Cenckiewicz: Cisi sprzymierzescy reform

http://pismo.christianitas.pl/2010/11/cenckiewicz - cisi- sprz ymierz enscy- reform/ April 11, 2013

Redakcja

Wypisy rdowe z materiaw Suby Bezpieczestwa o genezie i pocztkach Vaticanum II Komunistyczny aparat bezpieczestwa prbowa zgbi cao procesu przemian wewntrzkocielnych. W obszarze zainteresowa polskiej bezpieki znalazy si m.in. objawienia fatimskie, kongresy apostolstwa wieckich, ekumenizm, reforma Kurii Rzymskiej, zmiany liturgiczne, nowe spojrzenie na sakramenty (w tym przede wszystkim problem szerszego orzekania niewanoci maestwa), seminaria i instytuty rzymskie, masoneria, dziaalno zakonw. Sobr Watykaski II i jego recepcja. MIMO UPYWU PONAD CZTERDZIESTU LAT OD ROZPOCZCIA SOBORU i coraz wikszej iloci nowatorskich publikacji naukowych powiconych metodom walki totalitarnego aparatu bezpieczestwa z Kocioem katolickim w drugiej poowie XX wieku [1], kwestia stosunku komunistw do Vaticanum Secundum i jego reform wci pozostaje sabo rozpoznana [2]. Poza prekursorskimi, cho nie wolnymi od uproszcze, ksikami Jzefa Mackiewicza [3] pozostali autorzy, zwaszcza ci zwizani z Kocioem, na og zdaj si omija ten problem wielkim ukiem. Nieprzypadkowo wspomniany ju Mackiewicz w odautorskiej adnotacji do ksiki W cieniu krzya. Kabel Opatrznoci pisa przed ponad trzydziestu laty: Napisaem t histori w przewiadczeniu, e nikt poza mn z autorw polskich nie zechce przerwa milczenia o sprawach, ktre powinny by wszystkim znane. Do dzi zdecydowana wikszo autorw udaje, e problem w ogle nie istnieje bd prbuje go przedstawi tak, jakby za jakkolwiek wtpliwoci czy pytaniem o sensowno i kierunek reform soborowych stali wrogowie Kocioa, w tym rzecz jasna rwnie i komunici siejcy zamt w duszach zakopotanych katolikw. Zdarzaj si oczywicie chlubne wyjtki. Z historykw na szczegln uwag zasuguje Jan aryn, ktry w swojej syntezie dziejw Kocioa katolickiego w Polsce nie stroni rwnie od kontrowersji i pisze o prowadzonych w czasie Soboru i po jego zakoczeniu dezintegracyjnych dziaaniach bezpieki, wykorzystujcej istniejce rnice pogldw pord duchowiestwa na temat soborowego aggiornamento[4]. Warta dostrzeenia jest rwnie wydana przed paru laty ksika Andrzeja Grajewskiego, ktry porusza problem zdrady w Kociele katolickim w wiecie komunistycznym [5]. Jednak nawet aden z wymienionych autorw na dobr spraw nie poruszy kwestii oczekiwa komunistw wobec Soboru oraz zwizanych z posoborow recepcj nadziei na wewntrzn dezintegracj Kocioa katolickiego. Przejta w ostatnim czasie przez Instytut Pamici Narodowej imponujca spucizna archiwalna, zwaszcza po Departamencie I i IV MSW, stwarza dobr okazj, by porzuci wszelkie mity na ten temat[6]. Musimy zda sobie spraw z tego, e po mierci Piusa XII komunici postrzegali Koci jako zbiorowo zoon i niejednolit, e starali si analizowa sytuacj wewntrzkocieln take przez pryzmat istniejcych w nim rnic doktrynalnych i walk frakcyjnych, e nie interesowa ich wycznie stosunek tego czy innego hierarchy do komunizmu, lecz rwnie jego podatno na nowinki modernistyczne, zaangaowanie ekumeniczne, oczekiwania wobec reformy liturgicznej, stanowisko wobec narastajcej rywalizacji integrystw i progresistw oraz pionierskich zmian zachodzcych w Kociele holenderskim, francuskim i niemieckim itp. Na ow zoono sytuacji w Kociele za pontyfikatu Jana XXIII zwraca uwag w marcu 1962 r. wczesny korespondent Agencji Robotniczej i Polskiego Radia w Rzymie Ignacy Krasicki, ktry w jednej ze swych notatek zauway, e po raz pierwszy w nowoytnej historii Kocioa katolickiego mamy do czynienia z przeciwstawnymi tendencjami i nurtami, ktre s odbiciem kryzysu kocioa (tak w oryginale przyp. S. C.) i jego centrali w obecnym wiecie. Jego zdaniem Janowe aggiornamento byoby nie do pomylenia, gdyby nie zmiany zachodzce we wspczesnym wiecie. Krasicki, ktry rozpatrywa problem na dwch paszczyznach politycznej i doktrynaln0-ideologicznej

twierdzi, e ksztat pontyfikatu Jana XXIII i gboko zapowiedzianych przez niego reform kocielnych naley postrzega w kontekcie: stabilnoci obozu socjalistycznego, nieodwracalnoci podziau jataskiego, dekolonizacji. (W tym miejscu Krasicki zwraca uwag na sytuacj w Kongu belgijskim, gdzie misje katolickie byy najlepiej zorganizowane i rozwinite a mimo to w przecigu zaledwie paru tygodni wiekowe dzieo misyjne kocioa (tak w oryginale przyp, S.C.) runo a wychowankowie misji, czsto ksia-autochtoni poparli spraw narodowo-wyzwolecz), radykalizacji postaw spoecznych i politycznych (rozwj ruchw lewicowo-rewindykacyjnych w krajach zachodniej Europy i coraz wiksze przyzwolenie na wspprac partii lewicowych i centrowych z komunistami), zmiany strategii politycznej Stanw Zjednoczonych i wiksz skonno Waszyngtonu do zaangaowania w dialog WschdZachd (Krasicki upatrywa w tym klsk krucjatowych koncepcji pacellistw), problemw pokoju i wojny (strach Watykanu przed wybuchem konfliktu Wschd-Zachd, zwaszcza w czasie tzw. kryzysu berliskiego 1961 r., kiedy to nawet rozwaano rzekomo ewakuacj papiea do Hiszpanii lub Brazylii), coraz wikszej laicyzacji ycia i indyferentyzmu religijnego, upadku maestwa, kryzysu duchowiestwa oraz liberalnych tendencji wrd teologw [7]. W wietle powyszych rozwaa nie powinno nas dziwi, e na odcinku walki z Kocioem katolickim komunistyczny aparat bezpieczestwa (nie tylko zreszt PRL-owski) prbowa zgbi cao procesu przemian wewntrzkocielnych. Std te w obszarze zainteresowa polskiej bezpieki, wykonujcej przecie wytyczne Sowietw, znalazy si m.in.: synody biskupw, pielgrzymki papieskie, objawienia fatimskie, kongresy apostolstwa wieckich, ekumenizm ( w tym rwnie kwestia wsplnych modw katolikw i innowiercw), przemwienia papieskie (prowadzono nasuchy radiowe, kryzys Kocioa i reforma Kurii Rzymskiej, zmiany liturgiczne, nowe spojrzenie na sakramenty (w tym przede wszystkim na sakrament maestwa problem szerszego ni dotd orzekania niewanoci maestwa), seminaria i instytuty rzymskie, masoneria, dziaalno zakonu jezuickiego, dominikaskiego i franciszkaskiego, Sobr Watykaski II i jego recepcja (SB prowadzia w tym celu dziaania operacyjne po kryptonimem Concilio) itd. Zacznijmy od tego. e w dotychczasowej literaturze przedmiotu nie dostrzega si swego rodzaju fenomenu, mianowicie konsensusu w kwestii Soboru i jego nastpstw, jaki przez cay okres PRL charakteryzowa zarwno rodowiska polskich prawowiernych katolikw (co jest akurat zrozumiale), jak i katolickich progresistw (rodowiska Tygodnika Powszechnego, Znaku i .Wizi), antykatolick dywersj (Stowarzyszenie PAX. Chrzecijaskie Stowarzyszenie Spoeczne) oraz komunistw (chociaby publicystyka Edwarda J. Fatygi, Stanisawa Markiewicza i Ignacego Krasickiego). Mona wrcz zaryzykowa stwierdzenie, e wszystkie wymienione strony debaty posoborowej w Polsce (zwaszcza progresici i dywersanci) uzupeniay si w dziele popularyzacji swoicie rozumianej myli soborowej. Suy temu miay przede wszystkim niezliczone publikacje prasowe i ksikowe propagujce modernistyczn myl katolick. Dzi nie wypada pamita, e Znak wydawa w przeszoci pionierskie ksiki ks. Hansa Knga, ktrego nazywa przecie klasykiem myli soborowej[8]. Wydaje si, e to. co najbardziej czyo niechtne sobie rodowiska Tygodnika Powszechnego i PAX-u (wcznie z tzw. frond w postaci grupy Janusza Zabockiego), to wanie fascynacja Soborem (poczona jednoczenie z gwatowan nagonk na posoborowy tradycjonalizm katolicki) i krytyka kocielnej przeszoci. Istoty rzeczy nie zmienia nawet fakt. i postawy obu rodowisk wypyway na og z odmiennej kalkulacji. Dla Tygodnika Powszechnego Sobr oznacza przede wszystkim (i w dalszym cigu oznacza) zerwanie z modelem teokratycznym, zrzucenie garbu konstantynizmu, ktry jakoby ciy Kocioowi przez kilkanacie ostatnich wiekw (okrelenie Stefana Swieawskiego), i wkroczenie Kocioa na ciek katolicyzmu intelektualnego (liberalnego) przeciwstawianego katolicyzmowi ludowemu (zacofanemu i integrystycznemu). Dla PAX-u z kolei uznanie dla praktykowanej od pocztku Polski Ludowej koncepcji zblienia wierzcych z niewierzcymi (katolikw z marksistami) oraz zgody na partycypacj katolikw w komunistycznych rzdach. Co ciekawe, rwnie dla polskich komunistw, zwaszcza tych wyspecjalizowanych w walce z Kocioem, najpierw mier Piusa XII i wkroczenie na tron papieski Jana XXIII, a pniej zwoanie Vaticanum II wybr kard. Giovanniego Battisty Montiniego na papiea, byy z jednej

strony kocem Kocioa redniowiecza i porak katolickiego tradycjonalizmu (wizano j z osob kard. Alfredo Ottavianiego, ktry na szczcie nie zdoa powstrzyma papiea od decyzji zwoania Soboru), z drugiej natomiast wskazyway na coraz wiksze otwarcie si Stolicy Apostolskiej na dialog z pastwami socjalistycznymi. Zwoanie Soboru i zainaugurowane przez Jana XXIII reformy tumaczono w MSW, podobnie jak w krgach postpowych katolikw, rzekom utrat wpyww Kocioa w wiecie. T zbieno diagnozy i oczekiwa potwierdza chociaby fragment jednego z opracowa przygotowanych w MSW na pocztku 1963 r.; Po mierci Piusa XII w Watykanie uksztatoway si ugrupowania polityczne o rnych tendencjach i zabarwieniach (umownie zwane: reformatorami i konserwatystami). Kierunki te wyranie zarysoway si podczas Konklawe. () Tendencje reformistyczne id w kierunku odnowy kocioa (tak w oryginale przyp. S. C.) i dokonania w nim szeregu reform w celu dostosowania polityki kocioa do aktualnej sytuacji polityczno-spoecznej i przeamania tradycjonalizmu w zarzdzaniu kocioem. W polityce zewntrznej uwzgldniaj problem wspistnienia oraz umiarkowane poparcie dla polityki odprenia i uoenia form jakiego modus vivendi z pastwami socjalistycznymi (). Tendencje konserwatywne broni praw i tradycji kurii rzymskiej. D do umocnienia administracji w kurii i wadzy papiea. Nie zgadzaj si na dopuszczenie laikatu do rzdw kocioem. W polityce zewntrznej id na otwart walk kocioa w krajach socjalistycznych, na wytworzenie atmosfery mczestwa kocioa w tych krajach i popieranie polityki zimno-wojennej. Za ycia Piusa XII tendencje te miay uznanie i wyciskay swe pitno na polityce Watykanu. Polityka ta znajdowaa poparcie wrd wyszego duchowiestwa USA, Hiszpanii i NRF. W atmosferze wewntrznej sprzecznoci nastpi w 1958 r. wybr kard. (Angelo Giuseppe) Roncalliego na papiea. Wybr jego podyktowany zosta trudnociami w rozstrzygniciu istniejcych sprzecznoci midzy czci kardynaw o pogldach zachowawczych, a skrzydem kolegium kardynalskiego domagajcego si reform. () Jan XXIII, oceniajc dotychczasow polityk Watykanu doszed do wniosku, e polityka najbardziej reakcyjnych si kurii rzymskiej powoduje odchodzenie coraz szerszych warstw spoecznych od kocioa rzymskiego. Zaistniaa wic potrzeba dokonania rewizji taktyki prowadzonej przez koci w polityce midzynarodowej, jak rwnie rewizji szeregu tradycyjnych schematw i regu obowizujcych duchownych i wieckich katolikw[9]. Wedug komunistw Jan XXIII by papieem kompromisu pomidzy zwolennikami linii Piusa XII a liberaami, dcymi do reform. To, e rzucone przez dobrego papiea haso odnowy i aggiornamento zbliao go do kocielnych liberaw, kazao komunistom wiza z jego pontyfikatem pewne, aczkolwiek na razie umiarkowane nadzieje [10]. Zdarzali si jednak i tacy komunici eby wspomnie tylko I sekretarza KC KPZS Nikit Chruszczow ktrzy mwili o nim z najwyszym uznaniem[11]. Kard. Agostino Casarol ktry od 1963 r. bra udzia w zakulisowych rozmowach z przywdcami krajw demokracji ludowej, przywoa w swym pamitniku sowa wgierskiego ministra, ktry tu przed mierci Jana XXIII powiedzia mu; Kocham tego papiea, gdy czujemy, e i on nas kocha jako ludzi; inni za uwaaj nas tylko za komunistw![12]. W sferze stricte kocielnej, cho nie wolne od polityki, papie Jan by dla nich przede wszystkim symbolem zachwianej pozycji integrystw (zwanych te ..zelanti) i stopniowego dochodzenia do gosu stronnictwa tzw. umiarkowanych (moderati). Okres rzdw dobrego papiea rozpisali komunici na cztery podokresy: pierwszy od konklawe do wiosny 1959 r. charakteryzowa si przewag kierunku umiarkowanego; drugi od wiosny 1959 r. do przeomu 1959/1960 to przewaga nurtu integrystycznego; trzeci od przeomu lat 1959/1960 do maja 1960 r to czas wzmoenia wpyww moderatf i okres tzw. prby si: czwarty od maja 1960 r. do koca pontyfikatu to czas wzmoonej ofensywy zelanti i powstrzymywania ich przez moderati [13]. Do decydujcego starcia miao wic doj po zakoczeniu pontyfikatu przejciowego. Inkwizyt orzy i zwolennicy odprenia Zanim zwoano Sobr komunici byli pewni, e gwnym tematem jego obrad bdzie obok spraw dotyczcych zjednoczenia wszystkich kociow chrzecijaskich wok Watykanu, unowoczenienia liturgii oraz wikszej autonomii episkopatw i biskupw-ordynariuszy problem stosunku Kocioa katolickiego wobec komunizmu. Pewno, co do takiego programu Soboru komunici czerpali zarwno z oficjalnych wypowiedzi hierarchw [14], jak i informacji

zdobytych na drodze agenturalnej oraz wywiadowczej. Cz informacji dotyczya bezporednio pracy Centralnej Komisji Przygotowawczej, na czele ktrej sta papie Jan XXIII, i Przygotowawczej Komisji ds. Soboru oraz odpowiedzi biskupw na ankiet rozpisan przez przewodniczcego komisji kard. Domenico Tardiniego. Zapowiedzi antykomunistycznego kursu przyszego Soboru byy te liczne wypowiedzi rzymskich kurialistw, odnotowywane skrztnie przez PRL-owskie suby. Jeszcze w styczniu 1960 r. podczas rzymskich modw w intencji Kocioa milczenia prefekt witego Oficjum kard. Alfredo Ottaviani, ku zaniepokojeniu komunistw i kocielnych progresistw, w stanowczych sowach skrytykowa koncepcje wspistnienia katolikw z komunistami. Wedug wywiadu PRL w podobnym duchu mieli si wwczas wypowiada take kardynaowie Giacomo Lercaro. Francis Spellman i Richard Cushing. Komunistw przeraa zwaszcza arcybiskup Bolonii, kard. Lercaro, ktry w grudniu 1960 r,, przy okazji ycze skadanych kard. Stefanowi Wyszyskiemu, mia powiedzie, e celem podstawowym przyszego Soboru bdzie jak najszybsze zniszczenie komunizmu i nawrcenie komunistw do Boga[15]. Majc w pamici sowa kard. Lercaro o tym, e jednym z celw Vaticanum II ma by zniszczenie komunizmu, w Moskwie i Warszawie snuto przypuszczenia, i Sobr Powszechny uroczycie potpi bd komunizmu. Powoujc si m.in. na wypowied bliskiego wsppracownika kard. Giuseppe Sinego i pniejszego periti o. Castellino. asystenta Woskiej Akcji Katolickiej, bezpieka sdzia, e w czasie Soboru moe doj do potpienia komunizmu, napitnowania polityki wyznaniowej krajw komunistycznych, w tym rwnie udziau ksiy w Ruchu Obrocw Pokoju, PAX-ie i wgierskim Opus Pacis[16]. Antykomunistyczny kurs Vaticanum II mia by efektem intryg kardynaw Tardiniego i Ottavianiego, ktrzy wedle informacji Departamentu IV MSW mieli powoa specjaln komisj do spraw sytuacji Kocioa w Europie rodkowo-Wschodniej, ktrej celem miato by omwienie w czasie Soboru pooenia katolikw w krajach komunistycznych, jej sekretarzem zosta o. Gaussa, sekretarz papieskiej Komisji ds. Rosji, za w jej skad weszli rektorzy emigracyjnych kolegiw papieskich w Rzymie czechosowackiego, wgierskiego, niemieckiego, polskiego, litewskiego i otewskiego. Koncepcj Tardiniego i Ottavianiego mia wedug bezpieki storpedowa sam Jan XXIII, ktry nie chcia dopuci do obrad ubocznego soboru i sta na stanowisku. e kady z ojcw soborowych ma prawo wypowiedzie si w sprawie kierunku polityki Watykanu wobec krajw komunistycznych [17]. W Warszawie podkrelano, e mimo licznych obaw dotyczcych chci podporzdkowania Kocioa przez marksistw, Jan XXIII jest w stanie przysta na koncepcj wspistnienia Kocioa i pastwa w warunkach komunistycznych. Zdaniem wadz PRL dobry papie mia zwyczajnie ulega wzrostowi tendencji odpreniowych w wiecie. Co ciekawe, w Warszawie prbowano te kojarzy skonno Jana XXIII do politycznej wolty z jego elastycznoci teologiczn i aprobat dla dialogu midzyreligijnego. Przypominano, e cho w encyklice Ad Petri cathedram z 1959 r. papie pisa, e raz przyjtych prawd wiary Koci zmieni nie moe, to jednak jest wiele punktw, w ktrych pozostawia si teologom swobod dyskusji. W MSW obawiano si nawet, e program zjednoczenia chrzecijan Jana XXIII moe trafi w prni, jeli napotka na opr konserwatywnych kurialistw. Rewizjonistyczne zapdy Jana XXIII i jego otoczenia (komunici wskazywali szczeglnie na pozytywn rol sekretarza papieskiego msgr. Lorisa Capovilla, kardynaw Eugene Tisseranta i Augustina Bea oraz wieo mianowanego ksicia Kocioa Gioyanni Battisty Montiniego) chciaa powstrzyma grupa kurialnych konserwatystw na czele z kard. Ottavianim. Frakcja prefekta witego Officjum do ktrej zaliczano m.in. kardynaw Giacomo Lercaro, Giuseppe Siriego. Ernesto Ruffiniego, Francisa Spellmana, Richarda Cushinga i Josefa Mindszentego oraz ojcw Wettera, Floridi, Gaussa i Castellino miaa przystpi do zorganizowanej akcji, ktrej celem byo wywarcie presji na Janie XXIII, aby ten porzuci mrzonki o moliwoci koegzystencji Kocioa i komunizmu. Kard. Ottaviani mia nawet odby seri spotka politycznych z Francisco Franco, Antonio de Oliveira Salazarem, Charlesem de Gaullem, w czasie ktrych mia wskaza na rosnce zagroenia pynce z propagowanej wwczas koncepcji wspistnienia wolnego wiata z komunizmem. W tym czasie Ottaviani mia rwnie zainspirowa pras katolick na caym wiecie do zamieszczania artykuw atakujcych koncepcj koegzystencji i polityki odprenia pomidzy Wschodem i Zachodem. Koordynatorem caej akcji z ramienia inkwizytora Ottavianiego mia zosta jezuita, ojciec Wetter, zaoyciel Agencji Informacji

Antykomunistycznych [20]. Najbardziej znany artyku, zatytuowany Podstawowe punkty, ukaza si na amach Osservatore Romano. Anonimowy autor tekstu przypomina, e problemy polityczno-spoeczne w adnym razie nie mog by oddzielone od religii, e katolik obowizany jest uzna zwierzchno hierarchii kocielnej nie tylko w sprawach wiary, lecz rwnie w sprawach politycznych, e dopuszczalno politycznej wsppracy z tymi, ktrzy nie przyjmuj zasad religii, podlega ocenie moralnej i kompetencji wycznie hierarchii kocielnej, a nie poszczeglnych wiernych[21]. Z kolei w sierpniu 1960 r. w Passo delia Mendola grupa kard. Ottavianiego pod przykrywk Przygotowawczej Komisji ds. Soboru miaa zorganizowa konferencj z udziaem 170 duchownych i wieckich (co ciekawe przewodzi jej kard. Montini), w czasie ktrej przewaay gosy, e jednym z centralnych zagadnie politycznych Soboru powinno by potpienie komunizmu. Jeden z referentw, o. Castellino, wysun propozycj, by Sobr nie tylko potpi ideologi komunistyczn, lecz rwnie napitnowa jakiekolwiek formy wsppracy midzy katolikami a komunistami. Projektowano rwnie czytamy w opracowaniu bezpieki wydanie specjalnego memoriau papieskiego, w ktrym zostaoby potpione popieranie przez katolikw teorii marksistowskiej i przynaleno do partii komunistycznych, jak rwnie sama wsppraca z nimi[22]. W tym samym czasie przebywajcy przymusowo na terenie ambasady amerykaskiej w Budapeszcie kard. Josef Mindszenty przesa do Watykanu swj program walki z komunizmem. Propozycje Prymasa Wgier byy tosame z projektami grupy kard. Ottavianiego. W pimie adresowanym do Jana XXIII Mindszenty stwierdzi, e dotychczasowe formy walki Kocioa z komunizmem (wykluczenie, kltwa) s dalece niewystarczajce, Sobr pisa kardyna powinien dokadnie skonkretyzowa rodzaj represji wobec czonkw partii komunistycznych i wspdziaajcych z nimi katolikw, zada od katolikw krajw socjalistycznych, by nie uznawali konstytucji swoich pastw oraz podj uchwa stwierdzajc, e niepodporzdkowanie si komunistycznemu ustawodawstwu nie jest grzechem (miao to dotyczy m.in. przysigi wojskowej przyp. S. C.). W opracowaniu MSW czytamy dalej: W celu wzmoenia walki z komunizmem we Wschodniej Europie i Azji. Mindszenty proponowa utworzenie w Watykanie nowej kongregacji, ktra by kierowaa dziaalnoci Kocioa w krajach socjalistycznych i krajach Azji[23]. W innym z dokumentw MSW czytamy rwnie, e Prymas Wgier proponowa Stolicy Apostolskiej ustanowienie dnia solidarnoci katolikw caego wiata z przeladowanym Kocioem w krajach komunistycznych [24]. Oficerowie Departamentu IV MSW wskazywali rwnie na niejednolito grupy Ottavianiego. ktrej cz egluje raczej w stron liberaw. Przywoywano tu na przykad osob arcybiskupa Bostonu, kard. Richarda Cushinga, ktrego z prefektem witego Oficjum czy jedynie antykomunizm, za pozostae kwestie byy przedmiotem sporw. Jako przykad podawano zaangaowanie ekumeniczne Cushinga, ktry ju w sierpniu 1959 r, tumaczy potrzeb podjcia dialogu midzyreligijnego zwarciem szeregw wszystkich wierzcych w Boga (ydw, katolikw i protestantw) w celu zwalczania midzynarodowej konspiracji komunistycznej [25]. Zarwno stranik czystoci wiary, kard. Ottaviani, jak i kard, Lercaro odrzucali t argumentacj. Wspierani w Rzymie m.in. przez generaw zakonu dominikaskiego i franciszkaskiego oraz opata-prymasa benedyktynw, przypominali o potrzebie zachowania integralnej doktryny katolickiej, ktra z chwil podfcia dialogu ekumenicznego, musiaaby zosta zmodyfikowana osabiajc nieuchronnie jej spoisto. Swego czasu, na amach Osservatore Romano Kuria Rzymska zdementowaa rwnie krce pogoski o rzekomym udziale protestantw i innych innowiercw w Soborze. W pewnych koach protestanckich sdzono zrazu czytamy w przywoanym przez bezpiek dementi Kurii e Sobr bdzie otwarty dla chrzecijan niekatolikw, wyjaniamy wszystkim, e Kuria Rzymska bynajmniej nie miaa tego rodzaju planw. Rwnie kard. Lercaro wyrazi kiedy opini, e myl przewodni przyszego Soboru powinien by nie dialog ekumeniczny, a troska o powrt oddzielonych braci. W podobnym duchu wypowiada si take sekretarz Centralnej Komisji Przygotowawczej abp Perlcie Felici [26]. Przeciwko akcji konserwatystw zarwno w wymiarze politycznym, jak i ekumenicznym wystpia grupa kardynaw-reformatorw. a zwaszcza Eugene Tisserant, ktry komentujc w kwietniu 1960 r. dekret witego Officjum z 1959 r. zakazujcy wsppracy katolikw z marksistami powiedzia. e dokument wydany przez kard. Ottavianiego spowodowa

pogorszenie w stosunkach midzy Wschodem a Zachodem. Ku uciesze komunistw owi reformatorzy uwaaj, e Watykan nie powinien jawnie angaowa si w rozbienoci midzy dwoma obozami wiatowymi, a jednoczenie opowiadaj si za pewnym odpreniem midzynarodowym oraz za goszeniem hase pokojowych i wzywaniem do zgody midzy pastwami o rnych ustrojach. Dopuszczaj oni moliwo wsppracy partii chadeckich z socjaldemokracj, a nawet z siami laickimi. Uwaaj, e w polityce naley bra pod uwag fakt istnienia pastw o ustrojach socjalistycznych [27]. Faworytem Warszawy wrd reformatorw byt bez wtpienia sekretarz Jana XXIII ks. praat Loris Capovilla, coraz czciej ingerujcy w prace Kurii Rzymskiej. Przychylno komunistw zyska zwaszcza po tym, jak w lutym 1962 r. zdoa usun z Osservatore Romano tekst przemwienia kard. Ottavianiego atakujcego wosk lewic [28]. Nad Wis obwoano go wwczas szar eminencj tzw. postpowcw, ktry skutecznie ingeruje w media watykaskie by poskromi stronnictwo pacellistw zwane te konserw [29]. Nadzieje na ruch ref ormat orski kleru doowego Zanim 11 padziernika 1962 r. zainaugurowano obrady Soboru Watykaskiego II komunici starali si monitorowa obrady obu komisji przygotowawczych. Chodzio przede wszystkim o ustalenie kierunku, w jakim zmierza bdzie Sobr a wraz z nim cay Koci katolicki. Nie ulega wtpliwoci, e dla specjalistw od walki z Kocioem z MSW najbliszy by program reprezentowany przez skrzydo liberalne wrd kardynaw i biskupw. Dla PRL-owskich analitykw byo jasne, e z chwil rozpoczcia obrad dojdzie do starcia reformatorw z konserwatystami. Za najbardziej istotne w programie reformatorw uznano postulaty; osabienia wpyww Kurii Rzymskiej; rozszerzenia uprawnie krajowych episkopatw; zwikszenia wpyww w kolegium kardynalskim hierarchw spoza Woch; ograniczenie kompetencji witego Oficjum; ograniczenia uprawnie centralnych wadz zakonnych i podporzdkowanie zakonw biskupom ordynariuszom; wprowadzenia cezury wiekowej dla penicych urzdy kocielne biskupw i kardynaw; likwidacji indeksu ksig zakazanych jako absurdu przy wspczesnych rodkach komunikacji (radio, telewizja, prasa); reformy podziau administracyjnego Kocioa (tworzenie nowych diecezji); reformy form duszpasterskich (wikszy udzia wieckich, docenienie roli kobiety w Kociele, udzia katolikw w zwizkach zawodowych i akcjach charytatywnych); podjcia dialogu ekumenicznego z innymi wyznaniami i unarodowienie liturgii [30]. Programowi reformatorw przeciwstawiano propozycje konserwatystw zawierajce si zaledwie w kilku punktach: trwanie przy Tradycji;zachowanie istniejcej struktury, formy i organizacji Kocioa (Koci jest dlatego mocny, e jest niezmienny); przeprowadzenie reform i poddanie w wtpliwo dotychczasowych osigni Kocioa stanowioby przyznanie si na zewntrz do faktu, e w Kociele nie wszystko dzieje si dobrze, a to przyczynioby si do upadku jego prestiu; skupienie si na ksztaceniu nowych zastpw kapanw oddanych wierze katolickiej, zdolnych do powice, wcznie z oddaniem ycia za wiar; Kocioowi nie s potrzebne reformy, ani polityczne lawirowanie, a wici i mczennicy[31]. Pierwotnie, w kalkulacjach komunistw to wanie program konserwatystw mia wiksz szans realizacji, gdy to wanie grupa kard. Ottavianiego rzekomo cakowicie opanowaa Centraln Komisj Przygotowawcz, marginalizujc wpywy grupy kard. Bea. W MSW uwaano, e Komisja skutecznie powstrzyma na Soborze zarwno nowinki teologiczne, jak i miae projekty ekumeniczne, a przystanie jedynie na propozycje rozszerzenia apostolstwa wieckich. Lektura propozycji przesanych na rce przewodniczcego Przygotowawczej Komisji ds. Soboru kard. Domenico Tardiniego umacniaa bezpiek w przekonaniu, e Sobr bdzie mia charakter wybitnie duszpasterski, a wikszo czasu powicona zostanie dziaalnoci misyjnej Kocioa, problemom ycia kapaskiego i zakonnego oraz formacji przyszych ksiy, zagroeniom pyncym ze strony laicyzmu i materializmu, sprawie komunikacji spoecznej (prasa, radio, telewizja). relacjom pastwo-Koci oraz stosunkowi Kocioa do innych wyzna chrzecijaskich [32]. Co ciekawe, z pewnym zaskoczeniem przyjto w MSW odpowiedzi ankietowe polskiego duchowiestwa, ktre w cigu lat 1961-1962 wpyny do Komisji Soborowej Episkopatu Polski (powstaa w 1959 r.), kierowanej przez abp. Antoniego Baraniaka[33]. Bezpiek zdziwia nieco

postpowo polskiego duchowiestwa, ktre po analizie ankiety wyranie przeciwstawiano konserwatywnej hierarchii, jakoby zamiatajcej prawdziwe problemy Kocioa pod dywan. I tak na przykad pytanie pierwsze ankiety dotyczyo reformy liturgicznej. W odpowiedziach ankietowych polscy ksi proponowali wprowadzenie jzyka narodowego do liturgii, reform ceremonii kocielnych, zmian ubioru i zmniejszenie obowizkw liturgicznych duchowiestwa. Za cakowitym wprowadzeniem jzyka narodowego do liturgii wypowiedziao si 50% ogu ksiy objtych ankiet. Wikszo z nich stanowili ksia modzi z parafii miejskich (Warszawa, Krakw, Pozna. Gdask), Uwaali oni. e wprowadzenie jzyka polskiego do liturgii pocignie za sob wiksz aktywno wiernych i zblienie ich do Kocioa. 30% polskich ksiy wypowiedziao si natomiast za czciowym wprowadzeniem jzyka narodowego, zwaszcza podczas ceremonii chrztw, lubw i bierzmowania oraz w niektrych czciach Mszy w. (chodzio przede wszystkim o tzw. czci stae Mszy). Pozostaa cz duchowiestwa (20%) stana w obronie aciny w liturgii. Swoje stanowisko argumentowaa ona potrzeb pielgnowania daru jednoci Kocioa, ktra przejawia si m.in. w acinie. Ich zdaniem usunicie aciny z liturgii prowadzioby do rozbicia jednoci Kocioa katolickiego i nacjonalizacji religii[34]. Polska hierarchia kocielna podzielaa na og stanowisko tych ksiy, ktrzy opowiadali si za czciowym i stopniowym wprowadzeniem jzyka narodowego do liturgii. Zdecydowana wikszo ankietowanych ksiy opowiedziaa si natomiast za reform ceremonii liturgicznych i relacji pomidzy niszym a wyszym duchowiestwem (chodzio np. o zniesienie obowizku przyklkania przed dostojnikami kocielnymi, caowania w piercie biskupi). Wielu z ksiy postulowao take skrcenie ceremonii kocielnych i uproszczenie modlitw brewiarzowych. Proponowano rwnie reform stroju duchownego. Wikszo ksiy opowiedziaa si za ujednoliceniem ubioru (zniesienie fioletw, purpuri innych oznak szczebli hierarchii kocielnej), wprowadzeniem na co dzie strojw wieckich i traktowaniem sutanny jako stroju liturgicznego [35]. Druga cz ankiety dotyczya form duszpasterskich. Wikszo duchowiestwa opowiedziaa si za uwzgldnieniem w pracy duszpasterskiej rodkw komunikowania w rodzaju filmu, radia i telewizji. Poza tym, pojawiy si take propozycje tzw. skrzynek pyta, do ktrych wierni mogliby kierowa swoje uwagi i zapytania. Proponowano rwnie skrcenie kaza, rozszerzenie tzw. pracy klubowej i wietlicowej przy parafii, rozszerzenie akcji turystycznej oraz wikszy udzia wieckich w yciu parafialnym36. Kolejne zapytanie dotyczyo indeksu ksig zakazanych. Jak si okazuje, przewaajca cz polskich duchownych (70%) opowiedziaa si za likwidacj indeksu, jako niemoliwego do przestrzegania przeytku. Powysze stanowisko czytamy w charakterystyce ankiety sporzdzonej przez MSW uzasadniano take wzgldami natury psychologicznej: wszystko co zakazane jest tym ciekawsze, a wic indeks wywiera wrcz odwrotny skutek. Proponowano przy tym, jako przeciwstawienie indeksu, wprowadzenie informatora dobrych ksiek dla katolikw, majcego na celu popularyzacj publikacji i wydawnictw odpowiadajcych Kocioowi. Pozostae 30% duchownych stano w obronie indeksu, zwaszcza z uwagi na coraz wiksz liczb ksiek propagujcych ateizm i pornografi. Nastpne czci ankiety traktoway m.in. o organizacji ycia parafialnego (modsi ksia wysuwali np. propozycje kadencyjnoci stanowiska proboszcza i demokratyzacji ycia parafialnego z moliwoci otwartej krytyki proboszcza ze strony wiernych, powoanie rad parafialnych), wsppracy duchowiestwa diecezjalnego i zakonnego w pracy duszpasterskiej (80% ankieterw uznaa zakony za anachronizm i proponowaa wyjcie zakonnikw z klasztorw w celu pomocy proboszczom w pracy duszpasterskiej; pojawiy si take dania reformy strojw zakonnych, gdy niektre z nich wywouj kpiny i omieszaj kler), kwestii zatrudniania zakonnic w pracy parafialnej (wikszo ksiy opowiedziaa si za koniecznoci zatrudnienia zakonnic w pracach w kociele i na plebaniach), problemach laicyzacji ycia (postulowano rozszerzenie pracy rekolekcyjnej i misyjnej, pogbienia katechezy), relacji ksiy z kuriami biskupimi (postulowano m.in. wiksz autonomi proboszczw, powoanie tzw, rad proboszczw), spraw zwizanych z wychowaniem duchowiestwa (proponowano m.in. zwikszenie iloci zaj z kultury fizycznej w seminariach, wyduenie okresu studiw do siedmiu lat w celu przygotowania ksiy do ycia we wspczesnym spoeczestwie mieli zdoby konkretny zawd), bdach kapaskich (nieznaczny procent ksiy opowiedziao si za zniesieniem celibatu, cho wikszo wskazywaa na trudnoci zwizane z jego przestrzeganiem), przywrceniu instytucji diakonatu staego (niemal wszyscy ksia opowiedzieli si przeciwko

staemu diakonatowi), ekumenizmu (cz duchowiestwa opowiedziaa si za wiksz tolerancj wobec wyznawcw innych religii chrzecijaskich; opowiadali si oni m.in. za organizacj spotka midzywyznaniowych i dopuszczeniem niekatolikw do liturgii Kocioa katolickiego)[38]. Analiza odpowiedzi przesanych do Przygotowawczej Komisji ds. Soboru oraz Komisji Soborowej Episkopatu Polski skaniaa MSW do nastpujcych wnioskw na temat kierunku prac przyszego Soboru: Koci katolicki przeywa pewien kryzys polityczno-doktrynalny. () Sobr ma charakter duszpasterski, a wic praktyczny, a nie teoretyczno-dogmatyczny. Nie naley spodziewa si ogoszenia nowych dogmatw. Naley przyj, e doktryna Soboru bdzie staa na rygorystycznych pozycjach potpiajcych wszelkie modernistyczne zapdy w dziedzinie wiary i moralnoci. Sdzi naley. e na Soborze zapadnie uchwaa powicona zagadnieniom reorganizacji struktury kocioa katolickiego (tak w oryginale przyp. S. C.) i adaptacji nowych metod do pracy duszpasterskiej. Jest mao prawdopodobne, eby w sprawach jurysdykcji Watykan zrezygnowa z przywilejw i rangi jak zdoa uzyska podczas I Soboru Watykaskiego. Pewne jest natomiast, e Sobr uwzgldni niektre zagadnienia dotyczce wadzy biskupiej. () Proces dostosowania kocioa do nowoczesnoci zapocztkowa duy ruch reformatorski wrd kleru doowego. Ksia domagaj si daleko idcych zmian. Naley spodziewa si, e tendencje te bd si nadal pogbia w rezultacie czego Watykan zmuszony zostanie w przyszoci do dalszych ustpstw, bez wzgldu na uchway soborowe[39]. Cicha praca dobrych duchw Ju sama inauguracja Vaticanum II bya dla komunistw pewnym zaskoczeniem. W pierwszych komentarzach zwracano uwag na dwa aspekty: obecno licznych obserwatorw reprezentujcych zarwno przerne wyznania,jak i organizacje spoeczno-polityczne. oraz pojednawczy ton wystpienia papiea Jana XXIII. Inauguracyjne przemwienie papiea pozbawione byo ducha krucjaty, w jakim pogryo si apostolstwo katolickie w czasach historycznie odlegych i bliskich. Zamiast akcentw antykomunistycznych, jak sobie tego yczya prawica watykaska. Jan XXIII nawoywa do stosowania przez koci (tak w oryginale przyp. S. C.) raczej tolerancji ni potpienia. W podobnym agodnym tonie wygoszone zostao przemwienie do czonkw misji zagranicznych. Na pierwszy plan wysun on zadanie kocioa w obecnym wiecie, zwaszcza w sprawie pokoju. Zwrci si on z gorcym apelem do wszystkich przywdcw pastw, ktrzy ponosz odpowiedzialno za losy narodw, aby unikali konfliktw zbrojnych i dyli do utrzymania pokoju w drodze wzajemnych ustpstw i w duchu kompromisu[40]. Pocztkowo analitykw z MSW intrygowaa wycznie kwestia ewentualnego potpienia przez Sobr komunizmu. W kontekcie tego zagroenia postrzegano m.in. mianowanie kard. Stefana Wyszyskiego czonkiem Sekretariatu ds. nadzwyczajnych (extra ordinem), ktry moe prbowa narzuci ojcom soborowym dyskusj na temat Kocioa milczenia. Komunistw znad Wisy uspokajao w tym wzgldzie stanowisko Jana XXIII, ktry, jak si pocieszano, jest przeciwny takiej dyskusji, poniewa nie chce, aby przerodzia si ona w kampani antykomunistyczn, do ktrej zmierzaj konserwatywni ojcowie Soboru (szczeglnie przedstawiciele Kurii Rzymskiej i episkopatu USA)[41]. Po raz kolejny podane stanowisko papiea w tej sprawie tumaczono dobrym duchem praata Capovilli i kard. Montiniego. W szyfrogramie wywiadowczym z 20 padziernika 1962 r. przesianym z Rzymu do gen. Mieczysawa Moczara moemy przeczyta; ..Jest faktem. e Kuria Rzymska, a przede wszystkim kardynaowie Ottaviani oraz Rufini. a wraz z nimi Spellman usiuj pcha Sobr take i na tory akcji antykomunistycznej. Chcieliby, aby Sobr podj zaostrzajce decyzje wobec tych wszystkich, ktrzy ulegaj wpywom komunizmu. Siy tych kardynaw popieranych przez wikszo biskupw woskich (poza Montinim) oraz episkopaty Ameryki aciskiej i Pnocnej malej na tle aktywnej niezwykle postawy episkopatw: niemieckiego, francuskiego, holenderskiego, austriackiego i belgijskiego ktre w kwestiach wewntrznokocielnych zajmuj postaw raczej postpow, decentralistyczn i antywosk. Stanowisko naszych biskupw w kwestiach wewntrz-kocielnych jest zgodne z Kuri Rzymsk. Osob,

ktra ma najwikszy wpyw na papiea (pisze prawie wszystkie przemwienia) jest Monsgr. Capovilla, mody czowiek, nastawiony nieprzyjanie do Kurii Rzymskiej. Dziaa on razem z kardynaem Montinim, czowiekiem o tendencjach postpowych i ogromnie ambitnym[42]. Moe dlatego w Warszawie coraz chtniej cytowano sowa papieskiego sekretarza praata Capovilli; Sobr winien by soborem pokoju i zblienia ze wszystkimi, nie wykluczajc pastw rzdzonych przez materialistw[43].Konkretnym przykadem ukrcenia akcji antykomunistycznej przez liberaw na pocztku Soboru bya sprawa posania ojcw soborowych do wiata O pokj i mio bratersk z 20 padziernika 1962 r. W pierwotnej wersji dokumentu znalazy si akcenty antykomunistyczne, ktre dziki czujnej postawie episkopatu francuskiego i poparciu grupy odnowicielskiej zostay z tekstu usunite[44]. Komunici byli ponadto przekonani, e to wanie biskupom francuskim i ich konfratrom z episkopatu holenderskiego zawdziczaj zablokowanie ju podczas pierwszej sesji akcji zmierzajcej do potpienia komunizmu. Na szczeglne uznanie nad Wis zasuy sobie kard. Bernard Alfrink z Holandii, ktry mia owiadczy, i sprzeciwia si jakiejkolwiek formie potpienia komunizmu[45]. Przypisujc w tej kwestii szczeglne zasugi Francuzom mylano zapewne o tzw. porozumieniu z Metz. gdzie od sierpnia 1962 r. trway zakulisowe negocjacje pomidzy reprezentujcym Jana XXIII kard. Eugene Tisserantem a wysannikiem Moskwy, metropolit Leningradu Nikodemem, w sprawie powstrzymania si Kocioa katolickiego (podczas Soboru) od potpienia komunizmu. W zamian za to prawosawni zgodzili si skorzysta z zaproszenia do wzicia udziau w Soborze Watykaskim II w charakterze obserwatorw, na czym szczeglnie zaleao papieowi Janowi [46]. Jednak jeszcze zanim doszo do spotkania w Metz, w Rzymie doszo do ostrego sporu pomidzy ordownikami i przeciwnikami potpienia komunizmu przez Sobr. Peter Hebbiethwaite w interesujcej ksice zatytuowanej Paul VI. The First Modern Pope pisze, e w czasie posiedzenia Centralnej Komisji Przygotowawczej w dniach 3-12 maja 1962 r. kard. Paolo Marella zaprezentowa schemat dokumentu potpiajcego komunizm De Cura animarum pro Christianis Communisnw infectis (O trosce o dusze chrzecijan zaraonych komunizmem). Wwczas kard. Montini, powoujc si na stanowisko Jana XXIII, mia przypomnie, e Sobr bdzie mia charakter duszpasterski, za wszelkie projekty potpiajce wspczesne bdy zaprzeczayby intencjom papiea. Na koniec burzliwej dyskusji, w ktrej wzili udzia m.in. Sekretarz Stanu kard. Amieto Cicognani, kardynaowie Alfredo Ottaviani, Giuseppe Picardo i Stefan Wyszyski, abp Franjo eper z Zagrzebia i kard. Alfred Bengsh z Berlina Wschodniego, kard. Montini mia powiedzie: Wszdzie komunistom daje si odczu potpienie i dusi si ich ekskomunikami nigdzie nie patrzy si na nich jak na zabkane owce. Dowiadczaj naszej surowoci, a nie naszego miosierdzia. Zarzucajc integrystom manichejski zwyczaj potpiania en bo przyszy Pawe VI doda: Potrzeba cierpliwoci, jeli bdziemy wystarczajco cierpliwi, to suszno naszej wiary zostanie potwierdzona: czas jest po naszej stronie, nasza wytrwao w znoszeniu przeladowa zostanie wynagrodzona. Moe Chrystus chcia, bymy nieli to wiadectwo dwigajc krzy[47]. Bezpieczniacy kibicuj liberaom Jakkolwiek kwestia napitnowania komunizmu przewija si w dokumentach bezpieki bezustannie, to poczwszy od analizy pierwszej sesji Soboru najwyraniej czy si j ze sporem teologicznym pomidzy frakcj konserwatywn kard. Ottavianiego a reformatorami kard. Bea. Potwierdza to chociaby opis walki obu frakcji o obsad dziesiciu komisji soborowych (ds. wiary i obyczajw, biskupw, Kociow wschodnich, sakramentw, posuszestwa duchowiestwa i wiernych, zakonw, misji, liturgii, seminariw. apostolstwa wieckich), w ktrych wikszo uzyskali liberaowie, Lektura dokumentw pozwala stwierdzi, e obserwatorzy ze Suby Bezpieczestwa trzymali w tej sprawie kciuki za ojcw znad Renu: Ju pierwsze posiedzenie w sprawie wyboru tych komisji wykazao, e wrd ojcw Soboru istnieje powana rnica zda. Z jednej strony Kuria Rzymska i najwiksza na Soborze grupa woska domagay si udziau w poszczeglnych komisjach 4-5 kandydatw woskich. Z drugiej strony episkopat francuski, niemiecki, holenderski, jugosowiaski i austriacki domagay si umidzynarodowienia skadu komisji. W zasadzie sprawa wyboru komisji staa si tylko platform i pretekstem do walki midzy dwiema podstawowymi tendencjami w Kociele katolickim, ktre jak naley przypuszcza stale si bd ciera na

Soborze. Chodzi tu o konserwatywn grup kierowan w Kurii przez kard. Ottavianiego i Spellmana na arenie midzynarodowej i grup postpow znajdujc swych ordownikw szczeglnie wrd episkopatu francuskiego, holenderskiego, niemieckiego i czci episkopatu woskiego z kard. Montinim na czele. Pierwsza grupa tj. konserwatywna stara si, aby Sobr wypowiedzia si m.in. za utrzymaniem scentralizowanej wadzy aparatu kocielnego i ostrym potpieniem wszelkiej wsppracy z krajami socjalistycznymi. Druga grupa, tzw. liberalna, dy do decentralizacji aparatu kocielnego, umidzynarodowienia go i przystosowania doktryny katolickiej do potrzeb wspczesnego ycia i podjcia dalszych krokw w kierunku zblienia z innymi kocioami. Grupa ta nie neguje rwnie moliwoci ustanowienia pewnego modus vivendi z krajami socjalistycznymi, celem wzmocnienia pozycji kocioa (tak w oryginale przyp. S. C.) w tych krajach. () T ostatni grup popiera Jan XXIII. I dalej; Jak ju wspomniano. pierwszym zetkniciem si obydwu grup bya sprawa wyboru komisji. Komisje przygotowawcze Soboru, ktre w wikszoci skaday si z czonkw Kurii rzymskiej przygotoway listy kandydatw, ktre miay by automatycznie zatwierdzone przez ojcw Soboru. Wobec jawnego oporu wikszoci Soboru, kard. Lienart, jeden z aktywnych przedstawicieli grupy postpowej, zaproponowa odoenie gosowania na 3 dni (z 13 do 16 X br.), chcc tym umoliwi swej grupie uzgodnienie innej listy kandydatw. Zanosio si na to. e sprawa wyboru komisji moe przecign si na dugo, tym bardziej, e prawo kanoniczne przewiduje zasad bezwzgldnej wikszoci w dwch pierwszych gosowaniach, a dopiero w trzecim gosowaniu wzgldna wikszo moe by uznana za wan. Niespodziewanie kard. Ottaviani zaproponowa, aby Sobr zadowoli si skadem komisji, ktra wybrana zostanie zwyk wikszoci gosw. Naley przypuszcza, e propozycja Ottavianiego miaa na celu pozyskanie dla konserwatystw sympatii ksiy zaangaowanych. szczeglnie z krajw afroazjatyckich. Papie zaaprobowa propozycj Ottavianiego i 16 X odbyo si gosowanie. Wybory do komisji soborowych wykazay, e zdecydowana wikszo ojcw Soboru jest przeciwko grupie konserwatywnej. Wprawdzie kard. Ottaviani rozmawia przed gosowaniem z kierownictwem episkopatu francuskiego, holenderskiego i innych episkopatw postpowych, deklarujc w imieniu Kurii szereg ustpstw w zakresie decentralizacji, aby w ten sposb zagodzi stanowisko nurtu liberalnego w dalszych obradach Soboru, jednake episkopaty te uznay ustpstwa za niewystarczajce[48]. Istotnie, spr o obsad komisji zakoczy si pierwszym zwycistwem tzw. przymierza europejskiego, bowiem ze 109 kandydatw zgoszonych przez liberaw do prac w komisjach wybranych zostao 79. Pniej, kiedy Jan XXIII ogosi take swoich kandydatw, przymierze zyskao kolejnych omiu stronnikw w komisjach [49]. Tym samym prace Soboru nabieray tempa, ku uciesze zarwno ojcw znad Renu, jak i bezpieczniakw z Rakowieckiej. Ci ostatni zdobyli si nawet na pewn autorefleksj przyznajc, i od lat tkwili w bdnym mniemaniu, e koci (tak w oryginale przyp. S. C.) zwaszcza jego hierarchia stanowi zwarty monolit, w ktrym nie zachodz adne pozytywne procesy [50]. Jeden z oficerw MSW tak o tym pisa: Zaskoczenie, jakim w duym stopniu sta si dla nas wstpny okres prac soborowych, spowodowane byo gwnie daleko idc nieznajomoci przemian zachodzcych w Watykanie, brakiem gbszego rozeznania nowego ukadu si w Kurii Rzymskiej oraz przesunicia punktw cikoci katolicyzmu. W stosunku do kocioa katolickiego (tak w oryginale przyp. S. C.) nadal tkwilimy, a czsto wci jeszcze chyba tkwimy, w wiecie poj sprzed lat co najmniej dziesiciu, traktujc polityk kocieln statycznie, wedug dawnych schematw i nie dostrzegajc nowych elementw tej polityki. () Sens obecnego Soboru polega wanie na uwiadomieniu sobie przez koci katolicki, e moe on odegra rol protagonisty we wspczesnym wiecie o ile si odpowiednio przestawi. I dlatego te koci zdecydowany jest pogodzi si ze wspczesnym wiatem, nie widzi go ju wycznie w czarnych barwach, prbuje zerwa z katastroficzn filozofi wiecznego potpienia, wysuwa haso walki o pokj i popraw sytuacji materialnej szerokich mas. akceptuje nowoczesn technik, rozmyla nad kompromisem (jak najmniejszym kosztem osignitym) z innymi kocioami chrzecijaskimi i w niektrych wypadkach zmienia swj jzyk[51]. W Warszawie dziwiono si, e grupa reformatorw, ktrej moliwoci i wpyww dotychczas nie doceniano, dziki poparciu ze strony papiea szybko przeistoczya si w zdecydowan wikszo. Rola Jana XXIII w reorganizacji i przeorientowaniu prac soborowych bya stale podkrelana przez

komunistw. Za szczegln zasug dobrego papiea uznano to, i dostrzeg on, e nie mona kontynuowa dyskusji w oparciu o przygotowane przez cztery lata schematy, ktre tak ze wzgldu na ilo ponad 60 jak i ze wzgldu na tre okazay si bezuyteczne [52]. li int egryci W MSW przypominano jednake, e mimo zdecydowania reformatorw grupa kard. Ottavianiego nie skada broni. Ona to rozpowszechnia powiedzenie Piusa IX. papiea I Soboru Watykaskiego, e kady sobr powszechny przechodzi trzy fazy. W pierwszej diabe usiuje wszystko przewrci. w drugiej ludzkie rozumy wszystko zaciemniaj, w trzeciej wreszcie Duch wity wszystko wyjania. Nie prbujc ukry, e obecnie na Soborze diabe psuje szyki, konserwatyci jasno daj do zrozumienia, e Sobr, ktry powinien przey Jana XXIII, dopiero wwczas bdzie owiecony przez Ducha witego. Dlatego te gwnym zadaniem tej grupy jest przeciganie Soboru w czasie i odkadanie najwaniejszych zagadnie na pniejszy termin [53]. Jednak z drugiej strony, komunici pocieszali si tym. e nowe prdy w Kociele s tak silne, e ani duga, dziewiciomiesiczna przerwa pomidzy pierwsz a drug sesj Soboru, ani nawet mier papiea i ewentualny bardziej konserwatywny jego nastpca, nie bd w stanie zahamowa tych prdw[54]. Nie bez wpywu na stanowisko prawicy czytamy w notatce SB pozostaje stan zdrowia papiea; prawica sdzi, e w wypadku mierci Jana XXIII uda jej si przeforsowa bardziej integrystycznego kandydata[55]. Z pewn ironi pisano o rozpaczliwych koncepcjach integrystw liczcych na to. e na drug sesj Soboru (wznowienie obrad planowano na dzie 8 wrzenia 1963 r., cho nastpio to w dniu 29 wrzenia 1963 r.) wielu biskupw z Afryki i Azji, stanowicych podatny grunt dla dziaalnoci aktywu francuskiego, holenderskiego i niemieckiego nie przybdzie ze wzgldw finansowych[56]. Komunici skrztnie pitnowali rwnie wszelkie antyekumeniczne wybryki grupy integrystycznej stajc w ten sposb po stronie rzecznikw zjednoczenia chrzecijan. Jest rzecz znamienn, e integryci watykascy nie mogc przeforsowa swych koncepcji na Soborze, zaczynaj rozwija propagand antyzjednoczeniow wrd duchowiestwa w Rzymie. Propaganda ta koncentruje si wok dwch elementw: a) nie naley dopuszcza obserwatorw z innych wyzna do udziau w nastpnej sesji Soboru; b) wiara katolicka jest zagroona, gdy nie chcc uraa obserwatorw rezygnuje siz szeregu osigni nauki katolickiej[57]. Komunistom o wiele blisza bya retoryka kard. Bea, ktry mia kiedy wyrazi pogld, e rozpoczty Soborem Trydenckim okres kontrreformacji przeszed ju do przeszoci, przez co stwarza si wyjtkowa okazja do wzajemnego zrozumienia i porozumienia pomidzy religiami[58]. Z nieskrywanym uznaniem oficerowie SB wyraali si te o zaproszonych na Sobr blisko 40 obserwatorach przedstawicielach innych wyzna, z ktrych cz bya ywotnie zainteresowana spraw reformy liturgii rzymskiej [59], W tym kontekcie poddano krytyce m.in. wystpienia kard. Ottavianiego, ktry w trakcie dyskusji nad schematem o rdach Objawienia sign do zarzuconego od kilku lat repertuaru okrele takich jak odszczepiecy i heretycy[60]. Innym razem z kolei, w dniu 20 listopada 1962 r. ukraiscy biskupi uniccy (przebywajcy na wygnaniu) opublikowali manifest atakujcy obserwatorw Cerkwi prawosawnej, jako wysannikw wadz sowieckich. Ku uciesze komunistw Jan XXIII zdezawuowa jego tre, za kard. Bea. kierujcy Sekretariatem ds. Jednoci Chrzecijan, zoy na rce obserwatorw prawosawnych i Patriarchatu Moskiewskiego wyrazy ubolewania za godny poaowania wypadek[61]. Ostrono, z jak komunici analizowali pierwsz sesj Soboru, pozwalaa im te dostrzec pewne pknicia w obu frakcjach kocielnej barykady liberalnej i integrystycznej. W przypadku liberaw chtnie powoywano si na stanowisko kard. Montiniego, ktry cho przyznawa, e jego frakcja stanowi soborow wikszo (liczebno tej grupy oceniano na ok. 1400 ojcw), to jest ona niejednolita. Wystarczy powiedzie czytamy w notatce MSW e do reformatorw zalicza si rwnie znany skdind ze swych ultrakonserwatywnych przekona amerykaski kardyna Spellman[62]. Przykad jego wskazuje jak ostronie naley ocenia postpowo ojcw Soboru. Ot kard. Spellman domaga si decentralizacji Kurii. wprowadzenia jzykw narodowych do liturgii oraz opowiada si za wspprac z

protestantami[63]. Obiektywnie kontynuuje anonimowy oficer MSW pozytywn stron dziaalnoci reformatorw jest to, e opowiadaj si za przystosowaniem kocioa (tak w oryginale przyp. S. C.) katolickiego do wspczesnego wiata, uwaajc, e. jak stwierdzi holenderski kardyna Alfrink Koci powinien by mniej wojujcy, a bardziej miujcy. Praktyczn konsekwencj takiej postawy byo nie tylko uchwalenie pokojowego apelu, lecz rwnie skuteczne zablokowanie tych propozycji, ktre zmierzay do wydania przez koci wojny materializmowi i ateizmowi, tj. krajom obozu socjalistycznego[64]. W nieco inny sposb charakteryzowano integrystw; Skrzydo konserwatywne jest mniej liczne, lecz za to o wiele bardziej jednolite w swym postpowaniu. Stoi ono na stanowisku, e tradycyjna sia kocioa (tak w oryginale przyp. S. C.) polegaa zawsze na zwartoci i silnej wadzy reprezentowanej przez papiea i jego organ wykonawczy Kuri Rzymsk. Konserwatyci s zdecydowanie przeciwni jakimkolwiek reformom, zmierzajcym do zmiany obecnego systemu organizacyjnego kocioa katolickiego, uwaajc, e wszelkie zmiany rozbij jedno. S oni te przeciwni dialogowi z wyznaniami niekatolickimi, nie znaczy to. e s oni przeciwni zjednoczeniu wyzna w ogle, lecz zjednoczenie to traktuj jako wchonicie tych wyzna przez katolicyzm, bez jakichkolwiek ustpstw ze strony tego ostatniego. We wszystkich wystpieniach przedstawicieli konserwatystw przebija obawa przed osabieniem jednoci katolicyzmu w drodze reform. Jeden z bliskich wsppracownikw przywdcy konserwatystw kard. Ottavianiego, oceniajc dotychczasowy przebieg Soboru stwierdzi m. in.: Jedno kocioa bya zawsze podstawowym warunkiem powodzenia w walce z wrogiem. Jedno ta jest jeszcze bardziej potrzebna dzi. w obliczu rosncej siy prdw materialistycznych i ateistycznych. W tym sensie Sobr rozczarowa, Ojcowie Soboru postawili na pierwszym miejscu swe lokalne, partykularne interesy. Wysunli problem decentralizacji, podczas gdy kocioowi potrzebny jest centralizm, aby mc si skutecznie przeciwstawi marksizmowi. Co gorsza, pojawiaj si tendencje ugodowoci w stosunku do si wrogich kocioowi. Ta alarmujca sytuacja, podminowujca koci od wewntrz, musi si spotka z naleytym odporem ze strony tych, ktrym ley na sercu dobro kocioa[65]. W narastajcym napiciu pomidzy liberaami i integrystami komunici dostrzegali ju zapowied przyszej walki o tron papieski. Z informacji uzyskanych w tym czasie przez wywiad wynikao, i do przejcia schedy po Janie XXIII szykowali si gwnie liberaowie z kard. Giovannim Battist Montinim na czele. Jest rzecz charakterystyczn, e wedug uzyskanych informacji kard. Montini i jego grupa zaczynaj ju przygotowywa si do ewentualnej walki o tron papieski na wypadek zgonu Jana XXIII. Zdajc sobie spraw z niechtnego stosunku Kurii do obecnego papiea, kard. Montini jako zrczny dyplomata pragnie zneutralizowa Kuri i ostatnio coraz czciej krytycznie ocenia postaw Jana XXIII. Krytyka ta idzie w kierunku twierdzenia, e w sprawach natury politycznej naley dziaa z wikszym umiarem i bardziej ostronie ni Jan XXIII. Wedug Montiniego, Jan XXIII sam chciaby wszystko zrobi jeszcze za swego ycia i std popiech, ktry moe okaza si szkodliwy dla interesw kocioa (tak w oryginale przyp. S. C.). W koach zblionych do Watykanu panuje przekonanie, e cechujca kard. Montiniego trafna ocena sytuacji kae przypuszcza, e przy pewnych koncesjach na rzecz Kurii, kontynuowaby on lini obecnego papiea[66]. Prof il Prymasa Z oczywistych wzgldw komunistw interesowaa take postawa polskich biskupw na Soborze Watykaskim II. W pierwszej sesji uczestniczyo cznie 26 polskich hierarchw, ktrym przewodzi kard. Stefan Wyszyski. Uwaga wywiadu PRL koncentrowaa si w zasadzie na Prymasie Polski. Interesowano si jego relacjami z papieem, Kuri Rzymsk i obydwoma skrzydami soborowej barykady. O dziwo, nakrelony przez bezpiek jeszcze przed Vaticanum II portret Wyszyskiego kaza przypuszcza, e polski kardyna bdzie raczej sprzyja grupie reformatorskiej. Tumaczono to przede wszystkim opini panujc w zachodnich krgach kocielnych, e polski Prymas jest elastyczny politycznie, daleko mu do niezomnoci chociaby kard. Mindszentego, no i cz go wizi przyjani z Janem XXIII. Z takim nastawieniem mieli wita Wyszyskiego przedstawiciele postpowych episkopatw z Holandii, Francji, Niemiec i Skandynawii. Jednak z drugiej strony, ju przed Soborem, pojawiay si na Zachodzie gosy, e kard. Wyszyski jest dogmatycznym konserwatyst. Wskazywano przykadowo na postaw Prymasa w trakcie obrad Centralnej Komisji Przygotowawczej Soboru

w lutym i marcu 1962 r., kiedy to polski hierarcha bohatersko wspiera integrystyczne zapdy kard. Ottavianiego[67]. Wwczas po raz pierwszy miay si pojawi niezwykle krytyczne opinie na temat Prymasa Polski ze strony niektrych biskupw francuskich (zwaszcza arcybiskupa Parya kard. Feltina), holenderskich (arcybiskupa Utrechtu kard. Alfrinka), austriackich (arcybiskupa Wiednia kard, Kniga). Ten ostatni przeprowadzi nawet przyjacielsk rozmow z Wyszyskim, ktra miaa go skoni do zmiany stanowiska. Jednak Prymas nie uleg tej presji [68]. Ju w trakcie Soboru bardzo wyranie mia zwalcza polskiego Prymasa kard. Bea, ktry nie znoszc kard. Ottavianiego i tzw. watykaskiego Pentagonu (Ottaviani Pizzardo-CanaliMicar-Mimmi), rozciga swoj niech rwnie na wszystkich sojusznikw prefekta witego Officjum [69]. Z czasem liberaowie zaczli podwaa take przyja kard. Wyszyskiego z Janem XXIII argumentujc to tym, e przecie w gruncie rzeczy polski Prymas kontestuje duch aggiornamento, a wspiera wysiki Pentagonu, By moe jest w tym odrobina prawdy. Jak odpowied w tej kwestii daje nam notatka agenturalna SB z 1970 r., ktra mwi o oporach Prymasa wzgldem zapowiedzianego przez Pawa VI procesu beatyfikacyjnego Jana XXIII. Wyszyski jest zdania czytamy e nie naley angaowa si w proces beatyfikacyjny Sapiehy, podobnie jak w proces dotyczcy Jana XXIII zapowiedziany przez Pawa VI. Wyszyski stwierdza, e jest absolutnie zaskoczony procesem Jana XXIII, natomiast w peni popiera beatyfikacj Piusa XII, ktrego ocenia jako czowieka wielkiej klasy i wielkiego umysu [70]. Komunici wskazywali na kilka obszarw, ktre zbliay kard. Wyszyskiego do konserwatystw. Przede wszystkim, dla wikszoci integrystw Prymas Polski by mczennikiem, niezomnym ksiciem Kocioa oraz jedynym reprezentantem Kocioa milczenia[71]. Ju w trakcie pierwszej sesji kard. Wyszyski da si te pozna jako krytyk obserwatorw z ramienia Cerkwi prawosawnej, czym narazi si liberaom. Swego czasu mia nawet uchyli si od zaplanowanego spotkania z Rosjanami. Szczeglnie bolesne dla komunistw byo wyznanie Prymasa Polski wyraone w Sekretariacie Stanu Stolicy Apostolskiej. Mia wwczas stwierdzi, e obserwatorzy prawosawni to agenci Moskwy[72], Jednak jak si okazuje, nie tylko antykomunizm czy prymasa Wyszyskiego z grup kard, Ottavianiego. Polski kardyna podziela wikszo zachowawczych pogldw prefekta witego Oficjum, nie wyczajc tak dyskusyjnych kwestii jak maryjno, hierarchiczny ustrj Kocioa, dialog midzyreligijny. wolno religijna czy reforma liturgii. Za trafne w tym kontekcie uzna naley stwierdzenie abp. Bolesawa Kominka, ktrego zdaniem stanowisko zajte przez kard. Wyszyskiego ju na pocztku Soboru jest ze wszech miar suszne, gdy zbytni liberalizm w sprawach wewntrzkocielnych mgby spowodowa dezorganizacj i w kocowym efekcie rozpad Kocioa katolickiego[73]. W imieniu polskiego episkopatu abp Kominek stan take w obronie aciskoci katolickiej liturgii, w ktrej upatrywa przede wszystkim podstaw rzymsko-acisko-zachodnioeuropejskiej kultury. Szerokie wprowadzenie jzyka polskiego do liturgii mwi Kominek postawioby Koci katolicki w Polsce na jednej paszczynie z kocioem narodowym. Rwnie brewiarz nie powinien zosta zreformowany, bowiem, jak mwi polski arcybiskup, wobec staego nacisku ideologii komunistycznej ksia winni wzmacnia si osobist modlitw[74]. Obrona stanowiska Prymasa przez Bolesawa Kominka bya dla wadz PRL niepokojcym sygnaem, bowiem w Warszawie wci liczono na pojawienie si rnic pomidzy polskimi ojcami Soboru. Nie znaczy to, e PRL-owscy wywiadowcy nie odnotowali niesnasek wrd polskich biskupw. W listopadzie 1963 r. z satysfakcj pisano o pretensjach arcybiskupa poznaskiego Antoniego Baraniaka do kard. Wyszyskiego. ktry mia rzekomo w Sekretariacie Stanu utrci przygotowywan dla niego nominacj kardynalsk. Ile w tym prawdy trudno powiedzie, wydaje si jednak, e na kapelusz kardynalski Baraniak nie moe obecnie liczy. Jak powiedzia Klepacz, Baraniak jest chory, zamkn si w sobie i nawet na oglnych zebraniach wszystkich biskupw polskich nie zabiera gosu pisali oficerowie SB [75]. Rwnie z samodzielnoci sufragana krakowskiego bp. Karola Wojtyy wizano nadzieje w resorcie na jaki otwarty konflikt z Prymasem Polski. Jak ju wspomniaem pisa anonimowy wsppracownik Departamentu IV MSW w pocztkowym okresie (Soboru) panowa wrd biskupw polskich nader surowy reim. Jedynym, ktry way si otwarcie oponowa Wyszyskiemu by biskup krakowski Wojtya. Z biegiem czasu nastpowao jednak wyzwalanie si spod dominacji

Wyszyskiego. ktrego autorytet w obliczu 2,5 tysica ojcw Soboru nie by ju tak przytaczajcy. Znalazo to wyraz przede wszystkim w coraz ywszych, bardziej samodzielnych kontaktach podejmowanych przez poszczeglnych biskupw polskich. Kontakty te byy wielokierunkowe, czsto uzalenione od znajomoci jzykw obcych (nie wszyscy biskupi afrykascy np. mwi po wosku, acina za nie nadaje si do bardziej wieckiej rozmowy). Niezalenie od grupowych spotka z przedstawicielami episkopatw Brazylii czy Francji oraz grup biskupw polskiego pochodzenia z krajw obu Ameryk oraz Afryki (zawsze z udziaem Wyszyskiego). poszczeglni biskupi kontaktowali si na wasn rk zwaszcza z przedstawicielami episkopatu francuskiego, poudniowo-amerykaskiego i afrykaskiego. To usamodzielnienie si biskupw polskich, zwaszcza modszych, moe spowodowa w przyszoci zmian ich stosunku do Wyszyskiego i zmniejszenie dotychczasowej ulegoci[76]. Bezpieczniacka t roska o mariologi Powodem krytyki Prymasa zarwno ze strony liberaw, jak i komunistw bya rwnie jego formacja maryjna, ktra z kolei wrcz imponowaa kard. Ottavianiemu. W Warszawie z przeraeniem odebrano informacj, i Wyszyski, wspierany przez cz kurialistw i biskupw poudniowo-amerykaskich, jest wspautorem wniosku o ogoszenie nowego dogmatu maryjnego o wspodkupicielstwie i wszechporednictwie Najwitszej Maryi Panny. Bezpieka w karykaturalnej formie przedstawiaa maryjno Prymasa i polskiego Kocioa. Nawet w swoich wewntrznych analizach rozpisywaa si o chci deifikacji Marii, zrwnania jej z bogiem-ojcem, co w konsekwencji prowadzioby do nowego ukadu trjcy: ojciec-matka-syn, z wyeliminowaniem ducha witego, a w praktyce kocielnej niektrych krajw do penej matriarchalizacji dogmatyki katolickiej. () Jest to typowy wyraz katolicyzmu matriarchalnego, najbardziej zacofanego, ktry wystpuje dzi ju tylko na obszarach prymitywnej religijnoci (tzw. religijnoci uczuciowej, a nie rozumowej), jak Polska, poudniowa Hiszpania (bez Katalonii, Asturii i Kraju Baskw), poudniowe Wochy wraz z Sardyni oraz kraje Ameryki aciskiej (zachowano oryginaln pisowni przyp. S. C.)[77]. Ku uciesze komunistw przeciwko wnioskowi maryjnemu Wyszyskiego wystpili wiatli hierarchowie z krajw zachodnich: Charakterystyczne, e przeciw tym wnioskom dogmatycznym wystpuje nie tylko episkopat krajw wielowyznaniowych Europy zachodniej, gdzie uchwalenie nowych dogmatw maryjnych oznaczaoby dalsze pogbienie przepaci midzy katolicyzmem i protestantyzmem, na co hierarchia kocielna nie moe sobie pozwoli choby ze wzgldw czysto praktycznych (exemplum) konieczno wsppracy w ramach wsplnej dla caej buruazji zachodnioniemieckiej, midzykonfesyjnej partii politycznej CDU), ale take cho ze zgol innych powodw episkopat afrykaski i bliskowschodni. W tym wypadku chodzi o silnie zislamizowan lub nadal animistyczn mentalno miejscowej ludnoci katolickiej, dla ktrej nie do pomylenia jest rwnouprawnienie kultowe (a nawet wywyszenie) postaci kobiecej[78]. Resortowi specjalici od Kocioa katolickiego nie zamierzali biernie przyglda si akcji konserwatywnych ojcw Soboru, W celu utrcenia tej inicjatywy Zenon Kliszko razem z bezpiek i wywiadem uknuli nawet prowokacj, o ktrej warto w tym miejscu wspomnie, mimo. e jej realizacja przypada na drug i trzeci sesj Vaticanum II. Ukazuje ona zarwno sposb dziaania wadz PZPR i bezpieki, jak i charakter ingerowania w ksztat Soboru z wykorzystaniem tendencji liberalnych wrd czci ojcw soborowych [79]. Akcja SB polegaa na przygotowaniu obszernego memoriau teologicznego, opracowanego w kilku jzykach (aciskim, francuskim i woskim), adresowanego do Pawa VI, wszystkich dykasterii watykaskich i ojcw soborowych, w ktrym wskazano by na wynaturzenia w propagowaniu i realizacji kultu maryjnego przez kard. Wyszyskiego. Po przesianiu tekstu adresatom, wywiad PRL mia spowodowa kontrolowany przeciek do prasy zagranicznej, a pniej propagowa w Polsce echa entuzjastycznego przyjcia memoriau na Zachodzie [80]. W celu realizacji tak misternego planu wytypowano dziesiciu ksiy agentw SB o pseudonimach; Jzef (filozof). Kwieciski (kanonista). X-l (kanonista). Jackowski (jezuita, mariolog), Wodek (biblista), Stolarski (biblista), Oskar (biblista). ks. S (teolog i filozof), Ostrony (teolog) i Lucjan (kanonista). Wytypowani tajni wsppracownicy czytamy w notatce Departamentu IV MSW z 24 padziernika 1963 r. rekrutuj si przede wszystkim spord profesury.

Wsppracuj z aparatem bezpieczestwa i mona polega na ich dyskrecji. Praca zbiorcza powierzona zostanie temu tajnemu wsppracownikowi, ktry najlepiej opracuje zlecony mu wycinek dokumentu[81]. Jak si wydaje, jednym z gwnych autorw memoriau by tajny wsppracownik (TW) ps. Stolarski kapan diecezji warszawskiej i biblista. Warto przytoczy fragment notatki z rozmowy z TW Stolarski z 28 padziernika 1963 r.; W dniu dzisiejszym odbyem spotkanie z TW Stolarski, na ktrym postawiem przed nim zadanie opracowania wynaturze niezgodnoci dogmatycznych wystpujcych w realizowanym przez Wyszyskiego kulcie Marii. Stolarski podj si tego zadania. Stwierdzi jednak, e tego rodzaju opracowanie musi by oparte o autentyczne teksty. W zwizku z tym zwrci si z prob o dostarczenie mu listu Wyszyskiego wydanego w 1958 lub 1959 r., adresowanego do duchowiestwa nt. maryjnego charakteru 1000-lecia. List ten czytany by na konferencjach dekanalnych i spotka si z ostr krytyk ksiy. Jak sysza (nie przypomina sobie kogo), list ten jezuici przesali do Rzymu. Ks.Ziej, ktry rwnie skrytykowa ten list wobec Wyszyskiego, odszed pniej z diecezji warszawskiej poniewa Wyszyski nie przyj jego krytyki. Wspomniany list liczy 12 lub 16 stron. Na moje sugestie, aby Stolarski sign rwnie do praktyki kultu maryjnego, stwierdzi on, e to nie moe stanowi zarzutu. Rzym wg niego moe ustosunkowa si i wyda wnioski jedynie do bdw dogmatycznych. Natomiast praktyki dewocyjne traktuje jako osobist, wewntrzn spraw czowieka. Std jedynie autentyczne teksty mog by brane w rachub do tego rodzaju opracowa. Na marginesie tej sprawy nadmieni, e wobec prawdopodobiestwa wczenia schematu o Marii do schematu o Kociele (w czasie Soboru przyp. S. C.) (wypowiedzia si na ten temat papie na soborze) przedsiwzicie, ktre si planuje naley uwaa za spnione. Wyszyski wg niego bdzie musia zmieni front w sprawie mariologii, bowiem w Watykanie istniej tendencje do ustawienia (Maryi przyp. S. C.) w gronie witych, w tym stanie rzeczy nie bdzie klimatu do eksponowania osoby Marii[82]. Kilkunastostronicowy memoria na temat rzekomych wypacze przez Wyszyskiego kultu maryjnego w Polsce powsta ostatecznie w kocu padziernika 1963 r., za ju w grudniu dotar do pierwszych adresatw w Rzymie. Tekst zatytuowany Do Ojcw Soboru. Memoria o niektrych aspektach kultu maryjnego w Polsce nie by rzecz jasna sygnowany przez ktregokolwiek z autorw, co oficjalnie tumaczono chci uniknicia ewentualnych kar kocielnych. W memoriale, ktry mona uzna za swego rodzaju manifest modernistyczny, ktrego take dzisiaj nie powstydziby si niejeden krytyk katolicyzmu ludowego, zawarto przede wszystkim informacje na temat rysu historycznego i charakteru polskiego kultu maryjnego, przy czym przeciwstawiono w nim jakoby pogbione studia mariologiczne prowadzone w zachodnich instytutach teologicznych, pytkiej i bigoteryjnej mariologii kard. Wyszyskiego, narzuconej polskiemu episkopatowi, duchowiestwu i wiernym. Do trafnie charakteryzowano tre dokumentu w Departamencie IV; Rozwaania teologiczne () s subtelne, przekonywajce sw logik i oparte o obszernie cytowan najnowsz literatur przedmiotu. Poza udowodnieniem tanioci teologicznej polskiej mariologii, autorzy memoriau snuj uwagi na temat konsekwencji jakie ze sob przynosi irracjonalna i nieuporzdkowana dewocja maryjna, a co najwaniejsze widz wyrastajc grob herezji maryjnej[83]. Rzeczywicie, tre manifestu sprawia wraenie solidnego opracowania. Uczeni ksiakonfidenci rozpisywali si na temat dwch zwalczajcych si wspczenie kierunkw teologicznych w dziedzinie mariologii: krytycznego i mistycznego. Wystpowali jako rzecznicy nurtu krytycznego, intelektualnego i opartego na bezstronnych studiach. Krytyk intelektualista pisali uznaje tylko fakty, a nie hipotezy. Stara si dociec, czy co rzeczywicie istnieje, czy te nie. Broni si on wszelkimi sitami przed przenikaniem motyww emocjonalnych do teologii przybytku cisoci. Jest on arliwym zwolennikiem tradycji, opiera swe twierdzenia na tekstach Ojcw Kocioa badanych w cisej zalenoci od kontekstw. Oczywicie wyraa on wite oburzenie, gdy napotyka na omyki i niecisoci, popeniane przez mistykw (uczuciowcw), zagubionych w arkanach teologii. Nie odmawia tym ostatnim dobrej woli i zacnych intencji, ale trudno mu si pogodzi ze znieksztaceniem przez nich jasnych, jego zdaniem, tekstw. Krytyka tumaczy ten dranicy go stan rzeczy trzema zasadniczymi przyczynami: zapoznawaniem boskiej transcendencji, wizjonerskim zapaem i wywodzeniem dowodw z niebezpiecznych przesanek. Zapoznawanie transcendencji

prowadzi np. w dziedzinie Wspodkupicielstwa do stawiania Chrystusa i Maryi na tej samej nieledwie paszczynie, chocia oczywist jest rzecz, i przepa pomidzy Bogiem i czowiekiem Niewiast jest niewymierna. Krytyk obrusza si na ten swoisty chrystianizm maryjny stojcy czsto w jaskrawej sprzecznoci z teologi w. Pawa. Dlatego te kruszy kopi w obronie teologii, zagroonej jego zdaniem przez herezj i zachca mariologw godnych tego imienia, do zbonej walki[84]. Mistyk natomiast jak pisali autorzy memoriau to uczuciowiec. Motorem jego nastawienia jest wszystko przenikajce wewntrzne ycie maryjne. Formua In Maria, Cum Maria, In Mariam, to dla niego wicej ni dewiza. To tre jego ycia i myli. Zagbi si on w mariologi, by oprze to, co stanowi tre jego ycia nadprzyrodzonego na teologicznych podstawach, by pogbi to wszystko, co uznaje intuicyjnie za najbardziej oczywist rzeczywisto. Czuje on bowiem, e Matka Boska, za ktrej porednictwem pozna i ukocha Chrystusa, dziaa take i przez tajemnice wiary. Mistyka chce zgbi teologi, ale wzbrania si przed rezygnacj z tego. co stanowi jej tre wewntrzn. Mistyk odegnuje si od zimnej wiedzy, ktra nie uwzgldnia punktu widzenia mioci, obrusza si na tych, ktrzy odzieraj tajemnic z jej pikna przy pomocy czysto ludzkich rozumowa. Wyczuwa on dostatecznie wielko zagadnie maryjnych, by doj do przekonania, e krytycy je pomniejszaj. A to go gniewa albo smuci zalenie od okolicznoci. Std nierzadkie wrd mistykw twierdzenia, jakoby postawa krytyczna miaa co w sobie wsplnego z niedowiarstwem [85]. Kard. Wyszyski nie zasugiwa nawet, zdaniem autorw memoriau, na miano mistyka, bowiem charakteryzowao go nieuctwo, upr i zamknicie na dyskusj teologiczn. Gdy zatem cay wiat katolicki dopuszcza polemik w dziedzinie mariologii, gdy najwyszy autorytet w osobie Namiestnika Chrystusowego na ziemi nie bez dumy patrzy na szlachetne zmagania teologicznych powag, w tym samym czasie Ks. Kardyna Prymas Wyszyski nie zagbia si w tematyk maryjn, nie podziela ani postawy krytyka, ani postawy mistyka, lecz szerzy tani dewocj maryjn, nacechowan jak aberracj powodujc najwyraniej spycenie religijnoci wiernych. Co wicej. niektrzy, zwaszcza ludzie mylcy i oczytani, zraaj si niepotrzebnie do praktyk maryjnych. Ile to ludzi wiatych i rozsdnych ostrzegao Ks. Kardynaa Wyszyskiego przed przesad maryjn i przed niebezpieczestwami Wielkiej Nowenny. Wytworzy si nawet wrd duchowiestwa nurt sprzeciwu i niechci do praktyk nakazanych przez Ks. Kardynaa: do bawochwalczego kultu obrazu M(atki) B(boskiej) Czstochowskiej, obwoonego po wszystkich parafiach Polski i do zupenego wyrugowania na okres 9-ciu lat kaza katechetycznych i homilii, a zastpienia ich gotowymi kazaniami maryjnymi, opracowanymi centralnie, czsto przez ludzi nieprzygotowanych teologicznie, ktre kady proboszcz ma obowizek gosi w sposb jak najbardziej niewolniczy[86]. Na koniec rozwaa ksia-konfidenci jeszcze raz odwoali si do autorytetu Ojca witego, proszc go o przysanie do Polski specjalnego delegata, ktremu bez naraania si na kary, polscy biskupi, ksia i wieccy katolicy bd mogli wyrazi wasne spostrzeenia i obawy na temat zgubnej dla Kocioa maryjnoci Prymasa Polski. O tym. jak w duej mierze skuteczna okazaa si perfidna akcja bezpieki, wiadczy moe fakt, e niebawem po dotarciu memoriau do Rzymu, bo ju 30 listopada 1963 r,, zosta on powielony i w formie broszury rozdawany i rozrzucany przez Bazylik w. Piotra. Akcj ulotkow przeprowadzono take w Berlinie. Paryu, Monachium i Londynie. Z donosw rnych ksiy wsppracujcych z SB wynika, e Prymas Polski poczu si dotknity akcj reimu, mimo, e wielu biskupw polskich, w tym rwnie niechtny mu abp Jzef Feliks Gawlina. stano w obronie kardynaa i owiadczyo publicznie, e memoria jest dzieem rzdu PRL. W podobnym duchu wypowiadali si take m. in. biskupi Micha Klepacz. Karol Wojtya, Edmund Nowicki [87]. W obronie Prymasa stana rwnie Sekcja Polska Radia Wolna Europa, ktra w swoich audycjach przypisywaa autorstwo dokumentu byemu benedyktynowi wsppracujcemu z SB i Urzdem ds. Wyzna, Janowi Wierusz-Kowalskiemu [88]. Sam Prymas, jak pisze w swej ksice Peter Raina opierajc si na zapiskach kard. Wyszyskiego, by prywatnie przekonany, e memoria zosta przygotowany przez niechtne mu 2-3 osoby ze rodowiska Tygodnika Powszechnego i Znaku[89]. Jednak nie wszyscy, nie wykluczajc take ojcw soborowych, przyjmowali to wyjanienie. Wielu co bardziej postpowych dziennikarzy i duchownych widziao w memoriale odbicie rzeczywistego sporu teologicznego na temat Matki Boej, za sam bezpieczniack

faszywk traktowao jako wany, aczkolwiek nieco spniony, glos w dyskusji soborowej. Na wie o tak interesujcym wkadzie w debat teologiczn, wielu ojcw soborowych zgosio si do kierownika polskiej Sekcji Biura Prasowego Soboru ks. Szczepana Wesoego (obecnie arcybiskup) z prob o udostpnienie memoriau. Z tak prob wystpili rwnie reprezentanci caych episkopatw francuskiego, szwajcarskiego i hiszpaskiego. Z podobnym wnioskiem wystpowali rwnie obserwatorzy soborowi. Istotn rol odegra tu przedstawiciel Patriarchatu Moskiewskiego, niejaki Borowoj [90]. Sytuacja bya na tyle powana, e w dniu 2 grudnia 1963 r. biskupi polscy obecni na Soborze Watykaskim II wydali w jzyku woskim specjalne owiadczenie Pro memoria na temat memoriau [91]. Przygotowa je osobicie Prymas Polski wieczorem w dniu l grudnia 1963 r. Odpowiadajc na zarzuty postpowych ksiy-konfidentw biskupi polscy przypomnieli program Wielkiej Nowenny, ktry poza wyranie maryjnym charakterem, traktowa przede wszystkim o wiernoci Panu Bogu, witemu Krzyowi i Ewangelii, yciu w lasce uwicajcej, obronie ycia fizycznego i duchowego. maestwie i sakramentach, wychowaniu katolickim modziey, sprawiedliwoci i mioci spoecznej oraz zwalczaniu wad narodowych i kultywowaniu cnt. Program Wielkiej Nowenny realizowano za porednictwem katechez, programw szkolnych, misji, kaza oraz prasy katolickiej. Od pocztku biskupi nie mieli te wtpliwoci, kto faktycznie stoi za memoriaem. Autorzy anonimu pisali ukrywaj swoje cele pod pretekstem troski o miejsce nalene kultowi maryjnemu w yciu religijnym w Polsce. Prawdziwym celem jest bezporedni atak przeciwko kard. Wyszyskiemu i poredni przeciwko polskim biskupom, zgodnie z taktyk komunistw polegajc na przedstawieniu wobec wiatowej opinii publicznej w najgorszym wietle hierarchii, by w ten sposb usprawiedliwi swoj nienawi do niej. Kult Matki Boej przedstawiono faszywie, zupenie jakby usuwa on w cie cae ycie religijne narodu[92]. Jeszcze dugo po zakoczeniu Soboru Watykaskiego II w dziaaniach operacyjnych wymierzonych w Prymasa Wyszyskiego bezpieka odwoywaa si do treci zawartych w memoriale. Przykadowo w lipcu 1968 r. Departament IV MSW przygotowa 5-stronicowy dokument zatytuowany Historia si powtarzam temat bdnej mariologii Prymasa, jego bliskich relacji z Mari Okosk i tzw. semkami[93]. Sugerowano w nim, e istnieje analogia historyczna pomidzy dziaalnoci semek a mariawitami, ktrych zaoycielk bya mateczka Maria Kozowska. w paszkwil na Prymasa, wraz z dwiema fotografiami przedstawiajcymi luby wiernoci jednej z semek, bezpieka przesaa pitnastu dostojnikom watykaskim[94]. * * * Przywoane powyej opinie, komentarze i oczekiwania komunistw znad Wisy wobec Soboru Watykaskiego II nie wyczerpuj caoci zagadnienia, a sygnalizuj jedynie zoono problemu. Proponujc redakcji Christianitas artyku na temat postrzegania Vaticanuim II przez wadze PRL chciaem przede wszystkim zainicjowa dyskusj wok problemu odbioru zmian posoborowych przez zdeklarowanych wrogw Kocioa katolickiego. Na ile uprawnion jest teza, e posoborowe przemiany (nie wykluczajc rwnie reformy liturgicznej), ktre poskutkoway przecie wielkim zamtem w caym Kociele, wychodziy naprzeciw oczekiwaniom komunistw i byy przez nich skrztnie wykorzystywane do walki z Kocioem? Istnieje te problem manipulowania recepcj Soboru. Prymas Tysiclecia mia kiedy powiedzie, e jeden z owocw Vaticanum II- ekumenizm jest w Polsce zagadnieniem na wskro upolitycznionym, bowiem wszystkie drobne niekatolickie wyznania traktuje si u nas jako narzdzie polityczne przeznaczone do rozprawy z Kocioem katolickim[95]. Niniejszy artyku stanowi zaledwie wstp do bardziej zaawansowanych studiw nad Soborem, jego recepcj i odbiorem przez polskich komunistw[96]. Coraz szerzej dostpny bogaty i nowatorski materia rdowy kae nam na nowo odczyta sowa papiea Pawa VI, ktry w dniu 31 stycznia 1966 r. powiedzia, e histori Soboru Watykaskiego II trzeba bdzie napisa zgodnie z normami powszechnie przyjtymi przez historykw, a przekazanymi przez staroytnych autorw[97]. Nadszed ju czas. by take w Polsce odpowiedzie wreszcie na papieskie wezwanie. * Sawomir Cenckiewicz (ur.1971 r), historyk, pracownik naukowy gdaskiego oddziau IPN.

onaty, mieszka w Gdasku. Przypisy: 1.Mam tu na myli przede wszystkim publikacje naukowe Henryka Dominiczaka, Andrzeja Grajewskiego, Jana aryna, Antoniego Dudka i Ryszarda Gryz. Zob. take: Biuletyn Instytutu Pamici Narodowej, nr 7 (18 ), lipiec 2002 oraz Biuletyn Instytutu Pamici Narodowej, nr l (24), stycze 2003, powicone w caoci metodom stosowanym przez komunistw w walce z Kocioem katolickim. Przegldu literatury przedmiotu dokona ostatnio Pawe Skibinski:Infiltracja komunistycznych sub specjalnych w polskim Kociele co ju wiemy? Informacja na temat stanu bada, Teologia Polityczna, nr l, 2003- -2004, 57-70. 2. Pomijam w tym miejscu niezwykle cenne, aczkolwiek wci niszowe w Polsce publikacje prasowe i ksikowe ukazujce si za spraw rodowisk tradycjonalistycznych. 3. Por. J. Mackiewicz, Zwycistwo prowokacji, Monachium 1962; idem, W cieniu krzya. Kabel Opatrznoci, Londyn 1972; idem, Watykan w cieniu czerwonej gwiazdy, Londyn 1975. 4 Por. J. aryn, Dzieje Kocioa katolickiego w Polsce (1944-1989), Warszawa 2003, 229-232 i in.5 Por. A. Grajewski, Kompleks Judasza. Koci zraniony. Chrzecijanie w Europie rodkowo-Wschodniej midzy oporem a kolaboracja, Pozna 1999. 6 Trzeba w tym miejscu jednak zaznaczy, i w naszych rozwaaniach rwnie przydatne mog okaza si rwnie archiwalia partyjne (po PZPR) i administracyjne (po Urzdzie ds. Wyzna). 7 Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), PZPR, 237/Y-367, Notatka w sprawie sytuacji ir Watykanie przed II Watykaskim Soborem Powszechnym po wizycie kardynaa Wyszyskiego w Rzymie, sporzdzona przez staego korespondenta Agencji Robotniczej i Polskiego Radia w Rzymie tow. Ignacego Krasickiego, Rzym, 19 III 1962 r., k. 167-171 (materiay z AAN udostpni mi Jacek T. urek). Na temat wpywu wydarze wiatowych, w tym take kryzysu berliskiego i kubaskiego, na Jana XXIII zob. m.in.: kard. A. Casaroli, Pamitniki. Mczestwo cierpliwoci. Stolica wita i kraje komunistyczne (1963-1989), Warszawa 2001, 40-41. 8 Wstp od wydawnictwa Znak, (w: ) H. Kng, Sobr i zjednoczenie, Krakw 1964, 6. 9 Archiwum Instytutu Pamici Narodowej w Gdasku (dalej: AIPN Gdask), sygn. IPN Gd 04/102, t. 8, mjr Stanisaw Wypych, por. Jacek wierkosz, Niektre problemy zwizane z Drugim Soborem Watykaskim, opracowanie przygotowane w Departamencie Kadr i Szkolenia MSW, Warszawa, luty 1963 r., k. 4-5. 10 Ibidem, k. 17-18. 11 H. Stehie, Tajna dyplomacja Watykanu. Papiestwo wobec komunizmu (1917- -1991). Warszawa 1993, 245-251; kard. A. Casaroli, op. cit., 39-42. 12 Kard. A. Casaroli, op. cit.. 38. 13 AAN, PZPR, 237/YIII-614, Referat o rozwoju wewntrznej sytuacji w Watykanie w latach 1958-1960, Warszawa, 20 II 1964, k. 20. 14 Przykadowo zapowied potpienia komunizmu (cho nazwanego wojujcym ateizmem) przez Sobr mona dostrzec chociaby w Ordziu Episkopatu Polski do duchowiestwa i wiernych w sprawie Drugiego Soboru watykaskiego z 16 listopada 1961 r. Por. Listy pasterskie Episkopatu Polski 19451974, Paris 1975, 239. 15 AIPN Gdask, sygn. IPN Gd 04/102, t. 8, mjr Stanisaw Wypych, por. Jacek wierkosz, Niektre problemy, k. 12 i 14. 16 AIPN Warszawa, sygn. MSW 3394, Sobr Powszechny, notatka MSW, bez daty i autora, k. 14. 17 AIPN Gdask, sygn. IPN Gd 04/102, t. 8, mjr Stanisaw Wypych, por. Jacek wierkosz, Niektre problemy, k. 9. 18 Ibidem, k. 20 i 24. 19 Ibidem, k. 12. 20 Ibidem, k. 15. 21 Ibidem, k. 13. 22 Ibidem, k. 14. 23 Ibidem, k. 14; 24 AIPN Warszawa, sygn. MSW 3394, Sobr Powszechny, k. 14. 25 Ibidem, k. 19.26 Ibidem, k. 21-22. 27 AIPN Gdask, sygn. IPN Gd 04/102, t. 8, mjr Stanisaw Wypych, por. Jacek wierkosz, Niektre problemy, k. 16. 28 Ibidem, k. 17. 29 AAN, PZPR, 237/Y-367, Notatka w sprawie sytuacji w Watykanie przed II Watykaskim Soborem Powszechnym, k. 173. 30 AIPN Gdask, sygn. IPN Gd 04/102, t. 8, mjr Stanisaw Wypych, por. Jacek wierkosz, Niektre problemy, k. 18-26 i 28-29. 31 Ibidem, k. 28. 32 Ibidem, k. 29-40. 33 Ibidem, k. 43-44. Komisja koordynowaa cao prac przygotowawczych do Soboru na gruncie polskim. Jej zadaniem byo m.in. przygotowanie polskiego Kocioa do Soboru chociaby poprzez inicjowanie modlitw w intencji Vaticanum II, organizowanie sesji naukowych i wykadw powiconych tematyce soborowej oraz rozpisanie ankiety na temat oczekiwa duchowiestwa polskiego wobec Soboru. Ankiet rozpisano w poowie listopada 1961 r. (wtedy te skierowano do duchowiestwa i wiernych ordzie Episkopatu Polski w sprawie Drugiego Soboru Watykaskiego), wszyscy ordynariusze otrzymali ankiet z pytaniem gwnym, ktre brzmiao: Czego duchowiestwo polskie oczekuje od przyszego Soboru?, z zaleceniem rozesania jej do ksiy i zebrania od nich odpowiedzi. Komisja zastrzega, e odpowiedzi nie mog by anonimowe, winny by krtkie i zwize, z podaniem motywacji, w jakim kierunku miaaby zmierza projektowana reforma. Nastpnie, w oparciu o nadesane odpowiedzi komisje dekanalne opracowyway zbiorcz

odpowied dla biskupa ordynariusza. 34 Ibidem, k. 40. 35 Ibidem, k. 45-46. 36 Ibidem, k. 47. 37 Ibidem, k. 48. 38 Ibidem, k. 48-66. 39 Ibidem, k. 70 i 73. 40 AIPN Warszawa, sygn. MSW II, Departament I, 3394, Biuletyn nr IV sporzdzony na podstawie materiaw agenturalnych i prasowych dotyczcy II Soboru Watykaskiego przesany przez pk. H. Sokolaka do gen. M. Moczara, Warszawa, 7 XI 1962, k. 18. 41 Ibidem, k. 21. 42 AIPN warszawa, sygn. MSW II, Departament I, 3394, Szyfrogram nr 2038 nadany z Rzymu w dniu 20 X 1962 r. o godz. 20.30 przez Samodzieln Sekcj Departamentu I, k. 4-6. 43 AIPN Warszawa, sygn. MSW II, Departament I, 3394, Biuletyn nr IV sporzdzony na podstawie materiaw agenturalnych, k. 27. 44 Ibidem, k. 25-26. 45 AIPN Warszawa, sygn. MSW II, Departament I, 3394, Biuletyn nr VI sporzdzony na podstawie materiaw agenturalnych z uwzgldnieniem nieznacznej iloci informacji prasowych, przesany przez pk. H. Sokolaka do gen. M. Moczara, Warszawa, stycze 1963, k. 71. 46 O szczegach negocjacji na konferencji prasowej poinformowa ordynariusz diecezji Metz bp Joseph Paul Schmitt. Informacj o porozumieniu podano w czoowym biuletynie francuskiej partii komunistycznej France Nouvelle w wydaniu z 16-22 stycznia 1963 r.: Poniewa wiatowy system socjalistyczny gruje w sposb niepodwaalny i jest silny dziki poparciu setek milionw ludzi, Koci nie moe duej zadowala si prostym antykomunizmem. W swoim dialogu z Rosyjskim Kocioem Prawosawnym nawet obieca, e podczas soboru nie nastpi aden bezporedni atak na system komunistyczny".Take katolicki dziennik La Croix z 15 lutego 1963 r. odnotowa zawarcie porozumienia piszc: W toku dyskusji, bp Nikodem przysta na to, by kto pojecha do Moskwy z zaproszeniem pod warunkiem, e zagwarantowany zostanie apolityczny kurs soboru*. W swojej znakomitej ksice Iota Unum prof. Romano Amerio pisa, e warunek Moskwy, czyli to, e Sobr nie moe powiedzie ani sowa o komunizmie, nie by jak wida tajemnic, a wspomniane publikacje na ten temat nie wywary na opinii publicznej adnego wraenia. Tak czy inaczej zauwaa Amerio to porozumienie miao przejmujcy, cichy wpyw na przebieg Soboru, gdzie zgodnie z jego liter odrzucano wszystkie proby o ponowne potpienie komunizmu. Amerio wspomina rwnie, e prawda o porozumieniu z Metz zostaa niedawno potwierdzona przez msgr. Georges Rochea, ktry przez 30 lat by sekretarzem kard. Tisseranfa. Ten rzymski praat wypowiedzia si publicznie w tej sprawie, aby oczyci kard. Tisseranfa z zarzutw stawianych mu przez Jeana Madirana. Cakowicie potwierdzi on istnienie porozumienia pomidzy Rzymem i Moskw, dodajc, e inicjatywa wysza osobicie od Jana XXIII po sugestii kard. Montiniego, i e Tisserant otrzyma wyrane instrukcje zarwno dotyczce podpisania porozumienia jak i zapewnie, e zostanie ono cakowicie dotrzymane podczas Soboru. Tak wic Sobr pisze Amerio powstrzyma si od potpienia komunizmu, a w jego dokumentach sowo komunizm, tak czsto obecne w papieskich dokumentach, nie pojawia si. Sobr zoy owiadczenia na temat totalitaryzmu, kapitalizmu i kolonializmu, ale w swojej ocenie totalitarnych ideologii ukry swoj opini dotyczc komunizmu. Zob. R. Amerio, Iota Unum. A Study of Chonges in the Catholic Churcn in the XXth Century, Kansas City 1996, 7576. 47 P. Hebbiethwaite, Paul VI. The First Modern Pope, Mahwah 1993, 297-298. Sprawa ewentualnego potpienia komunizmu rozstrzygna si ostatecznie podczas czwartej sesji Yaticanum II, kiedy to cz ojcw soborowych zoya do Pawa VI petycj, w ktrej domagaa si potpienia bdw marksizmu, socjalizmu i komunizmu. Wrd sygnatariuszy petycji by m.in. kard. Wyszyski. Zdaniem Michaela Daviesa, ktry powouje si m. in. na abp. Marcela Lefebvre, kard. Stefan Wyszyski mia domaga si odrbnego schematu potpiajcego ateistyczny komunizm. Rwnie inni biskupi podnosili konieczno potpienia marksizmu, np. abp Pau1 Yu Pin z Nankin (Chiny). Podczas drugiej sesji 200 ojcw z 46 krajw domagao si jasnego potpienia bdw marksizmu. Do czwartej sesji Coetus Internotionolis Potrum Midzynarodowa Grupa Ojcw (uosabiana przez abp. Lefebvrea, bp. Antonio de Castro Mayera z diecezji Campos w Brazylii oraz abp. Geraldo de Proenca Sigaud, arcybiskupa Diamantiny) zebraa podpisy 450 ojcw domagajcych si rewizji schematu Konstytucji o Kociele w wiecie Wspczesnym i odrbnego potraktowania komunizmu w tekcie konstytucji. W dniu 13 listopada 1965 r. komisja soborowa odpowiedzialna za schemat wydaa poprawion wersj konstytucji, wszake bez wzmianki o komunizmie i petycji 450 ojcw. Bp Carli wystosowa oficjalny protest do Prezydium Soboru wskazujc, e zamane zostay procedury sama komisja nie miaa prawa decydowa, czy ojcowie maj przyj czy te odrzuci oficjalnie zgoszone poprawki. Kard. Tisserant zarzdzi oficjalne zbadanie sprawy.

Okazao si, ze petycja zostaa zatrzymana przez Sekretarza Komisji Poczonej, msgr Achi11e G1orieux z Lilie. Ostatecznie abp Garrone z Tuluzy skadajc w imieniu Komisji Poczonej sprawozdanie przed ojcami Soboru przyzna, e zaniedbanie obcia Komisj. Ostatecznie w tekcie Konstytucji zawarto odnoniki do kilku encyklik potpiajcych komunizm, jednak Midzynarodowa Grupa Ojcw uznaa to za posunicie niezadowalajce. Zob. M. Davies, Pope John s Council, Kansas City 1992, 149-152. Zob. take: ks. R. M. Wiltgen SVD, Ren wpada do Tybru. Historia Soboru Watykaskiego II, Pozna 2001, 253-261; abp M. Lefebvre, Przeciw herezjom. Komentarz do dokumentw magisterium Kosciota katolickiego, Warszawa 2002, 322-323, idem. Oni Jego zdetronizowali. Od liberalizmu do apostazji. Tragedia soborowa, Warszawa 2002, 204; H. Stehie, op. cit., 255. 48 AIPN Warszawa, sygn. MSW II, Departament I, 3394, Biuletyn nr IV sporzdzony na podstawie materiaw agenturalnych,k. 23-24. 49 Ks. R. M. Wiltgen SVD, op. cit. , 14-18.50 AIPN Warszawa, sygn. MSW II, Departament I, 3394, Biuletyn nr VI sporzdzony na podstawie materiaw agenturalnych, k. 60. 51 AIPN Warszawa, sygn. MSW II, Departament I, 3394, Notatka, bez daty i autora, k. 28-29. 52 AIPN Warszawa, sygn. MSW II, Departament I, 3394, Biuletyn nr VI sporzdzony na podstawie materiaw agenturalnych, k. 72. 53 AIPN Warszawa, sygn. MSW II, Departament I, 3394, Biuletyn nr IV sporzdzony na podstawie materiaw agenturalnych, k. 27. 54 AIPN Warszawa, sygn. MSW II, Departament I, 3394, Biuletyn nr VI sporzdzony na podstawie materiaw agenturalnych, k. 65. 55 Ibidem, k. 66. 56 Ibidem, k. 66. 57 Ibidem, k. 70. 58 Ibidem, k. 70. 59 Ibidem, k. 68. 60 Ibidem, k. 69. 61 Ibidem, k. 69. 62 Na temat ewolucji stanowiska kard. Spellmana podczas Soboru (a w zasadzie ju wczeniej), zwaszcza na t1e dyskusji o wolnoci religijnej i propozycji zgaszanych przez ojca Johna C. Murraya, pisze Michael Davies w ksice Sobr Watykaski II o wolno religijna, Warszawa 2002, 115 i n. Zob. take: J. Cooney, The American Pope. The Life and Times of Francis Cordinal Spellman (1889-1967), New York 1984, 246-294 i i n.63 AIPN Warszawa, sygn. MSW II, Departament I, 3394, Biuletyn nr VI sporzdzony na podstawie materiaw agenturalnych, k. 62.64 Ibidem, k. 63.65 Ibidem, k.63. 66 Ibidem, k.67. 67 AIPN Warszawa, sygn. MSW II, Departament I, 3394, Biuletyn nr IV sporzdzony na podstawie materiaw agenturalnych, k. 29. 68 Ibidem, k. 30. 69 Ibidem, k. 49. Zdaniem biografa kard. Speltmana, Johna Cooneya, o watykaskim Pentagonie (kardynaowie Canali, Pizzardo, Miara, Ottaviani i Mimmi) mona mowie ju u schyku pontyfikatu Piusa XII. Do antyPentagonu Cooney zaliczy kardynaw Lercaro i Roncalliego oraz abp. Montiniego. Co ciekawe, za wspierajcego anty-Pentagon uzna Cooney oprcz kard. Garciasa i francuskich purpuratw take Prymasa Wyszyskiego. Zob. J. Cooney, op. c i t., 259. 70 AIPN Warszawa, sygn. Y-14-4L-33, Notatka dotyczy: oceny dostojnikw kocielnych przez Wyszyskiego, Warszawa, 14 IV 1970 r., k. 55. 71 AIPN Warszawa, sygn, MSW II, Departament I, 3394, Biuletyn nr IV sporzdzony na podstawie materiaw agenturalnych, k. 31-32. 72 Ibidem, k. 20. 73 AIPN Warszawa, sygn. MSW II, Departament I, 3394, Biuletyn nr VI sporzdzony na podstawie materiaw agenturalnych, k. 75. 74 Ibidem, k. 75. 75 AIPN Warszawa, sygn. MSW II, Departament I, 3394, Biuletyn nr IV sporzdzony na podstawie materiaw agenturalnych, k. 36. 76 Ibidem, k. 36. 77 Ibidem, k. 30-31. 78 Ibidem, k. 31.79 Na temat inspiracji Zenona Kliszki zob. AIPN Warszawa, sygn. IPN 0639/27, pk Stanisaw Morawski, Notatka dot. opracowania i sposobu wykorzystania materiaw nt. wypaczenia przez Wyszyskiego kultu maryjnego w Polsce, Warszawa, 14 XI 1963 r., k. 71. 80 Ibidem, k. 72. Owa operacja SB jest na tyle interesujca, e doczekaa ju odrbnego opracowania: S. Cenckiewicz, Sprawa anty-maryjnego memoriau czyli o tym jak bezpieka uczestniczya w Soborze Watykaskim II, Arcana, nr 55-56, 2004, 118-135. Tame rwnie peny tekst memoriau.81 AIPN Warszawa, sygn. IPN 0639/27, Notatka Naczelnika Wydziau I Departamentu IV MSW pk. Cykay, Warszawa, 24 X 1963 r., k. l. 82 Ibidem, Notatka ze spotkania z TW Stolarski, Warszawa, 28 X 1963 r., k. 2. 83 Ibidem, Uwagi na temat Memoriau o niektrych aspektach kultu maryjnego w Polsce, k. 73. 84 Ibidem, Do Ojcw Soboru. Memoria o niektrych aspektach kultu maryjnego w Polsce, k. 9-10. 85 Ibidem, k. 10. 86 Ibidem, k. 11. 87 Ibidem, Wycig z doniesienia rdo Alfa, Warszawa, 13 XII 1963 r., k. 83; Notatka dotyczca kolportowanej w Rzymie broszury dot. kultu maryjnego. rdo sprawdzone. Warszawa, 4 XII 1963 r., k. 88-89. 88 Tym bardziej musi dziwi fakt, e dwumiesicznik Bractwa Kapaskiego w. Piusa X w Polsce Zawsze Wierni (nr 6, 2003, 42-45) wydrukowa tekst Jana Wierusza-Kowalskiego zaznaczajc jedynie, i w latach szedziesitych zerwa on z

Kocioem i publikowa artykuy w duchu ateistycznym, podczas gdy w rzeczywistoci porzuci on stan kapaski i przeszed na sub w Urzdzie do Spraw Wyzna i IV Departamentu MSW stajc si ju za ycia symbolem (obok byego franciszkanina Tadeusza Wodarczyka) zdrady Kocioa katolickiego i Polski. 89 P.Raina, Kardyna Wyszyski. Czasy Prymasowskie 19621963, Warszawa 1994, 190. 90 AIPN Warszawa, sygn. IPN 0639/27, Informacja nr 3 dotyczy tzw. dokumentu maryjnego za okres 6-7 XII 1963 r.. rda sprawdzone, warszawa, 9 XII 1963 r., k. 91 91 Peny tekst Pro memoria, (w: ) P. Raina, op. cit., s. 190-192._