, sin 2t,...} cmlesinin, V nin bir ortogonal alt cmlesi oldu unu gsterin iz? 14. [0, 7 zerinde srekli gerel de erli fonksiyonlarm V lineer uzay zerinde i arp m Al t rma 13 deki gibi olmak zere 1, cost, cos2t, cosnt,... cmlesinin V nin bir ortogonal alt cmlesi (ya da V zerinde bir ortogonal cmle) oldu unu gsteriniz? 15. [0, Tc] zerinde srekli gerel de erli fonksiyonlarm V lineer uzay zerinde i arp m Al t rma 13 deki gibi olmak zere sint, sin2t, ..., sinnt cmlesinin V nin bir ortogonal alt cmlesi (ya da V zerinde bir ortogonal cmle) oldu unu gsteriniz?
,
16. u, v i , v2, e V ve a,b e C olmak zere < u, av a a < u, v i > -I- b <u, v 2 > oldu unu gsteriniz?
bv2 > =
17. u = (x i , x2) ve v = (y i , y2) olmak zere <u, v> = x Y x1Y2 x2Y 3 x2y2 arp m n n R2 de bir i arp m oldu unu gsteriniz ? 18. A a da belirtilen i arp mlara gre verilen u, v vektrleri taraf ndan gerilen R 3 n alt uzay = ortogonal bazlar n bulunuz? (a) u = (1,1,1), v = (1, 1, 2); <u, v> = x iyi 2x2y 2 x3y3
(b) u = (1, ---1, 4), v = (-1, 1, 3); <u, v> = x Y x 1 y3 -+ y x3 x 3y2 x2y3
3x2Y2
19. A a da belirtilen i arp mlara gre C zerinden C 2 uzay iin bir ortogonal baz bulunuz? (a) <x, y> = x Y (b) <x, y> = xiy2 ix2Y1 x2y i ix Y2 2x2y2 4xiy i
20. u, v ye ortogonal ise u nun her skaler kat nm keza v ye ortogonal oldu unu gsteriniz. R 3 de v i = (1,1,2) ve v 2 = (0,1,3) vektrlerine ortogonal bir birim vektr bulunuz? 21. u = (1,2,3, 1, 2) ve v = (2, 4, 7, 2, 1) ile gerilen R3 n alt uzay W olsun. W nin Wi ortogonal tmleyeninin bir haz m bulunuz? 22. C 3 deki adi arp ma gre v i = (1, i, 0) ve v2 = (1, 2, 1i) ile gerilen C 3 n W alt uzaym n bir ortonormal haz m. bulunuz? 118
{u / ,..., un } ortonormal cmlesinin lineer ba ms z oldu unu ve her v E V iin w = v <v, ll > U <v, U2> U2 <V, ur >ur i ye ortogonal oldu unu gsteriniz? vektrnhbiu 24. W, V i arp m uzay nn bir alt uzay olsun. V nin bir ortonormal haz rm bir paras olan W nin bir ortonormal baz nm var oldu unu gsteriniz ? 25. W, pozitif definit i arp ml bir V i arp m uzay nm bir alt uzay olsun. Bu durumda V = W W1 oldu unu gsteriniz?
23.
119
5. Blm
MATR SLER VE L NEER DENKIEM S STEMLER

5.1. GIRI Bu blmde matrisler, determinantlar ve bunlar n lineer cebirsel denklem sistemleri ile olan ili kileri zerinde durulacakt r. Li eer cebirsel denklem sistemleri bilim ve mhendislikte s k s k ortaya karlar. Bazan bir sistem, bir fiziksel durumu tan mlayan bir matematiksel modeldir. rne in, ekil 5.1.1. de gsterilen yainy gznne alal m Byle bir yap n n A noktas na diyelim 20 tonluk bir yk uyguland nda yap n n e itli yelerindeki denge kuvvetlerini arayal m.
Sekil
5. 1. I
Yap nn e itli k s mlar ndaki ykn da l mm incelemek iin ekil 5.1.2 yi kullanal m: f1 ve f2 kuvvetleri, byklkleri s rasiyle ficos45 ve f2cos30 olan dik bile enlere sahiptir. Bu iki kuvvet 20 tonluk yk dengeleyece inden f1 ve f2 , f1 cos45 4- f2cos 30 = 20 e itli ini sa lamak zorundad r. f2 ve f4 n dik bile enleri B noktas nda dengelenmesi gerekir: 120
Al
ekil 5.1.2
f4 = f2co5n Ayn ekilde f ve f5 in dik bile enleri noktas nda dengelenmesi gerekti inden f5 = f1 cos45 d r. te yandan f1 ve f2 nin B ve C deki yatay bile enleri de f3 tarafna., dengelenmesi gerekti inden f3 = f1 sin45 f3 = f2sin30 d r. Bu zmleme sonucunda f 1 ,f2,f3 ,f4 ,f5 kuvvetlerinin a a daki sistemi sa lamas gerekti i anla l r: f1cos45 f2cos30 = 20
f2cos30 = 0 f1 cos45 f5 = 0 f1 sin45 f3 = 0 f2sin30 f3 = 0 Bu sistem, bir lineer cebirsel denklem sistemidir. Daha ok yeli benzer yap lar, bizleri daha ok bilinmiyen ve daha ok denklem kapsayan sisten lere gtrr. Dahas lineer sistemler, diferensiyel denklemleri kapsayan bir matematiksel modeli zmede kar la lan ikinci derece bir problem olarak ortaya karlar. Sistem, yakla klklar sonucu olabilir, analitik 121
zmde zorunlu bir basamak olarak ortaya kabilir ya da ba lang artlar sa lanacak biimde isteksel sabitlerin belirtilmesinde ortaya kabilir. Bylece sistemler, uygulamalarda ok geni biimde ortaya kt klarndan onlar iin uygun gsterim ve elde edilebilir uygun hesaplama aralar na sahip olman n byk yararlar vard r. Bu nedenle matris cebiri ile i e ba lanarak, lineer cebirsel denklem sistemlerinin zmlerini bulmada, zmlerin ay rdedici nitelilderini anlamada etkili matris yntemleri zerinde durulacakt r. 5.2. MATR S GSTER M Matris, yatay sat r ve dik kolo llarla dizilen elemanlar n bir dikdrtgensel dzenidir. m sat r ve n kolonlu bir matris
an
8.01
a12 a22
nn ... a2 n
(I
;m
am2
. . . amn
biiminde gsterilir. A matrisi, sat r boyutu daima nce yaz lmak zere mxn basama na sahiptir denir. Elemanlar n ikili alt indis gsterimi, genel bir matrisin elemanlar n etkili bir biimde incelemeye olanak sa lar. aij elemanmda alt indisler, s rasiyle eleman n bulundu u sat r ve kolonu gsterir. (i, j) s ral ifti aii elemanm n yeri (adresi) ad n alr ve aii de A nn (i, j) konumundaki eleman d r. aii eleman mn sat r indisi i ve kolon indisi j dir. ki matris, ayn boyuta ve her bir konumda ayn elemana sahip ise
e it matrisler ad n al r. Sat r ve kolon say s ayni olan matris, karesel matristir. rne in: 3x3 biiminde bir karesel matris, nc basamak-
tan karesel matris olarak adland rl r. te yandan, rne in M = (5, 1, 2 O)

,
matrisi lx4 basama ma sahiptir ve drdnc basamaktan bir sat r matrisi olarak tanunlamr. Bir sat r matrisinin elemanlar n gstermede genel olarak ikili alt indis kullan lmas gerekmez. n yinci basamaktan bir sat r matrisinin do al gsterimi R -= (r i , r2 ,..., rn) 122
dir. ri ler R'nin b le enleri ve n de R sat r matrisiain. boyutu'dur. Bir boyutlu vektrler skaler ad n al r ve bunlar analizin do al nicelikleridir. Kolon biiminde, rne in 3 C = ( 21 5 \ matrisi 3x1 basama na sahiptir ve 3 nc basamaktan bir kolon matrisi olarak tan mlan r. Sat r matrislerinde oldu u gibi, m yinci basamaktan bu kolon matrisinin elemanlar n gstermede yine sadece birli alt indisler kullan l r:
TANIM: 5.2.1. Bir A matrisinin k egen elemanlar , e it sat r ve e it kolon indisli a ii , a 22 , a33 ,... elemanlar dr. Karesel bir D me.t risi, egen zerinde olmayan btn elemanlar s fr, yani i j iin aijk 0 ise bir k egen matris ad n al r. Bir k egen matriste k egen zerindeki elemanlar genel olarak a n , a22,..., ann ise, bu k egen matris yer kazanmak bak mmdan D = pg (a i , a22, , ann) ile gsterilir. Alt gensel elemanlar n hepsi s fr olan bir karesel matrise st gensel matris, st gensel elemanlar n hepsi s f r olan bir karesel matrise alt gensel matris denir.
Alt gensel elemanlar, a i j , i >j
4 o'
st gensel elemanlar ,
Oi , < j
ekil 5. 2. I
123
rne in,
3 0 O M ( 2 4 O ) 5 0 2
7 N = (O O
3 5 ) 0 10
matrisleri s rasiyle nc basamaktan bir alt gensel ve bir st gensel matrislerdir. K egen zerindeki ve alt ndaki btn elemanlar s f r olan bir karesel matris kuvvetli st gensel matris ad n al r. Benzer tan m kuvvetli alt gensel matris iin geerlidir. Matrisler byk harflerle, elemanlar kk harflerle gsterilecektir. Bir matris, bir tek harften daha kar k bir ada sahip ise, yani Dg(3,7, 2) biiminde ise, onun ad daima byk harf ile ba layacakt r. Bir matrisin biimini belirtmek gerekli ise, do rudan Amxn eklinde matrisin ad nn alt na yaz lacaktn. Bir byk harf, diyelim A bir matrisi gsterirse bu durumda buna kar lk iki indisli kiiciik harf, A n n bir eleman n gsterecektir. Kar k adli matrisler ii,. A n n (i, j) komnumundaki eleman m gstermek iin entij(A) = aij g.5sterimini kullanmak uygun olacakt r. Buna gre ilerde gznne al nabilecek A (2B -I- 3C) gibi bir matrisin (i, j) konumundaki eleman , M = A (2B 3C) olmak zere entij(A (2B -I- 3C)) = mij ile gsterilecektir. Her eleman s f r olan matris,
sf r matrisidir ve 0 ile gsterilir.
Verilen bir M matrisinden, M nin belli elemanlar n karmakla elde edilen matrisleri gznne almak yararl olacakt r. TANIM 5.2.2. M matrisinin bir altmatrisi, M den belli sat r ve /ya da kolon.larm karmakla elde edilen bir matristir. rxc biiminde bir M matrisinin baz nemli altmatris e itleri unlard r: 1. Rowi (M) =-- (mii , mi2,, Lut e), M nin i yinci sat r (1/4 m /
M21
2. Colj(M) =
, M nin j yinci kolonu
mri /
124
3. M nin i yinci sat r ve j yinci kolonunu karniakla elde edilen M nin r-lxc-1 biimindeki altmatrisi, M nin (i,j) konumunun minr ad n al r ve Minii(M) ile gsterilir. rne in,
A
matrisi iin
1 2 3 4 5 6 7 8 ) ( 9 0 1 2 3
Row2 (A)
(5,6,7,8), Col 3 (A) = il 3 4\ , min.34 (A) =
7 1 ) 2 3\ (5 6 7/
Minn (A) dir.
1 2)
Yukarda kar la lan zel altmatris e idi s k s k kar la lan matrisler olmakla beraber bazan bir M matrisini alt matrislere blme son derece yararl olur. rne in,
m11 M12 m21 M22 m 31 m32 111 41 m42
1 M 13 I m 14 m15 I m23 E m24 m25 I m33 1 m34 m35 1 m43 I m44 m45
M11 M12 M13)

(
M21 M22 M23
gibi. Byle matrislere blmeli matrisler ya da blok matrisleri denir. Uygulamalarda s ka kar m za kan blmeli matrislere ili kin iki zel durum ilgiye de er niteliktedir. rne in, (1 2; 0 0 0 B =
7-41000
OO1 O0]9411 OO1O20
B11 \O B22/
( 1 2 Dg
3 2 -7 , (9 4 11
7 -4
O2O
Dg (Bil, B22)
ve
125
4 5 7 j I 2)
T =
6 2 4
(
80
i Ti T ,\
O 001 2 1 OOO! 4 3
ko
T22 /
gibi. B matrisi blok k egen ve T matrisi de blok st gensel olarak tammlamr. imdi yle bir soru akla gelebilir. Matrisler nerede kar m za karlar? Byle bir sorunun cevab modern inceleme bak m ndan olduka fazla sahadan verilebilir. imdilik bu soruya bu blmn kapsam na uygun cevap gznne alal m: 1. Lineer cebirsel denklem sistemleri 2. Birinci basamaktan lineer diferensiyel denklem sistemleri 3. Analitik geometri ve /ya da vektr cebiri Cebirsel problemlerde s k s k kar la lan, diyelim 2x-3y+ 6z =5 4x-F2y-7z =--12 sistemini gznne alal m. Bu sistem, sisteme ili kin matrisler A =_(2 3 6 \ k4 2 7) ( 5 K 12 ) Girdi matrisi Katsay lar matrisi
, kt matrisi
2 3 6 I 5
(A:K) = 4 2 7 112 ) olmak zere AX = K
, Eklemeli matris
biimindedir. Yukardakine benzer sistemler, do al ve toplumsal bilimlerin tm alanlar nda kar m za kar. Do al bilimlerde byle denklemler genel olarak kararl durumlar gsterirler. Birinci basamaktan lineer diferesiyel denklem sistemlerine ili kin bir rnek olarak 126
x 1 '(t) - 3x2'(t) = 4x 1 (t) - 2x 2 (t) 2x 1 '(t) 5x2'(t) = 3x 1 (t)
sin 3t
7x2 (t) + 3
sistemini gznne alal m. Bu sistemi ve x 1(0) = 3, x2(0) = 0 ba lang artlar n sa layan x 1 (t), x2(t) fonksiyonlar n ara d mzda a a daki matrisler kar m za kar: A = (4 -2 , B = 3 7 (1 -3 2 5 Katsay matrisleri
X (t) .= ( xl(t) ) X'(t) -= ( xl:(t) kt matrisi ve kt x2 '(t)) matrisinin trevi x2(t) X (0) ( O 3 ) F(t) -= (sin3t) 3 Buna gre yukardaki sistem BX'(t) = AX (t) + F (t); X (0) = (3,0)T biiminde bir matris denklemi olarak yaz labilir. Birinci basamaktan lineer diferensiyel denklem sistemleri, uygulamal bilimlerde byk neme sahiptir. rne in, fiziksel sistemlerin davran larnn incelenmesi, kimyasal ve ekonomik bir ok problemler kar m za bu tr bir sistemi karr. Herhangi basamaktan diyelim 2 ya da 3 nc basamaktan bir sat r matrisi, 2 ya da 3 boyutlu uzayda bir noktamn koordinatlar olarak yorumlanabilir. Orijinden kan vektrlerle, o vektrn u nok , aras nda bire bir ili ki oldu undan, rne in 3tas=kordinl boyutlu uzayda vektrler ile 3 nc basamaktan sat r matrisleri aras nda bire bir ili ki vard r. R =(ri, r2, r3) ve S =(s i , s2 , s 3) bu biimde yorumlan r ve vektr cebirinin bilinen sonular kullamlirsa ba lang durum matrisi
Girdi matrisi ya da kuvvet fonksiyonlar matrisi
R+S= (ri -1-
82,
r2+ 8 2, r3 + s 3)
R.S = ro l + r2s2 + r3s 3 127
aR = (ar , ar2, ar3) IR = ,N/ R.R = ,\/ r 1 2 + r22+ r32 (gerekte R nin normu) dr. Sat r matrisleri iin belirtilen toplam, elemanter fizikte paralelkenar yasas olarak bilinir Vektrlerin toplam , nokta gsterimi ile kolayl kla anla lr. ekil 5.2.2 de grld zere R =(r , r 2) ve S =(s 1 , s2) ise kar lk gelen koordinatlar toplanmak zere
ekil 5.2.2.
T = R dir. S = (r , s,
r2 s2) t2)
U boyutluya uyguland nda paralelkenar yasas nn incelenmesi,

tamamen ayn tr sonular n geerli oldu unu gsterir.
R=
ise T dr.
(r , r2, r3), S = (s , s2, 83)
t2, t 3) = R + S = (r
s1, r2
s2, r3
s3)
Vektrlerin toplam kavram , bir vektr bile enlerine ay rma d ncesini ortaya getirir. R = (r , r2) , R = (r , O) , R2 = (O, r2) vektrlerini gznne alal m. Burada R 1 , x 1 ekseni zerinde ve uzunlu u I R I olan bir vektr, R2 de x2 ekseni zerinde ve uzunlu u R2 I olan bir vektrdr Buna gre 128
R = R + R2 = (r , 0) -I- (0, r2)
(r i , r2)
R 1 ve R2 vektrlerine, koordinat eksenleri boyunca R nin vektr bile enleri denir. Daha yksek boyutlu uzaylarda geni letilebilecek olan bir vektr, koordinat eksenleri boyunca onun vektr bile enlerine ayrma kavram yerine gre olduka yarar Sa lar. Bir skaler ile ul ma kural uygulan rsa R 1 =(r 1 , 0) = r 1 (1,0),
R2 (0,r2) = = r2(0,1) ve buradan R = (r i , r2) = r 1 (1,0) r 2 (0,1) d r.

(1,0) ve (0,1) s rasiyle x ve x2 eksenleri zerinde uzunluklar 1 olan vektrlerdir. Bu vektrler birim vektrler ad n al r ve E 1 , E2 ile gsterilir. r i ve r2 say lar , R nin x 1ve x2 ekseni boyunca skaler bilesenleri'dir. Benzer olarak boyutlu uzayda R =(r 1 , r2 , r3 ) vektr R =(r 1 , r2 , r3) = r 1 (1,0,0) r2(0,1,0) r3(0,0,1)
= rl E i + r2E 2 + r3E 3 biiminde yaz labilir. Buradan bir dzlemde herhangi bir vektr, E i = (1,0), E2 = (0,1) biiminde iki birim vektrn ve boyutlu uzayda herhangi bir vektr E i = (1,0,0), E2 = (0,1,0), E 3 = (0,0,1) biiminde birim vektrn skaler ile arp mlarmn toplam olarak yaz labilir. R. S i arp m nceden bilinen bir gerektir. Geometrik gr a sndan i arp m tabii olarak 0, R ile S vektrleri aras ndaki a , (R , R vektrnn uzunlu u olmak zere R.S = IR ISI cos0 ile tammlamr. R ve S vektrlerinin dik olmas , R.S = 0 olmas ile e de erdir. Bundan ba ka 1 R I = VR.11 analitik geometride bilinen uzunluk formldr. a R vektr de uzunlu u a ile arp lan ve a > 0 ise R ile ayn ynde a < 0 ise R ile ters ynde olan bir vektrdr.
ALI TIRMALAR 1. 1 12 ( 4 2 0 2 3 7 6 5 3) 17
A=
matrisi gznne al nyor. (a) An n basama nedir? (b) A n n (2, 3) ve (3, 4) konumundaki eleman]. nedir?
129
(e) -2,6 ve 5 nin adresi nedir? (d) A nn k egen elemanlar nedir? (e) A nn st gensel elemanlar n belirtiniz? (f) Row2(A), Co13(A), Min22(A), Min24(A), Row (min 3(A)) y yaz n z ? (g) A nn ka tane 3x3 ve ka tane 2x2 biminde altmatrisi vard r? (h) ent 33 (A), ent 12(A), ent22(A) yi bulunuz? 2.
2 (-2 o 7
0 16 9 1 17 3 9 5
11 6 -1 4
matrisi ii n Al t rma 1 deki sorular cevaplay n z? 3. 4x4 biiminde k egen olmaya n ancak blok k egen olan bir matris yaz n z? 4. 4x4 biiminde st gensel olmayan ancak blok st gensel olan bir matris yaz n z? 5 A a daki matrisleri tam olarak yaz n z? (a) D 1 = Dg(3, 5, 2, 6)
2
(b) D2 = - 5 ,
(
o\
21
(1 2
0 2 1
O O) 2
(e) ent 32(D2), ent 55 (D2) yi bulunuz? 6. A a daki lineer denklem sistemlerini, gerekli matrisleri belirterek bir matris denklemi olarak yaz mz? (a) x y + z =-- 4
2x + y 3z = 6 (b) 3x 1 + 2x2 + 16x3 + 5x4 = 1 2x2 + 10x3 + 8x4 = 4 x + x2 + 7x3 + 3x4 = 1 (c) Y = 7 Y2 = 12 3 Y1 Y2 + Y3 = 19 4Y 6y + 3Y2 + 3y4 = 0 130
(d) 2x i + x2 -I- 5x 3 + x4 = 5 x i + x2 - 3x3 - 4X4 = -1
3X
2x i (e) Y i (t) 3y' i(t)
6x2 - 2x3 + X4 = 8
2x2 2x3 3x4 = 2
2y' 2 (t) = 12Yi(t) 5y2(t) 3e- t 2(t) 4e- t 2y' 2(t) = 30y (t) 12y sin3t 3 5x4(t) +e-3t sin3t
(f) x' / (t) 3x' 2(t) = 4x i(t) 2x2 (t) 2x' (t) (g) 3x' i(t) 5x'2(t) = 3x i (t) + 7x2(t) 2x' 2 (t) x'2(t) 15x' 3 (t) 7x'3(t)
5x'4(t) = 2x i(t)
2x'2(t)
x' (t)
10X3(t) + 8X' 4(t) = 4X (t) + 2x3(t)
3x'4 (t) = 8x i (t) 3x 2(t)
7. Hangi tr katsay matrisleri iin m denklem ve n bilinmiyenden olu an bir sistemi zmek daha kolayd r, a klaym z? 5.3. MATR SLER ZERINDE AR TMET K I LEMLER Bu kesimde matrislere ili kin toplam, bir skaler ile arp m ve arp m denen aritmetik i lem zerinde durulacakt r. Bu i lemler her ne kadar do al aritmetik ile (lx1 durumu) belli zelikleri payla yor iseler de ayn zamanda belli ayr cal klar da ierirler. Matris toplam ok basit bir i lemdir. Ayn biimde iki matrisin toplam , kar lk olarak gelen elemanlar toplamakla elde edilir. TANIM 5.3.1. A ve B matrisleri mxn biiminde ise, onlar n A+B
toplam , i = 1,2,..., m ve j = 1,2,..., n iin

entii(A b) = entii(A) entii(B) = aij b i
e itli ini sa layan mxn matrisidir. lgiye de er durumlar belirtmede yarar vard r: 1. Matris toplam , sadece ayn basamaktan matrisler aras nda tan mhdr ve ayn basama a sahiptir. ki matrisin toplam tan mh ise, onlar toplama gre uygundur denir. 2. mxn biiminde iki matrisin toplam bir di er mxn matrisidir. Buna gre btn mxn matrisleri cmlesi toplama gre kapand r denir ya da matris toplam , mxn matrisleri cmlesinde bir ikili i lemdir. 131
3. Paralelkenar yasas nedeniyle vektr toplam , matris toplam n n zel bir durumudur. Matris toplam , skaler toplamdakine benzer zeliklere sahiptir. A a daki teorem bu zelikleri belirten bir teoremdir. Yaz lan btn matrislerin toplama gre uygun olduklar varsaylyor. TEOREM 5.3.1. Matris toplam a a daki zeliklere sahiptir: 1. A + B = B+ A d r. (De i me zeli i) 2. A + (B + C) = (A + B) + C d r. (Birle me zeli i) 3. Matris toplam iin bir birim eleman vard r: yani, her bir A matrisi iin A + Z = Z + A = A e itli ini sa layan bir tek Z matrisi Vard r. 4. Toplama gre bir ters matris (negatifi) vard r: yani, her bir A matrisi iin A + (A) == Z e itli ini sa layan bir tek A matrisi vard r. 5. A+ B = A + C ise B = C dir. (Yoketme yasas ) Ispat. 1. entij (A + B) = antii(A) + entii(B) entii(B + A) = entii(B) + entii(A) dr. Her i ve j iin ikinci yanlar e it oldu undan A + B = B + A d r. 2. i ve j ye herhangi bir zel ba vuru yapmaks z n entii(A +(B + C)) = entiMA + B) + C) oldu u gsterilirse, bu durumda A + (B + C) = (A + B) -I- C oldu u anla lacakt r. Tan m 5.3.1. den entii(A + (B + C)) = ent ii (A) + entii(B + C) entii(A) + (entii(B) + entii(C))
ve
entii((A B) + C) = entii(A + B) + entij(C) =--- (entii(A) + entii(B)) + entii(C) yaz labilir. Son iki gsterim, say lar n toplama gre birle me yasas n n bir sonucu olarak ayn d r. 132
3. A matrisi mxn biiminde ise, bu durumda A + Z = A olmas , Z nin her bir eleman= o olmas ile e de erdir. O halde Z = O d r. (Konular n geli imi iersinde 0 n bir matris ya da bir skaler olup olmad , kar klk olmaks z n anla lacakt r). 4. A matrisi, elemanlar entij(- A) = entii(A) e itliini sa layan matristir. 5. Yoketme yasas , di er zeliklerden anla lr: A + B = A + C nin her iki yan na A eklenirse (A) -F (A + B) = (A) (A +- C) (A A) + B = (A -I- A) -C B =-elde edilir. imdi matrislerin fark'm n ne anlama geldi i tammlanabilir. A B = A + (B) ve buradan entii(A B) = entii(A) entij(B) dir. Bir matrisin bir skaler ile arp m , matris toplam ve fark ndan da kolayd r. Tan m az da olsa A + A A = 3A v.b. yazabilme iste ine a kl k kazand r r. TANIM 5.3.2. b bir skaler ve A mxn biiminde bir matris ise bu durumda bA skaler ile arp m , entij(bA) = bentii(A) = hali ile tammh mxn matrisidir. TEOREM 5.3.2. A ve B toplama gre uygun matrisler, a ve b isteksel say lar olsun. Bu durumda skaler ile arp m a a daki zeliklere sahiptir: 1. (a b) A = aA bA aB C (zellik 2 nedeniyle) (zelik 3 ve 4 nedeniyle)
2. a (A -F B) = aA 3. a (bA) = (ab)A 4. 1. A A 5. o . A = O
133
Ispat. 1 . enti ((a enti (aA b) A) = (a b) ent i (A) = aenti (A) + benti (A) bent i (B) bA) = ent i (aA) enti (bA) = aenti (A) a ent i (A a (ent i (A) a ent i (A) entii (aA aB) ent i (aA) = aenti (A) B) ent (B)) aenti (B) enti (aB) ae t ij(B)
2. ent ii(a (A -F B))
3. 3. ent ij(a (bA) = aenti (bA) = (ab) enti (A) enti ((ab)A) = (ab) entij(A) 4. enti (1A) = 1. enti (A) = ent ii (A) 5. enti (oA) = o. entii(A) = o (Her iki yandaki s f r, say d r.) Matrisler zerinde en nemli i lem, matris arp m d r. Matris arp mm n genel tan m en iyi ekkilde a a daki tan mda verilen bir sat r matrisi ile bir kolon natrisi in arp m cinsinden anla l r. Bu arp m, daha nce sz edilen i arp m ile yak ndan ilgilidir. TANIM 5.3.3. m yinci basamaktan bir sat r matrisi R = (r 1 ,r2 ,..., r,a) ve m yinci basamaktan bir kolon matrisi
oz
C=
el*
olsun. RC arpm
RC
= (r )r2)..., r n
r ic i
r2c2
. -1- rmem
E rici i=1
say s olarak tammlamr. Bu tan m, a x a2x2 amxm = k lineer denkleminin,
134
/
(a l , a m)
xj
X2
=k
biiminde matris denklemi olarak yaz lmas n mmkn klar. TANIM 5.3.4. A ve B s rasiyle mxn ve nxp biiminde matrisler olsun. AB arp m , elemanlar entij(AB) = Row i(A) Colj(B)
I bis\ b24
== (ai2, ai2,
ain) alib ij ai2b2j ai nb nj
ile tan ml mxp biiminde matris olarak tamml d r. Toplam gsterimi kullan larak bu ba nt entij(AB) = E aikbkj = E eatik(A) entkj(B)
k=1 k=1
biiminde yaz labilir. A ve B nin s rasiyle mxn ve sxp biiminde olduklar n varsayarak matris arp m hakknda nemli gzlemleri belirtelim: 1. AB arp m n n tan ml olmas , n = s olmas ile e de erdir, yani ilk arpa kolon say sn n ikinci arpan n satr say s na e it olmas ile e de erdir. Bu durumda AB arp m mxp niimindedir. Genel olarak Amx iB mq, = AB mxp gsterimi kullan lr. AB arp m tan ml ise A ve B matrislerine arp ma gre uygundur denir. 2. AB arp m tan ml ise, BA arp m tan ml olabilir, olmayabilir. Gerekten BA arp m= tan ml olmas , p = m olmas ile e deerdir. Bu durumda BA, sxn biimindedir, yani BsxmAmx n = BAsx n 135
d r. Buradan AB ve BA arp mlar tan mb olsa bile ayn biimli olmalar gerekmez. rne in, A ve B s rasiyle 2x3 ve 3x2 biiminde ise AB ve BA tan ml olup s rasiyle 2x2 ve 3x3 biimindedir. 3. AB ve BA arp mlarm n her ikisinin tan mh ve ayva biimli olmas , n = n = s = p olmas , yani A ve B nin ayn basamaktan karesel matrisler olmas ile e de erdir. 4. A ve B, n yinci basamaktan karesel matrisler olsa bile AB =BA oldu u sonucu kar lamaz. Bununla beraber, AB ve BA n n daima farkl olmas da gerekmez rne in,
A=
ise
il 3
2 6)
ve
B=
(21
14,
2 28\
Ve
BA
k-7 14
d r. AB ve BA ayn biimli ancak AB -7L BA d r. te yandan
A
ise
= ( 1
-1
2 1
1) 2/ 21 22 21
-N, e
B = (-5 5
6 5
5) 6
22 AB -= BA = (-21 2l d r.
21 21) 22
Matris kuram nda verilen bir A matrisi ile de i me zeli ini sa layan btn B matrislerini bulmak zor bir problem olma niteli ini korumaktad r. AB = BA ise A ve B de i me zeli ine sahiptir denir. zel olarak A ve B ayn biimde k egen matris isele AB ----- BA d r. 5. nxn biiminde I n = Dg (1, 1,..., 1) k egen. matrisi AI n -= A. ve Ini de I mA = A zeli ini Sa lar. I n matrisine, n yinci basamaktan birim matris denir. I n n biimi szn geli inden a k ise, alt indisi ounlukla yaz lmaz. I birim matrisi, o unlukla % j Kronecker deha gsterimi
o,
s =
1,
i
i= j
olmak zere I = (,% i ) ile gsterilir.
136
6. Herhangi bir e skaleri iin eI = D g (e, c) olmak zere cA (d) A d r. cI matrisi, skaler matris ad n al r. Skaler matris, k egen elemanlar ayn olan bir k egen matristir. 7. Kesim 5.2 de verilen bir lineer cebirsel denklem sisteminin AX = K ve bir lineer diferensiyel denklem sisteminin BX'(t) = AX (t) + F (t) biiminde bir tek matris denklemi olarak yaz labilmesi, matris arp mmn bir sonucudur. 8. A ve B matrisleri iin A B ve AB arp mm n her ikisinin tan ml olmas , A ve B nin ayn bas amaktan karesel matrisler olmas ile e de erdir. 9. Karesel matrisler iin arpmaya gre birim eleman vard r, yani AI = IA = A d r. Ancak s fr olmayan her A karesel matrisi iin AB = BA = I olacak ekilde arp ma gre bir B tersi yoktur. rne in, A = iin AB = BA
(_ 2 1
4\ -2/
I olacak ekilde bir B matrisi bulunamaz.

^
10. Matris arp m nda yoketme yasas geerli de ildir, yani A 0 olmak zere AB =AC den genel olarak B =C sonucu kar lamaz. rne in, 1 1 O 3 4 2 O O -1 A = (2 0 2) , B = ( O -2 O) , C = (-2 -1 -1) O 5 5 -1 -3 -1 -5 O O olsun. Buna gre 1 3 1 AC =--BC = ( ( 4 2 2 -15 -20 -10 ) d r. Bununla beraber, e itli in her iki yan ndan C yokedilirse ya da her iki yan sa dan C-1 ile arp l rsa A =B elde edilir ki bu do ru de ildir, nk A ve B matrisleri e it de ildir. Bu i lemin do ru olmay nun. nedeni, C nin tersinin olmamas d r. Ancak daha sonra grlece i zere (bak Al rt rma 22) C-1 var ve AC =BC ise A ---=B ve C-1 var ve CA =CB ise A =B d r. 137
te yandan s frdan farkl matrislerin arp m s f r olabilir. Gerekten yukardaki matrisler iin AC =BC geerli idi. Bu e itlik AC-BC =O ya da (A-B) C=0 biiminde yaz labilir. Buradan 1 1 1 AB = (2 2 2) 5 5 5 ve C matrisi d f rdan farkl oldu u halde (AB) C =0 d r. Do al aritmetikte ise byle bir durum yoktur, nk xy =0 ise ya x =0 ya da y =0 dr. Matrislerde ise durum byle de ildir, yani iki matrisin arp m s f r ise, arpanlardan birinin s fr olmas gerekmez. Ancak s f rdan farkl iki matrisin arp m s fr ise, her iki matris ayk r d r, yani tersleri yoktur. Gerekten A / 0 ve B olmak zere AB =0 oldu unu varsayal m. E er A nn bir A ltersi olsayd bu durumda A-1AB = A-1 0 = 0
IB =O B =O
olmas gerekir idi. Bu ise yukardaki varsay ma ters d er. Buradan A -1 varolmz.Benduigrl. Her ikisi s f rdan farkl ancak arp m s f r olan iki A ve B matris ifti s f r blenleri ad n al r. Do al aritmetikte ise s fr blenleri diye bir ey yoktur. 11. S f rdan farkl bir A matrisi iin, n > 1 olmak zere An =O olabilir. Bu trden mat isler etkisiz (nilpotent) matris ad n al r An =0 zeli ini gerekleyen en kk n tamsay snaa A n n etkisizlik derecesi (nilpotentlik derecesi ya da indeksi) denir. rne in, 1 -1 0 1 1 0 2 2) 0/ 1 2 1 1 3 6) 3
matrisleri s rasiyle 2 inci ve 3 nc dereceden etkisiz matrislerdir. te yandan A nxn biiminde kuvvetli st ya da alt gensel matris ise Al =0 d r. 12. A bir karesel matris ise A 2 =AA, A3 =AAA, v.b. tammlanabilir. Genel olarak p (x) polinomu P (x) = ao+ a x+a2x2 +...+ a kxk biiminde herhangi bir polinom ise, bu durumda 138
p (A) = a0I a A+a2A2 +...+ a kAk biiminde tan mlamr. p (A) ya A matrisi iin p (x) polinomunun de eri denir. Sabit terim yerine a oI yazman n zormlulu una ilgi ekilmelidir. Matris arp m = de i me zeli ini sa lamamas ve arpmaya gre terslerinin daima olmamas , matris ebiri ile skaler cebiri aras ndaki iki byk farkt r. Bununla beraber, matris arp m skaler ile arp m n baz anlaml zeliklerini payla r. zel olarak, kapsanan matrislerin sadece uygun olduklar varsay l rsa birle me ve da lma yasalar geerlidir. TEOREM 5.3.3. (Birle me yasas ) A,B ve C, AB ve BC arp mlar tan ml olacak ekilde herhangi matrisler ise, bu durumda A (BC) = (AB) C d r. Ispat. A,B,C natrislerinin s rasiyle mxn, nxt ve txs biiminde olduklar n varsayahm. Bu durumda A (BC) ve (AB) C nin her ikisi mxs biimindedir ve onlar n e it olduklar n gstermek iin, her i =1,2,..., m ve j =1,2,..., s iin entii(A(BC) ) = entii( (AB)C) oldu unu gstermek yeter. Tan m 5.3.4 den entii(A(BC) ) = E entik(A) entkj(BC)
k-1 t = E k=1
aik ( E
u=
bkucuj
d r. Adi arp mn birle me ve da lma yasalar nedeniyle bu e itlik

n
t
entij(A(BC) ) = E
E aik(bkucui) t--4
e itli ine indirgenir. Benzer olarak t entii( (AB)C) = E enti u(AB) entuj(C) -
t
E
11-1
n E k=1
a kbku )Gul
139
d r. Toplamlar sonlu oldu undan toplamm basama Buradan

t
entjj( (AB)C) = E
n
k=1
E (a kbku) Cui k=1

t
u=1
anchkueui
entjj(A(BC))
d r. Bu e itlik, i ve j nin her bir seimi iin geerli oldu undan ispat tamamlan r. TEOREM 5.3.4. (Da lma yasas ) A, B ve C, Al B ve AC tan ml olacak ekilde herhangi matrisler ise, bir durumda (A+B) C= ACH-BC ve A+B, CA tan ml ise, bu durumda C (A+B) = CA+CB d r. Ispat. A ve B nin mxn ve C nin nxt biiminde olduklar n varsayal m. Bu durumda AC+BC ve (A+B) C nin her ikisi mxt biimindedir. Bunlar n e it olduklar n ispatlamak iin her bir i=1,2,..., m ve j=1,2,..., t iin entij ( (A+B)C) = entij(AC+BC) oldu unu gstermek yeter. Tan m 5.3.4 ve 5.3.1 den entjj( (A+B)C) = Z ientik(A+B) entki(C) =
k=1
(a k+ b k) eki
ve aritmeti in da lma yasas kullanlarak, bu e itlik

n
k=1
n
aikek3+
entij( (A+B)C) = E (a keki+ b keki) = E
E
k=1
bikeki
k=1
e itli ine indirgenir. Yine Tan m 5.3.1 ve 5.3.4 den entij( (A+B)C) = entjj(AC) entjj (BC) = entij(AC+BC) 140
yaz labilir. Bu e itlik, i ve j ye ba l olmad ndan (her i ve j iin geerli oldu undan) (A+B) C =AC+ BC d r. imdi teremin ikinci k sm n n ispat n yapal m C nin mxn ve A, B nin nxt biiminde olduklar n varsayal m. Bu durumda C (A+B) ve CA+CB nin her ikisi mxt biimindedir. Bunlar n e it olduklar n ispatlamak iin her bir i m ve her bir j =1,2,.., t iin entii(C(A+B) ) = entij(CA+CB) oldu unu gstermek yeter. Tan m 5 3 4 ve 5.3.1 den
n
entij(C(A+B) ) = E entik(C) entki(A+B)

k =1 n
= E
k=1 n
Cik(akj+
bkj)
n
E
k=1
eikakj+ k-1
eikbki (
aritmetikte da lma yasas ned.)
d r. te yandan entii(CA+CB) = entii(CA) + entij(CB) = E entik(C) entki(A)

k =1 n n k=1
entik(C) entki(B)
= E
k=1
eikakj+ E
Cikbkj
k=1
oldu undan ikinci yanlar her i ve j iin e ittir. Ohalde birinci yanlar da e ittir. Buradan entii(C(A+B) ) = entij(CA+CB) C (A+B) = CACB
d r. Bu kesimde znne al nan son konu, bir matrisin arpmaya gre tersi olacakt r. TANIM 5.3.5. A bir karesel matris ve B de AB =BA =I olacak ekilde bir matris ise, bu durumda B matrisi A n n arpmaya gre tersi141
dir. A n n arpmaya gre bir tersi var ise, bu durumda A ya dzgn ya da tersine evrilebilir matris denir. A n n arpmaya gre bir tersi yok ise, A ayk r, ya da tersine evrilemez matris ad n alr.
Her matrisin arpmaya gre bir tersi olmad gibi bir ok matrisin arpmaya gre tersi vard r. Baz rnekler verelim. Bu a amada iki arp m kontrol etmek gerekir. Ancak daha sonra ispatlanacakt r ki A karesel ve AB =I ise bu durumda BA =I de geerlidir.
RNEK 1.
A= (-1 1) matrisleri birbirinin arpmaya gre tersleridir. Gerekten AB =BA =I dr.
ki
ve B -
RNEK 2. 1OOO 24 O O (1 2 0 O -12 12 0 0 2 1 3 0 nin tersi U = - 12 -4 8 0 1 2 1 4 3 -5 -2 6 /
d r, yani TU =UT =I d r.
RNEK 3.
3 3 3 1 (3 P= 6 3 1 -5 1 3 1
nin tersi kendisidir,
yani P2 =I d r. Bu zeli e sahip matrisler involtif matris ad n al r. involtif bir A matrisi iin A =A -1 dir. Birle me yasas nedeniyle bir matrisin en fazla bir terse sahip oldu u kolayl kla gsterilebilir. Gerekten AB =BA =I ve AC =CA =I oldu unu varsayal m. Buradan C (AB) =CI =C ve birle me zeli i nedeniyle C = C (AB) = (CA) B = IB = B dr. 142
TANIM 5.3.6. Bir dzgn A matrisinin arpmaya gre tersi tektir ve A-lile gsterilir. Kesinlikle A-1 ya da A B 1 A biiminde yazdamaz. nk
'
byle bir durumda rne in,
gsteriminden bunun A -1 B mi yok-
sa BA- lmi oldu u a ka anla lamaz. Bu nedenle matrislerde blme kural yoktur. Tersin nemli zelikleri vard r. Bunlar bir teorem ile verelim. TEOREM 5.3.5. arpmaya gre ters a a daki zeliklere sahiptir: 1. A-1var ise, bu durumda (A -1 ) -1 -= A d r. 2. c_() ve A -1 var ise, bu durumda (cA)-1= 1 A-1 dir. e 3. A-1 ve B -1 var ise, bu durumda (AB) -1 = B-1 A-1 dir. Ispat. 1. A n n tersi var ve A - loldu una gre AA-1 = A-1 A=I d r. Buradan A-lin de tersi vard r ve A d r. (nk A n n tersi B ise, B nin tersi de A dir.) Ohalde (A -1 ) -1 = A d r. 2. (cA) (c-1 A-1 ) = ec-1 (AA-1 ) = (c -1A-1) ( cA) = c- c (A-1A) -= d r. Buradan c -1A-1 = 1 A-1 , cA n n tersidir, yani e I ve
(cA)-1 = 1 A-1
dr. 3. (AB) (B -1 A-1 ) = A (BB -1 ) A-1 = AIA-1 = AA-1 = I ve (B-1A-1 ) (AB) = B-1 (A-1A) B =B -1 IB =B -1 B ----J oldu undan AB nin tersi B -1A- 1 d r, yani (AB)-1 = B-1A-1 dir. 143
imdiye kadar bir matrisin tersini bulman n etkili teknikleri zerinde henz durulmu de ildir. Ancak Al t rma 10 da sadece 2x2 biiminde matrisler iin bir forml veriliyor. Bir ba ka zel durum Al t rmalarda gznne al n yor. Bununla beraber, bir matrisir tersini bulman n genel teknikleri zerinde daha sonraki kesimlerde durulacakt r.
ALI TIRMALAR 1 2 3 L A -=(4 5 6 ve B 1O (2 3) \0 4
veriliyor. AB ve BA y bulunuz. A+ B tan ml midir? 2 1 5 2. A = ( 3 2 4) , B 8 0 2 0 1 2 3 5 6 2) , C = (-1 3 O) 1 2 1 1 1 1
iin A (BC) = (AB) C yi gerekleyiniz ? 1 2 O) N =(-1 5 6 3. M =( 5 3 4/ \ 2 O 1) , S = 1 O 1 7 3 5 2 ( 5 2 4 3 2
iin (M+ N)S =MS +NS oldu unu gerekleyiniz ? S(M+ N) =SM+ SN midir, a klay n z ?
(0 2
4. J
2 1 O O) iin J 3-3J 2'+ 41 y bulunuz? O 0 1
2 1 1 5. S = (-1 2 1 2) ve m (x) =x 2-5x + 4 iin m (S) de erini 1 1 bulunuz ? 6. T 1 2 6 (O 1 4) ve p(x) = x 3-6x2 + 7x-5 iin O O 3
p (T) nin de erini bulunuz ? p (T) nin k egen elemanlar n n p (1), p (-1) ve p (3) oldu unu gerekleyiniz ? 7. Tl ve T2, nxn biiminde st gensel matrisler olsun. T 1 T2 unu gerekleyiniz ? T 1 T2nin k egen elemanlar nidestglou nedir? T nxn biiminde bir st gensel matris ve p (x) herhangi bir polinom olsun. p (T) nin, k egen elemanlar p (t i ), p (t 22),..., p (t im) olan bir st gnesel matris oldu unu gsteriniz ? 144
8. A
1
0
ile de i me zeli ini gerekleyen en genel B matrisini bulunuz? iin N 2, N3 , N 4 v.b. hulunuz? Nk l m n elde Buna gre eN = E k! a k=0 ediniz 9 (a
(O 1 0 0 9. N= 0010 0 001 \O 0 0 0/
10. ad-be-/-0 olmak zere A 1 ad-be d -b)
(b i
C
) ve
olsun. Buna gre AB ve BA y a hulunuz. 11. A a daki matris arpl nlar n hulunuz? B= 1 0 (a) (0 .0 O 1 O 1) f O a b (d e e k ) g h (b) 10O a 0) (0 OO1 c) (a de gh ,a b e e f) ( d g h il e ( d e f) h i/ 1 O O O 1) (O O 1 O 1 0 0 O) 1 (0 k 0 1
100 abc O 1 O) (d e f) (d) (e) ( k 0 1 h i a b c 1OO (e) (d e f ) (O k 0) (f) g h i 001
12. A matrisi bir s fr sat rma sahip ise, herhangi bir uygun bir B matrisi iin AB matrisinin bir s f r sat rna sahip oldu unu gsteriniz? Benzer olarak, B matrisi bir s f r kolonuna sahip ise, herhangi bir uygun A matrisi iin AB nin de bir s fr kolonuna sahip oldu unu gsteriniz? -3 5 6 A -=-= (-1 2 21 ise A-1 1 -1 -1 ve 3 -1 2 -3 6 3 B = (2 1 1) ise B-1 = (-1 2 1) 1 -3 0 7 -8 -5 olduklarn gerekleyiniz? Ayr ca (AB) -1 , (BA) -1 (A2) -1 , (ABA) -1 matrislenbuz?
145
0 1 2\\ (-1 3 O) 1 1 -1
14. D = Dg(d t , d22,..., d r n) k egen matrisi ne zaman bir terse sahiptir? Var olmas durumunda D -1 iin bir forml bulunuz? 15. A- Ivo B- lvar ancak (A+B) ayk r olacak ekilde 2x2 biiminde A ve B matrisleri bulunuz? A -1 , B- lye (A+B) -1 var ise (A+B) -1 --= A-1 + B -1 e itli i do ru mudur, a klayn z ? 16. Al t rma 4 n sonucunu kullanarak J nin J -1 tersini bulunuz ? 17. Al t rma 5 in sonucunu kullanarak S in S -1 tersini bulunuz? 18. Al t rma 16 ve 17 nin sonular n genelle tiren bir teorem ifade ediniz ve teoremi ispatlaym z 9 19. Katsaydar matrisi dzgn olan AX =K matris denkleminin zmleri hakk nda ne sylenebilir, a klaym z 20. A ve B, AB tan ml olacak ekilde matrisler olsun. Herhangi bir c gerel say s iin A (cB) = c (AB) = (cA)B oldu unu gsteriniz ? 21. A ve B, Al t rma 13 deki matrisler olsun. Buna gre Row2 (AB) = Row (B) 2Row2(B) 2Row 3(B)
Ve
Co13 (AB) = 2Co1 1 (A) oldu unu gsteriniz ?
Co12(A)
22 . A a daki yoketme yasalar n gerekleyiniz 9 (a) A-1 var ve AB = AC ise B = C d r, (b) A-1 var ve BA = CA ise B = C dir. 1 -1 0 1 2 -2 1
2
1 5 I 2
( M 11 M12) \ M21 M22/
5
Ve
(N1 1
N2
N 2) N22
olsun. Buna gre do rudan bir i lem ile MN =

(
MIIN
M12N21
M22N12 Mi2N22)
M21N11 M22N2
M21N12 M22N22
oldu unu gerekleyiniz ?

146
24.
O) (2 O)
JP P \0 2
nin sadece P ayk r ve J =
iin geerli oldu unu gsteriniz? 25. A-1 var ve AB -= 1 ise, bu durumda BA = I oldu unu gsteriniz? 5.4. TRANSPOZ SYON Matris toplant ve matris arp m , ikili matris i lemi rnekleridir, yani verilen iki matristen yeni bir matris reten i lemlerdir. Bu nedenle ikili matris i lemi, o unlukla iki matris de i kenli bir matris de erli fonksiyon olarak d nlebilir. Bu kesimde bir tek matris de i kenli bir matris de erli fonksiyondan szedilecektir, yani bir tek matrise ili kin baz nemli i lemler zerinde durulacakt r. TANIM 5.4.1. A bir mxn matrisi ise, bu durumda A n n AT ile gsterilen transpozu, entii(AT) = entii(A) = aji ile tan m!! nxm matrisidir. AT matrisi, sat r ve kolonlar n de i tirmekle A dar elde edilen bir matris olarak d nlebilir. RNEK 1. 1 A = ( 4 6)
5 -3 \ _2
ise
1 4 AT = ( 2 -51 -3 6
d r. K egen elemanlar , yer de i tirmede ayn kalr. RNEK 2.
1 C = (-2
0
kolon matrisi iin CT = (1, -2, 3, 0)

)
biiminde bir sat r matrisidir. Bir kolon matrisi, yer kazanma ve daktiloya kolayl k sa lamas bak m ndan o unlukla bir sat r matrisinin transpozu olarak yaz hr.
147
Bir matrisin transpozunun tan m , matrisin elemanlar n n yap s ba l olarak anlam kazan r. Elemanlar karma k say lar olan matrisler iin uygulamalarda yararl olan bir kavram vard r. z = a + ib bir karma k say ise, z nin karma k e leni i z = a ib dir. Kesim 4.6 da belirtildi i zere yararl olaca d ncesi ile karma k say larm kolayl kla gereklenebilen baz zeliklerinden szedelim 1. Herhangi bir z karma k say s iin 2 = z dir. 2. Herhangi iki z ve z 2 karma k say lar iin _z + z 2 = z + z2 ve z z 2 = z z 2 dir. 3. z = a + ib ise zi = a 2 b2 =
z 2 > 0 dir.
4. Bir z = a + ib karma k say s n n gerel olmas
olmas ile ve tamamen sanal olmas
z = z olmas ile e de erdir. TANIM 5.4.2. A bir mxn karma k matris ise, bu durumda A n n
e leni i,
enti (k) = ent ij(A) = aij ile tan ml mxn biiminde karma k A matrisidir. A n n Hermitiyen e leni i, A* =AT = A.T ya da entii(A*) = ent ii(A) = aii ile tan mla nxm biiminde karma k A* matrisidir. AT = AT yerine A* gsterimi Ostrowski'ye aittir. RNEK 3. 3 5+6i A = ( 2 3i 2+3i 2-i ise = d r. 148 5-6i 3 3i ) 2 2-3i 2+i 3 ve A* = \5-6i -3i 2 + i 2 2-3i
Transpoze ve Hermitiyen e leni in zelikleri birbirine ok benzer. Gerekten, A sadece gerel elem anlara sahip ise A* = AT d r. Bu durumda Hermitiyen e lenik ile gerel rnatrislerin transpozu hakk nda sylenenler ayni olma zeli ini korur.
.
TEOREM 5.4.1. Transpoze a a daki zeliklere sahiptir: 1. Her A matrisi iin (AT)T = A d r. 2. A + B tan ml ise (A + B)T = AT + BT dir. 3. Herhangi bir a skaleri ve herhangi bir B matrisi iin (aB)T = aBT dir. 4. AB arp m tan ml ise (AB)T = BTAT dir. Ispat. 1. Bir matrisin transpozumm tan m nedeniyle entii(AT)T = entj i(AT) = ent i i(A) oldu undan AT = A d r. 2. Matris toplam ve transpozun tan m nedeniyle B))T = ent ji(A + B) = ent j i(A) entis(AT) entii(B)
ent j((A
ent ii(BT) = cntii(AT 4- BT) r. nedeniyle (A + B)T = AT + BT di 3. entii(aB)T) = ent ii(aB) = a ent j i(B) = a entij(BT) = entij(aB)T nedeniyle (aB)T = aBT 4. A ve B nin s rasiyle mxn ve nxs biiminde oldu unu varsayal m. Bu durumda AB, mxs ve (AB)T, BTAT matrislerinin her ikisi sxm biimindedir. Transpoze ve matris arp m n n tan m nedeniyle
n
entij((AB)T) = entii(AB) = E entjk(A) ent ki(B)
k=1
= E
k=1
entkj(AT) ent ik(BT)
149
= E
k=1
entik(BT) entkj(AT)
= ent ii (BTAT) oldu undan (AB)T = BTAT d r. Hermitiyen e leni in zelikleri, transpozeninkilere olduka benzer. TEOREM 5.4.2. Hermitiyen e lenik a a daki zeliklere sahiptir: 1. Her karma k A matrisi iin (A*)* = A d r. 2. A B tan mh ise (A --F B)* = A* --F B* dir.
3. Herhangi bir a skaleri ve herhangi bir B matrisi iin (aB)* = B* d r. 4. AB arp m tan ml ise (AB)* = B*A* d r.
Ispat. 1. Bir matrisin Hermitiyen e leni inin tan m nedeniyle entii((A*)*) = ent j i(A*) = enti i (A) = ai i undan (A*)* = A d r. 2. Matris toplam oldu
v e Hermitiyen e leni in tan m nedeniyle

B) enti i (B) entij(B*) B*)
ent i MA B)*) = entii(A = entii(A) = entii(A*) entii(A* nedeniyle (A 3.
B)* = A* -H B* d r.
entii((aB)*) = entii(aB) = ent i i(B) = ent ij (B*) = ent iPB)*
oldu undan (aB)* = B* d r. 4. A ve B nin s rasiyle mxn ve nxs biiminde Oldu unu varsayal m. Bu durumda AB, mxs ve (AB)*, B*A* In her ikisi sxm biimindedir. Hermitiyen e lenik ve matris arp m nedeniyle entij((AB)*) = ent i i(AB)
150
n
k=1
n
k=1
= E ent i k(A) entki(B) = E entik(A) ent ki(B)
= E ent kj (A*) entik(B*)

k=1
= E entik(B*) entki(A*)
k=1
entii(B*A*) oldu undan (AB)* -= B*A* d r. Transpoze ve Hermitiyen e lenik, drt nemli zel trde karesel matrisleri tan mlamada kullan l r. TANIM 5.4.3. AT = A ise A gerel matrisi simetrik,
BT = B ise B gerel matrisi ters simetrik,

H* = H ise H karma k matrisi Hermitiyen, S* = S ise S karma k matrisi ters Hermitiyen matris ad n al r. rne in, A = (-2 3 O 6) ve 5 6 B=(2 O 5) 3 5 O
matrisleri s rasiyle simetrik ve ters simetrik matrislerdir. Bir ters simetrik matrisin k egen elemanlar s f r olmak zorundad r. Simetrik matris de gerel elemanl Hermitiyen matristir. te yandan, 0 3+i 2i 0 3+i 2i 3i 1 4 ) ve S = (-3+i 2i 4 ( 2i --4 7 3i 2i 4
H=
matrisleri de s rasiyle Hermitiyen ve ters Hermitiyen matrisleridir. Bir Hermitiyen matrisin k egen elemanlar gerel oldu u halde bir ters Hermitiyen matrisin k egen elemanlar sanal olmak zorundad r. 151
Simetrik ve Hermitiyen matrisler, uygulamalarda s k s k kar la lan trden matrislerdir. Simetrik matrislerin bir uygulamas , kuadratik formlar denen ok de i kenli ikinci dereceden polinomlar incelemektir. kinci dereceden ve x ,x2 ,..., x n de i kenli bir kuadratik form Q (x i ,x2 ,...,x n)
i=1
auxixi = a11x1 2
a1 2xix2 + . + ainxixn
a l.x2x j a nix nx j
a22x2 2 a n2x nx2
+ a2nx2xn + annxn 2
biimindedir. xixj ve xjxi nin ajj ve aji katsay larn e it varsaymak genelli i bozmaz. (E er de ilse, onlar n ortalamas al nabilir, yani 3x ix2 5x2x i = 4x ix2 4x i x2 gibi.) Bu varsay m ile Q nn terimleri yeniden dzenlenirse
Q = E xj E aijxj = (x j ,
1=1
Xn A
XTAX
biiminde yaz labilir. Burada XT = (x l ,x2 ,..., x n ) ve A tek olarak belirlenen bir simetrik matristir. Bylece ispatlanan a a daki teoreme varlm olur. TEOREM 5.4.3. XT = (x ,x2,..., x n) ve A simetrik olmak zere
n
her Q = E auxixj kuadratik polinomu, Q = XTAX olarak tek bir

ii=1
biimde yaz labilir. RNEK 4. Q (x i , x2 , x 3 ) = 3x 2 + 6x32 7x x 3 + 1 2x2 2 8x2 x3
kuadritik polinomunu Q =XTAX biiminde yazal m. Q(x1, x 2 , x3) = 3x 2+ 8x ix2 7x 1x3 + 12x22 8x2x3 + 6x32 1 2 + 4x ix2 7 x ix 3 + 3x
4X2X1+ 12x2 2- 4X2X3+
152
7 '
4x 3x2 + 6x3 2 7 1 -1- 4x2- -2- x3
(x1, X29 X3
4x 1 + 12x2- 4x 3 ( 3x 2 7- x 1 - 4x2+ 6x 3
3 x2, x3) .._ 4 7
4 12 -4
-2? \ -4 x2 x3
XTAX
) ALI TIRMALAR 1 2 l -1 2 \ 1. A -= ( 2 O) ve B =-1 1 k2 1 Ol iin (AB)T , BTAT , ATBT, ATA, BBTy bulunuz? 2-3i 2. C = 4+2i ) ve D= 4+2i -2 -2 +i
(3-2i ( 3i 5 iin (CD)*, D*C*, C*D*, C*C, DD* i bulunuz?
3. (A l A2A3)T = A 3TA2TA 1 Toldugunu gsteriniz? Bu zeli i bir sonlu arp ma genelle tiriniz? T, * ile de i tirilirse bu zelik yine geerli midir, a klay n z? 4. (a) A simetrik ise, bu durumda PTAP nin de simetrik oldu unu gsteriniz? (b) H Hermitiyen ise, bu durumda R* HR nin de Hermitiyen oldu unu gsteriniz? 5. A simetrik olmak zere a a daki kuadratik polinomlar XTAX biiminde yaz n z? (a) (b) Q (x , x2) = 2x 1 2 + 24 x 1x2 + x22
Q (x,y,z) = 3x 2- 8xy+2y 2 + 6xz-3z2 (e) Q (x1, x2 , x 3) = 3x 1 2- 5x 1x2 + 7x22 + 4x 1x 3- 6x2x3 + x3 2 153
6. A a daki zeliklerin geerlili ini gsteriniz? (a) (b) Ters simetrik bir matrisin k egen elemanlar s f rd r. Bir Hermitiyen matrisin k egen elemanlar gereldir.
(e) Bir ters Hermitiyen matrisin k egen elemanlar sanald r. 7. Herhangi bir mxn biiminde gerel A matrisi iin, ATA n n k egen elemanlar negatif olmayan simetrik matris oldu unu gsteriniz ? 8. Al t rma 7 yi karma k matrisler iin genelle tiriniz ve ileri srlen zeli i ispatlaym z?. 9. Herhangi bir nxn biiminde gerel A matrisinin, bir simetrik ve bir ters simetrik matrisin toplam olarak yaz labilece ini gsteriniz ? Buna gre
1 4 2 4 6 2) = (7 1 3
matrisinin simetrik ve ters simetrik k s mlarn bulunuz? 10. Al t rma 9 u karma k matrisler iin genelle tiriniz ve ispat n yapm z. Bir rnek veriniz ? 11. A dzgn bir matris ise ATnm dzgn oldu unu gsteriniz? 12. A dzgn bir karma k matris ise A*In dzgn oldu unu gsteriniz ? 13. W, nxl biiminde herhangi bir karma k matris olsun. H 1-2WW* n bir Hermitiyen matris oldu unu gsteriniz? W n n a a daki durumlar nda H y bulunuz? (a) W=(1,2,3)T, (b) W=(1-1-43,2i)T 5.5. BLMEL MATR SLERLE I LEMLER Bu kesimde blmeli matrislere ili kin baz yararl yntemler zerinde durulacakt r. A ve B matrislerinin arp ma gre uygun olduklar n ve a a daki gibi blndklerini varsayal m:
A
(
Al2 B =
12 (Bn B I
B 21
B 13 )
B23
A21
I A22
I B22 I
154
Altmatrisleri say lar gibi d nerek AB arp mm n

AB ( Al Bl + Al2B21 I A l1B12+ Al2B22 I Al1B13+ Al2B23 A21 B 11+ A22B21 l A21 13 12+ A22B22 I A21B13+ A22B23
biiminde yaz labilmesi iin, belirtilen btn arp m ve toplamlarm tan ml olmas gerekir. Bu durum bir ok ko ulun geerli olmas n gerektirir. Ancak bu artlar, ilk arpanda dik blme izgisi ile ikinci arpanda yatay blme izgisinin benzer yerde bulunma artuaa e de erdir. Bu tek art, AB arp m nda btn arp m ve toplamlar tamml k lar. A n n mxn, B nin nxt biiminde oldu unu varsayahm. Bu durumda , Al m 1xn 1 ve B 11 , n 1xt 1 dir. Matris arp m nm tan mndan ent (AB) =Row (A)Col (B) = - - (Rw (Ali) I Rnwi (Al2) ) = E a libi l Coli(R Col (R21 /
1=
ni = E a libi + E a libi l 1=2 -n +1
= Row (AII) Col (B II) + Row (Al2) Col (B2 )

= ent (A 11 13 11 ) + ert (A l2B21 ) ent (A l B l + Al2B 21 ) elde edilir AB nin di er durumlar iin benzer i lemler, arp mm geerlili ini ortaya koyar. A a daki teorem, bu a klamalara kesinlik kazand ryor. ispat do rudan nceki i leme dayan r TEOREM 5.5.1. m =m + m2 +... + ms , n=-n + n2+ + npve t =t 1 + t2 +...+ tuolmak zere A, mxn ve B de nxt biiminde olsun. A = (4) ve B =(B ij ) nin, Ali mixnj ve Bij nixtj olacak ekilde A ve B nin blmeleri oldu unu varsayahm. Bu durumda
P Cij = E AikBkj k=1
olmak zere AB, sxu biiminde C -=-(C ii) blmeli matrisidir. Bu teoremin, ayr ayr belirtme e de er e itli zel durumlar vard r. E er B sat rlar na blnm ve A blnmemi ise, bu durumda 155
Rowi(AB) nin i lemi, sadece Rowi(A) daki elemaAlar kapsar. lgi bu elemanlar zerinde toplan rsa Row (B)'\ Row 2 (B) iiowi(AB)
AB
ai i ai t ain
Rown(B) yaz labilir. Buradan Teorem 5.5.1 in a a daki sonucuna var l r. SONU 5.5.1. Rowi(AB)=a il Row l (B)-Fa i2 Row2 (B) = Rowi (A) B d r. Bu sonu, AB nin i yinci sat r n n, katsay lar A nin i yinci sat rmdan gelmek zere B nin sat rlar n n bir lineer kombinasyonu oldu unu gsterir. Benzer olarak, A kolonlar na blnm ve B blnmemi ise, bu durumda Colj(AB) nin i lemi, sadece Col i (B) deki elemanlar kapsar. lgi bu elemanlar zerinde toplan rsa
bij..
Rown
b21
(Col i (A), Co1 2 (A),..., Col n(A) b nj a
(...Coli(A13)...)
. yaz labilir. Bu gzlem de bizleri, Teorem 5.5.1 in a a daki ikinci sonucuna gtrr. SONU 5.5.2. Coli(AB) =Col1(A)bli+C 012(A)b2J+ +Coln(A)bni AColj(B) d r. Bu sonu da, AB n n j yinci kolonunun, katsay lar B nin j yinci kolonundan gelmek zere A nin kolonlar n n bir lineer kombinasyonu oldu unu gsterir. Toplama gre uygun iki blmeli matrisin blok biimli toplanabilmesinin, onlar n zde blmeli olmalar ile e de erli oldu u a kt r. Ayr ca, A karesel blmeli bir matris ise, bu durumda A 2 + 3A gibi 156
matris polinomlar n n blok biimli bulunabilmesi, A n n btn k egen bloklar karesel olacak ekilde blnm olmas ile e de erlidir. Dzgn bir matrisin tersinin bulunmas na ili kin ilgiye de er zel bir yntem, blmeli matris kavram ile tersinin bulunmas d r. TEOREM 5.5.2. A n , A 2 , A2 1 , A22 s rasiyle sxs, sxm, mxs, mxm (n =m+s) biiminde altmatrisler ve A 22-1 var olmak zere A (Al A 2)
A21 A22
biiminde blnieli matris olsun. Bu durumda B ii , B 12 , B21 , B22 s rasiyle sxs, sxm, mxs, mxm biiminde olmak zere A n n = (B l B 12
B22)
B 21
biiminde A ile ayn ekilde blnen bir tersi vard r. Ispat. A22 nin bir tersi var oldu una gre A 22 1in bilindi ini varsayal m Bu durumda AA-1 = I nedeniyle (A11 Al2)
A22
(B i .
\B 21
Bit
B22
A 21
s o
',al
yaz labilir. Buradan bilinmiyen B 11 , B 12 , B 2 1, B22 altmatrisleri iin drt e itlik elde edilir: Al B l+ AB2, Al ',Bu+ A l2B 22 = 0
A21 13 /1 + A22B2 = 0
A21 B 12+ A22B22 = Im

nc e itlikten bulunan (i)
B 21 = - A22 1 A21 B l de eri birinci e itlikte yerine konursa A l Bil - A l2 A-1 22 A21 B 11 = Is ya da tersin tan m nedeniyle
Bii
= (An - A 2 A22 A21 )
(ii)
elde edilir Drdnc e itlikten
B 22
= A22 -1 -A22 -1 A21 B 12
ve ikinci e itlik ile (i) den yararlan larak bulunan 157
A ll B 12 + A l2 e itli i dzenlenirse
1 - A22-1 A21 B 12) = 0
- - A l2 A22-1 (A11-Al2A22 -1 A21) B 2=ve(i)dnyarl larak B12= - B11Al2A22-1 (iv)
elde edilir. Buna gre B11, Biz, B 2 , B22 iin dizisel olarak zlebilen drt e itlik elde edilir. A22 1 var oldu undan B il , B 12 , B 21 , B22 altmatrisleri vard r. Buradan A22-1 var ise btn i lemler yap larak aranan altmatrisler bulunabilir. A n n yksek basamaktan olmas halinde B 11i bulmak zor olabilir. Ancak bu zorluk da blmelemeyi iki ya da ok say da yapmakla a labilir. Bu teoremden zerinde durmaya de er baz zel sonular kar labilir:
1. A2 1 =O ise bu durumda A 11 -1 ve A22 1 var olmak zere
(A 11 - 1 O biimindedir.
-A l IA/2 A22-1 -1 A2
2. A l2 -= 0 ise bu durumda A 11 -1 ve A221 var olmak zere A-1 = biimindedir. 3. A l2 = 0 ve A21 = 0 ise bu durumda A=D g(A /1 , A22) dr ve A 11 -1 , A221var olmak zere
( A 11-1
- A22-1 A 2 1 A1 1-1
0 A22-1 /
A-1 -=- Dg(AH- 1, A22-1)

biimindedir. 4. A ll = I ve A21 = 0 ise A22 1 var olmak zere A-1 = biimindedir. 158 -A 2A22-1 ) A22-1
RNEK.
2 ( 1 0
A = 3 I 0 5 7 ( 6 4
biimindee blmeli matrisin tersini bulunuz ?

A22 =
4 d r. Buna gre
C
5)
oldu una gre A-1 =
-2 /15 ( 1 /5
1 /6 \ 0 ,
B il = (An -A-12A22-1A21)-1
= (2_,(1,0) (-2 /15 1 /6 \ /3 \ \ -1 1/5 ( 73 )) -1 1 /6 0 37 0 , k7 3 30 5\ k't' ..- 37 , k-18 /37, \ 37 / 4
ii
= (2 (-2 /15, 1 /6) 30
B12 =
B11A12A22-1 =
-2 /15 (1 ,0) 37 ( 1 /5 (-2 /15 1 /6 O k7 , 1 /5
30 /-23
B 2 1 = - A22-1 A21B11 =
/15 1 /6/15 1 /6
B22 = A22 1 - A22-1 A2113 12 =
k
(
1/5 0
/k
1/5 O ,k7
-8 /37 10 /37 \ 5 /37 3 /37, oldu una gre ( 30 /37 -23 /37 -18 /37
A-1 =
4 /37
-8 /37 5 /37
-5 /37 10 /37 3 /37
30 4 -5 \
1 37
(
-23 -8 10 -18 5 3/
biiminde bulunur. ALI TIRMALAR 1.

(
A=
4 0 2 -5
3 1 -4 B 5
1 0 2 3
3 -1 2) 159
olmak zere AB yi nce do rudan ve daha sonra belirtilen blme ile bulumiz? 2.
1 1 0 O
O\
D=
01000 C=00231 0 0 5 0 2 0 0 4 1 2/
0 O () O O 0 O 0 00100 0001 OI 00001/
O 0
olmak zere etkili bir blme kullanarak CD yi bulunuz? 3. matrisi veriliyor.
p(x) = (x2 -- 4x 2) ( x 2 7) olmak zere 3A 3 6A2 -H 31 ve p(A) y bulunuz. Kesim 5.3 Al t rma 10 ve Teorem 5.5.2 yi kullanarak A-1i bulunuz? 4. Kesim 5.3 Al t rma 10 ve Teorem 5.5.2 yi kullanarak a a daki matrislerin terslerini bulunuz ?
(a)
fl
3
4 0
2 () -1 3
l\ 2 2
(b)
(d) D g ((
O (1
-2 1 )'
A22 karesel matrisler olmak zere
0 1) CO
i))
=
(
A11
A , 12 ) ise, herhangi p(x) polinomu iin Kar k I

p(A22)
A21 I -t1-22
p(A) =
\
P(A11)
oldu unu gsteriniz? 160
6. A -= An A1 2 ) ise AT y bulunuz.
(A2 1 A22
7. A-1 n, K nin n farkl seimi iin AX = K sistemini zmekle bulundu unu gsteriniz? 8. AX = Y nin X ) = 0 ya da (A 1) 0
(A Y) (
a e de er oldu unu gsteriniz? 9. A = (A11 Al2) matrisi dzgn ve A 11 dzgn olacak
\ A21 A22
ekilde blnm ise, X = A ii- 1 Al2, Y A21All 1 ve C =- A22 -- YAl2 = A22 - A2 1 X = A22 - A'1A11-11Al2 olmak zere, do rudan bir arp m ile A-1
(A11 -1
XC- 1Y
XC-1 C-
oldu unu gerekleyiniz?
Buna gre A 11 , 2x2 biiminde olmak zere A = 4 -1 2 3 4 1) matrisinin tersini bulunuz? (-2 -2 4
5.6. IZ VE DETERMINANT
imdiye kadar matris de erli fonksiyonlardan szedildi. te yandan matrisler zerinde e itli skaler de erli fonksiyonlar vard r. Bu kesimde byle fonksiyonlardan sadece karesel matrisler iin tan mb iz fonksiyonu ve determinant fonksiyonu zerinde durulacakt r. TANIM 5.6.1. Herhangi bir nxn biiminde A matrisi iin A n n (trace), izA = tr(A) =
i=1
izi
aii = E en.tii(A) 1=1
ile tamml d r. 161
Bu tan ma gre, iz, A n n k egen elemanlar n n toplam d r. Buna . gre 1 2 5 A = (7 6 83) ise tr(A) = 1 + 4 + 8 5 4
13
dr. Daha sonra e itli ili kiler iersinde kullan lacak olan iz fonksiyonunun temel zeliklerini gznne alal m. TEOREM 5.6.1. A ve B n yinci basamaktan karesel matrisler ve a, b skaler ise, bu durumda a a daki zelikler geerlidir: 1. tr (aA + bB) = atr(A) + btr(B) 2. 3. tr(AT) = tr(A) tr(AB) = tr(BA)
ispat, 1. tr(aA bB) = E entii(aA + bB) = E (aentii(A) + i=1 bentii(13)) = a E entii(A) b E entk i(B) = atr(A) + btr(B) 2. en.tii(AT) = entii(A) nedeniyle a kt r. n E entik(A) entki(B)
k=1
3. tr(AB) = E entii(AB) = E = i=1
= E
k=1
E entki(B) entik(A)
1=1
E
k=1
entkk(BA) = tr(BA)
Bu teoremde birinci zelik, zellikle nemlidir. Bu zelik, izin bir lineer fonksiyon oldu unu gsterir ve daha sonraki blmde zerinde durulaca zere di er bir ok fonksiyon taraf ndan payla lan bir zeliktir. 162
Okuyucu, determinant kuram n n klasik incelenmesinin bir k sm ile haberdar oldu u d nlerek burada verilecek olan tan m esas olarak tme var msald r ve bir dereceye kadar klasik gr ten farkl d r. A a daki tan m, daha nce Tan m 5 2 2 de verilen Min.ii (A) altmatrisleri i kapsar. TANIM 5.6.2. Bir matris bir tek elemandan olu uyor ise, matrisin determinantt o elemana e ittir. E er A, l > 2 yinci basamaktan bir karesel matris ise A n n determinantt, genel olarak ail elema umn kofaktr ya da A nin (i, j) konumunun kofaktr cof i(A) olmak zere (-1)i+j det(Min ii (A))
det(A) =
k=1
f k(A)
a i2cof12 (A) a incofin(A)
= a11cof11(A) ile tamml d r.
Bu tan m, det (A) n n de erini, birinci sat ra gre basama A n nkinden daha az matrisleri determinantlar cinsinden veren tan md r. Bu tan ma gre ikinci basamaktan
A =
(a l
a2
a i2)
a22
matrisinin determinant det(A) = a 1(-1 ) 171-I det (a22)+ a i2(-1) 1 +2det (a 21 ) = al a22a12a21 ve nc basamaktan a21. (a21 a31 matrisinin determinant det(B) = a11( -1 ) 1+1 det B a12
a22 a 32
a13
a23 a33
(a22
a23 a 33 a22) a 32 a12(-1 )
14-2det
a 21
a31
a23) a22
a32 (a21 a 31
a 13 (-1) 1 +3det
163
- 11( -22- 33
a23a 32)
a 12( a21 a 33
a 23a 31) + a 13( a21 a 32 -a22a3i) a 12 a 21 a 33
a 11 a22a 33 a12a23a31 4- a 13 a 21 a32 (a n , 3a32 a 13a 22a 31) biimiudedir. B matrisinin determinant
21
32
biiminde Sarrus kurala denen bir yntemle de bulunabilir. Ancak bu yntem sadece 3x3 biiminde matrislerin determinant iin geerlidir. Tan m 5.6.2. 4x4 biiminde bir matrise uyguland mda her biri 4 say nn arp m olan 4.6 = 24 = 4! terim, 5x5 biiminde bir matrise uyguland nda her biri 5 say nn arp m olan 5.24 = 120 = 5! terim elde edilir. nxn biiminde bir matrise uyguland nda her biri n say n n arp m olan n! terim elde edilir. Hatta az ok byk say labilecek n iin bile n! say s olduka byktr ve i lem elle yap lmas durumunda mr tketebilir! O halde determinant fonksiyonu uygulamada kullan lmas gerekiyorsa determinant n de erinin hesab iin daha etkili yollar n bulunmas gerekir. imdi det (A) n n hesab nda daha etkili yollar bulmada yararl olan determinant fonksiyonunun baz zeliklerini ortaya karal m. ZEL K 1. Herhangi bir A karesel matris iin, det (AT) = det (A) d r. Bu zelik, determinantlar hakk nda herbir sat r yerine bir kolon benzerli ini kurmada kullan labilir. rne in, bu zelik nedeniyle Min i, / (A) (Min i k(AT) )T oldu undan
det (A) =-.-. E a kl cofkl (A)

k=1
yaz labilir. Deterninant n bu ifadesi, Tan m 5 6 2 den ayr cal k gsteir. Bu gsteri"; ilk sat r n elemanlar yerine ilk kolonun elemanlar n ve onlar n kofaktrlerini kapsar. E er Co1 1 (A) da Row 1 (A) dan daha ok s fr eleman' var ise bu formln, tan mdakinden daha etkili olaca a kt r, 164
...,t m olan bir ZEL K 2. T matrisi, k egen elemanlar gensel matris ise det (T) =t 11 t29...t nn dir. Bu ze l tilk b , 122 " in alt gensel, st gensel ve k egen olmas durumlar nda geerlidir. ZEL K 3. Bir B matrisi, Row i (A) y Rowi(A) ile de i tirerek A dan elde ediliyorsa (111<-> Ri), bu durumda det (B) = det (A) d r. Benzer olarak, B matrisi, Coli(A) ile Coli(A) y de i tirmekle A dan elde ediliyorsa (C i<- Cj ), bu durumda da det (B) - det (A) d r. ZEL K 4. A matrisi bir s f r sat ra ya da bir s f r kolonuna sahip ise, bu durumda det (A) = 0 d r. ZEL K 5. A matrisi iki e it sat ra ya da iki e it kolona sahip ise, bu durumda det (A) = 0 d r. ZEL K 6. LAPLACE ACILIMI. nxn biiminde herhangi bir A matrisi iin her bir i iin det (A) = E a ikcofi k(A)
k=1
her. bir k =1,2,...,11 iin det (A) = d r.
aikeofik(A)
Bu zelik, A nin herhangi bir sat r ya da kolonu, tammda kullan lan ilk sat r olarak kullan labilir. Yukardaki ilk gsterim, i yinci sat r nedeniyle Laplace a l m , ikinci gsterim, k yinci kolon nedeniyle Laplace a l m ad n al r. ZEL K 7. B matrisij Rowi(A) ya da Col j (A) n n her bir eleman n bir e skaleri ile arpmakla A dan elde ediliyorsa, bu durumda det (B) =c det (A) d r. ZEL K 8. Rowi(A) elemanlar n n j yinci sat r n kofaktrleri ile arp mlarm n toplam , ij iin s frd r, yani i--/-j iin Z aikcofjk(A)
k=1
=0 d r. Benzer olarak, i j iin
Z akicofki (A) =0 d r.
k=1
165
ZEL K 9. B matrisi, A dan Rowi(A), sRow i(A)+ Rowi(A) ile de i tirilerek (sRj+ R i) elde ediliyor ise, bu durumda det (B) = det (A) d r. Benzer olarak, B matrisi A dan Coli(A), sColj(A) + Coli(A)ile de i tirilerek (cCi+ Ci) elde ediliyor ise, bu durumda det (B) = det (A) d r. Gerek tan m ve gerekse zeliklerden belli trde karesel matrislerin determinantlar n bulmak kolayd r. rne in, btn lx1 ve 2x2 biimindeki matrisler, gensel matrisler, zelik 4,5,7 deki matrisler gibi. Bununla beraber genel bir A karesel matrisi iin tan mdan ba msz det (A) y bulmann tabii yntemi, zelik 3,7 ve 9 u kullanmakt r. Bu zelikler, k bilinen bir sabit ve det (B) n n hesab kolay olmak zere det (A) kdet (B) olacak ekilde A matrisini bir B matrisine dn trr. A a daki tablo, bu indirgemede kullan lan i lemleri ve onlar n determinant zerindeki etkilerini gsteriyor. Bu i lemler elemanter satr i lemleri (ERO) ya da elemanter kolon i lemleri (ECO) ad n alr.
Tr R-I R-II R-III C-I C-II C-III Gsterim Rj<-> BI kRi, k# 0 kRj + Ri C14-+ Cj kC i, k 0 Aklama Rowi(A) ile Rowi(A) de itirilir. Rowi(A), k ile arp lr. K Rowj(A), Rowi(A) ya eklenir. Coli(A) ile Colj (A) de itirilir. Coli(A), k ile arpil r. k ColJ(A)' Coli(A) i (A) ya eklenir. Determinant zerindeki etki aret de i tirir k ile arp lm olur. yok aret de i tirir k ile arp lm olur Yok Elde edilen matfis B ise det (B) = -det(A) det (B)=k det (A) det (B)= det (A) det (B)=-det (A) det (B)=- k det (A) det (B)=det (A)
kC J+ C.
RNEK 1. Il -1 2 3) 2 2 O 2 4 1 -1 -1 \1 2 3 0
det (A) = de t
n n de erini bulal m. 1 -1 2 3) ---> 2 2 O 2 2 i -1- R, -1"i A "-- ( 4 1 - 1 -1 -4R i -F R 3 1 2 3 O -Ri -f- R4 166 1 -1 2 3 0 4-4 -4 0 3 -9 -13 .A1 O 3 1 -3
--> il 1 T., 0 0 4 "2 0 -->
-1 1 5 3 1 O
2 3 -1 -1 -9 -13 1 -3 -1 1 2 -1
/1
-1
A2
----> -5_R2+ R3 3 -1 -8 O --> 1, - T-u3
0
0 \O 1 O 0 0 -1 1 0 0
1
0 3
-1
-4 1 2 -1 1 4
3 -1 -8 -3 3\
-311 2 + R4
0
O
0
0 -1 O O O
-4
4 2 -1 1 0
-2 1 ) = A3
O
4R3
+ 114
0 0
3 -1 2 = B -8
oldu una gre det (A 1 ) = det (A), det (A 2 ) = 4 det (A ), det (A 3 ) = - det (A2) det (A 3) ve det (B) = - 8 det (B) d r. Buradan det (B) = det (A 3) = - det (A2) = - -5 det (Al) nedeniyle det (A) = - 16 det (B) oldu u sonucuna var hr. - 16. (-8) = 128 6 det (A)
Bu rnekte verilen A matrisi, elemanter sat r i lemleri ile determinant kolaylkla bulunabilen bir gensel matrise indirgendi. Bununla beraber i i bu kadar uzatmadan bir kolon sadele tikten sonra (rne in A1durumunda), Laplace a hm kullan larak verilen matrisin determinant , daha az basamaktan matrisin determinant na indirgenebilir. te yandan rnek 1 deki sonu, sadece kolon i lemleri kullan larak da elde edilebilir. Elemanter sat r ve kolon i lemleri d nda elbette elemanter olmayan i lemler de vard r. Karma k elemanh matrisler iin geerli olan ve yukardaki i lemlere kar lk gelen i lemler Ri+-> Rj, Rj- kRj Cl+-> Cj, C1-. kCj,
,
k0, Rj-> kRj + Rl Cl--> kCj Cj
biimindedir. Bu i lemler s rasiyle Hermitiyen sat r i lemleri ve Hermitiyen kolon i lemleri ad m alr. Determinant, bir matrisin - tersini bulmada genel bir teknik olu turmak iin kullan labilir.
167
TANIM 5.6.3. A nxn biiminde bir matris ise, bu durumda A nin Adj (A) ile gsterilen ekmatrisi (adjoint) nxn biiminde bir matristir ve entii (Adj (A) ) = cofii(A) = (-1) -FidetMinii(A) ile tamml d r. Bu tan ma gre Adj (A), A n n her elemamm onun kofaktr ile de i tirmek daha sonra elde edilen matrisin transpozunu almakla elde edilen matristir. RNEK 2. B= matrisinin ekmatrisini bulal m. 3 (6 1 1 9 2 -4 -2) 1
det -det det
(2 (2
(9 13 -8
-2 1) -1 4)
-4 -2)
T
- det (1 det
-2 ]) -1 4)
det
(1 3
-det
det
- det
(3 6 -4 2)
13 (-8 3 -9 7 -5
\34 d r,
-5 3) -18 21
34 8 ) -1 21
Bu matris iin BAdj (B) = 191 =det (B) I d r. Bu sonu genel olarak geerlidir ve a a daki teoremin ieri ini olu turur. TEOREM 5.6.2. nxn biiminde herhangi bir B matrisi iin BAdj (B) d r. Ispat. Matrsi arp m n n ve ekmatrisin tan m ndan
n n
Adj (B) B =det (B) I
entii(BAdj (B) ) = E bikentki(Adj (B) ) =

k=1 k=1
b ikeofik(B)
168
d r. i=j ise bu e itlik Laplace a l m nedeniyle det (B) ye indirgenir. ij ise zelik 8 nedeniyle s frd r. Bylece BAdj (B) = det (B) I d r. Adj (B) B =det (B) I oldu unun ispat benzer biimde yap labilir. Bu teoremden nemli bir sonu elde edilir. SONU 5.6.1. det (B) / 0 ise bu durumda B -1 vard r ve
B-1= det(B) Adj (B)

forml ile bulunur. rnek 2 deki B matrisi iin 13 B-1= d r. Her ne kadar B -1 iin ekmatris forml, kuram geli tirmede yararl olmakla beraber anlat m ve hat rlatma bak mndan kolay ise de yksek basamaktan bir matrisin tersini bulmada etkili bir ara de ildir. Bir matrisin tersini bulman n daha etkili yntemleri zerinde sonraki kesimlerde durulacakt r. Sonu 5.6.1 n tersi de do rudur, yani B - Ivar ise det (B) Bu a a daki nemli zeli in bir sonucudur. ZEL K 10. AB arp m tamml ise, bu durumda det (AB) = det (A) det (B) dr. Bu zelikten dzgn bir matrisin s frdan farkl bir determinanta sahip oldu u sonucunun nas l kt n anlamak iin B -1 B =I zde li inin her iki yan n n determinant n alalm. det (B -1 B) =det (B -1 ) det (B) =det (I) =1 nedeniyle det (B) 0 d r ve ayr ca det (B-1) oldu u anla lr. 169 0 dr. 19 Adj (B) = 19 (3 -9 34 7 -18 -5 21 )
1
det (B)
Ayn basamaktan karesel A ve B matrislerinin toplam nn determinant iin zelik 10 a benzer bir kural yoktur, yani genel olarak det (A+B) det (A) det (B) dir. Ekmatris formlnn kuramsal sonular ndan biri Cramer kural olarak bilinen a a daki teoremdir. TEOREM 5.6.3. Cramer Kurala. det (A) 0 ise, Ac i- K matrisi A dan, Coli(A) y K kolon matrisi ile de i tiren matris olmak zere AX =K sisteminin zm dr. ispat. X =A-1 K oldu una gre
Xi =
det (Ac i <->K) det (A)
det (A) Adj (A) K
det (A)
entii(Adj (A) ) ki =
det (A)
i=i
kicofii(A)
dr. Son toplam, det (Ac i<->K) n n i yinci kolon nedeniyle Laplace a hm dr ve bylece ispat tamamla nr. Cramer kurahndan o unlukla determinantlarm incelenmesinde nemli bir ara olarak szedilir. Ancak a da hesaplama kurallara nedeniyle bu tam olmayan bir anlat md r, nk determinantlar bilinen en iyi tekniklerle bulunsa bile Cramer kural ok bilimiyenli sistemleri zmede etkili bir teknik de ildir. Bir sonraki kesimde AX =K sistemini zmede hem daha genel hem de Cramer kural ndan daha etkin teknikler geli tirilecektir.
RNEK 3. A = (2 -1 -2) ve K = (-2 0) 3 O 4 olmak zere AX =K sistemi Cramer kural ile zlrse
170
x1
det (Ac, -1.) det (A) det (Ac, <-+K) det (A) det (Ac, 4-3.K.) det (A)
20 33 4 33 15 33
x2
x3
bulunur. Diferensiyel denklem kuram nda nemli bir ara olan a a daki matrisi bu a amada gznne almada yarar vard r.
1
Xi X12
1
X2 x22
. . . Xn xn2
x 2 ..., xn) =
x i n-1
x2n-I
. .
xnn-1
Bu me hur ve yararl matris, Vandermonde matrisi olarak bilinir.
RNEK 4.
1 1 1 1 XI X2 X3 X4 x 1 2 x22 x32 x42 X 1 3 X23 X3 3 x4 3
V (x1 , x2, x3 , x4) =
biiminde drdnc basamaktan. Vandermonde matrisinin determinant n bulal m.

v x 1 R3 + R4 i R2+ R3 x i Ri + R2x denirse
(1
1 X2- x i X4 xi X3 X1 x42 x 1x4 0 x X 1x2 x 3 2 x 1x3 O X2 3- x 1x22 x3 3- x 1x32 x4 3- x 1x4
= Vi
det V (x 1 , x2 , x3 , x4) = detV1

( x2- x1 = det x22- x x2 x23- x1x2 2
x4 xi x3 X1 x42 xix4 x32x ix3 x33x 1 x32 x43 x 1x42
171
1 (x2- xi ) (x3- x1) (x4- x1) det (X2
1
x3 x3 2
x2 2
d r. imdi -x2 R2 + R3, -x2 R i + R2 i lemler dizisi son e itlikteki nc basamaktan V (x 2 , x3 , x4) Vandermonde matrisine uygulan rsa 1
V( x2 , X 3 , x4 ) =
(
x2 x3
x4 2 )
x4
x2 2 x32
(O -x2R i +R2 O \0 x32-x2x3
-1-13t ,
X4-X2
x42X2X4 ,
elde edilir Buna gre detV (x1, x2 , x3 , x4) =- (x2-xi) (x 3-x ) (x4-x ) detV (x2,x3 ,x4) 1 (x2-xi ) (x3-x 1 ) (x4-x ) (x 3-x2) (x4-x2) detV(x3 ,x4) = (x2-xi) (x3-x 1 ) (x4-x ) (x3-x2) (x4-x2) (x4-x3) biiminde bulunur. Bu i lemlerin nda genelle tirmeye gidilerek detV (x ,x2,...,xn) bulunabilir. Gerekten detV (x2-x 1 ) (x3-x 1 ) (xn-xi) detV (x2,x3 ,...,xn)
detV (x2 ,x3 ,...,x n) = (x 3-x2) (x4-x2).- (xn-x2) detV (x3,x 4,..,xn) detV (x3 ,x4,...,xn) = (x4-x3) (x5-x3)...(x n-x3) detV (x4,x 5,...,xn)
detV (x n_2 ,xn_ i ,x n

(Xn_ i ,xn)
_ 1 -xn_2) (xn-xn_2 ) det (xn-1, x n) detV

= (xn- xn-1)
oldu una gre detV (x i,x2,..., n = (x2- x i) (x 3- x )...(x n- xi) (x 3- x2) (x4- x2)

(xn- x2). (x4- x3) (x 5- x 3 ) ... (xn- x3) (xn_1xn-2) (xn -xn-2) (xn -Xn-1)
H (xixj)
1<j<i<11
biimindedir. V (x i, x2,..., xn) Vandermonde matrisinin determi ant nda (11-1)n kadar arpan vard r ve xi xj iin detV 2
172
0 oldu u a kt r.
ALI TIRMALAR 1. Ayn basamaktan karesel A,B,C matrisleri iin tr (ABC) (BAC) oldu unu gsteriniz ? tr
2. Herhangi dzgn bir P matrisi iin tr (P -1 AP) = tr (A) oldu unu gsteriniz ? 3. Karma k bir A matrisi iin tr (A*) ile tr (A) aras nda nas l bir ili ki vard r, aiklay n z. Bir Hermitiyen matrisin daima bir gerel ize sahip oldu unu gsteriniz ? 4. A =
2 1
1 -1 -1 1 -1 1
3 4) 23 12
matrisi iin do rudan Tan m 5 6.2 yi kullanarak det (A) yi bulunuz ?
5. Determinantm zeliklerini 1 den 10 a kadar ispatlaymiz ?
6.
A
a
(b) \c d
matrisi iin e (x) = det (xI-A) = x 2 + tr (A) x+det (A) ve e (A) =O oldu unu gsteriniz ?
7. A a daki matrisler iin c (x) =det (xI-B) yi bulunuz ve x in hangi de erleri iin det (xI-B) =0 d r, belirtiniz ?
(a)
B =
O 1 O 1 0 -4 4) OO 1) (b) B = ( O 5 ( 2 1 -2/ 4 3
8. Karma k bir A matrisi iin det (A) ile det (A ) aras nda nas l bir ili ki vard r, a klar/11z ? 9. X,Y xl niiminde olmak zere tr (XYT) = YTX oldu unu gsteriniz ? 10. A bir nxn biiminde matris ise, det (A) ile det (cA) arsa nda nas l bir ili ki vard r, aiklaymiz? 11. det (a+b c+ d de erini bulunuz ve bunu /b d) ve det (
ke
/a
f e
det
ke
ke
ile kar la t rmiz ?
173
12. nxn biiminde bir A matrisi

A
Row B (A)
eklinde yaz lyor. Q 1ve Q2 sat r matrisleri olmak zere Row 1 (A) =Q 1 + Q2 oldu unu
varsayahm. Ah t rma 11 n bir genelle tirilmesi olarak det (A) = det
B Q2) (Q +
= det
+ det
( QB 2
oldu unu gsteriniz? 13. ) olmak zere det (xIC) y bulunuz? (Bilgi: xC2+ C 1 , C=( O 1 x2C 3 + C i , x3C4+ C 1 i lem-ao al , a2 a3 lerini kullammz.) 14. A mxn ve B nxm biiminde olmak zere tr (AB) =tr (BA) oldu unu gsteriniz? 1,5. A =----D g(x,1,...,1) ve i ile j yinci sat rlar de i tirilmi olarak B =A dr. Buna gre det (A) =x ve det (B) = x oldu unu gsteriniz? 16. A zerinde 2R 1 + R2, -4R 1 + R3 ,-R 1 + R4, R2, -5R2 +R3, -3R2+ R4, R3+ R4 i lemler dizisinin B yi verdi ini varsayahm. Buna gre det (A) ile det (B) aras nda nas l bir ili ki vard r, belirtiniz?
0 1
(1 1 2 0 2 2 1 1 A=4 1 2 3
ise B, det (B) ve det (A) y bulunuz ?
17. Elemanter sat r i lemleri (ERO) yard myle a a daki matrislerin determinantlarnu bulunuz? (a) A = (-1 4 2 1 2 3 (b) 21/
B=
1 1 2 1
1 2 1\ 101 110 3 1 01
(e) C
(1
3
2
4\
3 2
1 1
1
3 2 1 6 0\ 5 4 2 11 1 = 1 2 2 1 5 3(d) 13 1 6 3 10 4 7 7 3 .16 21
174
18. Sadece kolon i lemleri (ECO) yard miyle Al t rma 17 deki A ve C matrislerinin determin.antlar m bulunuz ? 19. A a daki matrislerin determinantlarm s rasiyle Hermitiyen sat r i lemleri (HRO) ve Hermitiyen kolon i lemleri (HCO) yard iyle bulunuz ? 1+i 3+4i 3i 5 6+7i \ 2-3i 4 (a) A= (4+ 2i 1+i 3-5i ) (b) B = (1-i 3-4i 2+3i 5 6+i 3 2-i 20. 5x5 biiminde bir A matrisi iin 2 Row 1 (A)- 2 Row 3 (A)+ 4 Row4(A) = 0 oldu una gre det (A) = 0 oldu unu gsteriniz ? 21. A = (Al O ) \0 Bilgi:
A22
olsun. zellik 10 u kullanarak det (A) = det (A n). det (A22) oldu unu gsteriniz? O A22) (0A 0i)
= (I (An O k0 A22 / \O
22. Ekmatris forml yard miyle Al t rma 17 de C matrisinin C-1 tersini b dunuz ? 23. cofii(A) = det (ARI<->Rowi (I)) oldu unu ispatlaynuz ?
5.7. SATIRCA E DE ERL K ve L NEER S STEMLER Bu kesimde a a daki genel lineer cebirsel denklem sistemini zme problemi gznne al nyor: a12x2 + a i3x3 +...+ nxn = k anxi + a22x24- a23x3 + . -4- a2 nxn = k2
am ixi + am2x2+
amnxn = km
A mxn biiminde katsay lar matrisi, X = (x 1, x2,..., xn) 1 kt matrisi ya da bilinmiyenler matrisi ve K = (k i , k2,..., km)T girdi matrisi ya da kuvvet fonksiyonu olmak zere bu sistem AX =K biiminde bir tek matris denklemi olarak yaz labilir. 175
Bu sistem hakk nda gznne alman sorular, birinci basamaktan ba lang de er problemleri hakk nda sorulan sorunlar n ayn dr: 1. zmler var midir? 2. Bir zm var ise, o tek midir? 3. zm ya da zmler nas l bulunacakt r? Bu sorular tam olarak cevapla mak mmkndr. Bu kez elde edilen sonular, birinci basamaktan lineer diferensiyel denklemler iin elde edilen sonulara benzedi i gibi, ayn zamanda daha yksek basamaktan lineer diferensiyel denklemler ve birinci basamaktan lineer diferensiyel denklem sistemleri iin elde edilen sonulara da benzerdir. Birinci basamaktan lineer diferensiyel denklemin incelenmesinde oldu u gibi homogen olmayan AX =K sisteminin zmlerinin yap s , byk apta sisteme ili kin AX =0 homogen sisteminin zmlerinin yap s na ba l d r. AX =K ve BX =H gibi iki sistem tamamen ayn zmlere sahip iseler, e deer sistemler ad n al rlar. Buna gre AX =K sistemini zmenin temel yntemi, zmler ya belirgin ya da kolayl kla elde edilebilir olacak biimde e de er BX =H sistemini bulmakt r. imdi de u sorular akla gelebilir: 1. Hangi tr B katsay lar matrisi iin BX =H sistemini zmek kolayd r? 2. E de er bir sistem elde etmek iin AX =K sistemine ne yap labilir ? Birinci sorunun cevab n d nme f rsat daha nce kar m za kt (bak. Kesim 5.2, Al t rma 7). Kesinlikle B k egen ya da gensel ise BX =H sistemini zmek kolayd r. B k egen olmas durumunda sistem tamamen ayr lm t r, yani b iixi = hi biiminde m denklemden olu ur. B gensel ise zm o kadar belirgin de il ancak kolayl kla elde edilebilir. 3x3 biiminde st gensel matris ile bunu gstermek yetecektir. Bu durumda sistem h lx + b 2x2+ b 3x3 = h h22x2+ h 3x3 = h b 33x3 = h3 176
biimindedir. Geriye doru konum (back-substitution) denen bir teknikle sistem zlebilir, b i; / 0 olmak art ile son denklemden x 3 , ara denklemden x2ve ilk denklemden de x bulunur. b 33 =O ise h3 =0 olmad ka sistem uyumlu de ildir, yani zm yoktur. b 33 =h3 =O ise x3 istekseldir ve bu durumda zm tek de ildir. Genel olarak, zm var olmak art ile herhangi b ii =0 ise zm tek de ildir. kinci soruya gelince, denklem sistemleri zerindeki a a daki i lemlerin bizleri daima bir e de er sisteme gtrd n bil*yoruz: Tr I. i ve j denkleminin yerlerini de i tirmek. Tr II. i yiuci denklemi bir k (k 0) skaleri ile arpmak. Tr III. j denkleminin k kat n i denklemine eklemek. Bu i lemeler, daha nce tan mlanan elemanter sat r i lemlerini tamamen (A : K) eklemeli matrisinin sat rlarma uygulamaya kar lk gelir: Tr I. (A c K) zerinde Ri4- Ri i lemine kar l k gelir. Tr II. (A K) zerinde kR i i lemine kar lk gelir. Tr III. (A K) zerinde kR i Ri i lemine kar hk gelir.
AX =K sistemini zmede nerilen yntem grafik olarak a a daki ak tablosu gibidir.
Sistem
AX=K
Sistem BX=H
zm
Matris
Matris
(AK)
ERO
(B:H)
imdi baz rnekler gznne alal m
RNEK 1.
2x 1 + 4x2+ 3x3 + 2x4 = 33c1 + 6x2 + 5x3 + 2x4 = 2 2x 1 + 5x2 + 2x3 + 3x4 = 3 4x1 + 5x2 + 14x3 + 14x4 = 11
sistemini gznne alal m.
177
(2 4 36 (A IK) =,-- 2 5 45 , 3R3 +R4 R2,,R 3
3 2 I 2 5 2 1 2 2 -3 1 3 14 14 11
-3 /2R 1 -; R t + R3 2-R -211 1 + R4 -. 2 0 O O
0 O 4 1 0 0
4 0 1 -3
3 1 /2 -5 3 3 -1 1 1 2 -5 -2 -1
2 -2 -5 10
1 2 1 -1 1 1 1 7
24 3 2 2 0 1 -1 -5 1 0 0 1 /2 -1 j -1 (O0 5 -5 10
2R3 1. :5'4
1 2 1 1 1 -2 1 2
2 4 3 2 1 2 O 1 -1 -5 1 1 -R3+ R4 O O 1 -2 1 --2 O0 O114

(
= (B : H)
oldu una gre BX =H sistemi 2x 1 + 4x2 + 3x 3 + 2x4 = 2 x2-x3- 5x4 = 1 x3- 2x4 = - 2 x4 -- 4 biimindedir. Buradan zm, geriye do ru konum ile x4 = 4, x3 = 6, x2 = 27, x i = - 66 olarak bulunur. Yukardaki sat r indirgeme a a daki biimde srdrlebilir: /2 4 3 2 1 2 (2 0 1 -1 -5 1 1 2R4 +->R3 0 0 0 1 -2 1 -2 5R4+ R, O \O 0 0 1 4 -2R4 + R i 0 2 4 0 0 1 -24 O 1 0 0 1 27 OO 1 0 1 6 00 O 1 1 4 4 1 O O 3 O (-6 -1 O f 21 1 0 j 6 O 1 4 0 0 1-66\ 0 0 j 27 6 1 0 0 1 1 4/
(13 11-1)
-3 R3 -1-R;
1 O -4R2 + R 1 0 1 0 0 1 /2R 1 O 0
Daha ileri bir sadele tirme szkonusu de ildir. Son eklemeli matrise ili kin sistem xi = - 66 x2= 27 3 - 6x x4 = 4 biimindedir ve buradan zm belirgindir. 178
RNEK 2.
2 4 3) K = 5) = ( -1 -2 6 -7
olmak zere AX =K sistemi veriliyor. AX =K sistemi ile buna ili kin AX =0 homogen sisteminin genel zmn bulunuz ?
1 2 -1 I 4
(A IK)
1 2 -1 14
( 2 4 3 I 5) -2R 1 -F- R2 (O 0 5 I -3) R 1 -1- R3 O 0 5 I -3 -1 -2 6 I -7
-> -R2+ R3
--I /5R2
1 2 0 17 /5
(0 0 -3 /5)
(B III)
0001
R2+ Ri
oldu una gre BX =H sistemi
2x2 -=
17 5
X3
3 = -
dir ve buradan genel zm, e isteksel olmak zere ( 17

5
biimindedir. AX =O homogen sistemi iin eklemeli matris (A 10) oldu una gre (A 1K) y (B IH) ye indirgemede kullan lan ayn i lemler (A 10) (B 10) a indirger. Burada BX =0 sistemi
Xi + 2X2 = 0 X3 = 0
ve genel zm
X
-2c
Xh (X 2) ""=-X3
=e
(
O)
O 179
biimindedir. Buna gre AX =K homogen olmayan sisteminin ge lel zm / 17 17 5
I 2 e 3
Xh+ Xp
biiminde yaz labilir. Burada Xh, AX =O homogen sisteminin genel zm ve Xp de AX =K sisteminin bir zel zmdr. rnek 2 nedeniyle bir lineer denklem sisteminin birden fazla zme sahip olabilece i a kt r. Bu durum 3 boyutlu geometri ile uyumludur, nk m =n =3 durumunda her bir denklem bir dzlem gsterir ve zmler, arakesit noktalar = koordinatlar d r. Geometrik olarak uzayda dzlem ya bir noktaya ya sonsuz say da ortak noktaya sahiptir ya da ortak noktalar yoktur. rnek 2 ayn zamanda her karesel matrisin bir k egen matrise sat rca indirgenemiyece ini gsterir. Matrislerin sat rca indirgemesini irdelemede yarar sa layan tan m verelim. TANIM 5.7.1. A ve B mxn biiminde iki matris olmak zere B, sonlu say da elemanter sat r i lemleri dizisi ile A dan elde ediliyorsa, A. ve B matrislerine sat rca e de erdir. (A 'k' B) denir. Sat rca e de erlik, matrisler aras nda e itli e gre daha az k s tlay c bir ili kidir, ancak e itli in temel zeliklerini Sa lar: Her Amatrisi iin A
k' B dr. (Yans ma zeli i)
A R B ise B Z' A d r. (Simetri zeli i) A1 ": B ve B R C ise A j'j, C d r. (Gei me zeli i) Bu kesimin irdelenmesi a a daki teoremde zetleniyor. TEOREM 5.7.1. (A I K) ve (B H) eklemeli matrisleri sat rca e de er ise AX =K ve BX =H sistemleri tamamen ayn zmlere sahiptir. 180
Bu teoremin tersi kesinlikle do ru de ildir, nk iki sistem e de er olabilir, ancak ayn say da denkleme sahip olmayabilir. Bu durumda eklemeli matrisler ayn say da sat rlara sahip olmazlar. Bu kesimin son teoremi, bir matrisin elemanter sat r i lemleri ile nas l tamamen basit bir ekle getirilebilece ini a klyor. TEOREM 5.7.2. Her mxn biiminde bir A matrisi, a a daki zeliklere sahip bir tek E matrisine sat rca e de erdir: 1. Her bir sat r n s f rdan farkl ilk eleman 1 d r ve onun gzkt kolon birim matrisin bir kolonudur. 2. E nin s fr sat rlar , e er var ise en sonra gelir. 3. S frdan farkl sat rlarda temel 1 ler (1, c i ), (2, c 2),..., (r,c r) konumlar nda gzkyorsa, bu durumda c i < c2 < < cr dir. Bu teoremde verilen ko ulu sa layan bir matrise sat r indirgemeli e elon biimindedir denir. E elon biiminde baz matris rnekleri, rnek 1 ve 2 de elde edildi. Di er byle bir matris
120400 7 0 01200-2 000010 000001 3 000000

(
biimindedir. Bu matris iin s frdan farkl sat rlarda temel 1 ler, (1,1), (2,3), (3,5) ve (4,6) konumlar ndadr, yani c l = 1, c2 = 3, e 3 = 5 ve c4 -= 6 d r. Colc (E) = Col (I), Col e2 (E) = Co12(I), Cole3(E) = Co1 3 (I) ve Col" (E) =Co14(I) d r. Teorem 5.7.2 nedeniyle herhangi bir A matrisi bir tek E matrisine sat rca e de erdir. Bu E matrisi, satr indirgemeli e elon matrisi ya da A n n sat r kanonik biimi ad n al r. A karesel ise, bu durumda E e elon matrisi st genseldir ve E bir s fr sat ra sahip olmad srece E =I d r (bak. rnek 1 ve 2). AX =0 homogen sisteminin A katsay lar matrisi karesel ve A I ise, bu durumda AX =0 sistemi tek X =0 zmne sahiptir. E e elon matrisi I de ilse, bu durumda E bir s fr sat rma sahiptir ve homogen sistemin s frdan farkl zm vard r. AX = K sistemini, (A l K) eklemeli matrisin e elon formuna indirgeyerek zmeye Gauss-Jordan yoketme yntemi denir. rnek 1 de oldu u gibi, bir st gensel matrise vard ktan sonra sat r indirgeme 181
durdurularak zm geriye do ru konumla elde edilirse bu ynteme de

Gauss yoketme yntemi denir. Genel olarak Gauss yoketme yntemi,
Gauss-Jordan yoketme ynteminden daha az say sal ilem gerektirir.
ALI TIRMALAR Eklemeli matrisi e elon biimine sat rca indirgeyerek a a daki sistemlerin her birinin genel zmn bulunuz? 1. 3x i- x2 + 2x3 =-- - 4 2x 1 + x2 + x3 = - 1 xi + 3x2 = 2 3 xi- x2- x 3- x4 = 5 x i + 2x2 + 3x3 + x4 = - 2 3x i + x2+ 2x4 - 1 2. x 1 -x 3 = 3 x2 + 3x3 = 1 x i + 2x2 = 7 4. 3x1 + 2x2 + 16 x3 + 5x4 =0
2x2 10x3 + 8x4 = 0 xi + X24- 7x34- 3x4 = 0
2x1 + 2x3+ 3x4 = 3

5. 7x 1- 8x2 + 8x3 = - x l 1- 16x2- 18x3 - x29x 1 + 11x2 + 13x3 = -5x - x3 6. x i + 4x3 = 3x1 5x2 + 4x 3 = 3x2 -4x 1 + 4x2 + 3x 3 = 3x 3
7. (A:K) 7z; (B !H) ise' bu durumda A 7t, B ve K R H oldu unu gsteriniz. Bunun tersi do ru mudur, a klaym z? 3-12100 B = (2 1 1 0 1 O) 8. 1-30001 matrisi iin sat r indirgemeli e elon matrisini bulunuz? 9. 1 2 3 2 4 5) olmak zere (A IK I IK2 'K3) matrisini sa= ( 3 5 6 t rca indirgeyerek a a daki sistemi
ayn anda zniiZ? (a) AX -=K = (1) (b) AX =K 2 = (-3 ) (e) AX=K 3 = 2) -2 2/ 10.
A
182
1 3 3 0 1 0 1 3 4) olmak zere AX = (0) , AY = (1) , AZ = (0) = (1 4 3 1 0 0
biiminde verilen sistemi ayn anda znz ? B =(X,Y,Z) ise AB ve BA y bulunuz ? 11.
3x1 x2+ 2x3 = 2 2x2 +

X2+
X3 = 1 =2
x3 + 3X2
sistemini, eklemeli matrisi sat rca indirgeyerek zmeye al n z. Ortaya kan durumun geometrik anlam nedir, a klaym z ? 12. A a daki sistemin uyumlu olmas iin h n alabilece i de er ya da de erleri bulunuz ? xi + 2x2+ 3x3 + X4 = 3 3x1 + 2x2 + x3 + 4x4 = 7 2x2+ 4X3+ X4 = 1 ,_ xi+ x2 + x3 + x4 = h 13. Bir matris zerinde her elemanter sat r i leminin ayn bir elemanter sat r i lemi ile geri al nabilece ini gsteriniz ? 14. A a daki i lemler dizisinin A zerindeki etkisi nedir? Ri+ Ri, -Ri+ Ri, Ri+ Rj Ri
,
15. E matrisi, r (r < m) s frdan farkl sat rl bir mxn e elon matrisi olsun. Buna gre a 1 Row 1 (E) + a2 Row2(E) +...+ arRow,(E) = 0 ise a l = a2 =... = ar =0 oldu unu gsteriniz 16. A ve B, A R B olmak zere karesel matrisler olsun. S frdan farkl herhangi k i skaleri iin det (A) = k 1 det (B) oldu unu ve ayr ca B nn ayk r olmas n n, A n n ayk r olmas ile e de er bulundu unu gsteriniz. 17. A "k' B ise bu durumda B nin sat rlarm n, A nin sat rlarn n lineer kombinasyonlar oldu unu gsteriniz ? 18. Eirinci basamaktan Y' (t) = AY (t) lineer diferensiyel denklem sistemi gznne al n yor. A katsay lar matrisi basit (k egen ya da gensel) ise, zm kolayl kla bulunabilir. Buna gre a a daki durumlarda r(t):=AY (t) sisteminin zmn bulunuz ?
183
(a) A 3/ (b) -1 0 A = ( O OO -1 , O
,
Y (0) \ 2/ 3 Y (0) = 8)
-3
(e)
-1 3 -2 0 = O 3 2) Y (0) = (1 ) O O -1 O
5.8. ELEMANTER SATIR I LEMLERI YARDIMIYLE TERS MATR SLER N BULUNMASI Bu kesimde nxn biiminde dzgn bir A matrisi i tersini bulmada sat r indirgeme tekniklerinin nas l kullan laca grlecektir. Herhangi bir K iin AX =K sistemi bir tek zme sahip olacak ekilde A n n I ye sat rca e de er oldu unu varsayahm. zel olarak, K =(1,0,0,...,0)T = Co1 1 (I), K =--(0,1,0,...,0)T = Co1 2(I),..., K =(0,0,0,...,1)T = Col n(I) iin sistem, Gauss yoketme yntemi ile rahatl kla zlebilir. Bu sistem, birlikte Col n(I) ) (A 1Col (I) I Co12 (I) matrisini sat rca indirgemekle zlebilir. (A II)
A ?' {, I oldu undan bu sat r indirgeme ile, P nin kolonlar yukardaki n. sistemin zmleri, yani ACol 1 (P) = Col 1 (I), ACo1 2(P) = Co1 2(I),..., ACol n(P) = Col n (I) olmak zere (I IP) matrisine var l r. Bu r e itlik, bir tek AP =I e itli ine e de erdir. te yandan A I oldu undan det (A) / 0 (bak. Kesim 5.7, Al t rma 16) ve Sonu 5.6.1 nedeniyle de A-1 vard r. Buna gre AP =I soldan A -1 ile arp larak P-1 =A-1 AP A-1 I =-A-1 oldu u sonucuna vard r. Bu irdeleme a a daki teoremde zetleniyor. TEOREM 5.8.1. A nxn biiminde ve (A II) 'it' (I IP) ise P =A -1 d r. Bu teoremin sonucu, bir matrisin tersini bulmada son derece etkili bir yntem verir. Bu yntemin, Kesim 5.6 da irdelenen adjoint forml kullanmaya gre daha az aritmetik i lem gerektirece i a kt r.
184
RNEK 1. A --1 2 4 \1
2 O -Il 3 2 -4 -19 1 -2 -4 1 13 00 1 O_ 0 0
-1 -1
1
2 0
-11 3 3 1 2 1 1 O 0 0
3 2
-1 83
ise
A-1 i bulunuz?
(1 2 (A I) 1 1 /1
-1 -1 1 9 -1
O 1 0 0
0 O 1 0
O) O 0 1
-1 83 :3 I -4 1 -13 I 80
.
1
-2 -4 -1
0
1 0 O
O
0 1 0
O
0 0 1
-2R 1 + R,
R, -R 1 -1- R
0
O
1
5 3 0 0 0
. +-3R2 + R4
0
0 \O
-1 -4 I 7 I 92 I
0 o\
-2 6 5 1 -5 -3 -9 -19 r-5 62 -815 -1507 -439 62 O 1 0
92
0 0, 1/
N
il
2R,-1- R ; 4R,-1- R .-2 -13R,-1- R .; > -7R 4 + R, -24114 1- R2 -13R4 + R i 0 0 O \ il 1 0
0
1 0 0 0 1
13 I 11 24 , 22 6 '7 I -73 1 01 01 960 1774 517 -73
1 -13 171 316 92 -13
O\ 0 I O) 1 -13 -24 -7 1
\0 0 \0
0
0
1
0
01
1I
(I 1 A-1
oldu una. gre 960 -815 171 -13 1774 -1507 316 -24 517 -439 92 -7 62 -13 -73
(
A-1
dr. Grld zere bir matris sadece tamsay elemanlarma sahip ise, bu durumda Teorem 5.8.1 n yntemi kullan larak kesirli herhangi bir i lem yapmaks z n, onun tersi bulunabilir. Daha ok el i lemleri iin nerilen yntem a a daki rnekte veriliyor. 185
RNEK 2.
B
3 -1 (B II) = (2 1 1 -3
-> 1 -3 -21t 1 + R2 (O 7
3 2 (1
-1 1 -3
2
11 0 ise B -1 i bulunuz.
2
1
1
0 O
0 1 O
O O) R <->R3 1
1 -3 O 1 (2 1 1 1 3 -1 2 1
O 1
1 1 o) O Ol
-31t 1 + R3 O
0 1 1 1 2 1 O 1 1 I 2 1
0 O 1 O 1 1
O 1 1 -3 01 O -> 1 -2 (O -1 -1 I -1 0 -3 ) -R3 + R2 \ O 8 2 I 1
O
1
1)
1
O -3
- R2
1 -3 (O 1 O 8 6 (O \O
O 1 -> 1 O 3 I 3 -3 -2 -1 -1) 3R2+ R (O 1 1 I 1 -1 -1) 0 -3 -8R2 + +R3 O 0 -6 I -7 8 5 12 -> 6 -6) -R 3 + R2 (O -5 -3R3 + 7O O 6 O O I -3 6 3 O 1 -1 2 -1) 7 -8 -5 6
-R3 6R 26R
0 18 6 6 O 6
18 -18
6 -6 7 -8
1 /6R i (I 1 1 /6R2 1 /6R3

oldu una gre
\ 7 -8 -5/ /
B-1= dr.
61
C-3 1 2 6 -3 1) 7 -8 -5
imdi elemanter sat r i lemleri ve matris arp m arasmdaki nemli ve yararl bir ili kiyi belirten bir teoremden szedelim. Bu ili ki matris tersleri hakk nda nemli gerekleri ortaya karmada yararl olacakt r. Daha nce Kesim 5.3 de Al t rma 11 olarak verilen matris arp mlar bu teoremi baz zel durumlar n iermektedir.
TEOREM 5.8.2. Bir A matrisi zerinde bir elemanter sat r i lemi, A matrisini zerinde belirtilen i lemin yap ld bir birim matris ile soldan (ya da A dan nce) arpmakla elde edilebilir, yani A ER O = (IER0) A dr, ya da a k olarak
186
Tr I = (IB,1<->Rj) A AR,v(->Rj Tr II Akil.' = (IkRi) A Tr III AkR1+ Rj = (IkRi+Rj) A dr. Ispat. Bu teoremin ispat da kullan lacak temel ara, Sonu 5.5.1 dr, yani Rowi(EA) = (Rowi(E) ) A ve bunun zel bir durumu olan Rowi(A) = (Rowi(I) ) A d r. Buna gre iki yandaki matrislerin e it sat rlara sahip olduklar gsterilirse matrislerin e it olduklar sonucuna var lacakt r. Tr I. i ymc sat r iin Rowi( (IRj*-->Rj) A) -= (Rowi(IRI<->Rj) ) A =Rowi(I) A = Rowj(A) = Rowi(AR-->Ri) Benzer olarak j y nc satr iin Rowj( (IRi e-->Rj) A) = (Rowi(IRI <-4B,j) ) A = (Rowi(I) ) A = Rowi(A) = Rowi(ARj+->Rj) i,j olmak zere h y nc sat r iin Rowb( (IRi4-4Rj)A) = (Rowh(IRi<-+Rj) ) A = (Rowh(I) ) A =-- Rowh(A) = Rowh(AR <->RJ) dr. Bylece (IR14-Rj) A ve ARi-->gi matrisleri e it sat rlara sahip olduklarndan e ittirler.
^
ve h
Tr II. Herhangi bir j ymc satr iin Rowi(IkRiA) = (Rowj(IkRi) ) A (Row j(I) A Rowj(A) = Rowj(Ak t ) ve j =i ymc sat r iin Rowi(IkRiA) = (Rowi(IkRi) ) A = k. Row i(I) ) A = kRowi(A) = Rowi(AkR ) oldu undan AkRi ve (I kRi) A e it sat rlara sahiptirler ve e ittirler. Tr III. Herhangi bir ij sat r iin A) = (Row4kR +Rj) ) A = Rowi(I) A = Rowi(A) = Rowt(AkR +RJ) ve i =j ync sat r iin Row ( Rowj( (I kRi+Rj ) A) -= (Rowi(IkRi+Rj) ) A [kRowi(I)+ Rowj(I) I A =kRowi(1) A+ Rowi(I) A = kRowi(A)+Rowj(A) =- Rowi(Aut -I-Ri) 187
oldu undan AkRi+Rj ve (IkRi+Rj) A matrisleri e it sat rlara sahip olduklar ndan e ittirler. Bu teoremde gzken IR1<->Rj, IkRi, IkRi +Rj matrisleri, matris kurammm geli iminde son derece nemlidir. TANIM 5.8.1. Bir tek elemanter sat r i lemi ile birim matristen elde edilen matrise bir elemanter matris denir. Buna gre IRI4-)Rj, IkRi +Rj matrisleri s rasiyle birinci, ikinci ve nc trden elemanter matrislerdir. A a daki zeliklerin do rulu u Teorem 5.8.2 yi kullanarak ya da do rudan gsterilebilir:
(Igi<_>RJ)-1 = IRiHRj
(IkB,i) -1 = I Ri, k0
k
(IkR +Ri)-1 = I-kR i +Ri Bu yzden bir elemanter matris diizgndiir ve onun tersi ayn trden bir elamenter matristir, rne in, 3x3 biiminde elemanter matrisler iin
(IRI<->R3) -1
( o o o lo
O0
1 )1
o 0 1 (o 0o) o 1 0 0
= I R <-->R3
( kR2 )-- i
( I kR2+R3) -1
0 o -
(
O k O) = (O 1 /k O) O O 1 O O 1
= I i ir-R2
(o o ) = (o ,0 k i/ \o
1 0 O
-1
0 k
1/)
i_ kR2+R3
dr. Sat rca e de erlik, Teorem 5.8.2 y kullanarak matris arp m cincinden ayrdedilebilir. TEOREM 5.8.3. A R B ise, PA =B olacak ekilde elemanter matrislerin arp m olan dzgn bir P matrisi vard r. Tersine olarak, P dzgn bir matris olmak zere PA=B ise, bu durumda A 'ft,' B d r. Ispat. A 7 c, B ise E l , E2,..., Et, A y B ye indirgeyen elemanter sat r i lemlerine kar lk elemanter matrisler olsun. Teorem 5.8.2 nedeniyle 188
Et(... (E 2(E A) )...) = (EtEt_ 1 ... E2E 1 ) A=B dr. Bylece P =E tEt_ ... E2E 1 al nabilir. Bunun tersini ispatlamak iin, P dzgn ise P Z' I olaca ndan Teorem 5.8.3 n ilk k sm nedeniyle P elemanter matrislerin arp m d r. Yukardaki ispat dzenindeki basamaklar geri al narak ikinci k smn ispat tamamlanabilir. P =PI=(EtE t _ ... E2E 1 ) I oldu undan, elemanter sat r i lemleri A y B =PA ya indirgiyor ise bu durumda do al olarak I zerinde ayn i lemler dizisinin de P yi verece i anla lr. Bylece u sonuca var hr. SONU 5.8.1. (A II) Z (B IP) ise bu durumda PA =B d r. Bu sonucun zel bir durumu B =I olmak zere PA =I d r ve bu da Teorem 5.8.1 n ba ms z bir ispatm verir. imdi bu kesimde elde edilen sonular, matrislerin terslerinin varl hakk nda baz yararh gerekleri kurmada kullan labilir. TEOREM 5.8.4. nxn biiminde bir A matrisi iin a a daki anlat mlar e de erdir: 1. A 'it ' I d r. 2. A elemanter matrislerin arp m dr. 3. A-1 vard r. 4. A bir sol terse sahiptir. (PA =I olacak ekilde P matrisi vard r.) 5. AX =0 ise X =O d r. 6. det (A) 0 dr.
Ispat. 3 ve 6 anlat mlarmm e de er oldu u bilindiinden a a daki gerektirmeler zincirini kurmak yetecektir: 1- 2 -> 3 --> 4 -> 5 --> 1 1-*2. Teorem 5.8.3 ve Sonu 5.8.1 den, Ei elemanter matrisler olmak zere A -1 = (EtEt_1 ... E2E1) d r. Teorem 5.3.5 den A =(EtEt_ ... E2E 1 )-1 = E -1 E2-1 ... E t_ lEt-ldr. Tan m 5.8.1 i izleyen uyar da belirtildi i zere bir elemanter matrisin tersi de bir elemanter matristir. Teorem 5.3.5 ve yukar daki uyar dan btn elemanter matrislerin dzgn oldu u sonucuna vard r. 189
3-4. Belirgindir. 4->5. AX =0 sistemi soldan A n n tersi ile arp lrsa X =0 oldu u anla lr. 5->1. A 'j; I oldu u do ru de il ise, bu durumda A n n sat r indirgemeli biimi bir s fr sat rma sahip olaca ndan AX =0 sistemi s frdan farkh zmlere sahip olur. Matris tersi, kuramsal gr a s ndan temel neme sahiptir. A-1-
n elemanlar na a k olarak pek seyrek gereksinim duyuldu u halde

o unlukla verilen herhangi bir B matrisi iin A -1 B arp m a gereksinim duyulur. Byle bir arp m en etkili biimde (A IB) ERO (I IP) den P =A-1 B olarak bulunur. ALI TIRMALAR Teorem 5.8.1 i kullanarak a a daki matrislerin terslerini bulunuz ? 1 2
2 2. B
=
5\
LA
(3
4/ 0 1 O
1 1 1 3 1
2
(3 -,2/ 1 O O
2 0 1 1 1 1 1 O O 1 4 16 64 O 0 O 3 4. D
3. C
1 (3 1
1 -1 2 1 1
= =
4 (O 2 1 -1 1 -1 1 2 4 8 1 3 (-4 2
1 1 O
4 t) 3'
S. E
6. F
3 4 2 1 2 3 -1 1 2 1 -1 1 0 1 1 1 -1 O 4 1 0 12 -1 0 0 2 1 3 0 O 3 5 0 O O 4
7. G
1 1
8. H
1 3 1 O O
4 9 8 27 0 3 1 O 0 O 4 1
9. J
10. K
190
11. A simetrik ise, A-1 in var olmak ko ulu ile A-1 in de simetrik' oldu unu gsteriniz ? 12.
A
=
2 3 4 4 3 1) (1 2 4
1 2 -1 B = (-1 1 21 2 -1 1
ise PA =B olacak ekilde dzgn bir P matrisi bulunuz. A n n tersinin varln gerektirmeyen bir yntem tretebilirmisiniz, a klayn z ? 13. A =BC ve A dzgn olacak ekilde A,B,C karesel matrisler ise, bu durumda B ve C nin de dzgn oldu unu gsteriniz ? (Bilgi: zelik 10 dan de il Teorem 5.8.4 den yararlan n z.) 4 1 2 6 14. A = ( 1 2 4 1 O -1 -2 1 O 6 12 O ise PA e elon biiminde olacak ekilde dzgn bir P matrisi bul muz. P tek midir?
15. Ah trma 1 ve 3 n A ve C matrislerini, elemanter matrislerin arp m olarak yaz n z ? 16. Bir elemanter matrisin transpozunun da bir elemanter matris oldu unu gsteriniz? 17. E bir elemanter matris ise det (EA) = det (E) det (A) oldu unu gsteriniz? 18. Teorem 5.8.4. ve Al t m-la 17 nin sonular n kullanarak, A dzgn ise det (AB) = det (A) det (B) oldu unu ispatlaym z ? Daha sonra Ah t rma 13 ve Teorem 5.8.4 n 6 nc anlat mndan yararlanarak btn durumlarda det (AB) = det (A) det (B) oldu unu gsteriniz? 19. P,A-1 e bir yakla khk olsun (PA, I den sadece bir ka yerde farkediyor). P ve PA dan A -1 in nas l bulunaca n gsteriniz? 20. A ve B nin k yine kolon d nda benzer ve A-1 n bilindiini varsayahm. B -1 n A-1 den nas l bulunaca n gsteriniz ? 21. Sat rca e de erli in, bir e de erlik ba nt s oldu unu, yani yans ma (A it A), simetri (A 'k' B ise B Z, A) ve gei me (A " it B ve B' ir, C ise A ` ', C) zeliklerini sa ladn gsteriniz? 22. A a daki matris arp mlarm bulunuz ? 1 2 \ -1 (2 5 \ (a) 3 4 1 \3 -2) (b) 1 0 1 -1 4 1 4 (O 1 O) (3 1 O) 2 0 3 1 0 O 191
10 -3-3 23. P = ( -8 )2 ve A = -3 1 1 ise (P-1 A) P yi bulunuz ?
17 12 18 -) -16 -9 24 ( -5 -4 -4
5.9. AX =X SISTEMININ ZMLER N N YAPISI Bu kesimde AX =K sisteminin zmlerinin varl ve tekli i zerinde durulacakt r. Bu konudaki sonular o unlukla a a da tan mlanan bir matrisin rank kavram na dayan r TANIM 5.9.1. Herhangi bir A mxn matrisi iin, A ya sat rca e de er bir tek sat r indirgemeli e elon matrisi E olsun rank (A) ile gsterilen A nn rank , E nin s frdan farkh sat rlarm n say s olarak tammlamr. ki matrisin sat rca e de er olmas , onlarn ayn e elon matrisine sat rca e de er olmas ile e anlamh oldu undan a a daki teorem verilebilir. TEOREM 5.9.1. Sat rca e de er matrisler e it ranka sahiptir. Bu noktada belirtelim ki Tan m 5.9.1, rank (A) n n klasik tan m de ildir. rank (A) n n klasik tan m , A nn s frdan farkh determinantl en byk karesel altmatrisinin basama olarak verilen tammd r. Bu iki tan m e de erdir, ancak uygulamada A nn rank hemen hemen do rudan klasik tan mdan gidilerek bulunmaz. Rank n belirtilen tammma gre, her matrisin tamamen belirli ve tamsay olan bir rank vardr. Bir matris s fr matrisi de ilse en az ndan determinant s frdan farkl birinci basamaktan bir altmatris kapsar ve bu durumda rank 1 d r. S f r matrisinin rank 0 olarak kabul edilir Herhangi bir A nxn matrisi iin A R I olmas , A-1 n var olmas ile e de er oldu undan, A-1 n var olmas nn rank (A) = n olmas ile e de er olaca a kt r. Bu ko ul, Teorem 5.8.4 de verilen A -1 n varl na e de er artlar listesine eklenebilir. AX =K sistemine, e er en az bir zme sahip ise uyumludur denir. Sistemdeki herhangi bir uyu mazl k, eklemeli matris sat r indirgemeli oldu unda su stne kar. Uyar i areti, indirgemenin herhangi bir basama da son kolon d nda s fr olan bir sat m ortaya knda grlr. Buna gre verilen sisteme ili kin (A IK) eklemeli matrisi sat rca indirgenerek (B III) matrisi bulunur. Buradan 192
rank (A) = rank (B) = B nin s frdan farkl sat rlar n n say s < (B 111) n s f rdan farkl sat rlar nn say s = rank (B ILI) = rank (A 1K) d r. E er hi bir zorluk ortaya km yorsa, s frdan farkl r sat ra sahip (B IH) sat r indirgemeli e elon matrisine vard r ve bu durumda r=rank (A) = rank (A 1K) = rank (B 1H) dr. Bu durumda BX =H sistemi r denkleme sahiptir ve ve bu denk emler r bilinmiyeni, geri kalan n-r bilinmiyen cinsinden belirtir. RNEK 1. Sat r indirgemeli e elon matrisi olmak /1
0 (A K)
B 11)
2 0 5 0 0 0 3 013-1002
ko
xl--2x2 +5x4 = 3 x3 +3x4x5 = 2
x6 x7
=
0 000 0103 0 0 0 0 OO1 o
o o o o o 0 o
zere AX =K sistemini gznne alal m Buna gre BX =H sistemi x i = 3+2x2--5x4 ya da x3 =- 2-3x4 -Lx5
x6 =3
x7 O _
=--O
biimindedir. Buna gre x 2, x4 ve x5 isteksel, yani x2 = c i , x4 = c2, x5 = c3 olmak zere AX =K sisteminin genel zm
3 +2c1-3c2 el '
3c,--1--c
2
c
C2
c3 3 O 3
2
-
h-
0 (3
biimindedir. 193
Do al kullan bak mndan bu sistem 3 serbestlik derecesine sahiptir. rank (B) = 4 ve serbestlik derecesi say s , bilin.miyen say s ile B nin rank fark na e ittir. TEOREM 5.9.2. A r rankl bir mxn matrisi olsun. Buna gre AX =K sisteminin uyumlu olmas , r =rank (A) = rank (A 1K) olmas ile e de erdir. Bu durumda genel zmde nr serbestlik derecesi (ba ms z isteksel sabitler) vard r. AX =K sisteminin genel zm, normal olarak belli isteksel sabitler kapsar, Genel zmde isteksel sabitlere belli de erler vermekle zel zmler elde edilir. Lineer diferensiyel denklendere gelince durum ayn d r. AX =K sistemi, K =0 durumunda homogen sistemdir. Bu durumda X =O, daima AX=_ O sisteminin bir zm oldu undan uyu mazl k diye bir sorun yoktur. Homogen durumda nemli sorun, s frdan farkl zmlerin var olup olmamas d r. A, n yinci basamaktan bir karesel matris ve rank (A) = n ise, bu durumda det (A) 0 ve A -1 vard r. Ku kusuz bu durumda tek zm olarak X = 0 elde edilir A mxn biiminde herhangi bir matris ise, tabii olarak (A 10) eklemeli matrisi sat rca indirgenir. Her ERO son kolonu de i tirmiyece inden, B e elon biiminde olmak zere sat r indirgemeli (B 10) matrisine vard r. r .---rank (A) = rank (B) = B nin s frdan farkl sat rlar= say s olsun. r< n ise, yukarda oldu u gibi r bilinmiyen, de erleri isteksel olmak zere geri kalan n-r bilinmiyen cinsinden zlebilir. r =n ise, bu durumda tek zm X =0 d r. TEOREM 5.9.3. A mxn biiminde olsun. AX =0 homogen sisteminin s f rdan farkh zmlere sahip olmas , r =rank (A) < n olmas ile e de erdir. Bu durumda genel zmde n-r serbestlik derecesi (ba msz isteksel sabitler) vard r. Teoremin ko ullar m<n olmas , yani denklem say s nn bilinmiyen say s ndan az olmas durumunda da kesinlikle sa lan r. Bu nemli zel duruma ili kin sonu a a dadr. SONU 5.9.1. A mxn biiminde ve m<n ise, bu durumda denklem say s bilinmiyen say sndan az olan AX =0 homogen sistemi, s frdan, farkl zmlere sahiptir. AX =K sisteminin zmlerinin varl ve tekli i hakk nda btn bilgileri bir tablo biiminde verelim. 194
HOMOGEN OLMAYAN SISTEM AX=K
S STEM AX = K A mxn K = mxl

Hay r
HOMOGEN SISTEM
AX = 0
Evet
=rank(A) r=n midir?
Evet
rank (AEK =rank(A)midir
midir? Hay r
Evet
/r=rank( /r.r midir? Hay r Evet Uyumsuz sistem: zm yok
Hay r r< n sonsuz say da s f rdan farkl Gzm vard r .
X O tek zmdr
1
r< n sonsuz say _ da zm vard r. Tek zm vard r. r=m=n ise 1 A vard r ve x=A I K d r.
Genel zm
1
Genel zm r bilinmeyen , geri kalan n-r bilinme_ yen cinsinden bulunur.
r bilinmeyen geri kalan n - r bilinmeyen cinsinden bulunur.
ekil
5. 9.1
RNEK 2. rnek 1 deki sisteme ili kin AX =O homogen sistemini gznne alal m. Buna gre
1-205 00010 O 013-10010 (A 1 0) 'ii` (B10)----= 0 0 0 0 O 1 010
O O O O O O 110 O 0 0 O 0 0 0 1 O
d r. Buradan BX =0 sistemi x 1-2x2 + 5 x4 = 0 x3 +3x4x5 = O o ya da x6 = x7 = O biimindedir kinci dzende X2, belirgindir. Genel zm
XI X2 X3 = X4 Xs X6 X7 2Cr---5C2 Ci. 3C2+CS C2 C3
X . X3
= 2X2-5X4 = 3X4 + X 5
X = 0 6
x7 =
x 4 ve x5 isteksel olmak zere zm
(1 0 el 0 o
+C3
O 0
\o \o
=c1X +c2X2 biimindedir. X1= ,

X2 = (-5,0,-3,1,0,0,0)T ,
c 3X
X3
(0,0,1,0,1,0,0)T
X2 =1, X4 =0, X 5 =O X2 =0, X4 =1, X5 =O X2 =0, X4 =O, X 5 =1
olmak zere zel durumlard r. X , X2 ve X3 kolon matrisleri ba ms zd r, nk onlar n herhangi biri, di er ikisinin bir lineer kombinasyonu olarak elde edilemez. Ba ka bir anlat m ile c X i + c2X2 + c3X3 =-0 olmas , sadece c i = c2 = c 3 =0 olmas durumunda geerlidir. Bu a amada matris kurammdan yararlanarak e itli lineer uzaylarda lineer ba ms zlk ve lineer ba mllk kavramlar zerinde Kesim 5.10 da durulacakt r. Ancak daha nce Kesim 4.4 de oradaki boyutlar ierisinde bunlarla birlikte baz ve boyut kavramlar da verilmi ti. Buna gre rnek 2 de kullan lan yntem, herhangi bir homogen sisteme uygulanabilir. TEOREM 5.9.4. A rank r (r<n) olan mxn biiminde bir matris olsun. Bu durumda AX =0 homogen sisteminin genel zm, ci ler isteksel sabitler ve X i ler de AX =O sisteminin lineer ba ms z zmleri olmak zere
196
C X + c2X2+...+
en_rXn_r
biimindedir. rnek 1 ve 2 kar la t rhrsa AX =K sisteminin genel zmnn; AX =0 homogen sisteminin genel zm Xh ve AX =K sisteminin bir zel zm Xp olmak zere, X =Xh+ X p biiminde oldu u anla lr. Bu sonu, a a daki teoremde grlece i zere genel olarak geerlidir. TEOREM 5.9.5. AX =K uyumlu bir sistem olsun. AX =0 homogen sisteminin genel zm Xh ve AX =K sisteminin bir zel zm X p p dir. olmakzer,AX=KsitngelzmX=h+ Ispat. AXh =0 ve AXp =K oldu undan A (Xh+ Xp) = AXh-FAXp r. O halde Xh4=Xp bir zmdr. Y herhangi bir zm ise =0+K d Y =(YXp)+ Xp olarak alal m Bu durumda A (YX p) = AYAXp r ve dolay siyle YXp, AX =0 in bir zmdr. Buradan =K0d Y nin gereken biimde oldu u anla lr. Teorem 5.9.4 ve 5.9.5, birinci basamaktan bir lineer diferensiyel denklemin zmlerinin yap s na ok benzer. Bu nedenle bu iki durumu kar la t ran bir tablo verelim. ncelenebilecek di er lineer sistemler iin tabloya ba ka kolonlar eklenebilir:
Lineer Denklem Trleri Tr Cebirsel AX = K Tipik denklem A: mxn, K. mxl Aranan zmler Btn nxl matrisler cmlesi Birinci basamaktan Diferensiyel dy -I- p (x) y=Q (x),0<x<l dx a <x<b arah mda srekli trevlere sahip btn fonksiyonlar cmlesi q (x)=-0 cmlesi, Btn zmler toplama ve skaler ile arpm alt nda kapal d r ve bir tek s frdan farkl zm ile elde edilir
Homogen durum
K--= O Btn zmler cmlesi, matris toplam ve skaler ile arp m alt nda kapahdr ve sonlu lineer ba ns z zmler cmlesi ile elde edilir. Xh, homogen sistemin genel zm ve Xp de homogen olmayan sistemin bir zel zm olmak zere genel zmX=Xh+ Xp biimindedir. Btn zmler cmlesi, toplama ve skaler ile arpnn altnda kapal de ildir.
Homogen olmayan durum
denklemin Yh, homogen genel zm ve Yp de homogen olmayan denklemin bir zel kzm olmak zere genel zm. Y=Yh + Yp biimindedir. cmlesi, Btn zmler toplama ve skaler ile arpm altnda kapal de ildir.
197
ALI TIRMALAR A a daki sistemlerin her biri iin katsay lar matrisinin rank , eklemeli matrisin rank n ve sistem uyumlu ise genel zm bulunuz? Genel zm Xh+ Xp biiminde yaz n z?
1.
xi+ 3x 2+x3
Xi+X2-X3
=4
1
=5
=
2x1 + 4x2
3. xi +2x2 x3 +2x4
=5 2. x i 4-x2 +x3 -hx4 x -1-3x2 +2x3 +4x4 -= 3 =2 2x i -Fx3-x4

=O 4. 2x -__2-__ x -4-2x 3 , ___4 ___ x =1 -x i +2x2 -Fx3-x4 xi +3x2 +2x3 +3x4 = 0 =1 2x 1-3x2-x3 +4x4
2x1-5 x2 +3x3 x2 + x3 -F 1 0x4
0 =2 -7
A a daki homogen sistemlerin her biri, iin genel zm olu turan lineer ba ms z zmleri bulunuz? 5. 2x 1 +3x2 +4x3 4x1 4-3x2 +x3 8x +6x2 +2x3 =0 =0 =0 6. 2x2-6x2 --1-7x 3-8x4
4X - 13X2+5X3-X4
=O =O
7. x 1 +2x2 +3x3 -1-x4 = 0 3x 1 4-2x2+x3 --Fx4 = O 2x2+4x3-1-x4 = 0
8.
2 O 0 0 J= 1200 OO2O O O 1 2
olmak zere JX =2X sisteminin genel zmn olu turan ba ms z zmleri bulunuz? 5.10. L NEER BA IMSIZLIK, BAZ VE BOYUT Lineer ba ms zl k ve ba mll k tan m herhangi bir lineer uzay iin Kesim 4.4 de verilmi ti. Elemanlar matrisler olan lineer uzaylar iin de benzer tar mn geerli olaca a kt r. TANIM 5.10.1. M i, M2 ,..., Mk ayn biimli isteksel matrisler cmlesi olsun. M i , M2,..., Mk cmlesine, c Mi + c2M2 ckMk =0 ba u t s ancak c i = c2 =... = ck =0 iin geerli ise lineer ba uns zd r denir. Cmle lineer ba ms z de ilse, lineer ba mhd r denir. Buradan bir matrisler cmlesinin lineer ba ms z olmas , daima belli bir homogen lineer denklem sisteminin sadece s fr zmne sahip olmas n n gsterilmesine indirge aiyor demektir. Ayn ekilde bir matris198
ler cmlesinin lineer ba ml olmas da bir homogen sistemin s f rdan farkl bir zmnn varl n gstermeyi ya da bulmay kapsar.
RNEK 1. lineer uzay nda (4x1 biiminde btn gerel matrislerin lineer uzay ) a a daki be kolon matrisinin lineer ba ms z olup olmad n gsteriniz?
2 Mi (3) , 4 9) O
1
3 2
5 M4 M2 = (-6) 3 2 , M3 = (3)
1 0
M5 =
ciM + c2M2+ c 3M3 + c4M4 + c5M5 = 0 oldu unu varsayahm. Bu ba nt dan c i-2c2 +9c4+c5 = O 2c 1 +3c2 +5c3 +3c 5 = 0 3c 1 +6c2 +3c3 +4c 5 = 0 4ci+c2+2c4+2c5 = O sistemine var lr. Bu homogen sistem, bilinmiyenden daha az denkleme sahiptir. Sonu 5.9.1 nedeniyle sistemin s frdan farkl zmleri vard r. O halde verilen kolon matrisleri lineer ba ml d r (bile en say s , vektr says ndan az olan vektr cmlesi lineer ba ml d r.) -2 4\ B ( 2 6 0 -2,
RNEK 2. A = i l
\3 0 -1, '
biiminde 22x3 lineer uzay nda verilen matrisler cmlesinin lineer bams z ya da ba ml oldu unu -gsteriniz? Yntem 1. B =2A oldu undan iki matris lineer ba ml dr. Yntem 2. aA-FbB =0 oldu unu varsayahm. a+2b= 0 -2a-4b =O 4a+8b=-- 0 3a+6b= 0 -a-2b= 0
sistemi a+2b =0 denklemine indirgenir. Ohalde A ve B matrisleri lineer ba mldr. Bir V lineer uzaynn bir a2,..., a n } vektrler cmlesini"' lineer ba ms zl n incelemede a a daki basamaklar izlemek bir yntem olarak sal k verilir: 199
I. x ioc i +
x nac, =O oldu u varsay lr.
II. Basamak I deki anlat m, AX =0 lineer homogen denklem sistemi olarak yorumlan r. (Burada kullan lan teknik V nin yap s na ba l d r.) III. Basamak II deki sistem, belirgin olmayan bir zme sahip ise, bu durumda ai ler lineer ba ml dr. (AX =0 homogen sisteminin belirgin olmayan bir zme sahip olmas , rank (A) < A n n kolonlarm n say s olmas ile e de er oldu unu ammsayal m )
RNEK
3.
R1x4 de a a daki vektrler cmlesini gznne alal m:
al = (1,2,-1,2), oc 2 = (-2,-5,3,0), oc 3 = (1,0,1,10)

I. x i oc i + x2a2 + x3 a3 =O denklemi (0,0,0,0) x i (1,2,-1,2) -L- x 2 (-2,-5,3,0) x 3 (1,0,1,10) ya da
(x 1-2x2 x3 , 5x2 ,x i + 3x2 + x3 , 2x 1 10x 3 ) = (0,0,0,0) denkhmine (vektr cebirsel denklemi) e de erdir. II. AX =0 sistemi, x1-2x21-x 3 2x1-5x2 0 =0 1 1
x1-1-3x2-1-x3 2x1 +10x3
=0 =0
ya da _2 1 5 3 0 ) 1 2 0 10
(I Q
x2 = O x3 0
biiminde bir matris cebirsel denklemidir. III. imdi (A 10) eklemeli matrisini sat rca indirgeyerek sistemi zelim:
(A 10) =
(1 2 1 I O) 2 5 0 I 0 1 3 1 I O 2 0 10 10
............). 2111 -1-R2 Ri d-R3 2R1 -I-R4
(:.
2 1 1 O) 0 1 2 J 0 0 1 2 1 0 O 4 8 1 O
R2+ R3 4R2+ R4 R2
2 1 0 1 2 0 0 O O 0 O
I 1 1 I
O O O O
oldu una gre rank (A) = 2 < 3 = bilinmiyenlerin say sdr. Buna gre sistem belirgin olmayan bir zme sahiptir. Ohalde a l , a2 , oc 3 vektrleri 200
lineer ba ml d r. Sistemin zmn bulmaks zm, lineer ba ml l k iin sistemin belirgin olmayan bir zmnn varl n gstermekle yetindik. Ku kusuz sistem zlebilir ve genel zm x l) -5c e d e) = X = (x2 = (-2
X3
-5 (-2 ) 1
biiminde bulunur. rnek 3 de elemanlar matrisler olan lineer uzaylar iin a klanan yntem, elemanlar polinomlar olan lineer uzaylar iin de geerlidir.
RNEK 4.
Sonlu dereceli ve gerel katsay h polinomlarm lineer uzaymdan a a daki vektrleri gznne alal m: P (x) = x 2-1, p 2(x) = x 2 +x-2, p 3 (x) = x2 + 3x+2 aip i(x) + a2p2(x) + a 3p3 (x) = 0 denklemi a (x2-1) a 2 (x2 +x-2) + a 3 (x2 3x+2) =0 ya da (-a 1-2a2 + 2a3 ) + (a2 +3a3) x+(a l +a2 +a3) x2 =0 denklemine e de erdir. Buradan -a1-2a2 +2a3 =0 a2 3a3 =O a2 +a2 +a3 =0 , sistemine ya da ( O 1 3) 1 1 1 ci) a2 = a3
(0) O
matris cebirsel denlemine vard r. Bu sistemin eklemeli matrisi sat rca indirgenerek -1 -2 2 1 O (A 10) = (O 1 3 O) 1 1 1 1 O 1 2 -2 (O 1 3 O 0 6 2 -2 1 0 1 -> R +R3 (O 1 3 ( O) O -1 3 10 -R
R2 +R3
1 1 '1
O O) O 201
matrisine vard r. Son matristen, homogen sistemin tek zm.iinn a 1 = a2 = a 3 = 0 oldu u anla l r. Ohalde p 1(x), p 2(x), p 3 (x) polinomlar lineer ba ms zd r. yani rnek 3 ve 4 de kullan lan yntem, ayn ekilde fonksiyonlarm, [a,b ] de vektrlerin lineer ba ms zl iin de kullanlabilir.
RNEK 5. e [0,5] de a a daki vektrleri gznne alal m:

f (t) = et, g (t) = e 3t, h (t) = e -2t x1f (t) + x2g (t) + x3h (t) = O oldu unu varsayahm. Bunun anlam ,
0 < to < 5 aral nda her bir belli to iin x1f (to) + x2g (to) + x3h (to) = 0 demektir. Bu hesaplar t, = 0, l 2 a a daki denkleme vard r: 0.69, 1n3F.,..1.09 iin yap hrsa =0
4
= x2+ x2 + x3 xif (0) + x2 g (0) + x3h (0) x1f (1n2) + x2g (1112) + x3h (1n2) = 2x 2 H- 8x2+
X3= 0
x1f (1n3) + x2g (1n3) + x3h (1n3) = 3x2 + 27x2 + ----x3 = 0 Bu denklemler 1 1 1 O (0) (: 2 1) (2 8 1 /4) .s x3 , \.3 27 1 /9/ \O/ matris denklemine e de erdir. Bu sistemin eklemeli matrisi sat rca indirgenerek 1 1 1 1 O 1 1 1 10 (A10) = (2 8 1 /4 O) -211 / 1-R2 (O 6 -7 /4 1 O) -3R 1 +R3 O 24 -26 /9 1 0 3 27 1 /9 I O 1 1 1 1 0 -> (O 6 -7 /4 1 O) -4R2 +R3 0 0 37 /9 1 O matrisine var hr. Bu matristen rank (A) = 3 oldu undan AX =0 sisteminin tek zm X =0 d r. Ohalde f,g ve h fonksiyonlar lineer ba ms zd r. UYARI: rnek 5 de verilen yntem, fonk iyonlarm lineer ba ms zl n ispatlamada uygundur, ancak lineer ba mll kan tlamada
202
uygun d mez nk x f x2g + x3h fonksiyonu, seilen zel noktalarda s fr olabilir, ancak gznne al nan aral k zerinde her noktada s fr olmaz. Bu nedenle lineer ba ml olduklar sonucuna var lamaz. Bu trde ilgin bir problemi, ayr nt l biimde daha sonra gznne alaca z (bak. rnek 15). imdi
e [0,12 ] de a a daki vektrleri gznne alahm
f (t) = ezt, g (t) = 3 e2t, h ( t) = e-t Bu fonksiyonlar cmlesi lineer ba ml dr, yani tan m nedeniyle 0 < to < 12 aral nda her to iin x f (t) + x2g (t) + x 3h (t) = O olacak biimde hepsi s f r olmayan x , x2 , x3 skalerleri bulunabilir. Gerekten
xle 2t+ x2(3e2t) + x 3e-t = 0 ya da (x 1 + 3x2) e2t
x3e--t= O dan
x + 3x2 =0 X3 =0
x3 =0, x2
x =- 3c
olmas nedeniyle belirtilen aral kta her t o iin zde lik sa lanacak biimde hepsi s fr olmayan katsay lar bulunabiliyor demektir. Ohalde verilen fonksiyonlar lineer ba ml d r. te yandan rnek 5 deki yntem, diyelim to =0, 1n2, 1n4 iin bu fonksiyonlara uygulan rsa katsay larm sfr olmas , yani fonksiyonlarm lineer ba ms z olduklar sonucuna var lr ki bu do ru deildir. Ohalde (I) de verilen fonksiyonlar cmlesinin lineer ba ms zl herhangi bir yntemle nceden biliniyorsa rnek 5 deki yntem do ru cevap verir. Ancak yukardaki rnek nedeniyle yntemin tersinin do ru olmad a kt r, yani yntem gere i sonuta katsay larm s f r olmas gerekti i ortaya kyorsa, verilen fonksiyonlarm kesinlikle lineer ba ms z olduklar sonucuna var lamaz.
imdi de verilen fonksiyonlar cmlesinin lineer ba mszl hakk nda do rudan kesinlik kazand ran ltler zerinde durahm. LEMMA 5.10.1. y1 (x), y2(x), y n(x) fonksiyonlar n n I zerinde n-1 inci basamaktan srekli trevlere sahip (I) de fonksiyonlar olduunu ve I de herhangi bir x o noktas nda
e (I)
(y (x0), y' (xo),...,y1(n-1 )(x0) ), i=1,2,...,n vektrlerinin R xn de lineer ba ms z olduklarn varsayahm. Bu durumda y l (x), y 2(x),...,y n(x) fonksiyonlar (I) de lineer ba ms zd r.
203
Ispat. I zerinde her x o iin (x) c2y2( x) c ny n (x) = 0 oldu unu varsayal m. Bu zde lik ile onun ilk -1 trevi al narak x =x0 konulursa e1y1(x0) ciy '(xo) e2y2 (xo) e2Y2'(xo) ... ... cnyn (xo) = e ny'n(x0) = 0
elY (n-1) (xo) sistemine vard r.
e2Y2(11-1)(xo)
nyn (2-1) (x0 ) = 0
i =1,2,...,n. iin (yi(x,), y;(x o), y "(x0),..., yi(11-1 )(x0) ) vektrleri W xn de ba ms z olduklar ndan sistemden e l = c2 =... = c n =0 olmas gerekti i anla lr. Ohalde y 1 (x), y2(x),..., y n(x) fonksiyonlar en-1 (I) de ve dolay siyle e (I) de lineer ba ms zd r.
RNEK 6.
ex, xex, x2ex fonksiyonlar n n e oo , co) da lineer ba ms z olup olmadklarn gsteriniz ? xo =0 iin Lemma 5. 10. 1 uygulan rsa R ix3 de i =1,2,3 iin (y (xo),y'i(x0), y "(x0 ) ) vektrleri (1,1,1), (0,1,2), (0,0,2) biimindedir. Bu vektrler R i x3 de lineer ba ms z olduklarndan verilen fonksiyonlar cmlesi e co, co) da lineer ba ms z fonksiyonlard r. Y (x), Y2 (x),..., yn(x ), en-1 (I) de herhangi fonksiyonlar ve I de her bir x iin Y (x) (x) (x) W Y2,, Ya) Y2(X) Y'2(x) ya(x) Y'/1(x)
(- 1)( x) y 2 (n-1) (x)
matrisini gznne alal m. Bu matris, y , y2 ,..., y n nin Wronskiyen matrisi ve

w
(x) = W (Y , Y2,, Y l) = detW (x)
204
skaler fonksiyonuna da y , Y2^, Yn nin Wronski determinant ya da Wronskiyeni denir. Wronskiyenin herhangi bir xo noktas ndaki de eri de w (xo) = w (Y , ile gsterilir.
Y2,
Yn) (xo) = detW (xo)
Buna gre Lemma 5.10.1, wronskiyen kavram ndan yararlanarak yeniden a a daki biimde verilebilir: LEMMA 5.10.1./y 1 (x), y2 (x),..., y n (x) fonksiyonlar en-1 (I) de olmak zere, I de herhangi bir x o iin w (xo) 0 ise, y l (x), y2 (x),..., yn (x) fonksiyonlar cmlesi lineer ba ms zdr. Buradan verilen fonksiyonlar cmlesinin Wronskiyeninin I de herhangi bir x o iin bile s frdan farkl olmas , onlarn lineer ba ms z olmas na yetiyor. te yandan Lemma 5.10,1' yle de verilebilir: Verilen fonksiyonlar cmlesi lineer ba ml ise, bu durumda w (xo) -=- 0 d r. Bu Lemman n tersi do ru de ildir, yani ba ms z fonksiyonlar cmlesinin ' Wronskiyeni zde olarak s fr olabilir. rne in, -1 < x < 1 aral nda
O
-1 < x <0
g (x) =
x2 , -1
0 , O <x <1
f (x) =
x2 ;
ile tan ml iki fonksiyonu gznne alal m; Bu fonksiyonlarm her ikisi trevlenebilir ve Wronskiyen 0 x2 O 2x x2 0 , -1 <x < 0
, 0<x
2x 0 olduundan w (x) = 0 d r, ancak bununla beraber verilen fonksiyonlar cmlesi lineer ba ms zd r. imdi n yinci basamaktan
dIty c1/1-1. y
an(x) dxn
an- (x) dxn-
dy ...1-a (x) +ao(x) y =O dx
homogen lineer denklemini gznne alal m. Katsaylar I de srekli ve a n(x) temel katsay s I zerinde zde olarak s frdan farkl ise, denklem normal denklem adn alr. 205
y1 (x), y2(x),..., y n(x) fonksiyonlar normal n yinci basamaktan homogen diferensiyel denklemin ba ms z zmleri iseler, bu durumda Lemma 5.10.1'bir e de erlik anlat m biimine girer, yani fonksiyonlar cmlesi lineer ba ms z ise, onlar n Wronskiyeni zde olarak s frdan farkl d r. Wronskiyen zde olarak s frdan farkl ise zmler lineer ba ms zd r. te yandan lineer ba ml zmlerin Wronskiyeni zde olarak s fra e ittir ve Wronskiyen zde olarak s fra e it ise zmler lineer ba ml dr.
RNEK 7.
x, x2, x3 fonksiyonlar lineer ba ms zd r. Gerekten
x
w (x) =
1 0
x2 2x 2
x2
3x2 6x
= 2x3 0
oldugundan lineer ba ms zd r. Bununla beraber bu fonksiyonlar cmlesi x =0 noktasm kapsayan bir aralikta bir homogen lineer diferensiyel denklemin ba ms z zmleri olamazlar. Bir fonksiyonlar cmlesinin lineer ba ms z ya da ba ml olmas , uzayn yap s na da ba l d r. rne in, X bir karma k lineer uzay olsun. x z 0 olmak zere xEX ise ixEX d r. Buna gre X de x ve ix den olu an cmle, e x+ c2 (ix) = 0 dan c1+ ic2 = 0 ya da e l = - ic2 nedeniyle
lineer ba mldr. te yandan x ve ix den olu an cmle R zerinden, bu kez e l + ic2 = 0 dan c = e2 =0 olmas nedeniyle lineer ba ms zd r. Fonksiyonlar uzaymda fonksiyonlarm ba mllk ya da ba ml uzaym zerinde tan nd oldu u aral a da ba l d r. I:-1<x<I olmak zere e (I) uzaymda a a daki fonksiyonlar gznne alal m:
f (x) -= 1; 1 < x <1 0 ,

g (x) = P (x) = c if (x)
<x <O
h (x) =
x< 0
x2 ,
c2g (x) c 3h (x) = O
0<xl
= c2+ c 3 =0 dan ci = c2 = c 3 =0 olmas nedeniyle verilen fonksiyonlar cmlesi lineer ba ms zdr. te yandan ayn fo ksiyonlar -1x<0 aral ma k s tlan rsa bu durumda onlar lineer ba ml dr. Gerekten -1 S x < O iin
oldu unu varsayahm. p (0) = e l = 0, p (1) = c 2 + c3 = 0 ve p
206
0.f (x) dr.
1.g (x) + 1.h (x) = O
Buradan verilen bir aral k zerinde lineer ba ml olan fonksiyonlar cmlesi, fonksiyonlarn daha geni bir aral a geni letilmeleri halinde lineer ba msz olabilirler. Bununla beraber, fonksiyonlar n lineer bams z cmlesi, daha geni bir aral a geni letilmeleri halinde yine ayn kal r. Kesim 4.4 de V de verilen herhangi vektrler taraf ndan gerilen altuzay, baz ve boyut kavramlar zerinde durulmu tu. imdi bunlar biraz daha aahm. TANIM 5.10.2. Bir V lineer uzaymda a l , a2,..., at herhangi vektrler olsun. Verilen vektrleri kapsayan V nin en kk altuzay na ocitaraftndan gerilen altuzay denir. Bu altuzay, S = j a l , a2,, at} olmak zere L (S) = Span { a l , a2,..., at} ile gsterilir. rne in, jy y"-F w2y =O} = Span j coswt, sinwt} dir. Bir altuzay herhangi bir lineer kombinasyona gre kapal oldu undan, a ia i + a20:21-+ atat biiminde her vektr kapsar. O halde Span ja i , a2,..., at } ----dr. Span jai , a2,..., at} = V olmas durumunda V uzay a l , tarafmdan geriliyor denir. Ba ka bir anlat m ile V de her vektr, ai vektrleri cinsinden yaz labilir demektir. rne in, e l = (1,0,0,0)T, e2 = (0,1,0,0)T, e3 = (0,0,1,0)T, e4 = ( 0,0,0,1)T vektrleri 6R4X1 lineer uzayn; 1,x,x2 polino nlar f3 lineer uzaym gerer. TANIM 5.10.3. V yi geren lineer ba ms z vektrler cmlesi, V nin bir buzun olu turur. E er {a l, a2,..., at} vektrler cmlesi V nin bir bazm olu turuyorsa, bu durumda 'V de her vektr, cinin bir tek lineer kombinasyonu olarak yaz labilir. Tersine olarak, V de her vektr ai nin bir tek lineer kom207
E aiai aieR -1
binasyonu olarak yaz labilirse, a2,..., at} vektrler cmlesi V nin bir baz n olu turur. V uzay t elemandar , olu an bir baza sahip ise, V nin herhangi t+1 vektrleri cmlesi lineer ba ml olmak zorundad r. Buradan bir V lineer uzay iin her baz ayn say da eleman kapsar. V uzaynn bir bazmdaki vektrlerin say s uzaym nemli bir zeli idir. TANIM 5.10.4. Bir V lineer uzayma, sonlu bir baza sahip ise,
sonlu boyutludur denir. Herhangi bir bazdaki vektrlerin say s V nin boyutu ad n alr ve dimV ile gsterilir . V sonlu bir baza sahip de il ise, V sonsuz boyutludur denir.
A herhangi bir gerel mxn matrisi olsun. A n n sat rlar R 1 , R2,...,Rm 6Rixn de vektrler olarak gznne al nabilir. ilegstr,buvk Bu vektrler A n n sat r uzay denen W i xn nin bir altuzayn gerer, yani A nn sat r uzay = Span {R 1 , R2,..., Rm} dr. Benzer olarak A n n kolonlar Wmxi de vektrler olarak d nlebilir. Bu vektrler de A n n kolon uzay denen Rmxi in bir altuzaym gerer, yani A nn kolon uzay = Span{C 1 C 2 ,..., C i }
,
dr. Sat rca e de er matrisler ayn sat r uzayma, kolonca e de er matrisler ayn kolon uzayma sahiptir. Sat r indirgemeli e elon matrislerinin ayni sat r uzayma sahip olmalar , onlarn s frdan farkh ayn sat rlara sahip olmalar ile e de erdir.
RNEK 8.
u 1 = (1,2,-1,3), u2 = (2,4,1,-2), u 3 = (3,6,3,-7) vektrleri taraf ndan gerilen U uzay n n, vi = (1,2,-4,11), v 2 = (2,4,-5,14) taraf ndan gerilen V uzay ile ayn oldu unu gsteriniz ? Sat rlar ui olan A matrisi ile sat rlar vi olan B matrisi sat rca indirgenerek, A (2 3 1 2 R1-1-R2 311 1 4-R3
6 2
3 1
7) 3
`0
16 )
2R2 + R3 (O 1/3R2 0
ve 208
-8 /3) 0
B (2 4 5 14
) 2R 1 4-R2
(1 2 4 11\
O 0 3 8)
12
1 2R2
4 11 \
o 0. 1 8/3
elde edilir indirgenmi matrislerin s frdan farkl sat rlar ayn oldu undan A ve B nin sat r uzaylar ayn d r ve U =V dir. Bir A matrisinin sat r uzay ve kolon uzay mn boyutlar na s rasiyle A nin sat r rank ve kolon rank denir. Hemen belirtelim ki A matrisinin sat r rank ve kolon rank e ittir ve bu say A matrisinin rank d r. Bylece bir matrisin rank , ba ms z sat rlar = ve ba ms z kolonlar n n maksimum say sn verir.
RNEK 9. V =1? x3 olsun. Bu durumda s (1,0,0), s2 =--- (0,1,0) ve E3 = ( 0,0,1) vektrleri 6R1x3 iin bir baz olu turur. Ohalde dim R1x3 = 3 dr. RNEK 10. R2x2 lineer uzay n n boyutu nedir ? Bu uzay iin bir baz bulunur ? R2x2 uzaynda bir matris
a b 1 0 = a c d OO
1 +b
0 1 + OO
0O + d ( 1O
OO\ O )
biiminde tek olarak yaz labilir. Buradan R2x2 lineer uzaymm boyutu 4 dr ve bu uzayda bir baz (0 1 00) ' (0 0 0 11 ' (O l 00) ' (00
biimindedir.
RNEK 11. Rrox , lineer uzay nm boyutunu ve bir bar m bulunur ?

mxn. biiminde btn gerel matrislerin lineer uzay n boyutu dim Rinxn = m.n bir. Bu uzay iin bir baz, E fi matrisinde (i,j) konumunda 1, dier konumlarda s fr olmak zere 209
{Eij} = {E ii , E 2 ,..., E n , E 2i , E22,..., E2 n,..., E mi , Emn } biimindedir. Buna gre, mn+1 tane mxn biiminde matrisler cmlesi lineer ba ml olmak zorundad r. RNEK 12.
e [a,b fonksiyonlar uzay , en [a,b ] altuzaylar sonlu boyutlu de ildir. Sonlu dereceli btn polinomlar n lineer uzay da sonsuz boyutludur (bak. Kesim 4.4). te yandan gznne alman lineer uzay, herhangi bir problemin zm uzay ise, boyut genel zmde serbestlik derecesinin say s na e ittir.
RNEK 13. A bir mxn matris ise, bu durumda AX =0 homogen sisteminin btn zmlerinin cmlesi, AX =0 sisteminin zm uzay ya da A mn s f r uzay (mall space) NS (A) = { X E Rnx I AX =O } ile gsterilir. R nxi in bu alt ciimlesi, bir altuzayd r. Blm 6 da bu uzay zerinde ayr ca durulacakt r. Buna gre AX =0 homogen sisteminin zm uzaym n boyutu yada sistemin lineer ba ms z zmlerinin say s =dimNS (A) = n - rank (A) d r (bak. Teorem 5.9.3). I zerinde normal n yinci basamaktan bir homogen lineer diferensiyel denklemin zm uzay . e (I) n n n boyutlu bir altuzay dr. RNEK 14. d2y
4-
Y=O, a<x:<b, denkleminin zm uzay
y =f (X) E e 2 [a,b ] + y =0,a <x<b = jc icosx c2sinx I cie R} dx 2Y2 biimindedir. e 2 (i) n n ve dolay siyle uzay n n boyutu, dim y =f (x) e e 2 [a, b ] I
(I) n n altuzay olan zm
d2y _j_ Y O, ax_Gb = 2 dx2 -
d r ve uzay n bir baz { cosx, sinx } d r. Bu kesimin son rne i, yakla klk kuram olarak bilinen matemati in nemli bir dal iin uygulamalara sahiptir. Bu rnek diferensiyel denklem kuram nda da ba vurulan aralardan biridir. 210
RNEK 15.
1,x,x2,..., xn-1 } polinomlar cmlesinin, derecesi n den kk btn polinomlarm lineer uzay iin bir baz olu turdu u a kt r. imdi bu lineer uzay iin son derece yararl bir di er baz olu tural m. t 1 t2,..., t n herhangi n farkl nokta ve li(x), 0 , ji l i(ti ) 1 j =i ko ullar ile tek olarak belirtilen f n de polinomlar olsun. Bu ekilde olu turulan l i(x) polinomlar lineer ba ms zd r. Gerekten a1 1 1 (x) a21 2(x) a n l n(x) = 0 ( 5.10.1) n, de
oldu unu varsayal m. Bu zdG li i x =ti iin bulursak, li(x) in tan mmdan 0=a 1 1 1 (ti) ... aili(ti) a n l n(ti) = ai
oldu u anla l r. Ohalde ileri srld iizere li(x) polinomlar lineer ba ms zd r. te yandan V n boyutlu bir lineer uzay ise, bu durumda V nin herhangi bir n lineer ba ms z vektr cmlesi V iin bir baz oldu undan li(x) polinomlar pn iin bir baz olu turur. f (x), Tn nin herhangi bir elemam ise, bu durumda herhangi uygun ci skaleri. iin f (x) = 1
.1"
c 1 1 1 (x)
c212(x)
...
cnln(x) (5.10.2)
d r. (5.10.2) e itli i x=ti iin bulunursa f (tj) = E cili(tj) = ci oldu undan f (x) = E f (tl) li(x)
iQ
(5.10.3)
yaz labilir. k =0,1,2,..., n-1 olmak zere f (x) = xk iin (5.10.3) e itlii
xk = E tikl i(x)
elde edilir. Bu denklemler 211
I
tl
I
t2 t22
. . 1
tn
t12
1 2(X) 13 (x )
IZ) (x)
13 \in (x) (5.10.4.)
. (r
t112
.
t ln-1
. VII -
biiminde bir matris denklemi olarak yaz labilir.
Grld zere bu sistemin katsay lar matrisi Vandermonde matrisidir.Bu sistemden l i(x) polinomlar do rudan bulunabilir. Kolay yol arpan teoremini kullanmakt r Bu teorem yle verilebilir: p (x) bir ,polinom ve p (a) = 0 ise, bu durumda herhangi bir q (x) polinomu iin p (x) = (x-a) q (x) dir. 1 1(x) n tamm ndan, (x-t2), (x-t 3),..., (x-t n) nin her biri 1 1(x) n arpanlar olmak zorundad r, yani 1 1(x) =(x-t2) (x-t 3)...(x-t n ) q (x) dr. 1( 1x), Tn de oldu undan derecesi n den az olmak zorundad r ve dolay siyle q (x) in q (x) = q gibi bir sabit olmas gerekir. Buna gre
1 =1 1(t1) eitli inden
(t1- t2) (t 1- t 3)
(t l- tn) q
(t i t2)
t 3) ...(t t.)
ve
1 1(x) =
(x-
t2 )
(x-t3
(x-t n)
( ti- t n)
j 6i
(xti)
( t1 - t2) ( t 1 - t 3)
i=1 (t ti)
(5.10.5)
biiminde olur. Benzer i lemler tekrarlanarak
li(x) --=---
(x-ti)
i=1 ta)
(x- t2)
(ti- t 1)
(x- ti_i) (x- ti, )

(ti- ti_i) (ti- ti,i)
(ti- t n)
(x- t n) 5.10.6
elde edilir. Yukardaki irdelemeden, Tn de herhangi bir f (x) fonksiyonu iin f (x) = f (ti) li(x) = E f (4) II (x-xj) ti) i=1 (5.10.7)
212
oldu u sonucuna var lr. (5.10.7) forml, Lagrange ara de eri bulma forml (Lagrange interpolation formula) olarak adland r lr. (5.10.4) matris ba nt smdan
yaz labilir. li(x) polinomlar bilindi inden bu ba mt bir Vandermonde matrisinintersini bulmada kullan labilir, yani hangi matris ile (1,x,x 2,..., xn-1 )T nin matris arp m (l i (x), 1 2(x), 1 3 (x),..., 1 (x) )T dir? d ncesinden gidilerek V-1 bulunabilir. ALI TIRMALAR W1 x3 uzaymda a a da verilen vektrler cmlesinin lineer ba ms z ya da ba ml olduklar n gsteriniz? 1. X I = (1,2,3), X2 =-(4,5,6), X3 = (7,8,9) 2. "Yi = (1,-2,1), Y2 = (2,1,-1), Y3 -= (7,-4,3)
Rapci uzay nda a a da verilen vektrler cmlesinin lineer ba ms z olup olmad klarn gsteriniz?
3. B i (0,1,2,1)T, B2 = (1,2,3,1) T , B 3 = (3,6,9,3)T, B4 = (-2,0,2,2)T 4. C i = (0,1,1,1)T, C2 = (1,1,0,1)T, C 3 (0,0,1,1)T, C2 = (1,1,0,0)T
W2x2 uzaymda a a daki matrisler cmlesinin lineer ba ml olup olmadklarn gsteriniz ?

5. 11 A = (1 1/ B -=
'
O) ,C
1 1 (O O)
(O 1
6. A = 3 1) B (2 2/ C (-4 O 7. Bir A karesel matrisinin sat rlar ya da kolonlar lineer ba ml ise det (A) = 0 oldu unu gsteriniz ? 213
8. Y i = (1,1,1) ve Y2 = (2,-1,4) veriliyor. Y 1 , Y2 ve Y3 ba ms z olacak biimde bir Y3 matrisi bulur-tuz. Y i , Y2 ve Y3 ba ms z ise geometrik olarak Y3 n nerede bulunmas gerekir? 9. X, Y, Z ba ms z matrisler ise a a daki matrisler cmlesinin ba ms z olup olmad klar n gsteriniz? (a) X, X+Y, Z+X (b) X +Y, XY, X-2Y+Z 10. S fr matrisi kapsayan herhangi matrisler cmlesinin lineer ba ml oldu unu gsteriniz Polinomlar uzay nda a a da verilen vektrler cmlesinin lineer ba ms z olup olmad klar n gsteriniz? 11. x3 + 2x+5, 3x2 +2, 6x, 6 12. t 3-3t 2 +5t+1, t 3t2 +8t+2, 2t 3-4t 2 +9t+5 13. x2 , x2+1 , x 2.4 14. (x+1) (x-2), (2x-1) (x+3), (x+2) (x-1) Fon.ksiyor lar uzay nda a a da verilen fonksiyonlar cmlesinin herhangi I ya da belirtilen aral klar zerinde lineer ba ms z olup olmad klar n gsteriniz? 15. 1, 2 e2x I
16. x 1 /2 , xii 3 17. 1, sin 2x, 1cosx 1 18. in x 1 x+ 1 ' 19. ,\/ 1x2 , x 20. sinx, cosx, exhz 21. 1, sin2x, cos2x 22. 1,x,x2,..., xn 23. sinx, sin2x,...,sinkx 24. erix, er2x,..., e rnx 25. e ocx, Xe ax xml e ocx
(O, co)
(oc, 1) (-1,1) ;I ; I ; [0,2z] ; iin ; exeR

Ti Ti
;I
;I
26. xmeax sinbx, xmeax cosbx ; a,bER,b>0,m tamsay ; (co,00) A a daki fonksiyonlar cmlesinin lineer ba ms z olup olmad klarn inceleyiniz 9 214
27. 28. 29. 30. 31.
x, erx, rEC sinx, eix cosx, 3(eix+e-ix) x2, xixl sinx, cosx, x
; ( 00, 00)
(-
co, co)
co, )
;(co, C)
3x 1-2x 2
;(G, )
; ( oo, co)
32. arctanx, arctan (2x), arctan 33. A l (t) = cos (t + :)); (- co, co) tost), A2 (t)
t2, sint), A3 (t) = (t-t 2,
34. m nin tek ve ift olma durumuna gre xm, Ix m fonksiyonlar cmlesinin lineer ba ms z ya da ba ml oldu unu gsteriniz ? 35. W1x3 uzaymda a l = (1,-1,1), oc 2 = (-1,2,2), a3 = (-3,5,6) vektrleri veriliyor. (a) yln 9 = (-6,10,15) vektr, Span {a l , a2, oc 3 } de midir, a klaoc2, a3 } = R 1x3 olup olmad m inceleyiniz?
---
(b) Span
36. a = (1+i, 2i), [3 (1,1+i) vektrler cmlesinin lineer ba mszl k durumunu C karma k ve R gerel cisim zerinden inceleyiniz ? 37. V, R gerel cisim zerinden karma k say lar iftinin lineer uzay olsun. V de maksimum lineer ba ms z bir vektr cmlesini ve V nin boyutunu bulunuz ? 38. Bir V lineer uzaymda v i, v2,..., vk, k > 2 cmlesinin lineer ba ml olmas , cmledeki vektrlerin en az birinin di erlerinin bir lineer kombinasyonu olarak yaz labilmesi ile e de er oldu unu gsteriniz ? 39. V uzay t eleman kapsayan bir baza sahip ise, V de herhangi bir t+1 vektr cmlesinin lineer ba ml oldu unu gsteriniz ? 40. V n boyutlu bir lineer uzay ise, bu durumda V de herhangi n lineer ba ms z vektr cmlesinin V nin bir baz oldu unu gsteriniz ? 41. A = ( 1 -3 4 3 2 ) olmak zere dim (NS (A) ) yi bulunuz ? 7 4 -2 6 1 1 2 -1
42, B
4 matrisinin sat rlar tarafmdan. gerilen Rix4 -1 -2 6 -7 n altuzay iin bir baz bulunuz ? B nin rank nedir? 2 4 3
B nin kolonlar tarafmdan gerilen altuzay iin bir baz bulunuz ? 215
43. Kesim 5.9 da Al t rma 5,6,7 ve 8 deki homogen sistemlerin her biri iin zm uzay nn boyutunu ve bir bazm bulunuz ? 44. nxn biimindeki st gensel matrisler uzay nn boyutunu ve bir bazm bulunuz? 45. R2,, 3 matrisler uzay nda bir lineer ba ms z cmle en fazla ka eleman kapsar? Bu uzay n bir haz m bulunuz ? 46. 2x2 biiminde simetrik matrisler uzay mn boyutunu ve bir baz m bulunuz ? 47. nxn biiminde simetrik matrisler uzaym n boyutu ve bir bazm bulunuz ? 48. nxn biiminde k egen matrisler uzay n n boyutunu ve bir haz m bulunuz? 49. y'"-y" = 0 diferensiyel de kleminin zm uzay n ve uzay n bir bazm bulunuz? 50. I zerinde normal n. yinci basamaktan bir homogen lineer diferensiyel denklemin zm zay n n, e (I) n n n boyutlu bir altuzay oldu unu gsteriniz? 51. rnek 15 in sonunda verilen gr kullanarak a a daki Vandermonde matrislerinin terslerini bulunuz ? (1 1 1 1 2 -2 3 -4 4 4 9 16 8 -8 ' 27 -64
() 1 1 1 (a) V= 1 3 2 1 9 4.
(b)
5.11. E DEGERLIK Kesim 5.6 da elemanter kolon i lemlerinin, elemanter sat r i lemlerinden ayr yada birlikte determinantlar n hesab nda kullamlabilece ini grdk. nceki kesimlerde elde edilen sat rca e de erlik kuram na tamamen paralel bir kolouca e de erlik kuram geli tirmek olana vard r. Ancak bu kuram zerinde byk apta durulmayacakt r. Bununla beraber Teorem 5.8.2 ve Teorem 5.8.3 n kolon benzerlikleri kullan lacakt r. TEOREM 5.11.1. Bir A matrisi zerinde bir elemanter kolon i lemi, A matrisini belirtilen i lemin yap ld bir birim matris ile sa dan 216
(ya da A dan sonra) arpmakla elde edilebilir, d r, ya da daha a k olarak Tr I Tr II Tr III dr. Act,->ci AkCi
AkCi+ Cj
yani AECO
A ( Eco)
= A (Ic <-4ci) = A (Ikci) = A (Ikc +ci)
Ispat. Bu teoremin ispat nda kullan lan temel ara Sonu 5.5.2 dir, yani Coli (AE) = ACol j (E) nin zel bir durumu olan Coli (A) =A Coli (I) d r. Tr I. ki matrisin e it kolonlara sahip olduklar gsterilirse onlar e it olacakt r. Buna gre j yinci kolon iin Coli (A (Ici+->cJ) ) = ACol i (Ici<->ci) =AColi (I) Coli (A) = Col i (Ack,cj) ve benzer olarak i yinci kolon iin Coli(A(Ici+->ci) ) = AColi(Ici -> cj)=AColj(I) = Cloj (A) = Coli (Aci-->ci)
hj, i olmak zer'e h y nc kolon iin

Colh (A (Ic +4c;) ) = A Colh (Ick->ci) = A Col h(I) = Colh (A) = Colh (Ack-->ci) oldu undan A(Ici,_,ci) ve e ittirler.
ACi<->Cj
e it kolonlara sahiptir ve dolay siyle
Tr II. Birinci tr i leradeki gibi gidilerek, herhangi j yinci (j ^i) kolon iin
Coli(A(Ikc ) ) = AColi (Ikc ) = ACol i (I) = Coli (A) = Col i (Akca)

ve j =i yinci kolon iin Coli(A(Ikci) ) = A Col i = A (kColi (I) )
= k.A Coli (I) = Col (Akc ) oldu undan A(Ikci) ve Akci e it kolonlara sahiptir ve dolay siyle e ittirler. 217
Tr III. Herhan gi t yinc i (ij) kolon Coli(A(Ikci + ci) ) = A Colj (Ikci+ci) ----- A Coli (I) = Coli (A) = Coli (Akc c ) ve i =j yinci kolon iin Colj(A(Ikc i+ci ) ) = A Colj (Ikciej) = A [kColi (I) H-- Colj (I) ] = k. A Coli (I) + A Colj (I) = kColi (A) = Colj (Akci +cj ) oldu undan A(Ikc --ci) ve siyle e ittirler.
AkCi+Cj
olj (A)
e it kolonlara sahiptirler ve dolay -
Ict<->ci = IRiFRj , IkCi = IkR1 Ve IkCi4Cj = IkRj + Ri oldu undan elemanter kolon matrislerini sunmaya gerek yoktur. Koku e de erli ini matris arp m cinsinden ay rdeden teorem de Teorem 5.8.3 n kolon benzerli idir. TEOREM 5.11.2. B sonlu say da elemanter kolon i lemleri dizisi ile A dan elde ediliyor ise (A 'j B), bu durumda Q elemanter matrislerin arp m olmak zere B =AQ dr. Teorem 5.8.3 un ispat Teorem 5.8.2 den yararlan larak yap ld gibi, Teorem 5.11.2 nin ispat iin de Teorem 5.11.1 den yararlan labilir. Bu nedenle burada ayr nt lara girmiyoruz. te yandan ( I ) r'j c BQ
ise, bu durumda AQ =B oldu una ilgi ekilmelidir. Bu sonu, kolon i lemleri yard miyle A-1- in hesab nda kullan labilir. imdi hem elemanter sat r hem de elemanter kolon i lemleri kullanlarak matrisler zerinde daha genel bir ba mt tammlanabilir. Bu yeni ba nt zel durum olarak hem sat rca hem de kolonca e de erli i kapsar. TANIM 5.11.1. B sonlu say da elemanter sat r i lemleri ve /ya da kolon i lemleri dizisi ile A dan elde ediliyor ise A ve B matrislerine e deerdir (A ti B) denir.
218
RNEK 1. 1 2 1 2 A = 2 5 3 O ) 1 0 1 10
matrisi veriliyor. A ya e de er en basit matrisi bulunuz ?
1 2 1 2 ) A 2R1-1-112 R1+R3
-->(
0 2 2 8
o 0
1 2 1 2 ) 4 2 2 8
1 0 1 10 > O 1 1 4 ) .= B 2R2+11-1 O O O O 2R2+ R3

B matrisi sat r indirgemeli e elon biimindedir. imdi kolon i lemleri kullan larak 1 O O O o 1 1 4 --> O O O o ) C2+-C 3
Cl
10C 1 + C4
elde edilir.
4C2+ C4
12 o '000 o) (o 1 oo ) ( o 000
Bu rnek a a daki teoremde verilen genel durumun kapsam na girer.
TEOREM 5.11.3. A r rankl nxn biiminde ise , bu durumda A

matrisi
( Ir
O\
\O 0 1
matrisine e de erdir. Ispat. Sadece sat r i lemleri kullan larak A matrisi, sat r indirgemeli e elon biiminde r tane s frdan farkl sat ra sahip bir E matrisine indirgenebilir. Gerekirse Tr I kolon i lemleri ile kolonlar yeniden dzenlenerek Ir S A E O O) elde edilir. Daha sonra Tr III kolon i lemleri dizisi ile 219
A~E
sonucuna var lr.
Ir S 0 O)
Ir 0 ( O O/
Teorem 5.8.3 ve 5.11.2 birle tirilerek e de erli in a a daki ay rdedici niteli ine var lr.
TEOREM 5.11.4. AtiB ise, bu durumda B =PAQ olacak biimde

dzgn P ve Q matrisleri vard r. (P ve Q s rasiyle kullan lan sat r ve kolon i lemleri sonunda elde edilen matrislerdir). Ispat. P ve Q y belirtmek iin, A zerinde elemanter sat r ve kolon i lemleri dizisi (A I
dzenine uygulanarak
/ B P
elde edilirse, bu durumda sadece PAQ =B oldu unu gzlemek gerekir.
RNEK 2.
(1 1 2 3) 2 2 2 012 A 3 3 3 3 ise PAQ = I olacak biimde dzgn P ve Q matrislerini bulunuz ? (1123,1000 0 1 2 3 0 1 0 0 2223001.0 3333!0001 1 O O 0 O 1 O O O O 1 0 O O O 1 (11 2 3 1000 ) 01 2 3 0100 O O 2 3 2 O 1 O 0 O 3 6 3 O O 1
(Al ;
-3R1 +R 4
1 O O1 O O
0 0
OO O 1 0 0 1
O
220
1 0 O O
--Ct+C2 2C1-1--C3 -4 1+ Cd
1 O 0 O (1 O O 0
O O 3 2 -2 -3 -3 -6 ------- .---+ -1 -2 -3 0 1 0 0 1 0 0 0 0 1 O O O 1 O 0 O O 1 -3 O O 3 -6 0 -3 0 1
1000 0100) -2 0 1 0 -3 0 0 1
1000 0100) 1011 -3 0 0 1
2C2-f-C3
-3C-H-C 4
R3
1 O O O
-1 0 1 -2 1 0 O O
01 00 00 3R H-R4
0 O 1 0 -2 1 0
1000 0O 0100 0 0;101-1 1003-2 1 -1 1/3 P ) I
3C33-4-C4 /3C4
0 O 0
1 0 0 (
oldu una gre (1 O 1 O 0 1 0 0 0 0 1 3 O\ 0 -1 -2/ 1 (O ve Q = O 0 -1 1 0 0 0 -2 1 0 0 1 -1 1/3
P =
ve buradan PAQ =1 d r. Bu sonu nedeniyle A-1 bulunabilir. TEOREM 5.11.5. PAQ = I ise, bu durumda A-1 = QP dir. Ispat. Soldan P-1 ve sa dan Q-1 ile arp larak A = P- 1 (PAQ) Q-1 = p-1Q-1 (QP)-1 ve tersi al narak A-1 = QP elde edilir.
221
rnek 2 deki matris iin
A-I
dir.
ro) ,
-1 (01 1 - 2 1 = 0 0 I . -1 0 0 0 1 /3
0 1 41 ) O" -2 1 1. 1 : 1 0 1 -1 7" 1 O -2 1 O 0 3 -2 O 0 1 -2/3
Elemanter matris tan m , Ioiti(I n n j y nc sat r sfrlarla de i tirilmi ) aykr matrisleri kapsayacak biimde geni letilirse bu durumda nxn matrisi 0 biiminde yaz labilir. Teorem 5.11.3 ve 5.11.4 den
o
)
= IORr + IORr +2 IORn
A = P-1 (gir
O , Iour+2. Ioan) Q- 1 (Ioar = P-1 o ) Q-1
dr. P-1 ve Q-1 dzgn oldu undan, onlar Teorem 5.8.4 nedeniyle elemanter matrislerin arp m dr. Bylece ispat verilen a a daki teoreme
varlr. TEOREM 5.11.6. Her A nxn ayk r matrisi, elemanter matrislerle biiminde aykr elemanter matrislerin arp m d r. Ion Bu teorem yard myle determinant kurammdaki det (AB) =-det (A) det (B) zeli i kolayl kla ispatlanabilir. (Ah t rma 10). ALI TIRMALAR
1.
0 1 B = ( 3 1 0 ) 1 0 0
ise kolon i lemlerini kullanarak B -1 i bulunuz? 2.
2 3 4 1 2 -1 4 3 1 , B = -1 1 2 ) ( 8 6 2 -2 2 4
ise AQ = B olacak ekilde dzgn bir Q matrisi bulunuz? 3. Teorem 5.7.2 nin kolon benzerli ini ifade ediniz? 222
A a daki matrisleri
Ir 0 o
biimine indirgeyiniz? 4 1 0 0 2 2 -1 1 1 2 -1 6 3 2 1 -1
1 4. A El 2
i, 1 1
2 0 1
1 1 ) O
$. B =
2 4 -2 12 4) 3 2 1
6 1 1 0
6. C=.--
1 -1 1 -1
Teorem 5.11.5. in sonucunu kullanarak a a daki matrislerin terslerini bulunuz? 1 1 2 1 4 2 1 1 2 1 1 0 0) 1 3 9 27 1 2 4 8 1 1 1 1 1
.
7.A... 2 3
(
9. B =
14 6 64 1
2 1 9. C = 1 -1
3 4 2 3 1 2
10. Teorem 5.11.6 ve Kesim 5.8 Al t rma 17 nin bir sonucu olarak det (AB) = det (A) det (B) oldu unu gsteriniz? 11. Herhangi dzgn bir P matrisi iin det (P - IAP) = det (A) oldu unu gsteriniz? 12. Teorem 5.11.4 n P ve Q matrislerinin tekli ini irdeleyiniz? 13. Teorem 5.11.3 n ( r O matrisinin, tekli ini ispatlapmz?
14. Alt rma 13 n bir sonucu olarak, " ki matrisin e de er olmas , onlar n ayn ranka sahip olmalar ile e de erdir" zeli ini ispatlaynnz? 15. elemanter kolon i lemleri ile (
P)
ye indirgeniyorsa bu
durumda P = BA- I oldu unu gsteriniz? Bu sonucu kullanarak 2 3 4 1 0 1 B = ( 4 3 1 ) ve A ( o k 3 8 6 2 1 0 O ise BA-1 i bulunuz?
)
223
5.12. B R MATR S N NORMU, GEL T R LM TERS MATR S, TREV VE NTEGRASYON Vektr normuna benzer biimde bir A matrisinin normu, a a daki zelikleri sa layan A n n elemanlar mn gerel de erli bir A II fonksiyonudur: (i) A 0 ise IIA II > 0 d r.
a herhangi bir skaler olmak zere la A (iii) (iv) B il < IIA IIAB Il < IIA II IIB 11 IIB
il
= la I lA
il
dr.
I
skaler de-
Buradan bir matrisin normu, bir matris de i kenli erli fonksiyondur. Kullan l iki matris normu [IA Ile = (Zaii l au [2)1/2 ij
ve
IIA lle = n max ki;

dir. Bu normlardan ilki, A matrisini n 2 boyutlu bir vektr gibi d np klid vektr normunu kullanarak elde edilir kinci norm, vektrler iin kbik normun matrisler iin do rudan bir gsterimidir. Yukarda tan nl iki matris normu, onlar n vektr normlar ile ili kisi nedeniyle (i), (ii) ve (i) zeliklerini Sa lar. Herhangi bir matris normu iin (iv) zeli inin varl da kolayi kla gsterilebilir. rne in,
n
klid matris normu iin, AB nin ij yinci eleman du undan

n
E
k=1
aikbkj ol-
II A
1,i
E
k=1
2 aik bki
n
i,j
n
bii
k=1
aik
1 2 E I bli 1 2
= E I aik
fiA fie2 IIB fie2 224
dr. Buradan IIAB Ile < IIA Ile ilB Ile nedeniyle klid matris normu iin (iv) zeli i sa lan r. Herhangi bir vektr normu iin, ona kar lk gelen bir matris normu tammlanabilir: IIA Ils = IIA II = max x0
IlAx I
il
max =1
Il
I XI
Bu tan mn, bir matris norma iin yukar daki ko ullar sa lad kolayl kla gereklenebilir ve bu norm zel vektr normuna ba l matris normu ya da ikinci derecede matris normu ad n al r. Ba l matris normun ilgin bir zeli i, onun ayn vektr normu ile uyumlu olan herhangi di er bir matris normuna e it ya da daha kk olmas d r. Buna gre ba l matris normu IIAxII<<IIA
IIIIxII
zeli ini sa layaca a kt r. Bu zeli i sa layan matris ve vektr normlarna uyumludur denir. Gerekten lIx II herhangi bir vektr no mu, IIA Il da lIx Il ile uyumlu herhangi bir matris normu ve IIA Il s de lIx Il vektr normuna ba l bir matris normu (subordinate) ise, tan m nedeniyle Ily Il = 1 ve IIA. Ils = IlAy II olacak ekilde bir y vektr vard r. IIA Ils ile tan mlanan norm, A n n tretilen normu (induced norm) olarak da adland rhr. Sonhi boyutlu vektrler ve matrislerle i lemler yap ldnda ayn ekilde yararl ok say da norm seimleri vard r:
IIA II =
max 1 < i < rn 1 <j < n
laij = max laij
11A =
laij I
IIA Il = max (Z aii I )

Btn bu normlar, norm fonksiyonunun zeliklerini sa lad gibi bunlardan kullan lan yerde amaca uygun olan benin senir. te yandan AB arp mmn tan ml olmas durumunda
225
HABx < HA il ilBx < ve A mxn, B de nxq biiminde ise IIABH < n IIA 11131 geerlidir. Ayr ca A nxn biiminde ise HA2 II < n HAH 2
HB
IlAk II< nk-1 IjAll k

d r. Genelle tirilmi Ters Matris Herhangi bir A matrisi (karesel olup dzgn ya da ayk r ya da dikdrtgensel) iin AA( -1 ) A = A ba mt ile tan mh ve A(-1 ) ile gsterilen bir artl ya da genelle tirilmi tersi (ya da pseudo invers) vard r. A matrisi karesel ve dzgn ise A( -1 ) tektir ve A-1 e e ittir. Aksi halde ba mt y sa layan sonsuz say da A(-1 ) matrisi vard r. A, m rankl ve nxm (m < n) biiminde bir matris ise, bu durumda A(-1), mxn basama ndand r ve A( -1) A = Im, AA(-I) / I dr. Bu durumda A(-1 ) sol ters ad n al r. A, , n rankl nxm (m > n) biiminde bir matris ise, bu durumda A(-1 ) mxn basama ndand r ve AA( -1 ) = A(-1 ) A I dr. Bu durumda A( -1 ) sa ters ad n al r. A ancak karesel ve dzgn oldu unda, hem sa hem de sol tersi vard r ve bu durumda her ikisi A n n A- 1 ittir. Genelle tirilmi ters matris kavram n n da-ilegstrn ha genel olarak lineer dn mlerle ili kisi zerinde Kesim 6.5 de durulacakt r. Genelle tirilmi ters matris, a a daki drt e itli i sa layan matris olarak da tammlanabilir AA(-1 )A = A, A( -1 )AA( -1 ) = A(-1) (Am-1))* = Am-1) , (A(-1>A)* = I ve A(-1 ) A I Karesel ve ayk r bir A matrisi iin AA(-1 ) dr, ancak yukardaki ba nt lar daima sa lan r. O halde karesel ve aykr bir matris iin sa ters ve sol ters yoktur, genelle tirilmi ters vardr. Bu bak mdan her sol ters ve sa ters bir genelle tirilmi terstir, ancak her genelle tirilmi tersin sol ters ya da sa ters olmas gerekmez. 226
rnek 1. A 3 (2) 1
kolon matrisi iin (1 /3, 0, 0) sat r matrisi bir sol terstir. Gerekten A(-1 )A = (1 /3, 0,0) 3 (2) = 1 1
dr. te yandan x ve y nin herhangi de erleri iin (x, y, 1 - 3 x - 2y) sat r matrisi, A kolon matrisi iin bir genelle tirilmi terstir. A kolon matrisinin sa tersi yoktur. rnek 2. A = 2 (1 4 3 -2) 5
matrisinin rank 2 dir. O halde arp m 12 olacak ekilde A matrisi 2x3 biiminde A(-1 ) sol tersler cmlesine sahiptir. Gerekten (x
= I2z2
Y
Y2 z2 )
x2 e itliinden 2x -I- y
2 1 (4
1 3 -2 5 ) --= ( o
O
1/
4z = 1 ,
3x 2y -1- 5z = O , sistemlerine var lr. Buradan /2 k3 1 -2 4 5 11 1 1 O 10 1 11 )
+ Y2 + 4z2 = 0 5 z2 = 2Y2 3 x2
2x2
...> ( 214 -3 /2R + R2 -2R2
ili 1 1 13 i
O) -2
2x +y 4z = 1) 2 13 3 2 . e , 7 - 7- c , x = ,-y- --T = 3 ; z = c, Y = 7y -1- 2z 2 X2+Y2+ 4 z2= O

2y2+2z2 =
Z2 = c2, Y2 =
1 c2, x2 =
7
13 c2 7
oldu una gre aranan 2x3 biiminde sol tersler cmlesi
227
3 2 / 7 13 7- c l 7 7 el A(-1>
\\Ihr 7
cl
13
7 C2
e2 e2
biimindedir ve A< -1 ) A = 12 sa lamr rnek 3. A = ( 1 3 -1 4 5 2 matrisinin rank 2 oldu undan arp m 12 olacak ekilde A matrisi 3x2 biiminde A( -1 ) sa tersler cmlesine sahiptir. Gerekten
1 3 1
x1
Y
Y2) = Y3
AA (-1) = I2x9 kil e itli inden 3x2 x3 = 1 , 1 5x2 5 2 1 \ x3 2
Y + 3Yz Y3 = 0
2x3 =0 , 4y i +- 5y2 2y3 = 4x 1
sistemlerine vard r. Buradan 3 -1 ; 1 0 3 -1 1IO 4
k4 5 2 0 1 -4 BR 2 1+R2 7 -6 matrisinden 4
x 3 = e l, x2 = 7
-1
6 + 7 c, x
5 7
11 7 c
1
Y3 = C2, Y2 =
3 c2,Y1 7
11
7
ez
elde edilir. Ohalde aranan 3x2 biiminde A( -1 > sa tersler cmlesi

228
5
A(-1)
11
ei
3 7
I 7
11
7el biimindedir ve AA( -1 ) = I, sa lan r.
-I-
6 7
C2
cz
RNEK 4.
1 2 3 2 5 61 = (3 7 9
karesel matrisinin rank 2 dir. Byle bir matris iin sol ya da sa ters yoktur, ancak genelle tirilmi ters vard r. Genelle tirilmi tersler cmlesi, AA (-1 )A =A ba nt s ndan hareketle bulunabilir. Bununla beraber karesel ayk r matrisin herhangi bir genelle tirilmi tersi do rudan bulunabilir. A n n rank 2 oldu una gre A dan tersi olan 1., 2. sat r ve 1., 2. kolon al narak 2x2 biiminde (1 2 2\ 5 matrisini gznne alal m. Bunun tersi 5 -2 \ -2 1 \ biimindedir. Bu matris, 3x3 biiminde A(-1 ) matrisinde 1., 2. sat rda (sat rlar kolonlarla, kolonlar sat rlarla de i tirilerek) yerine konur ve di er elemanlar s fr al nr Buna gre bir A( -1 ) genelle tirilmi ters matris 5 -2 0 A(-1) ( -2 1 0) O O O biimindedir. A matrisinden 1., 2. sat r ve 2., 3. kolon al n rsa (2 7 3 9 matrisi elde edilir. Bunun tersi 229
1
3
9 -3 \ \ -7 2
( -73 3
d r. Buna gre A n n bir di er A(-1 >genelle tirilmi tersi, bulunan ters matris 1., 3. kolon ve 2., 3. sat rda yerle tirilerek di er elemanlar s fr al n rsa O (-3
A(-1 )
7 0 3 biiminde bulunur.
1 2 3
Bunun gibi A n n 2., 3. sat r ve 1., 2. kolonu al narak gidilseydi bir ba ka A(-1 )genelle tirilmi ters de 0 -7 5 3 -2 ) A(-1 ) = 0 O 0 0 biiminde bulunurdu. Btn bu genelle tirilmi ters matrisler AA( -1 )A--,-- A ba nt s m sa lar. te yandan A, n yinci basamaktan r rankh bir ayk r matris ise, A n n herhangi bir genelle tirilmi tersi bir ba ka biimde de bulunabilir. Gerekten A+MK dzgn olacak ekilde M, nx (n-r) ve K, (n-r) xn biiminde seilirse, (A-FMK) -1 matrisi, A n n bir genelle tirilmi tersidir (bak. Al t rma 11). Matris Fonksiyonunun Trev ve ntegrasyonu A (t) =(aii (t) ) matris fonksiyonunun trevi, A n n elemanlar n n trevlerini almakla elde edilir, yani dA = / daii(t) dt dt j
d r. Buradan d dA (A+B) dt dt d
dt- (AB)
dB
dt
dA
dB dt 13+A. dt
230
dr. Benzer olarak . A nn integrali (belirli ya da belirsiz), A n n her bir eleman nn i tegralini alarak elde edilir:
t2 t2
Adt =
t2 t2
ajj (t) dt 1 , f Adt =
fa jj (t) dt
A (t) nm determinant n n trev ise, A (t) n n s rasiyle sat rlar= (yada kolonlarmn) trevlerini almak suretiyle elde edilen n. determiminant n toplam dr. Buna gre bir A (t) matris fonksiyonunun trev ve integrali, matris de erli fonksiyonlar ve determinantn n trevi ise skaler de erli fonksiyondur. ALI TIRMALAR 1. wA ile = (trA*A) 1 /2 oldu unu gsteriniz? 2. A a daki matrisler iin ilA 11 = bulunuz? -1 2 -1 A= ( ),A= \ 1 1/ \ 2 3. A a daki matrisler iin bulunuz ? 2 4 3 A 7 O 2 ) , A = 3 12 4 liAB le 6 4 3 \ 2 1 5 O0 A=OO) 10 = max
J k
E i=
1 E laik I normunu i=1
E laik I normunu
1-1
IIB Ile oldu unu gsteriniz ?

An oldu unu gsteriniz? n
5. [lA < 1 ise (I-A) - 1=
6. lIA = max llAx Ile ile tan mlanan oktahedral vektr norIlx Ilo =1 muna ba l matris normunun ilA Ils = max E
i=1
laij I biiminde ol-
du unu gsteriniz ? 231
7.
!ls = max IlAx ile ile tan mlanan, kbik vektr normuna Ilx -=1 max biiminde oldu unu
ba l matris normunun IIA gsteriniz?
A a daki matrislerin varsa sa ya da sol terslerini yoksa genelle tirilmi terslerini bulunuz?
8. A = (2 41 9. A = 3 6
) 10. A = OO 3 6 Ol
A a daki karesel ayk r matrisler iin herhangi bir genelle tirilmi ters bulunuz. Verilen matrislerin her biri iin di er bir genelle tirilmi tersi de M ve K y uygun biimde seerek A+MK matrisi yard miyle bulunuz?
11. A
1 1 2 1 12. A -= -1 -1 3 -1 -1 -1) -1 0 -1 -2 1 -1 -1 3 -1 O 3 6 O -1 -1 -1 3
rnek 3, Ah t rma 8 ve 11 n genelle tirilmi ters matrisleri iin a a daki zellikleri gerekleyiniz? 13. AA(-- 1)A=A 15. (AA(-1 ))* = AA(-1) 14. A(-1 ).AM-1 )= A(-1 ) 16. (A(-1 )A)* A(-1).A.
17. A*AA(-1 ) = A* =A( -1 )AA* 18. (A(-1))(-1)= A 19. A*(A(-1))*A(- 1)= A(-1) = A(-1)(A(-1))*A* 20. A dzgn ise A(-1 )=- A-1 oldu unu gsteriniz? 21. A*A dzgn ise A(-1 ) = (A*A) -1.A* oldu unu gsteriniz? 22. A (t) ve B (t) elemanlar t nin trevlenebilir fonksiyonlar olan nxn biiminde matrisler ise, bu durumda d d (A (t) B (t) ) = , dt -- (A (t) ) B (t) dt oldu unu ispatlaym z? 232 d A (t) dt (B (t) )
= A'(t) B (t) --F A (t) B'(t)
23. A (x) elemanlar x in trevlenebilir fonksiyonlar ve Ai(x) de i ync sat rn her bir elemanmm trevini almakla A (x) den elde edilen matris olmak zere,
Tt- (det (A (x) )
E det (A i (x) )
oldu unu ispatlaynuz ? 24. A herhangi bir nxn biiminde sabitler matrisi olmak zere (det (xI-A) ) = tr (Adj (xI-A) ) d dx oldu unu ispatlaym z ?
233
6. Blm
L NEER DN KER
6.1. DNC CMLER
Blm I de Fonksiyonlar zerinde durmu ve her fonksiyon.un zel anlamda bir dn m oldu unu grm tk. A dan B ye f: A -> B ile belirtilen f dn m alt nda keyfi bir x e A eleman nn grntsn x f (x) ile gstermi tik. Genel olarak dn m kavram , bir fonksiyon kavram n genelle tirir. rne in herhangi say da diyelim 3 de i kenli bir fonksiyon, A tan m blgesi s ral say llerinin bir kolleksiyonu ve B grnt cmlesi de gerel say sisteminin bir k sm olan dn mn zel bir durumudur. Bununla beraber A ve B keyfi cmleler olarak almabilece inden dnmmler daha geneldir.
RNEKLER 1.
A = il -3 5 \2 4 -1 deki vektrleri kolon ile verilen 2x3 matrisini gznne alahm. R 3 ve vektrleri olarak yazarsak bu durumda A matrisi, v E R 3 olmak zere v -> Av ya da T (v) = Av ile tan mlanan T: R 3-> GR2 dn mn belirtir. rne in 3 v = 1) ise T (v) = Av -2 d r. Uyar : Bir K cismi zerinden (K, R gerel ya da C karma k cisim olabilir) her mxn trnde bir A matrisi, Kn ve Km deki vektrler kolon vektrleri olarak yaz lmak zere v -> Av ile tan mlanan T: K/1-> Km dn mn belirtir. Uygunluk bak m ndan bu dn m genellikle matris iin kullan lan ayn simge ile yani A ile gsterece iz. 234 -10 12
2. V, R gerel cisim zerinden t de i kenli polinomlarm vektr uzay olsun. Bu durumda herhangi bir f E V polinomu iin D (f) -=
Tt- olmak zere trev D:V -> V

D (3t 2- 5t H- 2) = 6t-5 d r.
df
eklinde bir dn m tan mlar. rne in
3. V, rnek 2 de R zerinden t de i kenli polin.omlar n vektr uzay olsun. Bu durumda herhangi bir f E V polinomu iin diyelim 0 dan 1 e kadar integral
e T (f) = f f (t) dt
o ile gsterilirse integral a: V -* R eklinde bir dn m tan mlar. rne in 3t2-7t+5) = 2 d r. Bu dn m V lineer uzayndan R skaler cisim iine ( R gerel say sistemi iine) bir dn m oldu u halde nceki dn m V den V iine bir dn mdr. 4. f: A -> B ve g: B -> C dn mlerini gznne alal m. a e A ise f (a), g nin tan m blgesindedir. f (a) n n g dn m alt nda g (f (a) ) grnts elde edilebilir. A dan C iine olan a - g (f (a) ) dn m, f ve g nin bile imi (conposition) ya da arp m (product) ad n alr ve gof ile gsterilir. Ba ka bir deyimle (gof): A -> C, (gof) (a) = g (f (a) ) ile tan mlanan dn mdr. Dn mlerin bile imi, birle me zeli ini sa lar, yani f: A --> B, g: B -> C ve h: C -> D ise ho (gof) = (hog) of zeli i geerlidir. Yani her a E A iin ho (gof) (a) = h ( (gof) (a) ) = h (g (f (a) ) ) - h (g (f (a) ) ) ( (hog) of) (a) = (hog) (f (a) ) =dr. 6.2. L NEER DN MLER Lineer uzaylar incelenmesinde ortaya kan ve dn mler aras nda byk neme sahip olan dn mler lineer dn mlerdir. Lineer uzaylar n nemi temelde onlar n ortaya kard klar lineer dn mle de yatar. Cebrin ve analizin bir ok konular gerek yerlerine yerle tirildiklerinde, onlar bir lineer uzaydan bir di er lineer uzay iine lineer 235
dn mlerin incelenmesine indirgenir. rne in matrisler kuram , bu sahanm kk bir k esidir. Bunun gibi belli trden diferensiyel denklemler, integral denklemler ve integrasyon kuram modern incelenme ynleri bak mndan bu sahanm iersinde gerek yerlerini bulurlar. V ve U, K zerinden iki lineer uzay yada ayn skaler sistemli iki lineer uzay olsun. A a daki iki art sa layan bir F: V ---> U dn mne bir lineer dn m (lineer transformasyon =lineer operatr =Vektr uzay homomorfizmi) denir: Herhangi v, w E V iin F (v+w) = F (v) + F (w) Herhangi bir (6.2.1)
K ve herhangi bir v E V iin (6.2.2)
F (kv) = kF (v)
Ba ka bir anlat m ile bir lineer dn m yle bir F fonksiyonudur ki her k skaleri ve v,w vektrleri iin (6.2.1) ve (6.2.2) sa lanacak ekilde V de her v vektrne U da bir tek F (v) vektr kar hk gelir. Bir lineer dn mde, bir lineer uzay n iki temel i lemi olan toplama ve skaler ile arpma i lemleri aynen korunur, yani bir lineer dn m V deki toplam U da bir toplama, V de bir skalerle arp m U da bir skalerle arp ma gtrr. Bir lineer dn m, En lineer uzay ndan Em lineer uzayma (m >, = , < olabilir) tan mlanabilir, ancak m n ise v ile F (v) ayn uzayda noktalar olarak gznne alnamaz.
(6.2.2) de k =0 konulursa F (0) = 0 elde edilir. Yani her lineer dn m s f r vektrn s fr vektrne gtrr. Herhangi a, b e K skalerleri ve herhangi v, w E V vektrleri iin (6.2.1) ve (6.2.2) lineerlik artlar F (av+bw) = F (av) + F (bw) = aF (v) + bF (w) (6.2.3)
art na e de erdir. a =b =1 ise (6.2.1) ve b =0 ise (6.2.2) art elde edilir. Bir lineer dn mn, bir skalerle arp m zeli ini korumasma o unlukla lineer dn mn homogenlik zeli i denir. Daha genel olarak herhangi aie K skalerleri ve herhangi v i e V vektrleri iin F (aiv i + a2v2+ + a nvn) = a 1 F (v i ) + a2F (v2) -+- + anF (vn) eklinde lineer dn mlerin temel zeli i elde edilir. Belirtelim ki (6.2.3) art , lineer dn nderi tamamen belli eder ve o unlukla lineer dn mlerin tan m olarak kullan lr. 236
RNEKLER 1. x = (x i, x2) vektr R2 de keyfi bir vektr olsun. Buna gre A (x) = (x , x2) dn m, x ieksenine gre simetri nedeniyle R2 den R2 zerine bir lineer dn m gsterir. Gerekten her al (i =1,2) skalerleri ve her x = (x i , x2), y (y , y2) E R2 vektrleri iin A (a ix + a2y) = A (a ixi + a2y 1 , a 1 x2 + a2y2) a2y2) = (a ix i + a2y1 , = (a x i, a ix2) + (a2y i , a2y2) = al (x , x2) + ak , Y2) = a l A (x) + a2A (y) dr. 2. R2 den R2 zerine A (x i , x2) (x 1 + x2, x2) ile gsterilen dn m bir lineer dn mdr. Bu dn m x1 eksenini ayn b rakt halde x2 eksenini ters ynde 45 de i tirir. Yani A (x 1 , 0) = (x i, 0), A (0, x2) = (x2, x2) d r. 3. A, K cismi zerinden herhangi bir mxn matrisi olsun. Daha nce belirtildi i zere A matrisi v>Av ile tan mlanan bir T: Kn-->- Km dn m belirtir. Bu dn m lineerdir. Gerekten, matrislerin zelikleri nedeniyle, v,w E Kn ve k e K iin T (v+w) = A (v+w) = Av+Aw = T (v) + T (w) T (kv) = A (kv) = kAv = kT (v) dr. Bu trden lineer dn mler s k s k kar m za kar. Sonlu boyutlu bir lineer uzaydan bir di er sonlu boyutlu lineer uzay iine her lineer dn m, bu trden bir lineer dn m olarak gsterilebilir. 4. F: R3> R 3 dn m, F (x, y, z) = (x, y, o) eklinde xy dzleminde "izd m" dn m olsun. F lineer dn mdr. Gerekten v = (a,b,c) ve w.(a' b', c') olsun. Bu durumda F (v+w) = F (a+a', b+b', c+c') = (a+a', b+b', 0) = (a,b,0) + (a', b',0) = F (v) + F (w) ve herhangi k e R iin F (kv) = F (ka, kb, kc) = (ka, kb, 0) = k (a,b,0) = kF (v) oldu undan F lineer dn mdr. 237
5. F: V -> U dn m, her v e V eleman na 0 e U eleman n kar lk getiren bir dn m olsun. Herhangi v, w E V ve herhangi k e K iin F (v+w) = O = 0+0 = F (v) + F (w) ve F (kv) = O = k.0 = kF(v) oldu undan F bir lineer dn mdr. F dn mne s f r dn m denir ve o unlukla 0 ile gsterilir. 6. F: R2._. dn m F (x,y) = (x+1,y+2) ile tan mlanan "kayma" dn m olsun. F (0) = F (0,0) = (1,2) / 0 oldu undan yani s fr vektr, s f r vektr zerine dn medi inden F lineer dn m de ildir. 7. Her v e V eleman n kendi zerine dn tren I: V -> V zde lik dn m'n gznne alahm. Herhangi v, w E V ve herhangi a, b e K iin I (av + bw) = av + bw = al (v) + bI (w) oldu undan I lineerdir.
8. D: [a, b] -> [a, b] dn m D (f) = f' ile tan mlanan trev dn mn gstersin. Bu dn m
D (f1 + f2) = D (f1 ) + D (f2) ve D (af) = aDf b dn nedeniyle lineerdir. Daha genel olarak Dn: [a, b ] --> m, n yinci basamaktan Dn (f) = f(n) ile tanmlanan trev dn mn gsterirse bu dn m [a, b arah n da n kez srekli trevlenebilir fonksiyonlar uzay n , [a, b aral nda srekli fonksiyonlar uzay iine gtren bir lineer dn mdr. Daha sonra grece imiz gibi trev dn mleri yerine daha ok trev ya da diferensiyel operatrler deyimini kullanaca z. Buna gre D ve Dn srasiyle birinci ve n yinci basamaktan diferensiyel operatrlerdir. 9. a:
el
en
e [a,
[a, b ] - R dn m, (f) = f(t) dt

E
aJ b
ile tanmlanan in.tegral dn m olsun. Ayn ekilde fl , f2 ve her ai (i = 1, 2) skalerleri iin (a ifi + a2f2) = a fb [aifi(t) + a 2f2(t)] dt
e [a, b
= a fb a ifi(t) dt + a fb a2f2 (t)dt

238
= a 1 a fb f1 (t) dt = al a' (f ) oldu undan lineer dn mdr.
a2 a fb f2(t) dt
aza' (f2)
Bir lineer uzaydan bir skaler alan iine olan bu trden dn mler, kendilerine zg ilgin zeliklere sahip olmalar nedeniyle ilerde ayr ca yeni bir ad ve yeni bir kesim alt nda incelenecektir. 10. F:V -4- U bire bir ve zerine bir lineer dn m olsun. Bu durumda F-1 : U -> V ters dn m vard r ve ters dn m lineerdir. Gerekten, u, e U olsun. F bire bir ve zerine olud undan F (v) = u ve F (v') = u' olacak ekilde v, v' e V vektrleri vard r. F lineer oldu undan F (v ve F (kv) = kF (v) = ku geerlidir. Ters dn mn tan m nedeniyle F-1 (u) = v, F - (u') = v', F-1 (u u') = v v' ve F-1 (ku) = kv d r. O halde F-1 (u ve F-1 (ku) = kv = kF -1 (u) oldu undan F-1 dn m bire bir ve zerine bir lineer dn mdr. Bir F:V -> U lineer dn mde v 1 , v2 e V iin F(v 1 ) = F(v2) e itli i ancak v 1 = v2 olmas halinde geerli ise F lineer dn mne bire bir dn m denir. Ba ka bir deyimle F in bire bir olmas ; F in, V deki elemanlar U da farkl elemanlara dn trmesi demektir. U daki her eleman, V deki en az bir eleman'n grnts ise F lineer dn m zerine bir dn mdr. F lineer dn m hem bire bir hem de zerine ise bire bir ve zerine dn m adm al r. F:V -> U lineer dn m bire bir ve zerine ise F lineer dn mne bir ekil benzerli i (ya da i benzerlik = isomorphism) denir. Bu durumda V ve U lineer uzaylar na e biimli (isomorphic) dir denir. E biimli iki sonlu boyutlu lineer uzaylarm boyutlar ayn dr. Buradan n boyutlu btn lineer uzaylar e biimlidir. E biimli "benzer grn ya da yap ya ancak farkl kkenlere sahip" anlam ndad r. v n }, V de bir baz ve u n } de U da bir baz ise i = n iin F (vi) = ui olacak ekilde F lineer dn m, V den U zerine bir ekil benzerli idir. V, K zerinden n boyutlu bir vektr uzay ve 239 u') = v v' = F-1 (u) F-1 (u') v') = F (v) H-- F (v') u'
{eh ..., e n } de V nin bir baz olsun. Bu bazm tabii baz olmas gerekmez Bu durumda her v E V vektrn {e i } bazma gre koordinat vektr iine dn tren v ---> [v], dn m, V nin Kn zerine bir ekil benzerli idir. Yani her v E V vektrne, verilen {e i , e2 ,..., e n } bazma gre Kn de bir n li kar lk gelir. te yandan, (a 1 , a2,..., a n) E Kn ise buna V de a let a2e2 ... + a nen vektr kar lk gelir. Bylece {ei} baz , V deki vektrlerle Kn deki n liler aras nda bire bir kar lk olmak zere bir ba kurar. v = a2e2 + ... a nen vektrne (a ba,,..., a n) n lisi, ve w = b 1e 1 bnen vektrne (b1,b2,, bn) n lisi kar lk b2e2 . geliyorsa v w = (a i -I- b i ) e i (a2 b2) e2 H- (an + bn) en vektrne (a 1 , a2,..., a n ) + (b i , b2 ,..., b n) n lisi kar lk gelir. Ayr ca herhangi k e K skaleri iin kv = (ka l ) e l (kat) e2 (kan) en vektrne k (a 1 , a2,..., a n) n. lisi kar l k gelir. Yani [v w], = [v], [w] e ve [kv] e = k [v],
dr. Daha nce 4.4 de ifade edildi i gibi V ile Kn aras nda bire bir karlk olria durumu, vektr uzay nn toplama ve skalerle arpma i lemlerini aynen korur. Bu yzden V ile Kn e biimlidir. Bazan bu durum V = Kn eklinde gsterilir. Bir lineer dn m, bir bazdaki elemanlarla tamamen belirtilebilir. Gerekten, V ve U uzaylar K zerinden lineer uzaylar ve {v 1 , v2, vn } V nin bir baz , u 1 , u2,..., u n de U da herhangi vektrler olsun. Bu durumda F (v 1 ) = u i , F (v2) = u2,..., F (v n) = u n olacak ekilde bir tek F:V U lineer dn m vardr. Burada u i, u2,..., u n vektrleri tamamen keyfidir, bunlar lineer ba ml olabilir, hatta her biri bir dierine e it olabilir. Ancak U da farkl vektrlerin seimi farkl lineer dn m verir ve V den U ya her lineer dn m bu ekilde elde edilebilir. F, V den U ya bir lineer dn m ve {v i , v2,..., vn } V de bir baz olsun. Bu durumda
x = x2v2 XnVn
vektr V de herhangi bir vektr ise F (x) = x, F(v i) x2F(v2) xnF (ve) (6.2.4)
vektr U dad r. Bir lineer dn m, lineer kombinasyonlar lineer kombinasyonlara dn trr. Gerekten F lineer oldu undan
240
F (x) = F (x ivi +x2v2 +...+xev e) =x F(vi)x2 F(v2)+...-Fx eF (v e) dr. Bylece F(x) in de eri, U daki F (v 1), F (v2),..., F (v e) vektrleri ile tamamen belirtiliyor yani F lineer dn m V nin bir baz zerindeki de erleri ile tek olarak bulunuyor. Ayr ca u 1 , u2,..., u n vektrleri U da keyfi vektrler ise F:V U lineer dn iim F (v1 ), = u i , F (v2) =- u2 ,..., F (v e) = u n koymak suretiyle V de her x iin F(x) in de eri tek olarak bulunabilir. Bylece (6.2.4) ifadesi, V den U ya btn lineer dn mlerin nas l bulunabilece ini belirtir. U da farkl vektrlerin seimi farkl lineer dn mler tan mland ndan V deki vektrler kadar V den U ya lineer dn m vard r. Ayn zamanda V nin bir baz zerindeki de erleri ile belirtilen lineer dn m, V deki hazin der i imi ile de i ikli e u rad gibi U daki farkl vektrlerin seimi ile de de i iklie u rar. 6.3. B R L NEER DN MN EKIRDE I VE GRNT CMLES F:V --> U bir lineer dn m olsun. F in RF ya da R (F) ile gsterilen grnt cmlesi
RF = R (F) = iu E U: Her v e V iin F (v) = u}
eklinde U daki grnt noktalar nn cmlesidir. F in D (F) ile gsterilen tan m blgesi V cmlesidir. F in Kernel F ya da k saca KerF ile gsterilen ekirde i (kernel) ya da s f r uzay (null space), Kernel F = KerF = iv E V:F (v) = o} eklinde o E U eleman na dn en V deki elemanlar cmlesidir. KerF, daima V nin s f r vektrn kapsar. F:V --> U bir lineer dn m olsun. Bu durumda F in grnt cmlesi U nun ve F in ekirde i V nin bir alt uzay dr. Ba ka bir ifade ile, R (F) grnt cmlesi U da ve KerF ekirde i de V de bir lineer manifolddur. Gerekten F (o) = 0 oldu undan 0 E R (F) d r. u, u' E R (F) ve a, b E K olsun. u ve u', F in grnt cmlesinde oldu undan F (v) = u ve F (v') = u' olacak ekilde v, v' E V vektrleri vard r. Buradan F (av + bv') = aF (v) bF (v') = au -I- bu' E R (F) dr. O halde F in grnt cmlesi U nun bir alt uzay dr. F (0) = 0 oldu undan 0 e KerF d r. v, w E KerF ve a, b E K olsun. v, ve w, F in ekirde ine ait oldu undan F (v) = 0 ve F (w) = 0 d r. O halde
241
F (av bw) = aF (v) bF (w) = a 0 b 0 oldu undan av + bw e KerF d r. Bylece F in ekirde i V nin bir alt uzay d r. rnekler 1. I : V --> V zde lik dn m olsun. zde lik dn m hem bire bir hem de zerine oldu undan R (I) = V ve KerI = {0} d r. 2. O: V --> U s f r dn m olsun. S f r dn mnn tan m nedeniyle R (0) = {O} ve KerO = V d r. 3. F: R 3 ->R 3 dn m F (x, y, z) = (x, y, 0) eklinde xy dzlemi iine izd m dn m olsun. F in grnt cmlesi R (F) = {(a., b, o) : a, b E R} eklinde tm xy dzlemidir. F in ekirde i de KerF = {(0, 0, c) : c E R} eklinde z eksenidir. Sadece z ekseni zerindeki noktalar O = (0, 0, 0) sfr vekti3rne dn iir. 4. D, derecesi n den kk T polinomlar uzay nda diferensiyel operatr olsun. D nin ekirde i, s f r polinomu ile birlikte derecesi s fr olan btn polinomlar cmlesidir. D nin grnt cmlesi de s fr polinomi ve derecesi < n-1 olan btn polinomlardan olu ur. 5. <x1 , x2, x3,...> eklinde gerel say lardan olu an btn sonsuz diziler uzay V olsun. Bu lineer uzay zerinde A <x1, x2, x3 ,...> = <x2, x3, x4,...> B <x 1 , x2 , x 3 ,...> = <0, x i , x,,...> eklinde tan mlanan iki lineer dn m A ve B olsun. Ker A, x 1 keyfi olmak zere < x 1 , 0,0,... > eklinde btn dizilerden olu ur ve V un bir alt uzay d r. A n n grnt cmlesi, dn m zerine oldu undan R (A) = V dur. te yandan KerB = {O} eklinde sadece s fr dizisinden olu an cmlesir. B nin grnt cmlesi ise, ilk eleman s fr olan btn dizilerden olu ur. 6. A (E4 , Sz olmak zere A: ri ---> R11-1Sn) -= m zerinedir, ancak herhangi dn mn gznne alal m. Bu dn bir n eR iin A , z2,..., Sn) = G25 3,, /.1) oldu undan bire bir de ildir. An n grnt cmlesi R (A) =r1 -1 dr. Wn de bir x =(1, 2, ,S n)
, (n
242
vektr, ancak 2 = 3 = = = 0 ise -Rn-1 de s f r vektrne dn r. Bu yzden A n n ekirde i, (I, 0, ..., 0) vektr ile gerilen uzayd r, yani keyfi olmak zere KerA = {( cmlesidir. 7. L: e2 ( 00, co) _ e ( co, co) dn m D2 _ I lineer dnii m olsun. Buna gre L (y) = (D 2 I) y = d2y dx2 dy dx2 y d r. L n n ekirde0, 0,..., 0): E. 1 E R}
i,
y = 0 olacak ekilde e2 ( co, co) deki btn y lerin cm-
lesidir. Yani KerL = Ker (D 2 I), homogen diferensiyel denklemin zmlerinin cmlesidir. Bylece (D 2 I) y = 0 denkleminin btn zmleri i bulma problemi, D 2 I lineer dn mnn ekirde ini bulma problemi ile ayn d r. y ve y 2 , L (y) = 0 denkleminin iki zm ise, herhangi c ve c2 sabitleri iin c YI -F. c2y2 de L(y) = 0 n bir zmdr. Gerekten y ve y2 , L(y) = 0 in iki zm ise L(y ) = 0 ve L (ya) = 0 d r. L lineer oldu undan c2y2) = c iL (y ) e2 L(y2) = e (0) + c 2 (0 ) = 0 L (e Y dr. Bylece c 1y1 c 2y2 de L(y) = 0 denkleminin bir zmdr. Bu zelik, lineer homogen diferensiyel denklemlerin zmnde stste gelme Kural (principle of superposition) olarak bilinir Buna gre yukarda verilen L lineer dn mnn ekirde i, e-x ve ex taraf ndan gerilen bir lineer uzayd r, yani KerL = Ker (D 2 I) = {c i e-x e2ex: c i , c, E R} dr. v n vektrlerinin. V yi gerdi ini ve F:V - U dn mnn lineer oldu unu varsayal m. Bu durumda F (v i ),..., F (v n) E U vektrleri de R(F) yi gerer. Gerekten u E R (F) ise herhangi bir v E V iin F(v) = u dur. vi, V yi gerdi inden ve v E V oldu undan v = a 1v1 a2v2 ... anvn olacak ekilde a n skalerleri vard r. Buna gre u = F(v) = F (a v a2v2 a nv n) = a l F(v ) a2F (v2) + ... a n F (vn) dr ve buradan F (v i),..., F (v n) vektrlerinin R(F) yi gerdi i sonucu kar. rne in, K zerinden keyfi bir 4x3 trnde A matrisi gznne alal m: 243
(a
A =
bi
b2
d
a2
b3 e3
d3
a3
Bu matris A:K 3 -> K4 eklinde bir lineer dn mdr. K 3 n {e i , e2 , e 3 } tabii baz K 3 gerer ve bu vektrlerin A alt nda Ae i , Ae2 , Ae 3 erleri, A n n grnt cmlesini gerer. Ae i, Ae2 , Ae3 vektrleri A de n n kolonlar d r:
(
Ae
a l a2 i b2 i c2 d, d-2
a3 b 3b e3 c
d3
/al\ bi c
Ae2
fa i bi \d i
a2 2. 3\ b2 b 3 c e3 d d2 (1 3 1 a3 b 3b C3 e d 3d
a2\ b2 e2 \d2/ a3 b3
C3 d3
Ae3
(
a i a2 i b2 C2 i d2
Buradan A n n grnt cmlesi, tamamen A n n kolon uzay dr. Buna gre A, A:Kn--> Km eklinde bir lineer dn m olarak d nlen K zerinden mxn trnde herhangi bir matris ise, A n n grnt cmlesi tamamen A n n kolon uzay dr: Bir F: V --> U lineer dn mnde F in grnt cmlesi U nun, F in ekide i de V nin alt uzay oldu unu grm tk. V sonlu boyutlu ise dimV=dim (KerF) dim (R (F) ) (6.3.1)
d r. Yani bir lineer dn mn grnt cmlesinin boyutu ile ekirde inin boyutunun toplam tan m blgesinin boyutuna e ittir. Bir lineer dn mde grnt cmlesinin boyutu, kesinlikle tan m blgesinin boyutunu a amaz. F in grnt cmlesinin boyutuna F in rank , ekirde inin boyutuna da F in nulitesi (nullity) denir. Buna gre rankF = r(F) = dim (R (F) ) ve nulite (F) = n (F) = dim (KerF) dr. Ohalde (6.3.1) e itli i
244
dimV =nalite (F) + rank (F) ya da k saca d (V) = n (F) + r (F) eklinde yaz labilir. Bir A matrisinin rank , Kesim 5.8 de A n n kolon uzay ya da sat r uzayn n boyutu olarak tan mland m hat rlar ve bu defa A bir lineer dn m olarak dikkate al nrsa, A n n grnt mlesinin tamamen A n n kolon uzay olmas nedeniyle her iki rank tan m nn uyumlu oldu u sonucuna var l r. (6.3.2)
RNEKLER 1. Yukarda verilen rnek 6 da rankA =dim (R (A) ) = .-1 ve (A) = dim (KerA) =1 d r. Rn nin boyutu n oldu undan (6.3.2) e itli i sa lamr. 2. A =(1,2,3) 1 matrisi A: R 1 ->R 3 eklinde bir lineer dn m gsterir. A nm rank 1 dir. nk 1) 2 ) (x 2) = (b2 3 b3
oldu una gre A lineer dn m, R 1 de bir (x1 ) vektrn R 3de (b i , b2, b 3 ) .=(x 1 3x 1 ) vektr zerine dn trr. Bir boyutlu uzay n n boyutlu R3 uzay ndaki grnt cmlesi olan R(A) {x 1 (1,2,3): x i E R} bir do ru gsterir. Ohalde dim (R (A) ) = r (A) =1 dr. te yandan KerA = ()} oldu undan n (A) = dim (KerA) = 0 ve dim R 1 =1 d r. Bylece (6.3.2) sa lamr. E er A matrisi (1,2,3) biiminde al n rsa bu A: R 3->R 1 eklinde bir lineer dn m gsterir. Bu defa bu dn m.
,
(1,2,3)
X2 = Xi+ 2x2+ 3X3 x) X3
eklinde R 3 de bir (x i , x2, x3) vektrn 2 1 de x i +2x2 +3x 3 vektrne
dn trd nden bu defa yine rank A =1 d r, ancak dim R3 = 3 ve nullity (A) = n (A) = 2 d r. nk A n n ekirde i, xi + 2x2 + 3x3 fr yapan R3 deki vektrler cmlesi oldu una gre x i + denklmis 2x2 + 3x3 = 0 dzlemi, ba ms z (-2,1,0) ve (-3,0,1) vektrleri taraf ndan gerilir. Buradan 245
KerA =
x 3 (- O ) : x 2 , x 3 e R}
ve
n (A) = dim (KerA) = 2 d r. Bir F: V -> U lineer dn mnde R (F) c U ve KerF c V oldu unu biliyoruz. F lineer dn m sonsuz boyutlu olsa bile R (F) ve KerF s rasiyle daima U ve V nin alt uzaylar d r. Ancak (6.3.2) e itli i, V sonla boyutlu ise geerlidir. te yandan (6.3.2) den R (F) KerF =V gibi her zaman do ru olmayan bir sonu karmamak gerekir. Gerekten F,V den V iine ise e itlik do ru de ildir. rne in R 2 den W 2 iine bir dn m O1\ A = ( 0 O) olsun. Bu dn mn grnt cmlesi ve ekirde i s rasiyle 1 R (A) = x2 ( ) : x 2 E R 1 KerA = x 1 ( ) :. x E R er
5'
dr. Buradan rankA =r (A) =1 ve nullity (A) = n (A) = 1 d r. Grld zere grnt cmlesi (1,0)T vektr taraf ndan geriliyor ve bu vektr ayn zamanda s f r uzay n! geriyor. Buradan R (A) + KerA = W 2 olmad a kt r. Buradaki toplam, iki cmlenin bile imi de il 4.4 de sz edilen iki cmlenin toplam anlam ndad r.
6.4. AYKIRI ve AYKIRI OLMAYAN DN MLER Bir F: V - U lineer dn m, ancak s frdan farkl herhangi bir vektrn F alt nda grnts s fr vektr ise, yani v- -0 olmak zere F (v) = 0 olacak ekilde v E V vektr varsa F lineer dn mne ayk r (singular) dn m denir. E er sadece 0 E V eleman 0 E U elemanma dn yorsa, yani ekirdek sadece s fr vektrnden olu uyorsa (KerF = 0} ), F lineer dn mne dzenli ya da ayk r olmayan (nonsingular) dn m denir. Bir F: V V --> U lineer dnml rt bire bir olmas , F in ekirde inin sadece s fr vektrnden olu mas d r. Bunun tersi de do rudur, yani F dzenli ise (KerF = { 0 } ), F lineer dn m bire birdir. F hem bire bir hem de zerine ise F lineer dn mnn F -1 : U > V tersi vard r ve bu ters dn m de lineer olmakla beraber bire bir ve zerinedir. 246
v E V, u E U olmak zere F (v) = u ise v ---- F-1 (u) dur, yani u, F

alt nda v nin grnts ise, v de F -1 ters dnii mii alt nda u nun grntsdr. F bire bir ve zerine oldu unda F (v) =u ve v F -1 (u) e de er dn mlerdir. Bu durumda R (F) = D (F -1 ) d r, yani F in grnt cmlesi F -1 in tan m blgesidir. Bir F: V -> U lineer dn m dzenli olmakla beraber, V sonlu boyutlu ise dimR (F) = dimV d r. Buradan V =R (F) d r. Kesim 6.3 de grld zere boyutlar kald rma i lemi (6.3.1) iin genel olarak geerli de ildir. Burada V nin sonlu boyutlu olmas zorunludur. V ve U lineer uzaylarm n her ikisi sonlu n boyutuna sahip olmak zere F: -->- U lineer dn m dzenli ise bu durumda F ayn zamanda zerine olaca ndan R (F) = U dur. Buradan R (F) = U <,> Ker F = {O} dr. Bu e de erlik durumu F lineer dn m bire bir ve zerine oldu unda ya da F: V -> U lineer dn m dzenli olmakla beraber, V ve U ayn sonlu n boyutlu oldu unda geerlidir. Buna gre V sonlu boyutlu olmak zere F: V --> V lineer dn mnn dzenli olmas , F in tersine evrilebilir olmas ile e de erlidir. F: V -> U lineer dn m sadece zerine oldu u zaman R (F) = U olur, ancak bu defa KerF = {O} olmas gerekmez. te yaratan sadece KerF = {O} olmas da R (F) = U olmas n gerektirmez. Gerekten A (x 1 , x2) -= (x i , x i + x2, x i- x2) lineer dn m iin KerA = {O} oldu u halde A: R2-> R1 dn mnde R 1 , daha az boyutlu R 2 tarafndan doldurulam yaca ndan zerine de ildir, yani R (A) R3 dr. te yandan B (x i , x2,x3) = (x i + x2 , x2- x 3) ile tan mlanan lineer dn m zerinedir, ancak bire bir de ildir, yani B: R 3--> R 2 dn mnde R (B) =-- R 2 ve Ker B j0} d r. Bu durumlarda dn mn tersi yoktur. Bununla beraber belirtelim ki her tersine evrilebilir dn m dzenlidir, ancak her dzenli dn m tersine evrilemez. Bir F: V -> U lineer dn m bir ekil benzerligi ise KerF -= {0} ,> R (F) = U e de erli i geerlidir. Buradan F bir ekil benzerli i ise F-1 : U -> V tersi vard r. Dzenli ya da ayk r olmayan dn mler keza ba ms z cmleleri, ba ms z cmlelere gtren dn mler olarak ay rd edilme niteli ine sahiptirler. Yani bir F: V -> U lineer dn m, ancak ve ancak bir ba ms z cmlenin grnt cmlesi ba ms z ise dzenli dn mdiir. Gerekten F dzeni i dn m ve { vm } de V nin ba ms z bir alt cmlesi olsun. Bu durumda F (v i), F (v2),..., F (v e) vektrlerinin ba ms z oldu unu gsterece iz.
247
a i E K olmak zere a 1 F (v ) a 2F (v2)+... a nF(v n) = 0 oldu unu varsayal m. F lineer oldu undan
(a v + a2v2+... + a nv n) = a 1 F v 1 ) a2F (v2) an F (vn) = 0 dr. Buradan a 1v 1 r. F dzenli dn m e KerF d a2v2+ ... 4- a nv n oldu undan a v + a2v 2 a nv n = O ve vi lerin lineer ba ms z olmas nedeniyle de ai katsay lar s frd r. Ohalde F (vi) ler lineer ba ms zd r. Ba ka bir deyimle v n } ba ms z cmlesinin grnt cmlesi ba ms zd r. te yandan herhangi bir ba ms z cmlenin grnt cmlesinin ba ms z oldu unu varsayal m. E er v E , V elemam s frdan farkl ise cmlesi ba ms zd r. Bu durumda F (v) ba ms zdr ve dolay siyle F (v) 0 d r. Ohalde F, sadece s fr elemanm s f ra dn trd nden ayk r olmayan dn mdr. F in tan m blgesinde her v ve grnt cmlesinde her u iin (F-1 ) -1 = F , F-1 (F (v) ) = v , F (F -1 (u) ) geerlidir. Son iki e itlik zde liktir. Gerekten I v ve In s ras yle V ve U zerinde zde lik dn mleri olmak zere F-1 F = I v , FF-1 = I n dur. (6.4.1)
RNEKLER 1. T: R2-> R 2 dn m, eksenieri orijin etraf nda 0 a s kadar dndren bir lineer dn m olsun: T (x, y) (xcos 0 ysin 0, xsin 0 ycos 0)
Bu dn m sadece s fr vektrn s fr vektrne dn trr, yani KerT = {(0, 0)} d r. O halde T bir ayk r olmayan dn mdr. te yandan V sonlu oldu undan T-1 tersi vard r. Bu ters dn m eksenleri orijin etraf nda 0 a s kadar dndrr. Gerekten bu ters dn m T (x, y) = (u, v) = (xcos 0 ysin 0, xsin. 0 + ycos 0) dan T-1 (u, v) = (x, y) eklin dedir. ve (ucos 0 vsin 0, usin O vcos 0)
T-1 (T (x, y)) = T -1 (u, v) = (x, y)
248
T (T-1 (u, v)) = (x, y) = (u, v) d r. 2. A: R 3 -* R 3 dn m, A (x1, x2 , x3) = (x1, H- x 2 , x2 , x3) ile tan mlanan lineer dn m olsun. Bu dn m de KerA = {0} olmas nedeniyle ayk r olmayan bir dn mdr ve A n n tersi vard r ve bu ters dn m A-1 (u 1 , u2 , u 3) (x i , x2 , x3) = (u , u2, u2, u3) eklindedir.' 3. A: R2 R 3 dn m A (x , x2) = (x i 2x2 , x2 , 3x2) ile tan mlanan bir lineer dn m olsun. KerA = {O } oldu undan A bire birdir, ancak zerine de ildir. nk R 3 uzay daha az boyutlu R 2 uzay tarafndan doldurulamaz. A:V --> U lineer dn mnde V sonlu boyutlu ve A dzenlidir. Buradan dim V = dim k 2 = dim R (A) d r. A n n grnt ciimlesi (1, 0, 0) ve (2, 1, 3) vektrleri taraf ndan gerilir. Grnt cmlesi bir dzlemdir ve R 3 n bir alt uzay dr dim R (A) = 2 dir. KerA = {0} oldu u halde V ile U ayn boyutlu olmad ndan A-1 : -> R2 ters dn m yoktur. te yandan A n n A-1 (u i , u2 , u 3 ) =- (x1, x2) =- (u1 2u2 , u3) ile gsterilen bir tersi vard r, ancak bilinmelidir ki bu ters dn m R3 2 ye de il, A n n grnt cmlesi olan R 2 den R 2 ye bir lineer d- denR n mdr. Grld zere A:V -> U lineer dn m bire bir ve zerine olmad zaman da ters dn m olabilir, ancak bu ters dn m bu defa U dan V ye de il, U nun bir alt uzay ndan V ye bir lineer dn m olur. Bununla beraber A:V U lineer dn m hem bire bir hem de zerine oldu unda kesinlikle A-1 : U -> V ters lineer dn m vard r. te yandan V ve U nun ayn sonlu boyutlu olmas halinde de A n n tersi olmas gerekmez. Gerekten A (x l; x2) = (xi, 0) lineer dn mnn tersi yoktur. nki KerA .= {x 2 (0, 1): X2 e R} cmlesi sadece s f r vektrnden olu muyor. Bu nedenle ayk r bir dn mdr. Bu dn m ne zerine ne de bire birdir. 4. F:R 3 -> 6 3 dn m, z ekseni etraf ndan bir vektr 0 a s kadar dndren bir lineer dn m olsun: F (x, y, z) (xcos 0 ysin 0, xsin 0 ycos 0, z)
ve sadece s fr Bu dn m bire bir ve zerinedir. R (F) = vektr s fr vektrne dn t nden KerF = {0} d r. O halde F in tersi vard r. F in tersi 249
F-1 (u, v, w) = (x, y, z) = (ucos 0 -E- vsin 0, usin 0 vcos 0, w) eklindedir. 5. F:V -* U lineer ve V nin sonlu boyutlu oldu unu varsayal m. Ancak ve ancak F dzenli ise dimV = dimR (F) d r. Gerekten (6.3.1) e itli i nedeniyle dimV = dim (KerF) dimR(F) d r. Buradan ancak ve ancak dim (KerF) = 0 ya da KerF -= {O} ise, yani F dzenli ise V ve R (F) ayn boyuta sahiptir. Tersine olarak V ve R(F) ayn boyuta sahip ise F dzenlidir. Buna gre rne in F: R4 -> R 3 ile gsterilen dn mler aras nda dzenli ya da ayk r olmayan dn m yoktur. nk R 3 n boyutu, R4 n boyutundan azd r, yani V ile R (F) ayn boyuta sahip de ildir. O halde R 4 den R2 uzay na hi bir lineer dn m dzenli ya da ayk r olmayan bir dn m olamaz. K zerinden n bilinmiyenli m denklemden olu an aijxj = bi , i = 1,2,..., m J-1 lineer denklem sistemi gerekte Kn den Km ye bir lineer dn m tan mlar. A = (aii) katsaylar matrisi ya da dn mn matrisi, x = (xj) ve b = (b i) s rasiyle bilinmiyenlerin ve sabitlerin kolon vektrleri olmak zere lineer sistem Ax = b matris denklemin.e e de erdir. A matrisi A:Kn -* Km eklinde bir lineer dn m olarak gznne al nabilir. A nxn trnde dzgn bir matris ise, Ax = b denkleminin zm, bilindi i zere x = A-1 b eklinde A-1 alt nda b nin grntsdr. Kn de bir xo vektrne, e er Axo = b ise Ax = b denkleminin bir
zm denir. Byle vektrlerin tmne, denklemin zm cmlesi
,
denir. Genel olarak A:V U eklinde bir lineer dn m y E U eleman bilinen ve x E V elem am bilinmiyen olmak zere Ax = y eklindeki denklemler Operatr denklemleri ad n alr. zel bir operatr denklemini zme tekni i, denklemin kapsad operatre ve temel lineer uzaylara ba l dr. Ayr ca Ax = b denklemine ili kin Ax = 0 homogen denkleminin zm, A:Kn -> Km lineer dn mnn ekirde i olarak d nlebilir. 250
(6.3.1) nedeniyle dim (KerA) = dimKn dimR (A) =n, rankA d r. Ax = 0 homogen denklem sisteminin bir zm A mn ekirde inde bulundu undan, Ax = 0 denkleminin btn zmler cmlesi A n n ekirde idir ve dolay siyle K l n bir alt uzay dr. Bu uzaya A n n zm uzay denir ve boyutu A n n nulitesidir. A nn rank r ise zm uzay n n boyutu -r d r. Ax = 0 denkleminde A, nxn trnde dzgn bir matris ise rankA = n olaca ndan denklenain zm uzay , belirgin zm uzay d r ve boyutu s f rd r. A, nxn trnde ayk r (singler) bir matris ise grnt cmlesinin boyutu n den kktr ve bu defa Ax = 0 denkleminin zm uzay ya da A n n ekirde i ya da A mn zm uzay art k belirgin uzay olmad ndan Ax = O denklemi belirgin olmayan zmlere de sahiptir. K l gerel klid uzay ise, zm uzay tamamen A n n sat rlarm n ortogonal tmleyenidir. Yani A n n sat rlarma ortogonal olan Kn deki vektrler cmlegidir. Ax = b denkleminin belli bir zm x p ve bu denkleme ili kin Ax = 0 homogen denkleminin herhangi bir zm xh ise, A (xp xh) -= A (xp) + A (xh) = b O = b oldu undan xp xh da Ax = b denkleminin bir zmdr. Ayr ca Ax = b denkleminin her x o zm de uygun xh iin A (x,,
Xp)
= A (xo) A (xp) = b b = O
,
olmas nedeniyle bu ekildedir. O halde x o xp = xh Ax = 0 denkleminin bir zmdr ve x o = xp xh eklindedir. xp, Ax = b nin zel zm, xh da Ax = 0 n genel zm ad n al r. Buradan Ax = b denkleminin zm cmlesi, xp xh eklindeki btn vektrlerden olu ur. Ba ka bir anlat m ile Ax = b denkleminin genel zm, Ax = 0 denkleminin genel zm ile Ax = b denkleminin zel zmnn toplam d r. Geometrik olarak bu u demektir: Homogen olmayan bir denk-
ekil '6.4. I
251
lemin zm cmlesi, zm uzay zel bir xp zm ile kayd r larak homogen denkleminin zm uzay ndan elde edilebilir. Bu yzden zm cmlesi S , zm uzay S2 = KerA ile gsterilirse S 1 = xp -I- S2 yaz labilir. S , e S2 ye paralel dzlem denir. S i cmlesi Kn nn bir alt uzay ise ancak bu durumda xp E S2 dr, ancak her durumda S i cmlesinin boyutu S2 nin boyutu olarak tan mlanr. RNEKLER 1. Daha nce 6.3. de verilen A: e2 ( co, co) e (.0,00) lineer m D2 dn I olsun. Bu durumda bilinmeyen y eleman' y e e2 ( co 00) olmak zere Ay = 1 operatr denklemi
,
d2y dx2
Y= 1
biimini ahr. Bu denklemin zm cmlesi, tm gerel do ru zerinde bu denklemi sa layan e2 ( co, co) daki btn fonksiyonlar cmlesidir. Bu denklenain zel bir zm y = 1 d r. Ay = 1 denkleminin tm zmlerini bulmak iin Ay = 0 homogen denkleminin btn zmlerini bulmak gerekecektir. Bilindi i zere d2 y Ay = O ya da d x2 y=O
denkleminin zm uzay bir baz olarak ex, e -x fonksiyonlarma sahiptir. Buradan Ay = 1 denkleminin zm cmlesi, y == c iex c2e-x - 1 eklinde e2 ( 00, co) daki tm fonksiyonlardan olu ur. 2. A, 6R2 den /P e bir lineer dn m ve e l, e2 de R2 de tabii baz olsun. a l , cc2 gerel say lar olmak zere A (e l) = cc , A (e2) = a 2 olduunu varsayahm. Bu durumda x e R2 iin x = x 1e1 x2e2 ve A (x)
ekil 6.4.2
252
= x i A (e l) 4- x2 A (e2) = oc ixi cc2x2 clir. Buna gre Ax = 0 operatr denklemi, oc ix i oc2x2 = 0 denldemiain. k saltilm bir gsterimidir. Bu denklem,
de orijinden geen ve e imi
ai
(
olan bir
X2
do rudur. Ax = 0 denkleminin zm uzay , do ruyu kapsayan R 2 bir gerel say olmak zere Ax = dekinotalrcms.Buge homogen olmayan denklemin zm cmlesi, ekilde grld zere cc ixi oc2x2 = 0 do rusunun bir kaymas olarak yorumlanabilir.
Ax = y denkleminin zm cmlesi bir ok durumlarda bo olabilir. yani denklemin zm olmayabilir. Gerekte, operatr denklemlerin incelenmesinde temel problemlerden biri, denklemin hangi artlar alt nda zmlere sahip oldu unu bulmakt r. Bu trden problemler operatr denklemler iin Varhk problemi ve byle artlar olu turan teoremler de Varl k teoremleri ad n al r. Ayn derecede, hatta daha byk neme sahip bir di er problem de A:V -> U olmak zere U da verilen herhangi bir y iin, Ax = y denkleminin hangi artlar alt nda en fazla bir zm kabul etti ini incelemektir. Bu problem de operatr denklemler iin Teklik problemi olarak bilinir ve Ax = 0 homogen denklemini incelemekle probleme cevap bulunabilir. Gerekten Ax = 0 denkleminin s frdan farkl zm yoksa, yani KerA = {O} ise Ax = y operatr denklemi bir tek zme sahiptir ve bu ifadenin tersi de do rudur. Daha nce verilen n E aijxj = bi, i = 1,2,..., m = lineer denklem sisteminde A: Wn R" eklinde bir lineer dn m bm) vektr A n n grnt cmleise, ancak ve ancak b = sinde ise Ax = b operatr denklemi zmlere sahiptir. A n n kolonlar a = an = (a i n,a2n,..., amn ) ile gsterilirse xn) iin an e rn ve qt" de her bir x Ax x2a2 ... xnan
eklindedir. O halde Ax; a i , a2,..., an nin bir lineer kombinasyonudur ve bu vektrler A n n grnt cmlesini gerer. Buradan Ax = b Hacer denklem sistemi, ancak ve ancak /Z1n de b b m) vektr A nn kolonlarmn bir lineer kombinasyonu ise, bir zme sahiptir. Teklik problemii cevaplamak iin Ax = 0 homogen sistemini ele al253
mak gerekir. c = c n), VI de herhangi bir vektr ise Ac = c na n d r. Buradan ancak ve ancak c ia i c2a2 c la l + c2a2 c na n = 0 ise c, Ax = 0 denkleminin bir zmdr. Bylece Ax =0 denklemi, Rm deki a l , a2,..., an vektrleri lineer ba mh ise belirgin olmayan zmlere sahiptir. Bylece a a daki sonuca var yoruz: Ax = b operatr denklemi, ancak ve ancak VII de bulunan A n n kolonlar lineer ba ms z ise bir tek zme sahiptir. n > m oldu unda a l , a2 ,..., a n daima lineer ba ml olaca ndan Ax = 0 homogen denklem sistemi belirgin olmayan zmlere sahiptir. Ba ka bir anlat m ile Ax = 0 homogen denklem sisteminde bilinmiyen say s denklem say sn a arsa Ax = 0 denklemi belirgin olmayan zmlere sahiptir. Uyar : A bir lineer diferensiyel operatr ise yukarda Ax = y operatr denklemi ile ilgili zmlerin varl ve tekli i iin ifade edilen gerekler, diferensiyel denklemler teorisi iin de geerlidir, yani Ax = y operatr denklemi, ancak ve ancak KerA = {O} ise bir tek zme sahiptir. Bu durum ise lineer diferensiyel denklemlerde birinci yamn daima var olan belirgin zmne ikinci yanm zel zmn eklemeye kar lk gelir ki bu zm keyfi sabitlere zaten ba h olmayan tek zmdr ve bu da belirgin olan bir durumdur. Kald ki lineer diferensiyel denklemlerde birinci yamn genel zm bilinmeden ikinci yan p zel zmn bulabilme olana son derece zel durumlarda sz konusudur. Bu nedenle diferensiyel denklemler teorisinde byk a rlk ta yan ve sadece operatr denklemi ele alarak de il, denklem ile ba lang ya da s n r artlar denen yard mc artlar birlikte ele al narak zmlerin varl ve tekli ine ili kin Varl k ve Teklik Teoremleri sz konusudur. Bu teoremler, Ax = y denklemirdn belli artlar (ba lang ya da s n r artlar ) sa layan zmlerin varl ve tekli ini a kl a kavu turan ve bu defa verilen artlara gre Ax = 0 denkleminin zm uzaym ya da bu denkleme ili kin A dn mnn ekirde ini belirgin uzay yapan belli artlar kapsamaktad r. Matematiksel modeller olan ba lang de er problemleri, s n r de er problemleri ve bu problemlere ili kin denekta olan Varhk ve Teklik Teoremleri, diferensiyel denklemler kurammda k e ta lar d r.
6.5. L NEER DN MLER ZERINDE I LEMLER Lineer dn mlerden belli ko ullar alt nda yeni dn mler elde etmek imkan vard r. Bunlardan en kolay olan iki lineer dn mn toplam , lineer dnii nder ayn uzaydan ayn uzaya tammh olmas 254
halinde sz konusudur. rne in A:V --> V2 ve B:V i --> V2 ise bunlarn toplam , Vi de her x iin (A + B) (x) = A (x) + B (x) (6.5.1)
ile tammlid r. Bu durumda A+B, yine V i den V2 ye bir lineer dn mdr. Gerekten x i ,x2 E Vi ve a i , a i skalerleri iin (A + B) (aixi a2x2) = A (aixi. A (x1) a2x2) + B (ocixi a2x2) B (x2) = al [A (xi) + B (xi) + a2 [A (X2) + B (x2)] = a l (A B) (x i) a2 (A + B) (x2) d r. rne in D, D2 operatrleri [a, b] uzay nda birinci ve ikinci ba[a, b] den samaktan trev i lemlerini gstersin. Buna gre D 2 + D, [a, b] de her y fonksiyonu iin [a, b] ye bir lineer dn mdr.
fx2 A (x2) + oc B (xi)
e2
e2
e2 e
(D2 + D) y = D 2 y + Dy oldu undan bu dn m her y e e2 [a, b] fonksiyon= y" + y' srekli fonksiyonu zerine gtrn. K (t), dn m [a, b] de
e [a, b] de belli bir fonksiyon ve A: e[a, b ] --> e[a, b] lineer

A (f) =S K (t) f (t) dt, a x b
[a, b] zerinde zde lik dn m ile tan mlans n. Bu durumda I, [a, b ] de her f iin olmak zere A + I toplam ,
(A olmak zere,
I) (f) =
K (t) f (t) dt
ta, b den kendisi iine bir lineer dn md.r.
Vi den V2 ye btn lineer dn mlerin toplam , bir lineer uzayda toplamaya ili kin zelikleri sa lar. Benzer olarak V i den V2 ye lineer dn mdr cmlesi zerinde bir skaler ile arpma tammlanabilir. Gerekten bir a gerel say s ile bir A :V1--> V2 lineer dn mnn arp m , Vi de her x iin (a A) (x) = A (a x) = a A (x) (6.5.2) ile tan mlanan a A dn m de, xi, x2 e Vi ve oc i , a2 skalerleri iin 255
(a A) (a ix i
a2x2) = aA. (a ix i = a (a i A (x i ) = a i (aA) (x i)
a2x2) a2 A (x2)] a2 (a A) (x2)
oldu undan lineerdir. V 1 den V2 ye btn lineer dn mlerin bir skaler ile arp m da bir lineer uzayda skaler ile arpmaya ili kin zelikleri Sa lar. V 1 den V2 ye 0 (x) = 0 ile tan mlanan s f r dns,miiniin de bir lineer dn m olmas nedeniyle bu gerekler a a daki nemli sonucu ortaya karr: Vi ve V2 ayn skaler sistemli iki lineer uzay olsun. V 1 den V2 ye btn lineer dn mler cmlesi, (6.5.1) ve ((6.5.2) ile belirtilen toplama ve skaler ile arpma i lemlerine gre bir lineer uzayd r. Bu uzay o unlukla Hom (V 1 , V2) ve V i = V2 = V oldu u zaman da A (V) ile gsterilir. Hom, homomorfizm (d benzerlik = homomorphism) den gelen bir simgedir. dim V 1 = m ve dimV2 = n ise dimHom (V 1 , V2) = mn. dr. Uygun artlar alt nda dn mlerin arp m da tan mlanabilir. Gerekten bu durum, lineer uzaylar yan nda lineer dn mlerin incelenmesini kapsam ve i lem bak m ndan daha zengin ve anlaml klar.
V1, V2, V3 lineer uzaylar ve A:V 1 - V2, B:V2 = V3 lineer dn mler ise onlar n BA arp m , V1 de her x iin
BA (x) = B (A (x)) (6.5.3)
E
ile tan mlanan V 1 den V3 e bir dn mdr. BA dn m; x i, x2 Vi ve a l, a2 skalerleri iin BA (a1x1 a2x2) = B [A (a ixi a2x2)]
= B [ce i A (xi) + oc 2 A (x2)] c B (A (x1)) + Gc2 B (A (x2)) = a2 BA (x1 ) a2 BA (x2) nedeniyle lineer dn mdr. BA arp mn n, ancak A n n grnt cmlesinin B nin tan m blgesinde kapsand mda tanmh, oldu una ilgi ekilmelidir. Buna gre Ti , deki noktalar:V deki noktalar iine ve T2 de /P deki noktalar Rm deki noktalar iine gtren lineer ddnmler ise, ancak ve ancak r = s ise T 2T1 arp m tamml dr. E er Al , A2 matrisleri s rasiyle Tl, T2 yi gsterirse A2A1 = A3 arp m matrisi verir. Bylece matrislerin arp m bir lineer dn mler dizisi olarak d nlebilir ve iki lineer dn mn arp m , matris arp mmda kural tan mlar. 256
Bir lineer dn m, bir lineer uzaydan ayn lineer uzay iine bir dn m ise o uzay zerinde lineer dn m ad n al r. Bu trden bir lineer dn m o unlukla lineer operatr olarak adland rd r. AB ve BA arp mlarndan birisi tamml olabilir, di eri tanunl olmay abilir, ancak A ve B lineer dn mlerinin her ikisi verilen bir lineer uzay kendi iine dn trrse AB ve BA ayn uzay zerinde lineer dn mlerdir. Ancak bununla beraber bunlar n e it olmalar gerekmez. Gerekten A, R 2 de orijin etraf nda pozitif ynde 90 lik bir dnme ve B de x i eksenine gre simetri gsteren lineer dn mler olsun. Buna gre A (x i , x2) = ( x2 , x i ) ve B (x 1 , x2) = (x 1 x2) eklindedir. e l ve e2 do al baz vektrleri ise AB (e l) = A (B (e 1 )) = A (1, 0) (0,1) = e 2 oldu u halde BA (e l ) = B (A (e i)) = B (0, 1) = (0, 1) = e2 d r ya da genel olarak AB (x i, x2) = A (B (xi, x2)) = A (x i , x2) = (x2, x i) BA (xl , x2 ) = B (A (x l , x2)) = B (x2 , x i ) = (x2, xi ) = (x2 , x i) oldu undan AB BA d r. Buradan u sonu ortaya kar: Lineer dn mlerin arp m de i me zeli ine sahip de ildir. te yandan s fr olmayan iki lineer dn mn arp m s fr olabilir. Gerekten, s fr olmayan T i (x 1 , x2) = (x 1 , 0), T2 (x 1 , x2) = (0, x2) eklinde iki lineer dn m ele al n rsa T T2 (x i , x2) = T l (T2 (xi, x2 )) = Ti (0, x 2) = ( 0, 0), T2T (x , x2) = T2 (T l (XI, x2)) = T2 (XI, 0) = ( 0, 0) oldu u grlr. Bu rnekler, bu trden arp mn adi arp mdan farkl oldu unu gsterir. Bununla beraber arpmaya ili kin zeliklerin o u lineer dn mler kullandd nda da geerlidir. A' ve B dn mleri Vi den V2 ye, C ve D dn mleri V2 den V 3 e ve E dn m de V3 den V4 e lineer dn mler ise a a daki zelikler geerlidir: (i) (ii) (iii) (iv) (v) (vi) (vii) E (CA) = (EC) A C (A + B) CA + CB (C + D) A = CA + DA AO = OA =- O AI = IA = A a (A + B) =---- cx A + cd3, Her oc E K a (CA) = (a C) A = C (aA)
257
(vi) A tersine evrilebilir ise A -1 A = AA-1 = I (ix) A ve C tersine evrilebilir ise CA da tersine evrilebilir ve tersi A-1 C-1 d r. Bu zelikler, lineer dn mlerin arp mmn birle me ve da lma zeliklerini sa ladn gsterir. zde lik dn m, operatr arp m nda aynen aritmetikte 1 say s n n yapt i i yapar. (v) zeli inde iki farkl zde lik dn m bulundu una ilgi ekilmelidir. Gerekten A:V i V2 ise, IV , Vi zerinde zde lik dn m Iv2 de V2 zerinde zde lik dn m olmak zere (v) zli i AIvi = A, Iv2 A = A olarak yaz lmas gerekir, ancak I simgesinin anlam ili ki nedeniyle daima a k oldu undan bu gsterim ok seyrek kullan lr. Yukardaki zeliklerin her biri kolayl kla ispatlanabilir. rne in A:Vi -> V2, C:V2 ---> V 3 ve E:V3 V4 oldu una gre E (CA) ve (EC)A arp mlarmm her biri Vi den V4 e bir lineer dn mdr. Gerekten E (CA) (x) = E (CA (x)) = E (C (A (x))) (EC) A (x) = EC (A (x)) = E (C (A (x))) elde edilir kinci yanlarm e itli inden (i) n n do rulu u gterilmi olur.
RNEKLER
1. A belli bir V lineer uzay zerinde bir lineer dn m yani A: V --> V ise A n n kendisi ile sonlu say da arp m olu turulabilir. Bylece A n n kuvvetleri olarak bilinen V zerinde bir lineer dn mler dizisi elde edilir Operatr arp mnn birle me zeli ini sa lamas , bu kuvvetlerin her birinin kendi arpanlarm n gruplar olu turmasmda ba ms z oldu unu gsterir ve buradan ku kuya yer vermeksizin, n bir pozitif tamsay olmak zere bu kuvvetler An ile gsterilir. Bylece Al = A , A2 = AA, A3 = AA2, dr. Ao, V zerinde zde lik dn m gsterir, yani Ao = I d r. Ayr ca s fr olmayan btn m ve n tamsay lar iin AmAn = AnAm=Aln+n, d r. 2. D, 6P, polinomlar uzay nda (derecesi n den kk polinomlar den kendisi iine bir lineer uzay ) trev operatr olsun. O halde D, dn mdr ve bunun kuvetleri k saca ikinci, nc, v.b. basamaktan trevlerdir. Trev i lemi, s f rdan farkl her polinomun derecesini bir 258
A(x) = x1 (cc w ++(xmlwm)++xn(cc n w ++oc nnwm) = (ixux ++a nxn)w ++(ocmixi++amnxn)wm d r. Bu ifade de kolon vektr olarak
CWK1++ 2 1nXn
A(x)
C(21X 1 -1- *** -1- CC2nXn
(6.6.4)
e'raixi+ +a nnxn eklindedir. Buradan V2 deki baza gre yaz lan A(x) E V2 vektr, kolonlar A(vj) vektrleri olan
C( 11 tX12 . . in
CC 21 C22
'2 211,
(6.6.5)
0:1111
(
am2 an n /
matrisi ile V i deki baza gre x in koordinat vektrnn arp m d r. i < m, 1 <j < n olmak zere bu matris (a ij) eklindedir. (6.6.5) matrisine, B i = {v i , ...,vn } ve B2 = {W2,...,Wm} bazlartna gre A lineer dn mnn matris gsterimi denir ve bu matris [A:13 1 ,B2 ] ya da k saca [A] ile gsterilir. zel durum olarak A lineer operatr ise yani A, V yi kendi iine d ntryorsa ve B i = B2 = B ie dn m matrisi (A:B) ile gsterilir. Bylece V i den V2 ye her lineer dn m B i ve B2 bazlarma gre bir tek mxn matrisini belirtir. a j skalerleri tek olarak (6.6.1) ile verilen A(vj) vektrlerini ve (6.2.4) nedeniyle de V2 de her x iin A(x) vektrn verdi inden her mxn matrisi B i ve B2 bazbr na gre Vi den V2 ye 'bir tek lineer dn m belirtir. TEOREM 6.6.1. Vi ve V2, dimV1 = n ve dimV2 =m olmak zere sonlu boyutlu lineer uzaylar ve B i , B2 s rasiyle Vi ve V2 iin bazlar olsun. Bu durumda V i den V2 ye her lineer dn m, B i ve B2 bazlarma gre bir tek mxn matrisi belirtir. Tersine olrak byle her matris, (6.2.4) ve(6.6.1) ile tan mlanan V2 den V2 ye bir tek lineer dn m belirtir. Bu teorem, her lineer dn iniin bir tek matrise sahip oldu unu vurgulamad ma zellikle ilgi ekilmelidir. nk her lineer dn mn 265
matrisi baz de i imi ile dei ir. Bu nedenle terorem de sz edilen bazlar kesinlikle karilamaz. Bir lineer dn mn matris gsteriminden hareketle de lineer dn mn tersine evrilebilir olup olmad sonucu karlabilir. Gerekten bir A lineer dn mn tersine evrilebilir olmas , ancak ve ancak onun matris gsteriminin dzgn (regler) olmas ile mmkndr. Ba ka bir deyi le T, bir V lineer uzy zerinde keyfi bir lineer operatr ise, det(T) ile gsterilen T nin determinant , T nin herhangi bir B baz na gre matris gsterimi (T:B) olmak zere det (T) = I(T:B) I ile tammhdr. Bu tan m, seilen zel bazdan ba ms zd r. Buradan T nin tersine evrilebilir olmas det (T) 0 olmas ile e de erlidir. T tersine evrilebilir ise det (T-1 ) = (T) -1 dr ve dolay siyle T-1 ters lineer dn mnn matris gsterimi de T nin matris gsteriminin tersidir. I zde lik dn m olmak zere det (I) = 1 d r. Tersine evrilebilir bir dn mn rank ile olan ili kisi de yerlebilir: Bir A:V i V2 lineer dn mnn tersine evrilebilir olmas , ancak onun rankm r hem V i hem de V2 nin boyutuna e it olmas ile mmkndr. Gerekten dim R(A) = rankA= dimV i = dimV2 olmas , KerA = {0} ve (R(A) = V2 ile e de erlidir, zel olarak V l = V2 olmak zre A nn tersine evrilebilir olmas , rank (A) = dim V olmas ile e de erlidir.
RNEKLER 1. A: R2 -> <R1 dn m, R2 deki do al baza gre (2, -1) gerel saylar ifti ile tan mlanan lineer dn m olsun. Buna gre (2,-1) saylar ifti, xe R2 olmak zere A(x) = 2x 1 - x2 ile tan mlanan dn m belirtir. Buradan A(e )= 2.1-1.0 =2.1 ve (Ae2) = 2.0-1.1 = - 1.1 d r. O halde do al baza gre A dn mnn matrisi, kolonlar A(e i) ve A(e2) olan 2,-1) matrisidir. 1, R 1 iin tabii bazd r. te yandan e l ' = e i e2 =(1,1), e2' = - e i = (1,0) = (-1,0 )olarak al n rsa keza e2' de R2 de bir bazd r. Buna gre (x i ,x2) eR2 iin (xi ,x2)=x2(1,1)+(x2x i) (-1,0) ve A(xi ,x2) =x2A(1,1)-1-(x2xi)A(-1,0) yaz labilir. Buradan A(e' 1) = A (1,1) = 2.1-1.1 = 1 =1.1 ve A(e' 2) = A(-1,0) = 2(-1) 1.0 = - 2 = - 2.1 oldu una gre 1, R 1 iin tabii baz olmak zere 266
e' l ,e'2 baz na gre A dn mnn matrisi bu defa kolonlar A(e' 1) ve A(e' 2) olan (1,-2) matrisidir. Buradan daha nce ifade edildi i gibi, lineer dn mn matris gsteriminin baz de i imi ile de i ti ine ilgi ekilmelidir. 2 lineer dn 2. e 1 , e2, R2 de tabii baz vektrleri ve A: R 2 m e 1 eksenine gre simetri gstersin. Buna gre A(x l ,x2) = (x 1 ,x2) lineer dn mnden (x l , x2) = x 1 (1,0)-I-x2(0,1) ve A(x 1 ,x2)=x 1A(1,0) +x2A(0,1) yaz labilir. Buradan A(e 1 ) =-A(1,0) =(1,0) =1.e 1 0.e2,A(e2) =-A(0,1) =(0,-1) oldu una gre A dnii nmn.n e 1 , e2 baz na gre matris gsterimi
eklindedir. 3. A: / 2->6R2 dn m, orijin etraf nda pozitif ynde 0 a s kadar dnme gsteren bir lineer dn m ve e1,e2 de R2 iin tabii baz olsun. Bu durumda x' = xcos0 ysin0 y' = xsin0 +ycos0 dnme de ddemleri nedeniyle
ekil 6.6.1
A(x,y) = (x',y') = (xcos0ysin0, xsin0-1-ycos0) yazdabilir. Buradan 267
A(e1) =A(1,0) =(cos0,sin0) =(cos0)e 1 +(sin0)e2 A(e2) =(0,1) =(sin0,cos0) =(sin0)e (cos0) e2 d r. Buna gre A n n e 1 ,e2 bazma gre matrisi icos0 sin0 eklindedir. 4. A:V>V lineer dn m A(v) = av ile tan mlans n. a eK ve v EV olmak zere bu dn m bir skaler dn mdr. {vi,..,vn} vektrler cmlesi V iin herhangi b;r baz ise A(v j) =avi d r ve buradn bu baza gre A n n matris gsterimi, k egeni zerinde elemanlar a olan nxn k egen matrisidir. Gerekten
x =X1V1+X2V2 +.+XILVn
sin0 cos0
ve dolay siyle
(A(x) =x1A(v1) + xn(v n)
e itli inden
A(v i) =ocv =av + 0.v2++ 0.v n A(v2) =ocv2 --.---0.vi+ocv2+ Ovn
A(v.) =av n =0.v1 + 0.v2+-1--ccvn nedeniyle A dn mnn {v 1 ,v2 ,....,v n } bazma gre matrisi (O ' O .
4. O. .
. ' .
O
. )
eklindedir. Bu matris aI n gsterimine sahiptir. Bu rnekte bazen keyfi oldu una ve V iin bir baz nas l ahn rsa al ns n dn mn o baza gre matris gsteriminin yine bu ekilde olaca na ilgi ekilmelidir. 5. I(x) = x ile tan mlanan V zerinde zde lik dn mnn herhangi bir baza gre matris gsterimi rnek 4 e benzer olark I. eklindedir. Gerekten {v 1 ,v2,....,vn } cmlesi V iin herhangi bir baz ise x EV iin x =x iv i +x2v2 + ... +xnv, ve
I(X) =x1I(V )+X2I(V2)++XnI(Vn) E V
dr. Buradan 268
I(V ) =Vi
=1 .V i+O.V2+ . + 0 VI1
I((v n) =vn =- 0.v1+0.v2++Lvn

nedeniyle I zde lik dn mnn {v 1 ,v2,...,vn } bazma gre matris gsterimi 1 0
(O O
eklindedir.
I O .
o)
I:V-.V zde lik dn mnde V nin farkl iki bazma gre zde lik dn mnn matris gsterimi birim matris olmayabilir. Gerekten deki do al baza B i = {e l , e2 } ={(1,0),(0,1)} ve 6R 2 deki ikinci baza B2 ={e 1 ',e'2 } [(cos0, sin0), (-sin0,cos0)} diyelim. R2 deki zde lik dn m, B 1 bazl R2 uzaymdan B2 bazl 6R2 uzayma bir dn m olarak dikkate almabilir. B 1 ve B2 farkl oldu undan bu dn mn matris gsterimi [1:B 1 ,B2 ] ile gsterilir. imdi bunu bulmaya al al m. xe R2 iin x =(x i,x2) = x 1e 1 +x2e2 olmak zere zde lik dn m I(x)=x 1I(e 1)-Fx2I(e2) forml ile elde edilir. Buradan I(e 1)=e i =cos0(cose,sin0)sin0(sine,cos0), I(e2) =e2 =sin0 (cose, sin0) cos0 (sinO, cos0) oldu una gre dn mn matrisi cos0 [1:13 1 ,B2] = sin0 sin0) cos0
12
dr. [1:B 2,B] matrisi; [I:B ,B 2 ] matrisinden farkl dr ve bunlardan biri di erinin tersidir. 6. 0(x) = 0 ile tan mlanan 0: VI V2 sfr dn mnn matrisi, dimVi =n, dimV2 =m ise mxn s fr matrisidir. Gerekten {v ,v2,,vn} ve{w 1,w2,...,wm } s ras yle V i ve V2 iin herhangi bazlar olsun.ffuna gre x eV t iin x=x 1v 1 +x2x2 +...+xiivn ve 0(x) =x 1 0(v i)+x20(v2)+ . . . -1-x,10(vn) dr. Buradan 269
O (v i) = 0 = O (v2) = O = 0.w i
0.w2 0.w2 0.w2
... ... ...
0.wm 0.wm 0.wm
0 (v i') = 0 = 0.w i
oldu una gre 0 s fr dn mnn matris gsterimi
(O O
OO
o o)
o.
eklinde mxn s fr matrisidir. 7. D: Tn Tn lineer dn mn gznne alal m. B = xn-1 } emlesi Pn uzaynda do al baz olsun. Bu dn mn matrisini bulmaya al al m. f E Tn iin f = a l -I- a2x an xn-1 ve D (f) = a i D(1) -I- a2D (x) dr. Buradan anD (xn-1 )
D (1) = 0 = 0.1
D(x) = 1 = 1.1
0.x 0.x
0.xn-2 0.xn-2 0.xn-2
0. xn- 0. xn- 0. xn- (n-1) xn-2 o. xn-
D (x2) = 2x = 0.1 + 2.x D(xn-1) = (n-1) xn-2 = 0.1 + 0.x
oldu una gre D dn mnn B baz na gre matris gsterimi O 1 0 O 0 2 O 0 0 O 0 O eklinde nxn trnde bir matristir. 8. A:T3 --> f's dn m 993 de her p(x) iin A (p (x)) = (2x 2 = 3). p(x) ile tan mlansm. B i = {1,x,x2 } ve B2 = {1,x,x2,x3,x4 } srasiyle 1)3 ve Ps de do al bazlar olsun. Buna gre p(x) E T 3 iin p(x) = a l a2x a 3x2 ve A (p(x)) = a iA(1) a2 A (x) a3A (x2) dr. Buradan 270
[D:13
0 0
( -1)
A(1) = 2 x2
3=
-I- 0.x + 2x2
0.x3
0, x4 0.x4 2.x4
A(x) = 2x3 3x = 0.1 3.x 0.x2 2.x3 A(x2) = 2x4 3x2 = 0.1 + 0.x 3.x2 0.x 3 oldu una gre dn mn matrisi (-3 0 0 0 -3 0 [A:B 1 ,B2 1 = 2 0 -3 0 2 0 0 0 2
\1/4
eklinde 5x3 trnde bir matristir. imdi A:V (K) -- W (K) ve B: W (K) - X (K) eklinde iki lineer dn m gznne alal m. {v b v2,..., {w , w2,..., wm } ve LXl , X2,..., xr } s rasiyle V,W ve X iin bazlar olsun. Verilen (aii), (b ij) ve (ei.j ) s rasiyle A,B ve C =BA n n matris gsterimleri ise bu durumda A (Vj) = E akiwx e j= ,2,..., n
k=1
B (wk) = E bikxi k 1=1 dr. Buradan C (vj ) = BA (vj) = E a kj B

k=1
Cii
= E b kakj
k=1
dersek, C =BA arp m dn mnn matris gsterimi, B ve A matrisleriin arp m dr. Benzer olarak iki lineer dn mn toplam , onlarn matris g terimlerinin toplam na, bir lineer dn mn bir skalerle arp m , onun matris gsteriminin bir skaler ile arp m a kar lk gelir. 271
9 . A : R2 : B : R2_>.6R2 ile tan mlanan lineer dn mler s rasiyle A(x 1 , x2) =(y , r,)=(x i 2x2, 2x1 +x2) ve B(y1, y2) = (z i, z2) = (y + Y2, Y + Y2) eklinde olsun. Bu iki lineer dn me ili kin C =BA arp m dn mnn matris gsteriminin, B ile A n n matris gsterimlerinin arp m olduunu gsterelim.
B i = le l , e2 } cmlesi uzayn da tabii baz olsun. Buna gre A,B ve C =BA dn mleri i matris gsterimlerini bulal m x=(x i, x2) ER2 iin (x i, x2) = x i e i + x2e2 ve A (x l , x2) = x /A. (e l ) + x2A (e 2) d r. Buradan A (el) = A (1,0) = (1-2.0,2.1+1.0) = (1,2) A (e2) = A (0,1) = (0-2.1,2.0+1.1) oldu una gre [A:B 1 ] = (2 1 2 1) dr. Benzer ekilde B (e 1 ) = B (1,0) = (1+0, 1+0) = (1,-1) B (e2) -= B (0,1) = (0+1,0+1.) = (1,1) oldu una gre [B:B 1 ] = 1 1 \ 1 1, (-2,1)
dr. Buradan C =BA arp m dn mnn matris gsterimi C =BA = [B:B ] [A:B ] = (-1 1) (2 1 2 1) eklindedir. te yandan C =BA arp m dn m (3 1 3)
C (x i , x2) = BA (x i , x2) = B (A (x , x2)) = B (x 1 2x2, 2xi-1- x2) = ( 3x1 x2, x + 3x2) eklindedir. Bu dn mn, ayn B i baz na gre matris gsterimini bulalm. C (e 1) = C (1,0) = (3.1-1.0,1.1+3.0) = (3,1) C (e2) = C (0,1) = ( 3.0-1.1,1.0+3.1) = (-1,3) oldu una gre 272
1 3 -1\ C =BA = k 1 3 eklindedir.
ALI TIRMALAR 1. A a daki F dn mlerinin lineer olup olmad klar n gsteriniz ? (i) F (x,y) = xy (ii) F (x,y) = (x+1, 2y, x+y) (iii) F (x,y,z) = ( lx 1,0) iv) F (x,y) = (r,O) = (,\/ x2+ y2, arctan y) (v) F (p,0,9) = (x,y,z) = (p sin 9 cos 0, p sin cp sin 0, p cos 2. V, K zerinden nxn karesel matrislerin lineer uzay ve N de V de keyfi bir matris olsun. AEV olmak zere T:V -* V dn m T (A) = AN+NA ile tan mlan yor. T nin lineer oldu unu gsteriniz? v n }, V nin bir baz 3. V ve U, K zerinden lineer uzaylar; ve u 1 ,..., un U da keyfi vektrler olsun. F (v 1) = u 1 , F (v2) = u2, ..., F (vn) = u n olacak ekilde bir tek F : V U lineer dn mnn var oldu unu ispatlaym z? 4. T: R2-> R lineer dn m, T (1,1) = 3, T (0,1) = - 2 olacak ekilde tan mlan yor. T (a,b) yi bulunuz? 5. F: V -> U lineer olsun ve vn eV vektrlerinin F (v ),..., F (vn) grntlerinin lineer ba ms z olduklar n varsayalim. v 1 ,..., v n vektrlerinin de lineer ba ms z olduklar n ispatlayn z? 6. T: R 3 -> lineer dn m
T (x,y,z) = (x+2y-z, y+z, x+y-2z) ile tan mlanyor. (i) T nin U grnt cmlesinin bir haz m ve boyutunu bul-M:tuz? (ii) T nin W ekirde inin bir haz m ve boyutunu bulunuz?
R3
7. Grnt cmlesi (1,2,0,-4) ve (2,0,-1,-3) ile gerilen bir F: 24 lineer dn mn bulunuz?
8. F: R3 -> R2 ve G: R2 ->R2 dn mleri F (x,y,z) = (2x,y+z) ve G (x,y) = (y,x) ile tan mlan yor. GF ve FG dn mlerini tammlayan formlleri bulunuz?
273
9. T: R2 -R2 lineer dn m T (x i , x2 )= I Y , Y2) = (2x 1 +x2, -x l + 2x2) ile tan mlan yor. (i) Ters dn mn varl n gsteriniz ve ters dn m bulunuz? (ii) (x i, x2) ifti 1: x2 + 2 =O do rusu zerinde olmak zere btn T (x i , x2) = (y , y2) noktalar ndan olu an T (1) grntsnn denklemini bulunuz? 10. F lineer dn m F (x,y) = ile tan mlanyor.
F alt nda 8
x2
y2
1 6
1 elipsinin grntsn bulunuz?
11. R1 uzaym kendi iine (ya da zerine) dn tren btn lineer dn mleri bulunuz? 12. a l , a2 , (3 1 ,
p,
gerel say lar olmak zere
A (x i , x2) = (a ix i + a2x2 , (3 ixi + (3 2x2) ile tan mlanan A: R2---> R2 dn m veriliyor. A n n lineer oldu unu ispatlay n z ve A n n tersine evrilebilir olmas iin a l , 0(2, f3 ,P2 cinsinden gerek ve yeter ko ullar bulunuz? 13. A a da verilen baz iftlerinin her birine gre verilen lineer dn mn matris gsterimini bulunuz? (i) A: R 3 GR 3 ; A (x , x2, x3) (x + x2, x + x3 , O)
B = Standart baz, B2 = 1 (1,1,0), (1,0,1), (0,0,1) } (ii) A: R 3 -> R2 ; A (x i , x2 , x 3 ) = B 2 (1,1, w ), (2,-1,-1), (3 2 9 x2, 2x2- 3x3)
2
B2 - (3 1) (1 5 )
9 2
(i) A: T3--> R l ; A (p (x) ) = jp(x) dx o (a) B i = 1,x,x2 } , B2 = {1} (b) B 1 = {1,x-1,x (x-1) }, B2 = {2} (iv) A: T3 -> T4 ; A (p (x) ) = (x 2-1) p'(x) B = {1,x,x2 } , B2 =
(x-1) 2, (X-1) 3 }
14. A: Vi -} V2 lineer ve [A:B 1 , B2] = (a i) olarak verildi ine gre V1 de herhangi bir x iin A (x) in de erini bulunuz? 274
15. A:V3 (R) --> V2(R) lineer dn m A (cc i , a.2, a 3 ) = (0c2, oc3) ile tammlanayor. (i) V3 ve V2 deki standart bazlar ei ve e'l ile gsterilirse bu bazlara gre dn mn, A i matris gsterimini bulunuz? V3(R) deki (2,3,5) vektrnn grntsn bulunuz? (iii) V3deki bir baz B i = { (1,2,0), (-1,1,3),(0,2,4) } ve V 2deki bir baz B2= (1,1), (0,1) olarak al nrsa bu defa bu bazlara gre dn mn A2 matris gsterimini bulunuz ? (iv) (2,3,5) vektrnn, bu defa (i) deki durumu gznnde bulundurarak grntsn bulunuz ? 16. Al t rma 15 de V3(R) deki standart baza B lve V3 (R) deki ikinci baza B2 diyelim. (i) B2 bazh V 3(R) uzay ndan B / bazl V3 (R) uzay na zde lik dn mn ili kin [I: B2, Bi] matris gsterimini bulunuz ? (1,1), B' i = (1,0), (0,1) } bazl V2(R) uzaymdan B' 2 = ] matris (0,1) } bazh V 2(R) uzay na zde lik dn mnn [I: B' i, B' 2 gsterimini bubinuz. [I: B' i, B'2 ] ile [I: B' 2, B' i ]-1 matris gsterimleri aras ndaki ili kiyi belirtiniz ve [I: B' 2, B' i matrisini bulunuz ? (i) , B i bazl V3 (R) den B' i bazh V2 (R) ye olan dn mn matris gzterimi olmak zere, B2 bazh V 3 (R) den B'2 bazl V2 (R) uzay na olan A dn mnn matris gsteriminin A = [ I: B' / , B'2] B29 B11
eklinde dn mn arp m oldu unu gsteriniz? 6.7. D FERENS YEL OPERATRLER
D trev ya da diferensiyel operatr, 6.2 de grld zere trevlenebilir bir f fonksiyonunu Df=f' eklinde onun trevi zerine dn trr. f, [a,b] zerinde bir kez srekli trevlenebilir bir fonksiyon, yani fe e l [a,b] ise re e [a,13] olmak zere D trev operatr D: el [a,b -* e[a,b] eklinde bir lineer dn mdr. Genel olarak Dn operatr, Dn: <n [a,b ---> e [a,b ] eklinde [a,b ] zerinde n kez srekli trev lenebilir fonksiyonlar uzay n' e [a,b ] uzay iine dn tren bir lineer dn mdr. Benzer durum D ye gre polinomlar iin de do rudur. rne in, a2 (x) D 2 -I- a l (x) D ao (x) operatr de e 2 [a,b ] uzay n'
275
[a,b] uzay iine dn tren bir lineer dn mdr. D ve onun kuvvetlerini kapsayan bu trden lineer dn mler, lineer diferensiyel operatrler adn al r. Bizleri tabii olarak lineer diferensiyel denklemler kuramma gtren bu e it operatrler a a da genel olarak tammlanacakt r. f, x in herhangi bir fonksiyonu olmak zere, rne in (a2 D 2 Ha i D a o ) f (x) lineer diferensiyel ifadesinde D 2, D operatrleri, f e 62 [a,b ] fonksiyonu ile arp lacak nitelikleri de il, bu fonksiyona uygulanacak i lemleri (trevleri) gsterir. f, x in bir df d2f, Df = dx , D2f , Dkf dx2 '. dr. I, gerel do ru zerinde keyfi bir aral k olsun. Negatif olmayan her bir n tamsay s iin en(I), I aral zerinde n yinci basamaktan treve sahip btn gerel de erli fonksiyonlar uzaynu gstersin. Daha nceden bilindi i zere bu uzayda vektr toplam ve skaler ile arp m, I de her x iin (f+g) (x) = f (x) + g (x) , (af) (x) = af (x) e itlilderi ile tan mhd r. ec(I) c ... e2(i) 61(I) edelim. Kabul nedeniyle 6 0(i) = e dr.
e(i) oldu una dikkat
dkf , Dof = lf = f dxk
(I) TANIM 6.7.1 Bir L: en(I) --> e )(I) lineer dn mne; ao(x),...,
an(x) katsay lar I zerinde srekli ve I zerinde a n(x) 0 olmak zere (6.7.1) L =an(x) Dn+ a n _ 1 (x) Dn-1 +...+ a l (x) D+ a, o(x) eklinde ifade edilmesi halinde, I zerinde n yinci basamaktan lineer diferensiyel operatr denir. Yukarda tan mlanan lineer diferensiyel operatr alt nda 6'1(4 de f fonksiyonunun grnts, dn Lf (x) = a n(x) f (x) dxn ao(x) f (x) f (x) a (x) d (6.7.2)
ya da k saca, y =f (x) fonksiyonunun ilk trevi y',...,y(n) olmak zere Ly = an(x) y (n) ++ al(x) ao(x) y (6.7.3)
zde li i ile tan nd (I) deki fonksiyondur. (6.7.2) nin birinci yan belli bir x noktas nda Lf in de eridir. Lf hazan L (f) ile gsterildi inden 276
belli bir x noktas ndaki de eri de (L (f) ) (x) ile gsterilir. Lf (x), o unlukla belli bir f (x) fonksiyonuna uygulanan L lineer dn m olarak adland rhr. (6.7.1) lineer dn mnde katsay lar x in fonksiyonlar oldu undan L dn m, I zerinde n yinci basamaktan de i ken katsay l lineer diferensiyel operatr'dr. Katsay lar sabit olmas halinde lineer dn m, n y nc basamaktan sabit katsay k lineer diferensiyel operatr ad n al r. Bu durumda Tan m 6.7.1 de sz edilen I aral , gerel do runun tmdr. I aral zerinde n yinci basamaktan lineer diferensiyel denklem Ly =b (x) (6.7.4) biiminde bir operatr denklemdir. (6.7.4) de b, I zerinde srekli ve L de I zerinde n yinci basamaktan bir lineer diferensiyel operatrtrdr. (6.7.4) denklemi a k olarak an(x) dx + a n _ 1 (x) d x n .13; + ai(x) dx + ao(x) y =b (x) (6.7.5) biimindedir, b, I zerinde zde olarak s fr ise (6.7.4) denklemi homogen lineer, aksi halde homogen olmayan lineer diferensiyel denklem ad n alr. a n(x) katsay sna L operatrnn temel katsay s denir. a n(x), I zerinde s frdan farkl ise denklem, normal lineer denklem ad n al r. Sonu olarak bir y(x) fonksiyonunun (6.7.4) denkleminin bir zm olmas , y (x) een(I) fonksiyonun I zerinde denklemi zde olarak sa lamas ile e de erlidir. Lineer operatr iin basamak tan m oldu u gibi, bu operatre ili kin diferensiyel denklem iin de basamak tan m verilebilir: Bir diferensiyel denklemde kapsanan en yksek basamaktan treve, o diferensiyel denkkmin basama denir. rne in, y"+ 5y' + 3y -= 0 , y (4) 4- x2y (3) x 3y =5xex denklemleri s rasiyle ikinci ve drdnc basamaktand r. Her ne kadar genel olarak t iirev ya da diferensiyel kapsayan ba nt lara diferensiyel denklem deniyorsa da, rne in d ( ain x) d , dv du = cosxesinx (u v) = u +v dx e dx dx dx 277
gibi trev zde likleri diferensiyel denklemler s n fna dahil de ildir. Esasen bu trden ba mt lar n da zmlere ihtiyac yoktur. Bu trden ifadele de parantez iine herhangi bir fE C'(I) fonksiyonunu yazar ve trevini ald ktan bir tarafa ekersek, elde edilecek dn m e (i) de her fonksiyonu s fr fonksiyonu zerine gtrr. RNEKLER 1. n yinci basamaktan D" trev operatr, keyfi bir I aral zerinde n yinci basamaktan en basit bir lineer diferensiyel operatr rne idir. n =O oldu unda D zde lik dn m olur. Genel olarak D", D lineer dn mnn n yinci kuvveti olarak d nlebilir. 2. Gerel katsay h n yinci dereceden D ye gre herhangi bir polinom, gerel do ru zerinde her aral kta n yinci basamaktan lineer bir diferensiyel operatrdr. 3. ao(x), I zerinde srekli ve zde olarak s fr olmamak zere I zerinde s fr nc basamaktan bir lineer diferensiyel operatr L =a0(x) biimindedir. f,
e (I) de herhangi bir fonksiyon ise

Lf (x) = a o(x) f (x)
dn m, tamamen a ove f fonksiyonlar n n arp m d r. L = ao(x)D (I) de bir fonksiyon de il, bir operatrdr. eklinde yaz hrsa a o (x), Belirtelim ki a o(x) f (x) gerekte farkl yorum kabul eder: a o(x) ve f (x) fonksiyonlar n n arp m ya da f (x) fonksiyonuna uygulanan a o(x) operatrnn de eri ya da a o(x) ve f (x) operatrlerinin arp m olarak d nlebilir. Bununla beraber seilen zel yorumun burada bir nemi yoktur.
4. xD 2 + 3 Vx D-1 lineer diferensiyel operatr, [O, co) ya da bunun herhangi bir alt arah zerinde ikinci basamaktand r. te yandan (x lx I) D 2 Vx+1 D+ ln (x+1) operatr (-1,1) zerinde ikinci zerinde x+ lx1 in zde olarak basmktn,c(10]alrh sfra gitmesi nedeniyle birinci basamaktand r. Ohalde bir lineer diferensiyel operatrn basama , operatrn cebirsel gsterimine ba l olmakla beraber seilen aral a da ba l dr. Tamm nedeniyle bir lineer diferensiyel operatr bir lineer dn mdr ve uygun ko ullar alt nda byle iki operatrn arp m hakknda konu ulabilir. Her ne kadar onlar n tan m blgesi ve basama hakknda 278
ok ey sylemek mmkn de il ise de byle arp mlar yine lineer diferensiyel operatrlerdir. Genel olarak bu trden operatrlerin arp m de i me zeli ini sa lamad mdan zerlerinde rahat bir ekilde oynamaz. rne in (xD+2) (2xD+1) gibi bir arp m, xD+2 ve 2xD+1 ifadelerini cebrin do al kurallar na gre arpmakla bulunamaz. cebrin kurallar na gre i lem yaparsak (xD+2) (2xD+1) = 2x2D2 + 5xD+2 eklinde elde edilen sonu do ru de ildir. Do ru cevap, a a daki i lemlerden grlece i zere 2x 2D 2 + 7xD+2 dar: (xD+2) (2xt+1)y= (xD+2) (2xy'+y) xD (2xy'+y) -I- 2 (2xy'+y) x (2xy"+3y') 4xy'+2y 2x2y"-F 7xy' 2y Bununla beraber sabit katsay k operatrlerin arp m , operatrler D trev i lemine gre polinomlar olsa da cebrin tabii kurallar na uyar. Bu durum gerel sabit katsay h btn lineer diferensiyel denklemleri rahatl kla zebilmemizi mmkn klar. (6.7.5) lineer diferensiyel denkleminde, ba ml de i ken y ve onun e itli trevlerinin sadece birinci dereceden ve katsay larm sadece x in fonksiyonu olduklar na ilgi ekilmelidir. Bu artlar sa lanmad takdirde operatr lineer olmayan operatr ve bu operatre ili kin denklem de lineer olmayan diferensiyel denklem adn ahr. Lu bir lineer olmayan operatr ise Lu =h (x) bir lineer olmayan denklemdir. Lu bir lineer operatr olmas halinde s rasiyle homogen ve homogen olmayan Lu=0 ve Lu,=h (x) denklemlerini incelemek kural gere idir. Lineer olmayan denklemler iin homogen terimi kullanlmaz. Bu zaman Lu =0 denklemi sf r denklem (null equation), Lu =h (x) denklemi de tam denklem (complete equation) ad m alr. L=
d2
dx2
operatr lineer oldu u halde L =(
d ) operatr linedx
2
er olmayan bir operatrdr. Gerekten Lu = (dx d r. Buradan dx
2
L (au+bv) = E (au+bv) dxd
adu dx
bdv 1 dx
279
a2
/du
2 2ab
du dv
dx dx
/dv b2crx
aLu + bLv oldu undan lineer Bir operatrde A (u,v) = L (u+v) [ L (u) + L (v) ] (6.7.6) fark na L operatrnn lineer sapman denir. Buna gre yukardaki L= d dx
2
operatrnn lineer sapmas
u,v = 2
d r.
du dv dx dx
ok kar la lan bir ya da daha fazla de i kenli lineer olmayan operatr rnekleri verelim: du dx -4- Q (x) u+R (x) u2, = d2u 1u d dx2 dx
b
Lu
s2
du f (x) dx
g (x) u '
Lu = K(x,$) u (s) u (s+x) ds, 1 du u dx + A (x) B (x) u + f K (x,$) u (s) ds,

a
Lu
L==
i ou
b b
Lu = u (x,y) +
a
K (x,y;s,t) u 2(s,t) dsdt,
Lu =
azu 82u 82u ay2 + ax2 +
Keu
280
Lu =h (x) lineer olmayan denklemini sa layan bir u (x) fonksiyonu varsa denldem bir zel zme sahiptir denir. Daha fazla fonksiyon denklemi sa larsa denklem e itli zmlere sahiptir. dy rne in (x2+ v2) = xy lineer olmayan bir denklemdir. Bu denk.' dx km zm olarak, 2y2lncyx2 =--0 kapal fonksiyonu ile tan mlanan y fonksiyonuna sahiptir.
2 3 [(d d -7 : ) 4- = r2
(ddx'r 22
lineer olmayan denklemi bir zel zm olarak (xa) 2 -F- (yb)2 = r2 eklinde iki parametreli ember ailesine sahiptir. Denklem ayr ca y = ix ayk r zmlere sahiptir. Bu fonksiyonlar diferensiyel denklemin tm zmleri i olu turur. Bu yzden bir diferensiyel denklemin tm zmleri daima bir tek forml ile elde edilemez. Ancak lineer diferensiyel denklemler, kapsad operatrn lineer olmas nedeniyle, bu a klaman n d nda zel durumlara sahiptir. Operatrler zerine dururken derece kavrammdan da sz etmek gerekiyor. Operatrlerin derece ile ili kisi oldu u gibi diferensiyel denklemlerin de derece ile ili kisi vard r. Bir diferensiyel denkkmin derecesi diye, bilinmiyen fonksiyon ve onun trevlerine gre bir polinom olarak yaz labilen diferensiyel denklemin kapsad en yksek basamaktan trevini kuvvetine denir. rne in (y")3+ 3y (y')7 -F y3612 =
3x '3Ni(dx 2Y2) 2 =
(cIfc ) 2
denklemleri s ras yle nc ve drdnc derecedendir. kinci denklemin d2y 4

3
kdX2i
[1+
(d d x- )2]
eklinde yaz labilece ine ilgi ekilmelidir.
Bir diferensiyel denklem basama na gre s mfland rdabildi i halde derecesi ile s n fland rlamaz. rne in
ey
d2v
dv + 2 .1 = 1 dx2 dx
denkleminin derecesi yoktur. nk bu denklem eY teriminden dolay bilinmiyen y fonksiyonu ve onun trevlerine gre bir polinom olarak yaz lamaz. Bunun gibi 281
xy"+ x2y'-- (sinx) = x2- x+1, y (4) 4_ xy" '+ x2y"-xy' + siny =O, sin dy \ = dy + x + 5 kx dx f d denklemleri s rasiyle denklemlerdir. Sonu olarak iki operatrn e itli inden sz edelim: x in herhangi bir u (x) fonksiyonuna uyguland zaman ayn sonucu veren iki operatre e it operatrler denir, rne in, D2- (a+b) D+ab = (D-a) (D-b) = (D-b) (D-a) 2x2D2+ 7xD + 2 = (xD + 2) (2xD + 1) = (2xD + 1) (xD + 2) D2- (x2+ x) D- (2x-x 3) = (D-x) (D-x 2) (D-x2) (D-x) x2D2+ (5x-x2) D + (3-2x) = (xD+1) (xD+3-x) (xD+3-x). (xD+1) gibi. M,N x in fonksiyonlar olmak zere x2D2+ x (M+N+1) D+ (MN+xN') (xD+M) (xD+N) # (xD+N). (xD+M) dr. rne in, x2D2+ x2D- (x+2) = (xD-2) (xD+x+1) M, N x in fonksiyonlar ve c bir sabit ise MD2 + (Mc+N) D+cN = (MD+N) (D+c) # (D+c) (MD+N) d r. rne in, x3D2+ (x3- x2) D-x2 = (x3D-x2) (D+1) M, N x in fonksiyonlar olmak zere M2D 2+ (MM' + 2MN) D+ (MN'N 2) = (MD+N) (MD+N) dr. rne in, D2- 6x2D+ (9x4- 6x) = (D-3x 2) (D_3 x2) M, N, R x in fonksiyonlar olmak zere RD2+ (R'+N+MR) D+ (N'+MN) = (D+M) (RD+N) (RD+N) (D+M) dr. rne in,
282
V37,
siny ve sin
) den dolay derecesiz
xD2 + (3x3 + 4) D-F9x2 = (D+3x2) (xD+3). Bu rnekler, verilen lineer diferensiyel operatriin arpanlar na ayrlmasma ili kin zel durumlard r. Gerekten i 1, i2,..., in; 1,2,...,n saylarmm bir permtasyona ve j i j 2,..., j n de ayn saylar di er bir permtasyonu olmak zere L 1 , L2,..., Ln sabit katsay l lineer diferensiyel operatrler ise
Li Li2.. Lin = Lj Lj2... Lin
(6.7.7)
dr. Ancak operatrlerden bir tanesi de i ken katsay h olmas halinde (6.7.7) e itlii daima do ru de ildir. nk de i ken katsay l bir lineer diferensiyel operatr, verilen operatr verecek biimde her zaman arpanlarma ay rmak mmkn de ildir. arpanlarma ay rmak mmkn olsa bile de i ken katsay l lineer diferensiyel operatrlerin arp m genel olarak de i me zeli ine sahip de ildir. a xD-Fao eklinan sabitler olmak zere a nxnDn+... de yazdabilen bir lineer diferensiyel operatre e boyutlu (equidimensional) ya da Euler operatr denir. Euler operatr daima arpanlarma ayr labilir ve arp m de i me zeli ini sa lar. ki lineer diferensiyel operatrn e itlii ba ka bir anlat m ile a a daki ekilde verilebilir: m L i = E a k(x) Dk ve L2 = E bk(x) Dk
k=1 k=1
operatrleri, I arah zerinde lineer diferensiyel operatrler olsun. L = L2 olmas , m =n ve her k iin ak(x) = b k(x) olmas ile e de erlidir. Diferensiyel denklem kurammdan bilindi i zere, nemli uygulamalara sahip olan Euler operatrne ili kin (xnpn+ an_ixn- D n-1-1a ixD
ao) y =b (x)
(6.7.8)
Euler denkleminin zm, zincir kural n kapsayan basit i lemler sonucunda bulunabilir ise de, ilgin bir yol olarak dn m kapsayan farkl bir gr yard miyle de bulunabilir. TANIM 6.7.2. en(-- o, oo) lineer uzay ndan en(0, co) lineer uzay na olan N dn m N : e n(_ 00 , co) en(0, 00) g ---> Ng (Ng) (x) = g (lnx) ile tan mlanan bir dn m olsun. 283
rne in, N (2x) = 21nx =1nx 2 N (e- 3x) = e-31nx = e n(x-3) = N (sin3x) = sin (31nx) = sin (lnx 3) N dn m arzulanan baz zeliklere sahiptir. TEOREM 6.7.1. N dn m lineerdir ve tersine evrilebilir. Ispat. 0<x< Go aral n da herhangi bir x iin, Tan m 6.7.2 nedeniyle (N (g+h) ) (x) = (g+h) (lnx) = g (lnx) h (lnx) = N (g) (x) + N (h) (x) = (Ng Nh) (x) oldu undan N (g+h) = Ng+Nh d r. Benzer olarak, herhangi bir a skaleri ve 0<x< co aral nda herhangi bir x iin (N (ag) ) (x) = (ag) (Inx) = a ( (Ng) (x) ) ( (aN) (g) ) (x) oldu undan N (ag) = aNg d r. Bylece N nin lineer oldu u gsterilmi olur. N nin tersine evrilebilir oldu unu gstermek iin N-1 in varln gstermek yetecektir. Buna gre a a daki dn m gznne alahm. E: en(0, oo) --* en(- oo, co) f --> E (f) (Ef) (x) = f (ex) imdi en(O, Go) da herhangi bir f ve - co<x< co da herhangi bir x iin ( (NE) f) (x) = N (E (f) ) (x) = N (?(ex)) = f (elnx) = f (x) oldu undan (NE) f=f ve NE, en(0, co) zerinde bir zde lik dn mdr. Benzer olarak, ei(- 00, Go) da herhangi bir g ve 0 < x < co arah'Onda herhangi bir x iin ( (EN) g) (x) = E (Ng(x) ) = E (g (lnx) ) = g (lnex) = g (x) oldu undan (EN) g =g ve EN, en(- co, oo) zerinde bir zde lik dn mdr. Ohalde E =N -1 dr ve bylece ispat tamamlanm olur. 284
imdi N operatrnn Euler denklemi ile ilgisini gsteren bir lemma kurahm. LEMMA 6.7.1. xkDkN=ND (D-1) (D-2) ... (D-k+1) d r. ispat. k =1 ve g, en(o, co) in herhangi bir eleman' ise, bu durumda zincir kural nedeniyle ( (DN) g) (x) = d g (lnx) = g'(1nx). 1 dx dr. Bu e itlik, Lemma 6.7.1 in k =1 durumu iin xDN = ND ye e de erdir. k =2 ise k =1 iin sonu kullan larak NDg H- D (NDg) 1 NDg) = D2Ng = D (DNg) = D (x2 X X 1 = N (Dg) (x)
x2
NDg
X X
ND 2g) = N(D2-D)g x2
nedeniyle bu e itlik, Lemmanm k =2 durumu iin x2D2N=ND (D-1) e itli ine e de erdir. k =3 iin D 3Ng = D (D2Ng) = D ( ND (D-1) g) x2 = 1 2 DND (D-1) g ND (D-1) g x2 x3 . ND2(D-4g x
= - - 2 T ND (D-1) g
x3
1 (ND (D-1) (D-2) ) g
oldu undan bu e itlik de Lemmann k =3 durumu iin x3D 3 N = ND (D-1) (D-2) e itli ine e de erdir. 285
Ayn ekilde devam edilerek ya da tme var m yntemi ile, herhangi pozitif k tamsay s iin Lemma 6.7.1 in ispat tamamlan r. TEOREM 6.7.2. Euler trnde n yinci basamaktan bir lineer diferensiyel operatr a2x2D2+ a 1x L __,xnDn+ an _ixn- Dn- + ve N de Tan m 6.7.2 deki lineer operatr ise, bu durumda L, = D (D-1) ... (D-n+1) an_ ip (D-1) ... (D-n+2) a2 D (D-1) 4- aiD-Fao sabit katsay l bir operatr olmak zere LN = NL, dr. Ispat. Dn mlerin da lma yasas kullanlarak a2x2D2 + a ixD+ae) N LN = (xnDn+ an _ 1xn- IDn-1 + a2x2D 2N-Fa 1xDNI-a eN = xnDnNI-a n _ xn- Dn- N yaz labilir ve aranan sonu, Lemma 6.7.1 den do rudan elde edilebilir. Teorem 6.7.2, n yinci basamaktan (6.7.8) Euler denkleminin zmne uygulanabilir. (6.7.8) denklemi, Teorem 6.7.2 nin gsterimi ile Ly = b (x) biimindedir. Buradan (LN) (N-1y) = b (x) yaz labilir. Teorem 6.7.2 nedeniyle bu denklem (NLe) (N-1y) = b (x) denklemine ve dolay siyle Le(N-ly) = N-lb (x) = b ( ex) denklemine indirgenir. (6.7.9) denklemi, bilinmiyen fonksiyonu N -ly olan n yinci basamaktan sabit katsay h bir lineer denklemdir. Bu denklem kolayl kla zlebilir. Bu durumda (6.7.8) denkleminin zm y = N (N- Iy) dr. RNEK: x2y" 4xy' 2y =21nx denkleminin zmn, yukardaki teknik yard miyle bulalim. Bu denklem, L =x 2D2 + 4xD+2 olmak zere 286 (6.7.9)
Ly = 21nx biimindedir. Le .D (D-1) + 4 D+2 = D 2 + 3 D+2 = (D+2) (D+1) olmak zere, Teorem 6.7.2 nedeniyle LN=NL, dir. Buna gre verilen denklem yeniden Ly = (LN) (N-ly) = 21nx biiminde yaz hrsa, Teorem 6.7.2 nedeniyle NL,(N-ly) = 21nx dr. Buradan Le(N-ly) ya da (D+2) (D+1) (N-ly) = 2x elde edilir. Bu denklemin genel zm kolayl kla N-ly = C ie-2x + C2e-x + x olarak bulunur. Buradan aranan zm y = N (N-3y) = N (C ie-2x + C2e-x + x= C le-21nx C 2e Inx = C ix-2 + C2x-1 lnx biiminde bulunur. ALI TIRMALAR 1. A a daki operatrlerin her birini, D nin polinomu biiminde yaz n z? (a) (D-2x) ((x 2D+2x) , (b) (xD+1) 2, (c) (xD+1) 3 2. A: T. lanyor. Bu dn mn ekirde ini bulunuz ve tersinin olup olmad m behrtiniz? 3. a+b+c =1 ve [ (1-x2) D2-2xD+6] (ax2+ bx+e) = 0 olacak ekilde a, b, c sabitlerini bulunuz? 4. (a) n yinci basamaktan bir lineer diferensiyel operatrn en(I) den (I) ye bir lineer dn m olduunu gsteriniz? 2 2 d ile tan mdf lineer dn m A (p) = d2P hx N-1(21nx) = 21nex = 2x
287
(b) n > 0 oldu unda bu lineer dn m bire bir midir, Niin? 5. (a)
x2
, X
, b (x)
, x>0
oldu unda a 1 (x) D+1 ve b, (x) D -I- 1 lineer diferensiyel operatrlerinin arp mm bulunuz ve byle iki operatrn arp mnn basama nm, arpanlarm basamaklar toplam olup olmad hakknda ne syleyebilirsiniz? (b) Bir I aral zerinde tan ml iki lineer diferensiyel operatrn arp mmn ayn aral k zerinde tammh olmas gerekmeoli ine ili kin bir rnek veriniz? 6. (a) a ve b sabitler olmak zere (aDm) (bDn) = (bD") (aDm) = abDm+n oldu unu gsteriniz? (b) a (x) in gerekli btn trevlerinin var ve srekli oldu unu varsayarak Dm (a(x) D") arp mr , D ye gre bir polinom (standart form) olarak yazmak suretiyle m+n yinci basamaktan bir lineer dirensiyel operatr oldu unu gsteriniz?
7. A a daki lineer diferensiyel operatr iftlerinin L1+ L2 toplam :tl bulunuz?

(a) L 1 = 2xD+3 , L2 = xD-1 (b) Li =exp2+ D , L2 =exD2_D (c) L1 =xD+1 , L2 =Dx
8. A a daki sabir 'katsay h lineer diferensiyel operatrlerin her birini, daha alt basamaktan indirgenemeyen arpanlarm arp mna aynn z? (a) D 3-3D 2+4 (c) D 4+1 (d) D 4-1 (f) D 5-1
(b) 4D4+4D 3-7D 2 +D-2 (e) D 4-4D 3 +14D2-20D+25
9. A a daki de iken katsay h lineer diferensiyel operatrlerin her birinin, arp m verilen operatr verecek biimde daha alt basamaktan arpanlar na ayrmz 288
(a) x2D 2xD+1 (b) x2D2 +(4x+x2)D+22x (e) x2D2 + (4x3 + x)D+ (4x4 + 4,2) (d) x2D2 + (5x+ 2x3)D + (6 x2+ 3) (e) xD2 +(3-2x2)D-4x (f) x3D 2 +(5x3x2)D+(6x 3_2x 2) 10. A a daki e itliklerin varl n gsteriniz ? (a) D2 f(x)g(x) = f" (x)g(x)+21"(x)g'(x)+f(x)g"(x) (b) D 3 f(x)g(x) = f" '(x)g(x)+3f"(x)g'(x)+3f'(x)g"(x)+f(x)g"'(x) Da f(x)g(x) hakk nda ne syleyebilirsiniz ? 11. Al t rma 10 u kullanarak a a daki lineer diferensiyel operatrlerin her birini a n(x) Da+ ... a 1 (x) D+ao (x) standart formunda yaz n z ? (a) D 3(xD) 12. D ve L, (b) Dm(xD) (e) D5(xD2+ex)
e- [a,b] de her y iin

x
y (t) dt
D (y) = dx y , L (y) =
eklinde eccla,b I zerinde s rasiyle trev ve integral alma i lemlerini gstersin. n negatif olmayan tamsay olmak zere LaDa ve DnLn nin de erlerini bul muz ? 13. Herhangi negatif olmayan k ve m tamsay lar iin k m! xk-m <k
Dm xk =
0 oldu unu ispatlaynuz ? 14. (a) Herhangi k gerel say s iin (xmDm) xk = k (k-1) ... (k +1) oldu unu ispatlay n z
,(k
,m>k
(b) an, al, a2 sabitler ve k herhangi bir gerel say olmak zere (a2x2D2+ a1 xD+ao) xk = fa ,,k (k--1) + a 1k+ao ] xk oldu unu ispatlaynuz ? 289
(e) (xD) (x 3D 3)
(x3D 3) (xD) oldu unu ispatlay n z)
(d) k keyfi bir gerel say ve L Euler operatr olmak zere Lxk n n de erini bulunuz ? 15. *, Sr, t ye gre trevler ve x (t) = (x (t), y (t) ) olmak zere = y, y = x lineer sistemini; (a) A (t) katsay lar matrisi olmak zere i =A (t) x eklinde yaz nz ? (b) D trev operatr ve J (D) matris operatr olmak zere (D) x =0 eklinde yaz mz? (e) j (D) matris operatrnn lineer dn m oldu unu gsteriniz ? 16. x (t) = (x 1 (t), x2(t) olMak zere x n(t) ) n boyutlu vektr fonksiyonu
a nx i + a 12 x2+ ainXn a21x i + a22x2 + + a2nx,
xn = an ix + a n2x2+ lineer sistemini;
annx n
(a) x = A (t) x eklinde yaz n z?. (b) (e) j (D) x =0 eklinde yaz n z ?
(D) n n lineer dn m oldu unu gsteriniz ?
17. N dn mn kullanarak a a daki Euler denklemlerinin genel zmierini bulunuz ? (a) (x2D 2+ a txD+ao) y =O (b) (x2D 2 3xD+7) y =O (e) (x3D 3 2x2D2 17xD-7) y =0 (d) (x 3D 3 + 4x2D2+xD+ 1) y =x 6.8. L NEER FONKS YONELLER V, K skaler sistemli bir lineer uzay olsun. Bir cp : V --> K lineer dn mii, V zerinde bir lineer fonksiyonel ( ya da lineer form) adn 290 (genel olarak)
alir. K kendisi zerinden bir boyutlu lineer uzayd r. Her cp: V > K dn mnn bir lineer fonksiyonel olmayaca a kt r. Ancak cp dn m bir lineer dn m ise cp bir lineer fonksiyoneldir. V zerinde keyfi lineer dn mler iin btn teorem ve sonular bu zel durum iin geerlidir. Bununla beraber bu zel dn mler, genel duruma uygulanmayan yeni kavram ve sonulara neden oldu undan bu nemi nedeniyle ayr ca inceleniyor. "Fonksiyonel" szc nn kkeni integral denklemler kuramma dayan r. Bu yzden fonksiyonel szc , eleman ter anlamda say lar cmlesi zerinde tan mlanan bir fonksiyon ile fonksiyonlar cmlesi zerinde tan mlanan fonksiyonel kavramlar aras ndaki ayr cah vurgulamak iin kullan lm t r. Buradan her skaler de erli (srekli) fonksiyon bir fonksiyoneldir. Ancak her fonksiyonelin de bir lineer fonksiyonel olmas gerekmedi ine ilgi ekilmelidir. Lineer fonksiyonel kavram , sadece integral kurammm incelenmesinde de il ayn zamanda sonlu boyutlu uzaylar n irdelenmesinde, e itli matematiksel yap larn gsterim kurammda kullan l temel aralardan biridir. Ayr ca e itli sonsuz boyutlu uzaylarda da lineer fonksiyonel kavram sz konusu olmakla birlikte baz temel kavramlar da beraberinde getirir. V den K iine btn lineer dn mlerin cmlesi (qo i + cp2) ( (v) = cp i(v) cp2(v) ve (kcp) (v) = k cp (v)
ile tan mlanan toplama ve skaler ile arpmaya gre K zerinden yine bir lineer uzayd r. Bu uzaya V nin e lenik uzay (V nin dual uzaya ya da V nin cebirsel e leni i) denir ve V* ile gsterilir. V* m elemanlar na V zerinde lineer fonksiyonel denir. c,o, V * n ve v de V nin bir eleman olsun. cp (v) yi <c,o,v> simgeleri ile gstermenin byk yararlar vard r. cp i, c,o2 e V*ise (cp i + cp2) (v) = cp i(v) 92(v) ve kEK ise (kcp) (v) = kcp (v) d r. Ba ka bir deyimle <y + 92, v> = <91, v> <cp2, v> <kcp,v> = k <c,o,v> yaz labilir. Ayr ca v i, v2 EV ise <cp, v i -I- v2 > = <cp, v i > +- <9, v 2 > kv> = k <cp,v> dr. (6.8.1) zelikleri V*m bir lineer uzay ve (6.8.2) de cp nin bir lineer fonksiyonel oldu unu gsterir. Bylece <cp, v> simgesinde iki bile enin 291 (6.8.2) (6.8.1)
farkl uzaylarda bulunmas ayr cal ile i arp mda oldu u gibi ayn gsterimi kullanm oluyoruz.
RNEKLER
1. cp: K dn m q> (x l ,..., x) = x 1 ile tan mlanan izd m dn m olsun. u, veKn ii cp (au+bv) = au j +bvi = a cp(u)+bcp(v) nedeniyle cp, Kn zerinde bir lineer fonksiyoneldir. Benzer biimde her bir i = n iin cp, (x 1 ,..., xn) = x, ile tan mlanan i yinci cpi izd m dn m de Kn zerinde bir lineer fonksiyoneldir. 2. V, K zerinden i arp ml bir lineer uzay ve v o eV olsun. Bu durumda v ---> <v,v o > dn m bir lineer fonksiyoneldir. Gerekten u, veV ve a,bEK iin
cp (au+bv) = <au+bv,v o > -= <au,vo>
<bv,vo> a <u,vo > b <v,vo> = a (u) bq (v)
d r. 3. V, n > 1 olmak zere Wn ya da Cn olsun. V zerinde bir lineer fonksiyonel bir lin.eer dn m oldu undan onun grnt cmlesi, V nin Wn ya da Cn olmas na gre bir boyutlu /? ya da C -uzay dr. Her cpcV* lineer fonksiyoneli, a n skalerler ve v = (x 1 ,..., xn) olmak zere
cp
(v)
<cp,v> = a lx,+...+ anxn
gsterimine sahiptir. Bu lineer fonksiyonel, K l (Rn ya da Cn) de s ral standart baz ve K (y? ya da C) 11} bazma gre (a 1 ,..., a n) matrisi ile gsterilen lineer fonksiyoneldir. Gerekten v=(x i,..., xn) ve v=x j.e i x2e2 x ne n d r. Buradan cp (v) =x i cge,) xn9 (en), j =1,..., n. iin cp (ei) = aj= aj. 1 d r. Herhangi a l ,..., a n skalerleri iin K l de her lineer fonksiyonel bu biimdedir. Yani cp (ei) = aj olarak tan mlar ve lineerlik kullarahrsa
cP (v) = cp (x j ,..., x n ) = cP (
xjej) = E xicp (ei) = E ajx j
eklinde ayn lineer fonksiyonel elde edilir 4. V, [0,1] arah zerinde srekli gerel de erli fonksiyonlar lineer uzay olsun. Yani V= e ( [0,1], R) dr. feV iin (f) = 292 o
f 1 f(t) dt
forml ile tan mlanan dn m V zerinde bir lineer fonksiyoneldir. E er fo, V nin belli bir eleman ise L (f) = oJ fo(t) f (t) dt
ile tan mlanan dn m de V zerimde bir lineer fonksiyoneldir. V= e [a,l ], R) olmak zere feV iin
(
L (f) =
aJ
f (t) dt
ile tan mlanan dn m, e [a,13 ] zerinde bir lineer fonksiyoneldir ve matematikte son derece nemli lineer fonksiyoneldir. 5. V= e ( [0,1], R ) olsun. s: V dn m 8 (f) = f (0) ile tan mlans n. 8 dn m f , f2eV ve a,beR iin b 8 (f2) (afi bf2) = (af bf2) (0) = af (0) bf2 (0) = a 8 (f ) olduundan lineer fonksiyoneldir. Bu lineer fonksiyonel Dirac fonksiyoneli olarak bilinir 6. V, karma k say lar zerinden bir lineer uzay olsun ve V nin bir hermitiyen arp ma sahip oldu unu varsayal m. Buna gre v .-><v,vo > ya da qi (v) = <v,va > dn m bir lineer fonksiyoneldir. Bununla beraber v <v o, v> dn m, u, veV ve a,beC iin cp (au+bv) = <vo, au+bv> = <vo, au> <vo,bv> <vo, u> b <v o, v> = (u) 13 cp (v) oldu undan bir lineer fonksiyonel de ildir. Bu fonksiyonele ters lineer ya da yara lineer fonksiyonel denir. 7. V, K zerinden nxn karesel matrislerin lineer uzay olsun. A= (ajj) ve AeV olmak zere T: V --> K iz dn m T (A) = trA = a i + a22+ a nn = E a i=1 eklinde bir A matrisine, onun k egen zerindeki elemanlar nn toplamn kar lk getiren bir dn mdr. Bu dn m tr
(OLA
13B) =
i=i
phii)
293
= a Z ai i 4-
pE
b il = atrA
PtrB
oldu undan lineerdir. 0 halde iz fonksiyonu, Knxn ile gsterilen nxn karesel matrislerin lineer uzay zerinde bir lineer fonksiyoneldir. TEOREM 6.8.1. V, K zerinden sonlu boyutlu bir lineer uzay olsun. Bu durumda V* e lenik uzay da sonlu boyutludur ve dimV = dimV* d r. Ispat. v n }, V nin bir baz olsun. Buna gre V* in bir ba bulaca zm z. Kesim 6.2 ve Kesim 6.6 da Al t rma 3 nedeniyle her bir i = 1, n iin
1, i =j
-<<pi, Vj> = .31j =
0, i / j olacak ekilde 91 ile gsterilen bir lineer fonksiyonel vard r. Kesim 6.2 de sz edilen teorem, baz elemanlar zerinde belirtilen de erlere sahip bir lineer dn mn bulunabilece ine ili kin bir teoremdir. n V* n bir baz oldu unu ispatlayaca z. (p E V* ve ci = <9, vi> olsun. Bu durumda (p oldu unu gstermek zorunday z. Her bir i iin
= C1(p1 en9n
... vi> = ci cdpn, Vi> = ci <c1<P1 d r. ci = 9 (vi) oldu undan 9 ve cipi + + cdpn, vn} baz = btn elemanlar zerinde ayn de erlere sahiptir. Buradan bunlar, bu baz elemanlar nn lineer kombinasyonlar zerinde ayni de erlere sahiptir ve dolay siyle onlar V iizerinde ayn d r. O halde 9 1 ,, ton, V* gerer. (pn } cmlesinin lineer ba ms z oldu unu gstermek iin x n(p n = O oldu unu varsayahm. Bu xi e K olmak zere x i 9 /
ifade vi zerinde hesaplan rsa x ny n, vi> = xi <yi, vi> = xi
0 = <x191
buluruz. Buradan her x i = 0 d r. Bylece istenen ispatlanm olur.
cp n } baz na, Bu teoremin ispat nda tan mlanan V* n v n } nn e lenik baz (dual baz ) denir. Bu teorem bizlere V nin bazmdan, V zerinde n tane farkl cp i ,..., ep n lin.eer fonksiyonel elde etme imknm verir. Lineer ba ms z olan bu fonksiyoneller tek bir biimde elde edilir. K zerinden V lineer uzaym n boyutu n ise, V den K ya b294
tn lineer fonksiyonellerin cmlesi olan V* in boyutu da (K n n, kendisi zerinden 1 boyutlu olmas nedeniyle) n d r. Yukardaki teoremde Sl Kronecker deltas n kullanan forml, a a daki yaz n k saca gsterimidir:
91( v ) = 1, 9 1 (v2) = 0, . , (P (vu) -= O 92(v ) = 0, 92(v2) = 1, .. , 92(vn) --= 0 cPn(v ) = 0, Son(v2 =O .
,
, cp n (vii ) = 1
RNEK R3 n {v i = (1, 1,3), v2 = (0,1 1), v 3 = (0, 3, 2)} eklinde bir baz n gznne alal m. Buna gre {cp 1 , 92, cp 3 } e lenik haz m bulal m.
91(v ) = 1, (P (v2) = 0, 91(v3) = O
<P2(v ) = 0, 92(v2) = 1 , 92(v3) = O 93(v ) = 0, 50 3(v2) = 0, 9 3(v3 ) = 1 olacak ekilde a2y 91(x,Y,z) = a ix a3z, (P2(x,y,z) = C 3 (x,y,z) = c ix c2y c3z lineer fonksiyonelleri ai bulaca z. 3a3 1 91(v ) = 91( 1 , - 1,3) = a l - a2 cp i(v2) = cp (0, 1, - 1) = a2 - a 3 O y 1 (v3) = y i (0,3, - 2) = 3a 3 2a 3 =-- 0 3b 3 = 0 92(v ) = <P2( 1 ,-1 ,3) = b i - b2 cp2(v2 ) = cp2(0,1,-1) = b 2 - b 3 = 1 9,2 (v3 ) = c,o2(0,3,-2) = 3b 2 2b 3 = 0 cp3(v 1 ) = 9 3 (1,-1,3) = c i c2 + 3c 3 = 0 cp3(v2 ) = 9 3 (0,1, 1) 0 =c2 c3 = cp 3 (v3 ) = y 3 (0,3,-2) = 3c 2 2c 3 = 1 a , a2 = O, a3 O x b2y b 3z
b =7 , b2 2,b3 ==-3
el -2 ,c2= 1 ,
C3 =1
O halde e lenik baz

191(x,y,z) = x, 9 2 (x,y,z) = 7x - 2y 3z, cp 3 (x,y,z) = 2 y +z}
eklindedir. imdi bazlarla onlar n e lenikleri (dualleri) aras nda ili kileri veren iki nemli teorem ifade edelim: 295
TEOREM 6.8.2. v n }, V nin bir baz ve 191,, cpn} de V* n e lenik baz olsun. Bu durumda herhangi bir u E V vektr iin
u = cpi(u)v ... 9n(u)vn =
cp2(u)v2
E c,oi(u)vi i=
(1)
ve herhangi bir cp E V* lineer fonksiyoneli iin ... (2)
(P = cp (v ) ? dr.
9(v2) 92
9 (vn) 9n = E 9(vi) cp =1
Ispat. u = a 1v 1 , a2v2 durumda 91(u) = dar. 9l(v ) a2 9 (v2)
... + a nv n oldu unu varsayahm Bu + an 91(vn) = a 1 . 1 ... a2 . O + a n . O. = a l
Benzer olarak i = 2, 3,...., n iin 9i(u) = al 9i(v 1 ) + ... ai cpi(vi) + an 9i(vn) = al dr. Yani cp l (u) = al, 92 (u) = a2,..., 9n (u) = a n d r. Bu de erler u nun gsteriminde yerlerine konulursa (1) elde edilir. (2) yi ispatlamak iin (1) in her iki yan na cp lineer fonksiyoneli uyguland. nda (P(u) = 9 (u) cp(v ) + 92(u) 9(v2) + + 9n(u) 9(vn)
= 9(v1) + cp(v2) 92(u)
+ 9(vn) 9n(a)
+ 9(vn) 9n] (u) 9(v2) 92 [9(v ) 91 elde edilir. Her u E V iin bu geerli oldu undan 9(vn) 9n =E cp(vi) cPi
i=1
9 = 9(v1) 91 d r.
9(v2) 92
TEOREM 6.8.3. {v i,..., vn} ve wn } V nin bazlar ve s ras yle cp n } ve W n } de {vi} ve {w1} ye e lenik olan V* an bazlar olsun. P nin de {vi} den {wi } ye gei matrisi oldu unu varsayal m. Bu durumda (P -1)T, {c,oi } den {ir } ye gei matrisidir. 296
Ispat. w =a ny ' w2=a2 v wn=aniv a i 2v2` a22v2 -+ an2v2 ... ainvn, 'F =b l 91 bi2 92 --F + b1n9n b2n9n a2nvn, iF2 b21 91 + b22 92 annvn, 'Ir n=bni (Pi bn2 92 bnn9n
oldu unu varsayal m. Burada P = (aii) ve Q = (bii) d r. Buna gre Q = (P-1 )T oldu unu gstermek zorunday z. R1, Q nun i yinci sat rn ve Ci de PT nin j yinci kolonunu gstersin. Bu durumda Ri = (bil, b12,..., bin) ve Cj = (ai, dr. E lenik baz n tan m nedeniyle 91(.1'9) = (bu?' = bi lai l d r. Ohalde b 292 + b12ai2 4- b n(Pn) (al 'vi aj2v2 ainvn)
ain)T
... + binain = RiCj = 81i
QpT
(
ItiC1 R1C2 ii.2.1 R2C2 R nC 1 R tC2
R ica R 2C n
111:CU
= I
dr. Buradan Q = (pT)-1 = (P -i)r dr. Bu teoremde sz edilen P gei matrisi, eski {vi} baz ndan yeni baz na gei i veren sistemin katsay lar matrisinin transpozesidir. wn} cmlesi lineer ba ms z oldu undan P matrisi tersine evrilebilir (Al t rma 6). P -1 tersi de wi}. den geri {vi} baz na gei matrisidir. Bu matris de Q ile gsterilirse P ve Q ters matrislerdir, yani PQ = I d r (Al t rma 7). Her V lineer uzaymm, V zerinde btn lineer fonksiyonellerden olu an V* e lenik uzay na sahip oldu unu biliyoruz. Buna gre V* n kendisi de V** e lenik uzay na sahiptir. Bu uzaya, V* zerinde btn lineer fonksiyonellerden olu an V nin ikinci e lenik uzay (second dual space) denir. Her bir v E V eleman , herhangi bir 9 e V* lineer fonksiyoneli iin
V * zerinde v (y) = cp (v) ile tan mlanan belli bir e : V* -> K dn m

belirtir. Bu dn m lineerdir. Gerekten herhangi a, b e K skalerleri ve herhangi cp i , cp2 E V* lineer fonksiyonelleri iin
297
V(a cp i + b92) = (a 9 1 + b92) (v) = acp i(v) + b92(v) = aV(9 1 )+b 'V(cp2) oldu undan v lineer fonksiyoneldir ve v e V** d r. 0 olacak ekilde bir V sonlu boyutlu ve v E V, v # 0 ise cp (v) 9 E V* lineer fonksiyoneli vard r. Ba ka bir anlat m ile V sonlu boyutlu ve v 0 ise 'V # 0 d r. jv} cmlesini V nin s ral bir {v i , v2,..., vn } baz a geni letelim. Buna gre Teorem 6.8.1 nedeniyle cp (v) = 1 ve i =1, 2,3,..., iin cp (vi) = 0 olacak ekilde bir tek 9 :,V -> K lineer dn m vard r. Buradan 9, istenen zeli e sahiptir. TEOREM 6.8.4. V sonlu boyutlu ise, bu durumda v -> v dn m V nin V** zerine bir biimsel benzerli idir. Ispat. Burada V:V* -> K dn m v (cp) = cp (v) ile tammland ma gre ncelikle v dn mnn lineer oldu unu gsterece iz. a, b e K, u, v e V ve herhangi bir cp e V* iineer fonksiyoneli iin av+bw (9) = 9 (av H- bw) = a cp (v) + b 9 (w) = av (9) + bw (9) = (av + bw) (9) \ dr. Her cp e V* iin av+bw (9) = (av bw) (cp) oldu undan aVI-bw = av bw d r. O halde v-v dn m, V den V** iine bir lineer dn mdr. v 0 olmak zere v e V oldu unu varsayal m. Bu durumda cp (v) 0 olacak ekilde bir cp E V* lineer fonksiyoneli vard r. Buradan 'V (9) = 9 (v) / 0 ve bylece V' # 0 d r. v 0 olmas 'v 0 olmas n gerektirdi inden v "v dn m dzenlidir. te yandan V sonlu boyutlu oldu undan dimV = dimV* = dimV** d r. Buradan bu dn m tersine evrilebilir. Ohalde v -> v dn m V nin V** zerine bir ekil benzerli idir. v -* v dn mne V nin V** iine tabii dn m denir. V sonlu boyutlu de ilse bu dn m kesinlikle V** zerine de ildir, ancak daima lineerdir ve bire birdir. imdi lineer fonksiyoneller ile alt uzaylar aras ndaki ili kileri irdeleyelim. 9 s frdan farkl bir lineer fonksiyonel ise, cp nin grnt cmlesi skaler alan n s f rdan farkl alt uzay oldu undan cp nin rank 1 d r. V sonlu boyutlu ise dimKer 9 = dimV 1 d r. n boyutlu bir lineer uzayda ii-1 boyutlu bir alt uzaya bir hiper uzay denir. Byle uzaylar o unlukla hiper dzlemler olarak adland rlr. Yani V sonlu boyutlu 298
olmak zere V nin bir hiper dzlemi, V zerinde s frdan farkl bir lineer fonksiyonelin ekirde i ya da s fr uzay olarak tan mlan r. Buradan her hiper uzay, bir lineer fonksiyonelin s fr uzay d r. A a da grece iz ki n boyutlu bir uzayn her bir r boyutlu alt uzay , (nr) lineer fonksiyonelin s fr uzaylar n n kesi imidir. TANIM 6.8.1. S, V nin bir alt cmlesi (bir alt uzay olmas gerekmez) olmak zere her v e S iin 9(v) = <q), v> = 0 yani c,o(S) -= {O} oluyorsa cp lineer fonksiyonelinc S ye ortogonaldir ya da cp, S in bir sf rlayant (annihilator) d r. S ye ortogonal cp E V* elemanlar n n ciimlesine S in ortogonal tmleyeni ya da S in s ftrhyan denir. S-L ya da S ile gsterilen bu cmle S-L = S = {cp E V* : Her v e S iin cp(v) = 0} eklindedir. S in her eleman , S ile gerilen. V nin alt uzay na ortogonaldir ve S cmlesi V* n bir alt uzay d r. Gerekten 0 E S-L d r. te yandan y , q 2 E S-L olmak zere herhangi a, b E K ve herhangi v e S iin (a cp cp2) (v) = a (v) b cp2(v) = a .0 -F b 0 = O oldu undan acp b cp 2 e S-L d r ve bu yzden S-L , V* in bir alt uzay d r. S sadece s fr vektrnden olu uyorsa Sl = V* d r. S = V ise bu durumda S-L , V* in s fr alt uzay d r. V sonlu boyutlu ise bunun byle oldu unu anlamak son derece kolayd r. Tan m 6.8.1 de belirtildi i zere S, V nin bir alt uzay olmas gerekmez, ancak S, V nin bir alt uzay ise S ile Sl aras nda nemli bir ili ki vard r. TEOREM 6.8.5. V, K zerinden sonlu boyutlu bir lineer uzay ve W de V nin bir alt uzay olsun. Bu durumda (i) dimW dimW-L = dimV
(ii) W-L-L = W d r. Burada WLL = tv e V: Her cp e W-L iin sc.(v) = 0} ya da WI nin bir alt uzay olarak d nlmek zere = (W-L d r. Ispat. (i). dimV = n ve dimW = r < n oldu unu varsayan'''. Buna gre wr } badimWi = n r oldu unu gstermek gerekir. W nin bir z n seelim ve bu baz V nin bir v ,..., v n_r } bazma geni 299
'L ,
letelim. ,, cPr, (1) 1,, On__r} e lenik haz m gznne alal m. E lenik baz n tan m nedeniyle (I) lerin her biri, her bir wi yi s f rlar. Buradan (I:o n...s E W-1- dr. imdi j(I)j} nin W' nin bir baz oldu unu gstermemiz gerekiyor. V* in bir baz n n paras oldu undan lineer ba ms zd r. imdi de j(1)i} nin Wl yi gerdi ini gsterirsek (i) nin ispat tamamlanm olacak. E W-L. olsun. Teorem 6.8.2 nedeniyle (1)(w i ) 9 1 + + D(w r ) (Pr P(v ) D 1 + + 0(vn_r) ('n-r = O. cp i 4- ... 421)(v n_r ) On_r 0.cpr eto(v i ) (D i (I)(v ) 41)(v ii_r)
d r. Ohalde cmlesi W-Lyi gerer ve dolay siyle bu cmle W-L nin bir baz dr. Buradan dimW-1- = n r = dimV dimW d r. (ii). dimV = n ve dimW = r olsun. Bu durumda dimV* = n ve (i) nedeniyle dimW = n r d r. Wl, V* n bir alt uzay oldu undan yine (i) nedeniyle dimW- L dimV* d r. Buradan dimW.u. = n (n. r) = r olmas nedeniyle dimW = dimW'-' d r. W, in bir alt uzay oldu undan (Ah t rma 10) W = W -L. d r. SONU 1. W, n boyutlu bir V lineer uzay= r boyutlu bir alt uzay ise bu durumda W, V de (nr) hiper uzay n kesi imidir. Ispat. Bu sonu, kendi anlat mmn dnda Teorem 6.8.5 in ispat nm bir sonucudur. Teoremin. ispatmda W, j = 1,2,..., nr iin (10,i (w) = 0 olacak ekilde w vektrlerinin cmlesidir. Buradan r = n 1 ise W, 413. 1 n s fr uzay , r = n 2 ise W, (Il i ve 11) 2 nin s fr uzaylar n n kesi imidir. SONU 2. W 1 ve W2, sonlu boyutlu bir lineer uzay n alt uzaylar ise W 1 = W2 olmas W i = W2 olmas ile e de erlidir. Ispat. W2 = W2 ise W i j" = W2 i olaca a kt r. W 1 W2 ise bu durumda iki alt uzay n biri di erinde olmayan bir vektr kapsar. Bir a vektrnn W2 de bulundu unu ancak W 1 de bulunmad n varsayal m. Bu durumda Teorem 6.8.5 ve dolay siyle Sonu 1 nedeniyle W 1 ekilde bir y lineer fonk-dehr[3iny(P)=0ackpol siyoneli vard r. Buradan cp, W2 ; dedir ve dolay siyle -1- de olmay p VI W'L W.L d r. 2
Bir s frlyan kavram , bir homogen lineer denklem sisteminin bir di er yorumunu vermemize imkan verir: 300
a ux ' + a 12x2 + a nx, = O a21x 1 + a22x2 + . a2nxn = O.

am1x1
am2x2 + + amnx n = O
A = (aii) katsay lar matrisinin her bir (a it , ai2,, ai n) sat r Kn in bir eleman ve her bir cp = (x 1 ,..., x,i) zm vektr de e lenik uzayn bir eleman olarak d nlebilir. Bu nedenle (*) in S zm uzay , A nin sat rlarm n s frlyamd r ve buradan A n n sat r uzay n n s frl yamd r. Sonu olarak Teorem 6.8.5 nedeniyle bir homogen lineer denklem sisteminin zm uzay n n boyutuna ili kin dimS = dimKn dim (A n n sat r uzay ) = n rankA sonucu yeniden elde edilir. ainxn te yandan i=1,2,..., m iin cp i(x ,..., xn) = a i x + ile tan mlanan cpi fonksiyonelleri Kil zerinde fonksiyonellerdir. i =1.2 m ve her acKn iin cpi(a) = 0 olacak biimde K" n alt uzay , zm uzay d r. cp ,..., pm ile s f rlanan bu alt uzay S= oceKn: oceKn iin cpi(oc) = 0} eklindedir. cp lineer fonksiyonelinin a vektr ile gsterildi ine ilgi ekilmelidir. Kaysay lar matrisinin sat r kanonik formuna indirgenmesi bizlere bu alt uzay bulmada bir yntem verir. zm uzaym n; cp 1 ,..., cpm taraf ndan s frlanan K" nin bir alt uzay oldu u a kt r.
RNEK
1 (x ,x2,x3,x4 )= x + 2x2 + 2x3 + x4
2(x 1 ,x2,x3,x4)=--- 2x 2 x4
cp
cp 3 (x 1 ,x2,x3,x4) 2 x -4x3 + 3x4 eklinde R 4 zerinde lineer fonksiyonel veriliyor. y , cp2, cp 3 taraf ndan s f rlanan alt uzay (zm uzay ) bulal m. Alt uzay, katsay lar matrisini sat r indirgemeli e elon matrisine indirgemekle bulunabilir: A 1 2 2 1 (O O 2 0 -4 3
(olo
1 0 2 O O)
-O 0 0 1
oldu una gre g (x ,x2,x3,x4) = x +2x3 g2(x 1 ,x2,x3 ,x4) = x2 3(x ,x2,x3,x4) = x4 g
301
lineer fonksiyonelleri (V)* n ayn alt uzay n gerer ve 9 , 92, cp 3 taraf ndan s f rlanan 6R 4 n ayn alt uzay n s f rlar. Buradan s f rlanan alt uzay S= eklindedir. dimS =dim Vrank A 1=4-3 =1 d r. x 3 ER }
6.9. B R L NEER DONStIM .S TRANSPOZES VE ADJO NT V ve U, K zerinden lineer uzaylar ve T de T:V -* U eklinde keyfi bir lineer dn m olsun. Bu durumda T, a a da oldu u gibi U*dan V*iine bir lineer dn m ortaya kar r. 9, U zerinde bir lineer fonksiyonel yani cpeU*olsun. Bu durumda cpoT bile imi ya da cpT arp m , V den K iine bir lineer dn mdr. Ba ka bir anlat m ile cpT, V zerinde bir lineer fonksiyoneldir, yani 9TEV*d r: V T U cpT --> K
Bylece cp --> cpT kar l k olma durumu U*dan V*iine bir dn mdr, yani cpTeV*d r. TT ile gsterilen bu dn me T nin transpozesi denir. Ba ka bir deyimle TT: U* --> V*dn m TT(9) = cpT ile tan ml d r. Bylece her 9 EU*ve her veV iin (TT(9) ) (v) = cp (T (v) ) d r. TT ile tan mlanan transpoze dn m lineerdir. Gerekten herhangi a,beK skalerleri ve herhangi 9 1 , c,92 elf*lineer fonksiyonelleri iin (TT(a9 1 + bcp2) ) (v) = (acp + bcp2) T (v) a91(T (v) ) 4- 1392(T (v) ) aTT(9 1 ) (v) + bTT(92) (v) oldu undan TT(a9 1 + bcp2) = aTT(9 1 ) +- bTT(cp 2) d r, yani TT bir lineer dn mdr. A klanan bu durumlar a a da oldu u gibi zetlenebilir: V ve U, K zerinden lineer uzaylar olsun. V den U ya her bir T lineer dn m iin, her veV ve her cpeU* iin (TT (9) ) (v) = 9 (T (v) ) olacak ekilde U*dan V*iine bir tek TT lineer dn m vard r. TEOREM 6.9.1. T:V - U lineer ve A da V ve U nun s ras yla yin } ve un } bazlarma gre T nin matris gsterimi olsun. Bu 302
durumda ATnin matris gsterimi, l i} ve -crj} ye e lenik olan bazlara gre TT: V*lineer dn mnn matris gsterimidir.
spat.
T (v i) = a nu i + a 1 2u2+...+ a nun T (v2) = a 21 n2 + a22u2 +... a2nui,
(1)
T (vm) amiu2 + am2u2+...+ amnun oldu unu varsayahm. Buna gre jcpi} ve {:j} sras yle I } ve tvj} ye e lenik olah bazlar olmak zere TT(91) = a (D + a21 021- + am1Im TT(92) a22 (1) 2++ am2On TT(yn ) = a n 0 1+ a2n02++ amnOm oldu unun gsterilmesi gerekiyor. v e V olsun ve v =k y + k2v2+...-F kmvm oldu unu varsayal m. Bu durumda (1) nedeniyle T (v) = k T (v ) + k2T (v2) +...+ kmT (vm) = ki(a ilu i + a i2u2++ a nun) + k2(a2111 14- a22u24- +
a2nun) +...+ km(amilli+ am2u2+,- -Famalln)
(2)
= (k ia ii + k2a2i +...+ kmami) u i + . ..+
( ki a i n + k2a2 n
+.kman)u
= E (k ia i + k2a21+...+ kmam d r. Buradan j =1,2,..., n iin
(TT(cpi) ) (v) = 9s(T (v) ) = (R1(
(k la ii+ k2a2 -F ..+ kmam )
= kia + k2a2j+...+ k nami te yandan j =1,2,..., iin
(3)
(a i i(1) 1 + a2 02++ amjPm) (v) = (a i (D + a2i 0 2++ a mjPm).
(k iv i + k2v2+ -i- kmvm)

= k a ii + k2a2j +...+ kmamj
(4)
d r. veV keyfi oldu undan (3) ve (4) den 303
TT(cpi) = a ii(1) 1 + a2i 02 +...+ anij eD ni , j =1,2,..., n sonucuna var l r ki bu da (2) den ba ka bir ey de ildir. V bir i arp m uzay olsun. Her bir ueV, (v) = <v,u> ile tan mlanan bir V -* K dn m belirtir. Herhangi a,beK ve herhangi v i, v2 EV iin (av + bv2) <av + bv2, u> = a <v i , u> b <v2, u> = = a. (v i ) b (v2) oldu undan , V zerinde bir lineer fonksiyoneldir. Bunun tersi de sonlu boyutlu uzaylar iin do rudur ve bu nemli bir teoremdir. TEOREM 6.9.2. Sonlu boyutlu bir V i arp m uzay zerinde bir bir lineer fonksiyonel 9 olsun. Bu durumda her veV iin cp (v) = <v,u> olacak ekilde bir tek ueV vektr vard r. ispat. e n } , V nin bir ortonormal baz olsun. u = (P (e1) e1+ (P (e2) e2+...+ (P (en) en olsun. dn m, her veV iin V zerinde (v) = <v,u> ile tammlanan lineer fonksiyonel olsun. Bu durumda i =1,2,..., n iin
il (ei) = <ei, u> = <e , cp (e1) e +...+ cp (e n) e n > = 9 (ei) dr. Buradan her bir baz vektr zerinde l ve 9 aym oldu undan = 9 d r.
imdi varsayal m ki her veV iin u', 9(v) = <v,u'> olacak ekilde V de bir di er vektr olsun. Bu durumda <v,u> = <v,u'> ya da <v,uu'> = 0 d r. zelikle bu v =uu' iin do rudur ve bylece <uu', uu'> = 0 d r. Buradan uu' = 0 ve u =u'sonucuna var hr. Ohalde byle bir u vektr tektir (Bak Al t rma 17). Her ne kadar bu durumda baz genel sonular biliniyorsa da (nl byle bir sonu Riesz gsterim teorimidir.) bu teorem sonsuz boyutlu uzaylar iin geerli de ildir. Gerekten i arp m <f,g> = r f (t) g (t) dt o ile tan ml R zerinden polinomlar n lineer uzay V olsun. Bu durumda yukardaki teorem geerli olmayacak ekilde V zerinde bir lineer fonksiyonel rne i vard r, yani her feNT iin cp (f) = <f,h > olacak ekilde bir h (t) polinomu yoktur. cp: V --> K lineer fonksiyoneli cp (f) = f (0) 304
ile tammlansm, yani 9, f (t) yi sabit terime dn trsn. Her f (t) polinomu iin f (t) h (t) dt (1) o olacak ekilde bir h (t) polinomunun var oldu unu varsayal m 9 nin tf (t) polionmunu s f ra dnii trece i a kt r. Buradan (1) nedeniyle her f (t) polinomu iin 9 (f) = f (0) =
tf (t) h (t) dt = 0
(2)
dr. zel olarak (2), f (t) = th (t) iin geerli olmak zorundad r, yani
t2h2(t) dt = 0
o d r. Bu integral, h (t) yi s f r polinomun.a gtrr, buradan her f (t) polinomu iin cp (f) <f,h> = <f,0> = 0 d r. Bu durum 9 nin sfr lineer fonksiyoneli olmad gere i ile eli ir. Buradan her fEV iin cp (f) = <f,h> olacak ekilde bir h (t) polinomu yoktur. TEOREM 6.9.3. Sonlu boyutlu bir V i arp m uzay zerinde bir lineer operatr T olsun. Bu durumda her u,vEV iin <T (u), v> <u,T*(v) > olacak ekilde V zerinde bir tek T* lineer operatr vard r. Ayr ca A, V nin {ei } ortonormal baz na gre T nin matris gsterimi ise, bu durumda A nn A*e lenik transpozesi {ei} baz na gre T*In matrisidir. Ispat. lk olarak T*dn mn tan mlayal m. v, V nin keyfi ancak belli bir eleman olsun. u - <T (u), v> dn m V zerinde bir lineer fonksiyoneldir. Buradan Teorem 6.9.2 nedeniyle, her u EV iin <T (u), v> = <u,v'> olacak ekilde bir tek v'EV eleman vard r. T*: V ---> V dn m T*(v) = v' ile tammla asm. Bu durumda her u,veV iin <T (u), v> =- <u,T*(v) > d r. imdi T*m lineer oldu unu gsterelim Herhangi u, vieV ve herhangi a,bEK iin <u,T*(av i +bv2) > = <T (u), av,-f- bv 2 > = <T (u), v i >
+b<
T (u), v2 > 305
= <11,T * (V ) >
<U,T * (V2) >
<u,aT*(v i) + bT*(v2) > d r. Bu e itlik her ucV iin do ru oldu undan aT * (v ) bT * (v2) d r ve dolay siyle T*lineerdir. Al t rma 15 nedeniyle {ei } baz na gre T ve T* gsteren A =(ati) ve B =(bjj) matrisleri alj=- <T (ej), ej> ve bli = <T*(ej), ej> ile veriliyor. Buradan bjj = <T*(e j ), ej > = <e t, T*(ej) > = dr. Bylece B =A*d r. E er baz ortonormal de ilse T ve T* gsteren matrisler aras nda hi bir yahu ili ki yoktur. Bu durum ortonormal bazlar n nemli bir zeli idir. Bir V i arp m uzaymda her u,vEV iin <T (u), v> <u,T*(v) > oluyorsa V zerinde bir T lineer operatrne bir T*adjoint operatrne sahiptir denir. V sonlu boyutlu ise her T operatr bir adjointe sahiptir. V sonlu boyutlu de ilse 6.9.3 teoremi geerli de ildir. T*(av i + bv2 )
RNEK. T, C 3 zerinde T (x,y,z) (2x+iy,ySiz, x+ (1iy)+3z) ile tan mlanan lineer operatr olsun. T nin T* adjoint operatriin bulal m C 3 n B = { (1,0,0), (0,1,0), (0,0,1) } do al bazma gre T operatrnn matris gsterimi 2
[T : B] = (O 1 0 1 5i) 1i 3
eklindedir. Tabii baz n ortonormal oldu una ilgi ekilmelidir. Teorem 6.9.3 nedeniyle B baz na gre T* n matris gsterimi [T:B ] matrisinin e lenik transpozesidir:
2
[T*: B ] O
0
5i
1 1-bi
3)
Buradan T*(x,y,z) = (2x+z, ix+y+ (1i) z, 5iy+3z)

eklindedir. V zerinde T ve T*operatrleri <T (u), v> = <u,T*(v) > ili kisini sa lar. Gerekten u=(u j,u2,u3) E C 3, v-=(v j , v2, v3) e C 3 oymak zere 306
2 i T (u) = (O 1 1 1i ve
O ( u i) 5i) u2 = 3 u,
2u 1 + iu2 u2- 5iu 3
1+
u2+ 3u 3
< T (u), v> = (2u 1 + iu2 ) v i + (u2-5iu 3) v2 + [ui + (1i) u 2 +3u3 ]v 3 r. te yandan d 2 0 T*(v) -= ( (i 1 O 5i ve <u,T*(v)> = u i (2v i + v3 ) + u2 [iv 1 + v2 + (1+i) v3 ] 1 1+i) 3 (v i) ( 2v 1 + v 3
v2 v3
= -iV + v2+ (1+i) v3) 5iv2+ 3v3
u3(5iv2+ 3v3)
u i(2v i + v3 ) + u2 [ivi + v 2 + (1i) v3 ]

+ u3 (-5iv2 + 3; 3 ) = (211 1 + iu2) v i + (u2-5iu 3) [u i +(1i)u2 +3u3 ]v 3 oldu undan <T (u), v> = <u,T*(v) > oldu u gereklenir. Adjoint operatr nemli zeliklere sahiptir. S ve T, V zerinde lineer operatrler ve keK. olsun. Bu durumda ( i) (S+T)* = S" T* (ii) (kT)* -= kT* geerlidir. V zerinde bir T lineer operatr kendi T*adjointine e it ise yani T* = T ise, T operatrne self-adjoint operatr denir. Bu durumda her u, veV iin <T(u), v> = <u,T (v) > d r. Bir self-adjoint T operatr, K cismi gerel ise simetrik, K cismi karma k ise Hermitiyen operatr ad n ahr. T* -= T ise T lineer operatr, ters adjoint operatr ve temel cismin gerel ya da karma k olmasna gre de ters simetrik ya da ters Hermitiyen operatr ad n al r. T, sonlu boyutlu bir V i arp m uzay zerinde bir lineer operatr olmak zere T* = T -1 ya da e de er olarak TT* = T*T=-I ise T, temel cismin gerel ya da karma k olmas na gre ortogonal ya da birimli operatr adn al r. Bu operatrler, a a daki gibi bir di er biimde ayrdedilebilirler. Gerekten T zerindeki a a daki artlar e de erdir:
,
(iii) (ST)* = T*S* -T (iv) (T*)*--
( i) T* = T-1 yani TT*=-- T*T =I d r. 307
(ii) T, i arp mlar aynen korur, yani her v, wEV iin <T (v), T (w) > = <v,w> d r. (i) T, uzunluklar aynen korur, yani her v EV iin T (v) d r.
RNEKLER
1. T: R3 -> R3 operatr, z ekseni etraf nda her vektr belli bir 0 a s kadar dndren lineer operatr olsun:
ekil 6.9.1
T (x,y,z) (xcos0 - ysin0, xsin0 ycos, z)
Bu operatr, T altmda uzunluklar (orijinden olan uzakl klar ) aynen korur. Di er artlar da sa lan r. Bylece T bir ortogonal operatrdr. 2. V, 1 2 uzay (Hilbert uzay ) olsun. T:V - V operatr, T (a i ,a2,...) =-- (0,a i ,a2,...) ile tan mlanan lineer operatr olsun. T operatr i arp mlar ve uzunluklar aynen korur. Ancak rne in (1,0,0,...), T nin grnt cmlesinde bulunmad ndan T, zerine de ildir ve dolay siyle tersine evrilemez. Ohalde yukardaki zeliklerin e de erli i, sonsuz boyutlu uzaylerda geerli de ildir. Bir i arp m uzay ndan bir di er i arp m uzay na bir ekil benzerli i, bir i arp m uzay nn temel zeli i olan vektr toplam , skaler ile arp m ve i arp mlar koruyan bire bir ve zerine dn mdr. Bylece yukardaki dn mler (ortogonal ve birimli) keza V nin 308
kendi iine ekil benzerlikleri olarak ay rdedilebilirler. Byle bir T dn m, !IT (v) - T (w) II = IIT (v-w) II = ilv-w II nedeniyle de uzunluklar korur. Bu yzden T ye bir izometri (isometry) denir. Karma k elemanh bir A matrisinin. (bir ortonormal baza gre) bir birimli operatr gstermesi, A* = A -1 olmas ile e de erlidir. te yandan K cismi gerel ise A* = AT d r. Buradan gerel elemanh bir A matrisinin (bir ortonormal baza gre) bir ortogonal T operatr gstermesi, AT = A-1 ile e de erlidir. A* = A-1 ya da e de er olarak AA* = A*A -=I zeli ini sa layan karma k elemanl bir A matrisi birimli matris ve AT = A -1 ya da e de er olarak AAT = ATA =I zeli ini sa layan gerel elemanh bir A matrisi de ortogonal matris adn al r. Bir A matrisi iin a a daki artlar e de erdir: (i) A birimli (ya da ortogonal) d r. ii) A n n sat rlar bir ortonormal cmle olu turur. (i) A nin kolonlar bir ortonormal cmle olu turur.
ALI TIRMALAR 1. y : R2-ve 92 : R2--> lineer fonksiyonelleri
<p i(x,y) = x
2y ve cp2(x,y) = 3x-y
ile tan mlan yor. A a daki ifadeleri bulunuz ? (i) 9 Hh 92 (ii) 4 9 (iii) 2 ?1-5 92 2. (a) R2 nin bir bir baz {v, = (2,1), v 2 = (3,1) } olsun. Buna gre 1;01, 92} e lenik haz m bulunuz? (b) R2 zerinde q) (2,1) = 15 ve <D (1,-2) =- - 10 ile tan mlanan lineer fonksiyonel olsun. Buna gre <D (x,y) ve (I) (-2,7) yi bulunuz? 3. V, derecesi 1 e e it ya da kk R zerinden polinomlarm lineer uzay yani V = a,l ER} olsun. (I) : V --> GR ve 02: V-> lineer fonksiyonelleri 309
(f (t) ) = o
f (t) dt ve 0 2(f (t) ) =1. f (t) dt
ile tan mlans n. jc13 1 , 02 } ye e lenik olan V nin {v i , v2 } haz m bulunuz? 4. V, derecesi 2 ye e it ya da kk R zerinden polinomlarm lineer uzay yani V = {a+bx-}-cx 2 : a,b,cER} olsun. t l , t2, t3 farkl gerel say olmak zere L:V lineer fonksiyoneli L (p) = p (4) ile tan mlan yor. L , L2, L 3 baz na e lenik olan V nin jp , p 2, p 3 } haz m bulunuz ? 5. V, K zerinden polinomlarm lineer uzay olsun. aeK iin (Da : V > K dn m (Da(f (t) ) = f (a) ile tan mlan yor. Buna gre (i) (Da nn lineer oldu unu gsteriniz ? (ii) a#b ise (Da: O n oldu unu gsteriniz ? 6. v ,..., v n, K zerinden bir V lineer uzay n elemanlar olsun. a i EK olmak zere w a l -y + a nv n
W 2 = a21V 1+ a22V2++ az nv n
Wn = aniVi+ annVn
olsun. Ayr ca P =(a i) de katsay lar n karesel matrisi olsun. (i) P nin tersine evrilebilir oldu unu varsayahm. Buna gre {w } ve {vi} cn leleri ayn uzay gerdi ini ve buradan {w } nin ba ms z olmas , {vi} nin ba ms z olmas ile e de erli oldu unu gsteriniz ? (ii) P nin tersine evrilemedi ini varsayahm Bu durumda {w i } nin ba ml oldu unu gsteriniz ? (i) {w } nin ba ms z oldu unu varsayahm. Bu durumda P nin tersine evrilebilir oldu unu gsteriniz ? 7. (a) R2 nin iki baz {e = (1,0), e2 = (0,1) } ve jf =- (1,1), f2 = ( 1,0) } olsun. {el} den {f } ye gei i veren katsay lar matrisinin transpozesi olan P gei matrisi ile, {f } den jet} ye gei i veren katsay lar matrisinin transpozesi olan Q matrisini bulunuz ve PQ =I oldu unu gsteriniz ? 310
(b) v=(a,b)e/P iin P unu gsteriniz?
[v]f
= [v] e ve buradan [v]r = P -1 [v ] e oldu
8. DeV*, V nin bir S alt cmlesini s frl yorsa, P nin S deki vektrlerinin btn lineer kombinasyonlarnun L (S) cmlesini s f rlad nu gsteriniz? 9. W, v i = (1,2,-3,4) ve v 2 =.(0,1,4,-1) ile gerilen 4 n , alt uzay olsun. W n n s frl yanuum bir bazin bulunuz? 10. S, V nin herhangi bir alt cmlesi ve S 1 c S2 ise (i) s c soo oldu unu gsteriniz? S2 c S i
zerinde (I) (x,y) = x - 2y ile tan mlanan lineer fonksiyonel olsun. R 2 zerinde a a daki T lineer operatrlerinin her biri iin (TT( D) ) (x,y) transpoze lineer dn m bulunuz? (i) T (x,y) = (x,0), (ii) T (x,y) = (y,x+y), (i) T (x,y) = (2x-3y, 5x+2y) 12. T:V - U lineer ve TT: U*-> V*de T nin transpozesi olsun. TT nin ekirde inin T nin grnt cmlesinin s f rl yan , yani Ker TT = (R (T) ) oldu unu gsteriniz? 13. V ve U nun sonlu boyutlu ve T:V U lineer oldu unu varsayahm. Bu durumda rank (T) = rank (TT) oldu unu gsteriniz? 14. T:V -> U lineer ve V nin sonlu boyutlu oldu unu varsayahm Buna gre R (TT) = (KerT) oldu unu gsteriniz? 15. e2,..., en}, V nin bir ortonormal baz olsun. Buna gre a a dakileri ispatlay n z? (i) Herhangi u E V iin u = <u,e i > e i + <u,e2 > e2+...+ <u,en > e n . (ii) <a le i +...+ anen, le +-+ bnen> = a i3 1+ anfin (i) Herhangi u, veV iin <u,v>=<u,e i > <v,e i > <u,en > <v,en> (iv) T: V - V lineer ise bu durumda <T (ei), ei>, gre T yi gsteren A matrisinin ij y nc bile enidir. baz na
a2b2+.. .+
311
16. (a) T,C 3 zerinde T (x,y,z) = (2x-F(14) y, (34-2i) x-4iz, 2ix+ (4-3i) y-3z) ile tan mlanan lineer operatr olsun. T*(x,y,z) yi bulunuz? (b) T: R 3 > R 3dn m T (x,y,z) = (x+2y,3x-4z,y) ile tan mlanyor. T* (x,y,z) yi bulunuz? 17. V zerinde a a daki lineer fonksiyonellerin her biri iin, her veV iin cp(v) <v,u> olacak ekilde bir ueV vektr bulunuz? (i) cp : R 3> dn m cp (x,y,z) =x+2y-3z
(ii) cp : C 3 > C dn m cp (x,y,z) = ix+(2+3i) y+(1-2i)z
312
KAYNAKLAR
1. MURRAY H. PROTTER and CHARLES B. MORREY, JR., Modern Mathematical Analysis, Addison-Wesley, Publishing Co., Reading, Massachusetts, 1964 2. LIPMAN BERS, Calculus, Holt, Rinehart and Winston, Inc., New York, 1969 3. MICHAEL C. GEMIGNANI, Elementary Topology, Addison-Wesley Publishing Co., Reading, Massachusetts, 1967 4. SERGE LANG, Linear Algebra, Addison-Wesley Publishing Co., Reading, Massachusetts, 1972 5. KENNETH HOFMAN and RAY KUNZE, Linear Algebra, Prentice-Hall, Inc., New Jersey, 1971 6. SEYMOUR LIPSCHUTZ, Linear Algebra, McGraw-Hill Book Co., New Yirk, 1968 7. G. HADLEY, Linear Algebra, Addison-Wesley Publishing Co., Reading, Massachusetts, 1974 8. MURRAY R. SPIEGEL, Advanced Calculus, McGraw-Hill Book Co., New York, 1968 9. ANGUS E. TAYLOR, ntroduction to Functional Analysis, John Wiley and Sons, Inc., New York, 1968 10. GEORGE F. SIMMONS, Topology and Modern Analysis, McGraw-Hill Book Co., New York, 1963 11. ANGUS E. TAYLOR, General Theory of Functio s and Integration, Blaisdell Publishing Co., Waltam, Massachusetts, 1965 12. DAVID A. SANCHEZ, Ordinary Differential Equations and Stability Theory, W.R. Freeman and Company, San Francisco, 1968 13. NORMAN B. HAASER and JOSEPH A. SULLIVAN, Real Analysis, Van Nostrand Company, New York, 1971 14. H.H. ROSENBROCK, Mathematics of Dynamical Systems, Nelson, London, 1970 15. DONALT L. KREIDER, ROBERT G. KULLER, DONALT R. OSTBERG, FRED W. PERKINS, An ntrOduction to Linear Analysis, Addison Wesley Publishing Co., Reading. Massachusetts, 1966 16. CHARLES G CULLEN, Linear Algebra and Differential Equations, Prindle, Weber and Schmidt, Boston, 1979 17. RICHARD BELMAN, Introduction to Matrix Analysis, McGraw-Hill Book Co., Nork, 1970 18. JACK K. HALE, Ordinary Differential Equations, Wiley-Interscience, New York, 1969 19. W.A. COPPEL, Stability and Asymptotic Behavior of Differential Equations, D.C. Heath an Co. Boston, 1965
313
D Z N
(Rakamlar sayfa numaras d r) A A k aral kta paral sreklilik, 7 Ak ba lant l cmle, 66 Ak cmle, 65 A k kre, 82 Adjoint operatr, 306 Alt dizi, 70 Alt matris, 124 Alt metrik uzay, 79 Alt gensel matris, 123 Ancak ve ancak, 31 A a dan s nrl fonksiyon, 7 Aykr dn m, 246 Ayk r olmayan dn m, 246 Ayrk nokta, 13 Ayr labilir Hilbert uzay , 112 R Banach uzay , 94 Basamak, 277 Baz, 89, 198 Belirgin metrik, 78 Bessel e itsizli i, 102 Bir blgede analitik fonksiyon, 21 Bir cmlenin ap , 80 Bir dn mn bir skaler ile arp m , 255 Bir fonksiyonun grafi i, 2 Bir nokta ile bir cmle aras ndaki uzakl k, 80 Bir noktada analitik fonksiyon, 21 Bir noktada sreklilik, 21, 27 Bir noktada trevlenebilme, 21, 27 Bir vektr alan n n divergensi, 53 Bir vektr alan n n rotasyonu, 59 Bire bir dn m, 239 Bire bir fonksiyon, 2 Bire bir ve zerine dn m, 239 arpmaya gre ters, 141 arpmaya gre uygun, 135 ekirdek, 241, 243 kt matrisi, 126 zm ciimlesi, 250 zm uzay , 210, 251 Bire- bir ve zerine fonksiyon, 2 Birim matris, 136 Birim normal vektr, 49 Birim vektr, 99 Birimli matris, 309 Birimli operatr, 307 Birindi uzay, 111 Blok k egen matris, 126 Blok st gensel matris, 126 Boyut, 89, 198 Blmeli matris, 154
C
Cauchy dizisi, 70 Cebirsel e lenik, 291 Ciimlenin maksimumu, 73 Cmlenin minimumu, 73
D
De er cmlesi, 1 De i ken katsay l operatr, 277 De i me zeli i, 136 Dejenere olmayan i arp m, 97 Denklik s nf , 23 Derece, 281 Determinant, 163 Determinantm trevi, 231 Diferensiyel operatr, 53, 275 Dizi, 68
314
Dizinin limiti, 69 Do rultu trevi, 40 Dual uzay, 291 Dzgn matris, 142 E Eklemeli matris, 126, 177 Ekmatris, 168 Elemanter kolon i lemleri (ECO), 166 Elemanter matris, 188 Elemanter sat r i lemleri (ERO), 166 En byk alt s nr (inf), 71 En kk st s nr (sup), 71 E biimli, 91, 239 E de er sistemler, 176 E de erlik, 218 E it matrisler, 122 Eit operatrler, 282 E itsizlik, 10 E lenik fonksiyon, 22 E lenik matris, 148 E lenik uzay, 291 Etkisiz dn m, 259 Etkisiz matris, 138 Etkisizlik derecesi, 138, 259 Euler operatr, 283 F Fonksiyon, 1 Fowler katsay s , 100 G Gauss-Jordan yoketme yntemi, 181 Gauss yoketme yntemi, 182 Genelle tirilmi metrik, 80 Genelle tirilmi ters, 226 Geometrik grnt, 31 Geometrik yer, 6, 13 Gerel de erli fonksiyon, '1 Gerel fonksiyon, 1 Gerel lineer uzay, 85 Gerek ve yeter ko ul, 31 Gerilen alt uzay, 87, 207 Geriye do ru konum, 177 Girdi matrisi, 126 Grnt ciimlesi, 1 Gradient, 46, 53 Gradient vektr, 46 Gram-Schmidt yntemi, 102 Jakobiyen, 18 Jakobiyen determinant , 18 Hermitiyen arp m, 108 Hermitiyen e lenik, 148 Hermitiyen kolon i lemleri, 167 Hermitiyen matris, 151 Hermitiyen operatr, 307 Hermitiyen sat r i lemleri, 167 Hilbert uzay , 110 Hiper dzlem, 298 Hiper uzay, 298 H z vektr, 31 Homogenlik zeli i 236 Homomorfizm, 256
arp m, 96, 110
i arp m uzay, 110 i ie aral k zeli i, 72 i nokta, 65 ki cmle aras ndaki uzakl k, 80 Tki cmlenin do rudan toplam , 87 Iki cmlenin toplam , 87 ki dn mn bile imi, 235 ki dn mn arp m , 235, 256 ki dn .mn toplam , 255 Tki fonksiyonun bile imi, 3 ki katl nokta, 17
ki Tki ki Tki
matrisin arp m, 135 matrisin fark , 133 matrisin toplam , 131 operatrn e itli i, 283
ki yanl ters, 262 Ikili i lem, 131 kinci derecede matris normu,.255 Ikinci e lenik uzay, 297 involtif matris, 142 ivme, 31 Ivme vektr, 31 iz, 161 iz dn m 293 izdii iim, 100 Izometri, 309
315
Lineer form, 290 Lineer kombinasyon, 87 Kapal aral kta paral sreklilik, 7 Kapal cmle, 66 Kapal fonksiyon, 13 Kararl skaler alan, 33 Kararl vektr alan , 34 Karesel matris, 122 Kark arp m, 60 Karma k de erli fonksiyon, 2 Karma k e lenik, 108, 148 Karma k fonksiyon, 2 Karma k lineer uzay, 86 Karma k Oklid uzay , 111 Kinematik, 31 Kinematik , grnt, 31 Kofaktr, 163 Kolon matrisi, 123 Kolon rank , 209 Kolon uzay, 208 Kom uluk 67 Koordinat fonksiyonlar , 25 Koordinat vektr, 89 Korunumlu kuvvet alan , 56 K egen elemanlar , 123 K egen matris, 123 Kritik nokta, 42 Kuadratik form, 152 Kuvvetle monoton fonksiyon, 4 Kuvvetli st gensel matris, 124 Kbik norm, 92 Kresel kom uluk 82 Kresel koordinatlar, 58 Kresel norm, 92 L Lagrange ara de er forml, 213 Laplace denklemi, 57 Legendre polinomlar , 107 Limit inferior, 73 Limit superior, 73 Lineer alt uzay, 86 Lineer ba mllk, 88, 198 Lineer ba ms zl k, 88, 198 Lineer diferensiyel operatr, 276 Lineer dn m, 236 Lineer dn mn matris gsterimi, 265 Lineer fonksiyonel, 290 Oklid normu, 92 Oklid uzay , 111 Oktahedral norm, 92 Operatr denklemi, 250 Ortogonal baz, 98 Ortogonal lineer fonksiyonel, 299 Ortogonal matris, 309 Ortogonal operatr, 307 Ortogonal tmleyen, 98, 299 Ortogonal uzay, 98 Ortogonal vektrler, 61, 98 Ortonormal baz, 60, 99 Lineer manifold, 86 Lineer olmayan operatr, 2 9 Lineer operatr, 257 Lineer sapma, 280 Lineer uzay, 85
M
Maksimal ba ms z alt cmle, 89 Matris fonksiyonunun integrali, 231 Matris fonksiyonunun trevi, 230 Metrik, 77, 110 Metrik uzay, 77 Minkovski e itsizli i, 101 Minor, 125 Monoton dizi, 70 Monoton fonksiyon, 4 Mutlak de er, 21, 108, 110 Mutlak de er fonksiyonu, 9 Mutlak e itsizlik, 10 N Norm fonksiyonu, 91, 224 Normal denklem, 205, 277 Normlanm lineer uzay, 92 Nulite, 244
Ozde lik dn m, 238

Ozde lik fonksiyonu, 2 zelik, 30 zellik, 30
316
P Paralelkenar yasas , 99, 128 Parametrik gsterim, 24, 34 Parametrik olmayan gsterim, 34 Parac k (partikl), 31 Paral trevler vektr, 27 Paral dzgn fonksiyon, 7 Paral monoton fonksiyon, 4 Paral srekli fonksiyon, 7 Polinomun bir matris iin de eri, 139 Polinomun snf , 259 Potansiyel fonksiyonu, 56 Pozitif definit, 97, 108
Skaler fonksiyon, 22 Skaler ile arp m, 133 Skaler matris, 137 Skaler l arp m, 60 Sol ters, 226, 262 Sonlu boyut, 89, 209 Sonsuz boyut, 89, 208
artl e itsizlik, 10 artl ters, 226 ekil benzerli i, 239, 308 T Tabii dn m, 298
R Rank, 192, 244 S Sabit fonksiyon, 2 Sabit katsay l operatr, 277 Sa ters, 226, 262 Satr indirgemeli e elo matrisi, 181 Sat r kanonik biim, 181 Sat r matrisi, 122 Sat r rank , 209 Satr uzay , 208 Sat ca e de erlik, 180 Schwarz e itli i, 101 S f r blenleri, 138 Sfr denklem 297 Sfr dn m, 238 Sfr i arp m, 115 Sfr matrisi, 124 Sfr uzay , 115, 210, 241 Sfirliyan, 299 S nrl cmle, 80, 85, 93 Sn rl dizi, 70 Smrh fonksiyon, 7, 27, 30 S nrs z cmle, 80 Sikloit, 35 Silindirik koordinatlar, 58 Simetrik kom uluk, 67 Simetrik matris, 151 Simetrik olmayan kom uluk, 67 Simetrik operatr, 307 Skaler alan, 33 Skaler bile enler, 129
Tabii metrik 78 Tam denklem, 279 Tam diferensiyel, 61 Tam metrik uzay, 79 Taml k, 71 Tamm blgesi, 1 Teklik problemi; 253 Temel katsay , 205, 277 Ters ba nt n n dallar , 6 Ters fonksiyon, 5 Ters Hermitiyen matris, 151 Ters Hermitiyen operatr, 307 Ters lineer, 293 Ters simetrik matris, 151 Ters simetrik operatr, 307 Tersine evrilebilir dn m, 262 Tersine evrilebilir matris, 142 Tersine evrilemez matris, 142 Toplamaya gre kapal , 131 Toplamaya gre uygun, 131 Topolojik uzay, 68 Transpoze, 147, 302 Tretilen cmle, 65 Tretilen metrik, 93 Tretilen norm, 225 Trev vektr, 27 Trevlenebilme, 21, 51 U Uzakl k fonksiyonu, 77
st gensel matris, 123 UstiiSte gelme kural , 243
317
zerine dn m, 239 zerine fonksiyon, 2 V Vandermonde matrisi, 171, 212 Varl k problemi, 253 Vektr, 23 Vektr alan , 33 Vektr bile enleri, 129 Vektr de erli fonksiyon, 22 Vektr fonksiyonu, 22 Vektr fonksiyonunun e risel integrali, 28 Vektr fonksiyonunun iki katl integral , 28 Vektr fonksiyonunun integrali, 27 Vektr fonksiyonunda limit, 27
Vektr fonksiyonunun katl integrali, 28 Vektr uzay , 86
Wronskiyen, 205 Wronksiyen matrisi, 204
Y
Yar lineer, 293 Yer vektr, 23 Yerel durum, 14 Ylma noktas , 65, 69 Yrnge, 31 Yukardan s nrl fonksiyon, 7 Yzeyin normali, 49
318
SIMGELER
Df Rf fog f-
GJk
f in tan m blgesi, 2 f in grnt cmlesi 1 f ve g nin bile imi, 3, 235 f in ters fonksiyonu, 5 [a,b ]
[a, b] zerinde k y nc basamaktan srekli trevlenebilir fonksiyonlar uzay , 7, 203, 260 n boyutlu oklid (Euclidean) uzay , 27, 112 a do rultusunda f in do rultu trevi 41 0 a s do rultusunda f in do rultu trevi, 42 f f in gradienti, 46, 47 Bir W vektr alan n n P noktas nda ve a do rultusunda do rultu trevi, 51 gradient operatr, 53 W vektr alammn divergensi, 53 W vektr alan nn rotasyonu, 59 b,e,d vektrlerinin skaler l arp nt (kar k arpun), 60 n boyutlu birimli uzay, 67, 112
Rn Daf dof gradf DaW(P) grad=v v.W divW vaW---rotW Ebed ]
<s,:nEN>
dizi gsterimi, 68 dizinin grnt cmlesi, 68
(X,d) e[0,1] d(p,A) d(A,B) d(A)
d metrikli metrik uzay, 77 [0,1] zerinde srekli fonksiyonlar uzay , 78 p den A n n noktalar na olan uzakl klarm en byk alt s nr , 80 A daki noktalardan B deki noktalara olan uzakhklarm en byk alt s mn, 80 A daki noktalar aras ndaki uzakl klar n en kk st s nr , 80 d metri ine gre p'den 8 uzakl iindeki noktalar cmlesi, 82 S deki vektrlerin lineer kombinasyonlar cmlesi, 87, 207 U ve V cmlelerinin toplam , 87 U ve V cmlelerinin do rudan toplam , 87 V uzaym n boyutu, 89 X zerinde tamml gerel de erli fonksiyonlar cmlesi, 89 [a,b ]zerinde srekli fonksiyonlar uzay , 90
Sd(p,8)
sp(S)=span(S)=L(S) U+V U(:)V dim V 5. (X,R)
e (a,b)]
319
L {F(t)}
F(t) nin Laplace dn m, 90 Oklid ya da kresel norm, 92, 224 Kbik norm, 92, 224 Oktahedral norm, 92 X metrik uzay zerinde s nrl srekli gerel fonksiyonlar cmlesi, 94 X metrik uzay zerinde s nrl srekli karma k fonksiyonlar cmlesi, 94 v ve w nin i arp m , 96 S cmlesinin ortogonal tmleyeni, 98, 299 kareler toplam yakmsayan sonsuz dizilerin Hilbert uzay , 112 karesi integre edilebilen fonksiyonlarm Hilbert uzay , 112 A matrisinin i ync satr ve j ync kolondaki elemam,122 K egen matris, 123 M matrisinin i y nc sat r , 124 M matrisinin j y nc kolonu, 124 M matrisinin (i,j) konumunun minr, 125 Kronecker deltas , 136 A matrisinin tersi, 138, 143 A matrisinin transpozesi, 147, 302 karma k A matr sinin e leni i, 148
II Ile
II. Ile
II II
e(X,R)
C(X,C)
<v,w> Sl 12
= S
1, 2 aij= entii(A)
Dg(dt ,d 2 ,...,dn) Rowi(M) Colj(M) Minii(M)
8 ii
A-1 AT
A* izA= tr(A) det(A) cofii(A)
A matrisinin Hermitiyen e leni i, 148 A matrisinin izi, 161 A matrisinin determinant , 163 A matrisinin (i, j) konumunun kofaktr, 163 A ve B satrca e de erdir, 180 elemanter matris, 186 A matrisinin rank , 192 gerel katsay l sonlu dereceli polinomlar cmlesi, 201, 210 I arah zerinde srekli fonksiyonlar uzay , 203
,
IEno rank (A)

61;)
e(I)
e (-co
%MU,
00)
(cX),00) arah uada srekli fonksiyonlar uzay , 204 mxn biiminde gerel matrisler cmlesi, 199, 208 A matrisinin s fr uzay , 210 derecesi n den az polinomlar cmlesi, 211 A ve B kolonca e de erdir, 218 A ve B e de erdir, 218 ko ullu ya da genelle tirilmi ters, 226 v vektrnn {%). baz a gre koordinat vektr, 240 F dnmnn grnt cmlesi, 241 F dn mnn ekirde i ya da sfr uzay , 241 F dn mnn nulitesi (ekirde inin boyutu), 244
NS(A) n A- CB B A< ') [vj e RF KernelF-= KerF nulite(F)=n(F)
320
Iu
2(__ CO)
U zerinde zde lik dniisiim, 248

(_.0,00) aral gnda ikinci basamaktan srekli trevlenebilir fonksi-
yonlar uzay , 252 [a,b ] [A:131 ,B 2 ] [A] [A:B] V* V** T* [a,b] zerinde sonsuz kez srekli trevlenebilir fonksiyonlar uzay , 260
B i veB 2 bazlar na gre A dn mnn matris gsterimi, 265

A dn mnn matris gsterimi, 265 A dn mnn B baz na gre matris gsterimi, 265 V nin e lenik uzay (cebirsel e leni i ya da dual uzay ), 291 V nin ikinci e lenik uzay , 297 T operatrnn adjoint operatr, 305
321

761

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

761

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

761

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ANKARA NIVERSITESI FEN FAKLTES YAYINLARI No : 140

Matris Metodlar ve Lineer Dn mler

Do. Dr. Cevat KART

ANKARA NIVERSITESI FEN FAKLTESI YAYINLARI No : 140

Matris Metodlar ve Lineer Dnmler

Do. Dr. Cevat KART

ANKARA UNIVERSITESI BASIMEVI - ANKARA, 1985

4. 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 4.5. 4.6.

AX =K Sistemlerinin zmlerinin Yap s

6. 6.1. 6.2. 6.3.

x 1 < x < oo, 11- x2

fonksiyonunun y' = r(x)

trevi, 1 < x < p iin negatif

Sin x , x > 1 0 , 0<x<1 (b) f (x) =ex

[ -2,5 ] -1 <x<0 x<-1

, X > 2 ,O<x<2 x<O

0, x rasyonel g (x) = 1, x irrasyonel

. 1 1 x # 0 g (x) = sm x # 0 , x x ' ,x=O 0 , x =-- O

I a+b I < 'al+ Ibl (gen e itsizli i)

4. Herhangi bir a e ediniz?

iin la I < a < IaI oldu unu ispat

(b) x in (1,4) aral ma k stlanmas halinde x+2

< M olacak biimde bir M say s bulunuz ?

,N/ x2+1 e itsizliklerinin herbirinin do rulu unu gsteriniz ?

> 2 (b) 1+x4 < 2 , (c)log ina+logal0 > 2,a>1

(c) 13. a ncosn

< 2 ve (x-1) (x+4) < 0 b nsinn 0 ifadesini,

(a) Cncos (n 0 On) (b) C nsin (n 0 On) eklinde yaz n z ? 12

e itsizli inin var-

ex < 2 5 , (b) < 104, (e)

F (xo, yo) = 0, Fy(xo, yo) rumda

0 olduklar n varsayal m. Bu du-

Fx [xl,x2,, xn, f Fy x2,..., xn , f

Bu arada nemli baz gerekleri de k saca belirtelim:

nin zde olarak s fr olmamas dr. Benzer sonu, n de i kenli

m denklem iin geerlidir. m < . 18

(iii) x =I (u,v), y =T (u,v) ve u =f (r,$), v -=g (r,$) ise

a (u,v) a (u,v) 8 (r,$)

gsteriniz. 4. F (xy,z-2x) =-0 ba nt s x az ax y az ay 2x denklemini

hangi artlar alt nda sa lar? Bu artlar bulunuz.

SKALER VE VEKTR DE ERLI FONKSIYONLU

 (t) ---- f (t) e + g (t) e 2

g (x,y,z) e2-4- h (x,y,z) e 3

= (a it + b i ) e + (alt enleri x (t) = a t b by (t) = a 2t

vektr fonksiyonunun bile enleri

yi = fi(x) = olmak zere 26

y = f (x) = (fj (x), f2 (x),..., fn(x) )

(t) ,..., i n(t) )

integrali, integrasyon kurallar geerli olmak zere

Y (t) = f(t,x (t) ) = (2t tost-t2sint, 9t 2-sint) ve

x (t) = t ve x 2(t) = t+i sint al n rsa x (t) = (t,t

2.3. BAZI TEMEL ZEL KLER

f (t) -F- a (t)

t -> (cos2t) e i + (sin2t)

= a. arccos (1- 1 y-) -asin arccos (1-

_ 2 a y) - ,\/ 2 ay-y2 , a < y _<"

a 142- a2b eklinde zmlenebilir. x (t) ve y (t) iin

oldu una gre, t parametresinin yokedilmesi ile

y (t) = b sin QS , -n <

(t) ---- f (t) e + g (t) e 2