n Asya Arkeolojisine Giri Paleolitik a (2.5 milyon 12 bin) Paleolitik a insann en zor geirdii dnem!!! Alt (2.

.5 milyon 80 bin): nsan eliyle yaplm ilk aletler. Buzul dnemi-ara buzul dnemi yaanm. nsanlar maaralarda, kaya snaklarnda. Avclk-toplayclk ekonomisi. Yerleik hayat yok, gezgin. nsanlar besinlerin peinden giderler. klim souk. Antalya Karain, Hatay, stanbul Yarmburgaz, ayrca Ankara, Gaziantep, Adyaman, Mara, Elaz ve Antalya yerleimleri. Tarkan-Karamurat filmleri Yarmburgaz maarasnda ekilmi. Sonra defineciler altn aramlar. Sonra stad-toplukonutlar Antalya Karain maaras alt-orta paleolitik iskan. Orta (80 bin -30 bin): Aletler klr. El antas! Zpknla balk tutarlar, olta yaparlar, alet yapan aletler yaparlar. Antakyada youn yerlemiler, ayrca Tuz Gl, Kastamonu, Gaziantep, Mara, Adyaman, Antalya, Eskiehir, Kars. st (30 bin 12 bin): Ukraynada 25000 yl nce, mamut kemikleri ve derileri ile ilk basit kulbeler yaplm. Derileri dikmiler. Kemik ve boynuzlar ustaca kullanmlar. Trnak iriliinde mikrolitler yapmlar. Antalya, Kastamonu, Keban, Mara, Ordu, nye, st. Yarmburgaz, Trakya. Avrupada ok gelimi olarak karmza kar. Maara duvarlarna renkli resim yapmlar (Ant. Beldibi, Adyaman, Hakkari). Hayvan tasviri olan renkli resimler. Fransada Lascoux, Altamira, Chauvet, Font de Gaume maaralarnda mamut, fil, geyik, yabani at resimleri. Fransada Solutrede yaban atlarn uurumdan aa drp ldrp yiyorlar. spanya, Avusturya ve talyada da grlyor. Ana tanra, dourganlk resimleri yapmlar; plak dourganlk, bereket. Krmz, yaam enerjisi rengi. Heykelcikler yapmlar: Avusturyada bulunan Willendorf vens, Lespg vens. Yzde detay yok, byk gsl ve karnl (dourganlk). Mezolitik a (12 bin- 9 bin) [(protoneolitik (n asya iin), orta ta a] Mezolitik yada epipaleolitik a: Buzul ann sona ermesi insanlarn maaralardan kmasna yol am. Avclk ve toplaycln yan sra biriktirme ve devirme yapmaya balamlar. Konut kavram ortaya kmaya balyor. Baz hayvanlar evcilletirilmeye allyor. Neolitik a (9000 - 5500) anak mleksiz neolitik a (PPN): 9000- 7500 Erken neolitik a: 7500- 6500 Ge neolitik a: 6500- 5500 Neolitik a iin bkz. Anadolu1 notlar Kalkolitik a (5500-3500) Kalkos: bakr. Bakr ta a. Savunma sistemli kentler kar. Bakrdan ilk aletler kar. Bakr 1084 Cde erir. Erken kalkolitik a (5500-4500) Bir nevi neolitiin devam. Ge kalkolitik a (4500-3500) Tun a (3500-1190) Erken tun a (3500-2000) Tun ann erken sahasnda nce bakra arsenik, daha sonra kalay katp bronz yaparlar. Mezarlk ortaya kar (ekstramural, yerleim d). Kremasyon: ller yksek sda yaklp gmlr. Yenikapda ortaya km. Meslek gruplar, savunma, saray ieren kentler. Efsane a (Ilyada, Troia) bu dnem. Bu dnemden itibaren yerleme Anadoluya yaylr.

Orta tun a (2000-1450) Asur Ticaret Kolonileri a (1900-1700), Eski Hitit krallk a) Anadolu yaz ile tanr. Asurlu tccarlarla beraber silindir mhrler gelir (daha nce damga mhr vard). Para gelir. Saray mimarisi geliir. Beylikler dnemi yaanr. Asur Ticaret Kolonileri a (1900-1700), hemen eski Hitit krallk andan (1650-1450) nce. Kayseride Kltepe, Kanite Asurlu tccarlarn mahallesi var. Ticaret merkezlerinin byne Karum denir. Wabartum kk Pazar, konaklama yerleri. Anadoludan hammadde, bakr, yn, tahl alp maml madde, kalay, kuma getirirler. Tccar vergi verir, bey gvenlii salar. Kasko, sigorta, hukuk sistemi geliir. Aile hukuku, miras, meclis, mahkeme sistemi geliir. Ticarette Anadolu altn an yaar, her ey ayaa gelir. Hitit devletinde M 1600de Anitta isimli kral var, ilk Hitit kral Kanii ele geirir. Hititler Anadolunun ilk niter devletidir.

Ge tun a (1450-1190) (Hitit byk krallk veya mparatorluk a) Hitit bakenti orum, Boazky, Hattua. Bir baka merkez Alacahyk (gne tanras kenti). Ortaky: apinuva Kuakl: Sarissa Maat Hyk (Zile yaknlarnda): Tapigga Hitit krallar: 1. Hurili (Babile sefer yapar) 2. Muvaterli 3. Hattuili 4. Kutalya Hititler 1300-1190 arasnda en gl. Sonra tarih sahnesinden ekilirler. Nedenleri: klim deiiklii, kuraklk, ktlk. Byk su ve tahl depolar yapmlar. Byk ve seri depremler olmu. Hykler dolgu toprak olduu iin depremlerden ok etkileniyor. Hititler gneydou Anadolu ve Suriyeye gp oraya asimile olurlar. Yerlerine bakalar bulunduklar yerlerden kaarak gelir. Amasya, Samsun, Sinop civarnda yaayan kagalar yerli bir halk, Hititlere her zaman bela olmular. Demir a (1190-330) Erken demir a (1190-850) Hititler ekilince Trakho-Frigler gelir. Anadoluda karanlk a balar. Mimari, anak mlek ok geriler (yaklak M 1000e kadar). Gneydou Anadolu ve Suriyede ge Hitit kent devletleri var. Orta demir a (850-600/650) Yaklak olarak M 850de Batda Frig, douda Urartu ortaya kar. Orta a anadoluya gelen Kimerler ve skitler gibi gebeler sonlandrr. Kimerler at zerinde her trl maharet gsterebiliyorlar. Kral Milas M 600/650de boa kan ierek intihar eder. Ge demir a (600/650-330) Daha sonra ranllar, Persler, medler gelir. Byk Kiros 547 civarnda btn anadoluyu ele geirir. Anadoluyu satraplklara ayrr. Satrap vali gibi, satraplk eyalet sistemi gibi. Bu dnem M 334deki byk skender seferine kadar srer. Byk skender Helenistik a balatr. (334-30). Daha sonra Roma dnemi balar. Tarihleme yntemleri: C14, potasyum argon, termoluminesans, dentrokronoloji (aa halkalarn sayma yntemi) Kaz yaplan alanlara, trane, ama, trench veya sondaj denir!!! Fosil: Havayla temas aniden kesildii iin korunabilmi canl kalntlarna verilen genel addr. Kabuk, kemik, di, tohum, yaprak gibi. Fosilleme u ekilde olabilir; 1- Canl organizmann kmrlemesi 2- Canl organizmalarn sadece kemiklerinin kalmas ya da izlerinin kayalar arasnda olumas 3- Buz ktleleri iinde canlnn hi bozulmadan kalmas 4- Amber, reine, doarlar 5- Mermer 6- Aniden havayla kesilmesi ile

Kltr varlklar: 1. Tanamaz. 2. Tanabilir. Tanamaz kltr varlklar Sivil mimari Dini mimari Askeri mimari Saray Tapnak Surlar ve eklentileri Konutlar apeller ehir kaplar Ak hava klt alanlar Klalar/ garnizonlar Mezarlar Doal maaralar her zaman barnmada n planda olmu. Kaya snaklar daha kk. Konaklama yerleri mevsimlik, yerleilmi, terk edilmi; hyk gibi dolgu brakmaz. Yerleimler Yerleim tipi Dz yerleimler Bask hyk Kk hyk Orta boy hyk Byk hyk ok byk hyk Ykseklii Dolgu kalnl gz ile ancak belli olacak kadar az. 1-3 m 3-6 m 6-15 m 15-30 m >30 m ap Geni bir alana yaylan, belli bir dnemde yerleilmi alanlar. Yerleme sonucu olumu yma tepeler ap 50 m ap 100 m ap >100 m Genellikle gneydou Anadolu, Suriye, Mezopotamyada bulunur.

Srt yerlemesi (yama yerlemesi): Eimli yama veya teras zerinde olan, dolgu kalnl gzle llemeyen yerleimler (rn. Karadeniz). ren: Yzeyde yap kalntlar/ykntlar belli olan eski yerleimler. Yer alt kenti: Yer altnda yapay olarak oyulmu barnaklar (rn. Kapadokya). Fosil yataklar: nsanolundan nceki hayat anlatan yerler. Mezarlklar (nekropolis) Tmlsler: Yma toprakla oluturulmu mezar tepeleri. Avrupa ve Bat Anadoluda. Krepis denen evre duvarlar var. Kurganlar: (Avrasya, Kafkasya): Daha kk boyutlu, ahaptan. Dolmen: Kapakl kaya, 2 dikme, 1 yatay blok. Mengil: Bir tek dikili ta. Genellikle Trakya, Antakya, Kars. Hepsi mezar deil, bazlar ant. Tanabilir kltr varlklar Kk buluntu, anak mlek. Kk buluntu: Kil (pimi toprak), ta, akmakta, kemik, di, kavk ve metal. Kavk: Deniz kabuu tr Kil: Plastik malzeme, iine eitli katklar (rn. Mineral, bitkiler) konabilir. levlerine gre kk buluntular: 1. Aletler a. Dokumaclkla ilikili aletler (tezgah arl, tezgah tara, sap, arak) b. Temizlikle ilgili aletler (fra sap) c. mlekilikle ilikili aletler (zgara, kap piirme ayrac, perdah aleti, bask) d. Madencilikle ilgili aletler (kalp, biley ta, zmpara ta) e. tme-dvme ile ilgili aletler (tme ta, ezgi ta, havan eli) f. Kesme ve delme iiyle ilgili aletler (kesici, ustura, keski, kalem, delici, zpkn ucu, diki inesi) g. Kazma ile ilikili aletler (kazyc)

h. Vurma ile ilikili aletler (eki, tokmak) i. Kartrma ile ilikili aletler (spatula) j. Mhrler (kt yerin tarihler, ticaret hacmini gsterir, ok deerli bulgu. 2. Silahlar Mzrak ucu, karg ucu, haner, ok ucu, balta (yass, kolcuklu, sap delikli), kl, sapan tanesi, topuz ba, glle. 3. Taklar Kolye, boncuk, ine, yzk, kpe, pandantif, bilezik, halhal, fibula (bir tr engelli ine), firkete, bro. 4. Dinle ilgili buluntular Figrnler (insan, hayvan), ritonlar (insan, hayvan biimli kutsal iki kaplar), semboller. anak mlekler ilevlerine gre 5 grupta toplanr: 1. Yemek kaplar (tabaklar, anaklar) 2. Piirme kaplar (anaklar, mlekler, tepsiler) 3. Depolama kaplar (anaklar, mlekler, kpler, kapaklar) 4. Sv kaplar (mlekler, marapalar, mataralar, bardaklar, kadehler, testiler, aydanlklar, ibrikler, ieler, huniler, szgler) 5. Ayrk kaplar Anadoluda Protohistorik Dnemler Protohistorik dnemler Anadoluda Erken Tun anda (ET) balar. Yaz M 3100 3000de Mezopotamyada bulundu. Gney Mezopotamya (Babil lkesi) ortaya kt. ivi yazs hece sistemine dayanr. Smer yazlarnda Anadoludan bahsedildii iin protohistorik dnem balam olur. Smer metinlerinde Anadolu: Yukar lke. Ticaret ve kltrel ilikiler kendini gsteriyor. Smerden sonra Akad Krall Kurulur (2600-2400). Akadca ve Smerce farkl diller. Sargon ve torunu Neramsann yazlarnda Anadoluyla ilgili bilgiler var. Kuruanga Acemhyk ile eletiriliyor. Sorunlar nedeniyle krala mektup yazyorlar, bunun sonucunda Anadoluya sefer yaplyor. Anadolu yazya 300-400 yl sonra geer. Bademaac ve Vezirkpr Oymaaa hyklerinde Anadoluda say (sayma) tabletleri bulunmu. Bu basit bir rakam sistemi, neyi saydklar bilinmiyor. Muhtemelen M 1950 ylnda Assurlu tccarlarla gelen yaz sistemi, Anadoluda gelimekte olan yaz sistemini basklam. Erken Tun anda ticaretle beraber ekonomik byme gereklemi, savunmal, tahkimatl kentler ortaya km. nsanlar kaybetmek istemedikleri deerleri korumak istiyorlar. Ynetici snf, dinsel zellikler ortaya km. Kral ayn zamanda rahip olmu. yi koullarda yaayan elit kesim ve halk kesimi ortaya km. Kale kentler olumu. D kent surla evrili deil, bir sorun ktnda surla evrili i kente kayorlar. Troia nemli bir merkez; 9 kat derler, ancak tartmal. Bat Anadoluda Behice Sultan, Kuruay, Orta Anadoluda Boazky, Aliar hyk, Kuzeyde (Karadenizde) kiztepe, Gneyde Tarsus Gzlkule, Mersin Yumuktepe, Dou Anadoluda Malatya civar Arslantepe, Kebanda Norun tepe kazlm ve aratrlm olanlar. (Veli Sevine bak). Madencilik nemli. Dkm teknii renilir. Bakr eritirler (1084 Cde erir). Bakr nce arsenikle, sonra kalayla alam olarak kullanlr: tun. Truva hazineleri, Alacahyk, kiztepe sembolleri M 2800-2500 dnemi rnleridir. Metal g getirir, zenginlik demek. Troya Homerus Ilyada destannda geer. Yeri anakkale yaknnda Hisarlk tepesi. Eskiden deniz kenarym, imdi ieride kalm. 100 m apnda, 20 m yksekliinde youn bir yerleim. Rnesansta antik yunan edebiyat nem tam. H. Schilemen 1850lerde Osmanl corafyasnda Troiay bulmak amacyla kazlara balar. Troia hazineleri bugn Almanya, Rusya, Atina ve Trkiyede 4-5 mzeye dalm. Ei Sofia Yunan, Troia hazineleriyle fotoraf ektirmi. 1950lerde Amerikallar yeniden kazya balam. Ilyada destan ile kqn

hazinelerin tarihlendirilmesi yanl. Troiada hibir yazl belgeye rastlanmam. Oras Troia m? Homerosun yazd Troia sava oldu mu? Troia 7. tabakada ykm belirtisi yok. M 3200den Roma dneminin sonuna kadar burada yerleilmi. Troia savann temeli DouBat savalar (Homerusa gre). Sava, Yunanllarn Marmara ve Karadenize geip ve kolonizasyon abas iin yaplm. Ancak kolonizasyon 500-600 yl sonra olmu. nce karadeniz erelisi sonra Sinop (kendisi de koloni kurmu). Heredot: Historia Assur Ticaret Kolonileri a

Assur Ticaret Kolonileri a Anadolu-Assur Ticaret Yollar (letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi 9) En nemli merkez Kltepe Kane. Eek kervanlar ile yaplan ticaret. Kalay Anadolu ve Mezopotamyada yok daha doudan gelir (Hazar denizi). Seluklu kervansaray sistemi de Assur koloni yollaryla rtyor. Anadoludan hammadde bakr, tahl, yn alrlar, lks tketim mallar getirirler. Yolculuk 2-3 ay srebilir. Kervan gnde maksimum 30 km gider, kn 15 kmye der. Ana ticaret merkezleri olan karumlar 10-12 adet. Wabartumlar daha kk lekli, konaklama yerleri olarak kullanlyor. Blgede bir ok kralllk var. Si steme dahil krallklar tarafndan kervanlar sigortalanyor. Mal Kanete nce saraya gelir, sonra datlr. Bu ekilde Anadoluya yaz gelir. Yazy sadece katip denen meslek grubu biliyor. Antsal mimari de gelir. Malikane tipi yaplar, saray tipi yaplara dnr. Anadoluya silindirik mhrler gelir (geleneksel mhr damga trdr). Yunan meclisinin kkeni koloni a. Ticaret hukuk ve pek ok konuda yazl belge ele geer. Evlerde arivler de var. Altn, gm eserler gelir. Kltepe/Kane-Karumda ilk kez 1870lerde kazlar yaplm. Tahsin zg (2005te lm) 1948de kaz yapm. Anadoluya gelen yenilikler: tabletler, ivi yazs Hitit dnemi Eski krallk dnemi: 1650-1450 Byk imparatorluk dnemi: 1450-1190 Anadoluda ilk merkezi krallk. Hattua (Bykkale, Boazky) bakent. Kzlrmak civarna Hititlerce Hatti lkesi denir. ivi yazs sisteminde sessizler sabittir, sesliler deiir. rn. Urartu ile Ararat ayn. Hitit: Tevrattan gelen isim.

Hatti: ivi yazsndan gelen isim. Hatti diye bir halk var. Hititler kendilerine Nea derler. Hititler (Hint-Avrupa kkenli) ve Hattiler (Asya kkenli) ayr kkenden. Hitit haritasnda Yukar lke: Sivas, Tokat, Amasya (belki de btn dalk blgelere diyorlar). Aa lke: Tuz gl, gneydeki alanlar. Kuzeyi: Kaga blgesi (Karadeniz, Samsun, Ordu). Kagalar Hititlerin belallar. Hititler onlar hor grr, domuz oban, barbar, dokumac, gebe-yar gebe bir topluluk. Hititlerin 1190da yklmalarnda paylar var. Hititler en gl olduklar dnemde yklrlar. Hattua 1830larda bulunur. Heredotta geen bir Iterya kenti olduu ne srlr. Persler Anadoluyu ele geirirken balarnda Byk Kyros var. M 547de Lidya kral Knoissos ile savam. Efesi Avusturyallar, Boazky Almanlar kazm. Kente byk, topografiye uydurulmu bir savunma sistemi yaplm. nili-kl bir araziye sahip. Aa kent (tapnak var)- yukar kent (Bykkale denen akropol var) var. Gneyde sfenksli kap var. Alacahyk, Boazky kadar mehur. zellikle sfenksli kaps kabartmalaryla mehur. Ortostat: Dzgn kesilmi talar binalarn d kaplarna, bazen kabartmalarla sralanr. Esas kazlar 1935te balar. 13 adet kral mezar bulunur. Yksek bir kltrn, soylu snfn varlna iaret eder. Maat hyk / Tapigga: Tokat ili Zile ilesi yaknlarnda. Hitit saray arivi bulunmu. Kaga halkona kar bir n karakol ve nemli bir Hitit merkezi, 1976-1980lerde kazlm. Ortaky / apinuva (orum): ok byk, Hititlerin yeni bakenti diye lanse ediliyor. Bata bir Hurri kenti olarak dnlyormu. Hurriler M 3500ten beri doudan geldii dnlen Asya kkenli, Anadolu halklarndan biri. Urartular da Hurrilerle ilikilendirilirler. Bir din turizmi merkezi. Ku falna baklrm. Kurban ukurlar var. Kutsal suyla arnma ayinleri varm. Dz bir arazi olduu iin amzda makinal tarm yaplm, yaplarn st ksmlar yok olmu. Kuakl / arissa (Sivas): Byke bir hye benzer, sur sistemi iinde bir eyalet merkezi. 1990larda kazlm. mikua (Elaz): Tam bir Hitit kenti deil. Hitit kltr iinde yaar. Karakaya baraj yaplrken kurtarma kazsnda ortaya km. Hyk kurtarlamaz, ancak bilgi kurtarlabilir! mparatorluk: ok uluslu, zenginlik, birden fazla ynetim merkezi (bakent), egemen olunan halklarn dinlerine sayg, balangta sahip olunan topraklardan baka corafyalara yaylm. Tarihte imparatorluk Assur imparatorluu ile balar. Pers, skender, Roma imparatorluklar gerek imparatorluklar. Hitit anak mlei -Sradan yapmlar (fabrik yapmlar). Bu dnemde anak/mlek ikinci planda. Antsal yaplar ve yaz birinci planda. -Mataralar -Tapnaklarda kullanlan kabartma vazolar (nandk (ankrda) vazosu - Hitit kutsal merkezi) -Sv sunumu iin zel kaplar. Bunlar yllar sonra Seluklularda grnm. Tapnaklarda para yerine geecek metaller saklanr. Metal (kl, balta) eserleri bulmak zor, babadan oula geer. Depremde veya mezarlarda bulunabilir. Yaz: ivi yazs. n yazmalar Babilce, daha sonra Hitite. Tablet sistemi (kil). Metal ve tahta (tura) tabletler var ancak gnmze ulamam. Hyeroglif denen resim yazs da var, kaya antlarda kullanlr. Frig Krall / Frigya Blgesi Harita detaylarna al!!! Demir a Anadoluda 1190larda balar. Ktlk vs. sonucu ykmdan sonra Hititler gneydouya ynelmi, Malatya ve kuzey Suriyeye yerlemiler. O blgedeki egemen kltrn bir paras olmular ge Hitit devletleri eitli kent devletleri olarak yaamaya devam etmi. Terk ettikleri yerlere M 850 yllarnda Frig devleti kurulur. Terk eden ynetici snfdr, halk yerinde kalr. 1150lerden itibaren blgeye Thrakho-Frig gleri olur. G hem anakkale ve stanbul boazlarndan hem de Marmara denizi zerinden gerekleir. Frigler nce

Marmarann gney kysnda (Bursa, Balkesir, anakkale) yerleirler. lk dnemler karanlk alar olarak nitelendirilir, nk gelen insanlar kltr olarak ok daha geridedir. Deiim her zaman ilerleme deil, bazen gerilemedir.Yazlar yoktur, anak mlek ilkeldir, nk geldikleri yerlerin kltrn getirirler. Hititlerden boalan blgeye kuzeyden Kagalar, doudan Muskiler, gneyden Aramiler gelir. 1190-850 aras Frig kltrnn olgunlama srecidir. 850 sonrasnda Kral Milas tarafndan olgun bir kltr olarak karmza kyor. Bakent Ankara yaknlarnda Gordion. Sadece iki krallar biliniyor: Midas ve Gordius. Niin sadece iki kral var, bir seri Gordius mu var, yokjsa dier krallar silik mi bilinmiyor. Milas, 740-690 civarnda yaam ok renkli bir ahsiyet. Milas ad hem bat hem de dou kaynaklarnda var. Assus (argon) kaynaklarnda Muskili Mita olarak geer. Milasn iki efsanesi var: 1. Eek kulakl Milas. Mzikten anlamayann kula byle olur denmi. 2. Her tuttuu altn olan Milas. Sarde ayndan altn paracklar akarm. 700-696 yllarnda atl kavimler olan Kimmerler gelmi ve Gordionu ele geirmiler. Milas en grkemli zamanda kenti kaybetmi. Kendisi kurtulmu ancak boa kan ierek intihar etmi. Gordion civarnda bulunan bir tmls iinden kan iskeletin Milasa ait olduu dnlyor. Gordionda bir efsane de krdm. Helenizmi yayan byk skender 334 kn Gordionda geirmi. Orada bir tapnak ve arabaya bal krdm efsanesi var: krdm aan Asyann sahibi olacak. skender krdm keserek amay baaryor. Ancak ii kuralna gre yapmad iin Asyann hakimi olsa da mr ksa olmu deniyor. Frigya Kzlrmakn bats (Ankara, Eskiehir, Uak). Frig krall sona erse de ad kalyor. Evliya elebi bile kullanr. Friglerin balca ehirleri Ankara blgesi: Gordion, Hacturul, Ankara Yukar Sakarya blgesi (Eskiehir, Afyon, Bilecik): Midas ehri ve kaleler Kzlrmak blgesi (aslnda Frig deil, ancak Frig etkisi altnda): Alacahyk, Boazky, Eskiyap, Maakhyk, Pazarl, Akalar, Aliarhyk, Kerkenez da, Kltepe, Kalehyk. Gordion bakent ve siyasi ynetim merkezi. 500 m apnda. 1950lerden sonra Almanlar kazlara balam, halen devam ediyor. Megaron ile karakterize bir yap ortaya km. Megaron kkeni Anadoluda kalkeolitik aa kadar gidiyor. Megaron hibir ekilde sonradan bytlemiyor, tek bana bir birim. Eer saray yaplmas istenirse onlarca megaron yanyana dizilebilir. Frigler megaronlarn yerlerini renkli akltalaryla sslemiler, bu adet daha sonra Romaya gemi. Yaplarn d cephelerini seramik biiminde pimi topraklar sslemi. Ankarada Hacbayram camii, Antkabir ve Bahelievlerde Frig kalntlar var. Midas ehrinde (Yazlkaya) bir megaron resmedilmi, zerinde Midas ve Matar (anne demek) isimleri okunuyor. Frigce ok zlebilmi deil. Frig yazs anak mlek, metal ve ant zerinde rastlanyor. Friglerin kaleleri: Sarp kayalar zerine kurulmu, topografyaya uydurulmu. Fndkkale, Doanlar, kuleler, Pimi kule En nemli sorun gvenlik. Pazarlda pimi topraktan kk talar retip yer demesi yapmlar. at kiremitleri kullanmlar (stroter, dz olanlar; kalpiter, kambur olanlar). Frig kltrnn karadenize yaylmasnn bir rnei Samsun yaknlarnda Akalar. 1936da kazlm. Kalede ke yok, kenarlar yuvarlatlm. Kerkenez da, Yozgat civarnda da tepesinde bir kent. ok souk. nsanlar orada nasl yaam? 7-8 km sur var. Tapnaklar: Akhava tapna kutsal yer. Ana tanra (doa tanras) Kubalaya (Kibele) ithaf edilmi, yani zerlerinde kabartma resimleri yer alr. Sunaklar (kaya mezarlar): Blgenin jeomorfolojisi nedeniyle yaplm. Tmlsler: Milasn mezar 50 m yksekliinde. Ankara treni yaknndan geer.

Urartular Van glnn dou kenarndaki Van kalesi olan Tupa bakentleridir. M 860larda kuruluyor. Demir a yerlekesidir. Batsnda Fratn kolu olan Karasu, kuzeyinde Ermenistan, dousunda kuzeybat ran, gneybatsnda Assurlular vardr. Urartular Assurlarla hep mcadele etmi ama ou zaman yenik dmlerdir. Assurlarn Urartulara yaptklar seferlerin en byk nedeni hammadde. (demir, bakr kaynaklar). Bu aamada insan gc ok nemli. Tapnaklar: Kk mekanlar. En by 15 m. Basit planl ve kareler. Kerpiten yaplyor. Kentin en yksek noktasna yaplyor. Ak hava tapnaklar da var. Urartu yerlemeleri Altntepe, toprakkale, anzavurtepe, bostankaya, kef kalesi, anzaf kaleleri, avutepe, sardurihini, meherkap, yeilal (ak hava tapnaklarnn en nemlisi, kapsnda urartucann en uzun yazs var. Bu yazda hangi tanrya ne kadar kurban sunulduu anlatlyor.) Depo odalarnda 2 mlik byk kpler var. Bunlara pitos deniliyor. Tahl ya da sularn depolanmasnda kullanlyor. Urartular 8. yydan itibaren yol sistemini gelitirmiler. zellikle Elaz-Bingl blgesinde. Yollar roma yollarna benzemiyor. Belli yerlerde dinlenme noktalar var. Bu yollar daha sonra Persler kullanyor. Perslerin mthi bir gzetim sistemi var. Bunlara aparhane deniliyor. Pers habercilerine apar deniliyor. Perslerin posta sisteminde bu kadar gelikin olmasnn sebebi Urartularn gelitirdii yol sistemidir. Urartularda l gmme 1. Cesedi topraa ya da kaya mezarna brakarak. 2. Kremasyon (yakma). l yakldktan sonra urne denilen kaba (vazo) konulup topraa gmlr. Hipege mezarl (aile mezarl): l yanna kaplarla yemek, tak vs. konuluyor. Bu da teki dnya inancnn olduunu gsteriyor. Ancak net bir kant yok. M 6 YYda zerduluk ile birlikte ahiret inanc oluuyor. Urartu heykeltral Hibir zaman hayali bir yer resmetmiyorlar. Kabartmalar ok fazla yok. Assur sanatndan etkilenilmi. Mask gelenei var. Metal sanatnda ileri dzeydeler. Mobilyaclkta da ustalar. Assurlardan getirilen fildii malzemeleri de kullanrlar. anak mlekilikte ustalar. Genelde metal benzeri kaplar retmiler, nk o zaman herkes metal bir kaba sahip olamyor. Ayrk sra d kaplar da yapmlar. Bunlar gnlk kullanma uygun deil. Persler M 547 ylndan skender dnemine kadar Anadolu pers egemenliinde. Ynetim sistemlerinde satraplk var, lkenin tamam bu ekilde ynetiliyor. NOT: nasyayla ilgili anlatlan dnem ve kltrler Erken tun ve demir a Tun a nasl? Uygarlk, nemli merkezleri. Koloni a Hititler Demir a uygarlklar Kzlrmak etrafnda neler vardr? Kltepe, nasya zellikle Anadolu temelin de. Mezopotamyadan soru yok sadece Anadolu.