Het Hemels Mandaat PDF

B A R E N D J.
T E R H A A R
het hemels mandaat
De geschiedenis van het Chinese Keizerrijk

A M S T E R D A M U N I V E R S I T Y P R E S S
het hemels mandaat
het hemels mandaat

D e G e s c h i e d e n i s va n h e t C h i n e s e K EI Z E R R I J K
Barend J. ter Haar
amsterdam university press
Afbeelding omslag: Chinese Empress Dowager Cixi (1835-1908) van Katherine Carl (1865-1938), olie op doek (1903-04). Ontwerp omslag: Kok Korpershoek, Amsterdam Vormgeving binnenwerk: beeldvorm, Pijnacker nur 692 isbn 9789089641205 e-isbn 9789048510368
Barend J. ter Haar / Amsterdam University Press, 2009 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopien, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopien uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvo or wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. De uitgeverij heeft ernaar gestreefd alle copyrights van in deze uitgave opgenomen illustraties te achterhalen. Aan hen die desondanks menen alsnog rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht contact op te nemen met Amsterdam University Press.
I n ho u d
Inhoud . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . v Lijst van de belangrijkste dynastien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xiii Lijst van kaarten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xiv Leeswijzer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xvi Over de kaarten enillustraties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xvii Voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xix 1
INLEIDING: HET TONEEL EN DE ACTEURS
1 1.1 China en de Chinezen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1.1.1 China . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 1.1.2 Chinezen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 1.1.3 Conceptuele problemen bij de term China . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 1.2 De studie van de Chinese geschiedenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 17 Bronnen en periodisering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 De traditionele opvatting van Chinas vroegste Oudheid . . . . . . . . . . . . . . . 19 De tijd voor de komst van het Chinese schrift . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 De Shang-heersers en hun rijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
HET BEGIN VAN CHINAs GESCHIEDENIS

2.1 2.2 2.3 2.4
HET FEODALE CHINA
(circa 1045221 v.Chr.) 31 3.1 De vroegste schriftelijke bronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 3.2 De westelijke Zhou (circa 1045 771 v.Chr.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 3.2.1 Het verhaal van de val van de Shang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 3.2.2 De macht van de westelijke Zhou . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 3.3 De oostelijke Zhou (770 256 v.Chr.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 3.3.1 De Lente en Herfst-periode (770 481 v.Chr.) . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 3.3.2 De Strijdende Staten (481 221 v.Chr.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 3.4 Filosofie en religie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 3.4.1 Reflectie over de ideale heerser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 3.4.2 Wereldbeelden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 (221 v.Chr.220 n.Chr.) 57 4.1 De Qin-dynastie (221 206 v.Chr.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 4.1.1 De voorgeschiedenis van de Qin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
Inhoud v
HET VROEGE KEIZERRIJK
4.2
4.3
4.4
4.5
4.1.2 De prestaties van de Qin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 4.1.3 Het graf van de Eerste Keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 4.1.4 Het historische beeld van de Qin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 De Han-dynastie (202 v.Chr 220 n.Chr.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 4.2.1 De westelijke Han (202 v.Chr 9 n.Chr.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 4.2.2 De Xin-dynastie (9 23 n.Chr.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 4.2.3 De oostelijke Han (25 220 n.Chr.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 China en zijn omgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 4.3.1 De Xiongnu aan de noordgrens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 4.3.2 De opkomst van de Zijderoute in het westen . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 4.3.3 Andere grensvolkeren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Sociaal-economische ontwikkelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 4.4.1 De landbouweconomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 4.4.2 Handel en handwerksindustrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 4.4.3 Vrouw, man en kind . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Intellectuele en culturele ontwikkelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 4.5.1 Intellectuele ontwikkelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 4.5.2 Letterkunde en historiografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 4.5.3 Boeddhisme en daosme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 4.5.4 Gezondheid en langer leven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 4.5.5 Kunst en materile cultuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 (220589) 103 Politieke ontwikkelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 5.1.1 De Drie Koninkrijken en de westelijke Jinn . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 5.1.2 Het noorden (317 589) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 5.1.3 Het zuiden (317 589) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Sociale en economische aspecten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 5.2.1 Grootgrondbezit als de basis van de macht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 5.2.2 Een meritocratische aristocratie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Ideologische, filosofische en religieuze aspecten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 5.3.1 Cultuur en literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 5.3.2 Confucianisme en metafysica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 5.3.3 Daosme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 5.3.4 Boeddhisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Kunst en materile cultuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 5.4.1 De materile cultuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 5.4.2 Grotwoningen en grottempels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
DE PERIODE VAN VERDEELDHEID

5.1
5.2
5.3
5.4
DE SUI, TANG EN VIJF DYNASTIEN
(589-960) 139 6.1 De Sui en de vroege Tang (589 763) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 6.1.1 De politieke geschiedenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
hemels mandaat
vi
6.2
6.3
6.4
6.5
6.1.2 De opbouw van een stabiel rijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 6.1.3 Interne conflicten en dynastieke herleving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 6.1.4 Economische ontwikkelingen tot 755 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 De late Tang en de Vijf Dynastien (763 960) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 6.2.1 Het centrum en de regio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 6.2.2 Veranderingen in de elite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 6.2.3 De verschuiving van het economische zwaartepunt . . . . . . . . . . . . 159 Religie, filosofie, en literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 6.3.1 Boeddhisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 6.3.2 Daosme en classicisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 6.3.3 Literaire aspecten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 Kunst en materile cultuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 6.4.1 Kunst en muziek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 6.4.2 De impact van het boeddhisme op de materile cultuur . . . . . . . . . 173 6.4.3 Aardewerk en porselein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 De Tang en de omringende wereld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 6.5.1 Militaire expansie en internationale contacten . . . . . . . . . . . . . . . . 179 6.5.2 Een kosmopolitische Tang? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182 6.5.3 Vroege staatsvorming aan de grenzen van het Tang-rijk . . . . . . . . . 185
DE SONG-DYNASTIEN
(9601276) 191 7.1 De politieke geschiedenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 7.1.1 Stichting en consolidatie van de dynastie (960 1022) . . . . . . . . . . 192 7.1.2 Economische en militaire problemen (1022 1069) . . . . . . . . . . . . 195 7.1.3 De hervormingen van Wang Anshi (1069 1085) . . . . . . . . . . . . . . 197 7.1.4 De steeds escalerende factiestrijd (1085 1127) . . . . . . . . . . . . . . . 200 7.1.5 De zuidelijke Song (1127 1279) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 7.2 Het examensysteem en de nieuwe elite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 7.2.1 Het examensysteem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 7.2.2 De nieuwe Song-elite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 7.3 Sociaal-economische ontwikkelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 7.3.1 De transformatie van de landbouw tijdens de Song . . . . . . . . . . . . . 210 7.3.2 Grondbezit en belastingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 7.3.3 Handel en nijverheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 7.3.4 De internationale handel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220 7.3.5 De opkomst van steden als economische centra . . . . . . . . . . . . . . . 221 7.3.6 Nieuwe maatschappelijke organisatievormen . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 7.3.7 Vrouw, man en kind . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 7.4 Intellectuele en culturele ontwikkelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 7.4.1 Boeddhisme en daosme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 7.4.2 Classicisme en neoconfucianisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 7.4.3 Literatuur en geschiedschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
Inhoud vii
7.4.4 Wetenschap en technologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 7.4.5 Kunst en materile cultuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 8
NIEUWE VEROVERAARSDYNASTIEN
(9071368) 247 8.1 Veroveraarsdynastien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 8.2 Liao, Xixia en Jin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 8.2.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 8.2.2 Liao (907 1125) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 8.2.3 Xixia (1038 1227) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254 8.2.4 Jin (1115 1234) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 8.3 Yuan (1272 1368) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 8.3.1 De verovering van China . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 8.3.2 De Mongoolse heerschappij over China . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261 8.3.3 De val van de Yuan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 8.4 De Yuan-samenleving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 8.4.1 Sociaal-economische ontwikkelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 8.4.2 De verslechterende positie van de vrouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 8.5 Religieuze en culturele ontwikkelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 8.5.1 Internationale religies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 8.5.2 Religieuze vernieuwing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 8.5.3 Literatuur en de opkomst van geschreven spreektaal . . . . . . . . . . . 277 8.5.4 Kunst en materile cultuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 (13681644) 285 9.1 De vroege Ming (1368 1435) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 9.1.1 Politieke wederopbouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 9.1.2 Sociaal-economische wederopbouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 9.1.3 Zheng He: vroege Columbus of anomalie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299 9.2 China keert in zichzelf (1435 1567) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 9.2.1 Militair onvermogen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 9.2.2 De Jiajing-heerser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302 9.2.3 De Grote Muur als mythe en historische werkelijkheid . . . . . . . . . 307 9.3 De transformatie naar het premoderne China (1567 1644) . . . . . . . . . . . 309 9.3.1 De politieke geschiedenis van de late Ming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309 9.3.2 Economische expansie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311 9.3.3 Sociale transformatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 9.3.4 Liturgische groepen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321 9.3.5 Vrouw, man en kind . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321 9.4 Religie, filosofie en cultuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323 9.4.1 Het neoconfucianisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323 9.4.2 De herleving van het boeddhisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325 9.4.3 Nieuwe religieuze groepen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
hemels mandaat
DE MING-DYNASTIE
viii
9.4.4 Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328 9.5 Kunst en materile cultuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 9.5.1 Het Chinese literatenideaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 9.5.2 Kunst en materile cultuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335 9.6 Het Westen bereikt China . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342 9.6.1 Het tribuutsysteem: rigiditeit en flexibiliteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342 9.6.2 De Portugezen en de Spanjaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344 9.6.3 De Verenigde Oost-Indische Compagnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345 9.6.4 De missie in de late Ming en vroege Qing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346 9.7 De val van de Ming als toeval . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350 10
DE QING-DYNASTIE: OPKOMST EN BLOEI (16441839)
353 10.1 De opkomst van de Mantsjoes (circa 1600 1644) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354 10.2 De vroege Qing: consolidatie van het regime (1644 1683) . . . . . . . . . . . 357 10.2.1 De militaire vestiging van de macht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 10.2.2 Ideologische, politieke en economische consolidatie . . . . . . . . . . . . 360 10.3 Een goed draaiende dynastie (1683 1795) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363 10.3.1 Een evaluatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363 10.3.2 Binnenlands bestuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365 10.3.3 Landbouw en handel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372 10.3.4 De heffing van belastingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377 10.3.5 De internationale handel en migratie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379 10.4 Expansie naar het westen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381 10.4.1 Tibet en de Mongolen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382 10.4.2 Centraal-Azi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385 10.4.3 Rusland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386 10.5 Filosofie, literatuur en religie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387 10.5.1 Intellectuele reflectie op verleden en heden . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387 10.5.2 Barsten in het holistische wereldbeeld: theorie en praktijk . . . . . . . 390 10.5.3 Literaire continuteit en vernieuwing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392 10.5.4 Religieuze ontwikkelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396
11
DE LATE QING: CRISIS EN HERSTEL
(18391895) 399 11.1 De aard van de periode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399 11.2 Toenemende problemen (1795 1839) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401 11.2.1 Grenzen aan de groei en bestuurlijke problemen . . . . . . . . . . . . . . 401 11.2.2 Problemen in de buitenlandse handel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409 11.3 Buitenlandse conflicten (1839 1860) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416 11.3.1 De Opiumoorlog (1839 1842) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416 11.3.2 Van de oude handelscentra naar de nieuwe wereldhavens . . . . . . . . 420 11.3.3 De Arrow-oorlog (1856 1860) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421
Inhoud ix
11.4 Binnenlandse opstanden en incidenten (1851 1868) . . . . . . . . . . . . . . . . 425 11.4.1 Het Hemelse Koninkrijk van de Grote Vrede . . . . . . . . . . . . . . . . . 425 11.4.2 Overige opstanden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430 11.4.3 Onrust in het beneden-Yangzi-gebied . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432 11.5 De Zelfversterkingsbeweging (1861 1895) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432 11.5.1 De milities van Zeng Guofan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432 11.5.2 Zelfversterking met behoud van de eigen identiteit . . . . . . . . . . . . 433 11.6 Een balans van de hervormingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443 11.6.1 Succes onder druk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443 11.6.2 Aanhoudende spanningen met het buitenland . . . . . . . . . . . . . . . . . 445 11.7 Sociaal-economische ontwikkelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449 11.7.1 Opium als economische en sociale kwestie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449 11.7.2 De grote migraties overzee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452 11.7.3 Traditioneel krediet en nieuwe banken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453 11.7.4 Lokale organisaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 454 11.7.5 Natuurrampen en ziektes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455 11.7.6 Vrouw, man en kind in de Qing-periode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460 11.8 Filosofie, religie en cultuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462 11.8.1 Van filosofie weer terug naar politiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462 11.8.2 Religie: verval, stabiliteit of bloei? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464 11.8.3 Literatuur en nieuwe media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465 11.8.4 Kunst en materile cultuur tijdens de Qing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469 12
HET EINDE VAN HET KEIZERRIJK
(1895 1911) 473 12.1 De toegenomen intensiteit van de berichtgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473 12.2 De Chinees-Japanse oorlog (1894 1895): een keerpunt . . . . . . . . . . . . . . 474 12.2.1 Het voorspel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474 12.2.2 De oorlog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475 12.2.3 Een nieuwe rol voor Japan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 478 12.2.4 Nieuwe elites en nieuwe media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479 12.3 De hervormingsbeweging van 1898 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481 12.3.1 Het voorspel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481 12.3.2 De figuur van Kang Youwei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483 12.3.3 De Honderd Dagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485 12.4 Rampjaar 1900: Boksers als laatste kans? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 488 12.5 De Nieuwe Politiek (1901 1911) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492 12.5.1 De noodzaak van hervormingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492 12.5.2 Yuan Shikai en het leger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493 12.5.3 Hervormingen in het onderwijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496 12.5.4 De provincialisering van het land . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 498 12.6 De revolutie van 1911 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 500 12.6.1 Het keizerschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 500
hemels mandaat
12.6.2 Het ontstaan van anti-Mantsjoe-gevoelens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 502 12.6.3 Revolutie bij verrassing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 506 12.6.4 De revolutionairen ingehaald ter rechterzijde . . . . . . . . . . . . . . . . . 511 12.7 Economische en sociale veranderingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514 12.7.1 Economische veranderingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514 12.7.2 China en de globalisering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 518 12.7.3 Vrouw, man en kind . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 520 12.8 Taal en literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 524 12.8.1 Naar een nieuwe literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 524 12.8.2 De opkomst van een nieuwe standaardtaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 527 13
VAN TRADITIE NAAR DE MODERNE TIJD
529 13.1 De twintigste eeuw: vallen en opstaan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 530 13.1.1 Op zoek naar een nieuw politiek systeem (1911 tot 1949) . . . . . . . 530 13.1.2 De afwijzing van moderniteit (1949 tot 1976) . . . . . . . . . . . . . . . . . 538 13.1.3 De terugkeer van een markteconomie (1976 tot heden) . . . . . . . . . 544 13.2 Het keizerschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 547 13.3 Het lot van de traditionele cultuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 551 13.3.1 Anti-traditionalisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 551 13.3.2 Een nieuwe taal voor een nieuwe natie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 552 13.3.3 De religieuze cultuur: afbraak, vernieuwing en traditie . . . . . . . . . . 555 13.4 De terugkeer van traditie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 557 13.5 Gebruik en hergebruik van het verleden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 560
VERDER L E Z E N
565
Illustratie verantwoording . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 571 Index . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 575
Inhoud
xi
xii
hemels mandaat
L i j s t va n de be l a ngr i jk s t e dynastien
Xia Shang Zhou Qin Westelijke Han Oostelijke Han Periode van Verdeeldheid Jinn (heel China)* Oostelijke Jinn (alleen in het zuiden) Wei (Tuoba, alleen in het noorden) Sui (deels Turks) Tang (deels Turks) Periode van de Vijf Dynastien en de Tien Koninkrijken Liao (Khitan, alleen in het verre noorden) Xia of Xixia (Tangoet, in het verre westen) Noordelijke Song Zuidelijke Song (alleen in het zuiden) Jin (Jrchen, alleen in het noorden) Yuan (Mongolen) Ming Qing (Mantsjoes) Republiek China Volksrepubliek China
*
mythische dynastie circa 1550 circa 1045 v.Chr. circa 1045 256 v.Chr. 221 206 v.Chr. 202 v.Chr. 9 n.Chr. 25 220 221 589 265 316 317 420 386 534 589 618 618 907 907 960 907 1125 1038 1227 960 1127 1127 1276 1115 1234 1272 1368 1368 1644 1644 1911 1912 heden (sinds 1949 op Taiwan) 1949 heden (op het vasteland)
Er bestaan twee dynastien met verschillende namen in het Chinees, maar met dezelfde transcriptie: Jin. Om verwarring te voorkomen wordt de oudste dynastie in dit boek aangeduid met de transcriptie Jinn.
Lijst van de belangrijkste dynastien
xiii
L i j s t va n k a a rt e n
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 De moderne provincies en autonome regios van China, Hongkong en Taiwan Bergen en rivieren De Shang en Zhou De Strijdende Staten De Qin en Han De Drie Koninkrijken De noordelijke en zuidelijke dynastien De periode van de Vijf Dynastien en de Tien Koninkrijken De Tang en haar belangrijkste buren De Gele Rivier en het Keizerskanaal in de Song De Song, Jin en hun buren De Yuan De Ming De Qing op haar hoogtepunt De late Qing xv 4 36 40 67 104 109 157 186 204 249 260 287 381 417
xiv
hemels mandaat
kaart 1 De moderne provincies en autonome regios van China, HongKong en Taiwan.
Lijst van kaarten
xv
L e e s w i jz e r
Chinese persoonsnamen worden volgens de Chinese conventies weergegeven, met eerst de familienaam (onze achternaam) en daarna pas de persoonlijke naam (onze voornaam). Voor de namen van de Chinese keizers wordt de meest gangbare praktijk gevolgd: de persoonlijke naam en de postume titel van de stichter van een dynastie, de postume titels van de overige keizers tot en met de Yuan, en de jaartitels van de keizers van de Ming en Qing. Alle Chinese namen en begrippen worden gegeven in de gangbare pinyin-transcriptie. Voor de omzetting van de transcriptie naar het oudere en in de Amerikaanse vakliteratuur nog steeds gangbare Wade-Giles-systeem kunt u de Grammatica van het Mandarijn (Bulaaq: Amsterdam, 2004) van Jeroen Wiedenhof raadplegen. Dit boek legt ook uit hoe u de verschillende transcripties moet uitspreken. U kunt makkelijk zien welke transcriptie ergens wordt gehanteerd, want alleen pinyin gebruikt de letters q, x, en z, en alleen Wade-Giles gebruikt op grote schaal de umlaut en de apostrof. De Chinese karakters van alle termen en namen van personen staan in de index. De titels van boeken en belangrijke termen zijn vertaald, gevolgd door een transcriptie. Ook hiervan staan de karakters in de index. Op een enkele uitzondering na zijn de karakters van plaatsnamen niet vermeld. De uitspraak van de Chinese karakters is door de eeuwen heen sterk veranderd. In dit boek wordt de moderne standaarduitspraak gebruikt, maar mocht u een dialect uit het zuiden van China machtig zijn, dan staat dit waarschijnlijk dichter bij de oude uitspraak dan de moderne standaard! Een enkele keer is de reconstructie van de oude uitspraak van een woord weergegeven om een etymologie te verduidelijken. Zon reconstructie wordt altijd voorafgegaan door een asterisk (*). Chinese eigennamen en plaatsnamen beginnen met een hoofdletter, omdat zij gehanteerd worden als Nederlandse woorden. Transcripties van boektitels en begrippen die tussen haakjes zijn toegevoegd worden cursief geschreven, en met kleine letters, omdat het Chinees nu eenmaal geen hoofdletters kent. Bij een citaat van een term in het Sanskriet of Japans zijn de diakritische tekens weggelaten.
xvi
hemels mandaat
Ov e r de k a a rt e n e n i ll u s t r at i e s
Alle kaarten zijn een compromis tussen een correcte historische weergave en de keuze om zo veel mogelijk de moderne namen voor een locatie te gebruiken. Alleen de hoofdloop van de belangrijkste rivieren is weergegeven. Ter orintatie zijn op iedere kaart met een zwart vierkantje () enkele moderne steden aangegeven. Er is gekozen voor illustraties en kaarten in zwart-wit, omdat deze direct bij de hoofdtekst kunnen worden geplaatst waardoor de kosten van dit boek beheersbaar blijven. Er zijn weinig reproducties van kunstwerken opgenomen, omdat deze tegenwoordig via museumwebsites, kunstboeken en talloze catalogi makkelijk beschikbaar zijn. In plaats daarvan staan in dit boek vooral oude fotos, traditionele boekillustraties en volksprenten, en opgegraven voorwerpen. Centraal bij de keuze van de illustraties staat de mate waarin een afbeelding een element uit hoofdtekst zichtbaar maakt. Soms is voor late illustraties (zoals fotos) bij vroege periodes gekozen, omdat er voor die periode geen beeldmateriaal beschikbaar is of omdat latere illustraties veelzeggender zijn. Een wrijfprent (Engels rubbing) is een met de hand gemaakte afdruk van een relif, meestal in een graf of op een stle. De kwaliteit van het relif bepaalt de scherpte van de wrijfprent. De resulterende afdruk is meestal beter leesbaar dan een foto.
Over de kaarten enillustraties
xvii
xviii
hemels mandaat
VOOR WOOR D
Dit ambitieuze boek is het voorlopige eindproduct van ruim twee decennia lesgeven over Chinas geschiedenis aan de universiteiten van Heidelberg en Leiden, met talloze gastlezingen elders in de wereld. Er is sinds mijn eerste colleges Chinese geschiedenis in 1987 enorm veel onderzoek bij gekomen en het is ondenkbaar dat een inleidende geschiedenis alle bestaande onderzoek in de gangbare westerse talen, en in Chinees en Japans zou kunnen verwerken. De bedoeling van dit boek is een representatief beeld te geven van onze huidige inzichten over de Chinese geschiedenis, maar wel vanuit mijn eigen onderzoekservaring en analytische inzichten. Het resultaat is een boek dat op tal van punten tot een heel ander beeld van het verleden komt dan gebruikelijk is. Tegelijkertijd hoop ik natuurlijk dat de lezer dit boek kan gebruiken als een naslagwerk en vooral als een ingang tot de rijkdom aan informatie en interpretaties zoals die in de onderzoeksliteratuur of de populaire media voorhanden zijn. De aard van een inleiding laat niet toe dat iedere opvatting met uitgebreide annotaties kan worden onderbouwd. Het afsluitende bibliografische essay is een hulpmiddel voor verder lezen, maar zeker niet een wetenschappelijke verantwoording. James Liang heeft mij lang geleden het vertrouwen gegeven dat ik toen hard nodig had om mijn studie Sinologie door te zetten. Erik Zrcher heeft mij in 1987 de eerste kans geboden om samen met hem de eerstejaarscolleges Chinese geschiedenis te geven en daarvoor samen met hem een eigen syllabus te schrijven. Ook al verschilt dit boek inmiddels mijlenver van de oude syllabus, toch is de tekst van toen het zaadje waaruit het boek dat voor u ligt uiteindelijk is gegroeid. Wilt Idema ben ik dankbaar voor veel steun als leraar en collega, waaronder de nuchtere opmerking dat het tijd wordt dat er een Nederlandstalige geschiedenis van China komt. Zonder de hulp van anderen had ik dit boek niet kunnen voltooien, zoals mijn eerste lezers Tjalling Halbertsma, Antoon van Aken, Toon Vugts en Annika Pissin, of kritische studentgebruikers zoals Daan van Esch en vele anderen. Zij hebben het hele manuscript of grote delen ervan voorzien van vragen en verbeteringen. De staf van de Sinologische Bibliotheek is als altijd zeer behulpzaam geweest bij het bestellen van boeken en mijn excentrieke leengedrag. De huidige afbraakpolitiek ten aanzien van deze bibliotheek valt daarom des te meer te betreuren. De staf van Amsterdam University Press gaf mij als auteur meteen al een warm gevoel en heeft het proces van de omzetting van manuscript naar boek voortreffelijk begeleid. Dit is mijn eerste boek in mijn moedertaal het Nederlands en dat is een hele uitdaging gebleken. In deze taal bestaat amper een vakliteratuur over China, waardoor het soms erg moeiVOORWOORD xix
lijk is de juiste uitdrukking voor iets te vinden. Mijn gebrek aan schrijfervaring in deze taal speelde mij ook geregeld parten. Tot slot wil ik Bibeth bedanken voor haar enthousiasme en morele steun. De afgelopen jaren heb ik haar en de kinderen regelmatig met dit project lastiggevallen. Zij weten niet anders of ik zit altijd te schrijven, dus ik zal niet doen alsof ik hierna mijn leven ga beteren. Ik kan alleen maar dankbaar zijn voor hun verdraagzaamheid (meestal althans) en hopen dat zij dit keer ook iets aan mijn boek zullen hebben. Barend J. ter Haar Voorhout, zomer 2009
xx
hemels mandaat
hoofds t uk 1
IN L EI D ING : HET TONEE L EN DE ACTEU RS

De geografische omvang van China als politieke eenheid is door de eeuwen heen zeer verschillend geweest. Maar wat is China eigenlijk? De benaming is in het land zelf niet gangbaar, al gaat zij waarschijnlijk wel terug op de naam van n specifieke dynastie. Tot en met het einde van de keizertijd in 1911 wordt zelden naar het gehele territorium verwezen, maar meestal naar de heersers en de naam van hun dynastie. Vanaf 1045 v.Chr. tot 1911 n.Chr. regeren koningen en keizers in naam van de Hemel, die hun tot taak heeft gegeven het hele Al-onder-de-Hemel te ordenen. Deze taak wordt het Hemels Mandaat genoemd en is een van de meest fundamentele concepten van de Chinese politiek, religie en filosofie. Iedereen die zich openstelt voor de beschavende uitstraling van een Chinese koning of keizer kan toetreden tot diens wereld en wie dat niet doet is per definitie een barbaar of zelfs een demon. Zulke barbaren of demonen kunnen even goed binnen de grenzen van het rijk wonen als daarbuiten. Tegelijkertijd kunnen mensen van buiten het rijk ook de uitstraling van een koning of keizer erkennen door tribuut te komen brengen aan diens hof. Omdat de heerser centraal staat, is het ook veel logischer om niet te verwijzen naar een grondgebied, maar naar degene die het Hemels Mandaat draagt. De geschiedenis van China tot 1911 is daarom in veel opzichten de geschiedenis van het Hemels Mandaat. De meeste historici beschouwen die gebieden als het historische China, die tegenwoordig binnen het moderne territorium van de Volksrepubliek China n de Republiek China (Taiwan, een eiland voor de kust, vroeger ook bekend als Formosa) liggen. Daarbinnen beperken de historici zich meestal tot de geschiedenis van het politieke centrum en de belangrijkste sociaal-economische en culturele centra. Grote delen van China en de Chinezen blijven steeds buiten beschouwing. Tot de tiende eeuw n.Chr. verwijst de term China naar het stroomgebied van de Gele Rivier, waar de hoofdsteden liggen en waar het sociaal-economische kerngebied van het oude China ligt. Vanaf de tiende eeuw kan de term verwijzen naar het politieke centrum van de dynastie (meestal gelegen in het noorden, bij de moderne steden Kaifeng en Beijing) en/of naar het gebied aan de benedenloop van de Yangzi Rivier dat vanaf die tijd tot en met de late negentiende eeuw het economische n culturele kerngebied van het oude China vormt. In sociaal en cultureel opzicht zijn de meeste uitspraken over de Chinezen vooral geldig voor de mannelijke elites en niet voor al die andere
INLEIDING: HET TONEEL EN DE ACTEURS 1
Chinezen, onder wie bijna alle vrouwen, een groot deel van de boeren, handelaren en handwerkslui, en verder allerlei marginale groepen en talloze lokale groepen met heel andere talen en culturen. Met andere woorden, door de termen China en de Chinezen te gebruiken suggereren wij een eenheid en samenhang die er vaak niet is. Dit boek gaat over de geschiedenis van China tot en met het einde van het keizerrijk in 1911. Dit jaartal is een bewuste keuze, omdat de geschiedenis van het keizerrijk belangrijk genoeg is om apart te behandelen en niet alleen maar als voorspel tot de moderne tijd. Gedurende de hele periode van het keizerrijk is het overheersende politieke en culturele paradigma om naar verandering te kijken in termen van een ideaal verleden dat in ere moet worden hersteld. Na 1911 is dit paradigma nog niet verdwenen en het verleden blijft ook in het huidige China een belangrijke plaats innemen bij allerlei overwegingen over de eigen identiteit, maar de dominante paradigmata voor politieke, sociale en economische verandering zijn voortaan gericht op de toekomst. Het ideaal is niet meer om een fictief verleden te herstellen, maar om een nieuwe toekomst te verwezenlijken. Bij het nadenken over die toekomst zijn ook buitenlandse religies (zoals diverse vormen van het christendom) en ideologien een belangrijke inspiratiebron, naast het eigen verleden. Tot 1911 is er een keizerlijk systeem waarbinnen allerlei culturen met eigen vormen van bestuur naast elkaar kunnen bestaan, terwijl vanaf 1912 sprake is van het ideaal van n territoriale staat en n politieke identiteit, namelijk China (zhongguo) en de Chinezen (zhongguoren). Dat ook in die nieuwe staat heel verschillende volkeren leven, wordt wel erkend, maar uiteindelijk zijn deze allemaal onderworpen aan het toekomstgerichte ideaal van het politieke centrum en mogen zij niet vasthouden aan hun eigen politieke instituties. Het laatste hoofdstuk handelt weliswaar over de periode na de val van het keizerrijk, maar vooral vanuit het gezichtspunt van het verleden, om vast te stellen op welke manieren het traditionele China na 1911 is blijven bestaan of toch is verdwenen.
1.1
China en de Chinezen
Hoewel China in de volkenrechtelijke zin een land is, en haar bevolking steeds dezelfde Chinese nationaliteit heeft, is het voor analytische doeleinden belangrijk om het land en haar bevolking niet op hetzelfde aggregatieniveau als bijvoorbeeld Duitsland, Frankrijk of Groot-Brittanni te behandelen, laat staan nog kleinere landen als Nederland. China heeft in 2006 al een bevolking van ruim 1,3 miljard inwoners, tegenover de 492 miljoen inwoners van de Europese Gemeenschap en de ruim 82 miljoen inwoners van het grootste Europese land, de Bondsrepubliek Duitsland, of de ruim 60 miljoen inwoners van Groot-Brittanni. In historisch perspectief zijn de verschillen nog groter, want rond 1800 bestaat Duitsland nog niet, maar heeft Groot-Brittanni zon 10 miljoen inwoners en China minstens 350 miljoen. Diverse Chinese provincies hebben tegenwoordig een veel grotere bevolking dan Duitsland, terwijl steden als Beijing, Shanghai en Guangzhou ieder voor zich al groter zijn dan de meeste andere Europese landen zelfs dan Nederland wanneer we de enorme aantallen migranten in deze steden meetellen. Wij zijn gewend om binnen de Europese Gemeenschap,
2 hemels mandaat
en zelfs binnen de meeste lidstaten, tal van etnische groepen als individuele eenheden met hun eigen taal en cultuur te erkennen. De problemen waarmee de Europese Gemeenschap te kampen heeft, bijvoorbeeld bij de zoektocht naar een gemeenschappelijk politiek, economisch en sociaal beleid, laten zien hoe moeilijk het is zulke verschillende politieke systemen en nog veel meer verschillende etnische groepen bij elkaar te houden. De geschiedenis van China is deels het verhaal van een vergelijkbaar proces van eenwording, maar dan een stuk succesvoller. Bovendien zijn het grondgebied en de bevolking van China zo groot en verscheiden dat het gebied in veel opzichten beter kan worden vergeleken met de Europese Gemeenschap als geheel dan met individuele landen. Net als Europa heeft China ontwikkelde, minder ontwikkelde en zelfs straatarme gebieden.
1.1.1 China
Het traditionele grondgebied van China kent op dit moment twee gescheiden politieke systemen. Op het vasteland vinden wij een systeem dat in naam nog steeds communistisch is, de Volksrepubliek China. Op Taiwan bestaat een democratisch systeem, de Republiek China. Dit eiland is ongeveer zo groot als Nederland, maar veel dichter bevolkt. Voor het communistische regime op het vasteland is de claim dat het ook de rechtmatige regering over Taiwan vormt van groot politiek belang. Voor het politieke systeem op Taiwan is deze claim sinds de late jaren tachtig van de twintigste eeuw steeds minder belangrijk geworden. Grote delen van de Taiwanese bevolking gaan uit van een de facto onafhankelijkheid van hun eiland en een minderheid streeft zelfs naar de formele onafhankelijkheid. De conflicten tussen China en de vroegere koloniale mogendheden, vooral met Groot-Brittanni over Hongkong en met Portugal over Macao, zijn in de late twintigste eeuw bijgelegd. Hongkong heeft na de teruggave aan China grotendeels zijn oude politieke, economische en juridische structuur behouden, met inbegrip van een veel grotere culturele en politieke vrijheid dan China zelf heeft. De grensgeschillen tussen de Volksrepubliek China en de voormalige Sovjet-Unie, India, Vietnam en andere landen hebben sinds 1949 herhaaldelijk geleid tot gewelddadige conflicten. Deze onenigheden wachten veelal nog op een definitieve volkenrechtelijke oplossing. Zowel de Volksrepubliek China als de Republiek China vormt ook geen etnische en/ of culturele eenheid. Hun grondgebied wordt bewoond door vele verschillende volkeren, waarvan Chinezen overigens wl verreweg het grootste deel uitmaken (circa 93%). Om de Chinezen als bezitters van dezelfde nationaliteit te onderscheiden van de Chinezen met een gemeenschappelijke Chinese taal en cultuur, wordt deze laatste groep vaak Han-Chinezen genoemd. Deze benaming is gebaseerd op de aanname dat deze groep afstamt van de bevolking uit de tijd van de Han-dynastien (202 v.Chr. 9 n.Chr. en 25 220 n.Chr.). Op Taiwan wonen naast de relatief recente Han-kolonisten ook andere volkeren, die in hun talen en culturen nauw verwant zijn aan de eilandculturen van de Stille Oceaan. In het oostelijke deel van de Volksrepubliek China wonen voornamelijk Han-Chinezen; dit deel wordt in de Engelstalige vakliteratuur ook wel China Proper genoemd, oftewel het eigenlijke China. In het westelijke deel, zoals Tibet, Xinjiang, Qinghai, Binnen-Mongoli, maar ook in kleinere
gebieden in het zuidwesten, wonen de zogenaamde minderheden, met geheel eigen talen en culturen. Hoewel deze gebieden buiten het eigenlijke China vallen en een zekere bestuurlijke autonomie hebben, worden zij in toenemende mate gesinificeerd (verchineesd), door de voortdurende migratie van Han-Chinezen naar deze gebieden en door de overname van de Chinese taal en cultuur ten koste van de eigen tradities. De term minderheden is overigens problematisch, aangezien het deze volkeren of culturen definieert ten opzichte van de Han-Chinezen (de meerderheid), in plaats van als onafhankelijke eenheden met een eigen geschiedenis.
kaart 2 Bergen en rivieren.
In het eigenlijke China hebben oorspronkelijk allerlei verschillende culturen geleefd, maar de meeste daarvan zijn nu verdwenen door assimilatie, migratie of door gewelddadige uitroeiing. Van de drie noordoostelijke provincies die Mantsjoerije vormen, is alleen het onderste stuk al sinds het begin van de christelijke jaartelling onderdeel van het Han-Chinese cultuurgebied. De rest is pas sinds de negentiende eeuw op grote schaal gesinificeerd door de migratie van Han-Chinezen naar het noorden en de assimilatie van de Mantsjoes. Vandaag de dag is het noordoosten een integraal deel van wat men als het eigenlijke China beschouwt. Ook de zuidelijke provincies van China zijn pas laat daadwerkelijk onderdeel geworden van
4 hemels mandaat
het Han-Chinese cultuurgebied. Hier is het proces van sinificatie nog volop aan de gang, al beschouwen wij het toch als een onderdeel van het eigenlijke China. Centraal in dit proces van eeuwenlange sinificatie is de overname van een schriftcultuur die uiteindelijk teruggaat op de feodale hoven van vele eeuwen v.Chr. Het is vooral deze schriftcultuur die maakt dat het zin heeft te spreken van n doorlopende geschiedenis vanaf het ontstaan van het Chinese schrift rond 1200 v.Chr. tot en met de dag van vandaag, ondanks alle voorbehouden die een rechtgeaard historicus daarbij zal willen maken. Ook het hedendaagse China zal dit gecompliceerde schriftsysteem niet gauw vervangen door een veel eenvoudiger alfabetisch systeem, omdat het een belangrijk onderdeel is van de moderne Chinese identiteit De Chinese beschaving is ontstaan aan rivieren en heeft zich vooral ontwikkeld in de stroomgebieden van de Gele Rivier (huanghe) en de Yangzi Rivier (yangzijiang, ook bekend als de Lange Rivier of changjiang), die beide ontspringen in de Tibetaanse hoogvlakten. De Gele Rivier loopt met een grote boog door de Ordos-woestijn en neemt van daar grote hoeveelheden lss mee. Aan deze geelbruine lss ontleent de rivier haar moderne naam, oorspronkelijk heet zij domweg de Rivier. Tegenwoordig stroomt zij oostwaarts de Golf van Bohai in, maar door de eeuwen heen is zij geregeld van richting veranderd. De laatste 800 kilometer tot aan de zee heeft de rivier een verval van slechts 95 meter. Aan het begin van dit traject heeft de rivier een geschatte 35 kilo sediment per kubieke liter water verzameld, waarvan zij vervolgens onderweg naar zee 40 tot 50% afzet. De bedding stijgt onherroepelijk en rampzalige overstromingen zijn het gevolg. Het economische zwaartepunt van China is tot en met de negende eeuw n.Chr. gelegen aan de middenloop van de Gele Rivier, waar vanouds gierst, sorghum en later tarwe worden verbouwd als hoofdvoedsel. De landbouw is afhankelijk van irrigatie met water uit deze rivieren en vaak onbetrouwbare regenval. Het transport vindt meestal over land plaats en is daarom kostbaar. Het is dit gebied dat meestal met de term Noord-China wordt aangeduid. De Yangzi Rivier loopt eerst zuidwaarts door het vruchtbare bekken van Sichuan en baant zich dan een weg tussen steile bergen door (zie afbeelding 1), waarna zij een uitgestrekt laagland binnenstroomt en ten oosten van het huidige Shanghai in zee uitmondt. Vanaf de tiende eeuw is het economische zwaartepunt definitief verplaatst van de gebieden aan de Gele Rivier naar de gebieden aan de benedenloop van de Yangzi. In het gehele stroomgebied van de Yangzi en ook verder naar het zuiden wordt vanouds rijst verbouwd als hoofdvoedsel. In de vroege Chinese geschiedenis verwijst de term Zuid-China naar het stroomgebied van de Yangzi, vanaf de tiende eeuw worden de nog verder zuidwaarts gelegen gebieden ook vaak met deze term aangeduid. De overvloed van water (in de vorm van meren, rivieren en beekjes, en moerassen) in het zuiden maakt dat malaria en andere ziektes de ontginning eeuwenlang sterk hebben afgeremd. Wanneer door uitgebreide waterwerken meer land wordt gewonnen en deze ziektes kunnen worden ingeperkt, betekent de overvloed aan water ook voldoende irrigatiemogelijkheden voor de natte rijstbouw en later ook de katoenteelt, evenals goedkope en snelle transportmogelijkheden. Ook andere gebieden van China worden gekenmerkt door riviersystemen. In het zuiden van Mantsjoerije ligt aan de Liao Rivier een vruchtbaar gebied, dat al in het begin van de
christelijke jaartelling door Han-Chinezen is gekoloniseerd. In de rest van Zuid-China, dus ten zuiden van het stroomgebied van de Yangzi, lopen de rivieren door bergachtig terrein, waardoor weinig contact tussen de verschillende gebieden tot stand komt en de culturele en taalkundige verschillen tussen de gemeenschappen in deze gebieden groot zijn gebleven. De uiterst vruchtbare delta van de Parel Rivier in het verre zuiden wordt zelfs pas vanaf de vijftiende eeuw in toenemende mate door Han-Chinezen in ontwikkeling gebracht. De kustgebieden van deze delta zijn het product van eeuwenlange inpolderingen door de bedijking van kwelders, zodat de oude havenstad Guangzhou tegenwoordig nauwelijks meer voor zeevarende schepen bereikbaar is. In deze gebieden vormt veeteelt nooit een belangrijke bron van inkomsten. Alleen in het noorden leggen niet-Chinese culturen van tijd tot tijd hun veeteeltpraktijken dwingend op, maar zonder blijvende verandering van de Chinese landbouw. Protenen halen Chinezen uit rondscharrelend pluimvee en varkens, die allemaal kunnen leven van menselijk afval. De varkens zijn efficinte voedselverwerkers, die letterlijk alle afvalproducten uit de menselijke cultuur, tot en met onze uitwerpselen, kunnen eten. Het menu kan worden aangevuld met honden, vissen en slangen, en wild zolang een gebied nog voldoende ongerepte natuurgebieden heeft. De inheemse waterbuffel wordt niet systematisch gehouden om zijn melk, vlees of huid, maar is vooral in gebruik als trekdier. Zodoende spelen secundaire producten als melk, boter of kaas, maar ook huiden (leer), wol en botten (en daarvan afgeleide producten), vrijwel geen rol in de Chinese cultuur.
afbeelding 1 Het vervoer van goederen over de Yangzi Rivier is stroomopwaarts tijdrovend en buitengewoon gevaarlijk.
hemels mandaat
Het grondgebied van China als strikt aardrijkskundige eenheid is het product van een lange historische ontwikkeling. De loop van de Gele Rivier, maar ook de grootte en ligging van meren, het verdwijnen van moerasgebieden, de zich uitbreidende kust, de verregaande ontbossing en erosie van de heuvels, het uitsterven en muteren van flora en fauna, de woestijnvorming in het noorden, en ten slotte allerlei veranderingen in het plaatselijke klimaat, zijn in sterke mate het gevolg van menselijk handelen. Net als West-Europa wordt China in steeds toenemende mate met de negatieve gevolgen van dit menselijke ingrijpen geconfronteerd. Een van de grote vragen voor de toekomst is of het land voor deze problemen een oplossing zal weten te vinden.
1.1.2 Chinezen
Han-Chinezen in China De bevolking van China bestaat uit vele volkeren met verschillende culturen. De Han-Chinezen wonen voornamelijk in China Proper en vormen de grootste groep van de bevolking van China, volgens de volkstelling van 1982 ruim 930 miljoen op een totaal van ruim 1 miljard inwoners. Inmiddels wordt de totale bevolking van China geschat op ruim 1,3 miljard. Zij vormen al sinds millennia v.Chr. een sedentaire beschaving, gevestigd in permanente nederzettingen en levend van de teelt van granen en bonen (vooral de sojaboon), aangevuld met het houden van kleine gedomesticeerde dieren zoals varkens en kippen (als voedsel) en grotere dieren zoals buffels (als trekdieren). De Han-Chinezen spreken allemaal een van de vele varianten van het Chinees, waarvoor meestal de term dialect wordt gebruikt. Deze dialecten verschillen in de uitspraak van woorden, maar ook enigszins vergelijkbaar met de Romaanse talen in Europa in woordenschat en grammatica. Op grond van deze verschillen zou men ook van talen kunnen spreken; de meest neutrale term is taalvariant. De invoering van n gesproken standaardtaal voor iedereen is een late ontwikkeling, die pas in de jaren twintig van de twintigste eeuw als officile politiek wordt doorgevoerd. Deze taal wordt putonghua (letterlijk standaardtaal) genoemd in de Volksrepubliek China en guoyu (nationale taal) op Taiwan. In deze standaardtaal zijn tussen het vasteland en Taiwan, maar ook op het vasteland zelf, wel kleine verschillen, vergelijkbaar met het Engels dat in diverse Engelstalige landen wordt gesproken. Tot de late negentiende eeuw is er alleen sprake van een geschreven standaardtaal (die vaak kortweg Klassiek Chinees wordt genoemd). Deze geschreven taal heet in het Chinees wenyan of de taal van de patronen, omdat zij het mogelijk maakt de patronen van de kosmos na te bootsen. Zij kan worden opgelezen en uit het hoofd geleerd, maar zij is en blijft een schrijftaal die voor bijna alle schrijfdoelen wordt gebruikt. Deze teksten worden altijd gelezen in iemands lokale uitspraak, zelfs als de auteur Chinees is en de lezer Koreaans of Japans. Wij kunnen het bestaan van zon prestigieuze schrijftaal vergelijken met de rol van het Latijn in Europa tot ver in de zestiende eeuw (en in de rooms-katholieke kerk tot in de late twintigste eeuw) of het Arabisch van de Koran in het Midden-Oosten tot en met vandaag de dag. Dezelfde Chinese schrijftaal is ook in Vietnam, Korea en Japan tot ver in de negentiende eeuw het voornaamste medium voor literaire, bestuurlijke en filosofische doeleinden.
Zij wordt in China, Korea en Japan tegenwoordig ook nog gebruikt als de taal van de klassieke daostische* en boeddhistische heilige teksten en rituelen. Binnen de keizerlijke bureaucratie is vanouds een gesproken standaardtaal in zwang, waardoor de centraal benoemde ambtenaren uit alle delen van China en hun plaatselijk benoemde klerken en andere assistenten met elkaar kunnen praten. Deze gesproken standaardtaal noemen wij Mandarijn (naar guanhua of taal van de ambtenaren/mandarijnen)** en is gebaseerd op het Chinese dialect dat in de oude noordelijke hoofdsteden wordt gesproken. Ambtenaren en klerken uit het zuiden spreken deze voor hen vreemde taal vaak met een zwaar accent. Uit de noordelijke dialecten ontwikkelt zich vanaf de negende eeuw ook nog een aparte, op de dagelijkse omgangstaal gebaseerde schrijftaal. Zij wordt baihua of taal van de dialogen genoemd, wat tegenwoordig wordt gespecificeerd als oud-baihua om verwarring te voorkomen met de moderne schrijftaal die ook baihua genoemd wordt. Deze taal van de dialogen ontwikkelt zich tot een aparte geschreven taal die vooral vanaf de late zestiende eeuw door de geletterde elite wordt gebruikt voor specifieke literaire doeleinden, zoals korte verhalen, toneel en romans, waarin veel gebruik wordt gemaakt van dialogen. Hoewel de moderne spreektaal lijkt op het Mandarijn (de ambtelijke spreektaal) en het oud-baihua van de spreektaalliteratuur van het late keizerrijk, is zij onafhankelijk van deze twee talen uit de noordelijke spreektaal afgeleid. Alle bovengenoemde vormen van spreektaal in het oude China zitten overigens boordevol met klassieke elementen, zowel op het niveau van de grammatica en de woordkeuze als in de vorm van lange citaten in de klassieke schrijftaal. Zelfs het hedendaagse modern Chinees (putonghua of guoyu) bevat nog talloze klassieke elementen, vooral in wetenschappelijke of formele geschreven teksten. Mensen met een hogere opleiding ontlenen veel prestige (en plezier) aan hun kennis van de oude schrijftaal, zoals de vaardigheid eeuwenoude klassieke gedichten uit het hoofd te reciteren. De sprekers van de diverse dialecten kunnen elkaar soms maar met moeite, en vaak ook helemaal niet verstaan. Zij vormen duidelijk onderscheidbare (sub)culturen, met eigen gewoontes op religieus, cultureel en sociaal gebied. De gebieden waarin de sprekers van eenzelfde dialect wonen, vallen vaak samen met economische eenheden. Betere termen zijn daarom taalvariant of streektaal, zoals ook de Chinese term fangyan streektaal betekent, en eigenlijk ten onrechte als dialect wordt vertaald. De distributie van de streektalen is bepaald door historische omstandigheden zoals migraties en de mogelijkheid van onderling contact. De grootste groep wordt gevormd door het Mandarijn, dat wordt gesproken in het noorden en in het zuidwesten (als gevolg van de migratie van noordelijke legereenheden in de veertiende eeuw). In Zuidoost-China beneden de Yangzi wordt een groot aantal verschillende streektalen gesproken. Belangrijk zijn de Wu-streektaal rond Shanghai en Hangzhou,
De reden dat in de secundaire literatuur ook Tao en taosten worden gebruikt is dat vroeger een ander transcriptiesysteem voor het Chinees werd toegepast. Tegenwoordig wordt internationaal het pinyinsysteem gebruikt en daarin wordt het dao en dus ook daosten. ** Het woord mandarijn zelf is waarschijnlijk afgeleid van de Maleise woorden mantri (raadgever) of menteri (minister).
hemels mandaat
de Min-streektalen in Fujian, de Kantonese streektaal (Yue) in Guangdong (inclusief Hongkong) en Guangxi, en de streektaal van de Hakkas (Kejia) in de grensgebieden van NoordGuangdong, Zuid-Hunan en Zuid-Jiangxi. Verder wordt de Gan-streektaal gesproken in Zuid-Jiangxi en de Xiang-streektaal in Hunan. Binnen al deze streektalen bestaan weer allerlei subgroepen, die sterk van elkaar kunnen verschillen. Dit betekent dat voor een groot aantal Chinezen (ook in Nederland) de hedendaagse standaardtaal net zo zeer een vreemde taal is als voor ons, zij het historisch verwant en daarom wel veel makkelijker om te leren. Het gaat daarbij om talen met miljoenen en soms vele tientallen miljoenen sprekers. In de laatste decennia van de twintigste eeuw hebben vooral de radio, televisie, film en internet sterk bijgedragen tot de verbreiding van de standaardtaal, zodat de bevolking in en rond de steden deze inmiddels vrij redelijk beheerst. Zoals in zoveel culturen is in het traditionele China tot ver in de twintigste eeuw sprake van een complexe meertaligheid. Geletterden beheersen actief de prestigieuze geschreven standaardtaal (het wenyan) en de taal die zij thuis spreken, maar ook de ambtelijke spreektaal (voor velen echt een andere taal, zoals Duits of Frans voor Nederlandstaligen). Ook niet-geletterden zijn vaak meertalig, omdat zij tijdens economische transacties of als gevolg van hun werk in contact komen met anderstaligen. Minderheden in een gegeven gebied zijn altijd meertalig, namelijk in de eigen taal of taalvariant en in de taal van de hen omringende meerderheid. En dan bestaan er nog taalverschillen op grond van onder andere sociale achtergrond, sekse en leeftijd. De gangbare opvatting is dat de bevolking van Zuid-China voor een aanzienlijk deel uit Noord-China afkomstig is, zodat men spreekt van de kolonisatie van het zuiden door noordelijke Han-Chinezen. Genetisch onderzoek van de laatste decennia toont echter aan dat deze kolonisatie voor een belangrijk deel op historische mythevorming berust. Volgens de nieuwste inzichten is het grootste deel van de bevolking van Zuid-China Han-Chinees geworden door de overname van delen van de noordelijke cultuur en haar politiek-religieuze systeem (inclusief de standaard schrijftaal en de ambtelijke spreektaal of het Mandarijn). Genetisch gesproken zouden zij eerder bij de andere volkeren in Zuid-China en ZuidwestAzi horen dan bij de bevolking van het noorden, terwijl de bevolking van Noord-China dichter bij de Tibetanen, Mongolen en Mantsjoes zou horen. Deze opvatting is in China zelf controversieel, omdat het zou impliceren dat de Han-Chinezen als groep niet, zoals lang gedacht, biologisch van dezelfde voorouders afstammen. De meer gangbare voorstelling van een noordelijke herkomst heeft dan als functie de zuidelijke bevolking als onderdeel van dezelfde historische cultuur als de noordelijke bevolking te legitimeren. Hiermee wordt zij als een gelijkwaardige bevolkingsgroep geconstrueerd, in plaats van als een minderheid die er historisch gezien niet helemaal bij hoort. Deze voorstelling van zaken biedt de om politieke redenen gewenste biologische legitimatie voor de notie van n verenigd China, in ieder geval voor wat betreft alle Han-Chinezen. Het verwerpen van dit quasi-historische verhaal van een noordelijke oorsprong stuit daarom op groot verzet, ook onder goed opgeleide intellectuelen. Dit verzet is een mooi voorbeeld van het gebruik van geschiedenis ter
INLEIDING: HET TONEEL EN DE ACTEURS
legitimatie en van de gevoeligheden wanneer het gangbare historische beeld wordt aangetast. Geschiedenis is in China geen onschuldige activiteit.
Overzeese Chinezen Buiten de Volksrepubliek China wonen ook miljoenen Han-Chinezen, de zogenaamde Overzeese Chinezen (huaqiao), die voor het grootste deel afkomstig zijn uit de kustgebieden van Zuid-China en een Zuid-Chinees dialect spreken, meestal Kantonees, een Min-dialect of Hakka. De enige twee onafhankelijke Chinese gebieden buiten de Volksrepubliek China zijn Taiwan en Singapore. Taiwan is sinds de late zestiende eeuw door Han-Chinezen gekoloniseerd vanuit de tegenoverliggende provincies Fujian en Guangdong op het vasteland. De oorspronkelijke culturen die op dit eiland woonden, vormen nu nog slechts een kleine minderheid. Na de bezetting door Japan van 1895 1945 en de vestiging van de Republiek China in 1945 heeft het eiland zich in een geheel eigen richting ontwikkeld. Tegenwoordig bestaat hier een goed functionerende en levendige parlementaire democratie. Singapore is in 1819 ontstaan als een Britse handelspost en riep in 1965 de onafhankelijkheid uit na antiChinese rassenrellen in het toenmalige Maleisi. Het is een door Chinezen gedomineerde stadstaat met een de facto eenpartijsysteem. Hongkong en Macao ontlenen hun belang aan de vroegere vestiging van de koloniale mogendheden Groot-Brittanni en Portugal. Hongkong is nog steeds een van de belangrijkste centra van Chinese economische activiteit en als zodanig van groot belang voor de Volksrepubliek China. Het grootste deel van de inwoners van deze twee steden is Han-Chinees. Hongkong is in 1997 en Macao in 1999 overgedragen aan de Volksrepubliek China als de legitieme opvolger van het oude Chinese Keizerrijk dat deze gebieden ooit heeft afgestaan. Daarbij hebben de twee steden grotendeels hun oude status aparte en hun functie als moneymaker behouden, Hongkong als kapitalistische en min of meer vrije stadstaat, Macao als gokparadijs.
Over de gehele wereld bevinden zich tegenwoordig Chinese gemeenschappen. De oudste contacten zijn gevormd door de overzeese handel sinds de zestiende eeuw; in de negentiende en vroege twintigste eeuw zijn vele Chinezen als contractarbeiders gemigreerd of gevlucht voor oorlogsgeweld. Deze Chinese gemeenschappen zijn vaak tamelijk autonoom en hebben hun eigen cultuur zo veel mogelijk behouden. De grootste gemeenschappen bevinden zich in Zuidoost-Azi, onder meer in de Filipijnen, Indonesi, Maleisi, Thailand, Vietnam en Birma. Kleinere gemeenschappen vindt men ook in Suriname, Japan en Oceani. Vooral de migratie naar West-Europa, Canada en de Verenigde Staten en de laatste jaren ook naar Afrika is nog steeds in volle gang. In de Verenigde Staten, Groot-Brittanni en bijvoorbeeld ook Nederland wonen al sinds vele decennia grote en diverse Chinese gemeenschappen. In Zuidoost-Azi is de economische macht van de Chinezen, verworven door handel en nu ook industrie, aanzienlijk en zij worden door de plaatselijke bevolking vaak met afgunst bekeken. Zij bezitten meestal niet meer de Chinese nationaliteit, maar worden door de plaatselijke regering toch in de eerste plaats beschouwd als Chinezen en pas daarna als inwoners
10
hemels mandaat
van hun land. Hun loyaliteit ten aanzien van het land waar zij wonen wordt nog steeds in twijfel getrokken. Dit alles leidt tot discriminatie en vaak bloedige rassenrellen.
Etnische minderheden in China Alle etnische groepen in China zijn in hun huidige vorm niet alleen het product van een eigen eeuwenlange geschiedenis, maar minstens evenzeer van bewuste culturele, politieke, militaire en economische interventies vanuit het keizerlijke centrum of door regionale bestuurders. Ook na het ontstaan van de Volksrepubliek China zijn nog bewust sommige groepen tot etnische minderheid verklaard en andere niet, terwijl ook de combinatie van groepen in n minderheid vaak politiek gemotiveerd is en niet door wetenschappelijk onderzoek valt te onderbouwen.
Vanuit de gebieden ten noorden of noordwesten vallen nomadische stammen door de eeuwen heen steeds opnieuw het Chinese beschavingsgebied binnen. In de gebieden aan de rand vestigen zij eerst staatjes met een gemengde economie van veeteelt en landbouw. Van hieruit nemen zij in meerdere of mindere mate talloze Chinese cultuurelementen over, zoals het Chinese schrift of een nieuw schrift dat daardoor is genspireerd, de keizerlijke bureaucratie of het boeddhisme. Zij gebruiken die om hun politieke structuur te versterken en niet noodzakelijkerwijs om Chinees te worden. Dankzij kennis van de Chinese beschaving en effectievere technieken van oorlogsvoering en organisatie kunnen deze staatjes soms sterk genoeg worden om ook China of grote delen ervan te veroveren. Zij hebben grote invloed op de Chinese geschiedenis in de vorm van veroveraardynastien en door de constante dreiging aan de grenzen. Hun afstammelingen of stamverwanten vormen een deel van de minderheden die in het huidige politieke stelsel een beperkte autonomie bezitten. In het noordoosten wonen de Mantsjoes, die overigens tot in de vroege zeventiende eeuw bekendstaan als de Jrchen. Zij zijn geen nomaden pur sang, maar leven vooral van de jacht en rooftochten naar nabijgelegen sedentaire volkeren. De Mantsjoes zijn tegenwoordig zo goed als uitgestorven als afzonderlijke culturele eenheid, hoewel zij nog steeds als minderheid worden opgevoerd in de statistieken. In het noorden en noordwesten wonen de Mongolen. Zij houden vee en trekken op en neer tussen zomer- en winterweiden; zij zijn mobiel en verdienen meer dan de meeste grensvolkeren daarom zeker de kwalificatie nomaden. Onder druk van natuurlijke omstandigheden of druk van buitenaf kunnen zij opeens gaan trekken over grotere afstanden. De Mongolen wonen hier nog steeds, maar hebben te maken met steeds grotere klimatologische problemen en het opdringen van de Han-Chinezen in hun oude leefgebied. Meer naar het noordwesten en het westen wonen diverse Turkse volkeren. Hun culturen lopen uiteen van sedentair tot nomadisch, afhankelijk van hun woonomgeving die varieert van steppen tot oases. De bekendste Turkse minderheid is tegenwoordig die van de Oeigoeren in Xinjiang, maar oorspronkelijk wonen Turkse volkeren ook veel verder naar het oosten. Mantsjoe, Mongools en Turks behoren tot de Altasche taalgroep. In het westen en zuidwesten wonen diverse Tibetaanse groepen, zoals de Tibetanen in Tibet, Qinghai en het oosten van Sichuan of de matriarchale Mosuo rond het Lugu Meer in het oosten van Yunnan en Sichuan. Of het Tibetaans verwant is aan het Chinees is onderINLEIDING: HET TONEEL EN DE ACTEURS 11
werp van fel debat, waarbij iemands politieke overtuiging over de plaats van Tibet binnen de Volksrepubliek China bepalend is voor diens uiteindelijke opvatting. Zeker is dat de taal, net als niet-verwante talen als het Vietnamees, Koreaans en Japans, veel Chinese leenwoorden heeft, maar dat bewijst nog geen verwantschap. Voor de hedendaagse Han-Chinezen is, onafhankelijk van hun verdere politieke overtuigingen, Tibet een intrinsiek deel van China. Tijdens de Qing-dynastie worden de Mantsjoe-keizers in de vroege achttiende eeuw de politieke beschermheren van de Dalai Lamas in Lhasa, maar van directe territoriale controle is nauwelijks sprake. De Chinese republiek zet de symbolische aanspraken van de Qing in 1912 om in territoriale claims, maar het is pas de Volksrepubliek China die in 1950 deze aanspraken omzet in een daadwerkelijke militaire bezetting. Na de Tibetaanse opstand van 1959 heeft het Chinese centrum haar macht over dit gebied steeds meer versterkt. In het zuiden wonen vanouds talloze andere niet-Han-Chinese volkeren. In de loop van de zuidwaartse expansie zijn zij verdwenen door fysieke uitroeiing, door assimilatie met de Han-Chinezen en overname van Chinese cultuurelementen, of door migratie verder zuidwaarts. Vaak zijn wij niet meer in staat hun etnische of lingustische identiteit vast te stellen. Tot de nog bestaande culturen behoren bijvoorbeeld de Zhuang en de Miao-Yao. Tussen deze groepen en bepaalde volkeren in continentaal Zuidoost-Azi bestaan vele taalkundige en culturele verwantschappen. Zij leven van het verzamelen van voedsel, jacht en veeteelt, en van een soort roofbouw, waarbij steeds nieuwe stukken oerwoud worden ontgonnen. De Miao, die zichzelf Hmong noemen, en de Yao leven tegenwoordig tot in het noorden van Thailand.
1.1.3 Conceptuele problemen bij de term China

In het oude China wordt de benaming China zo goed als nooit gebruikt. Toch bestaat in dit gebied al eeuwen voor de christelijke jaartelling een wij-gevoel, dat meestal wordt gedefinieerd in relatie tot een andere groep, de barbaren. Beide groepen zijn subjectief, want soms worden mensen als barbaren betiteld die etnisch en cultureel zonder meer tot dezelfde groep als de wij-groep behoren. Het wij-gevoel is daarmee natuurlijk niet minder echt, maar wel relatief. Op een gegeven moment ontstaat daarbij het gevoel dat dit wij niet alleen synchronisch ten aanzien van de anderen bestaat, maar ook als voortzetting in tijd van een ouder en verwant wij. Voor het gemak worden deze groepen in dit boek altijd Chinezen genoemd en hun leefgebied China. Daarbij dienen we echter te bedenken dat het steeds om latere constructies gaat, die in een verder verleden worden teruggeprojecteerd. Wij spreken van de eenwording van China in 221 v.Chr. door de Qin-dynastie, en de hereniging van China in 589 door de Sui-dynastie en opnieuw in 960 door de Song-dynastie. De heersers en onderdanen van deze dynastien noemen zich geen van allen Chinees en spreken nooit over hun grondgebied als China. De keizers van China zien zich altijd als de dragers van het Hemels Mandaat over het Al-onder-de-Hemel (tianxia), wat in hun ogen gelijk staat met de beschaafde wereld. Sterker nog, veel heersershuizen zijn helemaal of gedeeltelijk niet-Chinees, zoals de keizers van grote dynastien als de Tang (half Turks),
12 hemels mandaat
Yuan (Mongools) en Qing (Mantsjoe). Zij relateren hun heerschappij niet of nauwelijks aan een hypothetisch grondgebied China, maar wel aan de hun bekende beschaafde wereld. De heersers van China hebben universalistische pretenties, maar niet als dragers van een religie zoals het christendom of de islam, maar als de bezitters van het Hemels Mandaat en van cultuur (wen, hetzelfde woord dat eerder al vertaald is als patronen) waarmee zij het Alonder-de-Hemel zullen transformeren (hua). De volgende vraag is of China onder deze dynastien altijd wel zo verenigd is geweest. Het is zoals zo vaak de definitie van centrale macht die bepaalt of het gebruik van termen als eenwording en hereniging terecht is. Men kan centrale macht bijvoorbeeld definiren als het vermogen een vooraf overeengekomen hoeveelheid belasting te innen in de vorm van goederen, diensten of diverse betaalmiddelen, en met geweld ook op lokaal niveau recht en orde af te dwingen. Op grond van die definitie moet men de kwalificatie eenwording tot de late tiende eeuw n.Chr. waarschijnlijk beperken tot de Qin (221 206 v.Chr.), het midden van de westelijke Han (202 v.Chr. 9 n.Chr.) en het begin van de oostelijke Han (25 220), de Sui (589 618) en misschien de eerste anderhalve eeuw van de Tang (618 907). Dit zijn alles bij elkaar nog geen drie of vier eeuwen binnen twaalf eeuwen geschiedenis, vanaf de stichting van het keizerrijk door de Qin in 221 v.Chr. tot de stichting van de Song in 960 n.Chr. Vanaf 1125 is China bovendien opnieuw verdeeld en pas na de verovering van Zuid-China door de Mongolen in 1276 blijft het land werkelijk lange tijd n geheel. Vanaf 1276 tot en met 1911 wordt China opnieuw het grootste deel van de tijd door heershuizen van niet-Han herkomst geregeerd. Met andere woorden, een verenigd China onder de heerschappij van Han-Chinezen is niet het logische en onvermijdelijke gevolg van de loop van de geschiedenis. Deze uitspraak is overigens in de ogen van de meeste Chinezen heiligschennis. Voor hen is de huidige eenheid van China het noodzakelijke en logische gevolg van Chinas duizenden jaren lange geschiedenis. Toch is China wel iets meer dan een historische toevalligheid. In de allereerste plaats is het grondgebied van het huidige China eeuwenlang het toneel geweest van samenhangende politieke, economische, sociale, religieuze en culturele gebeurtenissen en ontwikkelingen. Dit valt goed te vergelijken met de ontwikkeling van West-Europa sinds de Romeinse tijd. Daarnaast is de gedachte van n China als politieke en culturele eenheid voor een groot deel van de politieke en intellectuele elite een belangrijk ideaal, zelfs in tijden van verdeeldheid. Wij kunnen dit vergelijken met het ideaal van het Romeinse Rijk, dat voortleeft in de rooms-katholieke kerk, het Byzantijnse Rijk, het Frankische Rijk van Karel de Grote, en het Heilige Roomse Rijk in wat wij nu Duitsland noemen. Al met al is China zeker niet zo lang en constant n verenigd politiek systeem als men vaak beweert, maar nog altijd veel langer dan Europa (als wij vriendelijk zijn en de huidige Europese Gemeenschap nemen als n verenigd politiek systeem). In het traditionele China ziet men zichzelf meestal als onderdaan van een dynastie, in plaats van inwoner van een land. Iemands identiteit is primair die van de familie waarin men is geboren (of geadopteerd of getrouwd) en vervolgens van de regio waar de familie oorspronkelijk vandaan komt. Die plaats is niet noodzakelijkerwijs de plek waar men daadwerkelijk woont. Vervolgens is men pas onderdaan van een specifieke dynastie. Al deze soorINLEIDING: HET TONEEL EN DE ACTEURS 13
ten identiteit worden tot uitdrukking gebracht in de vorm van religieuze verering, namelijk van voorouders (=> de familie), de lokale godheid (=> dorp, wijk of regio), en van de hemel namens wie de keizer over ons allemaal regeert. In het hedendaagse China is de belangrijkste benaming voor het eigen land de oude term zhongguo, waarvan de betekenis in de loop der eeuwen sterk veranderd is. Zo betekent zhong centrum of midden en betekent guo oorspronkelijk alleen maar ommuurde stad en later pas land of staat. Tijdens de Periode van de Strijdende Staten verwijst de term naar de Staten van het Midden, dat wil zeggen, alle staten van de laagvlakte van de Gele Rivier. Pas na de eenwording van China in 221 v.Chr. wordt de term op een gegeven moment ook voor China als geheel gebruikt, maar dan in de interpretatie het Rijk van het Midden. Meestal wordt de term gebruikt om naar de eigen groep te verwijzen in relatie tot de barbaarse buitenwereld, dus als een culturele en nog niet als een etnische term. Zo gebruiken boeddhistische gelovigen de term al heel vroeg om naar China in onze zin van het woord te verwijzen, als het land of gebied waar hun oorspronkelijk barbaarse geloof zich heeft verbreid. De westerse term China is afgeleid van de naam van de Qin-dynastie en gaat terug op het begin van de christelijke jaartelling, wanneer deze term in de westelijke grensgebieden gebruikelijk wordt. De term Khitay (Marco Polos Cathay), die in Centraal-Azi gebruikelijk is, is afgeleid van de etnische naam van de Khitan die op een gegeven moment ten noorden van het eigenlijke China de Liao (907 1125) hebben gesticht. De officile benaming van China op het vasteland is de Zhonghua renmin gongheguo, wat letterlijk Volksrepubliek van het Hua-volk van het Midden betekent. Voor ons westerse gemak gebruiken we meestal de term Volksrepubliek China. De officile naam van China op Taiwan is Zhonghua minguo, wat letterlijk Republiek van het Hua-volk van het Midden betekent. Wij gebruiken meestal de term Republiek China. Het Hua-volk verwijst naar de Han-Chinezen. De etnocentrische implicaties van deze twee benamingen lijken tegenwoordig te zijn vergeten, maar zijn in de eerste helft van de twintigste eeuw zeker nog belangrijk.
1.2
De studie van de Chinese geschiedenis
Net als in het Westen vormt de interpretatie van het verleden ook in China een belangrijk onderdeel van de eigen identiteit en daarmee de eigen legitimiteit, of dit het land als geheel is of lokale groepen, families en zelfs individuele personen. Ook het huidige politieke systeem in de Volksrepubliek China baseert zich op de claim dat haar systeem een verbetering is van alle voorafgaande politieke systemen. Alle Chinezen, zeker wanneer zij een zekere mate van onderwijs hebben genoten, zijn buitengewoon trots op de geschiedenis van hun land. Nationalisme is in China zeker geen vies woord. De Chinese visie op de geschiedenis is een relevant gegeven op zichzelf, dat wij moeten kennen om bepaalde politieke keuzes in het heden of het verleden te kunnen begrijpen. Met andere woorden, geschiedenis is symbolisch kapitaal (een niet-materile vorm van bezit) dat voor de mensen van even groot belang is als een kunstverzameling of een bankrekening.
14
hemels mandaat
De Chinezen houden zich vanouds intensief bezig met de ordening en studie van hun geschiedenis. In het oude China bestaat geen doorlopende chronologie zoals de joodse, christelijke of islamitische jaartellingen. Per dynastie wordt de kalender opnieuw vastgesteld, omdat de ordening van tijd het monopolie van de keizer is. Voor het politieke systeem is het voorspellen van kosmische gebeurtenissen zoals zonsverduisteringen en de komst van kometen van groot politiek belang, omdat zij worden geacht iets te zeggen over de kwaliteit van het bestuur. De jaren worden geteld per regeringsperiode van een koning of keizer; tot 1368 wordt een dergelijke regeringsperiode weer verder onderverdeeld in tijdvakken met een steeds varirende lengte en een unieke benaming. Deze benaming noemen wij een jaartitel (nianhao). Door deze manier van het tellen van jaren wordt het ordenen en analyseren van de geschiedenis binnen de politieke tijdseenheid van n dynastie of regeringsperiode sterk bevorderd. De meest gangbare geschiedopvatting is die van de dynastieke cyclus. Dit is de gedachte dat de geschiedenis van een dynastie verloopt volgens een vast patroon van opkomst, bloei en verval en dat dit patroon zich steeds per dynastie herhaalt. De eerste vorst verwerft door zijn succes de toestemming van de hemel (het al genoemde Hemels Mandaat of tianming); de laatste vorst verliest deze toestemming door immoreel gedrag. Deze geschiedopvatting negeert ontwikkelingen die de dynastien overschrijden. Zij benadrukt oppervlakkige overeenkomsten tussen bepaalde ontwikkelingen die in elke dynastie voorkomen en vooral de onontkoombaarheid van het verval. Veel aandacht wordt besteed aan de evaluatie van het morele gedrag van de keizers en andere machthebbers. Het catalogiseren en waarderen van mensen, hoog of laag, op grond van hun moreel gedrag is een algemeen kenmerk van de traditionele Chinese geschiedschrijving en wordt vanouds het uitdelen van lof en blaam (baobian) genoemd. Zelfs moderne Chinese historici hebben sterk de neiging hun analyse door uitgesproken morele oordelen te laten leiden. De meeste historische bronnen worden geproduceerd om aan te tonen dat de heersende dynastie terecht is gesticht, dan wel een voorafgaande dynastie terecht is verdwenen. Nadat het historische overzicht van de voorafgaande dynastie is voltooid, worden de meeste bronnen die voor dit overzicht zijn gebruikt vernietigd. Het archief van de laatste keizerlijke dynastie is in de jaren twintig van de twintigste eeuw voor een belangrijk deel verdwenen naar handelaren in oud papier (vergelijk afbeelding 90) en hetzelfde gebeurt tegenwoordig opnieuw met de lokale archieven uit de jaren vijftig van de twintigste eeuw. Gelukkig zijn er ook talloze geschreven bronnen aan de vernietiging ontsnapt. Zij zijn vaak bij toeval teruggevonden in de runes van paleizen en grensgarnizoenen, de graven van elites, een enorme grotbibliotheek in de woestijnoase van Dunhuang, bij gewone mensen thuis, of in buitenlandse archieven en bibliotheken. Japanse boekrestaurateurs hebben stukken van een eeuwenoud lokaal archief teruggevonden in de kaften van oude Chinese boeken. Uniek zijn de vondsten in Turfan, waar de mensen in de zevende en achtste eeuw n.Chr. hun dagelijkse papieren documenten recyclen als grafkleding en zelfs als doodskisten. Traditionele Chinese geleerden zijn vooral genteresseerd in het functioneren van het overheidsapparaat en de invloed daarvan op de geschiedenis van China. Hedendaagse
historici hebben erop gewezen dat de dynastieke cyclus inderdaad bepaalde bestuurlijke of politieke ontwikkelingen goed kan verklaren, die binnen iedere dynastie terugkeren. Zo is het bestuur aanvankelijk meestal goed georganiseerd en houdt de bevolking na het afdragen van belastingen voldoende over om van te leven. Daarna ontstaan de problemen: machtsstrijd aan het hof, groeiende druk op de financin door militaire expedities, de spilzucht van het hof en het aanleggen van prestigebouwwerken, waardoor de belastingdruk toeneemt. Door alle financile en politieke problemen neemt de effectiviteit van het bestuur af, met allerlei natuurrampen, hongersnoden en opstanden tot gevolg. De dynastie raakt in een vicieuze cirkel en komt uiteindelijk ten val. De nieuwe dynastie treft echter altijd hetzelfde lot. In dit historische overzicht is getracht de valkuilen van dit historische model waar mogelijk te vermijden, al wordt wel de dynastieke indeling aangehouden, omdat dit in de wetenschappelijke literatuur ondanks alles nog steeds de gangbare tijdsindeling is.
16
hemels mandaat
hoofds t uk 2
HET BE G IN VAN CHINA s G ESCHIE DENIS

Onze kennis van de vroegste geschiedenis van China is gebaseerd op vroege geschreven bronnen en/of archeologische informatie, maar ook op verhalen die pas eeuwen na dato zijn opgeschreven. Het is vaak erg moeilijk meer mythologische verhalen te scheiden van harde informatie. Omdat deze verhalen grote invloed hebben uitgeoefend op Chinas latere geschiedenis, besteedt juist dit hoofdstuk ook enige aandacht aan die verhalen, die afgezet worden tegen wat wij wel met andere soorten bronnen kunnen hardmaken. Zelfs de moderne archeologie interpreteert haar niet-geschreven bronnen uiteindelijk op grond van die mythologische verhalen, wat soms tot misleidende en foutieve interpretaties aanleiding geeft. Het antieke China van voor de stichting van het keizerrijk in 221 v.Chr. wordt soms vergeleken met de antieke beschavingen van het Midden-Oosten, zoals het faraonische Egypte of de spijkerschriftculturen van het Tweestromenland. Meestal worden deze vergelijkingen niet goed uitgewerkt, omdat het voornaamste doel niet de vergelijking zelf is, maar de categorisering van het antieke China als een van de grote vroege beschavingen. Hieraan wordt vaak de stelling vastgeknoopt dat China de oudste nog levende beschaving is, maar ook dat is vooral een waardeoordeel en vertelt erg weinig over China en zijn geschiedenis. Veel interessanter is de vaststelling dat wij in deze periode in China een feodaal systeem vinden dat enigszins lijkt op het feodale systeem van de Middeleeuwen in West-Europa, al ontstaat dit systeem daar pas vele eeuwen later. Er is verder ongetwijfeld contact tussen China en andere beschavingen, maar eventuele cultuuroverdracht vindt meestal plaats zonder dat de betrokken culturen zich hiervan rekenschap geven in geschreven teksten. Een goed voorbeeld hiervan is de overname van de strijdwagen uit het Indo-Europese cultuurgebied, en er zullen ongetwijfeld meer gevallen van cultuuroverdracht zijn geweest.
2.1
Bronnen en periodisering
De klassieke indeling van de menselijke geschiedenis vr de komst van het schrift (de prehistorie) in de drie fasen steentijd bronstijd ijzertijd is gebaseerd op materile cultuur als
HET BEGIN VAN CHINAs GESCHIEDENIS 17
uitdrukking van het maatschappelijke en politieke systeem. Zon indeling is schematisch, omdat deze fasen elkaar altijd overlappen en omdat in China het schrift wordt uitgevonden voordat het ijzer zijn intrede doet. Het gebruik van het kostbare brons blijft in China zoals overal elders beperkt tot een kleine bovenlaag. De rest van de bevolking blijft nog eeuwenlang steen gebruiken voor wapens en landbouwwerktuigen, en daarnaast aardewerk en andere lokale materialen. Ook de ijzertijd is beperkt tot het gebruik van ijzer voor wapens, landbouwwerktuigen en iets later ook de wok om te bakken en koken. Vanaf de Song-dynastie kan men zelfs beter van een porseleinen tijdperk spreken. De traditionele scheiding tussen prehistorie en geschiedenis, dat wil zeggen voor of na de komst van geschreven bronnen, is ook verder problematisch, omdat de komst van het schrift niet automatisch betekent dat iedereen of zelfs maar veel mensen kunnen lezen en schrijven. Men kent in China sinds de late dertiende eeuw v.Chr. een schrift waarvan een nauw verwante vorm tot op de dag van vandaag wordt gebruikt. Ook al kunnen tot het late keizerrijk de meeste mensen niet lezen of schrijven, toch worden zij vooral vanaf de eerste eeuw v.Chr. wel degelijk benvloed door de steeds verder uitdijende schriftcultuur. Verder zijn juist het schrift en de continuteit van de geschreven traditie van het antieke China een belangrijk argument om ondanks alle reserves te spreken van n doorlopende cultuur.
afbeelding 2 Een van de vroegste gedrukte versies van de Optekeningen van de Historicus uit circa 1130 n.Chr. Het originele handschrift dateert uit circa 100 v.Chr. Deze pagina vertelt over de stichter van de Han.
18
hemels mandaat
Wij bezitten een klein corpus aan opgegraven teksten (vooral inscripties op orakelbotten en bronzen voorwerpen) vanaf de late dertiende eeuw v.Chr. en meer substantile opgegraven en/of overgeleverde teksten vanaf de vijfde eeuw v.Chr. Daarnaast is onze belangrijkste geschreven bron over het vroege China het meesterwerk van Sima Qian, de Optekeningen van de Historicus (Shiji), dat is voltooid rond 100 v.Chr. Dit boek behandelt de gehele Chinese geschiedenis, vanaf de in onze ogen legendarische vorsten tot en met de eigen tijd van de auteur (zie afbeelding 2). Het berust vaak op suspecte historische overleveringen en soms ook op de persoonlijke voorkeuren van Sima Qian en zijn vader, wiens werk de zoon uit piteit heeft voortgezet. Omdat er weinig andere bronnen bestaan, blijft dit werk een belangrijke informatiebron en heeft het een enorme invloed uitgeoefend op de latere historische beeldvorming en op de Chinese literatuur. Pas in de twintigste eeuw hebben opgravingen en de vondst van geschreven bronnen uit de periode zelf ons beeld van die tijd ingrijpend veranderd.
2.2
De traditionele opvatting van Chinas vroegste Oudheid
Westerse historici laten de Chinese geschiedenis meestal beginnen met de vestiging van de Shang, ergens in het midden van de zestiende eeuw v.Chr., vanwege het bestaan van de Shang-orakelinscripties vanaf circa 1200 v.Chr. De mythologische verhalen laten de geschiedenis echter zon 2.000 jaar verder terug beginnen. Deze verhalen zijn minstens even invloedrijk geweest als de werkelijkheid (dat wil zeggen ons hedendaagse beeld van die werkelijkheid). Hoewel latere historici weinig hebben overgelaten van de betrouwbaarheid van deze verhalen, worden zij in China en daarbuiten bij een breed publiek nog steeds voor waar aangenomen. Wij vinden ze terug in de populaire literatuur en op websites over Chinas cultuur en geschiedenis, zowel binnen als buiten China. Het traditionele beeld van die vroegste Oudheid bestaat eigenlijk uit overleveringen van verschillende herkomst, die pas in de vroege keizertijd enigszins zijn gesystematiseerd. Volgens die traditie leeft de mensheid gedurende een onbepaalde periode in een primitieve oerstaat. Hieraan komt een einde door het optreden van een serie cultuurhelden. Zij geven de mensheid de basiselementen van de beschaving, zoals landbouw, zijdeteelt, of het schrift. Behalve de Chinese karakters vinden zij ook tekens uit die de kosmos kunnen weergeven, zoals de Acht Trigrammen ( ). In het later gesystematiseerde schema staan zij bekend als de Drie Verhevenen (sanhuang) en de Vijf Oerkeizers (wudi of Vijf Thearchen, met een mooi sinologisch neologisme*).
Dit neologisme is bedacht door een Amerikaanse sinoloog. Het woord combineert het Griekse woord theos voor god met het Griekse woord archos voor heerser, dus met de betekenis goddelijk heerser, analoog aan de term monarch dat alleenheerser betekent.
HET BEGIN VAN CHINAs GESCHIEDENIS
19
De belangrijkste van deze cultuurhelden zijn Shennong en vooral de Gele Keizer (huangdi, letterlijk Gele Thearch). Shennong of de Goddelijke Boer is de uitvinder van de landbouw en wordt daarom de patroongod van de boeren, maar hij geldt ook als de auteur van de eerste verzameling farmaceutische recepten. De Gele Keizer bevecht de vijanden van de beschaving zoals de gewelddadige en demonische Chiyou. Deze laatste wordt in een bloederig gevecht verslagen, waarbij zijn lichaam in stukken wordt gereten. Zijn bloed en ingewanden vormen het oeroude Zoutmeer (yanchi) in Xiezhou (in de moderne provincie Shanxi) (zie afbeelding 3). Verder wordt de figuur van de Gele Keizer in vroege tijden gezien als de auteur van een breed scala aan filosofische, medische en astrologische werken. Na 1900 wordt hij een belangrijk symbool voor het Chinees zijn als raciale entiteit. Er wordt dan onder meer een lineaire kalender uitgevonden die begint met de geboorte of troonsbestijging van de Gele Keizer allemaal even speculatieve, maar daarom niet minder belangrijke data. Ook andere cultuurhelden blijven in de latere Chinese religieuze cultuur (inclusief het daosme) en/of politieke tradities een grote rol spelen, soms zelfs tot op de dag van vandaag.
afbeelding 3 Deze zeldzame prentbriefkaart uit de vroege twintigste eeuw geeft een goed beeld van de zoutwinning achter de tempel voor de God van het Zoutmeer in Xiezhou. Deze locatie wordt al in de derde eeuw v.Chr. met Chiyou in verband gebracht. Op de voorgrond het Zoutmeer, op de achtergrond de heuvels en lage bergen waar in de lente het dooiwater vanaf stroomt.
20
hemels mandaat
Na de Drie Verhevenen en Vijf Oerkeizers komen drie volmaakte heersers, de Drie Koningen (sanwang) (zie afbeelding 4). Zij zijn geen uitvinders, maar vooral bestuurders. De eerste is Yao. Hij kiest zijn minister Shun op grond van diens kwaliteiten tot zijn opvolger. Shun doet hetzelfde met Yu. Yu is de laatste legendarische cultuurheld. Hij verlost de toenmalige wereld van een grote overstroming, door de bergen te doorbreken en de rivier in zijn bedding te leiden, en maakt de wereld zo bewoonbaar. Hij sticht volgens de overlevering ook de eerste dynastie, de Xia, die geregeerd zou hebben van circa 2200 tot 1700 v.Chr. De discrepantie met de begindatum van de Shang-dynastie komt omdat voor deze laatste dynastie ook een plausibele historische datering bestaat, en voor de Xia alleen een mythologische. De laatste heerser van deze dynastie is koning Jie, wiens wandaden volgens veel latere bronnen onder meer hebben geleid tot natuurrampen als teken van het verlies van de steun van de hemel. Hij raakt dusdanig in de ban van twee schone vrouwen dat hij zijn taken als heerser verwaarloost. Deze opvatting past precies in het traditionele geschiedbeeld van de dynastieke cyclus met zijn nadruk op het verwerven en verliezen van het Hemels Mandaat.
afbeelding 4 Scne uit een uitgebreid iconografisch programma in een graf uit de tweede eeuw n.Chr. Boven staan in het midden de Drie Koningen, met links van hen iets lager de slechte Koning Jie. Rechtsonder wordt het verhaal afgebeeld van Laozi die op hoge leeftijd zijn ouders dient.
In tegenstelling tot de late Shang wordt het bestaan van de Xia niet door eigentijdse bronnen bevestigd. De overgeleverde koningslijst in de Optekeningen van de Historicus ziet er geloofwaardig uit, dus het is niet onmogelijk dat de Xia werkelijk heeft bestaan. Voor hedendaagse
Chinese historici is de mogelijke historiciteit van de Xia van groot ideologisch belang en de huidige politieke leiding wil zelfs dat dit als wetenschappelijk feit wordt erkend, desnoods door binnen- en buitenlandse critici zwaar onder druk te zetten. Voor ons is het genoeg vast te stellen dat deze dynastie voor de traditionele Chinese historici echt is en dat het geloof in haar echtheid tot belangrijke literaire, religieuze en politieke tradities aanleiding heeft gegeven. De stichters van de Zhou-dynastie presenteren zich als nazaten van de Xia-dynastie en de onderdanen van de Zhou en de Qin noemen zich Zonen van de Xia. De Xia is ook voor het eerst gedocumenteerd in de Zhou-tradities die hun neerslag hebben gevonden in het Boek der Oden (shijing) en het Boek der Documenten (shujing). De verhalen over de Xia, de Shang en de vroege Zhou zijn eeuwenlang verder verteld in historische en literaire werken, en vorm gegeven in allerlei religieuze contexten. Zij zijn tot op de dag van vandaag actueel.
2.3
De tijd voor de komst van het Chinese schrift
De tijd vr de komst van het schrift kennen wij dankzij opgravingen en de analyse met steeds fijnere technieken veel beter dan enkele decennia geleden. Inmiddels staat vast dat al zon achtduizend jaar geleden gemeenschappen in heel China zijn begonnen met een eenvoudige vorm van sedentaire landbouw door het planten van zaden, in plaats van het verzamelen van wilde granen in de buurt van waar men zich toevallig ophoudt. In het noorden wordt een begin gemaakt met de systematische verbouw van diverse gierstsoorten. In het zuiden wordt ongeveer tegelijkertijd een begin gemaakt met de systematische verbouw van rijst. Deze verdeling zal de komende duizenden jaren de basis van de Chinese landbouw blijven, al kan tegenwoordig met speciale rijstvarianten tot ver in het noorden ook nog rijstbouw bedreven worden. Tegelijk met de opkomst van landbouw vinden we ook het eerste aardewerk, om granen en andere soorten voedsel in op te slaan, dan wel om in te koken, en gepolijste stenen voorwerpen. In een nederzetting van circa zevenduizend jaar geleden bij het moderne plaatsje Hemudu aan de baai van Hangzhou zijn zelfs diverse muziekinstrumenten gevonden, zoals benen fluitjes, een aardewerken blaasinstrument en trommels van uitgehold hout. Dankzij aardewerkvondsten kunnen wij diverse regionale culturen van elkaar onderscheiden, die elkaar opvolgen, maar ook een tijd naast elkaar hebben bestaan. Naast aardewerk vinden wij op een gegeven moment ook het voor China zo karakteristieke jade en primitieve zijde. Belangrijk is de opkomst tegen het derde millennium v.Chr. van een groep culturen in de Noord-Chinese laagvlakte, die bekendstaan als de Longshan-culturen. Kenmerkend zijn zwart aardewerk, begrafenissen met duidelijke indicatoren van sociale statusverschillen, en talloze rituele voorwerpen uit jade en andere kostbare materialen. Ook vinden we sporen van nederzettingen met muren van gestampte aarde. Hieruit kan men het bestaan afleiden van een veel complexere samenleving dan voorheen, met een geheel eigen religieuze cultuur. De bevolking neemt blijkens het grote aantal gevonden nederzettingen in deze tijd sterk toe. Dit bewijst echter niet dat er dus ook n politiek systeem of zelfs een staat bestond, al zijn er Chinese historici die deze vondsten met de Xia-dynastie verbinden.
22 hemels mandaat
Uit de verschillende noordelijke culturen ontstaan op een gegeven moment de ritueel-politieke systemen van de Shang en Zhou, beide met een koning aan de top. Omdat zij als eersten schrift ontwikkelen en gebruiken voor hun religieus-politieke legitimatie, lijkt het alsof alleen deze twee systemen aan het begin van de Chinese geschiedenis staan. Tegelijkertijd ontstaan echter zuidelijke ritueel-politieke systemen, waarvan met name Chu met zijn centrum in de hedendaagse provincies Hubei en Hunan al ergens in de zesde eeuw v.Chr. het schrift overneemt. Afgezien van het zuidelijke Chu zullen noordelijke politieke systemen de toon blijven aangeven tot lang na het begin van onze jaartelling. Dit betekent niet dat de rest van China uit deze gebieden is gekoloniseerd, want daar zijn ook al vroeg herkenbare plaatselijke culturen, die vervolgens geleidelijk onder de controle van Chu en de noordelijke politieke systemen komen. Zo is er aan de benedenloop van de Yangzi gedurende het derde millennium v.Chr. de zogenaamde Liangzhu-cultuur, die wordt gekenmerkt door hoogstaande jadebewerking, de productie van zijde en vroeg lakwerk. De vergevorderde bewerking van het harde jade vooronderstelt een hoge mate van specialisatie en dus van economische organisatie waarbinnen dit mogelijk is. Waarom toch nog eeuwenlang sprake is van een politiekmilitaire dominantie door het noorden is niet duidelijk. Naast verbeteringen in de landbouw en de uitvinding van het schrift is de beheersing van de metaalbewerking een belangrijk aspect van het ontstaan van complexere religieus-politieke systemen. De vroegste eenvoudige koperen en in veel mindere mate bronzen voorwerpen zijn dateerbaar op circa 2000 v.Chr. en gevonden in de hedendaagse provincie Gansu. In de vijftiende en veertiende eeuw v.Chr. vinden essentile technische verbeteringen plaats in de zogenaamde Erligang-cultuur in het midden van het stroomgebied van de Gele Rivier (bij de moderne stad Zhengzhou), waaronder het gieten in kleivormen die uit meerdere onderdelen bestaan. Op deze manier slagen de bronsgieters erin bronzen voorwerpen te gieten met een gedetailleerde versiering aan de buitenkant en inscripties aan de binnenkant. Dit is een unieke Chinese ontwikkeling, want elders ter wereld wordt het metaal in de vroegste ontwikkelingsfase altijd eerst in vorm gehamerd, waarna de versieringen in het koude metaal gesneden worden. Gegoten brons wordt vanaf dit moment het belangrijkste metaal. Uit de hoogst verfijnde giettechnologie kunnen wij afleiden dat er een voldoende sterke politiek-economische structuur bestaat om de aanvoer van het benodigde erts te garanderen en voldoende graanoverschot om een grote groep mensen in de werkplaatsen te kunnen laten werken. Bovendien impliceren zulke complexe en kostbare objecten een hoog ontwikkelde religieuze cultuur waarbinnen zij kunnen functioneren. Onduidelijk is de precieze relatie tussen de Erligang-cultuur en de Shang-dynastie als een historische entiteit voordat deze laatste rond 1200 v.Chr. het schrift ontwikkelt. Tegelijkertijd met de Erligang-cultuur zijn er ook andere hoogontwikkelde bronsculturen, met als bekendste die van Sanxingdui in Sichuan uit circa 1200 v.Chr. De gevonden bronzen, jade en offergaven wijzen op een volledig andere cultuur op hetzelfde hoge niveau als de late Shang. Wij gaan er tegenwoordig daarom van uit dat er naast de Shang diverse andere hoogontwikkelde politieke systemen moeten hebben bestaan, die zich alleen onderscheiden van de Shang door het ontbreken van schrift. In het gebied waar de Zhou-heersers, de opvolgers van de Shang-dynastie, vandaan komen zijn daarentegen geen tekenen van een
even hoogontwikkelde bronscultuur gevonden als die van Sanxingdui of de late Shang. Pas nadat de Zhou met behulp van andere lokale heersers uit die tijd de Shang verslagen hebben en hun bronsgieterijen hebben overgenomen, vinden we in hun gebied van herkomst bronzen van hetzelfde hoge niveau als dat van de late Shang.
2.4
De Shang-heersers en hun rijk
De Shang heeft een groot aantal verschillende hoofdsteden gehad, waarvan alleen die bij Anyang in het noorden van de moderne provincie Henan met absolute zekerheid kan worden gedentificeerd (zie kaart 3). Laat in de dertiende eeuw v.Chr. ontwikkelen mensen rond het koninklijke hof een compleet schrift, dat daarbuiten waarschijnlijk nauwelijks bekend is en vooral lijkt te zijn gebruikt voor orakels aan de koninklijke voorouders en goden. Deze vroege teksten, evenals de iets latere bronsinscripties en zelfs teksten op bamboe en zijde uit de vierde en derde eeuw v.Chr., functioneren in een sterk mondelinge cultuur. Van een continue schriftelijke overlevering is de eerste eeuwen na de uitvinding van het schrift zeker geen sprake. De vondst van orakelinscripties in de vroege twintigste eeuw heeft het voor het eerst mogelijk gemaakt iets van de Shang als politieke, militaire, economische en religieuze eenheid te reconstrueren. De inscripties zijn vervaardigd in de context van een ritueel waarbij de schouderbotten van buffels of de schilden van schildpadden worden voorzien van boorgaatjes en in het vuur worden gegooid (zie afbeelding 5). Het woord voor orakelen is bu , wat toen zal zijn uitgesproken met een plofklank aan het eind, ongeveer als pok, een onomatopee voor een krakend geluid. Het karakter zelf geeft waarschijnlijk de barsten in de botten of schilden weer. Uit deze barsten worden vervolgens de antwoorden van de goden op van tevoren vastgelegde vragen afgeleid. Dit type orakel is op talloze plaatsen in noordelijk China al veel eerder gedocumenteerd en de etnische groep van de Yi in het verre zuiden beoefent in de twintigste eeuw nog steeds dezelfde techniek. De inscripties bestaan uit vragen en soms ook antwoorden. Zij documenteren negen koningen, van wie de eerste rond 1200 v.Chr. regeert als koning Wuding. Volgens de koningslijst in de Optekeningen van de Historicus is hij eigenlijk al de 21ste heerser van deze dynastie. Het is vanaf deze vorst dat het centrum bij Anyang sterk in omvang toeneemt en het meeste wat wij met zekerheid over de Shang kunnen zeggen betreft de tijd vanaf deze koning. Hoewel de koningslijst van de Shang volgens de Optekeningen van de Historicus teruggaat tot circa 1550 v.Chr., valt niet met zekerheid te zeggen of de vondsten van graven en stedelijke centra aan de middenloop van de Gele Rivier tussen die datum en circa 1200 v.Chr. allemaal toegeschreven mogen worden aan de Shang als politiek systeem. In hoeverre en hoelang de Shang voor de komst van de eerste geschreven bronnen al een objectieve politieke entiteit is en haar heersers een echte dynastie vormen is daarom onzeker. Zeker de figuur van haar stichter, koning Tang, heeft sterke mythische trekken. Zijn naam betekent heet water en wijst op een verbinding met de plek waar de tien zonnen van de Shang-mythologie om de beurt opgaan, de zogenaamde vallei van het hete water. Pas met de vondst van geschreven
24 hemels mandaat
bronnen in de vorm van inscripties op orakelbeenderen bij het hedendaagse Anyang in de vroege twintigste eeuw wordt de Shang een historische entiteit. Het staat overigens niet vast dat zij zichzelf ook zo noemde. De naam Shang slaat op het rituele en politieke centrum, vooral de cultus van de zonneboom. De andere naam voor deze dynastie, namelijk Yin, is eigenlijk de Zhou-naam voor de door haar verslagen dynastie.
afbeelding 5 De orakelbotten worden meestal in fragmenten gevonden en moeten eerst worden hersteld. Ieder bot of schildpadschild bevat een aantal korte tekstjes met een concrete vraag en soms een antwoord. De tekstjes staan door elkaar en ook de schrijfrichting is niet gestandaardiseerd.
De Shang kent een aantal kenmerkende onderdelen van het latere Chinese kalendersysteem, zoals een cyclus van zestig tekencombinaties waarmee zij de dagen aangeeft. Zij deelt de maanmaanden ook in periodes van tien dagen in, waarbij een dag wordt gekoppeld met een of meer voorouders aan wie geofferd moet worden. De namen van de koningen zijn ook met deze cyclus verbonden, zoals ding in de naam Wuding staat voor een van die tien dagen. Voor de boeren blijft het jaar tijdens de Shang en de volgende dynastien in de allereerste plaats een landbouwjaar, verbonden met de wisselingen van dag en nacht, de vier jaargetijden en het weer. Het voorbeeld van het kalendersysteem, in combinatie met het gebruikte schrift, laat goed zien hoe er een directe continuteit is tussen de Shang en het latere China.
In Anyang zijn uitgebreide graven voor koningen en koninginnen gevonden, die zijn gevuld met talloze gaven, waaronder duidelijke mensenoffers en mensen die min of meer vrijwillig met hun vorst of vorstin zijn meegestorven (zie afbeeldingen 6 en 7). Verder zijn hier ook de fundamenten van grote gebouwen, werkplaatsen (inclusief een bronsgieterij), en de oudste Chinese strijdwagens opgegraven. De koning van Shang is de rituele en militaire opperheer van een bovenlaag van aristocratische clans. Het koningschap wordt tussen de broers van eenzelfde generatie vererfd en gaat daarna pas naar de volgende generatie. Dit type erfopvolging is vrij uniek voor het Chinese cultuurgebied. De macht van de Shang-heersers blijkt uit hun monumentale graven, maar ook uit de geografische reikwijdte van hun militaire expedities en jachtpartijen, die uitvoerig gedocumenteerd worden in de orakelinscripties.
afbeelding 6 Laag voor laag leggen de opgravers van dit Shang-graf tijdens de jaren dertig van de twintigste eeuw nieuwe schedels bloot van mensen die hier eeuwen geleden zijn geofferd.
26
hemels mandaat
afbeelding 7 Sommige mensen gaan vrijwillig mee in de dood. Deze persoon moet een aanzienlijke rang hebben gehad, want aan zijn voeteneinde ligt een drievoet voor het offeren van graan of vlees en bij zijn hoofd een bronzen drievoet met een schenktuit voor plengoffers. Op zijn middel liggen jaden voorwerpen.
De teksten op de orakelbeenderen en de rijke archeologische vondsten getuigen van een uitgebreid systeem van offers aan goden en aan de zielen van koninklijke voorouders. De koning, die via het orakel zijn voorouders raadpleegt, is daarbij de centrale figuur. In de rituelen spelen offers van een alcoholische drank, een soort bier gemaakt van gierst, en offers van mensen en dieren een grote rol. De mensen die in aanzienlijke aantallen worden geofferd zijn veelal krijgsgevangenen. Volgens een schatting liggen in de offerkuilen van Anyang zon 10.000 mensenoffers uit een periode van circa 150 jaar. De dranken dieroffers aan de goden en voorouders worden aangeboden in fraai versierde bronzen offervaten (zie afbeelding 8), die bijvoorbeeld dienen om de drank warm te maken, gevolgd door drinken en/of plengen, voor het koken van gierst en het roken van vlees. De voorouders worden ook na hun dood gezien als mensen, maar dan woonachtig onder de grond. De offers aan hen vormen een feestelijk banket zoals men ook zou aanrichten voor de levenden. In de negende eeuw v.Chr. vindt een belangrijke rituele verandering plaats, die wij in het volgende hoofdstuk nog uitgebreid zullen bespreken. De elite zetelt in ommuurde centra, samen met ambachtslui en de kern van hun leger. Leden van de elite ontlenen hun status aan het bezit van bronzen vaten en bronzen wapens, naast allerlei luxegoederen. In latere tijden is het woord voor stad (cheng) hetzelfde als voor paleis of onderwereld of stadsmuur. Deze centra hebben vooral een rituele functie, want van een echte hoofdstad met een bureaucratie en belastinginning is nog geen sprake. De koningen trekken veel rond en de hoofdstad is waar zij zich toevallig ophouden. De nederzetting bij Anyang is vooral een ritueel centrum voor de centrale culten van de Shang en niet een permanente hoofdstad zoals in latere tijden. De redenen hiervoor zijn het beperkte vermogen van een gebied voldoende overschot te produceren voor een niet-productieve elite en de militaire noodzaak de dreiging met geweld overal zichtbaar te houden. Wij moeten ons de Shang niet voorstellen als een staat met een vast omlijnd territorium.
afbeelding 8 De vormen en de versieringsmotieven van de rituele bronzen uit de Shang zijn uitermate gecompliceerd. Een steeds terugkerend motief is dat van het dierenmasker. Dit specifieke bronzen voorwerp stamt uit de keizerlijke collectie van de Qing.
De architectuur van de Shang-centra wordt gekenmerkt door houtconstructies op een terras van aangestampte aarde, een bouwmethode die altijd de basis is gebleven van de Chinese bouwkunst. Zelfs nu kan men in arme Noord-Chinese dorpen nog huizen vinden met muren van gestampte aarde. In de Noord-Chinese laagvlakte is het bouwen op terrassen tevens een bescherming tegen wateroverlast en overstromingen, want aangestampte aarde is kwetsbaar voor water. De vergevorderde beheersing van de technologie van het brons gieten maakt het mogelijk een uiterst complexe vormentaal aan versieringsmotieven te ontwikkelen, vrijwel geheel bestaande uit uiterst gestileerde dierfiguren, aangebracht in strikt symmetrische patronen. Uit de indrukken van hout in aarde weten wij dat dezelfde vormentaal ook wordt gebruikt op de houten gebouwen van de levenden en waarschijnlijk ook op hun kleding. De vervaardiging van de bronzen gebeurt in gespecialiseerde werkplaatsen, waar de Chinezen voor het eerst een traditie van een verregaande en goed georganiseerde arbeidsverdeling opbouwen, die hun ook in andere handwerksindustrien zeer van pas zal komen. Vooral in de laatste anderhalve eeuw van de Shang zien wij nieuwe typen wapens verschijnen zoals de strijdwagen. De strijdwagencultuur is meteen al ver ontwikkeld en er zijn geen voorlopers gedocumenteerd in de vorm van gewone karren. Aangezien de strijd28 hemels mandaat
wagen een typisch Indo-Europese uitvinding is, wordt daarom aangenomen dat de Shang de strijdwagen heeft gemporteerd uit een verder naar het noordwesten gelegen cultuur, die in contact stond met Indo-Europese culturen in de westelijke steppen. Uit latere tijden weten wij dat de strijdwagen vooral functioneert als commandocentrum, of als snel en prestigieus vervoermiddel naar het slagveld. Het militaire bedrijf wordt georganiseerd in grotere eenheden met legers van drieduizend tot vijfduizend man. Er is sprake van frequente veldtochten, vooral in de grensgebieden, waarna de krijgsgevangenen als arbeidskrachten worden ingezet of als mensenoffers ter dood worden gebracht. Ook hun tegenstanders kunnen grote legers op de been brengen. Alles wijst op een hoogontwikkelde en gespecialiseerde samenleving, althans in het kerngebied van de Shang-heersers. De inscripties op orakelbeenderen documenteren een aanzienlijke organisatiegraad, bijvoorbeeld ten behoeve van de militaire en rituele activiteiten. De Shang-koningen bezitten voldoende militaire macht om een overschot in een uitgestrekt gebied te kunnen aanwenden voor niet-economische investeringen. Het centrum van dit gebied ligt volgens de orakelinscripties aan de middenloop van de Gele Rivier, in de moderne provincie Henan, maar de politieke, militaire en economische uitstraling van de Shang gaat veel verder. De orakelinscripties maken verder expliciet melding van het ontginnen van nieuwe grond, ongetwijfeld om de landbouwinkomsten te vergroten. Ook inscripties over het weer, de wind, en andere omstandigheden in de natuur bevestigen het grote belang van zulke inkomsten voor de Shang-koningen. De koning bekleedt in de Shang-staat de centrale positie, als drager van het hoogste politieke en militaire gezag, en als middelaar tussen de wereld van de mensen en de goddelijke machten. Er is een uitgebreid pantheon van natuurgoden, met aan de top de Hoogste Soeverein (shangdi). Deze term is veel later door de christenen overgenomen als vertaling voor hun God. De vergoddelijkte voorouders van de koning vormen een eigen hirarchie. Deze voorouders worden in rituelen uitgebreid om hun mening gevraagd en zij zijn goed in staat hun nageslacht te kwellen, maar dus ook om hen te helpen en voor hen te bemiddelen bij de overige goddelijke machten. Uit de term Soeverein, die ook voor de voorouders van de Shang-koningen wordt gebruikt, ontstaat later de term Verheven Soeverein (huangdi) als benaming voor de levende opperheerser en het equivalent van onze term keizer. Een van de meest intrigerende personen die wij uit de Shang-tijd kennen is de figuur van Fu Hao (Vrouwe Voortreffelijk). Zij is een van de echtgenotes van de al genoemde koning Wuding. Haar graf is intact teruggevonden en getuigt van haar hoge positie aan het hof. Ook is zij goed gedocumenteerd in de oudste orakelinscripties uit de tijd van haar man. Wij vermoeden dat koning Wuding met haar is getrouwd om via haar betere relaties met haar volk of clan van herkomst te hebben. Volgens de inscripties heeft zij daadwerkelijk belangrijke militaire expedities geleid, wat wordt bevestigd door de vondst van wapens in haar graf. Ook voert zij rituelen uit en brengt offers, volgens de orakelinscripties in opdracht van de koning. Moderne historici hechten grote waarde aan het feit dat zij een vrouw is, maar juist omdat zij vooral een concrete band vormt tussen de koning en een belangrijke bondgenoot, zegt haar sterke positie aan het koninklijke hof niet zo heel veel over de positie van de vrouw in het algemeen.
30
hemels mandaat
hoofd s t uk 3
HET F EODA L E CHINA

( c i r c a 1 0 4 5 2 2 1 v. C h r . )
Met de stichting van de Zhou-dynastie in circa 1045 v.Chr. krijgt de Chinese geschiedenis steeds meer vaste grond onder de voeten. De eerste fase van de dynastie eindigt met het verlies van het westelijke kerngebied in 771 v.Chr. Wij noemen deze periode meestal de westelijke Zhou. Na een verloren veldslag en interne conflicten vlucht de politieke elite hals over kop naar het oosten, waar zij een nieuwe hoofdstad sticht, maar haar oude macht nooit meer zal herwinnen. Deze periode noemen wij de oostelijke Zhou. Vanaf deze tijd bezitten wij voor het eerst over een redelijk betrouwbare chronologie. De oostelijke Zhou wordt traditioneel onderverdeeld in de Lente en Herfst-periode (770 481 v.Chr.) en de periode van de Strijdende Staten (481 221 v.Chr.). De vroege geschiedenis van de Zhou zal deel uitmaken van de basisverhalen van de elitecultuur van de volgende millennia. De filosofische ideen die in de periode van de Strijdende Staten worden ontwikkeld vormen het fundament waarop alle latere denkers en bestuurders steeds weer terug zullen grijpen, ook als zij eigenlijk afwijkende opvattingen hebben. De tijd van de Zhou vormt als het ware het ijkpunt van de latere Chinese elitecultuur. In de directe omgeving is China in deze eeuwen vooralsnog het enige sterke politieke systeem. Ver weg verkeren de antieke culturen van het Midden-Oosten, zoals het faraonische Egypte en de spijkerschriftculturen van het Tweestromenland, in hun nadagen. Tijdens de oostelijke Zhou ontstaan sterke Perzische rijken van wisselende omvang, zoals de Meden van circa 625 330 v.Chr. en de Seleuciden van circa 312 139 v.Chr. Wij kennen het rijk van de Meden het beste als de tegenspeler van de Griekse stadstaten waarop wij zoveel van onze filosofie, literatuur en politieke instituties plegen terug te voeren. Uit het bodemarchief blijkt dat er zeker contacten zijn geweest tussen de verschillende delen van het Euraziatische continent, maar niet systematisch en tot de tweede eeuw v.Chr. ook zonder expliciete weerslag in de geschreven bronnen.
HET FEODALE CHINA (circa 1045221 v.Chr.)
31
3.1
De vroegste schriftelijke bronnen
De schriftelijke bronnen uit de westelijke Zhou bestaan voornamelijk uit inscripties op rituele bronzen voorwerpen, al is er in de eerste jaren van de dynastie ook nog sprake van orakelinscripties. De Shang-traditie van orakelinscripties verdwijnt al snel, want de Zhou kent heel andere tradities om de goden te raadplegen, waaruit later het Boek der Veranderingen (yijing) is ontstaan. Wel heeft de Zhou de gewoonte om binnen in de bronzen voorwerpen ook uitgebreide inscripties aan te brengen, vele malen langer dan gebruikelijk is onder de Shang. Deze bronsinscripties zijn buitengewoon informatief. Het is goed mogelijk dat al vanaf de late Shang ook teksten op vergankelijker materiaal geschreven zijn, maar daar is niets van overgebleven. Vanaf de vroege Zhou is sprake van een geschreven taal die fundamenteel anders is dan de taal van de orakelinscripties van de Shang en die al duidelijk lijkt op de latere geschreven Chinese standaardtaal. Wij bezitten een aantal latere bloemlezingen die pas in de loop van de westelijke Handynastie (202 v.Chr. 9 n.Chr.) hun uiteindelijke vorm hebben gekregen, zoals het Boek der Documenten, het Boek der Oden en het Boek der Veranderingen. De gangbare opvatting is dat de teksten in deze bloemlezingen in mondelinge vorm teruggaan tot de westelijke Zhou, maar daarvoor is geen hard bewijs. Een alternatieve hypothese is dat het hier gaat om mondeling geconstrueerde tradities (invented traditions) die pas zijn ontstaan toen de politieke elite van de westelijke Zhou in 771 v.Chr. haar kerngebied moest verlaten en in Luoyang haar nieuwe hoofdstad vestigde. Omdat de elite haar rituele bronzen en archieven heeft moeten achterlaten, is zij gedwongen nieuwe tradities te bedenken op grond van haar herinneringen uit het verleden en haar hoop over de toekomst. In dat geval zijn deze bronnen een stuk minder bruikbaar als historisch materiaal, maar niet minder belangrijk als politiek fenomeen. De tradities die uiteindelijk in deze bloemlezingen hun neerslag hebben gevonden vormen het cultureel kapitaal van de politieke en culturele elite, die delen van deze tradities uit hun hoofd leren en in allerlei politieke discussies inzetten om hun standpunten te onderstrepen. Pas in de loop van de Han-dynastie worden zij het onderwerp van geformaliseerde studie door specialistische geleerden. Nadat de tradities in boeken zijn vastgelegd, hebben deze boeken tot ver na de val van het Chinese keizerlijke systeem in 1911 grote politieke, literaire en filosofische betekenis gehad. Vanaf de vierde eeuw v.Chr. neemt het aantal geschreven bronnen opeens sterk toe. Deels bestaan de geschreven bronnen uit fragmentarisch overgeleverde teksten die teruggaan op de laatste decennia van de vijfde eeuw of daarna. Daarnaast worden in graven uit de vierde tot en met de tweede eeuw v.Chr. sinds de jaren zeventig van de twintigste eeuw steeds weer nieuwe documenten gevonden. Deze teksten zijn meestal geschreven op bamboelatjes, maar soms ook op zijde en hout (zie afbeelding 14). Hoewel zijde makkelijker is in het gebruik, is het materiaal kostbaar en zijn fouten moeilijk onzichtbaar te corrigeren. Op bamboelatjes of hout kan men met een scherp mes het foute karakter wegschaven en eroverheen schrijven. De latjes of plankjes worden met touw samengebonden, zodat er ook langere samenhangende teksten kunnen worden geschreven.
32
hemels mandaat
3.2
De westelijke Zhou (circa 1045 771 v.Chr.)
3.2.1 Het verhaal van de val van de Shang

Omstreeks 1045 v.Chr. wordt de Shang ten val gebracht door de Zhou. Volgens de Zhouoverlevering zijn zij pas een paar generaties daarvoor naar het westelijke stroomgebied van de Wei getrokken, een zijrivier van de Gele Rivier in het zuiden van de moderne provincie Shaanxi. Het kerngebied van de Zhou ligt dus ruim ten oosten van de Shang, dat haar kerngebied heeft in de moderne provincie Henan. Hoewel de Zhou-heersers zich in latere bronnen als vazallen presenteren, lijkt het er eerder op dat zij altijd al een onafhankelijke positie hebben ingenomen ten aanzien van de Shang. Het verhaal van de val van de Shang is een van de beroemdste episoden uit de Chinese geschiedenis, een politieke mythe die grote invloed heeft gehad op het Chinese denken en de traditionele historiografie. Het zedelijke verval van de Shang-dynastie, culminerend in de wandaden van de laatste Shang-koning Zhou, als dronkenlap in de ban van zijn wonderschone en slechte vrouw, verschaft de vazallen, geleid door de heren van Zhou (koning Wen en koning Wu), het morele recht om in opstand te komen. Koning Wen, die de verovering voorbereidt, en koning Wu, die de Shang daadwerkelijk ten val brengt, doen dit niet bij toeval of uit persoonlijke ambities, maar omdat de Hemel door tekenen te verstaan heeft gegeven dat de Shang zijn hemelse opdracht om te regeren, het Hemels Mandaat, heeft verloren en dat het Mandaat is overgegaan op de deugdzame heersers van Zhou. Zij hebben dan ook het recht, of zelfs de plicht, om een eigen dynastie te stichten, en de titel Zoon des Hemels (tianzi) te voeren. Ook al ligt Zhou-propaganda ten grondslag aan het verhaal van de Shang, toch wordt deze versie uiteindelijk algemeen cultuurgoed en als zodanig binnen alle levensbeschouwelijke en religieuze tradities uitgedragen. Zeker is verder dat de afstammelingen van het Shang-koningshuis het recht krijgen hun religieuze culten in het gebied van herkomst voort te zetten iets wat in de volgende dynastien nooit meer zal gebeuren. De Zhou-koningen zijn afhankelijk van bondgenoten die niet bereid zijn definitief met de Shang af te rekenen, waarschijnlijk op grond van oudere loyaliteiten. Het voortbestaan van het rituele centrum van de Shang geeft aan dat het in deze eeuwen nog niet om een territoriale staat gaat, maar om een relatief los bondgenootschap onder leiding van de Zhou. Cruciale elementen uit het Zhou-verhaal van de verovering, zoals de rol van de Hemel (tian) als hoogste goddelijke macht en de samengestelde termen Zoon des Hemels en Hemels Mandaat, zijn in de Shang-orakelinscripties onbekend. Zij duiken voor het eerst op in bronsinscripties uit de begintijd van de Zhou. De politieke mythe van het Hemels Mandaat wordt later door de Qin en de daaropvolgende dynastien overgenomen en blijft tot het einde van het keizerrijk in 1911 de basis van alle politieke legitimatie. Het Hemels Mandaat is een opdracht van de Hemel aan de Zoon des Hemels om het Al-onder-de-Hemel te ordenen en te dienen, ongeacht iemands sociale, culturele of etnische achtergrond. Het belang van dergelijke symbolische vormen van legitimatie moet niet worden onderschat. Een effectieve heerser kan niet de hele tijd gebruikmaken van geweld om zijn macht af te
HET FEODALE CHINA (circa 1045221 v.Chr.) 33
dwingen en bureaucratische instellingen zijn in de meeste premoderne staten nog niet erg ontwikkeld. Het creren van een gevoel van legitimiteit bij de bevolking, zowel op elite- als op volksniveau, verschaft een basis voor de acceptatie van bevelen van bovenaf, zonder dat steeds de machtsvraag moet worden gesteld. Binnen de religieuze cultuur is de notie van het Hemels Mandaat zelfs tot op de dag van vandaag relevant. Goden die door de bevolking van een gebied of territorium worden vereerd n daostische priesters worden bijvoorbeeld als dragers van een Hemels Mandaat gezien. Zulke territoriale goden hebben dan ook allemaal adellijke titels, terwijl de daostische priester alle formules van de keizer als drager van het Hemels Mandaat hanteert in zijn rituelen. Zij hebben taken die in China als de taken van een heerser en zijn vertegenwoordigers worden gezien, zoals de ordening van de kosmos, het benvloeden van geschikt weer voor de landbouw, of het uitdrijven van demonen. Geleerden en politici houden zich niet alleen actief bezig met de vraag wie de rechtmatige heerser is in hun eigen tijd, maar discussiren minstens evenzeer over de vraag wie in het verleden een rechtmatige bezitter van het Hemels Mandaat is geweest. Zulke intellectuele debatten zijn bepaald niet onschuldig, want een verkeerde opvatting kan leiden tot vervolging of zelfs executie door de heersers van dat moment. Rond het einde van een dynastie plegen geleerden soms zelfmoord uit teleurstelling over het verliezen van het Mandaat door een als legitiem ervaren heersershuis. Opstandelingen uit alle lagen van de bevolking, maar ook criminele organisaties als de negentiende- en twintigste-eeuwse Triaden, legitimeren zich met de claim het Hemels Mandaat te bezitten. Zowel binnenlandse als buitenlandse heersers, zoals de Mongolen in de dertiende eeuw of de Mantsjoes in de zeventiende eeuw, maken succesvol gebruik van deze ideologie. Een ander verhaal uit de vroege Zhou heeft ook zon modelfunctie gekregen, maar is veel meer dan het Hemels Mandaat beperkt gebleven tot het cultuurgoed van de geletterde elite. Voor dit cultuurgoed gebruiken wij soms de benaming confucianisme, maar het verhaal is minstens even belangrijk voor tradities die wij met de naam daosme benoemen en die ook grote aanhang genoten onder de geletterde elites. Na de dood van koning Wu wordt het rijk geconsolideerd door zijn broer, de hertog van Zhou (zhougong). Hij treedt als regent op voor de jonge zoon van zijn broer en ontwerpt de instellingen van de nieuwe dynastie. Hij is gaan gelden als het volmaakte voorbeeld van de wijze staatsman die de onervaren vorst terzijde staat en feitelijk de macht uitoefent. Dit thema is later vele malen gebruikt, want iedere machtige king-maker achter de troon kon zich op dat voorbeeld beroepen. In de gedealiseerde versie van dit verhaal treedt de hertog van Zhou vrijwillig terug. In werkelijkheid zal politieke tweestrijd tussen hem en de aanhangers van zijn neefje de achtergrond hebben gevormd, of misschien zelfs het Shang-model van troonopvolging waarbij eerst alle broers van de koning hem horen op te volgen. Ook in de rituele praktijken van de Shang en Zhou tijdens de eerste twee eeuwen van hun bestaan kunnen wij een belangrijke continuteit vinden, die vervolgens door latere filosofen en historici is ontkend. Westerse kunsthistorici en archeologen hebben namelijk een belangrijke verschuiving vastgesteld in het ritueel van de Zhou-koningen, die een ander licht
34 hemels mandaat
werpt op het verhaal over de laatste Shang-koning als dronkenlap, maar ook op de leer van Chinas eerste filosoof, Confucius, over de vroege Zhou-heersers als zouden zij een breuk met het verleden hebben gevormd. Wij zagen al dat de Shang-koningen veel gebruikmaken van alcoholische drank tijdens het ritueel, zozeer dat men kan spreken van een dionysisch ritueel, waarbij de deelnemers onder invloed van drank in grote opwinding geraken. Dit ritueel wordt door de Zhou aanvankelijk voortgezet. In de negende eeuw v.Chr. neemt het aantal verschillende soorten bronzen vaten voor alcoholische drank echter navenant af, waaruit wij kunnen afleiden dat de rol van alcoholische drank veel geringer moet zijn geworden en het ritueel een apollinischer of afstandelijker karakter zal hebben gekregen. De verhalen over de dronken laatste koning van de Shang zijn niet meer een beschrijving van de historische werkelijkheid, maar een sterk gefictionaliseerde herinnering aan een ander type ritueel dat pas in de loop van de Zhou is verdwenen. Tegelijkertijd wordt het nieuwe type ritueel ingeperkt tot specifieke voorouders, en wordt niet meer iedere voorouder tot in lengte van dagen vereerd. De voorwerpen worden eenvoudiger van stijl, eigenlijk een fundamentele rituele vernieuwing, maar wel een die wordt gepresenteerd als een terugkeer naar vroeger. De nieuwe voorwerpen drukken veel duidelijker dan voorheen de verwantschapsrelatie uit tussen degene die de offers brengt en degene aan wie geofferd wordt. Dit maakt ook weer een vereenvoudiging van het ritueel mogelijk, dat nu kan worden beperkt tot een specifieke cirkel van verwante voorouders. Het ritueel wordt ook minder kostbaar, wat niet onbelangrijk is in een tijd dat de Zhou langzaam zwakker wordt en zich militair steeds moeilijker kan handhaven. Met deze hervorming (of zelfs revolutie) komen wij ook voor het eerst in de rituele wereld waar de latere filosoof Confucius naar hoopt terug te keren. Hij zal zijn opvattingen presenteren als een terugkeer naar de rituelen en de waarden van de vroege Zhou-koningen, omdat hij niet weet dat zijn ideaalbeeld op een veel latere hervorming is gebaseerd. Niet alles uit de Shang wordt door de Zhou voortgezet. De traditie om de bovennatuurlijke wereld van de voorouders en allerlei goddelijke wezens te raadplegen door orakels op de schilden van schildpad of de schouderbotten van ossen wordt al snel na het begin van de dynastie gestaakt. In plaats daarvan ontstaat een traditie van wichelen met de gedroogde stelen van het duizendblad (shi), waaruit uiteindelijk de 64 Hexagrammen (en de daarvan afgeleide Acht Trigrammen) zijn voortgekomen. Het is deze traditie die wij terugvinden in het Boek der Veranderingen.
3.2.2 De macht van de westelijke Zhou

De hoofdstad van de koningen van de westelijke Zhou ligt in het Wei-dal, in de buurt van de voor hen religieus belangrijke berg Qi (145 km ten westen van het moderne Xian in de provincie Shaanxi). Zij doen hun definitieve aanval op de Shang vanuit een plaats in de buurt van het latere Xian, maar zullen hier in tegenstelling tot de gevestigde opvatting niet hun hoofdstad vestigen. Het feit dat de Zhou de hele tijd haar basisgebied in het Wei-dal heeft gehouden, in plaats van het machtscentrum van de verslagen Shang over te nemen, suggereert dat hun feitelijke militaire macht beperkt is. Zij zijn wel in staat van de Shang te
winnen, maar niet om het hele grondgebied vast onder hun persoonlijke controle krijgen. In kaart 3 is daarom, in tegenstelling tot de gangbare historische kaarten, heel bewust geen precies territorium voor de Shang of Zhou aangegeven.
kaart 3 De Shang en Zhou.
De feodale structuur van het vroege Zhou-rijk is gebaseerd op familiebanden. Dit systeem is ontstaan uit de vroege veroveringen van de Zhou, wanneer deze elders in Noord-China militaire kolonies sticht en leden van de koninklijke familie als hoofd van zon kolonie aanstelt. Na verloop van tijd zijn de afstammelingen van deze verwanten nauwelijks nog bij de belangen van het centrum betrokken en alleen nog genteresseerd in de consolidatie en uitbreiding van hun lokale macht. Die plaatselijke heren hebben titels die we plegen te vertalen als hertog, graaf, markies of burggraaf. Zij regeren erfelijk in hun eigen staten, maar moeten bij iedere opvolging opnieuw door hun opperheer, de koning van Zhou (wang), in hun positie worden bevestigd. In de grotere staten heeft de vazal op zijn beurt weer het recht om kleinere domeinen in onderleen te geven aan zijn familieleden en hovelingen. Bij al deze activiteiten wordt een schriftelijk verslag gemaakt en veel van de grote bronsinscripties van de westelijke Zhou bestaan uit het verslag van zon investituurceremonie (zie afbeeldingen 9 en 10).
36 hemels mandaat
afbeelding 9 Dit bronzen voorwerp dateert uit de late tiende eeuw v.Chr. De gestileerde versieringsmotieven herinneren aan het dierenmasker uit de Shang. Binnen in dit voorwerp bevinden zich diverse inscripties, nauwelijks te lezen voor ons, maar bedoeld voor de goden.
afbeelding 10 Wrijfprent van het eerste deel van een van de inscripties binnen in het bronzen voorwerp. De tekst begint met een datum. De karakters en de grammatica wijken nog sterk af van de klassieke schrijftaal die vanaf de derde eeuw v.Chr. wordt gebruikt.
37
Ongeveer twee eeuwen lang schijnt dit feodale systeem redelijk te hebben gefunctioneerd. In militair opzicht zijn de Zhou aantoonbaar sterker dan de Shang, met onder meer een strijdwagen die door vier in plaats van twee paarden wordt getrokken. De wagens zijn uitgebreider versierd dan voorheen en de paarden hebben een gezichtsharnas. Ook het feit dat zij in staat zijn leden van hun eigen familie elders te belenen wijst op militaire macht gedurende de eerste generaties. Net als in alle vroege staten is het grote probleem het onttrekken van voldoende landbouwoverschot en daarna het vervoer van dit overschot naar het centrum. Hun economische kerngebied is het vruchtbare dal van de Wei Rivier en de middenloop van de Gele Rivier, dat in deze eeuwen nog voldoende produceert om hofhouding en leger te kunnen voeden. Uiteindelijk hangt alles nog af van de militaire kracht van de Zhou-koningen en deze zal uiteindelijk toch afnemen. In de late negende eeuw v.Chr. treedt het verval in. Volgens de traditie zou dat het gevolg zijn geweest van het morele tekortschieten van de Zhou-koning, gecombineerd met invallen van barbaren uit de westelijke grensgebieden. In 771 culmineert de jarenlange verzwakking en een interne strijd om de troon in een fatale militaire nederlaag van de laatste koning van de westelijke Zhou, die wordt verslagen door een coalitie die een andere kandidaat steunt. Deze coalitie bestaat uit feodale heren die tot dan toe onder de Zhoukoningen vielen en volkeren van buiten het feodale systeem van de Zhou. Hoewel later het barbaarse karakter van deze volkeren wordt benadrukt, zal dat in deze tijd amper een rol hebben gespeeld. In 770 v.Chr. wordt de koninklijke residentie verplaatst van het Wei-dal naar het gebied van de moderne stad Luoyang, waar de Zhou voortaan zit ingeklemd tussen veel grotere en machtigere staten. De Zhou-koningen verliezen daarmee hun directe toegang tot een economisch kerngebied en bezitten niet meer het economische surplus dat noodzakelijk is voor het behoud van de militaire overmacht. De Zhou-koning blijft weliswaar in ritueel opzicht de hoogste autoriteit, maar met zijn macht is het gedaan. Vanaf deze datum spreken wij van de oostelijke Zhou, die duurt totdat in 256 v.Chr. de laatste Zhou-koning ten val wordt gebracht. Er komt een einde aan de centrale rol van de bronzen rituele voorwerpen en de bijbehorende rituelen, omdat zij door de traumatische verplaatsing van het koninklijke hof naar Luoyang hun legitimerende functie als materile uitdrukking van een leenrelatie definitief verliezen. Tegelijkertijd wordt de oude cultuur van de westelijke Zhou opnieuw uitgevonden in de teksten, liederen en waarzegtradities die eeuwen later in het Boek der Documenten, het Boek der Oden, en het Boek der Veranderingen hun neerslag hebben gevonden.
3.3
De oostelijke Zhou (770 256 v.Chr.)
3.3.1 De Lente en Herfst-periode (770 481 v.Chr.)

Het is gebruikelijk de oostelijke Zhou te laten beginnen met de Lente en Herfst-periode, die duurt van 770 tot 481 v.Chr. Zij dankt haar naam aan het feit dat een traditioneel aan Confucius toegeschreven geschiedwerk, de Lente en Herfst Annalen (chunqiu), gebeurtenissen uit de
38 hemels mandaat
jaren 722 tot 481 v.Chr. behandelt. In veel opzichten is deze tijd echter nog de voortzetting van de voorafgaande periode van verval van de centrale Zhou-macht. De diverse zelfstandige staten raken verwikkeld in een uiterst gecompliceerd proces van onderlinge diplomatieke onderhandelingen, bondgenootschappen, rivaliteit, veldslagen en annexaties. De grotere staten slokken de kleinere op en na enkele eeuwen zijn alleen de grootste en best georganiseerde staten over. Referentiepunt blijft daarbij het rituele oppergezag van de Zhou-koningen in Luoyang, omdat de andere adellijke rangen in het feodale systeem afhangen van het bestaan van een koning hoe machteloos ook en omdat er geen duidelijke opvolger voor hen is. Sommige staten spelen een tijd lang weliswaar de rol van hoogste leider of hegemoon (ba) in bondgenootschappen van wisselende samenstelling, maar zij noemen zich in deze tijd op n uitzondering na nog niet koning. Het ideaal van het oude feodale systeem met de Zhouheersers aan de top blijft in de Lente en Herfst-periode nog grotendeels intact. Naast de verzelfstandiging van de noordelijke staten die uit de oorspronkelijke invloedssfeer van de Zhou-koningen stammen en waarvan sommige heersershuizen verwant zijn aan het huis van de Zhou, komen ook nieuwe staten op aan de periferie van het oude feodale systeem. Van hen is de staat Chu in het middenstroomgebied van de Yangzi het belangrijkst. De heersers van deze staat zijn nooit met de Zhou gelieerd geweest. Vanaf het begin noemt de heerser van Chu zich koning (dus niet een vazal, maar een gelijke van de koning van Zhou). De Chu-koningen bouwen gedurende de zesde eeuw v.Chr. een op de Zhou gemodelleerd feodaal systeem op, met zichzelf als het rituele centrum in plaats van de Zhou-koningen. In ieder geval op het niveau van de politieke elite kan men absoluut niet van een barbaarse staat spreken. Integendeel, vanaf de vijfde eeuw v.Chr. tot en met de eerste eeuw v.Chr. is de staat Chu juist een zeer belangrijk centrum van de vroege Chinese elitecultuur, ook met betrekking tot de schriftcultuur. Andere staten komen wat later op in het benedenstroomgebied van de Yangzi, en ook zij ondergaan in toenemende mate de invloed van het rituele en politieke model van de Zhou. In wezen is dit het begin van het ontstaan van China als een samenhangend cultuurgebied, maar alleen op het niveau van de bestuurlijke elite met toegang tot de technologie van het schrift. De elite is niet altijd geletterd, maar zij heeft wel schrijvers en geleerden in dienst. Voor de meeste zuidelijke staten geldt waarschijnlijk hetzelfde als voor Chu: zij bestaan uit n of meer plaatselijke culturen, die men afhankelijk van het standpunt van de waarnemer barbaars noemt, met een verchineesde bovenlaag. In iets mindere mate geldt hetzelfde ook voor de noordelijke staten, maar daar is het proces van culturele assimilatie waarschijnlijk al veel langer aan de gang. Tegen de zesde eeuw v.Chr. hebben zich in wat wij nu China noemen verschillende grote staten gevormd, met ieder hun eigen invloedssfeer onder de kleinere staten in hun omgeving. Vanaf dit moment bestrijden wisselende allianties elkaar met militaire en diplomatieke middelen, zodat de illusie van een gemeenschappelijk feodaal systeem steeds meer afbrokkelt. Wel bestaan de heersende elites binnen een staat nog steeds uit verwanten van de heersers, maar hieraan komt in de volgende periode definitief een einde. In de komende eeuwen zien wij een verharding van de politieke en militaire competitie, met een sterke toename
39
van de complexiteit van het bestuur en de oorlogsvoering, in een steeds beter ontwikkeld economisch systeem.
3.3.2 De Strijdende Staten (481 221 v.Chr.)

De periode van 481 tot 221 v.Chr. wordt meestal aangeduid als de tijd van de Strijdende Staten (zhanguo), een toepasselijke benaming die is ontleend aan een gelijknamig boek met politieke anekdotes uit deze tijd. Die wordt vaak gezien als de formatieve periode van de Chinese filosofie en de onvermijdelijke opmaat naar het eenheidsrijk van de Qin (221 206 v.Chr.). De definitieve breuk met het feodale systeem komt pas in de zesde en vijfde eeuw v.Chr. Vanaf dan is het feodale systeem van de Zhou alleen nog een herinnering, zij het nog altijd zo invloedrijk dat het tot 256 v.Chr. duurt voor de Qin-koning het aandurft de Zhou definitief te annexeren. Eerder zagen we al dat de fictieve herinnering aan de vroege Zhou veel invloedrijker is geweest in de latere Chinese geschiedenis dan de mogelijke historische werkelijkheid.
kaart 4 De Strijdende Staten, hier weergegeven in de situatie rond350v.C.
De tijd van de Strijdende Staten is er een van regelmatige oorlogsvoering, met als voornaamste doel de vorming van grotere territoriale eenheden of allianties om te voorkomen dat men zelf door een ander wordt geannexeerd (zie afbeelding 11). De expansie van staten vindt
40 hemels mandaat
plaats door het opslokken van overwonnen rivalen, de uitbreiding naar minder ontgonnen gebieden en de assimilatie van als barbaars ervaren culturen. De ontwikkeling van noties van wij (als de bezitters van cultuur) en zij (de barbaren) gaat hiermee gelijk op. Termen als de vlakte van het midden (zhongyuan) of de landen van het midden (zhongguo) staan dan voor de notie van wij. Uiteindelijk zal de strijd echter gaan tussen twee staten aan de rand van de oude Zhou-invloedssfeer (zie kaart 4). De eerste hiervan is Qin in het oude basisgebied van de Zhou, met expansieruimte naar het westen en vooral naar het zuiden, waar de vruchtbare landbouwgrond ligt van de moderne provincie Sichuan. De tweede is Chu, met expansieruimte naar de beboste heuvelgebieden en vruchtbare rivierdalen van het zuiden. Beide worden door hun zwakkere concurrenten vaak als halfbarbaars beschouwd, maar de term barbaar is hier niet een objectieve analytische term, maar een pejoratief etiket dat als ideologisch wapen door zwakkere staten tegen sterkere wordt ingezet. Uit talloze archeologische vondsten blijkt duidelijk dat beide staten deel hebben aan de Chinese cultuur van hun tijd. Wij zullen later in meer detail zien hoe de Qin zich juist nadrukkelijk ziet als de voortzetter van de oude Zhou-cultuur, terwijl het tegelijkertijd belangrijke bestuurlijke vernieuwingen doorvoert. Uiteindelijk is het ook de Qin, die de vernieuwingen van deze tijd het meest consequent zal doorvoeren en daardoor in staat is in de late derde eeuw v. Chr. de militaire en politieke suprematie op te eisen.
afbeelding 11 Tekening naar een gedetailleerde afbeelding van oorlogsscnes op een bronzen voorwerp uit de periode der Strijdende Staten. Afgebeeld zijn gevechten op het land en op het water.
41
De noodzaak grotere legers in te zetten vereist een betere organisatie om meer hulpbronnen aan een gebied te onttrekken en de bevolking zo goed mogelijk te organiseren. De persoonlijke relaties en verwantschap die ten grondslag liggen aan het feodale systeem van de Zhou zijn een onvoldoende basis voor het ontwikkelen van expertise in de ingewikkelde vragen van bestuur en oorlogsvoering die deze Strijdende Staten tegenkomen. De heersers zijn tot dan toe het rituele centrum van een hirarchie van verwanten als bestuurders, maar worden vanaf dat moment absolute machthebbers door een steeds professionelere bureaucratie. Tijdens de Lente en Herfst-periode is het oude systeem waarbij de koningen van de Zhou tijdens uitgebreide rituelen bronzen en andere geschenken geven aan hun leenheren, vervangen door het sluiten van bloedconvenanten tussen de lokale heersers en hun voornaamste bondgenoten in en rond hun steden. Het persoonlijke contact tussen de heersers en hun gevolg is nog niet helemaal verdwenen. Tijdens de periode van de Strijdende Staten gaat dit nog een stap verder en komen convenanten tot stand tussen de heersers en het volk als geheel, met wederzijdse verplichtingen vastgelegd in wetten. De filosofen van deze tijd houden zich uitgebreid bezig met de precieze inhoud van dit contrat social om een succesvolle staat te kunnen zijn. De oude heersersfamilies worden het slachtoffer van interne machtsstrijd en verdwijnen, met het oude adellijke huis van de Qin als belangrijke uitzondering. Meer bestuur betekent ook een toenemend gebruik van schrift. Lezen en schrijven zijn gescheiden vaardigheden, waarbij het schrijven wordt uitgeoefend door specialisten en nog lang niet een algemene vaardigheid is waarin alle leden van de elite moeten worden opgeleid. Oorspronkelijk wordt het schrift vooral gebruikt in rituelen tussen de mensen onderling of met de bovennatuurlijke wereld. Pas vanaf de Lente en Herfst-periode gaan diverse staten beknopte chronologische overzichten bijhouden, waarin zij ook oudere informatie gebaseerd op mondelinge overleveringen opnemen. Diverse overzichten zijn overgeleverd, zoals de Lente en Herfst Annalen waaraan de periode haar naam ontleent. In de late vierde en de derde eeuw v.Chr. gaat het schrift snel in steeds meer contexten worden gebruikt, zoals bestuur en rechtspraak, religie, historisch getinte anekdotes voor politieke discussies, grafinventarissen en geneeskunde. Er ontstaan regionale varianten van de schrijftaal en het schrift, waardoor teksten uit het ene gebied niet meer zonder meer voor buitenstaanders leesbaar zijn. Teksten worden hardop voorgedragen of uit het hoofd geleerd, en dienen als basis voor inhoudelijke discussies en retorische improvisaties. De nieuwe bestuurders onder de nieuwe heersersfamilies stammen nog steeds uit een maatschappelijke elite, maar zij worden benoemd op grond van hun bestuurlijk-politieke talent, in plaats van hun afstamming. Het feodale concept van belening blijft vooralsnog gehandhaafd, maar wordt gebaseerd op persoonlijke verdienste. Deze bestuurders zijn al goed vergelijkbaar met de centraal benoemde ambtenaren van het latere keizerrijk. Een betere registratie van de grond, haar opbrengst en de mensen die op het land werken, maken de inning van belasting en het opleggen van arbeidsdienst (corvee) mogelijk. Het persoonlijke karakter van een feodaal systeem wordt vervangen door rechtspraak en vaste wetten. Er worden door de overheid grootschalige irrigatieprojecten genstigeerd om de opbrengst van de landbouw te vergroten en daarmee ook de inkomsten van de staat. Mensen worden als arbeidskrachten of soldaten te kostbaar om op grote schaal als offer te verspillen. Zij worden
42 hemels mandaat
daarom vervangen door representaties, waarvan de terracottalegers bij het graf van de Eerste Keizer van de Qin het beroemdste voorbeeld zijn. De legers groeien explosief van zon 30.000 naar 100.000 of meer soldaten in de derde eeuw v.Chr. Zij bestaan niet meer uit professionele en erfelijke soldaten, maar uit dienstplichtigen. Dit vermindert het aanzien en de macht van de oude elites, die berusten op hun wapenmonopolie en hun individuele vaardigheden. Oorlogsvoering wordt ingewikkelder en duurt langer dan voorheen. Belangrijke ontwikkelingen vinden plaats in de wapentechnologie, zoals een betere hellebaard, het zwaard van brons en later ook van ijzer, en de technisch complexe kruisboog met een grote schotkracht en bereik. Belegeringstechnieken worden verbeterd om steden in te kunnen nemen. Ook zien wij de opkomst van een cavalerie voor het uitvoeren van verrassingsaanvallen. De kruisboog als langeafstandswapen en de cavalerie om snel aan te kunnen vallen, maar ook de noodzaak om in de heuvelachtige gebieden van het midden-Yangzi-gebied (met name met Chu) oorlog te voeren, maken de strijdwagen tot een verouderd wapen. Toch blijft in de volgende eeuwen de gebrekkige cavalerie het zwakke punt van de Chinese oorlogsvoering. China heeft als landbouwland te weinig grasland beschikbaar om paarden te houden van voldoende kwaliteit. De technologie van het smeedijzer komt China waarschijnlijk binnen via de noordelijke steppen en wordt voor de vijfde eeuw v.Chr. vooral gebruikt voor luxegoederen. In zuidelijk China wordt dan het gegoten ijzer ontwikkeld, met als voordeel een schaalvergroting in de productie door mallen, die ijzer goedkoper maakt. IJzer is niet meteen beter dan brons, maar het bezit geen van de restrictieve symbolische associaties van brons, dat vanouds exclusief in gebruik is voor objecten die de hoge positie van de adellijke elite aangeven. Gewone mensen kunnen onder zulke omstandigheden natuurlijk geen wapens van brons krijgen, laat staan gewone landbouwwerktuigen van hetzelfde materiaal. Dankzij de komst van het ijzer n de afbraak van het feodale systeem kan iedere soldaat nu wel goed bewapend worden. Later vindt het ijzer ook in de landbouw ingang, wat leidt tot een productieverhoging en daarmee tot meer inkomsten voor de staat. Vanaf de vijfde eeuw v.Chr. wordt de oventechnologie steeds verder verbeterd, totdat in de eerste eeuw v.Chr. een efficinte hoogoven is ontwikkeld voor de massaproductie van ijzer en zelfs van staal. Efficint betekent overigens nog niet veilig, want van tijd tot tijd explodeert er een oven met vele doden als gevolg. Landbouw en handel worden belangrijke gebieden van aandacht voor de staat als stabiele bron van inkomsten op de lange termijn. De handel is overigens nog niet de handel in gebruiksgoederen die wij vandaag de dag kennen, maar omvat zout, grondstoffen en talloze luxeproducten. In principe blijft de aloude ruileconomie intact, en zal dat nog eeuwenlang blijven voor het grootste deel van China en voor de meeste producten. Het geld uit deze vroege tijd is primair een manier om rijkdom vast te leggen en te bewaren. Het dient om belastingen te betalen of in graven mee te geven. Het heeft de vorm van wapens en andere voorwerpen, wat het sterk symbolische karakter van geld in deze tijd verder bevestigt (zie afbeelding 12). Erg praktisch is zulk geld niet, want hoe betaal je wisselgeld? Voor een moderne economie is in deze tijd en in de komende eeuwen nog veel te weinig geld voorhanden, bij gebrek aan koper en later zilver. Ook voor papiergeld is het nog te vroeg.
43
afbeelding 12 Rechts geld uit Qi (circa 600 v.Chr.). Linksonder geld uit het oosten van Chu (derde eeuw v.Chr.). Linksboven geld uit de staat Wei (late vijfde eeuw v.Chr.).
3.4
Filosofie en religie
3.4.1 Reflectie over de ideale heerser

De filosofische ontwikkelingen vanaf Confucius tot en met de derde eeuw v.Chr. worden meestal behandeld in termen van vastomlijnde stromingen, de zogenaamde honderd scholen van de vroege Chinese filosofie. Deze stromingen zijn echter een latere analytische constructie uit het vaker al genoemde Optekeningen van de Historicus van Sima Qian en diens vader uit circa 100 v.Chr. In de periode van de Strijdende Staten bestaan er slechts twee tradities van meesters en leerlingen die een grotere continuteit over verscheidene generaties bezitten, en wel die van Meester Kong (Confucius) en die van Meester Mo. Beide tradities worden hieronder besproken. Diverse heersers steunen zulke leraren uit behoefte aan goed politiek en bestuurlijk advies, maar ook om een beeld van zichzelf te creren als patroon van kennis en hogere cultuur. Dit schept een vorm van symbolisch kapitaal waardoor een heerser meer is dan iemand die alleen maar genteresseerd zou zijn in pure machtsuitoefening.
44
hemels mandaat
De leraar wordt onderhouden door de bijdragen van zijn leerlingen en/of de patronage van een heerser. Leerlingen kunnen verschillende leraren hebben door rond te trekken, maar de leraren reizen zelf ook rond langs de adellijke hoven. Het filosofisch debat is in eerste instantie mondeling en men reageert op wat men over andere opvattingen heeft gehoord. Er worden wel teksten geproduceerd, maar zonder dat daarin expliciet op andermans teksten wordt gereageerd en zonder het doel die teksten ook breed te laten circuleren. Het is uiteindelijk vooral een mondeling discours, waarbij de teksten zonder mensen die hen uit het hoofd leren en voordragen niet kunnen functioneren. De in het Westen gangbare term confucianisme suggereert een exclusiviteit die er in die vroege tijd, en vaak ook later, niet is en bij gebrek aan sterke centrale instellingen niet kan zijn. Het is een modern etiket dat is ontstaan uit de noodzaak van de jezueten in de zeventiende eeuw om de gecombineerde rituele en intellectuele leertraditie van de culturele elite af te kunnen bakenen van hun christendom, maar evengoed van het toenmalige boeddhisme en daosme. Later is de term in zwang geraakt als benaming voor een filosofische school. Onze kennis over de wereld van het vroege Chinese denken is bovendien voor het grootste deel gebaseerd op compilaties van filosofische teksten die pas in de late tweede eeuw v.Chr. of nog veel later zijn opgeschreven en/of samengesteld. Deze teksten suggereren een veel grotere mate van schriftelijke systematisering dan bij leven van de leraren het geval is. Veel teksten uit de periode van de Strijdende Staten zijn slechts gedeeltelijk of in citaten overgeleverd. De teksten die wel in circulatie blijven, worden in de volgende eeuwen steeds geherinterpreteerd. Dit gebeurt door het schrijven van commentaren, waarin ieder woord en iedere zin van een uitleg wordt voorzien. Deze uitleg staat naar ons hedendaagse inzicht vaak mijlenver af van de oorspronkelijke betekenis, maar is tegelijkertijd de belangrijkste vorm van filosoferen in het latere China. Aangezien geschreven teksten in deze eeuwen altijd in een mondelinge context functioneren, is het geschreven commentaar strikt gesproken gewoon de voortzetting van deze mondelinge context.
De traditie van Confucius Nadat de Zhou-koningen met hun hof naar het oosten hebben moeten vluchten, komt het feodale systeem ook ten einde. Wat vr die tijd deel is van het collectieve en dagelijks beleefde cultuurbegrip van de adellijke elite, wordt een abstract ideaal dat door specifieke leraren moet worden aangeleerd. Dit is een belangrijke sociale rol van de vroege filosofen. Men herinnert zich dit ideale verleden door de bril van rituele hervormingen uit de negende eeuw v.Chr., zoals gangbaar is in een samenleving die vrijwel exclusief door mondelinge overleveringen functioneert en waarin dus iedere generatie opnieuw bepaalt wat moet worden onthouden en wat mag worden vergeten. Een van die leraren, en de eerste van alle leraren van wie de naam is overgeleverd, is Confucius.
Confucius (meestal kort Meester Kong of zelfs alleen de Meester) leefde van 551 479 v.Chr. en is afkomstig uit de kleine staat Lu. Hij is vooral actief als rondreizende leraar van zonen van de feodale elite, maar probeert daarnaast ook zonder veel succes op te treden als politiek adviseur. Hij werkt de sterk gedealiseerde herinnering aan het oude feodale systeem
van de westelijke Zhou uit tot de basis van een toekomstfilosofie over een hirarchische samenleving waarin iedereen zijn plaats weer zou kennen. Zijn visie op het Zhou-ritueel als een betrekkelijk afstandelijke (apollinische) aangelegenheid met veel aandacht voor de juiste verwantschapsgradaties is dus eigenlijk gebaseerd op de rituele hervormingen van de negende eeuw v.Chr. De aan Confucius toegeschreven Gesprekken of Analecta (lunyu) zijn niet een systematische verhandeling van zijn hand, maar een verzameling losse uitlatingen van hem in antwoord op vragen of opmerkingen van zijn leerlingen. Zij vormen een corpus dat gedurende enkele eeuwen binnen zijn school is gegroeid en in zijn huidige vorm pas in het midden van de tweede eeuw v.Chr. is samengesteld. Diverse generaties leerlingen hebben hun opvattingen in de vorm van aforismen toegeschreven aan Confucius als de oerleraar. De oorspronkelijke visie van Confucius is daarbij min of meer verloren gegaan. Zeker is wel dat hij een leraar was van aristocratische jongeren met ambities en dat hij probeerde hun een bepaalde levenshouding bij te brengen, meer dan een manier om de wereld of de staat te ordenen (zie afbeelding 13). Dit is typisch het ideaal van de aristocratische opvoeding uit het feodale tijdperk. Van een eenduidige en systematisch (dus schriftelijk) uitgewerkte politieke filosofie is geen sprake. Wanneer wij ons afvragen waarom Confucius de eerste filosoof is, moeten wij niet kijken naar zijn eigen tijd, want toen was hij alleen maar n leraar onder velen. Hij is belangrijk omdat hij de eerste is van wie de leerlingen de woorden tot de basis van een leertraditie hebben gemaakt. Dt is nieuw en dat hangt ongetwijfeld samen met de verdere afbrokkeling van het feodale systeem, maar ook met de verbreding van de potentile elite die aanspraak maakt op status. Hierdoor is er een ware groeimarkt voor politieke en moralistische leraren, waarbinnen het zin heeft zich te beroepen op de woorden van een leraar die dichter staat bij het gedealiseerde verleden, zoals Confucius. Zonder deze groeimarkt was de leer van Confucius nooit tot een traditie geworden en ongetwijfeld vergeten, zoals de lessen van zoveel leraren voor en na hem ook zijn vergeten. Typerend voor wat wij de confucianistische traditie noemen, is haar beroep op de tradities van de oude hofcultuur van de westelijke Zhou, ook al hebben moderne onderzoekers vastgesteld dat dit een uitgevonden traditie is uit de negende eeuw v.Chr. Zo predikt Confucius een ethisch-ritueel conservatisme of neotraditionalisme dat bestaat uit het herstel (revival of wederbeleving) van de ideale instellingen, riten en normen van het verre verleden, die hij terugvoert naar het begin van de Zhou. De juiste hirarchische relaties tussen hogeren en lageren binnen en buiten de familie vormen de basis van de ethiek. De ideale heerser is tevens het morele voorbeeld, de prediker op de troon; hij regeert het volk door onderwijzing. De aanhangers van Confucius en zijn concurrenten, met name de aanhangers van Meester Mo, beroepen zich op de oude overleveringen van de Documenten en de Oden, die van groot belang zijn in de hofcultuur van de staten van de oostelijke Zhou-periode. Het latere Boek der Documenten en het Boek der Oden bestaan dan nog niet in definitieve vorm en de verschillende tradities lijken ieder hun eigen mondelinge versies te bezitten. De confucianistische belangstelling voor het Boek der Veranderingen komt pas veel later, gedurende de Han-dynastie.
46
hemels mandaat
afbeelding 13 Fictieve afbeelding van Confucius in een rijtuig, omringd door zijn leerlingen. De auteur van dit zeldzame boek uit 1242 n.Chr. komt uit een eeuwenoude familie die zegt af te stammen van Confucius.
Uiteindelijk zijn het leden van de confucianistische traditie die het overgeleverde materiaal selecteren en definitief in drie boeken vastleggen, dat wil zeggen canoniseren. Hoewel wij deze mensen meestal identificeren als confucianisten, worden zij in hun eigen tijd betiteld als ru of classici, mensen die zich uitsluitend bezighouden met de studie van de canonieke of klassieke boeken. In het vervolg wordt deze term gebruikt in plaats van de term confucianist, die te veel het aanhangen van een specifieke filosofische school suggereert. Het gaat classici niet primair om de boodschap van Confucius zoals vastgelegd in diens Gesprekken, maar om het geloof dat de canonieke boeken de beste kennis over de ideale wereld van de vroege Zhou bieden. Door commentaren en essays wordt vervolgens aan de hand van deze oude teksten een nieuwe visie op het heden ontwikkeld maar altijd als een terugkeer naar dat ideale verleden. In de late derde eeuw v. Chr. of misschien nog iets later ontstaat het idee dat Confucius op een of andere manier ook verantwoordelijk is voor de samenstelling van de canonieke werken, zoals het Boek der Documenten, het Boek der Oden, of het Boek der Veranderingen. Daarnaast wordt hij gezien als de auteur van het vroegst overgebleven geschiedwerk uit de Chinese traditie, namelijk de Lente en Herfst Annalen. Dit is een chronologische geschiedenis van het ministaatje Lu, waar Confucius vandaan komt, dat gebeurtenissen opsomt vanaf 722 tot 481 v.Chr. vanuit het perspectief van de staat Lu. In onze ogen is dit werk vooral een saaie en weinig informatieve opsomming van jaartallen, maar al vroeg geloven de classici
dat Confucius in dit boek subtiele hints heeft verborgen (baobian of het zogenaamde lof en blaam) over het verleden. Eeuwenlang hebben commentatoren deze hints gebruikt om hun eigen politieke visie te legitimeren. Belangrijke vroege figuren die zichzelf zien als schatplichtig aan Confucius zijn Mencius (Meester Meng of Mengzi) en Meester Xun (Xunzi). De aan hen toegeschreven teksten heten Mengzi en Xunzi, en combineren oorspronkelijk materiaal van beide filosofen met dat van hun intellectuele erfgenamen. De Mengzi heeft nog de vorm van gesprekken, al zijn de opmerkingen van Mencius wel gedetailleerder uitgewerkt dan die van Confucius in de Gesprekken. Mencius leefde waarschijnlijk van 372 tot 289 v.Chr. Zijn werk is belangrijk omdat hij de mensen ziet als van nature goed. Hij stelt vast dat de hemel niet alleen het Hemels Mandaat verleent aan de heersers, maar ook weer van hen af kan nemen, dus een potentieel revolutionaire opvatting. Hij beschrijft ook een gedealiseerde politiek van communaal grondbezit, het zogenaamde bronveld-systeem (jingtian), die later dient als de intellectuele basis voor grootschalige grondverdelingsprojecten. Mencius heeft aanvankelijk weinig invloed, maar in de elfde en twaalfde eeuw n.Chr. wordt hij herontdekt. Meester Xun leefde waarschijnlijk van 312 tot 230 v.Chr. en is aanvankelijk veel invloedrijker dan Mencius. De Xunzi is geschreven in de vorm van systematische essays. Meester Xun betoogt dat de mens van nature slecht is, maar wel verbeterbaar, waardoor hij een sterke nadruk legt op het belang van goed onderwijs, het juiste ritueel en de correcte muziek om de menselijke natuur te vormen en te sturen. Hij is de leraar van diverse legalistische filosofen uit de late derde eeuw v.Chr., die nog nader aan de orde zullen komen. In de confucianistische traditie speelt muziek een grote rol als cruciaal onderdeel van de fictie van de klassieke wereld van de vroege Zhou-koningen. Confucius klaagt over de veranderingen in de muziek van zijn tijd, maar beseft niet dat de muziek die hij als klassiek ervaart ook pas kort voor zijn eigen tijd deze vorm heeft aangenomen. Het centrale instrument van de feodale hoven uit zijn eigen tijd is de bronzen klok, die wordt gegoten in een amandelvorm waardoor het mogelijk is om twee verschillende tonen te maken door op twee punten aan de buitenkant te slaan. Van een signaalinstrument is de klok in de eerste eeuwen van de Zhou zo doorontwikkeld dat men tegen de tijd van Confucius een hele set kan gieten van nauwkeurig gestemde klokken. Zon klokkenspel is erg kostbaar en moet een indrukwekkend schouwspel zijn geweest. Het drukt dan ook expliciet de (echte of gewenste) sociale en politieke positie van de eigenaar van het orkest uit, vergelijkbaar met het symfonieorkest van een grote stad. Naast deze klokken kent het vroege China klankstenen (qing; gemaakt van jade of steen in de vorm van een timmermansdriehoek) en trommels, maar ook al citers (zoals de 25-snarige se en een voorloper van de latere 7-snarige qin, die soms foutief luit wordt genoemd), fluiten zoals onze blokfluit, en het mondorgel (sheng), gemaakt van een kalebas of een uitgehold stuk hout als klankkast en met een varirend aantal muziekpijpen. Muziek blijft ook in de volgende eeuwen belangrijk, maar de toenemende sociale mobiliteit maakt het kostbare systeem van bronzen klokken en klankstenen ongeschikt om de steeds fluctu48 hemels mandaat
erende rangverschillen uit te drukken. In plaats daarvan wordt de 7-snarige citer of qin ht instrument bij uitstek van de sociale en culturele elite als uitdrukking van hun standsbesef, terwijl muziek ook een centrale plaats blijft innemen aan de hoven en vanzelfsprekend in religieuze en sociale rituelen in het algemeen.
De traditie van Meester Mo Meester Mo (Mozi) (480-390 v.Chr.) staat aan het begin van de mohistische traditie. Ook voor hem geldt dat de overgeleverde teksten niet van zijn hand zijn, maar aan hem zijn toegeschreven door diverse generaties leerlingen. Het materiaal bestaat echter in tegenstelling tot de Gesprekken die worden toegeschreven aan Confucius niet alleen uit aforistische uitlatingen, maar ook uit essays, abstracte verhandelingen over de logica, en traktaten op het gebied van bijvoorbeeld het zien (een soort optica) of de belegeringskunst. Hij en zijn leerlingen ontwikkelen een expliciet systeem van normen en waarden, waarin geen plaats is voor een hirarchie van mensen. Zij wijken daarin fundamenteel af van de traditie van Confucius en bepleiten de algemene liefde, dus een gelijke mate van respect voor iedereen. Net als de aanhangers van de traditie van Confucius beroepen ook de mohisten zich op de Oden en de Documenten en geloven zij in een ideale tijd in een ver verleden, maar wel in hun eigen versies van al deze tradities. Zij zijn actief als experts in de belegeringskunst en de gerechtvaardigde oorlog, maar keuren een willekeurige aanvalsoorlog af. Waarom de traditie de periode van de Strijdende Staten niet heeft overleefd weten wij niet. Bestuurskundigen of legalisten De legalisten bezitten, anders dan de tradities van Confucius en Meester Mo, geen sterke netwerken. Zij ontlenen hun naam aan het Latijnse woord lex als vertaling voor het Chinese woord wet (fa). Zij delen een sterk vertrouwen in de kracht van wetten en regels in de breedste zin van het woord. Een veel betere omschrijving is daarom bestuurskundigen. In sommige gevallen hebben wij wel compendia met bestuurlijke en/of economische teksten, maar zijn de auteurs grotendeels fictief en hebben zeker geen leerlingen gehad. Vooraanstaande leraren in de late derde eeuw v.Chr., die wij later als legalisten zijn gaan zien, zoals de filosoof Han Feizi (Meester Han Fei) (circa 280 233 v.Chr.) en de bestuurder Li Si (circa 280 208 v.Chr.), zijn zelfs leerlingen van Meester Xun uit de traditie van Confucius. Als groep willen zij het bestuur en de economie sturen met strakke voorschriften, in plaats van de nadruk op laissez faire en deugdzame heersers zoals wij die vinden in de traditie van Confucius. Ethiek moet buiten het bestuur worden gehouden, al ligt er wel degelijk een ethische visie aan hun maatregelen ten grondslag. Zo moet het gezag van de heerser en zijn apparaat absoluut zijn, en uitgeoefend worden door een rigoureus stelsel van straffen en beloningen, vastgelegd in geschreven regels en daarmee onvermijdelijk volgens bepaalde normen en waarden. De grond moet worden herverdeeld, zodat zo veel mogelijk mensen een stuk landbouwgrond hebben en vervolgens voldoende produceren om van te leven en daarover belasting af te dragen. Kenmerkend is dat de staat rijk moet worden en het leger sterk, wat direct ingaat tegen de tradities van Confucius of Meester Mo. Aanhangers van deze benadering vinden wij in de meeste grote staten, maar zij wordt het meest consequent uitgevoerd
door de staat Qin, die dan ook in 221 v.Chr. de eerste keizerlijke dynastie zal stichten. Wij zullen in dat kader nog uitgebreid op deze bestuurskundigen terugkomen.
De traditie van de Weg Ook de zogenaamde daosten vormen geen duidelijke traditie van leraren en leerlingen. Zeker is alleen een sterke associatie tussen Het Boek van de Weg en de Deugd en de zuidelijke staat Chu. De moderne westerse benaming is afgeleid van het begrip dao, de Weg. Dit is verwarrend, omdat het geloof in de Weg als hoogste en in alles aanwezige principe van orde en regelmaat in de natuur nauwelijks uniek is voor de teksten die wij traditioneel als daostisch betitelen. Wij vinden dit geloof in tal van vroegere en latere filosofische en religieuze richtingen terug. De gangbare opvatting is dat twee boeken kenmerkend zijn voor deze traditie, namelijk Het Boek van de Weg en de Deugd (daodejing) en de Zhuangzi, de geschriften van Meester Zhuang. Op de vraag hoe de wereld geordend moet worden hebben zij een simpel antwoord: de wereld moet niet geordend worden, want die is al in orde, als je haar maar met rust laat. De natuur is een volmaakt vanzelf werkend mechanisme, en de menselijke maatschappij kan daar een deel van zijn, als men die niet voortdurend zou verstoren met regels en maatregelen, met riten en wetten, met geforceerde moraal en geleerde teksten. Deze teksten bepleiten de terugkeer naar een eenvoudige samenleving, met zo weinig mogelijk regels en zo weinig mogelijk regering. Een heerser met de juiste ethische instelling kan alleen al hierdoor de bevolking van zon staat, en dan vooral de elite, tot juist moreel handelen bewegen, waardoor er geen bestuur van bovenaf meer nodig is. Het Boek van de Weg en de Deugd en de Zhuangzi zijn vooral een kritiek op de toenemende complexiteit van de politieke eenheden in de periode der Strijdende Staten.
Het Boek van de Weg en de Deugd wordt toegeschreven aan Laozi, de Oude Meester en fictieve auteur van dit boek. Het boek bevat minstens twee lagen, namelijk een heel oude laag die bestaat uit aforismen in rijmvorm en een latere laag met associatieve commentaren. De figuur van de Oude Meester is ongetwijfeld een verwijzing naar de herkomst van de aforistische laag als een soort collectieve wijsheid van de ouden. De tekst wordt vanouds genterpreteerd als een geschreven tekst met een auteur en een eigen gezichtspunt, maar is waarschijnlijk over een langere tijd gegroeid. Dankzij diverse grafvondsten zijn wij goed op de hoogte van de ontstaansgeschiedenis van dit boek, dat rond 300 v.Chr. al bestaat als los materiaal, maar waarschijnlijk pas in de late derde eeuw zijn huidige vorm heeft aangenomen. Vanaf de tweede eeuw v.Chr. wordt Laozi in toenemende mate voorzien van een complete biografie en een goddelijke natuur (zie afbeelding 4 voor een fictieve episode uit zijn leven). Aan het boek en zijn fictieve auteur wordt vervolgens binnen sommige religieuze tradities vanaf de late tweede eeuw n.Chr. groot belang toegekend. Zij worden daarom ook wel als daostisch betiteld door hedendaagse wetenschappers, maar noemen zichzelf Hemelse Meesters en worden door hun tijdgenoten de Weg van de Vijf Schepels Rijst genoemd. Ondanks zijn evidente belang, heeft het Boek van de Weg en de Deugd nooit gefunctioneerd als bron van alle religieuze principes, zoals de Bijbel of de Koran.
50
hemels mandaat
De Zhuangzi van Meester Zhuang bestaat zoals alle vroege filosofische werken ook uit delen die afkomstig zijn van verschillende auteurs en uiteenlopende tijdstippen, al hebben de meeste hoofdstukken gemeen dat hun auteur argwanend staat tegenover alles wat een vastomlijnd doel of duidelijke richting heeft. De moderne versie van dit boek is pas rond 300 n.Chr. samengesteld, waarbij wij wel weten dat zij fundamenteel anders is dan de oudere versies, maar niet precies in welk opzicht. De figuur van Meester Zhuang is tamelijk schimmig, maar hij zou hebben geleefd rond 300 v.Chr. Het boek is beroemd om zijn prachtige parabels en scherpe humor, maar bevat ook argumentatievere passages. De Zhuangzi vindt zijn lezers later vooral onder de classicistische geletterden (ru) uit de maatschappelijke bovenlaag van de eerste eeuwen n.Chr. Het boek heeft in tegenstelling tot Het boek van de Weg en de Deugd nauwelijks een rol gespeeld in religieuze stromingen, al is het wel een bron van informatie over vroege religieuze cultuur. De reden voor de belangstelling van classicistische geleerden voor dit boek is dat het goede argumenten verschaft voor het ideaal van de kluizenaar. Dit is iemand die zich uit politieke overtuiging heeft teruggetrokken uit het bestuur en op zijn landgoed is gaan wonen, maar niet iemand die zich in de natuur ver van de mensen heeft teruggetrokken. Soms is het kluizenaarsideaal zelfs een bewuste poging de eigen morele reinheid te bewijzen, om later juist wl een politieke positie te kunnen verwerven.
Rituele en historische teksten Tot slot van dit overzicht moeten nog twee groepen teksten worden genoemd, namelijk vroege rituele compendia en enkele historisch-juridische teksten. Ritueel is altijd een belangrijk onderdeel van iedere cultuur en China is daarin geen uitzondering. De belangstelling van Confucius voor muziek is hiervan een goed voorbeeld en bij alle vroege filosofen vinden wij wel elementen van hun opvattingen over ritueel. Uit de Han-periode zijn drie rituele compilaties overgeleverd, die samen de Riten (li) worden genoemd, namelijk de Zhouli of de Riten van de Zhou, de Yili of de Regels en Riten, en de Liji of de Optekeningen over de Riten. Dankzij grafvondsten van de laatste jaren is nu duidelijk geworden dat in ieder geval een deel van dit materiaal teruggaat tot de late vierde en derde eeuw v.Chr. Het doel van deze compilaties is aan de ene kant om losse teksten een geschikte plaats in een boek te geven, en aan de andere kant een beeld te scheppen van de ideale bureaucratie. In de Chinese geschiedenis zijn filosofie en ritueel nauw met elkaar verbonden, omdat het doel van de meeste filosofen is om voorschriften voor ethisch handelen te vinden, waardoor de relatie tot ritueel en gedrag heel direct is. Moderne onderzoekers weten met deze teksten geen raad, omdat zij niet passen in ons beeld van wat filosofie hoort te doen, waardoor het materiaal tot op heden nauwelijks is onderzocht. Gedurende het hele keizerrijk zullen Chinese filosofen en politici echter keer op keer op deze teksten teruggrijpen voor het ontwikkelen van het juiste ritueel als basis voor de ideale werkelijkheid.
Ook een andere groep teksten spreekt nauwelijks tot de verbeelding van moderne onderzoekers, maar is ooit zeer invloedrijk geweest. Dit zijn de commentaren op de Lente en Herfst Annalen, namelijk De Traditie van Gongyang (gongyang zhuan), De Traditie van Guliang (guHET FEODALE CHINA (circa 1045221 v.Chr.) 51
liang zhuan) en in mindere mate De Traditie van Zuo (zuozhuan). Van deze drie commentaren is De Traditie van Zuo een anekdotische geschiedschrijving van de periode van de Lente en Herfst Annalen en een van onze belangrijkste bronnen voor de geschiedenis van die tijd, veel meer dan de betrekkelijk saaie Lente en Herfst Annalen. De Traditie van Zuo is waarschijnlijk onafhankelijk ontstaan, maar de schriftelijke voorloper is al in de Han omgevormd tot een quasi-commentaar. De andere twee teksten komen voort uit scholen uit de laatste decennia van de Strijdende Staten, die politieke en juridische discussies voeren aan de hand van de toenmalige teksttradities binnen de overlevering van Confucius. Deze scholen baseren zich op de Lente en Herfst Annalen als vermeende schatkamer van verborgen hints (lof en blaam) door Confucius over de diepere betekenis van deze gortdroge geschiedenis van het staatje Lu. Zij gebruiken de tekst voor het ontwikkelen van nieuwe ideen over politiek en recht, wat precies de traditionele functie van het Chinese commentaar is.
3.4.2 Wereldbeelden
Naast de leraren en adviseurs van de adellijke heersers in de periode der Strijdende Staten zien wij ook specialisten in de occulte wetenschappen (zoals het voorspellen van de toekomst en het voorkomen van tegenspoed) en experts in het uitdrijven van demonen, die deels al gebruik gaan maken van geschreven teksten, vooral met het doel kennis vast te leggen. Het gebruik van het schrift als wapen tegen demonen is van latere datum. Het is niet duidelijk of deze specialismen elkaar uitsluiten, maar latere bronnen suggereren van wel. Ook zien wij de opkomst van een geschreven geneeskundige traditie in de late derde eeuw v.Chr. Hun teksten zijn de laatste decennia pas weer in oude graven teruggevonden, nadat zij ruim twee millennia uit het zicht verdwenen zijn geweest, als gevolg van oorlogsgeweld, branden en natuurrampen, maar ook omdat zij door nieuwere kennis en inzichten zijn ingehaald. De auteurs zijn nooit bij naam bekend en de woorden van deze teksten worden meestal in de mond van mythische figuren als de Gele Keizer gelegd. Het gaat om collectieve kennis en niet om persoonlijke inzichten. In de derde en tweede eeuw v.Chr. ontstaan ook cruciale elementen van het Chinese wereldbeeld, die wij hier kort moeten bespreken. Merkwaardig genoeg reageren de meeste filosofen uit de derde eeuw v.Chr. niet op zulke ideen, alsof zij nog geen onderdeel zijn van het algemene filosofische discours. De combinatie van kosmologische denkbeelden en ethische of politieke filosofie is een ontwikkeling die wij pas zien vanaf de late tweede eeuw v.Chr. Weliswaar maakt Sima Qian in zijn Optekeningen van de Historicus melding van ene Zou Yan uit de derde eeuw v.Chr., die de hieronder te behandelen begrippen Yin en Yang of Vijf Fasen gebruikt voor een politieke analyse. Sima Qian is echter de eerste die deze man ook kwalificeert als een filosoof, waarschijnlijk omdat diens ideen pas in Simas tijd invloedrijk zijn geworden. Wat Zou Yan werkelijk denkt is verder ook niet duidelijk. De begrippen Yin en Yang zijn ieder voor zich heel oud. De term yin betekent niets anders dan de koude schaduwzijde van een heuvel. Later wordt het woord voor schaduw
52
hemels mandaat
iets anders geschreven, om verwarring met het kosmologische begrip Yin te voorkomen.* De term yang heeft een veel eerbiedwaardiger geschiedenis, want het is deel van een semantisch veld dat meestal naar de zonnewarmte of de positieve gevolgen ervan verwijst. Dit gaat ongetwijfeld terug op het belang van de zonneverering in de Shang-dynastie en daarvan afstammende regionale culturen in Noord-China. De term wordt ook al vroeg gebruikt voor de zonnezijde van een heuvel. De twee begrippen zijn los van elkaar ontstaan en worden pas rond 300 v.Chr. als een kosmologisch begrippenpaar met elkaar gecombineerd, zonder dat zij het monopolie worden van n filosofische school. Zij verwijzen naar twee krachten in de natuur, die elkaar aanvullen en in balans moeten blijven. Zulke begrippen kunnen worden gebruikt om de kosmo-politieke situatie te analyseren, omdat in de Chinese voorstelling de wereld van de natuur en die van de heerser en zijn onderdanen vanouds nauw met elkaar zijn verbonden. In de loop van de Han wordt deze politieke visie op natuur en heerser dan ook op het menselijk lichaam toegepast, waarmee zij haar intrede doet in de geneeskundige theorievorming. Deze ontwikkeling begint in de loop van de tweede eeuw v.Chr. De vroegste medische teksten uit de late derde of vroege tweede eeuw v.Chr. maken melding van deze concepten in hun classificaties van de kanalen waardoor bloed en levensenergie (qi, in deze tijd meer een soort levensdamp) stromen. De begrippen Yin en Yang worden niet exclusief in die kennisgebieden gebruikt die wij graag als een soort wetenschap zien, zoals de geneeskunde, maar net zo goed in het gecombineerde kennisgebied van astrologie en astronomie, talloze waarzegtechnieken, en de religieuze cultuur. Yin en Yang kunnen abstracte begrippen zijn, maar Yin kan ook verwijzen naar gevaarlijke demonen of de wereld en de tijd van de doden, terwijl Yang kan verwijzen naar de wereld van de levenden. Yin-getallen zijn even getallen, terwijl yang-getallen oneven getallen zijn. Heel bekend is de visualisering van de met Yin en Yang uitgedrukte noties van afhankelijkheid en balans met het teken , maar dit dateert waarschijnlijk pas uit de elfde eeuw n.Chr. De 64 Hexagrammen zijn ontstaan uit het gebruik van wichelstokjes, die al zijn gedocumenteerd in bronsinscripties uit de vroege Zhou. Zij zijn tot de vijfde eeuw v.Chr. nog verbonden met concrete wicheltradities en worden niet gebruikt als abstracte kosmologische symbolen. Zij worden later geanalyseerd als groepjes van twee van de Acht Trigrammen boven elkaar. Alles wijst er echter op dat de hexagrammen ouder zijn dan de trigrammen. Hoe oud zij als groep van 64 zijn is onduidelijk, maar zeker ouder dan de derde eeuw v.Chr., omdat in oudere bronnen expliciet naar enkele van de hexagrammen en hun namen wordt verwezen (zie afbeelding 14). Aanvankelijk blijven de hexagrammen onderdeel van een waarzegtraditie, maar daarna gaan zij ook worden gebruikt om abstracte kosmische processen te kunnen beschrijven en daarna te sturen.
De benaming Yin voor de Shang-dynastie staat geheel los van dit kosmologische begrip.
53
afbeelding 14 Enkele bamboelatjes met een vraag uit een wichelsessie, gevonden in een graf uit de late vierde eeuw v.Chr. De tekst bevat linksboven twee hexagrammen die wij kennen uit het Boek der Veranderingen, namelijk nrs. 23 (links) en 18 (rechts). Toch is de tekst als geheel geen voorloper van het Boek der Veranderingen.
54
hemels mandaat
Ten slotte moeten wij hier de Vijf Fasen noemen, de wuxing, die vroeger altijd de Vijf Elementen werden genoemd. Deze fasen verwijzen naar veranderingsprocessen die worden benoemd als hout, vuur, aarde, metaal en water. De cyclus van productie is als volgt: hout => vuur (denk aan het platbranden van bos voor landbouwgrond) => aarde (denk aan de as van een platgebrand bos dat de vruchtbaarheid van de grond vergroot) => metaal (denk aan erts) => water (denk aan het koelen van metaal bij het smeden) => hout (denk aan regen die vruchtbaarheid schenkt). De cyclus van vernietiging is als volgt: hout => aarde => water => vuur => metaal (zoals in een bijl) => hout. Dit systeem wordt uiteindelijk in een veelheid van kosmische processen op diverse niveaus toegepast, dus van het macrokosmische niveau in de astronomie en astrologie, tot en met het microkosmische niveau van het lichaam in de geneeskunde. Waarschijnlijk is de notie van de Vijf Elementen ergens in de derde eeuw v.Chr. ontstaan. Zij zal in de volgende eeuwen een dominante invloed uitoefenen op allerlei classificatieschemas, waarin steeds opnieuw het getal vijf centraal zal staan. Het sluitstuk van de ontwikkeling van de basiselementen van de traditionele Chinese kosmologie is ongetwijfeld de voltooiing van het Boek der Veranderingen (yijing). Net als bij het Boek der Oden of het Boek der Documenten is hier sprake van een lange orale en tekstuele traditie waarin het materiaal is ontstaan. Het tekstuele materiaal gaat terug op de orakeltradities van de westelijke Zhou-dynastie en de oudste lagen vertonen ook de karakteristieke taal van die tijd. Verschillende lagen dateren uit verschillende periodes, maar waarschijnlijk dateren de meeste lagen en de belangrijke aanhangsels Aangehangen Teksten (xici) al uit de late derde of vroege tweede eeuw v.Chr. De tekst is daarna nog uitgebreid geredigeerd en krijgt pas in de oostelijke Han haar latere vorm. De hoofdtekst bevat de 64 hexagrammen met commentaren, terwijl de Aangehangen Teksten meer een doorlopend filosofisch traktaat vormen. Curieus is dat de begrippen Yin en Yang, Acht Trigrammen of Vijf Fasen in de hoofdtekst niet voorkomen. De Aangehangen Teksten benoemt dezelfde krachten Yin en Yang consequent met de namen voor de corresponderende hexagrammen Qian of dubbel (hemel, Yang, man) en Kun of dubbel (aarde, Yin, vrouw). Door commentaren op het Boek der Veranderingen hebben latere Chinese filosofen nieuwe kosmologische ideen ontwikkeld, waarbij de 64 Hexagrammen in verband worden gebracht met Yin en Yang, de Acht Trigrammen, de Vijf Fasen en andere kosmologische begrippen. Tegelijkertijd is de tekst van het Boek der Veranderingen altijd belangrijk gebleven als exorcistisch wapen, want als in tekst gecondenseerde kosmos kan zij letterlijk (bijvoorbeeld door te gooien) worden gebruikt om demonen te verjagen of te vangen.
55
56
hemels mandaat
hoofds t uk 4
HET V R OE G E K EI Z E R R I J K
( 2 2 1 v. C h r . 2 2 0 n . C h r . )
Tijdens het vroege keizerrijk is het gebied dat wij nu China noemen voor het eerst onder hetzelfde bestuurlijke systeem verenigd, dus op een veel verdergaande manier dan het veel lossere feodale systeem van de vroege Zhou-dynastie. Er worden centrale belastingen geheven en arbeidsdiensten (corvee) opgelegd, en de staat maakt in toenemende mate aanspraak op het geweldsmonopolie voor de bestraffing van misdaden en de handhaving van de publieke orde. Vooral in de regios rondom de hoofdstedelijke gebieden neemt de economische integratie verder toe. In deze zelfde tijd worden aan de andere kant van de wereld grote delen van WestEuropa ingelijfd binnen het Romeinse Rijk (als keizerrijk van 27 v.Chr. 476 n.Chr., in tween gesplitst in 395 n.Chr.), een soort militaire en bestuurlijke eenwording die ook wel wordt vergeleken met het vroege Chinese Keizerrijk. Ook in Perzi bestaat nog steeds een sterk rijk, dat in deze periode onder leiding van een Parthische elite (circa 238 v.Chr. 228 n.Chr.) staat, als de opvolgers van het Seleucidische Rijk dat was gesticht door een generaal van Alexander de Grote (356 323 v.Chr.). Van direct belang voor ons relaas is het Kushanrijk (circa 60 225 n.Chr.), dat ongeveer gelijktijdig aan de oostelijke Han regeert over een gebied in het noorden van India en aan het begin van de latere Zijderoute. In dit rijk vinden wij sterke hellenistische en Tochaarse invloeden. Het Tochaars is een uitgestorven IndoEuropese taal, die in deze tijd nog wordt gesproken langs de westgrenzen van het Chinese cultuurgebied. Het Kushan-rijk en de Tocharen worden geregeld in de Chinese bronnen genoemd. Het is juist in deze tijd dat het boeddhisme uit Noord-India voor het eerst zijn weg naar China zal vinden. Al deze rijken zijn net als China multi-etnische politieke systemen, waarbij de elite vaak een gemeenschappelijke spreektaal en/of schrijftaal heeft, maar de lokale bevolking vasthoudt aan haar eigen taalvarianten.
HET VROEGE KEIZERRIJK (221 v.Chr.220 n.Chr.)
57
4.1
De Qin-dynastie (221 206 v.Chr.)
4.1.1 De voorgeschiedenis van de Qin

De staat Qin ligt gedurende de periode van de Strijdende Staten in het noordwesten, aan de rand van de Chinese beschaving. De heersers van het Qin-rijk, dat in die tijd veel verder naar het westen ligt dan later, onderscheiden zich in de strijd tegen diverse volkeren die buiten het Zhou-territorium leven. In 771 v.Chr. wordt het Zhou-territorium overrompeld door deze zelfde volkeren en vlucht wat over is van de feodale elite naar het oosten. Het westelijk gelegen Qin komt nu aan twee kanten onder druk van deze volkeren te staan en heeft geen andere keuze dan de tegenaanval in te zetten. Waar de Zhou niet is geslaagd, slagen de Qinheersers wel. Zij behouden hun oude gebied en heroveren het verloren gegane kernland van de Zhou. In de vroege zevende eeuw v.Chr. is dit proces voltooid. De bewoners van Qin zien zich daarom als een integraal deel van de toenmalige Chinese cultuur en noemen zich net als de vroegere onderdanen van de Zhou ook zonen van de Xia. Tijdens de volgende eeuwen beweren concurrerende staten dat de Qin eigenlijk van barbaarse herkomst is, maar zowel opgravingen als geschreven bronnen maken duidelijk dat de Qin net zoveel deel uitmaakt van de Staten van het Midden (zhongguo) als de gebieden meer naar het oosten. In 361 v.Chr. treedt Shang Yang, afkomstig uit een naburige staat, als adviseur in dienst van de hertog van Qin. Hij initieert een aantal hervormingen: het verdelen van een deel van de staat in districten onder magistraten, de vereenvoudiging van de verkoop van landbouwgrond, de gelijke en strikte toepassing van de wet voor iedereen, het schenken van titels voor verdienstelijk gedrag, het standaardiseren van maten en gewichten en tot slot het aanmoedigen van fundamenteel geachte activiteiten als landbouw en oorlogsvoering en het ontmoedigen van secundair geachte activiteiten als de vervaardiging en verspreiding van luxegoederen. Het is waarschijnlijk dat hervormingen die over een langere periode van tijd worden uitgevoerd ten dele pas later aan hem zijn toegeschreven, evenals een corpus van bestuurlijke teksten onder zijn naam. Het beleid van Shang Yang en zijn opvolgers volgt algemene bestuurlijke trends in de meeste grote staten van die tijd, zij het dat de Qin wel het meest radicaal en consequent is geweest. In 350 v.Chr. wordt de hoofdstad verplaatst naar Xianyang, dicht bij het hedendaagse Xian, en vlak bij het Zoutmeer, de belangrijkste winplaats van zout in Noord-China en een belangrijke bron van staatsinkomsten. In 338 v.Chr. wordt Shang Yang gexecuteerd door de opvolger van zijn beschermheer. Het beleid van Shang Yang en zijn opvolgers is gericht op een zo effectief mogelijk bestuur en efficinte oorlogsvoering. In 325 v.Chr. voelt de toenmalige hertog van Qin zich al sterk genoeg om de titel van koning aan te nemen. De Qin verovert in 256 v.Chr. de laatste resten van de oostelijke Zhou en maakt daarmee een einde aan het oude feodale systeem. In 246 v.Chr. komt een nieuwe koning op de troon en onder zijn bewind wordt de definitieve vereniging van China ingezet. In 247 v.Chr. zijn twee leerlingen van de toen invloedrijke filosoof Meester Xun naar Qin gekomen, namelijk Han Feizi (Meester Han Fei) en Li Si. Han Feizi, die een spraakgebrek heeft, wordt vooral bekend als de auteur van bestuurlijke en filosofische geschriften. Li Si is degene die de tegenwoordig als legalisme
58 hemels mandaat
betitelde bestuurlijke ideen in de praktijk vormgeeft. Hij wordt de voornaamste adviseur van de koning en tot zijn executie in 208 v.Chr. speelt hij een grote rol in de beleidsvorming van de Qin. In een reeks militaire campagnes van 230 221 v.Chr. verovert de Qin definitief alle overige staten. Uit de vondst in 1974 van een complete legerdivisie bij het graf van de Eerste Keizer van de Qin blijkt het belang dat door hem wordt gehecht aan een goede militaire organisatie en bewapening. Toch mogen wij de Qin niet beschouwen als een militaire dictatuur, want de dynastie besteedt evenzeer aandacht aan politieke, economische en filosofisch-religieuze organisatie.
afbeelding 15 In het graf van een Qin-ambtenaar zijn in 1975 bamboelatjes gevonden met onder meer wetten, bestuurlijke regels en jurisprudentie, maar ook een handboek over voorspoedige en onvoorspoedige dagen. Het ontcijferen en begrijpen van deze teksten houdt onderzoekers nog steeds bezig.
59
Al sinds de vroege Han wordt uitgebreid gediscussieerd over de vraag waarom de Qin zo succesvol is geweest. De volgende punten komen in deze discussies steeds opnieuw terug. (1) De grondige organisatie van het bestuur dankzij de maatregelen van Shang Yang en de latere uitwerking daarvan in gedetailleerde wetten en regels. Uit latere grafvondsten weten wij dat deze wetten en regels daadwerkelijk zijn uitgevoerd (zie afbeelding 15). (2) De militair gunstige perifere ligging van de Qin in het noordwesten, waar het land van nature wordt beschermd door bergen en rivieren. (3) Het stimuleren van de landbouw door gedetailleerde voorschriften, inclusief een uitgebreid programma voor de herverdeling van grond, dat is bevestigd door de analyse van moderne luchtfotos. In deze tijd is het heuvelachtige noordwesten nog voldoende vruchtbaar, al is daar tegenwoordig nog maar weinig van over. (4) De uitbreiding van het landbouwareaal dankzij irrigatieprojecten in het noordwesten en in het later veroverde Sichuan. Het project van Dujiangyan in de buurt van Chengdu functioneert tot op de dag van vandaag en heeft ook tijdens de grote aardbeving van 2008 standgehouden.
4.1.2 De prestaties van de Qin

In 221 v.Chr. roept de koning van de Qin zich uit tot de Eerste Keizer van de Qin (qin shi huangdi). De term keizer is de gangbare vertaling voor het Chinese begrip dat Verheven Soeverein (huangdi) betekent. De term Soeverein (di) dateert al uit de Shang-periode als benaming van de oppergod (shangdi) of als onderdeel van de titels van gestorven koningen. Met de term Verheven Soeverein maakt de Eerste Keizer als levende figuur dus nadrukkelijk aanspraak op een goddelijke status. Terwijl de koning uit vroegere tijden slechts een tussenpersoon is tussen de wereld van de mensen en de wereld der goden, demonen en voorouders, behoort de Verheven Soeverein tot die hogere en machtigere wereld. Helemaal origineel is de Eerste Keizer niet, want in de loop van de derde eeuw v.Chr. wordt door andere koningen ook al met zulke titels gexperimenteerd. De titel Verheven Soeverein of kortweg keizer wordt de standaardbenaming voor de hoogste menselijke heerser en Soeverein wordt de hoogste titel voor een godheid. Tijdens het bewind van de Eerste Keizer wordt een aantal maatregelen genomen ter unificatie van het rijk, die de ontwikkelingen uit de periode van de Strijdende Staten opnieuw een stap verder brengen. De eerste groep maatregelen beoogt de standaardisatie van het bestuur en het recht. Er komt een stelsel van commanderijen (jun) en districten (xian) met centraal benoemde magistraten. Met de voormalige staten wordt afgerekend door hun stadsmuren en andere militaire bouwwerken te vernietigen, hun wapens om te smelten, en de voormalige machthebbers en hun families naar de hoofdstad van de Qin te verhuizen. Aangezien wij, afgezien van de mogelijk fictieve afstammelingen van Confucius, tijdens de Han niet of nauwelijks meer horen over oude families die pretenderen uit de periode van de Strijdende Staten te stammen, moet de sociale transformatie van deze tijd behoorlijk grondig zijn geweest. Er worden verder strenge en strikt toegepaste wetten en administratieve regels doorgevoerd, die gelden voor het hele rijk en alle inwoners ongeacht hun persoonlijke status. Dankzij de vondst van juridische teksten uit het graf van een plaatselijke ambtenaar weten
60
hemels mandaat
wij dat de Qin-regels vergeleken met wetten uit latere periodes minder extreem zijn dan eeuwenlang is beweerd. Een tweede groep maatregelen is gericht op zowel de standaardisatie van middelen van communicatie als het vereenvoudigen van cruciale middelen van economische interactie. Zo wordt er een begin gemaakt met de vereenvoudiging en standaardisering van het schrift, want met het toenemende gebruik van het schrift in de voorafgaande twee eeuwen zijn er uiteenlopende lokale tradities ontstaan. Deze standaardisatie wordt onder de Han voltooid, waarna het dan ontstane schrift tot op de dag van vandaag de standaard is gebleven. Verder worden ook gewichten, maten en munten (zie afbeeldingen 16, 17, en 18), maar ook de omvang van lappen stof gestandaardiseerd, al blijf je daarnaast nog eeuwenlang wel degelijk regionale verschillen houden. De meest opmerkelijke standaardisatie is die van de as van karrenwielen, zodat karren of wagens dezelfde uitgedroogde karrensporen in de Noord-Chinese lssgrond kunnen gebruiken (zie afbeelding 19). Naast de gewone kar (met vier wielen) of de strijdwagen (met twee wielen) is het belangrijkste transportmiddel voor goederen en mensen overigens al vanaf de Han een soort kruiwagen met n wiel, dat veel meer naar het midden van de laadbak is geplaatst dan bij onze kruiwagen. Ten slotte worden grote bouwwerken aangelegd die veel mankracht vergen, zoals verharde wegen door het hele land, uitgebreide verdedigingswerken aan de westen noordgrens, paleizen en graftombes. Deze projecten kosten volgens de traditie talloze mensenlevens en worden vanouds als een van de oorzaken voor de snelle val van de dynastie gegeven. Toch hebben ook latere dynastien zulke grootschalige werken laten uitvoeren, zonder dat zij er aan te gronde zijn gegaan. Zulke arbeidsintensieve projecten verschaffen tevens werk aan ex-soldaten en veroordeelden, die zo letterlijk van de straat worden gehouden. Ook in dat opzicht zijn zij niet zo heel anders dan het gevangeniswezen in andere culturen. De verdedigingsprojecten zijn niet n doorlopende muur, maar gemproviseerde wallen, vuurbakens en fortificaties die niet alleen nomaden buiten moeten houden, maar ook grote stukken grondgebied moeten beschermen die pas net op nomadische volkeren zijn veroverd. Omdat zulke volkeren daarmee grondgebied kwijtraken dat zij nodig hebben voor hun paarden en andere dieren, zijn deze muren niet alleen een defensieve, maar ook een offensieve strategie. Na de militaire unificatie van het rijk in 221 v.Chr. beginnen campagnes met het doel nieuwe gebieden in het noorden en zuiden te veroveren. Veroordeelde misdadigers en andere ballingen worden naar de nieuwe gebieden gestuurd om deze te koloniseren. Succesvol zijn deze expedities op de lange termijn niet en deze gebieden zullen pas eeuwen later werkelijk onderdeel van China als cultureel, sociaal en economisch systeem worden. Vanuit dezelfde territoriale impuls maakt de keizer inspectiereizen door het rijk om het ritueel in bezit te nemen, tot hij op zijn laatste tocht in 210 v.Chr. ziek wordt en sterft. Na zijn dood breekt aan zijn hof een hevige machtsstrijd uit waarvan onder meer de troonopvolger, een van de belangrijkste Qin-generaals en uiteindelijk ook Li Si zelf het slachtoffer worden. In 206 v.Chr. wordt de laatste heerser van de Qin ten val gebracht en gedood. Inmiddels zijn verwoestende opstanden uitgebroken die de Qin snel naar de ondergang zullen brengen.
61
afbeelding 16 Aardewerken inhoudsmaat met het edict door de Eerste Keizer uit 221 v.Chr. dat de standaardisering van maten en gewichten afkondigt. afbeelding 17 Bronzen gewicht met hetzelfde keizerlijke edict uit 221 v.Chr. en een analoog edict van de Tweede Keizer uit 209 v.Chr..
De gangbare opvatting is dat de Qin-dynastie een breuk met het verleden is. Dit is maar ten dele waar, want ondanks alle bestuurlijke veranderingen probeert de Eerste Keizer in ritueel opzicht juist de oude glorie van de Zhou-koningen te herstellen. De Qin-heerser ziet zich tenslotte als de zoon van de Xia, net als de Zhou. Hij stelt zich net als de plaatselijke heersers van de voorafgaande periode op als patroon van de filosofen, de Erudieten (boshi, het moderne woord voor doctor), en de kenners van lokale gebruiken en geneesmiddelen, de Meesters van de Regios (fangshi). Hij gebruikt voor cruciale rituelen de geheiligde taal van de tradities van de Oden en de Documenten, die uiteindelijk teruggaat op de rituele taal van de westelijke Zhou. Op vijf grote reizen bezoekt hij grote delen van zijn territorium. Daarbij voert hij op belangrijke bergen in het hele land rituelen uit en laat stenen inscripties oprichten op de top van die bergen, zoals op de befaamde berg Tai in de moderne provincie Shandong. Tegelijkertijd zijn de reizen, met al hun pracht en praal, een symbolisch in bezit nemen van zijn rijk. Daarmee bootst de Eerste Keizer de reizen na die worden toegeschreven aan de vroege koningen, zoals koning Yu van de Xia (voor ons mythisch, voor hem buitengewoon historisch) en de heersers van de vroege Shang en Zhou. De meeste latere keizers zullen het tribuut uit de diverse regios naar het hof laten brengen en de lokale offers overlaten aan speciale afgezanten of lokale ambtenaren. Zulke reizen zijn ook niet zonder gevaar, want alleen al de vermoeienissen van zon maandenlange reis en de kans dat men lokale ziektes tegenkomt waar het lichaam nog niet immuun voor is, vormen een groot risico. De Eerste Keizer zal op zijn laatste reis in 210 v.Chr. dan ook ziek worden en sterven.
62
hemels mandaat
afbeelding 18 Drie zogenaamde halve liang (banliang) munten uit de Qin. Alle munten hebben de volgende tweeduizend jaar dezelfde vorm. Het vierkante gat in het midden dient om munten aan een snoer te kunnen rijgen. afbeelding 19 Ook in de vroege twintigste eeuw is de belangrijkste route van Xian naar het westen bij regen nog n grote modderpoel.
Na de dood van de Eerste Keizer komen in 209 v.Chr. in het voormalige gebied van Chu in het zuiden corveearbeiders in opstand en verschijnen over het gehele rijk al snel rivaliserende groepen opstandelingen. Aanvankelijk lijkt het erop dat de oude toestand van onafhankelijke koninkrijken zal terugkeren, met n staat als de primus inter pares. De strijd gaat uiteindelijk tussen Xiang Yu, telg van een generaalsfamilie uit Chu, en Liu Bang, een man van boerenafkomst en een zeer lage ambtenaar onder de Qin. Liu Bang verwerft zich een machtsbasis in het strategische noordwesten, hetzelfde kerngebied als de Zhou en de Qin. In 202 v.Chr. wint hij de beslissende slag en sticht een nieuwe dynastie, de Han. Zijn overwinning wordt door latere Chinese historici als de natuurlijke loop van de geschiedenis gezien. Waarschijnlijker had het ook anders kunnen aflopen en is deze uitkomst een kwestie van toeval. Xiang Yu wordt overigens zeker niet vergeten. Wij vinden hem in latere eeuwen terug als de hoofdfiguur van belangrijke theatertradities samen met zijn tegenstander Liu Bang en als Stadsgod in het beneden-Yangzi-gebied. Over de oorzaken van de val van de Qin worden al sinds de tweede eeuw v.Chr. vele theorien naar voren gebracht, waarbij het accent ligt op het vermeende immorele karakter van de dynastie. Deze laatste verklaring is echter onjuist, want deze dynastie was zeker niet immoreler dan de meeste andere dynastien. Wij zullen zien dat de Han voor een groot deel
HET VROEGE KEIZERRIJK (221 v.Chr.220 n.Chr.) 63
dezelfde koers volgt, zij het in een rustiger tempo en met aanzienlijke concessies. Mogelijk heeft de Qin te veel ineens willen veranderen, maar het kan net zo goed zijn dat de val van de dynastie het gevolg is van een machtsstrijd aan het hof die uit de hand is gelopen.
4.1.3 Het graf van de Eerste Keizer

In het Westen is de Eerste Keizer van de Qin vooral beroemd om zijn uitgestrekte onderaardse mausoleum. Het graf en het bijbehorende tempelcomplex in de buurt van Xian, vlak bij de voormalige hoofdstad van zijn rijk, zijn al in de burgeroorlog na de val van de dynastie geplunderd en grotendeels verbrand. Hoewel de grafheuvel is gebleven, is het onderaardse mausoleum daarna totaal vergeten en pas in 1974 bij toeval herontdekt. Chinese archeologen zijn nog steeds bezig het hele complex in zijn volle omvang in kaart te brengen. Het eigenlijke graf is nog steeds niet opgegraven, maar uit schriftelijke bronnen weten wij dat het een representatie moet zijn geweest van de kosmos. De Eerste Keizer is al tijdens zijn leven steeds bezig met het nastreven van een leven zo lang als hemel en aarde wat wij meestal interpreteren als onsterfelijkheid. Zijn graf is onderdeel van een groot project om dit doel te realiseren, maar ook om hem te vereren als de grootse stichter van de dynastie. Boven de grond zijn tempels gebouwd om de offercultus aan hem in stand te houden. In onderaardse ruimtes zijn over vele honderden meters oppervlakte verspreid grotere of kleinere groepen beelden met hun parafernalia geplaatst. Zo is er zelfs een ondergrondse beek met vogels nagebootst. Naast de bovenaardse gebouwen zijn ook de onderaardse ruimtes tijdens de burgeroorlog in brand gestoken, en alles is ingestort. In drie grote kuilen zijn de onderdelen van een hele legerdivisie teruggevonden in de vorm van beelden uit aardewerk. Alle beelden bestaan uit een aantal standaardonderdelen, gemaakt van klei met behulp van vormen, waarna zij zijn gebakken en in wisselende combinaties in elkaar zijn gezet. Vervolgens zijn zij voorzien van een gekleurde laklaag, die na het opgraven helaas grotendeels vergaat. Verreweg de meeste beelden zijn beschadigd geraakt, maar na het opgraven met veel geduld en vakkennis gerestaureerd. In n put is een groot leger teruggevonden, van naar schatting zesduizend soldaten, een klein aantal strijdwagens, en trommels voor het geven van signalen. De tweede put bevat een leger van strijdwagens met een afdeling boogschutters, waaronder een kleine honderd wagens op halve grootte. De legerafdelingen in deze twee putten staan opgesteld in gevechtsformatie. De derde put bevat beelden die suggereren dat het hier gaat om een hoofdkwartier en/of een ritueel centrum, want er zijn ook sporen van een offerritueel gevonden. Elders op het grafcomplex zijn nog andere kuilen met inhoud gevonden. Hieronder is een tweetal bronzen strijdwagens met paarden, die waarschijnlijk replicas zijn van de wagen waarmee de keizer op zijn reizen door het rijk of naar het slagveld werd vervoerd en een wagen voor zijn lijfwachten. De technologische complexiteit van de gevonden kruisbogen en andere wapens is indrukwekkend. Het graf in zijn volle omvang is een goede indicatie van de aanzienlijke militaire, technologische n bestuurlijke kracht van deze dynastie. Als project staat dit onderaardse mausoleum in een lange traditie van het meegeven van onderdelen van het leger, maar ditmaal niet meer in levenden lijve, behalve enkele paar64 hemels mandaat
den en de werklieden die zijn gedood om de details van het project geheim te houden. Tijdens de oostelijke Zhou heeft een belangrijke rituele transformatie plaatsgevonden, waarin de wereld der doden niet meer letterlijk dezelfde is als die van de levenden. Om deze reden verandert ook de aard van de grafgiften, die nu niet meer hetzelfde zijn als de voorwerpen van de levenden, maar veranderen in op zich onbruikbare representaties. De grafgiften zijn niet meer letterlijk, maar symbolisch. Daarom zijn de soldaten in het graf van de Eerste Keizer juist meer dan levensgroot, terwijl de strijdwagens maar op de helft van hun ware grootte zijn gemaakt. De keizer leeft onder de aarde voort, maar in een eigen symbolische wereld. Ongetwijfeld is de functie van de legers om de Eerste Keizer ook na de dood te beschermen tegen aanvallen van zijn vijanden, ongeacht of dit zijn voormalige tegenstanders en de barbaren uit het noordwesten zijn of hun dode geesten, want wie in de oorlog sterft wordt een soort demon. Het is niet voor niets dat tijdens de burgeroorlog die de Qin-dynastie ten einde brengt dit gehele complex door de generaal Xiang Yu en zijn leger in brand is gestoken. Ook de keizers van de vroege Han-dynastie worden met zulke uitgebreide legers en een eigen hofhouding begraven, zij het dat de beelden meestal veel kleiner in omvang zijn. Ook deze graven worden gegraven door corveearbeiders en dwangarbeiders, waarbij elke dag mensen doodgaan aan uitputting, ziektes of mishandeling. Het mausoleum van de Eerste Keizer is uniek in zijn omvang, maar niet als religieus of sociaal verschijnsel.
4.1.4 Het historische beeld van de Qin

Het negatieve beeld van de Qin blijkt bij nadere bestudering erg eenzijdig te zijn. Schrijvers uit de Han hebben er alle belang bij de Qin slecht af te schilderen tegenover hun eigen dynastie, omdat dit de legitimiteit van de Han versterkt. Al eerder is opgemerkt dat de wetten niet zo draconisch zijn als eeuwenlang is beweerd en ook andere verhalen over de Qin kloppen vaak niet. Een van die verhalen gaat over de boekenbrand van de Qin. Zo wordt in 213 v.Chr. op aanbeveling van Li Si het particuliere bezit van een beperkt aantal teksten verboden. In de loop van de Han-dynastie wordt dit verbod beschreven als een boekenbrand, maar daarvoor is geen bewijs uit de tijd zelf. Zeker is wel dat er sprake was van een verbod dat vooral gericht is tegen een specifieke vorm van politieke discussie aan het hof. De raadgevers van de keizer, de Erudieten, maken gebruik van de tradities van de Documenten en de Oden, en van historische anekdotes om bepaalde (en Li Si blijkbaar niet welgevallige) argumenten te legitimeren. In het verbod is geen sprake van een speciale filosofische stroming, maar alleen van deze retorische tradities. Het verbod is daarom slechts gericht op het versterken van de centrale controle over het politieke discours en niet op de filosofie in het algemeen. Werken van praktische aard (zoals geneeskunde en bosbouw) worden expliciet van het verbod uitgesloten. In de historische werkelijkheid kan het verbod nooit effectief zijn geweest, gezien het simpele feit dat de gebruikers van de teksten hun materiaal meestal uit het hoofd kenden. De vernietiging van de paleisbibliotheek in 206 v.Chr. zal, evenals latere paleisbranden, veel funester zijn geweest dan bovengenoemd boekenverbod. Ironisch genoeg zijn bovendien juist de verboden teksten wel bewaard gebleven en de niet-verboden teksten verloren gegaan. Het edict wordt pas in 191 v.Chr. herroepen. De boekenbrand zou
zijn gevolgd door de executie van 460 geleerden in 212 v.Chr. Terwijl het idee van een boekenbrand althans gedeeltelijk teruggaat op werkelijke gebeurtenissen, is deze executie fictief. Zij berust op interpolaties in de bronnen en is een goed voorbeeld van latere propaganda. Het staat vast dat Erudieten in dienst van de Eerste Keizer blijven en dat cruciale aspecten van hun latere tradities juist in deze tijd vaste vorm hebben gekregen. De Qin probeert het rijk te besturen op basis van consequent toegepaste, geschreven wetten en regels die zijn genspireerd door legalistische of bestuurskundige principes. Dit betekent echter niet dat de andere filosofische tradities geheel zijn verdwenen. Aloude ethische idealen, waaronder dat van de kinderlijke piteit (xiao) dat in de traditie van Confucius sterk wordt benadrukt, behouden hun invloed. De Eerste Keizer is een fervent aanhanger van onsterfelijkheidsculten en heeft Meesters van de Regios, als kenners van recepten voor de onsterfelijkheid, en Erudieten, als kenners van de geschreven canon, in dienst. Veel latere keizers zullen ook belangstelling voor dergelijke stromingen tonen, zodat de Eerste Keizer allerminst een uitzondering is geweest. Dezelfde stromingen zijn een belangrijke inspiratiebron voor het latere daosme. Ook het gebruik van de titel Verheven Soeverein (huangdi) is geen radicale breuk, maar de logische climax van veranderende voorstellingen over het absolute heerserschap. In de volgende paragraaf zien wij dat de continuteit tussen de Qin en de eerste eeuw van de Han zeer groot is, zowel op politiek als op sociaal-economisch en cultureel gebied. De kritiek op de Qin verbergt de mate waarin de Han schatplichtig is aan de Qin en het soms minstens even megalomane karakter van de vroege Han-keizers. Veel van de latere kritiek op de Qin is daarom minstens evenzeer gericht op de politiek van het moment, omdat rechtstreekse kritiek op een levende keizer nu eenmaal veel te gevaarlijk zou zijn en de Eerste Keizer van de Qin veilig ver weg is in tijd. De naam van het Qin-rijk is in het Westen uiteindelijk de algemene term China geworden, maar in het eigen land wordt deze vanouds zelden gebruikt, omdat opeenvolgende dynastien zich moeilijk kunnen noemen naar een van hun voorgangers. De naam heeft in het Westen algemeen ingang gevonden, bijvoorbeeld in de vorm van het Latijnse sines dat wij nog steeds gebruiken in het oude woord voor Chinastudies of sinologie. Ook in Japan wordt de term tot 1945 gebruikt in de uitspraak Shina, naast de namen van de verschillende dynastien. Na de Tweede Wereldoorlog wordt de term Shina opgegeven, omdat hij wordt geassocieerd met het Japanse imperialisme in China vanaf 1895 tot en met 1945. Japan gebruikt vanaf dat moment de in China veel gebruikelijkere benaming Zhongguo, het Rijk van het Midden.
66
hemels mandaat
kaart 5 De Qin en Han. Deze kaart geeft het territorium weer van de oostelijke Han aan het einde van de eerste eeuw n.Chr. De feitelijke controle door de Qin en Han verder naar het zuiden is meestal tijdelijk en zeer oppervlakkig.
4.2
De Han-dynastie (202 v.Chr 220 n.Chr.)
De Han bestaat uit twee dynastien met ieder een heel eigen karakter (zie kaart 5). De vroege of westelijke Han (202 v.Chr. 9 n.Chr.) heeft haar hoofdstad in het westelijk gelegen Changan, dat vlakbij het moderne Xian ligt. De late of oostelijke Han (25 n.Chr. 220 n.Chr.) heeft haar hoofdstad in het meer naar het oosten gelegen Luoyang. Tussen deze twee dynastien was er de kortstondige Xin-dynastie (9 n.Chr. 23 n.Chr.). De traditionele historiografie behandelt deze periode van 202 v.Chr. tot 220 n.Chr. meestal alsof er sprake is van n continue eenheidsstaat, maar de macht van het centrum wordt vanaf het begin geregeld bedreigd. In 188 v.Chr. doet de echtgenote van de dynastieke stichter, keizerin-weduwe L, een greep naar de macht die korte tijd slaagt, maar wordt onderdrukt. In 154 v.Chr. komt een aantal grote leenvorsten die verwant zijn aan het keizershuis in opstand en hetzelfde gebeurt in 122 v.Chr. bijna nog een keer. In 91 90 v.Chr. vechten facties binnen de keizerlijke familie in de hoofdstad om de macht en in 74 v.Chr. levert de opvolging opnieuw grote spanHET VROEGE KEIZERRIJK (221 v.Chr.220 n.Chr.) 67
ningen op. Diverse keizerin-weduwes benoemen kind-keizers, zodat zijzelf en prominente leden van hun familie als regent de eigenlijke macht kunnen uitoefenen. Wel is het zo dat het soort intern conflict verandert, want tijdens de tweede eeuw v.Chr. komt de dreiging nog vaak van de kant van de overgebleven leenvorsten, terwijl de dreiging daarna altijd binnen de hoofdstad zelf is in de onmiddellijke omgeving van de keizer.
4.2.1 De westelijke Han (202 v.Chr 9 n.Chr.)

De loopbaan van Liu Bang als stichter van de Han-dynastie zegt veel over de grote sociale mobiliteit die door de Qin mogelijk is geworden. Behalve de stichter van de latere Mingdynastie (1368 1644) is Liu Bang de enige Chinese keizer van boerenafkomst. Het snelle herstel van de macht na een burgeroorlog van enkele jaren zegt iets over het succes van de hervormingen die de Qin heeft doorgevoerd en die ook gewoon door de Han worden voortgezet. De hoofdstad wordt gevestigd in Changan, dicht bij de oorspronkelijke uitvalsbasis van Liu Bang. Hij neemt het directe bestuurssysteem met commanderijen en districten over van de Qin, maar beperkt het in eerste instantie tot het westelijke deel van het rijk. In het oostelijke deel krijgen zijn trouwe volgelingen aanvankelijk eigen koninkrijken, maar zij worden later ook geleidelijk vervangen door de directe verwanten van de keizer. Uiteindelijk worden de meeste koninkrijken weer omgezet in commanderijen. De bestuurders van deze lokale territoriale eenheden zijn ambtenaren die worden benoemd op aanbeveling. Het bestuur is niet bovenmatig streng en de staat kan zijn uitgaven zelf financieren. Heel mooi komt de continuteit tussen de Han en de Qin tot uiting in de graven van diverse vroege Han-keizers die in de late twintigste eeuw zijn opgegraven. Net als de Eerste Keizer van de Qin worden zij begeleid door een uitgebreid leger en een hofhouding, zij het dat de beelden veel kleiner zijn. De economische en menselijke kosten van de keizerlijke graven van de Han zijn nog steeds enorm, want bij de bouw van een graf komen duizenden mensen om het leven. Verder overheerst aan het hof de gedachte van niet-handelen (wuwei), een belangrijk principe uit het Boek van de Weg en de Deugd dat in die tijd invloedrijk is. Het principe houdt in dat de heerser zich zo min mogelijk actief bemoeit met het reilen en zeilen van de staat. Dit principe heeft als keerzijde dat de plaatselijke leenvorsten nog aan hun macht kunnen vasthouden. Gedurende de regeringsperiode van keizer Wu, de Martiale Keizer (141 87 v.Chr.), wordt een veel expansiever binnen- en buitenlands beleid gevoerd dan de voorafgaande decennia. Dit beleid zal later door sommigen streng worden bekritiseerd, omdat het zoveel geld en mensenlevens heeft gekost. Anderen zien de regering van keizer Wu juist als een van de grote bloeiperiodes in de Chinese geschiedenis. Het bestuur is gericht op het versterken van de staat, zodat het niet verbaast dat de invloed van legalistische of bestuurskundige opvattingen groot is. Er is een groeiende belangstelling voor de canonieke teksten, door geleerden (de ru of classici). De reden dat juist de regeringsperiode van keizer Wu nog steeds centraal staat in onze beeldvorming van de Han is dat latere historici altijd opnieuw een stiekeme bewondering koesteren voor heersers die het grondgebied van een land hebben uitgebreid, ook al is dat maar tijdelijk en tegen hoge kosten.
68 hemels mandaat
Het gebied onder direct centraal bestuur is in deze periode op zijn grootst, wat overigens niet betekent dat de staat nu op alle aspecten van het plaatselijke leven invloed kan (of wil) uitoefenen. Het betekent wel dat die een substantieel deel van de plaatselijke productie en arbeidskrachten opeist in de vorm van belasting in natura of in toenemende mate in geld en in de vorm van arbeidsdienst of corvee. De staat probeert de economie actief te benvloeden, onder meer door het invoeren van een nieuwe munt van brons en door staatsmonopolies voor zout en ijzer. De bronzen munt is voor het eerst ingevoerd tijdens de Qin, maar krijgt nu zijn definitieve vorm. De munt wordt gemaakt van een legering die in de literatuur enigszins verwarrend naar het hoofdbestanddeel koper wordt genoemd. Muntgeld wordt in China altijd gegoten, en niet zoals in de meeste culturen geslagen. Voor grotere transacties worden ook zijde of andere kostbare artikelen gebruikt. Het beleid van actieve militaire expansie drukt zwaar op de bevolking, omdat het wordt gefinancierd uit extra belastingen. De historicus Sima Qian is kritisch ten aanzien van zijn keizer. Een van de redenen voor het negatieve beeld van de Eerste Keizer van de Qin als megalomane heerser in Simas Optekeningen van de Historicus is waarschijnlijk dat hij zo indirect zijn eigen heerser, keizer Wu, heeft proberen te bekritiseren. Het expansieve beleid van keizer Wu wordt niet voortgezet vanwege de enorme economische en sociale kosten die ermee verbonden zijn. Tijdens de eerste eeuw v.Chr. groeit de invloed van de classici (ru), wat betekent dat men via de studie van oude teksten verder gaat terugkijken in het verleden, met name de gedealiseerde versie van de geschiedenis van de vroege Zhou die in de traditie van Confucius gemeengoed is. Dit betekent een sterkere nadruk op ethische normen als de basis voor het bestuur en een afnemend gebruik van legalistische of bestuurskundige opvattingen en praktijken. Dit maakt het mogelijk voor de gevestigde elites als de hoeders bij uitstek van de gangbare normen en waarden om hun positie te versterken. Er wordt gekozen voor een vermindering van overheidsingrijpen, belastingen en corveeverplichtingen. In de eerste tijd van de Han zijn net als onder de Qin de regionale elites overgeplaatst naar de buurt van Changan om in de nabijheid van keizerlijke graven te wonen. Hiermee is de macht van deze elites systematisch verminderd, maar aan deze politiek komt nu een einde. Voorlopig wordt de route die door de Qin is ingezet naar een toenemende bureaucratisering en versterking van het centrum verlaten, en wordt een route ingeslagen waarbij de keizer het symbolische en soms ook feitelijke machtscentrum is, maar die macht deelt met lokale elites. Dit is deels een ideologische keuze, maar ook het gevolg van de beperkte economische middelen die ter beschikking staan om een sterke staat in stand te houden. In de plaats van militaire expansie komt de langzame kolonisatie van de grensgebieden door gewone boeren. Binnen de grenzen worden vooral in de gebieden ten zuiden van de Yangzi steeds meer gebieden binnen het culturele en economische systeem van de Han gebracht, waardoor zij ook belasting gaan betalen. Deels worden ook nieuwe gebieden ontgonnen, bijvoorbeeld in de buurt van rivieren, meren en moerassen, door het bouwen van afwateringssystemen, polders en dijken. Dit wordt vaak genterpreteerd als de zuidwaartse migratie van Chinezen uit het noorden, maar dat is waarschijnlijk een vergissing.
69
4.2.2 De Xin-dynastie (9 23 n.Chr.)

De aangetrouwde families van de keizer hebben vanaf het begin van de Han grote politieke invloed. Vooraanstaande generaals en staatslieden komen vaak uit deze families en kunnen slechts met moeite weer worden afgezet. Een van deze families aan het einde van de westelijke Han is die van Wang Mang. Hij wordt als regent van een kind-keizer de machtigste man aan het hof en sticht in 9 n.Chr. een eigen dynastie, de Xin. De naam van de dynastie, die Vernieuwing betekent, geeft het sterk programmatische karakter van Wang Mangs onderneming aan. Het oordeel van historici over Wang Mang als usurpator is overwegend negatief. Hij wordt afgebeeld als een onpraktische hervormer en voorstander van een radicale breuk met het verleden. Toch bouwt zijn beleid voort op dat van de laatste decennia van de westelijke Han. Hij staat voor een moeilijke keuze, namelijk de hernieuwde versterking van de centrale staat of het toelaten van de groeiende macht van lokale grootgrondbezitters. Hij kondigt maatregelen af om de prijzen te stabiliseren en probeert de staatsinkomsten te vergroten door monopolies op zout en ijzer, het verlagen van het gewicht van munten, en het heffen van belastingen voor kooplui en handwerkslui. Hij begint een hervorming van de bureaucratie en van het plaatselijke bestuur, ook om de macht van lokale elites te verminderen. Zonder precedent is zijn verbod op het houden van slaven, maar slaven vormen slechts een klein deel van het arbeidsarsenaal. Zijn poging de landbouwgrond te verdelen als reactie op het nijpende probleem van het groeiende grootgrondbezit is een klassieke oplossing voor een fundamenteel probleem van iedere Chinese staat. Grootgrondbezitters hebben meestal politieke connecties, waardoor zij minder belasting hoeven te betalen. Het vergroten van het aantal kleine grondbezitters door grondverdeling is daarom een geijkte methode het aantal belastingbetalers te vergroten. Wang Mang voert wel een actieve buitenlandse politiek met gebruikmaking van diplomatie, grensverdediging en militair machtsvertoon, maar zonder agressieve en dus kostbare campagnes. Kenmerkend voor Wang Mang is zijn persoonlijke deelname aan de vorming van het regeringsbeleid. Hij weet enkele vooraanstaande geleerden uit de kringen der classici aan zijn kant te krijgen, zoals de paleisbibliothecaris Liu Xin (? 23 n.Chr.). Deze stamt uit een zijtak van de keizerlijke familie van de Han, maar dat is geen beletsel voor hem om Wang Mang te steunen. Hij zal later wel samen met hem ten onder gaan. Liu Xin is een vooraanstaande kenner van het intellectuele en culturele erfgoed. Classici zoals hij proberen de tekstoverlevering van de voorafgaande eeuwen te ordenen en standaardiseren, in de illusie dat deze teksten het gehele corpus aan oude kennis omvatten. Dat deze teksten ooit in een orale context functioneerden, waarbij de precieze interpretaties mondeling werden overgeleverd, kunnen zij zich al niet meer voorstellen. Voor de classici zijn de oude teksten canonieke boeken (jing) en dient alle verandering in termen van deze teksten te worden uitgevoerd. Omdat de classici een grote rol toeschrijven aan Confucius in de overlevering en vastlegging van deze canonieke boeken, noemen westerse historici hen vaak confucianisten. Wij zullen hier toch vasthouden aan de term classici, omdat deze denkers zich nadrukkelijk
70
hemels mandaat
baseren op de canonieke boeken met een veel breder scala aan materiaal voor de ontwikkeling van nieuwe ideen dan de Gesprekken die aan Confucius worden toegeschreven. De toepassing door Wang Mang van ideen uit de canonieke boeken in de politiek is een radicale vernieuwing, omdat deze boeken naar hedendaagse inzichten eigenlijk pas recent in hun definitieve vorm zijn vastgelegd. De sleuteltekst van zijn hervormingen is de Riten van de Zhou, dat onder meer de intellectuele basis voor zijn landhervormingsproject verschaft. Wang Mang maakt ook gebruik van voortekenen en aan Confucius toegeschreven voorspellingen om zijn beleid te rechtvaardigen. Wat hij ziet als een terugkeer naar de ideale tijd van de vroege Zhou-dynastie is echter een intellectuele revolutie van de eerste orde. Tijdens de machtsstrijd die volgt op de val van de Xin blijven zulke voortekenen en voorspellingen een essentieel onderdeel van de politieke propaganda. Ook in dit opzicht is Wang Mangs tijd er een van intellectuele vernieuwing en allerminst van verval. Vele latere hervormers zullen dezelfde hermeneutische strategie volgen om hun ideen te onderbouwen, al zijn zij er zich zelden van bewust dat zij daarmee erfgenamen zijn van Wang Mang. De Xin is vrijwel vanaf het begin tot de ondergang gedoemd, omdat geen enkel regime in die tijd zou hebben opgekund tegen de chaos die wordt veroorzaakt door de reusachtige overstromingen van de Gele Rivier, die tussen 4 en 11 n.Chr. haar beddingen geheel heeft verlegd. Deze overstromingen zijn niet noodzakelijkerwijs het resultaat van slecht bestuur, maar van de ophoging van de beddingen van deze rivier door erosie. Het is vrijwel onmogelijk met traditionele technologie voldoende hoge en sterke dijken te bouwen die de steeds hoger stromende rivier kunnen tegenhouden. Het baggeren van zon grote rivier is met premoderne technologie nog niet mogelijk. Rondtrekkende legers van hongerende boeren stichten grote verwarring. De opstandelingen worden de Rode Wenkbrauwen genoemd, omdat zij hun gezicht rood schilderen. Rood is de kleur van bloed en verschaft levenskracht. In 23 n.Chr. doden zij Wang Mang en diens volgelingen in de hoofdstad Changan. In 27 n.Chr. wordt hun opstand definitief onderdrukt, maar inmiddels zijn ook de grootgrondbezitters in opstand gekomen. Uit deze chaos komen leden van een plaatselijke en onbelangrijke tak van de keizerlijke Liu-familie (afstammelingen van de derde Han-keizer) uit Nanyang als winnaars naar voren. In 25 n.Chr. sticht Liu Xiu de oostelijke Han.
4.2.3 De oostelijke Han (25 220 n.Chr.)

Liu Xiu vestigt zijn hoofdstad in Luoyang, in navolging van de oostelijke Zhou en de tijd van Confucius, maar ook vanwege de gunstige ligging. Luoyang ligt dichter bij het economische kerngebied van de Noord-Chinese laagvlakte en bij de plaats van herkomst van de nieuwe keizerlijke familie en haar achterban van grootgrondbezitters in de moderne provincie Henan. De oostelijke Han betekent de restauratie van de Han als politiek ideaal, maar de nieuwe dynastie ontleent haar macht aan een klein aantal families van grootgrondbezitters uit haar gebied van oorsprong. Deze families zullen de rest van de dynastie het politieke beleid bepalen en de keizerin stamt steeds uit zon familie. Dankzij hun relatie met het keizerlijke huis kunnen deze families afwisselend de macht in het centrum verwerven. Hun
politieke invloed wordt nog groter wanneer vanaf 89 n.Chr. regelmatig kind-keizers op de troon komen, onder toezicht van de weduwe van de vorige keizer en haar familie. Zulke keizers worden zelden veel ouder dan dertig jaar. Of dergelijk bestuur door de keizerin en haar familie altijd slecht is, is een heel andere kwestie. De door mannen gedomineerde geschiedschrijving vindt van wel en het betekent hoe dan ook een verzwakking van de centrale staat. Hoofdstedelijke conflicten tussen de diverse machtsgroeperingen zijn aan de orde van de dag. Vanaf 92 n.Chr. gaat de keizer steeds meer steunen op zijn eunuchen (gecastreerde haremdienaren, zie afbeelding 20), om zo de invloed van bepaalde families te breken, waardoor de invloed van de eunuchen gestaag groeit. Dit is een tot dan toe onbekend fenomeen. De eunuchen hebben overal toegang tot de keizer en beheersen het contact tussen ambtenaren en keizer. Als incomplete mannen worden zij door diezelfde ambtenaren veracht, waardoor de afstand tussen hen en de eunuchen zowel politiek als emotioneel groot is. De polarisatie van de verhoudingen mondt onder meer uit in de eerste gedocumenteerde protesten door studenten van de hoofdstedelijke academie (of universiteit) in 166 n.Chr., gericht tegen het machtsmisbruik door de eunuchen. De keizer laat de studenten daarop allemaal arresteren, hoewel die er uiteindelijk met alleen een degradatie vanaf komen. Dit geldt als het eerste studentenprotest in de Chinese geschiedenis, waarbij het echter niet gaat om jongeren, maar om volwassen leden van de culturele elite. In 168 n.Chr. probeert een regent van de keizer de eunuchen te laten vermoorden om zijn invloed veilig te stellen. Zijn plan mislukt en de eunuchen maken vervolgens korte metten met hem en zijn familie. De rol van de families van keizerlijke consorten is hierna min of meer uitgespeeld en eunuchen maken tot 189 n.Chr. op bloedige wijze de dienst uit. Zij verdelen de functies in de bureaucratie, die hierdoor steeds meer aan bestuurlijke kracht verliest. Vanaf circa 170 n.Chr. breken opstanden uit met leiders die zich presenteren als alternatief voor de Han-keizers als dragers van het Hemels Mandaat. Dat het centraal gezag in verval is blijkt ook duidelijk uit het instorten van de kwaliteitscontrole over de productie van de handwerksindustrie, waar sprake is van toenemende corruptie. De economie gaat weer in toenemende mate over op ruilhandel in plaats van geldtransacties. In Noord-China is een religieuze groep actief waarvan de leden geloven dat ziektes een gevolg zijn van zondig gedrag en genezen kunnen worden door het biechten van zonden. Zij noemen zich de Weg van de Grote Vrede (taipingdao) en zijn hecht georganiseerd. In 184 n.Chr. komen zij onder leiding van Zhang Jue in opstand. Men noemt hen de Gele Tulbanden, naar de kleur van de repen stof die zij om hun voorhoofd en haar hebben gebonden. Zij geloven dat de nieuwe tijd van de Grote Vrede is aangebroken in het teken van de kleur geel en dat er een wisseling moet komen van het Hemels Mandaat. In 185 n.Chr. worden zij verslagen, maar ondertussen komen ook weer andere groepen in opstand. De centrale regering is niet bij machte om de opstanden te onderdrukken en benoemt daartoe regionale commandanten. In 189 n.Chr. breekt tussen deze commandanten, de eunuchen, de families van de keizerlijke consorten en de bureaucraten een strijd uit om de macht, die wordt beslecht door de commandanten. Het rijk raakt nu verdeeld onder plaatselijke generaals. De toch al beperkte macht van de Han is nu definitief gebroken, al blijft de
72 hemels mandaat
dynastie als symbolische fictie nog een tijdje bestaan. Het belang van deze fictie blijkt ook wel uit het feit dat een van de belangrijkste krijgsheren in deze tijd beweert verwant te zijn aan de Liu-familie van de Han, wat hij waarschijnlijk niet is.
afbeelding 20 Foto uit de late negentiende eeuw van een jonge eunuch.
En gebied in het huidige Sichuan en Hubei staat onder leiding van een religieuze leider, Zhang Lu. Hij is in 184 n.Chr. in opstand gekomen en kan zich dankzij de gunstige ligging van zijn gebied goed handhaven. Zijn rijk is gestructureerd volgens de principes van de lokale gemeenschappen in de late Han. In navolging van de plicht van burenhulp onder een goed functionerende keizer in het bezit van het Hemels Mandaat, maakt deze beweging wederzijdse bijstand tot een centraal geloofspunt. Zij noemt zichzelf de Weg van de
Hemelse Meesters (tianshidao). Zij wordt door niet-volgelingen de Vijf Schepels Rijst-beweging genoemd, omdat de volgelingen vijf schepels rijst afdragen waaruit de leiding wordt betaald en wederzijdse steun kan worden verleend. Zhang Lu geeft zich in 215 n.Chr. met zijn volgelingen over aan de noordelijke krijgsheer Cao Cao (155 220). De beweging kan zich vervolgens ongestoord uitbreiden over geheel Noord-China, ook onder de toenmalige elitefamilies. Pas in de vroege vierde eeuw zal deze beweging zich ook over zuidelijk China uitbreiden. In de vroege derde eeuw zijn er uiteindelijk drie plaatselijke commandanten over. Dit zijn Cao Cao in de latere staat Wei, Liu Bei in de latere staat Shu in Sichuan, en Sun Quan in de latere staat Wu in het stroomgebied van de benedenloop van de Yangzi. Cao Cao is een duidelijk product van zijn tijd, want hij is de aangenomen zoon van een machtige eunuch. Liu Bei daarentegen claimt af te stammen van het keizerlijke huis van de Han. In 220 n.Chr. dwingt Cao Pi (187 226), de zoon en opvolger van Cao Cao, de laatste keizer van de Han om zijn titel vrijwillig aan hem af te staan. Hoewel de historische Han-dynastie hiermee ten einde komt, gaat het ideaal allerminst verloren. Eeuwenlang zullen troonpretendenten en religieuze redders (of messiassen) beweren van dit keizershuis af te stammen. Onder de Han raakt het ideaal van een eenheidsstaat onder keizerlijk bestuur verankerd in de Chinese elitecultuur. De Chinezen noemen zichzelf tegenwoordig nog mensen van Han en hun taal de taal van de Han.
4.3
China en zijn omgeving
Vanuit ons moderne perspectief is het heel gebruikelijk om te spreken van China en zijn omgeving, maar voor de Chinezen van toen zou dit onbegrijpelijk zijn geweest. Voor hen bestaat alleen verschil tussen mensen die hun cultuur bezitten en mensen met een andere cultuur, waarbij de eigen cultuur altijd door die anderen kan en mag (en moet!) worden overgenomen. De cultuur van de ander is altijd minderwaardig aan de eigen cultuur en mensen die nog verder weg wonen zijn eerder demonen dan echte mensen. Politieke systemen zijn opgebouwd rond leiders, niet rond abstracte instellingen. Door de grenzen die ontstaan met de vestiging van steeds sterkere staten, ontstaat een sterker bewustzijn van wij en zij onder de elites, maar de mensen die dicht bij die grenzen wonen delen dat bewustzijn vaak helemaal niet. De Han zal haar grondgebied uitbreiden naar de moderne provincie Gansu en dat is tot op de dag van vandaag de westgrens van het eigenlijke China in etnisch en cultureel opzicht (zie kaart 5). De zuidelijke grenzen zullen de komende eeuwen nog sterk in beweging blijven.
74
hemels mandaat
4.3.1 De Xiongnu aan de noordgrens

De belangrijkste militaire dreiging voor de Han gaat uit van de Xiongnu langs de hele noordgrens van het Han-rijk.* Hun precieze verhouding tot latere etnische groepen is onduidelijk, niet in het minst omdat deze groepen in de volgende eeuwen ook nog aanzienlijke ontwikkelingen doormaken. In 209 v.Chr. vormen de Xiongnu een stammenfederatie onder n leider. Hun dreiging is een direct gevolg van het opdringen van het Qin-rijk naar het noorden. Zij zijn daardoor belangrijke weidegronden kwijtgeraakt en in een acute bestaanscrisis beland. De noodzaak de crisis het hoofd te bieden leidt tot een versterking van de militairpolitieke organisatie, die echter kostbaarder is dan hun eigen economie kan dragen. Dit leidt tot een vicieuze cirkel van roofovervallen en veroveringen, waarbij de verliezende partij tribuut moet betalen. De Han erkent met tegenzin de khan van de Xiongnu als gelijke door diplomatieke huwelijken, begeleid door tribuutgaven, en het toestaan van grenshandel. Soms zijn de vrouwen echt afkomstig uit de keizerlijke familie, maar het gebeurt ook dat andere vrouwen als zodanig worden uitgehuwelijkt. De hoop is dat de vrouwen en hun zonen een positieve invloed uit zullen oefenen op de Xiongnu-leiders. Desondanks blijven Xiongnu geregeld de grensgebieden binnenvallen, omdat de centrale leider alleen maar een primus inter pares is en hij zijn wil niet onbeperkt aan de Xiongnu-stamleiders kan opleggen. Het beroemdste voorbeeld van een Chinese vrouw die wordt uitgehuwelijkt aan de khan is Wang Zhaojun. Zij is afkomstig uit de harem van de Han-keizer en wordt met andere vrouwen in 33 v.Chr. uitgehuwelijkt aan de toenmalige leider van de Xiongnu. Het klassieke verhaal is dat zij wonderschoon is, maar dat de toenmalige keizer haar echte portret niet heeft gezien, voordat zij zou zijn aangewezen als partner voor de Xiongnu-leider. Zij zal de Chinese overlevering ingaan als onderwerp voor gedichten, verhalen en zelfs schilderijen. Zij is het voorbeeld van de tragische heldin, van wie het persoonlijke geluk ondergeschikt wordt gemaakt aan het staatsraison. Daarnaast geldt zij als een van de archetypische schoonheden van de Chinese cultuur. In 134 v.Chr. breekt de Han onder de al genoemde keizer Wu met de Xiongnu. Er volgen succesvolle militaire campagnes, maar logistieke problemen en slecht weer bemoeilijken de oorlogsvoering. Deze veldtochten, evenals de reizen van ontdekkingsreiziger en diplomaat Zhang Qian, vergroten de Chinese kennis van dit gebied. Zhang Qian maakt zijn eerste reis van 138 tot 126 v.Chr., deels als gevangene van de Xiongnu, en opnieuw in circa 115 v.Chr., maar dan als afgezant van de keizer op zoek naar bondgenoten tegen de Xiongnu. Militaire bondgenoten vindt Zhang Qian niet, maar hij brengt wel een aantal paarden mee van een beter ras dan in China tot dan toe voorhanden is. Na lange strijd verslaat de
De benaming Xiongnu is waarschijnlijk verwant aan de benaming Hunnen die wij gebruiken voor de binnenvallende volkeren van de late Romeinse keizertijd. Toch is dat geen bewijs voor een onderlinge verwantschap, want de benaming is dan al eeuwen in zwang over het hele Euraziatische continent als een etiket voor allerlei barbaarse volkeren.
75
Han uiteindelijk de Xiongnu en verwerft rond 60 v.Chr. het oppergezag over de Westelijke Gebieden, met als doel het verwerven van geschikte paarden voor haar cavalerie in de strijd tegen de dreiging van de Xiongnu. De Han vestigt daar nu militaire garnizoenen en sticht landbouwkolonies. De federatie van de Xiongnu valt uit elkaar en vanaf 53 v.Chr. erkennen zij de Han als de heersers over de bekende wereld (het Al-onder-de-Hemel). Onder de oostelijke Han zijn de Xiongnu verdeeld in de zuidelijke en noordelijke Xiongnu. De zuidelijke Xiongnu vestigen zich binnen de Chinese grenzen, raken economisch afhankelijk van de Han en nemen Chinese cultuurelementen over. Het gezag over de Westelijke Gebieden gaat onder de oostelijke Han verloren, ook al worden in campagnes van 73 91 n.Chr. de noordelijke Xiongnu uit die gebieden opnieuw verslagen door Chinese generaals. In 97 n.Chr. jaagt de generaal Ban Chao (32 102) met een leger de Xiongnu achterna tot in Parthi, in de buurt van het huidige Bagdad. De noordelijke Xiongnu gaan nu op in andere volkeren aan de noordgrens en deze zullen opnieuw grote druk op de grens uitoefenen.
4.3.2 De opkomst van de Zijderoute in het westen

Om hun macht en inkomsten te vergroten proberen de Xiongnu in de tweede eeuw v.Chr. de oasestaatjes in het verre westen onder hun gezag te brengen en tribuut te laten betalen. De verovering van de Westelijke Gebieden door de Han is in belangrijke mate ingegeven door de noodzaak om deze bron van inkomen voor de Xiongnu af te kappen. Mede dankzij de Chinese landbouwtechnologie en de opkomende handel wordt de economische structuur van dit gebied sterker, zodat frequenter verkeer mogelijk wordt met het belangrijke Perzische Rijk. Langs deze route zullen boeddhistische leraren naar China trekken en een enkele keer ook Chinese monniken in de andere richting op weg naar inspiratie. Zodoende is de westelijke expansie van de Han indirect een belangrijke factor in de komst van het boeddhisme naar China. Omdat zijde tot de westerse verbeelding spreekt als symbool voor de bijzondere producten die sinds eeuwen uit China afkomstig zijn, noemen wij deze landroute sinds de late negentiende eeuw de Zijderoute. Deze benaming is pas gentroduceerd in 1877 door de Duitse geograaf en reiziger Ferdinand von Richthofen, een term dus met westerse associaties. Het is geen verbinding tussen China en het nog onderontwikkelde westen, maar tussen China en de uitgestrekte Perzische wereld. De belangrijkste handelaren zijn niet de Chinezen, maar de andere volkeren die aan deze route wonen en vaak een Perzische of Tochaarse achtergrond hebben. Van direct contact tussen de Griekse en Romeinse wereld in het westen en de Chinese wereld in het oosten is in deze tijd nog geen sprake. Wel vindt indirecte cultuuruitwisseling plaats met de diverse beschavingsgebieden van de Klassieke Oudheid. Zo belandt Chinese zijde uiteindelijk door Parthische handelaren in Rome, waar het wordt genoemd in de Historia Naturalis van Plinius de Oudere (23 79 n.Chr.). De Parthen heersen op dat moment over Perzi. Aan hun kant van de Zijderoute liggen ook hellenistische rijkjes die zijn gesticht na de veroveringen van Alexander de Grote (356 323 v.Chr.). Deze Griekstaligen mogen
76 hemels mandaat
wij niet gelijkstellen aan de klassieke Grieken, omdat zij deelhebben aan diverse culturen van dat gebied, waarvan de Griekse er slechts n is. Zij noemen de zijde ser en het volk waarvan deze stof afkomstig is de Seres. Het zou kunnen dat dit woord is afgeleid van het Chinese woord voor zijde (si), waarmee hun naam voor de Chinezen Zijdevolk zou betekenen. Hoewel dit een mooie etymologie is, heeft het woord voor zijde in de uitspraak van de Han geen eind-r. Wj weten dat zij hiermee de Chinezen bedoelen, maar de Grieken laat staan de Romeinen weten dat natuurlijk niet. Voor hen is dat gebied van de Seres vooral een ver en geheimzinnig land.
4.3.3 Andere grensvolkeren

Bij hun militaire campagnes in het westen komen de Chinese legers ook een ander volk tegen dat voor de Chinese legers vlucht in de richting van het gebied dat wij nu kennen als Tibet. Zij worden ook wel Fa Qiang genoemd. In de Han moet Fa ongeveer zijn uitgesproken als Puat. De beroemde hellenistische geograaf Ptolemaeus (circa 83 168 n.Chr.) noemt een volk in hetzelfde gebied de Baitai of Bautai. Dit zijn de eerste meldingen van het Tibetaanse autoniem (de benaming van een groep mensen voor zichzelf), dat in de zevende eeuw wordt uitgesproken als Bod. Het is de directe voorloper van de moderne benaming Tibet. Ook de relaties met andere grensvolkeren dan de Xiongnu variren van grenshandel en verdragen tot inkapseling binnen de grenzen en culturele assimilatie. De Han doet pogingen om delen van het Koreaanse schiereiland te veroveren, die resulteren in de stichting van nieuwe commanderijen in het noordoosten. Dit alles staat aan het begin van een lang proces van culturele benvloeding van Korea en daarna Japan. De directere, maar ook gevaarlijkere zeeweg tussen China en Japan komt pas veel later in zwang. Van geheel andere aard is de kolonisatie van het toenmalige zuiden. Dit terrein met zijn bergachtige gebieden, rivieren, meren, en moerassen is moeilijk toegankelijk. Verder wordt de ontginning verzwaard door het subtropische klimaat en talloze ziektes, waaronder de door een parasiet veroorzaakte en via muggen overgedragen malaria, de wormziekte schistosomiasis of bilharzia, en beriberi dat wordt veroorzaakt door een tekort aan vitamine B. Deze ziektes tasten op de kortere termijn het arbeidsvermogen aan en zijn op de langere termijn vaak dodelijk. Wanneer iemand uit het noorden verbannen wordt naar het zuiden staat dat gelijk aan een doodvonnis op de middellange termijn, afhankelijk van de snelheid waarmee hij door deze ziektes wordt getroffen. Militaire expedities naar Fujian en naar het zuidwesten en zelfs het noorden van Vietnam, dat in die tijd Jiaozhou wordt genoemd en is gelegen rond de belangrijke havenplaats Jiaozhi, zijn tijdelijk succesvol, maar hebben geen langdurige kolonisatie tot gevolg. Ook de moderne provincie Guangdong blijft, afgezien van de havenstad Guangzhou, grotendeels buiten de controle van de Han. In deze tijd ligt Guangzhou nog aan open zee, iets wat men zich tegenwoordig nauwelijks nog kan voorstellen. De zuidelijke culturen zullen nog lang weerstand blijven bieden tegen de Chinese expansie uit het noorden of van andere plaatselijke culturen. Van een militaire bedreiging uit het zuiden, zoals door de Xiongnu en hun opvolgers in het verre noorden en noordwesten, zal echter nooit sprake zijn.
4.4
Sociaal-economische ontwikkelingen
4.4.1 De landbouweconomie
Volgens een census van het jaar 2 n.Chr. wonen aan het einde van de westelijke Han in China minstens 59 miljoen mensen. Deze census geldt als betrouwbaar, maar een bevolkingscensus in een traditionele politieke context is altijd een onderrepresentatie van het werkelijke totaal. Wij kunnen er daarom van uitgaan dat binnen het grondgebied van de Han in dat jaar al vele miljoenen meer mensen wonen dan door deze census zijn vastgelegd. De bevolkingsgegevens suggereren dat rond dat jaar de meeste mensen in Noord-China wonen, dat wil zeggen boven de Huai Rivier, geconcentreerd in de Noord-Chinese Laagvlakte en in de vallei van de Wei in het noordwesten. Wanneer wij dit met het moderne China vergelijken, valt de centrale positie van de Wei-vallei op. Dit is tegenwoordig een marginaal gebied, maar is in die tijd een van de economische en demografische kerngebieden van China. Volgens de gangbare opvatting neemt de bevolking van Zuid-China daarna sterk toe in het gebied aan de Yangzi Rivier vanaf Sichuan stroomafwaarts. In 140 n.Chr. lijkt zelfs bijna de helft van de totale geregistreerde bevolking in het zuiden te wonen. Toch kunnen wij bij deze opvatting de nodige vraagtekens zetten. Deze zuidwaartse migratie zou het gevolg zijn van de toenemende druk van de diverse grensvolkeren in het noordwesten en een grote overstroming van de Gele Rivier. Tot 4 n.Chr. loopt de Gele Rivier nog via verscheidene beddingen over de Chinese laagvlakte om in zee uit te monden in de buurt van het moderne Tianjin. Vanaf dat jaar tot 11 n.Chr. verplaatst de rivier zich naar n grote bedding die iets boven de moderne provincie Shandong in zee uitmondt. En blik op de kaart laat zien wat een catastrofale gebeurtenis dat moet zijn geweest. De doorbraak is het gevolg van de verhoging van de bedding van de rivier door de afzetting van lss in de langzaam stromende benedenloop van de Gele Rivier. Deze rivier ontleent zijn moderne naam aan deze gele lss en wordt in de vroegste bronnen nog gewoon de Rivier genoemd. Ook in latere eeuwen zal de rivier haar monding nog verschillende malen ingrijpend verleggen, wat enorme hoeveelheden slachtoffers en grote maatschappelijke ontwrichting tot gevolg heeft. Hoewel de these van een zuidwaartse migratie algemeen wordt aanvaard en daarmee als een historisch feit wordt gezien, is zij niet goed onderbouwd. Het belangrijkste bewijs voor de these is de sterke toename van het aantal bestuurlijke eenheden in het zuiden, want betrouwbare bevolkingscijfers voor de oostelijke Han bezitten wij niet. Aangezien er geen vaste verhouding is tussen een bestuurlijke eenheid en het aantal inwoners, bewijst de toename van het aantal eenheden helaas niets over een zuidwaartse migratie. Veel waarschijnlijker is dat deze toename onderdeel is van het langdurige proces om het keizerlijke bestuur over het zuiden beter te vestigen, waarbij de oorspronkelijke plaatselijke culturen voor het eerst expliciet als onderdanen en daarmee als belastingplichtigen worden ingelijfd. Hoewel op de langere termijn het zuiden van groot economisch, politiek en cultureel belang zal worden, blijven water en bergen nog lang een grote hindernis. Ziektes als malaria, bilharzia of beriberi maken dat migranten vaak vroeg sterven.
78 hemels mandaat
Het merendeel van de bevolking werkt op het platteland, als zelfstandige boer of als pachter op de grond van grootgrondbezitters. Landbouw wordt onder de Han een arbeidsintensieve activiteit, onder meer door verschillende oogsten van dezelfde grond per jaar en het afwisselen van gewassen om de productiviteit van de grond hoog te houden. Dit harde werk kan alleen worden volgehouden door gemotiveerde boeren, zelfstandig of als pachter, en niet door ongemotiveerde slaven (zie afbeelding 21). Het aantal slaven bedraagt in deze tijd vermoedelijk niet meer dan n procent van de bevolking en zij werken vooral als dienstpersoneel binnenshuis.
afbeelding 21 Wrijfprent van scnes uit de landbouw en de vogeljacht.
Met het vorderen van de westelijke Han neemt het grootgrondbezit toe, omdat ambtenaren en kooplui hun geld beleggen in landbouwgrond als de voordeligste en stabielste bron van
inkomsten. Bovendien zijn grootgrondbezitters politiek beter gepositioneerd om belasting te ontduiken dan kleine grondbezitters. Bevolkingsgroei en de ongelijke verdeling van landbouwgrond maken de beschikbaarheid van grond tot een permanent probleem. Tijdens de westelijke Han en onder Wang Mang wordt daarom verschillende malen geprobeerd de landbouwgrond eerlijker te verdelen, maar zonder blijvend succes. De macht van de oostelijke Han is gebaseerd op de steun van de grootgrondbezitters, en daarna wordt er niets meer aan dit probleem gedaan. De grootgrondbezitters worden steeds zelfstandiger, met honderden tot duizenden volgelingen. Zij financieren technische ontwikkelingen en de ontginning van nieuwe grond. De greep van de centrale overheid op individuele onderdanen verslapt zienderogen en uiteindelijk verworden de oostelijke Han-keizers tot een symbool zonder inhoud. De belangrijkste belastingen zijn de heffing op grondbezit in de vorm van een deel van de opbrengst en de heffing per volwassen hoofd (15-56 jaar) van de bevolking. De hoofdelijke belasting moet worden betaald in geld, wat kan zolang er voldoende mogelijkheden zijn om met de verkoop van goederen op de markt geld te verdienen. Tegen het einde van de oostelijke Han wordt deze belasting omgezet in een heffing in natura, wat aangeeft dat de geldeconomie niet langer zodanig functioneert dat boeren aan muntgeld kunnen komen. Het is goed mogelijk dat de belasting ook vr deze tijd alleen in geld wordt berekend en in de meeste gebieden altijd al in natura wordt betaald. Helaas zijn de bronnen over de Chinese economie van deze tijd niet erg informatief over de werkelijke situatie. Naast de belasting is er verder een corveeplicht, die inhoudt dat men n maand per jaar voor kost en inwoning aan overheidsprojecten moet werken en, onder de westelijke Han, een militaire dienstplicht moet vervullen. Onder de oostelijke Han bestaat het leger grotendeels uit beroepssoldaten en niet-Chinese huurlingen, wat ook in de eeuwen daarna het geval blijft. Verder blijft de corveeplicht in stand.
4.4.2 Handel en handwerksindustrie

Door controle over de markten en belastingen probeert de overheid onder de westelijke Han de handel in goede banen te leiden (zie afbeelding 22). Zij stelt een staatsmonopolie in over twee belangrijke gebruiksgoederen, zout en ijzer, met als doel de inkomsten van de overheid uit te breiden. Het monopolie op zout zal in latere eeuwen standhouden, maar dat op ijzer niet. Ondanks alle beperkingen ontwikkelt zich een handel in luxegoederen, zodat een klasse van rijke kooplui ontstaat die woonachtig is in de steden. In vreedzame tijden produceren de boerengemeenschappen ook goederen voor de verkoop op de markt tegen geld, maar in minder stabiele tijden worden zij weer autarkische gemeenschappen. Wij zien de eerste tekenen van regionale en nationale marktnetwerken verschijnen, maar het is erg moeilijk de hoeveelheid handel op een betrouwbare wijze te kwantificeren. Een duidelijke indicatie dat er in de oostelijke Han iets verandert vergeleken met de westelijke Han is de opkomst van marketingstrategien en de systematische productie van handwerksproducten voor de markt. De staat, die bij de Qin en westelijke Han nog nadrukkelijk aanwezig is via monopolies en
80
hemels mandaat
grote werkplaatsen, trekt zich tijdens de oostelijke Han terug. De reden hiervoor is de afnemende kracht van de centrale staat, en niet een of ander economisch of ideologisch principe.
afbeelding 22 Wrijfprent van een marktscne in een grotere stad.
Van een handel in bulkgoederen is nog geen sprake en ruilhandel blijft ook de volgende eeuwen belangrijk. Er circuleert domweg te weinig muntgeld voor een volwaardige geldeconomie. Vermoedelijk is geld vooral een verschijnsel van de grote steden, zoals de politieke centra Changan en Luoyang, en van garnizoenssteden waar de soldaten deels in geld worden uitbetaald. Voorts worden allerlei bedragen in geld berekend, maar niet noodzakelijkerwijs in geld (uit)betaald. Dankzij recent archeologisch onderzoek kunnen wij ons tegenwoordig een veel beter beeld vormen van sommige aspecten van de politiek-economische organisatie dan vroeger (zie afbeelding 23). Vooral in graven zijn talloze teksten en voorwerpen gevonden die het mogelijk maken de positie van handwerkslieden te analyseren. Het blijkt dat tijdens de Qin- en Han-dynastien handwerkslieden werken voor de hoofdstedelijke markt, voor het keizerlijke hof, en voor publieke projecten als paleizen, tempels en graven. Deze taken sluiten elkaar niet uit. Hoger geschoolde handwerkslieden werken voor publieke projecten als onderdeel van hun reguliere belastingverplichtingen, waarbij zij soms van enkele honderden kilometers ver voor een langere periode naar de hoofdstad komen. De echte tophandwerkslieden wonen relatief dichtbij, omdat zij afhankelijk zijn van de markt in de hoofdstad. Ook wanneer zij als corvee voor de keizer werken worden zij relatief goed behandeld, want zij zijn moeilijk te vervangen. Gewone boeren verrichten lager geschoold werk zoals murenbouw als
onderdeel van hun belastingverplichtingen, waarbij zij net als de handwerkslieden van enkele honderden kilometers ver kunnen komen. Allen die corvee verrichten worden gerekruteerd in de wintermaanden, wanneer de landbouw in Noord-China grotendeels stilligt.
afbeelding 23 Deze gietvormen voor een ijzeren schep dateren uit de oostelijke Han, maar de technologie zelf is al ouder.
Zij die werken als straf doen dat vanzelfsprekend het hele jaar door. Zij worden slecht gevoed en slecht behandeld, met gewelddadige straffen. Vaak gaan zij dood aan de gevolgen van deze behandeling, of aan ziekte en uitputting. Werkers aan de ijzerovens sterven regelmatig omdat een oven explodeert. Dwangarbeiders leven permanent in ijzeren ketenen. Uit massagraven in de buurt van publieke projecten zoals ijzergieterijen of de keizerlijke graven van de Qin en de Han, weten wij dat het totaal aantal doden bij zulke langdurige projecten in de vele duizenden loopt. Het politieke systeem ervaart dit als normaal. Dit is tijdens beide dynastien van gelijk niveau en de Qin is niet bruter dan de Han. Bij het graf van de Eerste Keizer is een massagraf van naar schatting negen hectare gevonden, van arbeiders die bij het werk zullen zijn omgekomen. De rest van de dwangarbeiders wordt in 209 v.Chr. vrijgelaten om als soldaten tegen de opstandelingen te vechten en zal daarbij grotendeels zijn omgekomen. Bij het graf van een keizer uit de vroege Han is een massagraf van acht hectare met zon tienduizend lijken gevonden. Uit de Han zijn ook bloedige opstanden van dwangarbeiders gedocumenteerd. Zij lijken toe te nemen tegen het einde van de westelijke Han en worden uiteindelijk allemaal onderdrukt. Eigenlijk biedt alleen een van de regelmatig terugkerende amnestien uitzicht op vrijheid. Wat dit in al zijn gruwelijkheid ook aangeeft, is dat de staat goed georganiseerd is. De corveearbeiders worden wel goed behandeld en moeten worden gehuisvest en gevoed. Ook
82 hemels mandaat
de dwangarbeiders moeten voldoende lang in leven worden gehouden, minimaal worden gevoed en permanent worden bewaakt. De hoeveelheid werk die moet worden verricht is aanzienlijk, want de bouw van muren van aangestampte aarde en het graven van grachten zijn arbeidsintensief. De Qin en Han zijn in staat dit alles op te brengen, zowel in financieel als in organisatorisch opzicht, waarbij zij hun arbeidskrachten tot op enkele honderden kilometers van de hoofdstad kunnen halen. Verder wordt roofbouw gepleegd op de natuurlijke omgeving, want de enorme behoefte aan hout voor alle bouwprojecten en als brandstof voor de hongerige ovens leidt tot ontbossing in de verre omgeving van de hoofdsteden Changan en Luoyang. Tijdgenoten klagen al over deze kaalslag, en over het constante vuur, de rook en het lawaai. De staat is tijdens de Han zeker sterker dan zijn voorgangers, maar kan nog lang niet altijd zijn ambitie van een geweldsmonopolie doorzetten. Een goed voorbeeld is het oude ideaal van de bloedwraak, dat ook door Confucius wordt ondersteund. Tijdens de Han nemen mensen van hoog tot laag nog regelmatig het recht in eigen handen. Ook de staat moet vaak gebruik maken van extreem geweld om zijn wil door te zetten. De enige manier om aan voldoende arbeid voor zijn projecten te komen is door dwangarbeid of corvee. De markt is nog niet zo goed ontwikkeld dat de staat zijn publieke werken gewoon kan aanbesteden en met geld kan betalen. Blijkbaar is het goedkoper en vooral eenvoudiger om gevangenen zich dood te laten werken, wat suggereert dat er toch een plaatselijk arbeidsoverschot is en de landbouw ook zonder die arbeidskrachten kan. Het zal tot de opkomst van het zuiden met zijn arbeidsintensieve en productieve rijsteconomie duren, voordat de Chinese staat zijn geweldsmonopolie werkelijk kan doorzetten en de markt kan worden gebruikt voor het rekruteren van arbeid, met als keerpunt de late tiende eeuw n.Chr. In vele gebieden zullen corvee en belasting in natura blijven bestaan, maar de tijden van grootschalige dwangarbeid zijn dan voorbij.
4.4.3 Vrouw, man en kind

Tot de Han is onze kennis van de positie van de vrouw strikt anekdotisch. Vrouwen fungeren vooral in verhalen over heersers die ten onder zijn gegaan door hun infatuatie met een wonderschone vrouw, die meestal niet hun hoofdvrouw is, maar een bijvrouw of concubine. Dit type verhaal wordt zelfs een standaardtopos in de Chinese geschiedschrijving. In de Han krijgt de positie van de vrouw meer vlees op de botten. Vrouwen zijn als echtgenotes, moeders en grootmoeders van een keizer belangrijke deelnemers aan het politieke spel op het hoogste niveau, voor zichzelf en hun families. Ook op andere sociale niveaus vinden wij soms vrouwen als leiders, maar meestal omdat hun man of zoon door de overheid is gedood. In zulke gevallen is de leidende rol van deze vrouwen niet autonoom, maar het gevolg van hun relatie tot een man. Vrouwen werken altijd ook in de landbouw, en in families zonder personeel zorgen zij voor de gebruikelijke huishoudelijke werkzaamheden. Zij kunnen in rijkere huishoudens als hoofd van het personeel functioneren. In familiebedrijven kunnen zij in voorkomende gevallen de eigenaar van het bedrijf zijn. De kans is groot dat zij een belangrijkere rol in de
opvoeding van jonge kinderen vervullen dan de man, omdat zij meer thuis zijn en als moeder sowieso een biologische voorsprong hebben in de vorming van een emotionele band. Alles wijst er wel op dat hun rol in de culturele reproductie via geschreven teksten door de eeuwen heen zeer beperkt is. Slechts van enkele vrouwen uit de Han is bekend dat zij op hoog niveau geletterd zijn. In latere tijden zal hierin wel enige verandering komen, maar gemiddeld blijft de geletterdheid van vrouwen altijd veel lager dan die van mannen. De ideale taakverdeling tussen vrouw en man buitenshuis is vanouds dat de vrouw zich bezighoudt met de vervaardiging van textiel en de man met de teelt van gewassen. Textiel begint bij het telen van de planten die vezels leveren, zoals hennep, of van zijderupsen en moerbeibomen om deze rupsen te voeden. Daarna moet de stof zelf worden vervaardigd, geverfd en verder bewerkt. Vanaf dit moment neemt de rol van de vrouw sterk toe (zie afbeelding 24). De stof kan worden verkocht of geruild, en in de oostelijke Han kan het ook als belasting worden gend. Het is niet duidelijk of deze grotere bijdrage van de vrouw aan de inkomsten van de familie ook betekent dat zij meer te vertellen krijgt, maar waarschijnlijk is dat niet. Wel worden door de eeuwen heen ongetrouwde vrouwen en weduwes gedocumenteerd die zichzelf en hun kinderen kunnen onderhouden met de inkomsten van hun textielbewerking. Dit geldt als uiterst respectabel. Hier kunnen wij mooi zien hoe de beschikbare bronnen gestuurd worden door de ideale taakverdeling, aangezien het zeer waarschijnlijk is dat er ook vrouwen zijn die na de dood van hun man hun familie onderhouden door samen met de kinderen een stukje grond te bewerken.
afbeelding 24 Wrijfprent van een scne met twee vrouwen die van buiten toekijken, en met in het huis een vrouw aan het weefgetouw, een vrouw aan het spinnen en een vrouw die borduurt. In het midden een buitenscne met acrobaten en jongleurs, omringd door muzikanten. Bovenaan een soort ambtelijke processie.
84
hemels mandaat
Vrouwen werken ook buiten de productie-eenheid van de kernfamilie, zoals in de textielwerkplaatsen waar onder meer zijde wordt vervaardigd en bewerkt voor het hof. Dit bevestigt dat zij ook thuis in belangrijke mate verantwoordelijk zullen zijn geweest voor het vervaardigen van kleding, waarschijnlijk niet uit zijde, maar uit het veel goedkopere hennep. Ook werken tijdens de Qin en Han zowel volwassen vrouwen als kinderen in de werkplaatsen voor de vervaardiging van lakvoorwerpen. Zij schrijven soms zelfs hun namen op de voorwerpen die zij maken, maar waarschijnlijk mogen wij hier niet uit afleiden dat zij werkelijk geletterd zijn. Zij kennen net als veel mannen de schrijfwijze van hun namen als een tekening en niet als een schriftteken, omdat dit nodig is voor de controle van het productieproces. Wel blijkt uit deze inscripties dat de vrouwen vooral actief zijn in het precisiewerk van lakwerk beschilderen en niet op de andere productieniveaus. Of de maatschappelijke positie van deze vrouwen ook hoger is dankzij het inkomen dat zij thuisbrengen, is onduidelijk. De vrouw behoudt in de Qin en de Han haar oorspronkelijke familienaam en combineert die eventueel met de familienaam van de echtgenoot. Dit blijft in de volgende eeuwen en zegt niets over de positie van de vrouw, die namelijk wel degelijk verandert en in veel opzichten zelfs verslechtert. Het ideaal is dat de vrouw trouwt en kinderen krijgt, bij voorkeur zonen om de vooroudercultus te onderhouden en de ouders op hun oude dag te steunen. Een man kan een concubine of bijvrouw nemen, maar die is formeel ondergeschikt aan de hoofdvrouw. In de praktijk zal de hirarchie vaak onduidelijk zijn geweest, want terwijl het huwelijk met de eerste vrouw is gebaseerd op de wensen van de twee betrokken families, kan de concubine worden gekozen door de man zelf. Dit betekent dat de kans groot is dat hij haar zal begunstigen boven zijn hoofdvrouw, zodat het risico van spanningen tussen hoofdvrouw en concubines levensgroot aanwezig is. Wel staat de hoofdvrouw sterk ten aanzien van de schoondochter, maar ook hier geven anekdotes aan dat er ongehoorzame schoondochters en zwakke zonen voorkomen. Een ander ideaal is dat van de uitgebreide familie, waarbij meerdere zonen met hun gezinnen blijven wonen in het ouderlijk huis. Dit vooronderstelt echter voldoende welvaart en goede onderlinge verhoudingen. Erg vaak zal het niet zijn voorgekomen. De boekhoudingen op houten latjes die zijn gevonden in de grensgarnizoenen geven aan dat de meeste families uit vijf mensen bestaan, met hoogstens n inwonende verwant(e), zoals een ongetrouwde zus. Conflicten tussen broers worden al geattesteerd tijdens de oostelijke Han en blijven in de volgende eeuwen terugkomen, waarbij hun vrouwen steeds opnieuw de schuld krijgen. Scheiden is mogelijk, maar economisch riskant. Hertrouwen als weduwe is toegestaan, maar wordt vaak gezien als moreel verwerpelijk. In de Qin en Han heeft de vrouw recht op haar bruidsschat, ook nadat zij is getrouwd. Uit latere tijden weten wij dat dit haar toch een zekere onafhankelijkheid zal hebben verschaft bij een scheiding of als weduwe. Dit zal pas eeuwen later veranderen, wanneer de vrouw haar aanspraken op de eigen bruidsschat en de erfenis van haar ouders definitief verliest. Vooralsnog kan de vrouw bezittingen hebben los van de man en na diens dood kan de vrouw in de gebruikelijke kleine familie-eenheden zelfs de feitelijke bezitter van de grond worden, tenzij haar zoon in staat is dit recht op te eisen. De vrouw kan haar persoonlijke belangen zelfs in de plaatselijke magistratuur verdedigen. Dit is interessant, omdat in ideoHET VROEGE KEIZERRIJK (221 v.Chr.220 n.Chr.) 85
logisch opzicht de familie een patrilineaire eenheid is waar de vrouw van buitenaf in komt. Deze eenheid bestaat bij de gratie van de voorouderverering, die alleen door mannen kan worden uitgevoerd. In die zin is een dochter die in een andere familie is ingetrouwd geen lid meer van haar familie van herkomst, dus zou zij geen recht moeten hebben op bezit. In de praktijk is dit tijdens de Han en de eerste eeuwen daarna dus wel degelijk het geval. Pas in de Tang proberen ideologisch ingestelde juristen met een beroep op oude rituele teksten en de noodzaak van voorouderverering dit te veranderen, wat wel lukt in het geschreven recht, maar niet in de dagelijkse praktijk. Tekst domineert vooralsnog niet de orale praktijk, en het is belangrijk ideologische claims niet te snel als de maatschappelijke werkelijkheid te zien. De band tussen moeder en zoon is in het oude China misschien nog wel belangrijker dan die van de zoon met zijn vader. In het laatste geval gaat het om de rituele voortzetting van de vooroudercultus en de familienaam, met als inzet reputatie en bezit. De band tussen moeder en zoon is heel anders van aard. Voor de moeder is de zoon de vervulling van haar rol in de familie, maar ook haar mogelijkheid tot een beter leven als oudere vrouw. De zoon is dankzij diens opvoeding gesocialiseerd om grote kinderlijke piteit (xiao) aan zijn nog levende moeder te tonen. Dit geeft haar grote emotionele macht over de zoon.
4.5
Intellectuele en culturele ontwikkelingen
4.5.1 Intellectuele ontwikkelingen

De vorming van een geschreven canon Het traditionele beeld van de geschiedenis van het confucianisme benadrukt hoe deze stroming onder de Qin wordt onderdrukt om vooral onder de Han sterk aan invloed te winnen, en uiteindelijk als de officile staatsleer te worden aangenomen. Dit beeld is misleidend, omdat er geen hard bewijs is voor de onderdrukking van een specifieke intellectuele stroming tijdens de Qin. Wat veel onderzoekers confucianisme plegen te noemen is eigenlijk alleen maar de classicistische studie van de canonieke boeken. Weliswaar krijgt tijdens de Han deze benadering de overhand, maar niet n specifieke filosofische of ethische interpretatie. Er is wel sprake van een groeiende belangstelling voor de relatie tussen de kosmos, de mensenwereld en het lichaam. Deze belangstelling wordt gedeeld door groepen die wij tegenwoordig etiketteren als confucianistisch of daostisch. De oude scheiding uit de periode der Strijdende Staten tussen filosofie en kosmologie wordt tijdens de Han definitief verlaten. Vele eeuwen later hebben Song-filosofen (de zogenaamde neoconfucianisten) aan bepaalde filosofen uit de Han verweten dat zij de relatie tussen mens en kosmos analyseerden in termen van kosmische tekenen. In de Song is deze laatste benadering door de beoefenaars van politiek en filosofie inderdaad gedeeltelijk verlaten, maar de idee van een enge relatie tussen mens en kosmos blijft in vrijwel alle religieuze en medische tradities bestaan. Ook de filosofen blijven geloven in een algemene relatie tussen het morele universum van de mens en de kosmos om hem heen, maar niet meer in een kosmos die direct met de mensen spreekt.
86
hemels mandaat
Gedurende de twee Han-dynastien wordt de tekstuele overlevering van de vorige eeuwen in nieuwe kaders ondergebracht. De figuren van Confucius en van Laozi worden steeds belangrijker. De laatste wordt nu definitief als auteur van het Boek van de Weg en de Deugd gezien en in toenemende mate als godheid en bron van hoge wijsheid vereerd. Ondertussen worden de interpretaties van de klassieke tradities van de Oden, de Documenten en dergelijke steeds meer georganiseerd rond de figuur van Confucius, aan wie een centrale rol wordt toebedeeld als doorgever, redacteur of uitlegger. Hij wordt niet als godheid vereerd, maar wel als hoogste leraar uit de Chinese geschiedenis, een heilige man (shengren) die eigenlijk ook een heerser zou hebben kunnen worden als de tijd daarvoor rijp was geweest. In dit opzicht zou men van confucianisme kunnen spreken, maar de term classicisme drukt het groeiende belang van de klassieke tradities waarschijnlijk nog beter uit. Het gaat niet om de inhoud van zijn denken, maar om een bepaalde houding ten opzichte van de tekstuele tradities van het verleden, analoog aan de rol van de klassieke teksten uit de Griekse en Romeinse Oudheid in onze westerse cultuur. Hoe esoterisch de discussies ook op ons overkomen, voor bestuurders en geleerden uit het keizerlijke China zijn deze klassieke teksten de basis van alle legitieme kennis. Vanaf keizer Wu (141 87 v.Chr.) zien wij langzaam maar zeker de institutionalisering van de Erudieten (boshi). Deze geleerde adviseurs staan niet meer in persoonlijke dienst van een keizer, maar worden ondergebracht in een formele instelling. Keizer Wu stelt volgens latere bronnen geleerden aan voor de bestudering van de klassieke tradities, die worden geacht te corresponderen met vijf canonieke teksten: de Vijf Klassieken (wujing). Verwijzingen in pre-Qin-bronnen spreken altijd van de onderliggende tradities, zonder te verwijzen naar vaste teksten. De gedachte dat dit echte boeken zijn is een Han-innovatie en zorgt voor veel discussie over wat dan hun oorspronkelijke vorm is geweest. Bij de traditie van de muziek ontstaat in de Han het curieuze geloof dat er ooit wel een tekst is geweest, maar dat die is verloren gegaan. In 124 v.Chr. wordt een academie opgericht om de ambtenaren meer scholing in deze teksten te verschaffen. De Vijf Klassieken zijn vanaf de Han: het Boek der Oden, het Boek der Documenten, de Lente en Herfst Annalen, het Boek der Veranderingen en de Riten (namelijk de drie rituele handboeken: de Riten van de Zhou, de Regels en Riten, en de Optekeningen over de Riten). Over de juiste tekstedities van het Boek der Oden en vooral het Boek der Documenten wordt fel gediscussieerd en ook de keuze van het juiste commentaar op de Lente en Herfst Annalen, namelijk De Traditie van Gongyang, De Traditie van Guliang of De Traditie van Zuo, levert heftige discussies op. Deze discussies raken vaak verweven met politieke verwikkelingen en zijn zeker geen onschuldige filosofische debatten. Hoe oud De Traditie van Gongyang en De Traditie van Guliang als geschreven teksten precies zijn, is onduidelijk, maar zeker is dat zij tot en met de late oostelijke Han de basis vormen van levendige politieke en juridisch-filosofische tradities. Meer dan enige andere traditie van deze tijd zien zij zich als schatplichtig aan Confucius. Dit is niet de Confucius uit de Gesprekken, maar een andere en in onze ogen tamelijk fictieve Confucius die zij als de auteur van de Lente en Herfst Annalen construeren. Het is een creatieve benadering, al ervaren wij deze tegenwoordig onder invloed van de Song-filosofen als een verkrachting van de oorspronkelijke bedoelingen van Confucius. Dit zou waar kunnen zijn, maar hetzelfde geldt ook
voor de interpretaties van de Song-filosofen en daarna. Ook onze eigen interpretaties van de historische Confucius zijn gebaseerd op een Han-selectie van fragmentarische aforismen en korte dialogen die pas lang na diens dood zijn samengesteld, namelijk de al herhaalde malen genoemde Gesprekken. De intellectuele beweging achter De Traditie van Gongyang en De Traditie van Guliang gebruikt haar interpretaties van Confucius als auteur van de Lente en Herfst Annalen voor de problemen van haar tijd, inclusief de rechtspraak, met als bekendste vertegenwoordiger de classicus en politiek adviseur Dong Zhongshu (circa 179 104 v.Chr.).
De rol van de classici De geleerden (de classici of ru) aan het hof van de Han maken gebruik van de oude canonieke teksten als bron van wijsheid en politiek inzicht. Als kenners van de canon zijn deze geleerden ook specialisten in de oude geschiedenis en de oude schrijftaal. Politieke discussies vinden plaats op basis van de interpretatie van het verleden en de oude schrijftaal is het medium voor belangrijke politieke adviezen. Een minder strikte versie van de schrijftaal wordt voor alle andere doeleinden gebruikt. Net als de Erudieten aan het hof van de Eerste Keizer zijn de classici aan het hof een symbool voor de kwaliteit van het bestuur en onmisbaar als rituele specialisten en politieke adviseurs. Alle latere keizerlijke dynastien hebben daarom een vergelijkbare academische instelling zoals die ooit is ingesteld door keizer Wu, waarbij de topambtenaren vaak direct uit deze instelling worden gerekruteerd. In dit ontwikkelingsproces wordt een belangrijke rol gespeeld door de figuur van Dong Zhongshu, die een groot kenner is van interpretaties van de Annalen van Lente en Herfst. Vooral na zijn dood winnen zijn opvattingen veld. Hij combineert de confucianistische ethiek, met zijn nadruk op correct gedrag, met een gedetailleerde kosmologie. Deze kosmologie is gebaseerd op de wisselwerking van Yin en Yang en op de verschillende opeenvolgingen van de Vijf Fasen (wuxing). Wij zagen al dat dezelfde ideen ook fundamenteel zijn in andere gebieden van traditionele kennis, zoals de geneeskunde of de astrologie. Verder gelooft Dong Zhongshu in het belang van opvoeding en onderwijs voor het ontwikkelen van de kiem van goedheid in de mens. In de visie van Dong Zhongshu zijn de relaties tussen hemel, aarde en mens zeer nauw. De keizer vertegenwoordigt als Zoon des Hemels (tianzi) de Hemel op aarde. De Hemel geeft met natuurverschijnselen zijn mening over het bestuur. De interpretatie van deze natuurverschijnselen biedt ruimte voor manipulatie en vanaf de eerste eeuw v.Chr. wordt het gebruik van voortekenen voor politieke doeleinden gewoon (afbeelding 25). Dong Zhongshu brengt ook het aloude concept van het Hemels Mandaat weer in de belangstelling, dat door Ban Biao (3 54 n.Chr.), historicus en specialist in Centraal-Azi vervolgens verder wordt uitgewerkt om de restauratie van de Han door Liu Xiu te legitimeren. Ban Biao is de vader van Ban Gu (32 92), de auteur van het Boek van de Han (hanshu), en van de al genoemde generaal Ban Chao en de vroegst bij naam bekende vrouwelijke auteur, Ban Zhao (45 116). Een tante van Ban Biao is beroemd als concubine van een van de laatste keizers van de westelijke Han.
88
hemels mandaat
afbeelding 25 Deze inscriptie uit circa 171 n.Chr. beeldt enkele gunstige voortekenen af: een wit hert en een gele draak, zoete dauw, overvloedig graan en twee aan elkaar gegroeide bomen. Hun verschijning bewijst de juistheid van het politieke beleid van een plaatselijke ambtenaar.
De gedachte dat ethisch handelen voldoende zou zijn voor goed bestuur blijkt te idealistisch. De classici verliezen zich steeds meer in gekissebis over de juiste teksten. Terwijl zij denken dat er ooit betrouwbare canonieke teksten zijn geweest, heeft historisch onderzoek inmiddels aangetoond dat er vr de Qin eigenlijk nog geen stabiele teksten bestonden. Het geloof in zulke teksten is een nieuw verschijnsel van de vroege Han. De macht van de classici zal in de loop van de oostelijke Han minder worden, omdat hun ideen nu eenmaal niet tot concrete politieke voorstellen leiden. Hun invloedssfeer aan het hof wordt steeds meer tot het gebied van ritueel en omgangsvormen beperkt. Buiten het hof zullen deze tradities samenkomen met de religie van de Han en zich uiteindelijk ontwikkelen tot het daosme van de late tweede en derde eeuw n.Chr., inclusief het geloof in de macht van teksten over de menselijke wereld n de kosmos. Uit de onvrede met de ruzies van de classici en met de verregaande interpretatie van de natuur in dienst van de politiek ontstaan nieuwe filosofische ideen. Wang Chong (27 100 n.Chr.) oefent scherpe kritiek uit op het leggen van een relatie tussen natuurverschijnselen en de menselijke wereld. Hij bekritiseert de filosofen van zijn tijd die nieuwe
ideen ontwikkelen in de vorm van het regel voor regel en woord voor woord commentaar op de klassieke teksten. Hij schrijft essays met een kritisch oog voor wat er in de natuur gebeurt, vanuit een sterk mechanistisch wereldbeeld waarin het bovennatuurlijke nauwelijks een rol speelt. Hij ontkent dat een goede opvoeding en ethisch handelen regelrecht met elkaar in verband staan. Vreemd is dat niet, want Wang Chong is als een van de weinige vroege Chinese auteurs van gewone afkomst, maar heeft dankzij de vroege herkenning van zijn talent via de nieuwe onderwijsinstellingen van de Han toch een hoge opleiding kunnen krijgen. Ook dit is een nieuw verschijnsel. Daarnaast is zijn vriendschappelijke relatie tot de al genoemde Ban-familie, met vrije toegang tot hun privbibliotheek, van groot belang voor zijn intellectuele vorming geweest. Briljant en eigenwijs zal hij verder geen grote ambtelijke carrire maken, maar zich vooral als schrijver onderscheiden. Hoe interessant zijn werk ook is voor de moderne lezer, representatief voor de ontwikkelde groepen van zijn tijd is het niet. Het geloof in voortekenen in de natuur ten behoeve van de mens verdwijnt nog lang niet uit de toenmalige Chinese politiek. Aanvankelijk bestaat er in de oostelijke Han-periode nog enig vertrouwen in de kracht van moreel gezag en ritueel, maar door de toenemende politieke chaos na 89 n.Chr. komt hieraan een einde. Wij zien dat vooraanstaande geleerden zich weer voor ideen interesseren die wij met legalisme en daosme associren, veelal in combinatie met het classicisme. Het lijkt alsof hier sprake is van eclecticisme (het kiezen van losse ideen uit allerlei verschillende stromingen) of syncretisme (de bewuste samenvoeging van ideen uit verschillende stromingen tot n nieuwe stroming). Toch is dat een misvatting die ontstaat doordat wij moderne etiketten introduceren in een context waar zij eigenlijk niet bestaan. De schrijvers van die tijd zien het toenmalige corpus aan overgeleverde teksten en interpretaties als n geheel, het cultuurgoed van de classici waaruit zij naar believen kunnen putten. Daarbij zijn er carriremakers voor wie dit cultuurgoed onderdeel is van hun persoonlijke strategie, overtuigde denkers, en de combinatie van hen. Sommige auteurs benadrukken het kweken van de juiste morele instelling in retraite, maar zonder de noodzaak van een ambtelijke aanstelling, waarbij de geschriften van de al genoemde Zhuangzi een grote rol spelen vanwege de daarin tot uiting gebrachte afkeer van bestuur en politiek. Retraite in de late Han en daarna betekent niet dat men zich in een grot in de bergen terugtrekt, maar dat men op zijn landgoed blijft rentenieren en openbare functies vermijdt. Ook verder zijn claims van armoede net als bij ons sterk retorisch van aard, want armoede en de daarbij horende eenvoud zijn positieve waarden, maar niemand wil cht arm zijn. Andere auteurs bepleiten het gebruik van strikte en onpartijdige wetten om een einde te maken aan de heersende machtswillekeur. Politiek effect sorteren al deze auteurs zelden, maar hun geschriften geven wel blijk van een levendige intellectuele wereld ondanks het bestuurlijke verval van de late oostelijke Han.
Het belang van geletterdheid Alles wijst erop dat de geletterdheid tijdens de Qin en Han sterk is toegenomen, al is dit nog niet systematisch onderzocht. Korte inscripties in vaak onbeholpen schrift op bakstenen en op de voorwerpen die in de grote werkplaatsen van de Qin en Han worden geproduceerd
90 hemels mandaat
geven aan dat allerlei werklieden (mannen en zelfs vrouwen) hun eigen naam kunnen schrijven, en soms ook hun baan en plaats van herkomst. De reden hiervoor is dat hun werk wordt gecontroleerd door derden, die daarvoor moeten weten wie wat heeft gemaakt. Het gaat hier om een beperkte geletterdheid, want in tegenstelling tot het alfabet is men pas geletterd wanneer men enkele duizenden karakters beheerst. Dit voorbeeld geeft wel aan dat een cruciale functie van het schrift ligt in het vergemakkelijken van het erg complexe bestuur van een groot territoriaal rijk. Zo zijn in de woestijn de omvangrijke archieven van de westelijke grensgarnizoenen van de Han teruggevonden en op kleinere schaal ook van ambtenaren van de Qin. Dit soort archieven geeft aan dat niet alleen de schrijvers, maar ook delen van het leger en het plaatselijke bestuur geletterd zijn. Het gebruik van schrift in de bestuurlijke context maakt het mogelijk precieze regels op te leggen aan het hele rijk, en plaatselijke bestuurders verantwoording af te laten leggen over grote afstanden. Teksten spelen een steeds grotere rol in de communicatie tussen de bovennatuurlijke wereld en de wereld van de sterfelijken. Vanaf de late eerste eeuw v.Chr. worden gedetailleerde teksten door de Hemel geopenbaard en door hun ontvangers naar het keizerlijke hof gebracht. Zij spelen een grote rol in de politieke strijd van die tijd en fragmenten zijn ook aan ons overgeleverd. In graven vinden wij vanaf deze tijd voor het eerst talloze geschreven contracten op lood, aardewerk en andere bestendige materialen, waarin een overeenkomst met de goden van de onderwereld wordt afgesloten. Bovengronds vinden wij tijdens de oostelijke Han een grote toename in het aantal steeninscripties voor de cultus van de voorouders, maar ook voor publieke doeleinden zoals de verbreiding van de juiste tekst van de klassieke boeken. Ook als dit niet direct bewijst dat meer mensen kunnen schrijven, wijst het wel op een sterk toegenomen prestige van de geschreven tekst. Deze toenemende productie van teksten zien wij weerspiegeld op eliteniveau. Omdat schrijven nog steeds op onhandige media als metaal, hout, bamboe en zelfs aardewerk moet plaatsvinden, terwijl zijde als medium erg duur is, blijft geletterdheid in deze tijd nog lang vooral een technologie zonder veel prestige. Schrijvers zijn handwerkers en geen kunstenaars, vergelijkbaar met de sociale positie van computerspecialisten in onze eigen tijd (zie afbeelding 26). Hofschrijvers zoals Sima Qian en zijn vader combineren de functies van schrijver, astroloog-astronoom en bibliothecaris. De eerste hofbibliothecarissen in engere zin redigeren oude teksten uit de archieven en bibliotheken en stellen ook nieuwe teksten samen. Zij zijn de eerste echte schrijvers die daaraan een zeker prestige aan het hof ontlenen. In de late eerste eeuw v. Chr. zien wij dat leden van de politieke elite in de buurt van het keizerlijke hof steeds meer substantile eigen teksten produceren op filosofisch, taalkundig en literair, en natuurlijk politiek gebied. Al deze teksten functioneren nog sterk in een orale cultuur, zodat de meeste mensen zich specialiseren in een specifieke tekst die zij uit het hoofd kennen en niet in een groter corpus van teksten die zij op elkaar betrekken.
91
afbeelding 26 Aardewerken beeld van twee schrijvers uit een graf uit de vroege derde eeuw n.Chr. De een lijkt te dicteren, terwijl de ander met een penseel op een plankje lijkt te schrijven. Hun lichaamstaal suggereert dat het gaat om beroepsklerken.
Pas na de Han zal schrijven een belangrijk element van de culturele identiteit van de sociale elite worden, maar altijd samen met andere activiteiten, zoals gezamenlijk drinken en eten, zingen en dichten, het spelen van de citer (de al eerdere genoemde qin) en vooral het aloude go-spel. Deze benaming is afkomstig uit China, maar heeft alleen in Japan standgehouden. In China is de term omsingelingsschaak (weiqi) veel gebruikelijker. Het spel wordt tegenwoordig gespeeld op een bord met negentien bij negentien lijnen. De twee spelers plaatsen om de beurt een witte of een zwarte steen op de kruispunten van deze lijnen. Het doel is zo veel mogelijk grondgebied te omsingelen. Er is een fragment van een simpel aardewerken go-spel gevonden in het grafcomplex van de vader van keizer Wu (141 87 v.Chr.), maar literaire verwijzingen onder een andere naam zijn al veel ouder. Vanaf de oostelijke Han wordt het spel uitputtend gedocumenteerd in grafvondsten, illustraties, en talloze literaire teksten (zie afbeelding 33).
92
hemels mandaat
4.5.2 Letterkunde en historiografie

Het is de vraag of in de Han of de eeuwen daarna al gesproken kan worden van een pure letterkunde die onafhankelijk is van de politieke cultuur. Letterkunde als het bewuste gebruik van esthetische vormen staat altijd in dienst van politieke en ethische doeleinden. Er is tot de twintigste eeuw geen apart woord voor. Iets vergelijkbaars geldt voor onze categorien filosofie en historiografie (geschiedschrijving), die in China ook altijd een politieke en moraliserende bedoeling hebben. Ook pozie heeft vaak een sociale of politieke context, en als dit niet het geval is, wordt een gedicht of lied meestal als gelegenheidstekst of rijmelarij beschouwd zonder hogere relevantie. Een duidelijk voorbeeld van een politiek-literair genre is het prozagedicht (fu), dat zich uitput in barokke en lovende beschrijvingen van een voorwerp, plek, handeling of gevoel. De proza-gedichten bestaan uit passages in dichtvorm en in proza, met een varirende regellengte en zonder een vast aantal regels. Zij zijn veelal tientallen regels lang. Dit genre wordt bij uitstek mondeling aan het hof voorgedragen. Tijdens de Han is het prozagedicht vooral gericht op een aspect van de hoofdstedelijke of keizerlijke cultuur, zoals de pracht van het jachtreservaat, een ritueel of ook de hoofdsteden. De vroege auteurs zijn ambtenaren of beroepsschrijvers in dienst van het hof en hun werk staat in dienst van de grootheid van het keizerlijke hof. Diverse leden van de Ban-familie zijn ook auteurs van deze gedichten, waaronder een van de vroegste gedichten over het go-spel. In de derde en vierde eeuw n.Chr. heeft het prozagedicht tot doel aan te tonen dat de auteur een rechtschapen persoon is en daarmee bij uitstek geschikt voor een politiek ambt. In de loop van de Periode van Verdeeldheid die volgt op de Han zullen de prozagedichten over de Han-hoofdsteden een bron van inspiratie zijn voor de bouw van nieuwe keizerlijke hoofdsteden, eerst van Nanjing in het zuiden en later ook van Luoyang in het noorden. Tijdens de laatste decennia van de oostelijke Han komen de shi op, veel kortere lyrische gedichten met vijf of zeven Chinese karakters per regel. Zij zijn nog niet de sterk formalistische gedichten van een paar eeuwen later. Aanvankelijk zijn zij anoniem, gebaseerd op echte volksliederen of imitaties ervan. Veldwerk uit de twintigste eeuw suggereert dat de teksten die wij hebben uit de Han-dynastie hoogstens de bewerkte en gestandaardiseerde versie van een mondeling lied kunnen zijn geweest, maar niet de veel vrijere volksliederen. Hoewel de benaming hetzelfde is als die van de Oden uit het Boek der Oden (shijing), gaat het om gedichten met een totaal andere structuur. Gedurende de Han worden belangrijke historische teksten gecompileerd, die als model zullen functioneren voor alle latere geschiedschrijving. Hieronder is ook het al herhaaldelijk genoemde boek Optekeningen van de Historicus, door Sima Qian. Sima Qian wordt meestal als de auteur beschouwd, maar het boek is vooral een compilatie van bestaande bronnen, waar hij en zijn vader vervolgens hun eigen interpretaties en persoonlijke uitwijdingen aan hebben toegevoegd. Klerken hebben een belangrijk deel van het overschrijfwerk gedaan en hun kopieerfouten zijn soms in de definitieve tekst terechtgekomen. Dit suggereert dan ook dat niemand de uiteindelijke versie kritisch heeft doorgelezen. Met Sima Qians meesterwerk
als model, schrijft de al eerder genoemde familie Ban het Boek van de Han, dat zich beperkt tot de geschiedenis van de westelijke Han. Ban Gu is de voornaamste auteur, maar het werk is begonnen door zijn vader Ban Biao en wordt voltooid door zijn zuster Ban Zhao. Dankzij hun broer, de prominente generaal Ban Chao, hebben zij veel informatie over de westelijke gebieden, die in het Boek van de Han voor het eerst uitgebreid worden gedocumenteerd. Ban Zhao is ook de auteur van een handboek voor jonge vrouwen, met als titel Verordeningen voor mijn Dochters (njie), dat in latere eeuwen veel wordt gelezen. Deze twee historische overzichtswerken, door Sima Qian en zijn vader, en door de Ban-familie, zijn privondernemingen, die tot stand zijn gekomen dankzij hun toegang tot de paleisbibliotheek en het staatsarchief. Ban Gus werk wordt op een gegeven moment ook als staatsproject erkend. Latere dynastieke geschiedenissen zijn bijna altijd omvangrijke staatsprojecten, waarin de heersende dynastie historiografisch afrekent met de voorafgaande dynastie(n). Deze projecten dienen daarom minstens evenzeer voor de legitimatie van de heersende dynastie als ter beschrijving van een voorafgaande dynastie. Sima Qian en zijn vader zijn klerken en astroloog-astronomen van het hof, met vrije toegang tot de paleisbibliotheek. Vermoedelijk is die bibliotheek nog niet zo heel erg groot, maar in de volgende eeuw neemt de omvang enorm toe, waarschijnlijk omdat de regionale bibliotheken van Chu en andere afgezette heersers eraan worden toegevoegd. Daarom beginnen de leiders van de bibliotheek, Liu Xiang (79 8 v.Chr.) tijdens de late westelijke Han, en zijn zoon Liu Xin (? 23 n.Chr.) in dienst van Wang Mang, een groot project om orde te scheppen in de tekstuele overlevering. Wij zijn Liu Xin al tegengekomen bij onze bespreking van Wang Mang. Zijn vader Liu Xiang stamt af van een broer van de stichter van de dynastie, die vervolgens is beleend in het oude gebied van Chu. Liu Xiang is getrouwd met een geletterde vrouw, die een aanhangster is van De Traditie van Zuo, een van de commentaren op de Lente en Herfst Annalen, terwijl haar man juist een aanhanger is van het Guliang Commentaar op dezelfde tekst. Onder leiding van vader en zoon worden uit de wirwar van overgeleverde manuscripten op bamboe en zijde nieuwe versies samengesteld, die in de volgende eeuwen meestal de enige overgeleverde versies worden. Zij vormen de basis voor latere politieke, intellectuele en literaire discussies. Een van de medewerkers van Liu Xiang is overigens een oom van Ban Biao, die als beloning een aantal kopien krijgt waaruit de familiebibliotheek van de Ban-familie ontstaat. Dit geeft aan dat de tekstuele overlevering in deze tijd nog erg beperkt is. Liu Xiang schrijft ook een catalogus van de paleisbibliotheek, de eerste in zijn soort in China, die door zijn zoon wordt verbeterd. Hun werk dient als de basis voor het bibliografische hoofdstuk van het Boek van de Han dat kort na hun dood door de Ban-familie wordt gecompileerd. Ook is Liu Xiang de redacteur van de eerste verzameling biografien van vrouwen, de Biografien van Voorbeeldige Vrouwen (lienzhuan). Hoewel latere onderzoekers dit boek interpreteren als een lesboek met rolmodellen voor vrouwen en het in latere tijden ook zo is gebruikt, is de intentie van Liu Xiang heel anders. Het is naar eigen zeggen bedoeld als begeleidende tekst bij een set schilderijen op een kamerscherm van zijn keizer, met voorbeelden van moreel rechtschapen vrouwen en van slechte vrouwen die de dynastie ten val hebben gebracht.
94 hemels mandaat
afbeelding 27 Deel van een zwaar beschadigd, rood gelakt kamerscherm uit een graf uit de vijfde eeuwn.Chr., met afbeeldingen van vrouwen, en korte bijschriften.
95
Zijn keizer staat bekend om zijn problematische hofhouding met een sterke moeder van de keizer uit de familie waaruit Wang Mang voortkomt, een kinderloze hoofdvrouw en diverse concurrerende concubines. Het oorspronkelijke kamerscherm is verloren gegaan, maar er is een kamerscherm over uit de late vijfde eeuw n.Chr., dat verrassend goed aan de specificaties van Liu Xiangs oorspronkelijke scherm voldoet (zie afbeelding 27). Zoals gezegd stamt Liu Xiang uit Chu en tegen deze achtergrond is het geen toeval dat hij ook de eindredacteur is van de belangrijkste overgeleverde compilatie van Chu-dichtkunst, de Zangen uit Chu (chuci). Dit boek bevat onder meer de Treurzang over het Verlaten (lisao), traditioneel toegeschreven aan een Chu-minister uit de voorafgaande Periode van de Strijdende Staten. Deze minister, met de naam Qu Yuan, zou na zijn ontslag uit een publieke functie zelfmoord hebben gepleegd door zich in een rivier te verdrinken uit teleurstelling over zijn gebrek aan erkenning. Het zeer lange gedicht vertelt in bloemrijke metaforen over de ambitie en daaropvolgende miskenning van de hoofdpersoon. Qu Yuan wordt in het gedicht overigens niet genoemd en zijn auteurschap is onzeker. Hoewel het gedicht geldt als een van de hoogtepunten uit de vroege Chinese literatuur, is het qua stijl en taalgebruik eigenlijk nauwelijks nagevolgd, afgezien van enkele gedichten uit de Han. Wel zal de thematiek van de miskende minister grote invloed uitoefenen op latere religie en literatuur.
4.5.3 Boeddhisme en daosme

Vanaf de vijfde eeuw v.Chr. ontwikkelt zich in het noorden van India een nieuwe religieuze cultuur met een sterke missionerende drang, die bij ons bekend is als het boeddhisme. Zo nu en dan bereiken reizigers met losse elementen uit deze religieuze cultuur al eerder China, maar tot de oostelijke Han zijn de verbindingen tussen India en China te moeizaam voor een systematische missionering. Tijdens de lange reis verandert de religie ingrijpend en in China zal zij een andere vorm aannemen. Het gaat hier om een complexe religieuze cultuur die in eerste instantie eeuwenlang mondeling is doorgegeven. Rond het begin van de christelijke jaartelling worden de eerste teksten opgeschreven en de versie die uiteindelijk in China de meeste aanhang vindt is ook de meest verschriftelijkte traditie, die wij tegenwoordig kennen als de traditie van het Grote Voertuig of Mahayana (dacheng). Aanvankelijk komen ook andere tradities naar China, die in die tijd vaak worden aangeduid als het Kleine Voertuig of Hinayana (xiaocheng), een negatief etiket. De moderne benaming Theravada of de Weg der Ouden suggereert dat dit het oorspronkelijke boeddhisme is, bijvoorbeeld de tradities die ooit als Hinayana werden afgedaan. Dit is onjuist. Ook de Theravada-tradities, die wij vooral vinden op Sri Lanka en in Zuidoost-Azi, zijn een verdere ontwikkeling, met plaatselijk ook Mahayana-invloeden. De boeddhistische cultuur heeft zich in eerste instantie verspreid in het noordwesten van India en vandaar naar de Perzisch-hellenistische staatjes in het westen, zoals Bactri en Sogdi, die na de veldtochten van Alexander de Grote (356 323 v.Chr.) in het noorden van het voormalige Perzische Rijk zijn ontstaan. Hierbij ondergaat het boeddhisme ook de invloed van de Griekse (hellenistische) tradities. Een mooi voorbeeld hiervan is het ontstaan van afbeeldingen van de Boeddha, die in het vroege boeddhisme juist geheel afwezig zijn,
96 hemels mandaat
omdat men gelooft dat hij in het niets is opgegaan. In deze afbeeldingen krijgt de Boeddha een halo om zijn hoofd, gaat een toga dragen en krijgt een klassiek Grieks uiterlijk (vergelijk afbeelding 38 in paragraaf 5.4.2.). In deze vorm komen de eerste afbeeldingen van de Boeddha en andere boeddhistische figuren daarna ook naar China. Deze Perzisch-hellenistische staatjes liggen aan het begin van de Zijderoute en het is dan ook geen toeval dat Sogdische (Perzische) monniken en andere inwoners uit de oasestaatjes op de Zijderoute een grote rol spelen in de verbreiding van het boeddhisme naar China. De eerste bij naam bekende boeddhistische vertaler is An Shigao (? na 168 n.Chr.). Hij is volgens de overlevering een prins uit het Perzische Parthi, die in 148 naar Luoyang, de hoofdstad van de oostelijke Han, komt. Hij wordt An genoemd naar zijn buitenlandse herkomst, omdat de Chinese naam voor zijn land Anxiguo is afgeleid van Arshak, de naam van de eerste koning van Parthi. Waarschijnlijk is hij niet gekomen als missionaris met de bedoeling het geloof te verspreiden, maar als politiek vluchteling of gijzelaar. Hij behoort ook niet tot de later dominante Mahayana, maar tot de Hinayana. Zoals bij alle niet-Chinese vertalers wordt om hem een vertaalteam geformeerd. Hij is slechts in naam de vertaler, maar eigenlijk vooral degene die de basistekst heeft doorgegeven. In een vertaalteam reciteert degene die de tekst uit het hoofd kent of een schriftelijke versie bezit zijn materiaal en geeft soms zelfs een eerste mondelinge vertaling. Daarna vertalen de leden van het team met de noodzakelijke talenkennis de tekst verder, totdat goedgeschoolde Chinese schrijvers het eindresultaat opschrijven en verder redigeren. Bij de keuze van de te vertalen teksten en de Chinese woordenschat speelt de ontvangende cultuur daarom een grote rol. De religie die zo in China ontstaat, is dan ook vanaf het begin nadrukkelijk een Chinees boeddhisme. De rol van zulke buitenlandse vertalers zal altijd zeer groot blijven, omdat de Chinezen zelf eigenlijk nooit Sanskriet als taal leren, op een enkeling na die in India is geweest. Wel zullen velen het Siddham-schrift leren waarin deze taal wordt geschreven, niet vanwege hun belangstelling voor een alfabetschrift, maar vanwege de magische kracht die zij aan deze tekens toeschrijven. In de late Han ontstaat uit de algemene politieke idealen en religieuze praktijken van de vroege tweede eeuw n.Chr. ook een totaal nieuwe religie in China. Deze religie wordt door ons meestal het (religieus) daosme genoemd, maar zij noemt zichzelf de Weg van de Hemelse Meesters. Zij is niet de directe voortzetting van het Boek van de Weg en de Deugd, dat over het algemeen als essentieel onderdeel van het filosofisch daosme wordt beschouwd. Wel zijn deze tekst en de in de loop van de Han vergoddelijkte Laozi belangrijke onderdelen van de legitimatie van deze nieuwe religie. Aanhangers schrijven een van de eerste commentaren op het Boek van de Weg en de Deugd, waarin zij hun eigen religieuze ideen proberen te projecteren in deze oude heilige tekst. Boeddhisme en daosme zijn in de late Han-periode dus nog nieuw en marginaal. De eerste predikers van het boeddhisme dringen voorlopig alleen door tot Luoyang als het eindpunt van de Zijderoute, en tot de moderne westelijke provincie Sichuan. De eerste daostische beweging van de Hemelse Meesters ontstaat in de late tweede eeuw in Sichuan en Hubei.
Zij zal zich aan het einde van de Han ook verspreiden naar het hoofdstedelijke gebied rond Luoyang in het noorden.
4.5.4 Gezondheid en langer leven

De geschiedenis van de gezondheidszorg bestaat niet alleen uit vormen van traditionele geneeskunde(s), maar ook uit preventie en zingeving. De rol van religieuze cultuur is hierbij vanouds erg groot en al in de orakelinscripties worden de goden gevraagd om hulp tegen de tandpijn die een Shang-koning plaagt. Dankzij de vondst van talloze teksten op bamboelatjes in het beroemde Mawangdui-graf uit 168 v.Chr. zijn wij goedgenformeerd over het vroege repertoire aan manieren om de gezondheid in de breedste zin te bevorderen. De gevonden teksten handelen over cauterisatie (dichtschroeien) van de aderen, medicijnen, preventieve technieken (dieet, gymnastische oefeningen en ademhalingstechnieken, en zelfs seksuele technieken), en een uitgebreide groep magische of misschien beter rituele technieken. Uit de praktijken van cauterisatie, aderlaten en het doorprikken van abcessen ontwikkelt zich waarschijnlijk de systematische acupunctuur, die rond 100 v.Chr. wordt beschreven door Sima Qian in zijn Optekeningen van de Historicus en ook door de vondst van acupunctuurnaalden in een graf uit ongeveer dezelfde tijd is aangetoond. De medische en farmaceutische teksten ontwikkelen zich ten dele in een professionele medische context, maar ook de religieuze context blijft de volgende eeuwen belangrijk. Dezelfde substanties die iemand gezond maken kunnen ook het leven verlengen, zodat religieuze specialisten zich altijd sterk interesseren voor de farmaceutische benadering. Ook de demonologische teksten blijven tot in de late keizertijd nog een belangrijk onderdeel van het totale repertoire aan helingtechnieken, al verliezen zij na de Tang wel hun prominente plaats in het behandelingsrepertoire van de eliteartsen. In de demonologische benadering worden ziektes gezien als demonische aanvallen, die niet alleen met behulp van recepten, maar ook door rituelen zoals exorcisme of offers kunnen worden bestreden. Deze rituelen kunnen door de plaatselijke sjamanen of mediums worden uitgevoerd, en door boeddhistische of daostische specialisten. Het scala aan ziektes dat zo kan worden behandeld omvat ook problemen die wij in ons westerse geneeskundige paradigma benoemen als psychisch of psychosomatisch. Juist religieuze middelen van heling verschaffen veel mogelijkheden voor zingeving, iets wat des te belangrijker is naarmate een geneeskundige traditie bij veel problemen machteloos staat. In deze tijd bestaat nog geen taboe op het onderzoeken van de binnenkant van het menselijke lichaam, zoals blijkt uit de vrij realistische weergave van de organen en de uitvoering van een autopsie in 16 n.Chr. De medische traditie onderscheidt Vijf Opslagorganen (wuzang of hart, lever, milt, longen en nieren) en Zes Toezichtorganen (liufu of galblaas, maag, dikke darm, dunne darm, blaas en de wat merkwaardige Drie Hittebronnen). Ook de vroegste tradities om de onsterfelijkheid te bereiken zijn nog heel concreet, zoals het gebruik van jaden kostuums om welvarende doden in te begraven en zo hun lichaam zo lang mogelijk intact te houden. Uiteindelijk wordt echter de weg van de theorie gekozen, met een eerste codificatie van de theorie tijdens de Han.
98 hemels mandaat
Een belangrijk principe van de medische theorie is dat gezond maken in de allereerste plaats een helen is, dus letterlijk een weer compleet maken en in balans brengen. De medische teksten uit de Han plaatsen daarom gezondheid en ziekte in een groter theoretisch kader, waarbij zij oudere voorstellingen combineren met de numerologische verbanden die onder de Han zo populair worden. Daarbij wordt de structuur van het lichaam gezien als een microkosmos die parallel is opgebouwd aan de natie en de kosmos. Net zoals de handelingen van de keizer gevolgen hebben op kosmisch niveau en kosmische gebeurtenissen als zonsverduisteringen of kometen iets zeggen over de kwaliteit van de keizerlijke regering, staat ook het menselijk lichaam in nauwe verbinding met de grotere kosmische processen. Dit holistische perspectief blijft kenmerkend voor de latere medische theorie (waaronder de acupunctuur). De banen in het lichaam waardoor de energie loopt, worden met dezelfde termen benoemd als de kanalen en zijkanalen van de irrigatiesystemen die sinds de late derde eeuw v.Chr. zo belangrijk zijn voor de Noord-Chinese landbouw. De belangrijkste vroege teksten worden aanvankelijk nog aan mythologische figuren toegeschreven, zoals de Esoterische Klassieke van de Gele Keizer (huangdi neijing), de Klassieke van de Gele Keizer over de 81 Problemen (huangdi bashiyi nanjing), en de Basiskruiden van Shennong (shennong bencao). Deze boeken zijn samengesteld uit bestaande geschreven tradities en niet het product van n auteur op een specifiek moment in tijd. De eerste twee werken blijven overgeleverd, eventueel met een commentaar. Het derde werk gaat verloren (al is het wel later gereconstrueerd), maar staat aan het begin van een lange traditie van farmaceutische compilaties. De werken hebben altijd titels die eindigen op Basiskruiden (bencao), al gebruiken de recepten niet alleen kruiden en planten, maar bijvoorbeeld ook mineralen of menselijke en dierlijke vloeistoffen. Artsen blijven in meerderheid ambachtslui en hun werk geniet weinig sociaal prestige. Zij bevinden zich vooral in de grote steden, waar voldoende mensen zijn die voor hun kennis kunnen en willen betalen. Hun specifieke kennis en ervaring houden zij vooral binnen de familie en binnen netwerken van leerlingen. Leden van de bestuurlijke en culturele elite worden geen arts. Daarnaast zijn er de religieuze helers en de mannen of vrouwen met ervaringskennis over de geneeskrachtige eigenschappen van producten van de natuur. De nieuwe kennis leidt zelden tot verdere theorievorming en is vooral accumulatief. De volgende grote sprong voorwaarts wordt pas gemaakt in de Song-periode. Dat lichaam, staat en kosmos in verband met elkaar worden gebracht hangt direct samen met het ontstaan van de eenheidsrijken van de Qin en de Han. Het is een zeer krachtige metafoor, die zo verschillende kennisgebieden als de kosmos (astronomie), het lichaam (geneeskunde) en het bestuur (politiek) in n groot systeem onderbrengt, analoog aan het eenheidsrijk zelf. Sterker nog, voor de mensen van die tijd is geen sprake van een metafoor, maar van een empirische werkelijkheid. Zij interpreteren kosmische gebeurtenissen en leiden daaruit het lot van de natie af, wat hun tegelijkertijd de mogelijkheid biedt kritiek op de keizer en zijn adviseurs te leveren. Na de val van de Han zal deze specifieke uitwerking nog een tijd blijven bestaan om politieke kritiek uit te oefenen, maar uiteindelijk wordt de eenop-eenrelatie tussen bestuur en kosmische gebeurtenissen toch ervaren als te beperkend en te onwaarschijnlijk. Daarmee wordt de grotere metafoor echter niet aangetast en die blijft
bestaan tot na het einde van het Chinese Keizerrijk. De kracht van deze metafoor is dat zij het mogelijk maakt de diverse lichaamsdelen te zien binnen n gentegreerd proces, waarbij gebeurtenissen in het ene deel van het lichaam gevolgen hebben voor of kunnen ontstaan uit gebeurtenissen in een ander deel. Aan de andere kant staat deze opvatting de mechanisering van het wereldbeeld in de weg, zoals die veel later in het Westen zal plaatsvinden.
4.5.5 Kunst en materile cultuur

Al lang voor de Qin en Han worden allerlei dingen gemaakt die wij (nog steeds of opnieuw) mooi vinden en waarvan wij vermoeden (en heel soms ook weten) dat men die toen mooi heeft gevonden. Toch is het doel van deze dingen altijd om te worden gebruikt, of dat nu is in de dagelijkse omgeving of een paleis, in een religieuze context of in een graf voor de eeuwigheid. Van een categorie kunst die losstaat van een categorie materile cultuur is geen sprake. De inscripties en namen op sommige objecten zijn onderdeel van een systeem van kwaliteitscontrole. Mooie dingen zijn ook van een zekere kwaliteit, bijvoorbeeld qua duurzaamheid of qua hoeveelheid werk die eraan besteed is. Wij kunnen ook herkennen dat sommige handwerkslui goed zijn in de vormgeving en het aanbrengen van versieringen. Het blijven echter altijd gebruiksvoorwerpen met een pragmatische functie. Daarnaast drukken de objecten status en welvaart uit. De esthetische waardering van voorwerpen uit het verleden is vooralsnog slecht gedocumenteerd. De titel van deze paragraaf gebruikt toch het woord kunst als signaal, omdat wij als moderne lezers nu eenmaal sterk door esthetische criteria worden gestuurd. De term ambacht is in de meeste gevallen analytisch correcter. De taakverdeling binnen een werkplaats gaat zeer ver en maakt productie op grote schaal mogelijk. Dankzij deze organisatievorm kunnen gigantische projecten als de graven van de Qin- en Han-keizers aangelegd worden, waarbij de benen van de beroemde soldaten uit het graf van de Eerste Keizer niet voor niets sterk lijken op de pijpen van de waterleiding uit zijn eigen paleis. De individualiteit van de soldaten en van talloze andere producten van de handwerkers is het resultaat van de afwerking van een product in het laatste stadium door de meester(s) van de werkplaats. Zij is niet het gevolg van een vooropgezette intentie individuele kunst te produceren. Het is daarom vooral de moderne waarnemer die deze individualiteit projecteert op de objecten. Wanneer de periode van de Shang- en de Zhou-dynastie die van de grote bronzen rituele voorwerpen is, dan is de periode vanaf de Strijdende Staten tot en met de Han die van het lakwerk. Hoewel brons, aardewerk, bamboe en allerlei ander materiaal gebruikt blijven worden, wordt lakwerk als materiaal voor luxe-eetgerei, dozen, grafkisten en muziekinstrumenten dominant. Lak wordt gemaakt van een giftig sap dat uit de lakboom (toxicodendron vernicifluum of rhus verniciflua) wordt gewonnen. De bomen groeien in grote delen van China. Met een goede laklaag worden objecten waterdicht en bestand tegen hitte en insecten, terwijl de glimmende laag allerlei versieringsmogelijkheden biedt. Het is veel minder duur dan brons en wordt gemaakt van een plantaardige grondstof die zich vernieuwt. Het maken van de lak en daarna het aanbrengen ervan in vele achtereenvolgende lagen is een tijdrovend proces, waarvoor de ver ontwikkelde werkplaatsorganisatie van de
100 hemels mandaat
Han buitengewoon geschikt is. Het basiswerk wordt gedaan door laaggeschoolde arbeiders, daarna brengen specialisten de uiteindelijke versiering aan. Aanvankelijk is de vormentaal die van de aloude bronzen voorwerpen, totdat eigen vormen en bewerkingen worden ontwikkeld, zoals kerven, boetseren, verven of zelfs inleggen met andere materialen. Lakwerk wordt niet naast het boerenbedrijf vervaardigd, door de noodzaak lak van elders te laten komen en het arbeidsintensieve en ongezonde karakter van de verwerking. Dit betekent dat alleen de overheid of mensen met geld en toegang tot de markt erover kunnen beschikken. De grotere distributie van lakwerk in graven is daarom niet alleen een teken van de groeiende populariteit van het product, maar ook van toenemende welvaart. Lakwerk wordt tijdens de Han een gebruikelijke grafgave, zelfs in de graven van mensen met minder status (zie afbeelding 28).
afbeelding 28 Een deel van een uitgebreide vondst rood lakwerk met zwarte tekeningen in een van de Mawangdui-graven uit de vroege tweede eeuw v.Chr. De vondst omvat ook uitgebreide voedselvoorraden, eetstokjes, kookgerei en zo meer.
De al eerder genoemde zijde is al ruim voor de eerste historische dynastien bekend in grote delen van het huidige China, in de stroomgebieden van de Gele Rivier en de Yangzi. Zijde wordt gebruikt voor kleding en bijvoorbeeld om kostbare grafgiften in te pakken. Tot het einde van de periode van de Strijdende Staten is het dragen van zijde voorbehouden aan de adellijke elite, zodat kwaliteit en kleurstelling worden bepaald door iemands status en rituele positie. In de Han is de moderne provincie Shandong een belangrijk productiegebied, onder meer dankzij de kwaliteit van de plaatselijke moerbeibomen waardoor de zijderupsen ook goede zijde leveren. Andere productiecentra zijn het beneden-Yangzi-gebied en de streek rond de stad Chengdu in Sichuan. Er wordt door het hele land zijde geproduceerd en het materiaal is voortaan niet meer voorbehouden aan het hof of de elite. Het is een arbeidsintensief proces, van het telen van moerbeibomen, het voeden van de rupsen met moerbeibladeren, en het toezien op de coconvorming, tot en met het afwikkelen van de zijdedraden.
Tijdens de Shang wordt de zijde meteen afgewikkeld zodra de cocon is gesponnen, maar nadien worden de larven in de cocon eerst gedood in heet water. Uit de kwaliteit van zijden stoffen uit de Han blijkt dat men al van complexe weefgetouwen gebruikmaakt, die door meerdere mensen tegelijk moeten worden bediend. De zijden stoffen worden een belangrijk handelsartikel in binnen- en buitenland. Omdat zijde altijd van pas komt, is het ook geschikt als betaalmiddel, vooral voor grote transacties, en als een manier om te sparen. De toename in de zijdeproductie wordt ook gestimuleerd door de verplichting tijdens de oostelijke Han een deel van de belasting in de vorm van zijde te betalen. Dit hele proces wordt vaak uitgelegd als het gevolg van een krimpende geldeconomie, waarbij transacties in muntgeld worden vervangen door transacties in natura. Een alternatieve verklaring is precies omgekeerd, want zijde is alleen geschikt voor grote transacties, en vervangt niet het muntgeld (dat in grote hoeveelheden immers erg zwaar en dus onhandig is), maar vult het repertoire aan betaalmiddelen voor grotere bedragen juist aan. Zijde blijft gebruikt worden als een manier om waarde vast te leggen tot lang na de komst van het papiergeld vanaf de vroege Song tot de vroege Ming en later het zilver vanaf de vroege Ming tot de vroege twintigste eeuw. Zowel voor lakwerk, zijde en allerlei andere voorwerpen geldt dat de vervaardiging in een werkplaats het mogelijk maakt te differentiren tussen moeilijke en makkelijke taken. In het ontwerp van de versieringen kunnen wij geregeld dezelfde elementen terugvinden, waaruit blijkt hoezeer de werkplaats al is doorgevolueerd en alleen de lopende band nog ontbreekt. Hoe mooi voorwerpen en afbeeldingen uit de Han (en daarvoor of daarna) ook kunnen zijn in onze ogen, zij zijn collectieve en ambachtelijke prestaties en niet individuele kunst.
102
hemels mandaat
hoofds t uk 5
D E PE R IOD E VAN VE R DEE L D HEI D

(220589)
Door de geschiedenis van China in termen van keizerlijke dynastien te vertellen wordt de suggestie gewekt dat het einde van een dynastie een plotselinge breuk is. De val van de Han is echter een langdurig proces, waarbij de macht van de keizerlijke familie al ver voor 220 n.Chr. tot een minimum is beperkt. De tijd vanaf dat jaar tot aan de verovering van het zuiden door de Sui in 589 wordt in de westerse literatuur Periode van Verdeeldheid genoemd. Dit berust op de foutieve aanname dat de voorafgaande twee Han-dynastien en de daarna volgende Sui- en Tang-dynastien steeds in staat zijn geweest hun gebied werkelijk te controleren, maar dat is bepaald niet het geval. Zeker op lokaal niveau zal het verschil tussen een periode met of zonder centraal gezag daarom niet altijd even duidelijk zijn geweest. Toch is het zinvol deze eeuwen als een zelfstandige eenheid te bespreken, omdat er belangrijke ontwikkelingen plaatsvinden die maken dat er sprake is van een fundamentele breuk met het verleden. Daosme en boeddhisme raken echt verspreid over China. Dankzij de opkomst van het papier in de late tweede en vroege derde eeuw kan een nieuw ideaal van cultureel leiderschap ontstaan, waarin de eigen kalligrafische vaardigheden centraal komen te staan. Dit ideaal wordt de basis van het zuidelijke politieke systeem. In Noord-China wordt in dezelfde tijd een politiek systeem ontwikkeld op basis van stabiele inkomsten uit een voor die tijd redelijk effectief systeem van grondverdeling, iets dat de Han of de kortstondige Xin eigenlijk nooit is gelukt. Dankzij de groeiende staatsinkomsten kan het noorden uiteindelijk ook het zuiden veroveren en het oude territorium van de Han weer in ere herstellen. Ondertussen loopt het Romeinse Rijk in West-Europa ten einde. Het wordt voortgezet door het Byzantijnse Rijk in het oosten, terwijl het West-Europese deel in stukken uiteenvalt. Het christendom verbreidt zich via het Romeinse Rijk over Itali, Frankrijk en NoordAfrika, en veel langzamer ook over de rest van Europa. In het Perzische Rijk domineert een heel andere religie, namelijk het eeuwenoude zoroastrianisme, met het manichesme en het christendom als de plaatselijke nieuwe religies. Hier volgen diverse heersershuizen elkaar op, maar vanaf 226 tot 651 heersen hier de Sassaniden. In de zevende eeuw wordt hun rijk veroverd door de islamitische bedoeenen uit het Arabische schiereiland, waarna de oude plaatselijke religies worden gemarginaliseerd en de meeste mensen uiteindelijk overgaan tot de islam. Nadat de bedoeenen ook Noord-Afrika in razend tempo hebben veroverd, gebeurt
DE PERIODE VAN VERDEELDHEID (220589) 103
daar hetzelfde met het oude christendom dat zich alleen in Egypte zal kunnen handhaven in de vorm van de koptische kerk. De expansie van de islam zal uiteindelijk ook in veel gebieden de doodsteek voor het plaatselijke boeddhisme betekenen, zoals in India en in de diverse staatjes aan het begin van de Zijderoute.
5.1
Politieke ontwikkelingen
5.1.1 De Drie Koninkrijken en de westelijke Jinn

Als machtigste figuur komt in de laatste decennia van de Han de generalissimus Cao Cao (155 220) naar voren. Hij dankt zijn eerste opstap naar de macht aan het feit dat hij de aangenomen zoon van een eunuch aan het hof is, in een tijd dat de eunuchen buitengewoon machtig zijn. Met een machteloos lid van de keizerlijke familie van de Han op de troon en formeel optredend als beschermer van de dynastie weet hij zijn macht over heel NoordChina uit te breiden. In 220 wordt de laatste Han-keizer tot troonsafstand gedwongen door Cao Caos zoon en opvolger Cao Pi (187 226). Deze wordt daarna de eerste keizer van de nieuwe Wei-dynastie (220 265) en vestigt de hoofdstad opnieuw in het traditierijke Luoyang.
kaart 6 De Drie Koninkrijken. De grenzen van de Drie Koninkrijken fluctueren sterk. De zuidelijke grenzen van Shu en Wu zijn grotendeels fictief.
104
hemels mandaat
In diezelfde periode ontwikkelen zich twee andere machtscentra, zodat men wel spreekt van de tijd van de Drie Koninkrijken (sanguo) (zie kaart 6). De Wei beheerst de lsszone van het noordwesten en de Noord-Chinese laagvlakte. Het rijke landbouwgebied van Sichuan, dat vanouds Shu wordt genoemd, wordt beheerst door Liu Bei (161 223) en zijn aanhang. Hij noemt zijn rijk Shu en pretendeert af te stammen van de keizerlijke familie van de Han. De Sun-familie sticht een derde dynastie met de naam Wu en beheerst het benedenstroomgebied van de Yangzi. Dit gebied speelt hier voor het eerst een grotere politieke rol in de Chinese geschiedenis en zal deze rol ook hierna blijven bekleden. In 265 wordt in het noorden het heersershuis van Wei in een militaire coup ten val gebracht door een van zijn generaals, die vervolgens de Jinn-dynastie sticht. Shu is kort daarvoor in 263 door de Wei veroverd, en in 280 maken de Jinn-heersers een einde aan de zuidelijke staat Wu. Zo komt het gehele toenmalige China opnieuw onder n centraal gezag, maar slechts van korte duur. De Jinn-dynastie zet de pogingen van de Wei het land opnieuw te centraliseren niet voort en gaat al spoedig ten onder aan de interne strijd tussen de diverse prinsen van het eigen heersershuis. In de vroege vierde eeuw brengen barbaarse veroveraars uit de grensgebieden in 316 de Jinn definitief ten val en maken zich in korte tijd meester van geheel Noord-China. Het is de vraag of de lokale bevolking dit als een groot probleem ervaart, want de chaos is al voor de machtsovername totaal. Er heersen droogte en hongersnood; de burgeroorlog, raids door nomaden, en de plunderingen van bandieten stichten dood en verderf. Een van de gevolgen van de uitbarsting van geweld aan het einde van de Jinn is dat de bevolking zich groepeert rond lokale leiders en de gemeenschappen zich fortificeren (zie afbeelding 29).
afbeelding 29 In late Han-graven zijn al maquettes in klei van versterkte boerderijen gevonden. Zij zijn een voorloper van de latere gewoonte papieren huizen, meubels en huisraad mee te geven.
DE PERIODE VAN VERDEELDHEID (220589)
105
Een van de prinsen uit de heersersfamilie van de Jinn weet zich in het zuiden nog aan de macht vast te klampen, met het huidige Nanjing als hoofdstad. Enkele elitefamilies die met hem verbonden zijn, vluchten ook naar het zuiden en vestigen zich in het benedengebied van de Yangzi. Deze vlucht naar het zuiden heeft in de historische herinnering van latere tijden een grote betekenis gekregen, al is helemaal niet duidelijk hoeveel gewone Chinezen uit het noorden zijn gevlucht. Vanaf 316 tot het einde van de Jinn in 420 worden de resten van deze dynastie in het zuiden de oostelijke Jinn genoemd, vanwege de ligging van hun hoofdstad Nanjing ten opzichte van de voormalige hoofdstad Luoyang. De tragische lotgevallen van Liu Bei en zijn aanhang uit de staat Shu in Sichuan en Hubei inspireren in de volgende eeuwen in het epos van de Drie Koninkrijken talloze religieuze en literaire tradities. Ondanks hun vroege militaire verlies in de historische werkelijkheid zijn de centrale helden van dit epos de troonpretendent Liu Bei van het Shu-rijk en diens gezworen broeders Guan Yu (? 219) en Zhang Fei (? 221), samen met de briljante strateeg Zhuge Liang (181 234). De tragiek van hun verlies in de burgeroorlogen van deze tijd maakt hen eens te meer geschikt als object van religieuze verering en als hoofdfiguren in allerlei literaire tradities en plaatselijke folklore. Zhuge Liang staat nog steeds voor briljante militaire strategien en de drie gezworen broeders Liu Bei, Guan Yu en Zhang Fei gelden als de iconen van wederzijdse trouw en onvoorwaardelijke vriendschap. Op dezelfde manier blijven ook de Han en de keizerlijke familie van deze dynastie met de familienaam Liu levend in de historische herinnering. Eeuwen later beweren religieuze en politieke leiders nog steeds uit deze familie te stammen, om hiermee hun aanspraak op religieuze of politieke macht te ondersteunen. Vooral in messianistische tradities gelooft men vaak dat de wereldredder uit de Liu-familie stamt. Zulke tradities geloven dat een redder of messias op een specifiek moment in de nabije toekomst zal verschijnen om de uitverkorenen van de totale ondergang van de kosmos te redden.
5.1.2 Het noorden (317 589)

Noord-China wordt in de periode 317 589 overheerst door een groot aantal staten, gesticht door veroveraars die verwant zijn aan de huidige Turken, Tibetanen en Mongolen. Alle drie de etnische groepen zijn nog steeds in China aanwezig, waarbij de Turken in China vanouds Oeigoeren heten. Het gaat meestal om kleine elites die steunen op een effectieve cavalerie en vervolgens een deel van Noord-China onder controle krijgen (afbeelding 30). Deze nietChinese veroveraars zijn geen nomaden uit het hart van de steppe, maar grensvolkeren. Sommige hebben zich sinds de late Han met toestemming van de Chinese autoriteiten binnen de muur gevestigd. Zij hebben hun beheersing van de cavalerie als krijgskunde behouden, maar in de loop van de tijd ook een aantal Chinese cultuurelementen overgenomen, zoals de beheersing van de Chinese taal (eventueel als tweede taal), bestuurlijke technieken, en boeddhisme of daosme. De term barbaars is daarom primair een waardeoordeel van latere Chinese historici en zeker geen precieze beschrijving van de werkelijke culturele en etnische situatie. Een niet-Chinese etnische groep kan gebruikmaken van het Chinese cultu106 hemels mandaat
rele repertoire en Chinezen kunnen alleen of als groep overstappen naar een andere etnische eenheid. Er is zeker sprake van een groeiende etnische verscheidenheid van Noord-China in deze periode, maar de dominante cultuur blijft toch de Chinese.
afbeelding 30 Een paard wacht op zijn berijder. Opvallend is dat de mannen allemaal een snor of baard hebben, waarschijnlijk om hun Turkse (Oeigoerse) achtergrond aan te geven. Deze specifieke afbeelding stamt uit een Tang-graf; ook dan is de Turkse invloed in China nog erg groot.
107
Het is vermoedelijk geen toeval dat juist in de late derde en vierde eeuw n.Chr. volkeren die intensief gebruikmaken van het paard als rijdier China zo sterk gaan overheersen. Tijdens het grootste deel van de Shang en Zhou is het paard vooral een trekdier voor strijdwagens als snel vervoermiddel, waarvan de kracht echter maar in beperkte mate kan worden gebruikt. Vanaf de late vierde eeuw v.Chr. kan het paard in toenemende mate als rijdier voor lichte cavalerie met boogschutters worden gebruikt, dankzij de introductie van het bit en het zadel. Deze uitvindingen maken het mogelijk een paard stabiel te berijden en ondertussen andere handelingen te verrichten. In het zadel vinden tijdens de Han verdere verbeteringen plaats en daarna zien wij in de vroege vierde eeuw n.Chr. de stijgbeugel verschijnen. Deze cruciale uitvinding maakt dat de oorlogsvoering te paard veel makkelijker wordt en de cavalerie ook zwaarder kan worden bepantserd. Deze uitvinding wordt vooral ingezet door de diverse nietHan-culturen ten noorden van China. Daar zijn de steppegebieden gunstig voor het houden van paarden, maar niet voor het alternatief van langdurige landbouw naar het Chinese model. Een politiek systeem dat de steppegebieden controleert zal dus bijna automatisch ook paarden houden als alternatieve bron van voedsel en inkomen. Eenmaal aan de macht gekomen worden de heersersfamilies van deze barbaarse volkeren geconfronteerd met de noodzaak reguliere staatsinkomsten te krijgen. Stabiele inkomsten kan men alleen krijgen door een effectief bestuur uit te oefenen over de Chinese agrarische bevolking, zodat zij voldoende belasting zal betalen. Zonder de inschakeling van Chinese bestuurlijke kennis en geletterdheid, bijvoorbeeld voor landregistratie en boekhouding, is dat alles niet mogelijk. De hiermee gepaard gaande bureaucratisering verschaft hun tevens de mogelijkheid de macht van concurrerende barbaarse elitefamilies binnen het eigen volk te beperken. Het gevaar is wel dat de heersersfamilies een deel van hun oorspronkelijke identiteit moeten inleveren en daarmee de aansluiting met hun medeveroveraars verliezen. Alle noordelijke politieke systemen hebben als functie het onttrekken van maximale inkomsten aan het veroverde gebied om de directe bondgenoten binnen de elite te belonen. Dit maakt deze systemen kwetsbaar voor interne spanningen tussen de leden van een keizerlijke familie, de families van de echtgenotes en de overige elitefamilies. Vooral de strijd om de opvolging en het afrekenen met de verliezers door de uiteindelijke winnaar leiden tot bloedige moorden, die kenmerkend blijken te zijn voor de diverse Turkse en Mongoolse politieke systemen uit Centraal-Azi. Aan de andere kant is de Jinn in 316 aan precies dit probleem te gronde gegaan, dus zo uniek zijn dergelijke interne conflicten misschien ook weer niet. In deze vroege periode is het voor de meeste van buitenaf komende overheersers moeilijk om de juiste formule te vinden voor het behoud van de eigen identiteit en het inschakelen van Chinese bestuurstechnologie. Eigenlijk lukt dit alleen de Wei-dynastie (386 534). Deze dynastie wordt gesticht door de familie van de Tuoba (de Chinese verbastering van hun eigennaam Tabghac) uit de proto-Mongoolse stam van de Xianbei. Om verwarring te voorkomen met gelijknamige dynastien of staatjes, zoals de Wei van de Drie Koninkrijken een eeuw eerder, wordt deze dynastie door historici meestal Tuoba-Wei genoemd. Aanvankelijk is haar machtsbasis in noordelijk Shanxi, maar in 439 verenigt de Tuoba-Wei geheel NoordChina onder haar gezag en kan zich daarna nog bijna een eeuw handhaven (zie kaart 7). De
108 hemels mandaat
dynastie streeft in haar latere fase een bewuste politiek van totale verchinezing (sinificatie) na, van de invoering van de Chinese taal, kleding, namen, en de verering van Confucius, tot huwelijken tussen Xianbei en Chinezen. Zij laat zelfs een verdedigingsmuur tegen de noordelijke barbaren bouwen. Zij manifesteert zich als beschermer van het opkomende boeddhisme, zowel op het niveau van de staat als op lokaal niveau. De bescherming van religieuze instellingen is nooit een puur religieuze aangelegenheid, omdat het behalve een uiting van devotie ook een demonstratie is van politieke kracht, en religieuze leiders op hun beurt een rol spelen in de legitimatie van de staat. Vanaf 446 vindt gedurende enkele jaren een vervolging van het boeddhisme plaats, omdat het hof tijdelijk onder de invloed staat van de daostische beweging van de Hemelse Meesters als alternatieve vorm van legitimatie.
kaart 7 De noordelijke en zuidelijke dynastien. De zuidelijke grenzen zijn grotendeels fictief.
De Tuoba-Wei voert in 485 een belangrijke economische hervorming door, die wij kennen als het gelijke veld-systeem (juntian). In dit systeem wordt al het land dat niet behoort tot de domeinen van de grote families verdeeld in gelijke (dat wil zeggen, naar de opbrengst gemeten gelijkwaardige) stukken. Deze stukken worden vervolgens aan de nog vrije boeren in pacht gegeven. Na hun dood wordt de grond opnieuw verdeeld. Deze maatregelen staan in een oude traditie van grondverdeling, zoals de landhervorming van Shang Yang onder de Qin voorafgaand aan haar verovering van China. Wij weten dat dit gelijke veld-systeem
daadwerkelijk is uitgevoerd, dankzij de analyse van moderne luchtfotos (zie afbeelding 31) en de vondst van gedetailleerde documenten over de uitvoering van dit systeem in de Tangperiode. De grond moet verplicht worden gebruikt voor landbouw en om moerbeibomen te planten, die de blaadjes leveren voor de zijdewormen. De boeren moeten belasting betalen in de vorm van graan en zijde. Dit systeem van grondverdeling vindt alleen in Noord-China plaats. Hier kan men de grond in gelijke, rechthoekige stukken verdelen en hangt minder af van de persoonlijke inbreng van de bewerkers. In het zuiden volgt ieder rijstveldje de natuurlijke glooiing van de grond en kan het bouwland dus niet in regelmatige stukjes worden verdeeld. Omdat in de rijstbouw veel afhangt van de persoonlijke aandacht van de bewerkers van de grond, is een regelmatige herverkaveling onrendabel. Niemand investeert nu eenmaal veel arbeid in een stuk land als dit alleen maar de toekomstige bewerkers ten goede komt.
afbeelding 31 De Engelse geograaf Frank Leeming heeft op grond van oude luchtfotos een analyse gemaakt van de ligging van het landbouwland. Uit deze analyse blijkt dat het Noord-Chinese landschap nog steeds in belangrijke mate wordt bepaald door het gelijke veld-systeem.
De maatregelen van het gelijke veld-systeem helpen een al te extreem grootgrondbezit tegengaan en zorgen ervoor dat grond die door alle oorlogen in Noord-China sinds de late Han uit productie is gegaan opnieuw bebouwd wordt. Dit alles garandeert de staat een brede groep van kleine, maar regelmatige belastingbetalers. De betere registratie die met dit
110 hemels mandaat
systeem gepaard gaat, remt de ontduiking van belastingen door de machtigen. Door deze maatregelen is het noorden in de zesde eeuw economisch sterker dan het Chinese zuiden. Ook bezitten de noordelijke elites dankzij de invloed van niet-Chinese groepen militaire vaardigheden, die bij de zuidelijke elites verloren zijn gegaan. Uiteindelijk zal China dan ook in 589 vanuit het noorden weer herenigd worden. De hereniging gebeurt niet door de Tuoba-Wei-dynastie zelf. Wanneer zij in 493 de hoofdstad Pingcheng verplaatst van het moderne Datong in het verre noorden van Shanxi naar Luoyang in het oude Chinese kernland, ontstaan er interne spanningen. De Tuobagroepen die in hun kernland blijven wonen zijn ontevreden, omdat de verplaatsing van de hoofdstad onderdeel is van een strategie om de macht van de oude stammen te verkleinen ten gunste van de macht van de keizerlijke familie en enkele Tuoba-families in de naaste omgeving van de keizers. Dit gaat bovendien gepaard met een grotere samenwerking met Chinese elites. In 534 stort de oude Tuoba-Wei in elkaar, maar de nieuwe staten zijn in eerste instantie nog niet bij machte het oude territorium van de Han te verenigen. Een van de opvolgers van de Tuoba-Wei ontwikkelt een nieuwe methode om het leger uit te breiden, door ook etnische Chinezen toe te laten tot de eigen stammenorganisatie. Chinezen die hun eigen wapens kunnen betalen krijgen belastingvrijstellingen en Tuobanamen in ruil voor deelname aan het leger. Dit militie-systeem wordt later het prefecturale soldaten-systeem (fubing) genoemd, en maakt het mogelijk veel meer soldaten te mobiliseren. Tegelijkertijd betekent deze vermenging van etnische Chinezen met de niet-Chinese veroveraars ook de definitieve teloorgang van het oude tribale systeem. De noordelijke elites van de komende eeuwen maken deel uit van deze nieuwe culturele mengvorm en zijn niet meer duidelijk met een specifieke etnische groep verbonden. Het militiesysteem wordt in eerste instantie door Sui en Tang voortgezet, maar later vervangen door beroepslegers met opnieuw een sterke Turkse (Oeigoerse) component.
5.1.3 Het zuiden (317 589)

Gedurende deze gehele periode wordt de zuidelijke helft van China geregeerd door een opeenvolging van militair zwakke Chinese heersershuizen, die hun zetel in het huidige Nanjing hebben. In formele zin zetten deze regimes de Jinn voort, die immers in 316 naar het zuiden is verplaatst. Omdat dit de laatste dynastie is die het land als een geheel heeft bestuurd, hebben de zuidelijke heersershuizen in de ogen van latere Chinese historici de meeste aanspraak op legitimiteit. Zuidelijk betekent in deze tijd nog het stroomgebied van de Yangzi, want het zal nog eeuwen duren voordat het moderne zuiden van China werkelijk meetelt. De stad Nanjing is een van de grootste van haar tijd, met ruim n miljoen inwoners die leven van de opbrengst van het rijk: ofwel direct als leden van de keizerlijke familie en de bestuurlijke elites, dan wel als dienstverleners en leveranciers. De feitelijke macht in het beneden-Yangzi-gebied wordt nog meer dan voorheen gemonopoliseerd door de leiders van de grote families, die de topposities in de bureaucratie en aan het hof bezetten. Zij controleren in voortdurend wisselende juntas het politieke en militaire bestel. Deze elite ontwikkelt zich tot een gesloten sociale groep waarvan het lidDE PERIODE VAN VERDEELDHEID (220589) 111
maatschap in de eerste plaats wordt bepaald door afstamming. Om deze reden noemen wij deze elite vaak een aristocratie, al bezit zij geen adellijke titels of kastelen. De elite bestaat enerzijds uit families die met hun aanhang van clinten in de vroege vierde eeuw n.Chr. uit het noorden zijn gevlucht voor de niet-Chinese veroveraars, en anderzijds uit elitefamilies van zuidelijke herkomst. De militaire macht van deze elite is voldoende om de noordelijke dynastien te weerhouden van een invasie, maar ontoereikend om haar wil in het zuiden tot op het laagste niveau door te zetten. Overal zijn lokale potentaten die op grond van hun afstamming en netwerken een aanstelling als magistraat of gouverneur hebben gekregen, maar ook nog een eigen leger hebben dat soms duizenden mensen groot kan zijn. De mensen die echt een rol spelen in de politiek van de zuidelijke dynastien hebben machtsposities aan het hof of in de gebieden tussen Nanjing en de noordgrens. Dankzij de vestiging van een apart en algemeen erkend politiek centrum wordt het benedenstroomgebied van de Yangzi definitief ingelijfd als onderdeel van het Chinese cultuurgebied. Vooral tijdens de Liang Dynastie (502 557) ontstaat hier een elitecultuur waarin dichtkunst en kalligrafie, boeddhistische en daostische religieuze activiteiten, conversatie en het nuttigen van alcoholische drank centraal staan. Het keizerlijke hof en de prinselijke hofhoudingen in Nanjing spelen in de ontwikkeling van deze nieuwe cultuur een centrale rol. Cultuur is hier niet een belangeloze activiteit, maar wordt ingezet om het gezag van het keizerlijke centrum te vergroten, in een omgeving waar de fiscale, politieke en militaire macht van het centrum verder zeer beperkt is. De figuur van keizer Wu van de Liang (r. 502 549) slaagt erin een grote mate van legitimiteit te verwerven, maar dit blijkt onvoldoende om zijn dynastie te redden. Het sleutelwoord bij alles is beschaving (wen), waarin schrijven en schrift een centrale rol spelen. De martiale dimensie, in de vorm van de oude krijgskunst of paardrijden, is hier veel minder prominent dan in het noorden. Tegelijkertijd is er een felle culturele competitie aan de gang tussen de noordelijke elitefamilies die naar het zuiden zijn gevlucht en de gevestigde families uit het zuiden. De noordelijke families zijn hun economische macht, gebaseerd op grootgrondbezit, grotendeels kwijtgeraakt, terwijl de zuidelijke families wel een sterke economische basis bezitten. Het enige wapen dat de noordelijke families hebben, is hun cultuur, waarbij hun achtergrond in de Weg van de Hemelse Meesters een belangrijke rol speelt. In die traditie is kalligrafie voor het eerst in de Chinese geschiedenis een centrale vaardigheid, omdat het schrift de kosmos en de demonen daarin kan vangen en beheersen. De eerste grote (en in de mythohistorische herinnering ook grootste) kalligraaf Wang Xizhi (306 361) stamt niet toevalligerwijs uit een prominente refugifamilie en is een vooraanstaande aanhanger van deze leer. De zuidelijke gevestigde families ontwikkelen daarop hun eigen versie van de leer, die wordt genspireerd door de noordelijke daostische tradities, de zuidelijke schriftcultuur en het geloof in mediums of mensen in wie de goden of demonen kunnen afdalen en door wie zij kunnen spreken. Deze nieuwe traditie wordt wel het daosme van berg Mao (maoshan) genoemd, naar een berg die vlak bij de zuidelijke hoofdstad Nanjing ligt. Door de komst van de noordelijke refugifamilies is in het zuiden voor het eerst het gevoel ontstaan dat men hier de fakkel van de Chinese beschaving hoog moet houden. Men voelt zich cultureel superieur ten opzichte van de noordelijke barbaren, maar afgezien
112 hemels mandaat
van enige veldtochten die op niets uitlopen, wordt noodgedwongen de militaire status-quo aanvaard. De culturele idealen van de zuidelijke elite die in en rond Nanjing zijn ontstaan oefenen later grote invloed uit op de culturele praktijk van de Sui- en Tang-elite na de hereniging. Het is vervolgens de combinatie van de culturele idealen uit het zuiden met de economische en militaire kracht van het noorden die maken dat de nu volgende Sui- en Tang-dynastien toch meer greep krijgen op bestuur en economie dan hun voorgangers, al blijft ook hun gezag erg kwetsbaar. De scheidslijn tussen het noorden en het zuiden wordt duidelijk in de verschillende eetgewoontes, waarbij men in het noorden regelmatig vlees eet en allerlei melkproducten nuttigt, terwijl men in het zuiden allerlei gewassen en dieren uit de eigen waterrijke omgeving eet. Maar deze scheidslijn gaat nog veel verder, op de gebieden van kleding, haardracht, omgangsvormen, en zo meer. De verovering van het zuiden door het noorden is daarom een militaire gebeurtenis van groot belang en absoluut niet de onschuldige hereniging van een land dat altijd al n had willen zijn. Tegelijkertijd is de traditionele opvatting over een noorden dat barbaarser wordt tegenover een authentiek Chinees zuiden ook onjuist. Het nuttigen van zuivelproducten in het noorden dateert zeker van na de val van de Han, maar het zuiden verandert net zo goed. Alleen al de definitie van het zuiden wordt geheel anders. Tot dan toe is het zuiden altijd het gebied van de oude staat Chu aan de middenloop van de Yangzi, maar vanaf nu gaat het beneden-Yangzi-gebied voor het eerst een belangrijke rol spelen. Dit betekent ook een etnische en culturele transformatie van het gebied dat in veel opzichten nu pas voor het eerst Chinees wordt, terwijl de plaatselijke bevolking tot die tijd vooral bekendstaat om zijn afwijkende gewoontes zoals tatoeages. De rol van de culturele ander wordt overgenomen door gebieden die nog verder naar het zuiden liggen, bijvoorbeeld in de moderne provincies Fujian, Guangdong en Guangxi.
5.2
Sociale en economische aspecten
5.2.1 Grootgrondbezit als de basis van de macht

Het bezit van landbouwgrond levert economische macht op die op termijn kan worden omgezet in cultureel prestige, zoals bij de aristocratische families, en/of politiek-militaire macht, zoals bij nieuw opkomende families. Wanneer de oostelijke Han in 220 door de Wei (een van de Drie Koninkrijken) wordt opgevolgd, wordt de al bestaande trend van concentratie van landbouwgrond alleen maar versneld. De grootgrondbezitters beschikken over versterkte domeinen, waarvan de grond bewerkt wordt door horige boerenfamilies. Zij bezitten een uitgebreide aanhang van clinten (inclusief ambachtslui) en met de toenemende chaos van de late westelijke Jinn-dynastie zelfs privmilities. De omvang van landgoederen neemt onder meer toe, doordat vrije boeren zich in tijden van gevaar met land en al laten opnemen in het domein in ruil voor economische en militaire bescherming. Doordat het domein de belangrijkste economische eenheid wordt, neemt de handel in betekenis af. In veel gebieden
113
verdwijnt de geldcirculatie en de resterende handel vindt plaats door het ruilen van producten. Grote bedragen en belastingen kunnen worden betaald met graan, zijde of textiel. Wanneer de noordelijke elitefamilies rond 316 naar het zuiden vluchten, nemen zij een deel van hun clinten mee, maar hun grondbezit en een groot deel van de boeren daarop laten zij achter. Hierdoor ontstaat een nieuwe situatie, waarbij de restanten van de oude Chinese elite voortaan moeten leven onder het oppergezag van niet-Chinese machthebbers. Tegen de zesde eeuw is in heel Noord-China een bovenlaag ontstaan van gemengd Chinees-barbaarse afstamming. De politieke dominantie van de nieuwe bovenlaag wordt in het noorden echter niet zo absoluut als in het zuiden, mede omdat de staat erin slaagt hun economische basis te beperken met het gelijke veld-systeem. Het doel van dit systeem, dat door de Tuoba-Wei in 485 is ingevoerd en tot en met het midden van de achtste eeuw in grote delen van Noord-China functioneert, is het vergroten van de landbouwproductie en het versterken van de kleine belastingbetalers, die niet over voldoende invloed beschikken om onder hun verplichtingen uit te kunnen komen. Dankzij dit systeem en de grotere militaire macht in handen van de staat, komt het Noord-Chinese politieke systeem eindelijk uit de vicieuze cirkel waarin de Han-dynastien al aan het einde van de eerste eeuw v.Chr. zijn beland, waarbij de grootgrondbezitters steeds sterker worden en de staat steeds zwakker.
5.2.2 Een meritocratische aristocratie

De sociale elite houdt na de val van de Han ondanks decennia van burgeroorlog vast aan de opvatting dat correct ethisch handelen noodzakelijk is voor goed bestuur. Het juiste morele karakter van de kandidaat wordt als uitgangspunt genomen en alleen zo iemand komt in aanmerking voor de hoogste posten. De vraag wie iemands karakter mag beoordelen is daarbij cruciaal. Eerst is er een vorm van ballotage, waarbij leden van de hoogste elite iemand aanbevelen om toegang te krijgen tot de eigenlijke examens. Dit is het doorslaggevende moment waarop de sociale elite zichzelf kan reproduceren zonder veel toestroom van buitenaf, zodat men voor deze periode met enig recht van een aristocratische of oligarchische elite kan spreken. Iedereen met een ambtelijke positie, en bij implicatie hun verwanten en afstammelingen, wordt verdeeld over negen graden, waarvan de hoogste drie graden een aparte categorie vormen. Voor klerken en andere ondersteunende staf, die in het traditionele Chinese systeem ook later nooit als ambtenaar zullen worden beschouwd, gelden geheel andere maatstaven. Om haar maatschappelijke status te behouden moet een familie in iedere generatie voldoende mannelijke leden binnen de bureaucratie houden. Daarom blijft deze hoogste elite, nadat zij na de val van het noorden in 316 naar het zuiden is gevlucht, woonachtig in de buurt van de hoofdstad Nanjing. Hier is het keizerlijke hof waar de banen vergeven worden. Ironisch genoeg blijft de elite daardoor toch afhankelijk van het centrum, hoe machteloos dit centrum ook is in economische en militaire termen. Ondanks alle pogingen van keizer Wu van de Liang om zijn rijk met culturele middelen bijeen te houden, beginnen al aan het einde van zijn regeringsperiode de interne conflicten, waarna de dynastie in 557 definitief ineenstort. Op dat moment krijgt het aristocratische systeem een enorme klap. Duizenden mensen
114 hemels mandaat
worden gedood of in gevangenschap weggevoerd. De nieuwe dynastie is zwak en bezit geen enkele legitimiteit in de ogen van de overgebleven elitefamilies. Zij zal in 589 makkelijk door de Sui worden omvergeworpen. Het lidmaatschap van de juiste families wordt uitgedrukt door de familienaam vooraf te laten gaan door de naam van een plaats die bekend is als het herkomstgebied van een familie van stand. Het prestige van deze combinaties van familienaam en plaatsnaam is goed vergelijkbaar met dat van een adellijke titel, maar uiteindelijk wordt daarmee alleen de algemene status tot uitdrukking gebracht. Met zulke combinaties van familienaam en plaatsnaam is niet steeds hetzelfde ambt of grondgebied verbonden. Ondanks iemands afstamming moet men de hoge sociale positie steeds opnieuw verdienen met het publiek vertonen van moreel gedrag en culturele vaardigheden. Heel anders dan in het Westen tot vrij recent het geval is geweest, is het meritocratische ideaal in China al sinds de derde eeuw v.Chr. niet meer controversieel.
5.3
Ideologische, filosofische en religieuze aspecten
5.3.1 Cultuur en literatuur

De schriftcultuur en het papier Wij hebben al gezien hoe cultuur een cruciaal onderdeel is van het repertoire aan middelen om legitimiteit en macht te verwerven. Dit geldt overigens niet alleen voor het keizerlijke hof en de aristocratische elites in Nanjing, maar ook voor de elites van het noorden. Cultuur en religie zijn de arena waarin de strijd om de sociale en politieke suprematie wordt uitgevochten, nadat de eerste selectie van elitefamilies op grond van economische en militaire macht heeft plaatsgevonden. Zij vormen belangrijk symbolisch kapitaal. Het is daarom geen toeval dat de Periode van Verdeeldheid tegelijk een tijd is van een enorme culturele en religieuze bloei, waarin veel meer aan de hand is dan tijdens de voorafgaande Han-dynastien.
Behalve de sociale en politieke noodzaak om zich cultureel te manifesteren, is er nog een ander aspect dat het culturele en intellectuele leven na de val van de Han op doorslaggevende wijze heeft benvloed. Hoewel al omstreeks het begin van de christelijke jaartelling het papier is uitgevonden, kan dat in eerste instantie nog niet beschreven worden. Na enige technische verbeteringen vindt het pas werkelijk ingang als schrijfmateriaal. Papier is minder duur dan zijde en andere schrijfmaterialen, en zeker veel makkelijker in het gebruik dan bamboelatjes, hout, metaal of klei. In het zuiden zijn ook ruim voldoende vezelplanten aanwezig, evenals schoon water om de vezels op te lossen, waarna de ontstane pulp op fijnmazige roosters wordt gedroogd tot het bruikbaar papier oplevert. Het zal geen toeval zijn dat individuele literatuur op grote schaal en individuele vormen van religie vanaf de vroege derde eeuw n.Chr tegelijkertijd opkomen met het veelvuldiger gebruik van papier. De eerste grote kalligraaf is de al genoemde Wang Xizhi, die in de eerste helft van de vierde eeuw actief wordt, korte tijd nadat het papier definitief gevestigd is als belangrijk oppervlak voor schriftcultuur
(zie afbeelding 32). Vanuit China zal deze uitvinding zich langzaam via de Zijderoute naar de Arabische wereld en daarna naar het Westen verbreiden, waar het echter pas eeuwen later aan het einde van de Europese Middeleeuwen aankomt. Het is het ideale alternatief voor het kwetsbare papyrus of het dure en onhandige perkament.
afbeelding 32 Het begin van een van Wang Xizhis meesterwerken. Dit is een kopie uit de Tang-periode, want het origineel is verloren gegaan. De zegels van latere verzamelaars zijn een wezenlijk onderdeel van de artistieke ervaring.
Het is frappant hoe het in gebruik nemen van papier om op te schrijven samenvalt met een nieuw soort dichters. Er zijn wel voorlopers van wie lange gedichten zijn overgeleverd in de stijl van het Boek der Oden of het prozagedicht, maar de nieuwe dichters schrijven veel vaker en persoonlijker. In plaats van politieke uitspraken zijn gedichten nu getuigenissen van sociale gebeurtenissen en persoonlijke indrukken. Minstens even opmerkelijk is het feit dat deze eerste dichters tegelijkertijd tot de hoogste politieke elite van hun tijd behoren, onder wie de generalissimus Cao Cao en zijn twee zonen Cao Pi (tevens zijn opvolger) en Cao Zhi (192 232). Deze laatste geldt ook als de meest begaafde dichter. Alle drie schrijven zij korte lyrische gedichten (shi), waarin ruim plaats is voor persoonlijke gevoelens en ambities. De
116 hemels mandaat
oude dichters zijn meestal bekend om een klein aantal gedichten, terwijl de nieuwe dichters zeer productief zijn. Schrijven is niet meer een beroep met een relatief lage status, maar een essentile vaardigheid voor een lid van de hoogste elites.
De aristocratische levensstijl Veel meer dan gedurende de Han cultiveert de aristocratische bovenlaag een verfijnde levensstijl als onderdeel van haar maatschappelijke identiteit. Een heer van stand wordt geacht zich toe te leggen op het beoefenen van bepaalde kunsten en vaardigheden of een cultureel repertoire, bestaande uit kalligrafie, pozie en kunstproza, maar ook alcoholische drank, conversatie en het go-spel (zie afbeelding 33). De gewoonte thee te drinken zal hier pas later bijkomen. Men bezit in deze tijd vaak nog wel martiale vaardigheden (zoals zwaardvechten of boogschieten), maar voor de aristocratische bovenlaag zijn die geen onderdeel van haar identiteit. In de noordelijke dynastien is dit anders, want door het ontstaan van een gemengde bovenlaag zullen deze vaardigheden, samen met paardrijden, aldaar wel een deel van iemands publieke persona uitmaken. Van individuele schilderkunst is ook nog geen sprake, want voorlopig domineert de muur als het ideale oppervlak en is schilderen een ambacht. Het zal tot de Song duren voordat schilderkunst en de appreciatie daarvan ook belangrijke vaardigheden van een heer van stand worden. Een zevental literaten uit de derde eeuw n.Chr. zal later worden vereeuwigd als de Zeven Wijzen van het Bamboebosje (zhulin qixian). Zij worden in een beroemde muurschildering uit de late vierde eeuw afgebeeld, terwijl zij ontspannen op een mat op de grond zitten, te midden van de bamboes, met naast hen attributen zoals een muziekinstrument of een drankkruik (zie afbeelding 35).
afbeelding 33 Dit go-bord van aardewerk dateert uit het midden van de zesde eeuw. Omdat men in deze tijd nog op de grond zit, is het go-bord in de vorm van een klein tafeltje gemaakt.
117
De kalligrafie ontwikkelt zich vanaf de derde eeuw tot een zelfstandige kunstvorm dankzij het vroege religieuze daosme. De grote kalligraaf Wang Xizhi is een aanhanger van de Weg van de Hemelse Meester, waarin de kalligrafie een belangrijk medium is voor de interactie met en beheersing van de kosmos. Schrift is in China vanouds verbonden met macht. Het is geen toeval dat alle vroege teksten die zijn overgebleven en wie weet berhaupt zijn geschreven nauw zijn verbonden met het bezit en de demonstratie van politieke en religieuze macht, zoals de orakelinscripties en de bronzen inscripties. In de loop van de Han-dynastie heeft zich de voorstelling ontwikkeld dat schrift en de geschreven taal samen de patronen van de kosmos weergeven. Volgens deze opvatting communiceert de hemel met ons door schrift, in eerste instantie in hemelse karakters die wij eigenlijk niet kunnen begrijpen of in de iets eenvoudigere Acht Trigrammen, en anders in normale karakters in een speciaal handschrift. Zodoende wordt Yang Xi (330-386), de voornaamste sjamaan van het daosme van berg Mao, tevens geroemd als kalligraaf. Iemands kalligrafie is niet alleen een representatie van iemands lichaam, maar ook de belichaming van zijn moreel karakter. Een mooi handschrift ontstaat uit de juiste beweging van het lichaam tijdens het schrijven en wordt in termen van het lichaam beschreven. Een goed mens heeft een mooi handschrift, een slecht mens niet. Een goed mens is mooi, een slecht mens is lelijk. Dit maakt een goed handschrift een essentieel bestanddeel van het repertoire aan vaardigheden waarover een man van stand of een toekomstige ambtenaar moet beschikken. Vanuit deze manier van denken is het ook logisch dat toekomstige ambtenaren niet alleen rechtschapen mensen moeten zijn, maar ook een goede kalligrafie moeten hebben. Zodoende zijn tijdens de Periode van Verdeeldheid examens niet anoniem en besteden de kandidaten grote aandacht aan hun handschrift. Tijdens de Song worden toch anonieme examens ingevoerd en worden alle teksten eerst door klerken overgeschreven, ondanks protesten dat men zo iemands karakter niet kan aflezen uit diens kalligrafie.
Literatuur De enorme productie van literaire en religieus-literaire teksten in de hofkringen rond Nanjing in het beneden-Yangzi-gebied is een direct gevolg van de culturele zelfdefinitie van de sociale en politieke elite. De Periode van Verdeeldheid geldt als de eerste bloeitijd van de lyrische pozie (shi). Deze is dikwijls sterk daostisch of boeddhistisch van inspiratie. Een fascinerende ontwikkeling is de invloed van de taal waarin boeddhistische teksten vaak naar China kwamen, namelijk het Sanskriet. Deze Indo-Europese taal met veel lettergrepen per woord en met vervoegingen, heeft ritmische mogelijkheden die het Chinees niet kent. In de hofkringen van Nanjing van de late vijfde en vroege zesde eeuw worden daarom voorschriften ontwikkeld voor de volgorde van de tonen van de Chinese woorden per zin, zodat toch een soort metrum ontstaat. Tegen de zesde eeuw krijgt het lyrische gedicht (shi) hiermee zijn definitieve vorm. De term lyrisch gedicht betekent hier niet dat het gedicht vooral een individuele expressie van persoonlijke emoties is, maar dat de onderwerpen vaak uit de natuur worden gehaald. Het gedicht wordt geschreven volgens strakke voorschriften, maar is ook een sociale activiteit. De meeste gedichten worden op feesten of andere maatschappelijke gelegenheden gecomponeerd, en later opgeschreven en doorgegeven. Bij het kopiren van
118 hemels mandaat
een gedicht wordt het door de lezer-kopiist vaak nog verder aangepast, want van artistiek eigendom is nog geen sprake. Vanaf het scheppen tot en met het verder geven van een gedicht is dus steeds sprake van een collectieve activiteit. In een tijd dat de gedichten van beroemde dichters nog niet verspreid worden door de boekdrukkunst en niet algemeen beschikbaar zijn, is het bezit van iemands gedicht een waardevol geschenk op hetzelfde niveau als een kostbaar voorwerp. Deze appreciatie van het gedicht zal gedurende de hele keizertijd blijven bestaan. Wanneer vrouwen vanaf de late zestiende eeuw steeds vaker geletterd zijn, gaan zij ook allereerst gedichten schrijven en onder elkaar uitwisselen. Minstens even belangrijk als het lyrische gedicht (shi) is het parallelle proza (pianwen), dat wordt gebruikt voor belangrijke politieke statements. In deze stijl moeten alle zinnen parallel worden geconstrueerd, waarbij allerlei grammaticale hulpwoorden ook nog eens verboden zijn. Ondanks de opkomst van andere vormen van proza voor literaire doeleinden blijft de beheersing van deze stijl in de volgende eeuwen van groot belang in een politieke context. De doorslaggevende proeve van bekwaamheid voor de ambtelijke examens vanaf de Ming is het schrijven van een Essay in Acht Voeten (baguwen) over een voorgeschreven thema, dat moet worden uitgewerkt in acht onderdelen en in perfecte parallelstijl moet zijn geschreven. Ten slotte moeten hier twee belangrijke boeken worden besproken, die allebei op hun manier de weerslag vormen van de bijzondere aristocratische cultuur van deze tijd. Tijdens de Liang-dynastie wordt een van de belangrijkste literatuurkritische werken geschreven uit de Chinese geschiedenis, namelijk Het Literaire Hart en het Kerven van Draken (wenxin diaolong). De auteur Liu Xie (circa 465 521) is een gelovige boeddhist, maar evengoed een bewonderaar van Confucius en vooral bekend om dit ene boek. In vijftig hoofdstukken gaat hij uitvoerig in op vorm (de gekerfde draak) en diepere inhoud (het literaire hart) van de geschreven teksten van zijn tijd. Het gaat hem om een breed spectrum aan geschreven teksten dat bijvoorbeeld ook politieke en rituele teksten of humor omvat. Hij ziet literatuur als geschreven teksten die de patronen (wen) van de kosmos vangen, hetzij in pozie (wen) of proza (bi). Het zal ook niet verbazen dat hij zijn tekst heeft geschreven in het parallelle proza, in die tijd de hoogste manifestatie van de geschreven taal. Na de voltooiing van dit werk wordt Liu Xie opgenomen in de kring van culturele leiders rond een van de keizerlijke prinsen van de Liang-dynastie in Nanjing, Xiao Tong (501 531). Aan hetzelfde prinselijke hof wordt vervolgens de Literaire Anthologie (wenxuan) gecompileerd, waarbij Xiao Tong traditioneel als auteur geldt, hoewel hij waarschijnlijk vooral is opgetreden als de patroon en gesprekspartner van de eigenlijke samenstellers. Als bloemlezing neemt dit boek de maat van de literaire productie aan pozie en proza tot die tijd, en vormt tegelijkertijd de literaire canon van Chinas vroegste tekstuele productie voor alle geletterden van de volgende eeuwen. Zij is een poging orde te scheppen in de literaire overlevering, een orde die nauw is verbonden met de politieke orde. Zij begint dan ook met het genre van de grote prozagedichten die de grandeur van het keizerlijke hof van de Han bezingen. Tijdens de Tang-dynastie is de Literaire Anthologie een van de belangrijkste teksten van de ambtelijke examens, zodat de invloed van deze bloemlezing in literair opzicht enorm zal zijn. Niet alleen vanwege haar eventuele literaire kwaliteiten, want er zijn ook andere
kandidaten. Maar vooral omdat de Tang grote behoefte heeft aan symbolen van orde en eenheid, zoals de Literaire Anthologie die kan bieden. Naast dit soort literaire teksten zijn ook nog allerlei andere teksten geproduceerd. Delen van de archieven van de diverse politieke systemen zijn teruggevonden, en er zijn allerlei historische werken overgeleverd. Er is een grote hoeveelheid daostische en boeddhistische teksten geproduceerd, waarvan een belangrijk deel over is in de diverse canonieke verzamelingen, en een ander deel rond 1900 is teruggevonden in de kloosterbibliotheek van Dunhuang. Vanaf de tweede eeuw n.Chr. worden op grote schaal optekeningen over vreemde zaken (zhiguai) geschreven, anekdotes die in een gewone schrijfstijl vertellen over allerlei rare gebeurtenissen of wonderen tegen de achtergrond van het leven van alledag. Deze anekdotes zijn later heruitgegeven in verzamelwerken en zo voor het nageslacht bewaard gebleven. Met de Periode van Verdeeldheid nemen onze mogelijkheden iets van het gewone China van vroeger te leren kennen daarom enorm toe.
5.3.2 Confucianisme en metafysica

Tijdens de Han ontwikkelt het classicisme (ru) zich tot de ideologie van het ambtelijk bestuur, omdat men gelooft dat alleen in de klassieke teksten aanwijzingen voor goed moreel bestuur kunnen worden gevonden. Omdat deze klassieke teksten terug zouden gaan op de mythische periode van eenheidsbestuur gedurende de westelijke Zhou, kunnen zij dienen als ideologische steunpilaar voor het nieuw gevormde eenheidsideaal. Dat de staatsstructuur van de Qin en Han fundamenteel afwijkt van het feodalisme van de vroege Zhou wordt volledig over het hoofd gezien. De classicistische historische mythe is en blijft gedurende de komende eeuwen dat de vroege Zhou het model kan zijn voor alle latere bestuurlijke organisatie. Typische voorbeelden van een classicistische benadering van bestuur zijn de regelmatige afkondigingen van een generaal pardon voor criminelen als teken van de morele superioriteit van een keizer, moralistische taal in bestuursdocumenten, of het geloof in tekenen van de hemel. Deze classicistische benadering verliest bij het uiteenvallen van de eenheidsstaat na de val van de Han aan relevantie. Pas met het herstel van een centralistische staat onder de Tang herwint deze benadering weer enigszins haar oude belang als morele leer en ritueel systeem. Tijdens de Periode van Verdeeldheid voelt een groot deel van de ontwikkelde bovenlaag zich meer aangetrokken tot een nieuw type van metafysische speculaties, dat in de derde eeuw is opgekomen. Deze speculaties worden niet als het tegendeel van het classicisme gezien, maar als een aanvulling. Daarbij worden wijsgerige discussies gevoerd over het wezen van het Zijn (de wereld van de verschijnselen) in zijn relatie tot het fundamentele Niet-Zijn (de ondefinieerbare basis van al het bestaande). Deze discussies zijn gebaseerd op een combinatie van ideen, ontleend aan het canonieke Boek der Veranderingen (Yijing) en aan de herinterpretatie van filosofische teksten die wij meestal als daostisch beschouwen, vooral het Boek van de Weg en de Deugd (daodejing) en de Zhuangzi. Deze teksten worden samen als de drie mysterieuze (xuan) werken gezien en deze discussies worden daarom ook wel de Studie der Drie Mysterieuze Werken (xuanxue) genoemd. In deze herinterpretaties spelen moralistische ideen gebaseerd op teksten uit de traditie van Confucius een grote
120 hemels mandaat
rol en het veelgebruikte etiket neodaosme is dan ook erg misleidend. De voorkeur voor dergelijke onwereldse speculaties is dikwijls veroordeeld als escapisme, het intellectuele tijdverdrijf van een parasitaire elite. Maar zij moet eerder gezien worden als een uiting van een andere houding die vanaf de derde eeuw sterk op de voorgrond treedt: meer aandacht voor de individuele persoon (individualisme is waarschijnlijk een te sterke term) en het streven naar persoonlijke verlossing. De morele schuld die iemand na zijn dood achterlaat hoeft niet meer door diens nakomelingen te worden afbetaald, maar kan dankzij het nieuwe geloof in de wedergeboorte of rencarnatie ook door die persoon zelf in een volgend bestaan worden voldaan.
5.3.3 Daosme
De lezers van het Boek van de Weg en de Deugd en de Zhuangzi Het is in het Westen zeer gebruikelijk om de term daosme te gebruiken voor diegenen die zich baseren op het Boek van de Weg en de Deugd, maar ook voor diverse religieuze stromingen die in de late tweede eeuw n.Chr. zijn ontstaan en zich ten dele baseren op deze tekst en zijn vergoddelijkte auteur, de figuur van Laozi. Het eerste type benadering wordt het filosofische daosme genoemd, en de andere benadering het religieuze daosme. Beide termen zijn van zeer late datum en door westerlingen bedacht, waarna zij in de twintigste eeuw ook in Chinees en Japans onderzoek min of meer ingang hebben gevonden. Toch zijn deze termen misleidend, omdat de tekst van het Boek van de Weg en de Deugd en het intellectueel enigszins verwante boek van de Zhuangzi nooit het exclusief bezit van n religieuze of filosofische stroming zijn geworden. De diverse religieuze stromingen hebben op hun beurt talloze belangrijke andere teksten geproduceerd. Daarom wordt de term daosme hier gereserveerd voor de religieuze tradities, en worden de diverse benaderingen van het Boek van de Weg en de Deugd en de Zhuangzi alleen als een leeswijze betiteld. In de vroege derde eeuw wordt een belangrijk nieuw commentaar op het Boek van de Weg en de Deugd geschreven. De auteur van deze tekst Wang Bi (226 249) heeft ook commentaren geschreven op het Boek der Veranderingen en de Gesprekken van Confucius. Hij illustreert meteen de onbruikbaarheid van het etiket daosme voor dergelijke benaderingen. Zijn commentaar op het Boek van de Weg en de Deugd is aanvankelijk vooral in intellectuele kringen in het zuiden invloedrijk, maar verliest aan belang door de opkomst van een ander commentaar met een andere versie van de hoofdtekst. In de Tang wint Wang Bis commentaar opnieuw aan relevantie, vooral vanwege de sterke filosofische en analytische kwaliteiten van de tekst. Ironisch genoeg is zijn versie van de hoofdtekst later verloren gegaan, en wordt het commentaar geplakt op de verkeerde tekst. Hiernaast blijven ook andere commentaren circuleren, soms met een veel sterkere religieuze inhoud. De vaak als daostisch beschouwde tekst van de Zhuangzi is vooral relevant voor classicistische literaten als legitimatie voor hun afkeer van de politieke wereld. De moderne editie van de Zhuangzi is rond 300 n.Chr. samengesteld door iemand met precies zon classicistische achtergrond. Hij heeft de selectie en de volgorde van de teksten veranderd. Toch is daarbij niet n consistente bloemlezing ontstaan en de redacteur probeert daarom in zijn
commentaar tot een consistentere filosofische lezing van de tekst te komen. Hij behoort tot een kring van mensen die ook genteresseerd waren in het Boek van de Weg en de Deugd van Laozi, de Gesprekken van Confucius, en het Boek der Veranderingen. In latere religieuze daostische tradities heeft de Zhuangzi nauwelijks een rol gespeeld, maar eens te meer als literaire en filosofische tekst. Het Boek van de Weg en de Deugd en de Zhuangzi zijn niet het bezit van n religie of school. Hiervoor is al genoemd dat de term weg (dao), waaraan de term daosme wordt ontleend, algemeen wordt gebruikt in de Chinese filosofie en religie. Zij speelt overigens juist in de Zhuangzi geen grote rol. Er is in het traditionele China verder nooit een instelling geweest die zich bekommert om de orthodoxe interpretatie van deze teksten. Ook andere teksten, zoals de Vijf Klassieken die zo belangrijk zijn voor de classici, staan niet onder vaste inhoudelijke controle. Daarom spreken wij in dit historisch overzicht ook liever van classici, die gemeen hebben dat zij hun benaderingen van politiek en ritueel terugvoeren op deze canonieke teksten, dan van confucianisten, die n interpretatie van deze teksten zouden willen opleggen. Dit verandert pas in de loop van de elfde eeuw, tijdens de Song-dynastie, wanneer de Gesprekken van Confucius en de Mengzi (de gesprekken van Mencius) steeds belangrijker worden.
Nieuwe religieuze stromingen De Weg van de Hemelse Meesters, die in de late tweede eeuw n.Chr. is ontstaan, is de eerste georganiseerde religieuze beweging met een eigen identiteit en een eigen organisatie, al probeert zij aanvankelijk wel degelijk een totale politiek-religieuze benadering te zijn, met duidelijke theocratische aspiraties. Zij zal grote invloed uitoefenen op de latere geschiedenis van China. In 184 n.Chr. komt Zhang Lu met zijn volgelingen in opstand. Zij geloven dat de grootvader van hun leider, Zhang Daoling, van Laozi namens de Hemel een nieuwe dispensatie heeft gekregen, oftewel een Hemels Mandaat, om de wereld te ordenen. De officile naam van de beweging verwijst naar de rol van de leider uit de Zhang-familie als meester (in de zin van leraar) over deze nieuwe dispensatie. Latere religieuze leiders uit de rituele traditie der Hemelse Meesters beweren tot op de dag van vandaag van Zhang Lu af te stammen, ook al is de moderne afstammingslijn waarschijnlijk niet ouder dan de elfde eeuw. De schimmige figuur van Laozi, de Oude Meester, is pas laat verbonden met de tekst van het Boek van de Weg en de Deugd. In de loop van de Han-dynastie krijgt hij het karakter van een godheid met de familienaam Li en gaat men hem wanneer de beschaafde Chinese wereld met de ondergang wordt bedreigd zien als een redder of messias. In die hoedanigheid geeft hij in 142 n.Chr. in een visioen de opdracht aan Zhang Daoling om de toenmalige wereld of het Al-onder-de-Hemel te redden van de ondergang. Zijn aanhangers vereren daarom Laozi en diens tekst, die volgens hen precies vijfduizend karakters heeft en waarop een commentaar wordt geschreven om de ideen van de beweging op de tekst te kunnen projecteren. Het is een communaal soort daosme, dat eigenlijk veel meer is genspireerd door de idealen van de plaatselijke samenleving van de late Han dan door de oorspronkelijke inhoud van het Boek van de Weg en de Deugd. Zij hebben onder meer een ritueel waarin men zijn zonden bekent aan de goden van Hemel, Aarde en Water, waarna men van ziektes en
122 hemels mandaat
demonen kan worden bevrijd. De leiders zijn een soort bestuurders, die onder meer zorgen voor de inname van een tribuut (de vijf schepels rijst) dat voor wederzijdse ondersteuning kan worden gebruikt. Dit communale daosme is vandaag de dag alleen nog gedocumenteerd bij de Yaocultuur in Zuid-China en Zuidoost-Azi, maar in eerdere eeuwen heeft eenzelfde communale variant ook bestaan onder de Hakkas in zuidelijk China. De rituele specialisten van de traditie van de Hemelse Meester bezitten vanouds ook rituelen waarin legers van geestsoldaten kunnen worden ingezet om de demonen die de ziektes veroorzaken aan te vallen en te vernietigen. Later specialiseren zij zich in abstractere rituelen met het doel de balans in de kosmos te herstellen, ten behoeve van plaatselijke gemeenschappen, maar ook op uitnodiging van ambtenaren of de keizer. De taal van deze rituelen is de oude schrijftaal en de symbolen zijn de abstracte taal van Yin en Yang, de Acht Trigrammen, de Vijf Fasen, en andere tekens waarmee tijd en ruimte kunnen worden samengevat. Daostische rituele specialisten zien zich tot op de dag van vandaag heel nadrukkelijk als dragers van een Hemels Mandaat analoog aan dat van de keizers. Dit leidt zelden tot opstanden, maar wel tot een nauwe relatie met de meeste keizerlijke dynastien vanaf de Tang tot en met het midden van de negentiende eeuw. De bestrijding van demonen wordt de taak van andere tradities, die dichter bij het leven blijven staan en in de dagelijkse spreektaal worden uitgevoerd. De strijd tegen de demonen vindt ook plaats in de wereld van de mensen en niet in een abstracte kosmos. Kort na 300 ontwikkelen zich meer op individuele verlossing gerichte daostische tradities, die vooral onder de aristocratische elites veel aanhang verwerven. Dit zijn de traditie van berg Mao (maoshan), die officieel Hoogste Puurheid of Shangqing heet, en de door het boeddhisme sterk benvloede traditie van de Kostbare Schat of Lingbao. De traditie van de Kostbare Schat gaat later op in de traditie van berg Mao. Deze stroming zal ook tijdens de Tang grote aanhang genieten, maar gaat daarna samen met de aristocratische elite die hen steunt ten onder. Sommige van hun religieuze locaties blijven actief onder andere richtingen tot ver in de late keizertijd. Verwarrend is bovendien dat de namen zelf nog eeuwenlang worden gebruikt, maar met een heel andere inhoud. De verlossing waarnaar deze stromingen streven, bestaat uit een leven zo lang als Hemel en Aarde. Dit ideaal wordt meestal aangeduid als een streven naar onsterfelijkheid, maar strikt genomen is dat onjuist, want hemel en aarde hebben een beperkte levensduur. De voltijdse beoefening van praktijken die iemand uit deze stoffelijke wereld moet bevrijden is buitengewoon kostbaar, alleen al door de benodigde hoeveelheid vrije tijd, de geschenken voor de leraar, en de kostbare ingredinten die nodig zijn. De traditie van berg Mao is een goed voorbeeld. De patronen van deze traditie zijn zuidelijke elitefamilies in de buurt van de berg Mao, die de begaafde sjamaan Yang Xi financieel en organisatorisch ondersteunen in diens bezoeken aan een hogere sfeer. Hij krijgt van zijn goddelijke contacten een aantal
123
teksten doorgegeven waarin de leer in zijn geheel is vervat.* Yang Xi wordt door Tao Hongjing (456 536) nadrukkelijk geroemd om zijn kalligrafie. Zijn teksten zijn niet alleen een esthetische ervaring, maar ook de weerslag van een hemelse boodschap. Tevens is Yang Xi dankzij zijn contacten in staat om vast te stellen hoe en waarom het met de voorouders van zijn patronen in het hiernamaals vaak slecht is afgelopen. Deze traditie is nog niet door het boeddhisme benvloed, zodat het lot van de voorouders de levenden nog heel direct benvloedt, omdat zij deze schulden moeten afbetalen. In de latere traditie van de Kostbare Schat of Lingbao heeft het boeddhisme definitief zijn intrede gedaan en is de relatie tot de voorouders veel minder direct. Wij kunnen de middelen die de adept ter beschikking staan verder indelen in materile en fysieke middelen. Tot en met de Tang-dynastie zijn de materile middelen dominant, terwijl daarna de fysieke middelen een steeds centralere plaats gaan innemen. Dankzij de vondst van teksten in graven uit de tweede eeuw v. Chr. is duidelijk dat het geloof in beide soorten middelen teruggaat tot lang voor het ontstaan van het genstitutionaliseerde daosme, zoals adembeheersing, seksuele technieken, heilgymnastiek (vergelijk onze hedendaagse yoga), dieet en het consumeren van allerlei voortbrengselen van de natuur. Deze laatste categorie wordt steeds opnieuw gentegreerd in de farmaceutische traditie der Basiskruiden (bencao) die tot op de dag van vandaag in heel Oost-Azi wijde verbreiding geniet. Binnen het daosme is men vooral genteresseerd in recepten op plantaardige en minerale basis om het leven te verlengen, maar experts daarin hebben meestal ook verstand van reguliere geneesmiddelen. In alle daostische tradities staan de gebruikte middelen in dienst van de rituele representatie van de kosmos, of dit nu in een afgesloten wierookvat gebeurt of in het lichaam zelf (zie afbeelding 34 voor een wierookvat dat zelf een kosmische representatie is). Wanneer gebruik wordt gemaakt van ingredinten uit de natuur die door verhitting en vermenging tot een pil worden gemaakt, is sprake van externe alchemie (de pil buiten of waidan). Wanneer in de loop van de tijd het externe proces steeds meer wordt verinnerlijkt tot een geestelijk proces, spreken we van interne alchemie (de pil binnenin of neidan) of meditatietechnieken. Strikt gesproken is de term meditatietechnieken niet correct, want het gaat nog altijd om het cultiveren van een pil binnen het lichaam of het terugkeren naar het menselijk oerbegin in de vorm van een foetus binnen in het lichaam. In alle gevallen worden krachten uit de kosmos materieel of fysiek getransformeerd en in dienst van de adept gebracht.
China kent en kende vanouds zowel sjamanen als mediums. Sjamanen maken met hun eigen geest een reis naar en door een andere wereld, zoals de wereld der doden of de bloementuin van het ongeboren kind. Het is een heel ander type sjamaan dan in de Siberische sjamanentradities. Mediums daarentegen dienen als het instrument waarin goden of demonen kunnen afdalen en waardoor die met de mensen kunnen spreken. Goden en demonen kunnen ook in dingen afdalen, die dan door bewegingen of schrijven met ons kunnen communiceren. Het daosme van de Berg Mao is duidelijk benvloed door de sjamanistische praktijk waarbij de adept zelf al tijdens zijn leven bezoeken aflegt aan de wereld der onsterfelijken. Yang Xi blijft zichzelf in zijn communicatie met hogere sferen, en is dus een sjamaan, hoewel hij in de vakliteratuur ook wel wordt betiteld als medium.
124
hemels mandaat
afbeelding 34 Door de eeuwen heen gelooft men dat de onsterfelijken op speciale plekken op aarde leven, zoals in de bergen. Tijdens de Han worden deze landschappen nagemaakt in brons. Ze dienen als wierookbranders.
Daosme en haar religieuze omgeving De nieuwe daostische tradities zijn nauw verbonden met de zuidelijke dynastien en hun politieke leiding. Een goed voorbeeld is de figuur van Tao Hongjing, die afkomstig is uit een zuidelijk elitemilieu dat al generaties lang actief is in de grote religieuze tradities van het zuiden zowel daostische als boeddhistische. Zijn persoonlijke belangstelling gaat vooral uit naar de daostische overlevering van zijn tijd, waarin hij zich van jongs af heeft verdiept. Na een aanstelling als leraar aan het hof trekt hij zich in 492 terug op berg Mao, vlak bij de hoofdstad Nanjing. Hij trekt zich niet werkelijk terug uit het politieke leven, want hij blijft zijn heersers adviseren. Als grote kenner van de culturele en religieuze tradities van zijn tijd symboliseert hij ook de legitimiteit van het dan heersende regime. Vanaf 502 is dat de al genoemde Liang-dynastie, waarvan keizer Wu een actieve patroon is van Tao Hongjing, hoewel de keizer vooral genteresseerd is in het boeddhisme. Tao Hongjing ordent de overgeleverde tradities van Yang Xi en zijn navolgers voor het nageslacht. Daarnaast compileert hij een belangrijke farmaceutische verzameling die voortvloeit uit de daostische belangstelling voor materile middelen die het leven kunnen verlengen. Wij lezen deze laatste verzaDE PERIODE VAN VERDEELDHEID (220589) 125
meling tegenwoordig vooral om zijn medische belang, maar het is in opzet zonder meer een religieus handboek. Het daosme is geen volksgeloof, maar bij uitstek de religieuze cultuur van een geletterde en welvarende elite. Het is principieel tegen de bestaande lokale culten en hun mediums. Het minacht de goden van deze culten als eters van bloedoffers en drinkers van alcoholische drank, en keurt de mediums af vanwege hun bezetenheid door de goden van de culten. Het lijkt erop dat de diverse daostische tradities veel minder moeite hebben met sjamanen als mensen die een zielereis in een andere dimensie maken. En doel van deze tradities is toch altijd om door middel van de eigen geest in contact te komen met een hogere, goddelijke dimensie, wat ook de essentie is van het sjamanisme.
5.3.4 Boeddhisme
Al sinds de eerste eeuw n.Chr. wordt het boeddhisme in China gepredikt door monniken en leken uit India en Centraal-Azi, die via de Zijderoute en de zuidelijke zeeroute het land binnenkomen. Zij brengen de leer bij stukjes en beetjes, ieder met hun eigen gezichtspunten en hun persoonlijke selectie aan teksten en/of rituelen. In de tweede eeuw n.Chr. ontstaan enige kloostergemeenschappen in de hoofdstad Luoyang met voornamelijk buitenlandse monniken. De predikers zijn afkomstig uit verschillende tradities, maar uiteindelijk wordt een versie dominant die zichzelf het Grote Voertuig (mahayana) noemt. Met deze naam zetten de voorstanders van deze richting zich polemisch af tegen de heersende boeddhistische opvattingen in het noorden van India. Tot dan toe staan de historische plaatsen uit het leven van de Boeddha of zijn relieken centraal in de cultus. De relieken zijn aanvankelijk altijd stukjes van het lijk van de Boeddha, maar later kunnen het ook andere heilige personen zijn. Zulke plaatsen en objecten maken deel uit van een orale cultuur, waarbinnen de concrete herinnering aan de leraar als voorbeeld voor zijn volgelingen centraal staat. De gemeenschappen van monniken dragen de preken van de Boeddha collectief en mondeling over, dus wijzigingen en individuele bijdragen kunnen alleen worden opgenomen wanneer de gemeenschap het daarmee eens is. Deze preken noemen wij soetras, wat in het Chinees wordt vertaald met het oudere woord klassieken (jing) dat ook voor de klassieke teksten uit de geschreven canon wordt gebruikt. De gewone volgelingen zijn afhankelijk van de monniken die de heilige plaatsen, relieken en preken van de Boeddha controleren. De fundamentele innovatie is dat in de richting die zichzelf aanprijst als het Grote Voertuig, de religieuze praktijk voortaan wordt georganiseerd rond het woord van de Boeddha in geschreven vorm. In India functioneren aanhangers van het Grote Voertuig te midden van de aanhangers van andere stromingen en zij wonen in dezelfde kloosters. In China wordt de stroming wel dominant. Waarschijnlijk speelt de centrale rol van geschreven teksten in de nieuwe stroming hierbij een grote rol, want zij komt naar China in dezelfde tijd dat de geschreven tekst hier ook enorm aan prestige wint. Het is bovendien veel makkelijker teksten in orale of geschreven vorm mee te nemen dan relieken die het bezit zijn van een gemeenschap, laat staan historische plaatsen uit het leven van de Boeddha. Het gebruik van geschreven teksten
126
hemels mandaat
vermindert de macht van de collectiviteit en de traditie. Hierdoor ontstaat meer ruimte voor nieuwe en individuele interpretaties. Pas in de loop van de vierde eeuw dringt het boeddhisme door in de hogere kringen van de aristocratie en het hof, zowel in het noorden als in het zuiden. Uit die tijd dateren ook de eerste reacties op deze voor de toenmalige Chinezen nogal vreemde leer. Deze reacties zijn zowel positief als negatief. Positief is dat steeds meer mensen zich tot de leer bekeren en als patroon gaan optreden. Er groeit een elite van geleerde buitenlandse en Chinese monniken binnen de kloosterorde, die zich wijdt aan vertaling, uitleg en de plaatselijke uitwerking van de leer. Er zijn ook negatieve reacties. Het kloosterleven, waarbij de monnik of (heel zelden) de non de familie verlaat, wordt gezien als asociaal en strijdig met Chinese normen waarin de familie centraal staat. Men hoort bij te dragen aan het onderhoud van de familie in economische en religieuze zin, dus als producent en als deelnemer aan de vooroudercultus. Het boeddhisme wordt in felle polemieken gepresenteerd als een uiting van barbaars bijgeloof. De groeiende bezittingen van de kloosters worden zelfs tot een heus politiek probleem. Zij onttrekken voor hun beelden koper en andere metalen aan de geldcirculatie in een land waarin koper toch al schaars is. De grond die wordt gegeven aan de kloosters is belastingvrij en dit betekent een ernstige vermindering van de inkomsten voor de staat. Dit leidt tot incidentele vervolgingen die de staatskas tijdelijk spekken, maar nooit langer dan een paar jaar duren. Op de lange termijn wordt het boeddhisme een van de grote religies van het traditionele China. Het boeddhisme wordt in de loop der eeuwen een belangrijk onderdeel van de traditionele Chinese samenleving. Het sluit aan bij meer elitaire intellectuele en religieuze bewegingen van die tijd, zoals de Studie der Drie Mysterieuze Teksten (xuanxue) en de nieuwe daostische religieuze tradities. Uiteindelijk zal het boeddhisme een veel grotere maatschappelijke aanhang verwerven dan het daosme. Het komt als persoonlijke heilsleer tegemoet aan het in deze periode zo sterk levende streven naar individuele verlossing. Daarnaast manifesteren diverse heersers zich nadrukkelijk als beschermer van de leer of de dharma, in de hoop dat dit hun legitimiteit vergroot. Keizer Wu van de Liang is niet de eerste en niet de laatste geweest, die heeft geprobeerd zijn regime te versterken door belangrijke religieuze tradities van zijn tijd te ondersteunen. Centrale begrippen als rencarnatie (de wedergeboorte in een nieuw levend mens of dier), en karma (het gevolg van je bewuste daden dat je meeneemt in een volgend bestaan) raken volledig ingeburgerd. Zij worden later ook niet meer als boeddhistisch in oorsprong ervaren. Ook het daosme wordt vooral vanaf de traditie van de Kostbare Schat of Lingbao in de vroege vijfde eeuw ingrijpend door deze en andere boeddhistische ideen benvloed. Tot de vroege elfde eeuw staat China via de karavaanwegen van de Zijderoute in verbinding met Centraal-Azi en India, maar ook via de zuidelijke zeeroute ontstaat later contact. Het eerste initiatieritueel voor boeddhistische nonnen zal op den duur ook via de zeeroute naar China komen. Uiteindelijk ontstaat er in een ingewikkeld proces van opname, verwerking en assimilatie een geheel eigen Chinees boeddhisme. Niet alleen met vertalingen en commentaren, maar zelfs met nieuwe en aan de Boeddha toegeschreven teksten wordt de leer verder ontwikkeld. Dit specifieke boeddhisme wordt vervolgens doorgegeven naar
Korea en Japan, want er zal eigenlijk nooit direct contact zijn tussen India en die landen totdat in de late negentiende eeuw vooral Japanse boeddhisten de bakermat van hun geloof in Noord-India voor het eerst gaan verkennen. Wel worden Japanse en Koreaanse monniken door de eeuwen heen in boeddhistische kloosters in China verwelkomd en spelen Koreaanse monniken in de tiende eeuw een belangrijke rol in de herleving van de religie in het beneden-Yangzi-gebied. Op hun beurt stichten Chinese monniken uit Fujian in de late zeventiende en vroege achttiende eeuw een belangrijke boeddhistische richting in Japan, de Obaku Zen, met haar hoofdkwartier iets buiten Kyoto. Een goed voorbeeld van de complexiteit van de vertaalactiviteiten is het leven van Kumarajiva (344 413). Hij is de zoon van een Indiase monnik en een prinses, die later non wordt, uit een van de oaserijkjes op de Zijderoute. Hij groeit op in een door en door boeddhistische omgeving en wordt een vooraanstaande religieuze leraar. Als zodanig wordt hij ontvoerd in 383 door Chinese legers die zijn gebied veroveren. Het gaat hierbij eigenlijk om een van de kleinere en etnisch diverse rijkjes in Noord-China voorafgaande aan de vereniging van het noorden door de Tuoba-Wei in 439. Als oorlogsbuit belandt hij in 401 in Changan en begint een periode van intensieve vertaalactiviteiten. Dit gebeurt zoals altijd met behulp van een uitgebreid vertaalteam, want Kumarajiva heeft slechts een beperkte beheersing van het gesproken Chinees. De uiteindelijke vertalingen van de boeddhistische soetras in de premoderne Chinese schrijftaal zijn buitengewoon leesbaar, maar wijken nogal af van de originelen. De boeddhistische monniken brengen niet alleen religieuze kennis, maar ook culturele kennis en zelfs medische benaderingen van India naar China, zoals de chirurgische behandeling van oogkwalen. Vreemd is dat niet, want met medische kennis kan een monnik een maaltijd of financile bijdrage verdienen om de reis te financieren. De behandeling van staar en andere oogkwalen langs chirurgische weg blijft in de volgende eeuwen de enige toegestane ingreep in het menselijk lichaam, waarschijnlijk omdat het oog toch nog aan de buitenkant zit en een ingreep niet de schending van het lichaam zelf betekent.
5.4
Kunst en materile cultuur
5.4.1 De materile cultuur

De rol van boeddhistische en daostische tradities in de ontwikkeling van kunst en materile cultuur in deze eeuwen is enorm. Talloze artistieke vormen en technieken worden als onderdeel van de boeddhistische religieuze cultuur naar China gebracht of daar verder ontwikkeld. De kunst en materile cultuur die zo ontstaan, dienen ter meerdere eer en glorie van de religie en haar patronen. Deze patronen kunnen leden van het staatsapparaat zijn, zoals vooral in Noord-China het geval is, of particuliere donoren. Van kunst zonder verdere religieuze, morele of politieke doeleinden is in deze tijd geen sprake. De kunst en materile cultuur in een religieuze context zijn wel het beste bewaard gebleven, omdat hun lot niet met dat van individuen of families was verbonden. Buiten hun graven zijn net als bij voorafgaande dynas128 hemels mandaat
tien verder vrijwel geen voorwerpen of afbeeldingen uit het dagelijkse leven overgebleven, maar via wandschilderingen en beeldhouwwerk kunnen wij ons wel een beeld van de verdere visuele en materile cultuur van die tijd vormen.
Afbeeldingen van mensen: portretkunst? In het beroemde graf van Mawangdui uit de vroege tweede eeuw v.Chr. is al een afbeelding van de begraven persoon gevonden, als klein onderdeel van een uitgebreide religieuze scne in kleur op zijde. Hoewel wij in dit geval slecht n uniek exemplaar overhebben, is toch geen sprake van een portret in de moderne zin van het woord, dat wil zeggen een unieke afbeelding van een specifieke persoon. Ook daarna blijft de afbeelding van mensen een ambachtelijke activiteit en een representatie van gedrag, zoals de oude vrouw in de zijdeschildering van Mawangdui die op weg is naar een paradijselijke wereld voor de doden, en rol-eigenschappen, zoals kinderlijke piteit (xiao). Dit blijkt ook zo te zijn wanneer de afgebeelde persoon bij naam en toenaam bekend is. Het kamerscherm waarbij Liu Xiang in de late eerste eeuw v.Chr. zijn Biografien van Voorbeeldige Vrouwen (lienzhuan) compileert is een goed voorbeeld van zulke didactische portretten, in dit geval van zowel gevaarlijke als voorbeeldige vrouwen (zie afbeelding 27). Iemands rang en stand worden in zulke portretten aangegeven door lichaamshouding, kleding en attributen. Zulke afbeeldingen kunnen naar moderne criteria mooi om te zien en technisch knap zijn, maar het blijft ambachtelijke kunst en het zijn geen weergaves van iemands uiterlijk. Een goed voorbeeld is een afbeelding van de Zeven Wijzen van het Bamboebosje met een achtste mythische figuur, die is gevonden in een graf uit de late vierde eeuw. Zij zullen in latere graven en op tal van schilderijen door de eeuwen heen steeds opnieuw worden afgebeeld (zie afbeelding 35). De afbeeldingen lijken helemaal niet op de overgeleverde tekstuele beschrijvingen van de mensen in kwestie. Technisch zou men wel degelijk een portret hebben kunnen maken in de moderne zin van het woord, maar dit is niet het gewenste doel van de afbeelding. In de aristocratische samenleving van die tijd gaat het om het bezit van het juiste morele karakter, dus de mate waarin iemand past binnen vaststaande categorien en niet zijn individualiteit. Een wezenlijk andere ontwikkeling is de afbeelding van vrouwen als esthetisch object, in plaats van als exempel. Daarbij gaat het nog steeds niet om individuele portretten in de moderne zin, maar de resulterende afbeeldingen zijn fundamenteel anders. Een voorbeeld van deze ontwikkeling is tevens een van de beroemdste vroege schilderijen uit de Chinese traditie, Het prozagedicht op de Godin van de Luo Rivier (luoshenfu). Het gellustreerde gedicht dateert uit de vroege derde eeuw n.Chr. en is van de hand van Cao Zhi, een van de zonen van de Han-krijgsheer Cao Cao. Het schilderij is niet een handschilderij, maar een rolschilderij dat in een serie van verhalende afbeeldingen de verschijning afbeeldt van een wonderschone godin uit het water van de Luo. Zowel het oorspronkelijke gedicht als het rolschilderij verbeeldt de vrouw als esthetisch object, in plaats van als exempel van een goede of slechte norm. Tijdens de Tang en daarna zal dit type afbeelding een grote vlucht nemen. Het schilderij wordt vanouds toegeschreven aan Gu Kaizhi (circa 344 406), maar wat wij nu hebben is waarschijnlijk een Song-kopie van een zesde-eeuws werk. De figuur
van Gu Kaizhi is in de latere traditie de prototypische individualistische kunstenaar, maar is volgens de geschreven bronnen in zijn eigen tijd nog volop een schilder van exempels en niet van individualiteit. Echte schilderijen van zijn hand zijn niet over, alleen aan hem toegeschreven latere kopien. De figuur van Gu Kaizhi is belangrijk als de paradigmatische oorsprong van de gedachte dat schilderkunst de innerlijke essentie van iets behoort door te geven, maar deze opvatting wordt pas in de negende eeuw met hem in verband gebracht.
afbeelding 35 De Zeven Wijzen van het Bamboebosje samen met nog een achtste figuur. Deze specifieke grafinscriptie komt in diverse graven uit de vijfde eeuw voor. Omdat zij is gemaakt op bakstenen zien wij een heel raster van witte strepen.
De afbeelding van mensen blijft in de volgende dynastien vaak dezelfde sociale en rituele doelen dienen, waarvan de voorouderverering een belangrijk onderdeel is. Het portret moet vooral lijken op de afgebeelde persoon op de manier waarop de klant eruit wil zien, dan wel de klant wil dat een voorouder eruitziet. Verhalen over de gelijkenis van een afbeelding met de persoon in kwestie gaan nooit over portretten van echte mensen, maar altijd over de precieze gelijkenis tussen de iconografie van een goddelijke figuur en diens verschijning in het werkelijke leven. Rituele handleidingen geven technieken om de hogere werkelijkheden te aanschouwen van het Westelijke Paradijs van Amitabha, de wereld der onsterfelijken, en een enkeling lukt dit ook. Aan de andere kant vertellen anekdotes ook steeds opnieuw over ons
130 hemels mandaat
onvermogen goddelijke figuren en onsterfelijken echt te herkennen wanneer zij in den vleze voor ons verschijnen. Wanneer in de Song-periode de literatenschilderkunst opkomt, wordt het schilderen van reguliere portretten nog slechts gezien als een ambacht. Deze handwerkers schilderen slechts de oppervlakkige gelijkenis en niet de diepere of hogere waarheid achter de werkelijkheid waarmee de literatenschilders zich bezig wensen te houden. Vanaf dat moment zullen hele terreinen uit de schilderkunst, zoals de muurschildering, de religieuze schilderkunst en het portret, worden gedegradeerd tot ambacht dit ondanks de grote technische vaardigheden van de schilders in kwestie. Enkele zogenaamde literatenschilders zullen overigens wel degelijk portretten schilderen, maar in een hen typerende contourenstijl en niet zoals in een rituele context volledig in kleur.
Beeldencultuur Zoals de beelden in het graf van de Eerste Keizer van de Qin en zijn Han-opvolgers aangeven, is er een oude traditie van het afbeelden van mensen in de vorm van beelden die in of bij het graf worden meebegraven. Deze traditie wordt tijdens de Periode van Verdeeldheid en daarna zonder onderbreking voortgezet. De beelden lijken levensecht, al zijn het geen portretten en worden zij in massaproductie vervaardigd. In de loop van de Periode van Verdeeldheid zien wij hoe de gelaatstrekken van de grafbeeldjes veranderen in overeenstemming met de groeiende multi-etnische aanwezigheid in het noorden. Deze afbeeldingen van mensen vormen niet de focus van religieuze verering. Dankzij het boeddhisme ontstaat nu een heel nieuwe beeldencultuur. Tot die tijd zijn er wel afbeeldingen van mythologische wezens, maar meestal tweedimensionaal op zijde, steen, bronzen of aardewerk en niet als de focus voor verering. Meestal worden krachten uit de natuur in hun oorspronkelijke vorm vereerd als rivier of berg, en de plaatselijke goden als een rots of oude boom. De komst van een beeldencultuur als basis voor religieuze verering is een ingrijpende religieuze verandering, maar is tegelijkertijd interessant om een heel andere reden. In het vroegste boeddhisme wordt de Boeddha niet afgebeeld, omdat hij in een toestand van volledige uitblussing of het nirvana is ingegaan. Pas wanneer het boeddhisme zich heeft verspreid naar de Perzisch-hellenistische rijkjes aan het begin van de Zijderoute, ontstaat daar een beeldcultuur rond de Boeddha die later ook naar China komt. Indirect is hier dus sprake van een belangrijke invloed van de Griekse cultuur op China. Uit de boeddhistische beeldencultuur ontwikkelt zich het latere gebruik om de eigen goden en voorouders met afbeeldingen te representeren en te vereren. Nog weer later vindt een reactie plaats, als onderdeel van een nieuwe rituele revolutie in de tweede helft van de zestiende eeuw, waarbij men in navolging van de klassieke rituele teksten voorouders en andere vroege goddelijke wezens juist opnieuw zonder afbeelding gaat vereren. De preboeddhistische verering van goden in de vorm van rotsblokken of bomen is nooit helemaal verdwenen en bijvoorbeeld op het platteland van Hongkong of Taiwan nog steeds aanwezig (zie afbeelding 36).
131
afbeelding 36 Een expeditie op weg naar Tibet houdt in de vroege twintigste eeuw stil bij een heilige boom met een kleine schrijn, in het verre noorden van China.
Stoepa en pagode Alle boeddhistische elementen die uiteindelijk China bereiken, worden op hun eigen manier gerecipieerd, en soms ingrijpend veranderd. En opmerkelijke bijdrage is die van de stoepa, die is ontstaan als grafmonument voor een reliek van de Boeddha. In China blijven doden van wie de levensenergie (qi) niet op is gewoon onder de mensen op deze wereld rondzwerven. Aan de ene kant zijn zij een bedreiging, maar de mensen kunnen ook proberen hen als een potentile kracht voor zich te winnen met offers van vers vlees. Daarin is het bloed nog aanwezig en deze doden voeden zich daarmee. Op de middellange termijn kunnen de culten voor zulke doden zich ontwikkelen tot het centrum van de lokale verering en zich zelfs over heel China verspreiden. In eerste instantie zijn doden echter altijd ambivalent, en de verering van een reliek, dus een stukje lijk, van de gecremeerde Boeddha is opnieuw een belangrijke religieuze vernieuwing.
132
hemels mandaat
De eerste stoepas zijn eenvoudige grafheuvels, opgeworpen over de resten van het gecremeerde lijk van de Boeddha. Volgens de overlevering zou de Indiase koning Ashoka (304 232 v.Chr.) hen hebben geopend en de relieken over zijn rijk hebben verdeeld. De Chinese voorstelling maakt hiervan het hele Al-onder-de-Hemel, dus ook China. De basisgedachte blijft een heuvel, maar zij wordt al in India uitgebreid met allerlei architectonische elementen. In China verandert de vorm fundamenteel onder invloed van de uitkijktorens op de stadsmuren. De lage, ronde gebouwen worden nu meer torens met verdiepingen (zie afbeelding 47 voor een miniatuurversie). In het Westen worden de Oost-Aziatische stoepas vaak pagodes genoemd, maar dit is gebaseerd op een vroege Portugese benaming en niet op de Chinese term. Het Chinese woord da is een transcriptie van het Sanskritische woord stupa (waarschijnlijk via een afgeleide variant zonder begin-s). Behalve als boeddhistisch monument dient de pagode in China nog een tweede functie, namelijk die van het neerdrukken van de kwade invloeden in een gebied. Zodoende vinden wij in Noord-China tijdens het late keizerrijk bijvoorbeeld pagodes op de stadsmuren, terwijl zij in Zuid-China direct buiten de stad liggen op een zo zichtbaar mogelijke plek. Onder de vroege pagodes worden zeker tot en met de Tang vaak relieken of soetras bewaard, die allebei op hun manier voor de Boeddha en zijn boodschap staan. De functie van een pagode als bibliotheek is hiervan afgeleid, maar is in China niet bijzonder prominent. Dat de boeddhistische soetra als het woord van de Boeddha op gelijk niveau staat met een reliek van diens gecremeerde lijk is een typerende ontwikkeling van de traditie van het Grote Voertuig (mahayana). De werkelijke verandering in China is vooral de totaal andere architectuur en de toevoeging van een exorcistische functie.
5.4.2 Grotwoningen en grottempels

Een bijzondere erfenis uit de periode van de vijfde tot en met de late tiende eeuw is de bouw van grottempels op tal van locaties in noordelijk China. Vooral ten noorden van de Gele Rivier bestaat een eeuwenoude traditie van wonen in lssheuvels, omdat deze erg geschikt zijn voor het uitboren van woningen en opslagplaatsen diep in de grond. Zulke grotwoningen kunnen comfortabel genoeg zijn en moeten zeker niet als armeluiswoningen worden gezien. De boomstammen die nodig zijn als pilaren en dakbalken van een grotere tempel zijn kostbaar en moeilijk te krijgen zeker in een China dat tijdens de vroege keizerlijke periode door talloze bouwprojecten en de vroege aardewerken ijzerindustrie al behoorlijk ontbost is geraakt. Wanneer men de religieuze beelden en schilderingen van een tempel echter allemaal in een rotswand kwijt kan, wordt het veel gemakkelijker om grote religieuze bouwwerken te maken. Het is dan ook geen toeval dat vooral de noordelijke dynastien als de Tuoba-Wei, zonder toegang tot het houtrijke zuiden en met een rijke plaatselijke traditie aan grotwoningen, beginnen met dergelijke tempels (zie afbeelding 37 voor een spectaculair beeld). De grottempels worden voortgezet en verder uitgebreid onder de Tang. Zij bestaan uit grotten en soms gigantische nissen, waarin boeddhistische beelden en muurschilderingen worden aangebracht, terwijl tegen de buitenkant houten tempels worden gebouwd. Men kan volstaan met veel kortere balken dan in een volwaardige tempelhal. Deze houten strucDE PERIODE VAN VERDEELDHEID (220589) 133
turen zijn nu verdwenen of eeuwen later opnieuw aangebracht, waardoor het lijkt alsof het alleen maar grottempels zijn geweest. De grotten zijn geen vormeloze holen, maar worden omgetoverd in quasi-gebouwen met architecturale elementen en beschilderingen, alsof zij eigenlijk houten pilaren en daken hebben.
afbeelding 37 Behalve de bekende grotcomplexen zijn er in heel Noord-China ook nog talloze kleinere complexen, zoals hier in Gansu op de Maiji Berg, begonnen rond 400 n.Chr. Deze foto uit de vroege jaren vijftig van de twintigste eeuw geeft goed weer hoe moeilijk sommige grotten toegankelijk zijn.
De bekendste locaties zijn Yungang, Longmen en Dunhuang (Mogao), ieder met vele honderden grotten. De ruim 250 grotten in Yungang dateren uit de korte periode van 460 tot
134 hemels mandaat
525. Deze grotten liggen vlak bij de eerste hoofdstad van de Tuoba-Wei in het moderne Datong. De patronage door het hof houdt op in 493 wanneer de hoofdstad wordt verplaatst naar Luoyang, maar de bouw gaat daarna nog enige tijd door op kleinere schaal. Vlak bij de nieuwe hoofdstad ligt Longmen en daar beginnen vanaf datzelfde jaar diverse grote projecten. Omdat de bouw van de nieuwe hoofdstad in Luoyang een zware druk legt op de beschikbare hulpbronnen, blijft het totaal aantal projecten vooralsnog beperkt. Het grootste deel van de grottempels in Longmen dateert uit de Tang, dat naast de hoofdstad Changan altijd Luoyang als tweede hoofdstad heeft aangehouden. In totaal zijn hier 2345 grotere en kleinere grotten bekend (zie afbeeldingen 38 en 39).
afbeelding 38 Buitenaanzicht van de grote Boeddhas van Longmen. In de gaten boven de beelden zaten ooit houten balken voor de dakconstructie, waaruit blijkt dat het een enorme tempelhal moet zijn geweest.
De derde belangrijke groep grottempels zijn de Mogao-grotten in Dunhuang. Deze oaseplaats is in 111 v.Chr. als onderdeel van de Han-expansie onder keizer Wu gesticht. Zij is in de volgende eeuwen een belangrijke handelsplaats aan de Zijderoute geworden, kort voordat die zich splitst in een noordelijke en zuidelijke route. Vanaf de vierde tot en met de veertiende eeuw zijn hier in totaal 492 grotten gemaakt en ingericht als religieuze plek (zie afbeeldingen 46 en 48 voor twee muurschilderingen). De eerste grotten, gebouwd in 366, zijn al vroeg verdwenen en de oudste grotten die over zijn dateren van kort voor de verovering van Dunhuang door de Tuoba-Wei in 439. Doordat Dunhuang zo ver weg ligt van het
politieke centrum, zijn de grottempels hier meestal gespaard gebleven voor opstanden en religieuze vervolgingen. Na de opstand van An Lushan van 755 tot 763 volgt een periode van Tibetaanse overheersing zonder dat dit afbreuk doet aan de lokale culturele diversiteit. In 848 volgt een bloeiperiode van relatieve onafhankelijkheid onder etnisch Chinese heersers die sterk zijn gelieerd met de Oeigoeren. Zij blijven zelfstandig van de Tang, die in de late negende eeuw sowieso al op haar einde loopt. In 1072 komen Dunhuang en omgeving onder controle van de Tangoets van de Xixia. De bouw van grotten gaat nog steeds door en pas na de Xixia verdwijnt Dunhuang geleidelijk uit het zicht.
afbeelding 39 Dezelfde hal vanaf de rand van de rivier gezien. Nu zijn er toeristen in plaats van boeddhistische gelovigen uit de Periode van Verdeeldheid, en de Sui- en Tang-dynastien. Naar links en rechts gaan de nissen en grotten schier eindeloos door.
136
hemels mandaat
Een uniek aspect van Dunhuang is de beroemde bibliotheekgrot, die in de eerste helft van de elfde eeuw is gesloten en pas rond 1900 door een plaatselijke daostische priester is herontdekt. In deze ene grot is een enorme rijkdom aan geschreven materiaal en rituele schilderingen gevonden in alle talen van het toenmalige Centraal-Azi, waaronder Chinees, maar ook Tochaars (een sindsdien uitgestorven Indo-Europese taal), Sogdisch (een Perzische taal), Tibetaans, enzovoorts. Het Dunhuang-materiaal kan bovendien worden uitgebreid met een enorme rijkdom aan tekstuele en materile vondsten uit de inmiddels deels verzande oases aan de Zijderoute. Alles bij elkaar vormt dit materiaal een representatieve doorsnede van alle typen geschreven bronnen uit deze eeuwen, met brieven en kattebelletjes, schrijfoefeningen, belastingregisters, contracten en lokale geschiedenissen, catalogi van bibliotheken, gedichten, de vroegste fragmenten van allerlei oude teksten, talloze religieuze teksten vaak tot dan toe onbekend en nog veel meer (zie afbeelding 40). Het materiaal dateert vanaf de Periode van Verdeeldheid tot en met de vroege noordelijke Song, en helpt ons de traditionele elitaire geschiedschrijving op tal van punten aan te vullen en te corrigeren. Maar al te vaak is dit materiaal zelfs de enige bron die wij over allerlei onderwerpen hebben. Na de Tang zetten alleen de noordelijke dynastien van de Tangoet (Xia), Khitan (Liao) en Jrchen (Jin) de traditie van grottempels nog een tijd voort. Zij hebben allemaal hetzelfde probleem van een gebrekkige toegang tot voldoende grote boomstammen voor pilaren en dakbalken. Tijdens de Song is de staat geen patroon meer van grootschalige religieuze projecten, maar de plaatselijke bevolking bouwt van tijd tot tijd nog steeds grote tempels en kloosterhallen. Vanaf de elfde eeuw is het weer mogelijk om het benodigde hout voor de pilaren en dakconstructies van grote gebouwen uit het zuiden of westen te laten komen. De traditie van grotwoningen zal blijven bestaan, maar op een enkele uitzondering na zullen geen grottempels meer worden gebouwd.
137
afbeelding 40 De grote Franse sinoloog en polyglot Paul Pelliot neemt in 1908 de manuscripten in de bibliotheekgrot van Dunhuang door, om een kwalitatief zo goed mogelijke selectie te maken van het materiaal dat hij met zijn expeditie mee terug kan nemen. Op de achtergrond een uniek beeld van de opgestapelde rollen.
138
hemels mandaat
hoofds t uk 6
DE SUI , TANG EN VI J F D YNASTIEN

(589-960)
Volgens de traditionele opvatting geldt de periode van de Sui-dynastie (589 618) en van de veel langer durende Tang-dynastie (618 907) als het tweede tijdperk na de Han-dynastien waarin China onder n keizerlijk bewind verenigd is. Deze tijd wordt gezien als een tweede fase van macht, territoriale expansie en culturele bloei, die nog glorieuzer is dan de Qin- en Han-dynastien. De Tang geldt verder, met de Han, Song (960 1276) en Ming (1368 1644), als een van de grote Chinese dynastien. Wij zullen deze opvatting in dit hoofdstuk verregaand nuanceren, vooral als het gaat om het beeld van de Sui en Tang als sterke politieke en militaire systemen. In de tussentijd is in West-Europa het Romeinse Rijk definitief gevallen, al is de culturele en taalkundige erfenis zeker niet verdwenen. Via de rooms-katholieke kerk en de schriftcultuur is sprake van continuteit, terwijl ook de politieke systemen van Karel de Grote en zijn afstammelingen in het Franstalige cultuurgebied en van het Heilige Roomse Rijk in het Duitstalige cultuurgebied schatplichtig zijn aan het ideaal van het Romeinse Rijk. Op politiek en economisch niveau blijft West-Europa verder sterk achter bij het oosten. Daar heerst de komende eeuwen het christelijke Byzantijnse Rijk (395 1453) als de erfopvolger van het Romeinse Rijk in het westen en van de hellenistische staten in het oosten. In de eerste helft van de zevende eeuw krijgt dit rijk echter een nieuwe tegenspeler in de vorm van de nieuwe religie van de islam en zijn bedoeenen-aanhangers. Zij barsten na de dood van hun stichter Mohammed in 632 met enorme energie uit het Arabische schiereiland en rukken in een razend tempo op door Noord-Afrika en het Midden-Oosten. Zij nemen het oude Perzische Rijk van de Sassaniden over na een definitieve militaire overwinning in 636, waarna de zoon (Piroz de Tweede of Pilusi, circa 650 circa 708) van de laatste troonpretendent een politieke vluchteling wordt in China.
DE SUI, TANG EN VIJF DYNASTIEN (589-960)
139
6.1
De Sui en de vroege Tang (589 763)
6.1.1 De politieke geschiedenis

De opkomst en val van de Sui In het economisch en politiek sterke noorden neemt Yang Jian (541 604), een generaal van gemengd Chinees-barbaarse afkomst, de macht over in 581. In 589 verovert hij het zuiden, waarbij hij kan profiteren van het gelijke veld-systeem voor een stabiele bron van inkomsten uit de landbouw, en het prefecturale soldaten-systeem voor voldoende soldaten. Een belangrijke stap in de voorbereidingen is de opbouw van een vloot om de Yangzi met voldoende legereenheden tegelijk over te steken. Deze rivier is moeilijk te passeren, omdat er talloze meren en moerassen langs liggen en zij te breed is voor traditionele bruggen. De rivier zal nog eeuwenlang een grote barrire vormen voor iedereen die het zuiden wil veroveren. De eerste vaste brug dateert pas uit 1968 en is in die tijd een enorme prestatie. Na de verovering van het zuiden laat de nieuwe keizer de oude hoofdstad Nanjing met de grond gelijkmaken, om te voorkomen dat de stad opnieuw het centrum van een regionale politieke macht kan worden. De restanten van de bevolking worden gedwongen en grotendeels lopend gemigreerd naar de nieuwe hoofdstad Changan. Het is niet voor de eerste keer dat een overwinnaar uit het noorden de bevolking van een veroverde stad laat migreren naar zijn grondgebied, waar deze te werk wordt gesteld als slaaf of in een functie waarbij men van iemands culturele vaardigheden gebruik kan maken. Zulke migraties ontwrichten de sociale en economische structuur van de stad en het omringende gebied, dat immers een belangrijke bron van inkomsten ziet verdwijnen. Tegelijkertijd verliezen de oude elitefamilies hun plaatselijke netwerk en grondbezittingen, waardoor zij afhankelijk worden van het politieke systeem en hun culturele vaardigheden. Yang Jian verenigt China onder de door hem gestichte Sui-dynastie (581/589 618) en zal na zijn dood bekendstaan als keizer Wen of de Gecultiveerde Keizer. Hij is de hoogste bestuurder in de kortstondige Zhou-dynastie (557 581) en de schoonvader van de laatste keizer. Deze Zhou wordt meestal de noordelijke Zhou genoemd om verwarring met andere dynastien met dezelfde naam te voorkomen. De Sui is in veel opzichten niets anders dan een voortzetting van de Zhou als politiek-militaire onderneming, maar er zijn ook cruciale verschillen. De op een na laatste keizer van de Zhou geeft exclusief de voorkeur aan adviseurs uit de aloude classicistische traditie. Hij beveelt boeddhistische en daostische monniken en priesters tot de lekenstatus terug te keren, met als bijkomend voordeel dat zij weer belasting moeten betalen. Deze repressie duurt van 574 tot 578, wanneer de keizer op 35-jarige leeftijd sterft. Aangezien boeddhisme en daosme groot sociaal en politiek aanzien genieten, betekent deze episode een ernstige verzwakking van de maatschappelijke steun voor de Zhoudynastie, waaraan zijn zwakke opvolger niets meer kan veranderen. Yang Jian neemt vervolgens zonder problemen de macht over door een paleiscoup, waarbij de heersende familie van de Zhou grotendeels wordt uitgeroeid. Hij maakt niet de fout van de Zhou door de belangrijkste religie van zijn tijd te vervolgen, maar maakt juist op grote schaal gebruik van het boeddhisme om zichzelf te presenteren als een boeddhistische
140 hemels mandaat
koning die de ware leer zal beschermen. Ook andere leden van de bestuurlijke leiding en later ook zijn eigen opvolger als keizer zullen allemaal het boeddhisme sterk patroniseren. Hiermee wordt deze religie definitief een onderdeel van de mainstream cultuur in het China uit die tijd, maar zelfs dan wordt het niet een staatsreligie. Deze legitimatiepolitiek geeft eens te meer aan hoe de Chinese keizers zichzelf zien als de Zoon des Hemels (tianzi) die regeert over het Al-onder-de-Hemel, dus als wereldheersers over de toen bekende wereld. De Sui neemt de noodzaak stevige staatsinstellingen te bouwen serieus. De stichter concentreert zich op instellingen en legitimatie. Zo stelt hij voor het eerst een open rekrutering voor het ambtelijke examen in, maar de politieke impact hiervan is nog zeer beperkt. Als patroon van het boeddhisme roept hij belangrijke monniken naar het hof en ondersteunt hen in hun plaatselijke kloosters. Een goed voorbeeld is de monnik Zhiyi (538 597), de stichter van de belangrijke Tiantai-traditie in het Chinese boeddhisme. Zhiyi wordt uitgebreid door de Sui-keizer beschermd, wat zijn institutionele activiteiten zeer ten goede komt. De keizer laat relieken van de Boeddha verdelen over de belangrijkste kloosters. Hiermee neemt hij de rol op zich van de beroemdste wereldheerser (cakravartin of zhuanlunwang, de koning die het wiel van de dharma laat draaien), de Indiase koning Ashoka die ooit hetzelfde in India heeft gedaan. Omdat het verhaal van koning Ashoka algemeen bekend is, is dit een effectieve vorm van zelflegitimatie. De patronage van deze leer met zijn cruciale verbod op het doden gaat ondertussen samen met een gewelddadige politieke cultuur, dus al deze boeddhistische activiteiten laten zich ook uitleggen als een poging het slechte karma dat door dit geweld is veroorzaakt met religieuze handelingen af te kopen. De stichter van de Sui komt op de troon na een gewelddadige coup, maar ook zijn zoon en opvolger (569 618) krijgt de troon pas na bloedige interne strijd in handen. In deze factiestrijd schakelt hij eerst zijn oudere broer, de voormalige kroonprins, uit en laat hem later vermoorden, gevolgd door diens familie en politieke medestanders, en mogelijk zelfs zijn eigen vader. Wij zullen zien dat deze gewelddadige conflicten rond de troonopvolging ook onder de volgende dynastie geregeld plaatsvinden, al wil de traditionele historiografie dat het een unieke aberratie is van deze slechte laatste keizer van de Sui. Deze heerser krijgt daarom na zijn dood de postume titel keizer Yang of de Broeiende Keizer, een naam met een bewuste negatieve connotatie die is gekozen door de mensen die hem hebben verjaagd. Net als zijn vader zal de tweede keizer het boeddhisme uitgebreid steunen om zo zijn prestige te vergroten. De nieuwe keizer laat een waterweg aanleggen die de hoofdstad Changan verbindt met de groeiende rijstschuur van China aan de benedenloop van de Yangzi. De hoofdstad is te groot voor het omliggende gebied om te voeden en deze verbinding met het zuiden is van cruciaal belang. Zij bestaat uit rivieren of meren en uit nieuw gegraven kanalen. Omdat deze waterweg en zijn opvolgers door de eeuwen heen een noord-zuidverbinding vormen, liggen zij altijd dwars op de natuurlijke afwatering van Noord-China die west-oost loopt. Het gevolg is regelmatig terugkerende problemen met de afwatering, verzilting en dichtslibbing. Waterbouwkundige oplossingen worden gezocht en gevonden, maar de kwaliteit van de uitvoering varieert sterk met de kracht van het bestuurlijke systeem. Net als in de moderne tijd
DE SUI, TANG EN VIJF DYNASTIEN (589-960) 141
zeggen rampen met dit type openbare werken daarom veel over de kwaliteit van het bestuur in een bepaalde periode. Een tweede groot project is de bouw van een noordelijke verdedigingslinie met grensgarnizoenen, die in de literatuur wel als de Grote Muur wordt betiteld. In deze tijd is de linie bedoeld tegen de Turken waarvan de voorouders al herhaalde malen in delen van Noord-China de baas zijn geweest en die na de Xiongnu de nieuwe macht in Mongoli en Centraal-Azi zijn geworden. Aangezien een substantieel deel van de heersende elite van de Sui van Turkse afkomst is, moet deze linie niet als een etnische scheidslijn of een territoriale grens worden gezien, maar alleen als een middel om de nieuwe vijand op een afstand te houden. De notie dat de Sui eigenlijk de hele wereld, het Al-onder-de-Hemel, zou moeten omvatten, inspireert keizer Yang tot diverse kostbare militaire expedities om dit ideaal ook in de praktijk te brengen. Deze expedities om Koguryo in het noorden van het huidige Korea, en Champa in het huidige Vietnam te veroveren mislukken, maar oefenen zware financile druk uit op de bevolking en de lokale elite. Er is net als onder de Qin sprake van overbelasting van het systeem door een teveel aan bestuurlijke ambities. Lokale legerleiders zien net als tijdens de voorafgaande Periode van Verdeeldheid nu hun kans schoon om minstens lokale machthebbers en misschien zelfs opvolgers van de Sui-dynastie te worden. Nadat Keizer Yang in 612 zijn expedities naar Koguryo is begonnen, neemt het aantal opstanden snel toe. Ook aan het hof ontstaan conflicten tussen diverse belangengroepen. Op zich is dit alles geheel in de traditie van de interne machtsstrijd waaruit ook de Sui enkele decennia daarvoor is voortgekomen. Wanneer de zaak definitief verloren is, wordt Keizer Yang in 618 door zijn eigen leger in de zuidelijke stad Jiangdu vermoord. De latere historiografie zal onder invloed van de volgende Tang-dynastie een overdreven negatief beeld van Keizer Yang schetsen. Geheel in lijn met de moralistische ideologie van het Hemels Mandaat wordt de verantwoordelijkheid voor de val van de dynastie bij zijn persoonlijke uitspattingen gelegd. Onze analyse legt echter de nadruk op de traditie van interne machtsstrijd zodra een heerser verzwakt is, en op het ontbreken van sterke instituties. Deze zelfde zwaktes zullen ook de Tang-dynastie blijven teisteren.
De greep naar de macht van de Tang Li Yuan, een legerleider uit het noordelijke grensgebied en via zijn vrouw nauw verwant aan de tweede Sui-keizer, weet samen met zijn zonen en met Turkse militaire steun de macht te veroveren. Oorspronkelijk zijn zij deel van de Sui-elite, maar er circuleren in die tijd geruchten over een nieuwe messias met dezelfde familienaam Li. Wanneer zij als deze messias zouden worden gezien, zou de Sui-keizer hen in de chaos van die tijd zeker hebben laten vermoorden. Daarop komen Li Yuan en zijn zonen in 616 in opstand, waarschijnlijk uit een combinatie van angst en ambitie. In eerste instantie laten zij de nominale leiding van de Sui-keizer zelfs intact, maar in 618 roepen zij dan toch de Tang-dynastie uit, met Changan opnieuw als hoofdstad. De noordelijke Chinees-Turkse elite waaruit zij afkomstig zijn, zal gedurende de gehele dynastie een dominerende rol blijven spelen. Zij leveren niet alleen huwelijkspartners voor de zonen en dochters van de keizer, maar ook belangrijke functionarissen, zodat er een sterke persoonlijke band tussen de elite en de keizerlijke familie blijft
142 hemels mandaat
bestaan. In de traditie van bloedige interne machtsstrijd die zo typerend is voor de ChineesTurkse elite komt ook de tweede keizer van de Tang, Li Shimin, na een paleiscoup in 626 aan de macht. Hierbij brengt hij zijn oudere broer (de kroonprins), en zijn jongere broer om. Het is overigens waarschijnlijk dat hij anders zelf vroeger of later zou zijn omgebracht. Of zijn vader daarna vrijwillig is afgetreden om, zoals heel gewoon tijdens de voorafgaande noordelijke dynastien, van achter de schermen de macht uit te blijven oefenen, of echt is afgezet door zijn zoon, is onderwerp van debat. Lange tijd heeft een heel ander beeld van deze periode geheerst. Daarin wordt de tweede keizer Li Shimin, die beter bekend is bij zijn postume titel Taizong of Grote Voorouder, als de eigenlijke grondlegger van het rijk afgebeeld. Modern historisch onderzoek heeft inmiddels aangetoond dat dit beeld berust op bewuste geschiedvervalsing door de politieke adviseurs van de Taizong-keizer en diens opvolgers. Zijn regeringsperiode (626 649) geldt nog steeds als de eerste herosche bloeiperiode van de Tang, maar dit is in belangrijke mate een waardeoordeel en niet gebaseerd op een objectieve evaluatie van de verschillende regeringsperiodes van de eerste helft van de Tang.
6.1.2 De opbouw van een stabiel rijk

Instellingen Ondanks de paleiscoup door Li Shimin (Taizong), en de herhaalde machtsstrijd onder zijn zonen en opnieuw onder zijn opvolgers, zal het rijk als geheel in de komende decennia relatief stabiel blijven. Er worden instellingen opgebouwd die ook na de val van de dynastie model zullen staan voor het keizerlijke bestuurlijke systeem. Het rijk wordt bestuurd door een uitgebreid ambtelijk apparaat, maar de hoogste posten worden net als in de voorafgaande eeuwen vrijwel gemonopoliseerd door leden van de aristocratische elite. Onder de Sui wordt een begin gemaakt met een stelsel van staatsexamens om ambtenaren te rekruteren, maar dat wordt pas tegen het einde van de Tang werkelijk effectief. Voor alle kandidaten geldt dat zij garanties over hun morele karakter nodig hebben, waarvoor zij net als voorheen afhankelijk zijn van mensen die al binnen het systeem functioneren. Het bezit van de juiste sociale achtergrond is daarom van groot belang, al moeten kandidaten ook over voldoende geletterdheid en culturele kennis beschikken. Het alternatief is een uitzonderlijk literair talent, maar zelfs dan moet de familie voldoende welvaart bezitten om iemand gedurende zijn hele jeugd en eventueel nog jaren daarna van productieve arbeid vrij te stellen.
Aan de top van de centrale regering staat de keizer, die wordt bijgestaan door een kroonraad, bestaande uit de presidenten van de Zes Departementen (liubu). Deze departementen zijn Ambtenarenzaken (libu), Financin (hubu, letterlijk het Departement van de Huishoudens, die immers de basis van de belastinginning zijn), Riten (libu), Leger (bingbu), Justitie (xingbu, letterlijk het Departement van Straffen) en Openbare Werken (gongbu). Die departementen of ministeries vormen samen het Staatssecretariaat. Sinds de vroege Tang zijn zij de gehele verdere keizertijd blijven bestaan als de basis van de centrale regering. Daarnaast bestaat op centraal niveau de Keizerlijke Kanselarij, die geleid wordt door een Eerste Minister, en
een groot aantal gespecialiseerde diensten en bureaus. De Eerste Minister is na de keizer de hoogste gezagsdrager in het rijk, tot de functie in de late veertiende eeuw wordt afgeschaft. Het machtige en gevreesde Censoraat is belast met de controle op het functioneren van het gehele regeringsapparaat. Deze dienst bezit verstrekkende bevoegdheden en zal door de eeuwen heen vaak moedige kritieken op het centraal bestuur durven te geven, waarvoor de ambtenaren het soms met de dood, verbanning of zware lijfstraffen moeten bekopen. Het plaatselijke bestuur wordt uitgeoefend op drie niveaus. Het hoogste niveau wordt de route (lu) of het circuit (dao); beide termen betekenen letterlijk weg. De moderne provincie komt pas onder de Yuan tot stand. Het tussenliggende niveau wordt de prefectuur (meestal fu en soms zhou). Het laagste niveau met een centraal benoemde ambtenaar wordt het district (xian). De onderste twee niveaus blijven de volgende eeuwen geheel stabiel. Zelfs moderne districten stammen vaak van hun traditionele voorgangers af. Het district is nog altijd omvangrijk, met een bevolking die kan variren van tienduizenden tot honderdduizenden inwoners. De directe macht van een districtsmagistraat is beperkt en hij moet altijd samenwerken met de plaatselijke elite om zijn taken goed uit te kunnen oefenen. Deze elite kan het zich echter niet veroorloven om hem tegen zich in het harnas te jagen, want zoals wij zullen zien hangt hun eigen prestige ook weer af van het keizerlijke systeem dat door deze magistraat wordt vertegenwoordigd. Tijdens de Tang wordt ook een omvangrijk Wetboek van Strafrecht gecompileerd. Dit wetboek is nadien verloren gegaan, maar destijds al door Japan overgenomen en in de twintigste eeuw op grond van deze Japanse versie gereconstrueerd. Het Tang-wetboek vormt de basis voor alle latere codificaties, al is er door de eeuwen heen natuurlijk ook nog het nodige in het recht en de rechtshandhaving veranderd. Het is overigens zeker niet het eerste geschreven recht, want dat gaat terug tot op de Qin en Han.
De feitelijke machtsuitoefening De werkelijke effectiviteit van het plaatselijke bestuur is nog slecht onderzocht, maar de mate van centrale controle moet waarschijnlijk niet worden overdreven. Het gelijke veld-systeem heeft tot in het midden van de achtste eeuw in een aantal in economisch opzicht cruciale gebieden in noordelijk China goed kunnen functioneren (zie afbeelding 31). Dit suggereert wel een minimum aan plaatselijke controle, ook al zijn boeddhistische kloosters en elitefamilies ook bezig hun grondbezit uit te breiden. De uitvoering van het gelijke veld-systeem ondersteunt de legitimiteit van het staatsapparaat en versterkt ook op die manier de centrale staat. Verder zijn de lokale elites bij het examensysteem betrokken, al is het maar omdat zij dit systeem gebruiken als middel om hun politieke macht en maatschappelijk aanzien, en daarmee uiteindelijk hun economische belangen te legitimeren en verder te bevorderen. Omdat het examensysteem zijn gezag ontleent aan de keizer in het centrum, heeft de lokale elite er belang bij de keizer en zijn vertegenwoordigers tot op zekere hoogte te respecteren. Zonder een keizer verliest een graad in het examensysteem aanzienlijk aan glans en dat is niet goed voor het publieke aanzien dat de elite nodig heeft om hun plaatselijke economische macht effectief en langdurig in sociale en politieke macht om te zetten.
144
hemels mandaat
Het kleine economische overschot van de Tang-periode betekent dat de staat maar beperkte mogelijkheden heeft om zijn symbolische rol in de praktijk om te zetten. De beperkte financile middelen staan in dienst van de manifestatie en uitbreiding van de keizerlijke macht in het politieke, militaire en symbolische centrum, gelegen in de hoofdstad Changan, met een secundaire hoofdstad in het nabije Luoyang. Changan is in deze eeuwen de grootste stad van de wereld, met tegen het jaar 742 misschien wel een miljoen inwoners binnen de stadsmuren (zie afbeeldingen 41 en 42 voor een stadsplattegrond van Changan, en afbeelding 46). Tegelijkertijd is het zeker geen moderne stad, want de diverse wijken zijn ommuurd en worden bewaakt. Niemand kan er s nachts in of uit.* Verder betekent het in stand houden van het keizerlijke centrum een enorme financile last voor de Tang-regering, want de stad ligt gesoleerd van de rest van het eigenlijke China en het omliggende gebied kan haar niet onderhouden. De rest van China wordt geregeerd door de coptatie van lokale elites, die status en ambtelijke posities kunnen verwerven via het examensysteem. Een belangrijke dimensie van de keizerlijke macht is haar vermogen om voor de leden van de uitgebreide keizerlijke familie omvangrijke grafmonumenten te bouwen, met de inzet van tienduizenden corveearbeiders uit de regio en een kleinere hoeveelheid hooggeschoolde ambachtslui in permanente dienst voor een keizerlijk graf. De enorme kosten en menselijke inspanningen bij dergelijke projecten leiden tot begrijpelijke kritische en moraliserende oordelen, niet alleen bij traditionele Chinese historici, maar ook bij tegenwoordige auteurs. Toch zijn deze bouwprojecten, evenals andere publieke projecten, een goede indicatie van het organisatorische en repressieve vermogen van de vroege Tang. Zij is in de eerste helft van haar bestaan in staat om de plaatselijke bevolking in een groot gebied rond de hoofdstad te mobiliseren en voldoende overschot te onttrekken om bouwmaterialen van hout tot en met lak en verf, voeding en huisvesting, en, bij de betere ambachtslui, ook salarissen te kunnen betalen. De grafcomplexen uit de eerste helft van de dynastie zijn veel groter dan later, wat veel zegt over de relatieve macht van de dynastie tot het midden van de achtste eeuw en daarna.
De legitimatie van de macht Terwijl de Sui-keizers vooral gebruikmaken van het boeddhisme om zichzelf te presenteren als legitieme heersers, doen de Tang-keizers dit via de patronage van daostische instellingen. Omdat de keizerlijke familie dezelfde familienaam Li heeft als de godheid Laozi, de fictieve auteur van het Boek van de Weg en de Deugd, is het mogelijk een genealogische verwantschap te construeren. Laozi wordt als keizerlijke voorouder vereerd en het daosme wordt tot aan het einde van de dynastie uitgebreid ondersteund.
Diverse vroege Koreaanse en Japanse hoofdsteden worden gebouwd naar het model van Changan, waaronder Kyoto. In het stratenplan van Kyoto is de invloed van Changan nog steeds goed te zien.
145
afbeelding 41 In 1080 wordt een kaart van Changan in steen gegraveerd, op basis van kaarten uit de Tang. Diverse fragmenten van deze steeninscriptie zijn over. Zij laten goed zien hoe de stad in ommuurde wijken isverdeeld.
Ook de graven van de Tang-keizers zijn een publieke manifestatie van de dynastieke macht en glorie. Niet alleen zijn zij het resultaat van concrete economische en politieke macht, maar de graven dragen op hun beurt direct bij tot de reproductie van het aanzien van de dynastie. In de buurt van de hoofdstad Changan liggen niet alleen de graven van de Tangkeizers, maar ook die van hun vrouwen, kinderen en naaste dienaren of ambtenaren. De wereld in de graven is een re-creatie van de woon- en werkomgeving van de doden, voor hen persoonlijk. Bij deze graven horen monumentale bovengrondse complexen, waar na de begrafenis een publieke voorouderverering in stand wordt gehouden. Omdat steeds opnieuw vooraanstaande mensen worden begraven in hetzelfde gebied, wordt het heilige aura van een dynastie elke keer weer tastbaar gemaakt voor iedereen die aan de betreffende begrafenisrituelen deelneemt. Een belangrijk verschil met andere politieke systemen is het ontbreken van een persoonlijkheidscultus voor de heerser. In de oude Romeinse en Perzische rijken worden vanouds allerlei afbeeldingen verspreid, met als belangrijkste voorbeeld de heersersportretten op het muntgeld. In de Han-dynastie is geprobeerd een persoonlijkheidscultus van sommige
146 hemels mandaat
keizers in te voeren, zoals door schrijnen voor Liu Bang als keizer, dus zonder zijn postume naam van Hoogste Voorouder (gaozu). Dit model is in latere periodes niet gehandhaafd. Diverse keizers presenteren zich als een boeddhistische wereldheerser of een variant daarop, maar dit leidt nooit tot langdurige persoonsverering of het gebruik van hun afbeeldingen in propaganda. Op Chinese munten staat alleen de jaartitel (nianhao) uit het jaar waarin de munt is gegoten, dat wil zeggen de gelukbrengende benaming van de periodes waarin de regering van een heerser wordt onderverdeeld. Een munt brengt dus wel geluk, maar dient niet ter verheerlijking van een individuele keizer. Wat wij wel vinden is de verering van een houten tablet in bestuurlijke gebouwen met in vergulde letters de tekst lang leve de keizer of het celebreren van felicitatierituelen door boeddhistische en daostische priesters op een keizerlijke verjaardag. Vanaf de Song-dynastie vinden we nog een ander fenomeen, namelijk de verering bij hun leven van gewaardeerde beambten. Deze verering dient echter niet ter legitimatie van een politiek systeem, maar ter meerdere eer en glorie van de morele waarde van goed en vaderlijk plaatselijk bestuur.
afbeelding 42 De resterende fragmenten van de kaart uit 1080 zijn hier geprojecteerd op een kaart van de hele stad. Afbeelding 41 is de rechterbovenhelft.
147
De keuze voor de legitimatie van een keizershuis via diens voorouders, zoals Laozi, gaat terug op de koninklijke dynastien uit het antieke China, waarvan de stichters ook worden geacht af te stammen van mythische figuren of cultuurhelden. Zowel in classicistische als daostische religieuze tradities is deze manier van denken levend gehouden. De keuze door de Tang- en later ook de Song-keizershuizen om zichzelf te legitimeren door hun afstamming van een goddelijke voorouder past dus in een oude traditie. In deze traditie wordt het charisma van de heerser niet gekoppeld aan de persoon zelf, maar aan zijn afstamming. Daarbij gaat het niet alleen om zijn recente afstamming van de stichter van een dynastie en daarmee de eerste ontvanger van het Hemels Mandaat, maar ook van diens verre goddelijke voorouder. Dit versterkt het genstitutionaliseerde charisma van het heersershuis en maakt het moeilijker voor sterke generaals of ambtenaren om de macht over te nemen.
6.1.3 Interne conflicten en dynastieke herleving

De Tang zet in veel opzichten de cultuur van de voorafgaande periode voort, waaronder de steeds terugkerende gewelddadige machtsstrijd aan het hof. De stichters van de dynastie blijven ondanks alle opstanden om hen heen nog vrij lang in dienst van de Sui en komen pas vanaf 616 enigszins tegen heug en meug in opstand. De tweede keizer, Li Shimin (Taizong), komt aan de macht door twee broers te vermoorden en ook onder zijn bewind woedt jarenlang een opmerkelijk open en bloedige concurrentie tussen diverse kandidaten voor de troonopvolging. De derde keizer heeft een slechte gezondheid, wat ruimte biedt aan de meest opmerkelijke machtsovername uit de Chinese geschiedenis, namelijk door een vrouw. Wij kennen deze vrouw het best onder haar later gekozen naam Wu Zetian (625 705) of zij die de hemel tot regel neemt. Zij is afkomstig uit een elitefamilie die aan de kant van de Li-familie heeft meegevochten in de strijd om de macht en ook verwant is aan het keizerlijke huis van de Sui. Zij wordt als jong meisje lid van de harem van de tweede Tangkeizer, om na diens dood in 649 als non met pensioen te worden gestuurd. Opmerkelijk genoeg is zij enkele jaren later weer terug aan het hof, maar nu als concubine met een hoge rang. De nieuwe keizer is de eerste jaren van zijn regering bezig de voornaamste politieke factie van dat moment, die onder zijn vader zeer sterk is geworden, uit te schakelen. Een belangrijk voordeel van Wu Zetian is dat zij niet lid is van een bestaande factie en uit haar latere geschiedenis weten wij dat zij zeer competent is in het politieke spel. Haar opkomst ten koste van de keizerin en een belangrijke andere concubine is een cruciaal onderdeel in de strijd van de keizer tegen de hem niet welgevallige factie. In 655 wordt Wu Zetian de nieuwe keizerin en binnen enkele jaren wordt de betreffende factie bloedig en definitief uitgeschakeld. Vanaf 660 leidt de keizer echter aan een ziekte, waardoor hij fysiek niet in staat is te regeren. Eerst regeert Wu Zetian mee vanachter de schermen, maar na de dood van de keizer in december 683 via haar derde en vierde zoon, allebei nog kinderen en daardoor slechts marionetten. Haar macht is gebaseerd op een factie rond de gestorven keizer die op deze manier met succes de eigen machtspositie kan handhaven. Haar eerste zoon is al jong gestorven en de concurrerende factie rond haar tweede zoon verliest de strijd, waarna deze zoon in 684 op dertigjarige leeftijd in ballingschap sterft of wordt vermoord. Wu Zetian
148 hemels mandaat
wordt ondertussen steeds machtiger, maar als onderdeel van een bredere machtsstrijd tussen de diverse facties aan het hof die haar nodig hebben om te kunnen winnen. Juist binnen de Turks-Chinese elitefamilies van die tijd is het normaal dat een vrouwelijk lid van de keizerlijke familie een relevante machtsfactor blijft, als individu en als centrum van een politieke factie. Voor Wu Zetian zijn hiervan diverse voorbeelden bekend, zoals de keizerin van de stichter van de Sui-dynastie, waarbij het enig verschil is dat Wu Zetian ook de laatste stap neemt naar het keizerschap. Alles wijst erop dat in deze etnische en culturele omgeving de enige manier om aan de macht en in leven te blijven is door als eerste met de concurrentie af te rekenen. Wu Zetian is dus met recht een kind van haar tijd en haar specifieke achtergrond. In 690 richt Wu Zetian haar eigen Zhou-dynastie op, genoemd naar de roemruchte dynastie gesticht door de koningen Wen en Wu geschreven met hetzelfde karakter als haar eigen familienaam. Zij zal als enige vrouw in China ooit met de mannelijke titel van keizer (huangdi) de werkelijke macht uitoefenen.* De leden van de keizerlijke familie worden stuk voor stuk op een zijspoor gezet. Haar dynastie komt in 705 ten einde, omdat zij sterk verzwakt is door ouderdomskwalen. Zij wordt afgezet door de vrouw van haar derde zoon, een van de voormalige marionetten, in samenwerking met een neef van haar uit de Wufamilie. Wu Zetian sterft enkele maanden later, waarschijnlijk aan haar kwalen en niet door menselijk toedoen. De derde zoon volgt haar nu op, maar sterft al in 710 en wordt op zijn beurt na een kort intermezzo opgevolgd door haar vierde zoon. Deze treedt echter in 712 alweer af, om te worden opgevolgd door zijn zoon, die zijn sporen al heeft verdiend door in 710 na de dood van zijn oom ook diens vrouw en hr marionet met geweld van de troon te verwijderen. Hij is niet de oudste zoon en rechtmatige opvolger, want die houdt zich zo veel mogelijk afzijdig. De heerschappij van de nieuwe keizer geldt als een van de bloeiperiodes van de Chinese geschiedenis. Wij kennen hem het best onder zijn postume titel Xuanzong of Duistere Voorouder. De laatste coup in deze reeks vindt plaats in 713, door dezelfde tante (en dochter van Wu Zetian) die hem in 712 op de troon heeft geholpen. Dit keer verliest zij en mag zelfmoord plegen. Het spel om de macht is hard. Keizer Wu Zetian omringt zich met sterke ambtenaren en laat vanaf 690 een boeddhistisch genspireerde propagandacampagne uitvoeren om zichzelf als een door hogere machten uitverkoren heerser en wereldredder (messias) af te beelden. Omdat zij door latere historici als usurpator wordt gezien en een vrouw is, is de historiografie over haar buitengewoon bevooroordeeld en moeilijk te interpreteren. Toch mogen wij de mate van acceptatie in haar eigen tijd niet onderschatten. In deze tijd is een sterke vrouw aan de regering veel minder vreemd dan in latere eeuwen, omdat dit fenomeen ook al vaak is voorgekomen tijdens eerdere Turkse dynastien in Noord-China. De politieke instabiliteit die zich openbaart in coups en tegencoups, maar ook in voortdurende politieke moorden, is het gevolg van de Turks-Chinese machtsstructuur van de Tang-dynastie, net als bij haar voorgangers, en absoluut niet het gevolg van het unieke intermezzo onder Wu Zetian.
In het Chinees categoriseren de titels keizerin en keizerin-weduwe de vrouw altijd als echtgenote of moeder van de heersende keizer. Er bestaat geen Chinese term voor een vrouwelijke keizer.
149
Een van de bekwame ministers van Wu Zetian is Di Renjie (630 700), van wie alleen al de familienaam Di (noordelijke barbaar) zijn herkomst uit de Chinees-Turkse elite aangeeft. Hij is in de geschiedenis onder meer bekend om een nietsontziende vervolging van plaatselijke tempels en hun sjamanen of mediums, waarvan hij er vele honderden laat sluiten. In de Qing-dynastie (1644 1911) wordt hij de hoofdfiguur van een detectiveroman in de omgangstaal, die de Nederlandse diplomaat en China-kenner Robert van Gulik (1910-1967) weer inspireert tot zijn beroemde romans en strips met rechter Tie als hoofdfiguur. Zoals zo vaak is de historische Di Renjie een heel ander iemand dan de fictieve rechter Tie. De historische figuur is vooral bekend als minister van Wu Zetian, terwijl de figuur van rechter Tie optreedt in de klassieke rol van speurneus, officier van justitie en rechter. Hoewel deze rechter Tie zeker geen historische figuur is, is deze combinatie van rollen wel typerend voor de traditionele Chinese magistraat, zij het niet in de Tang, maar in de late Ming.
afbeelding 43 Verschillende paleisvrouwen in een vroeg Tang-graf.
150
hemels mandaat
De periode van 705 tot 755 onder keizer Xuanzong (685 762; regeert 712 756) geldt in de traditionele historiografie als de tweede grote bloeiperiode van de Tang, na het herosche tijdperk van Taizong, met militaire expansie, bestuurlijk herstel en culturele bloei. De zo belangrijke waterverbindingen tussen het noorden en het beneden-Yangzi-gebied worden weer hersteld. In de jaren twintig van de achtste eeuw komen de inkomsten van de overheid in gevaar, doordat te veel grond in het gelijke veld-systeem in handen van lokale elites is gekomen en niet meer geregistreerd staat. Een actieve politiek om deze registratie weer te verbeteren brengt de volgende decennia voldoende financile verlichting. Minstens even belangrijk als de kwaliteit van het bestuur is het lange leven van deze keizer, waardoor er automatisch een zekere politieke stabiliteit ontstaat. Toch eindigt zijn regering ook weer in een tragedie. Nadat de keizerin is gestorven ontwikkelt hij een sterke band met de vrouw van een van zijn vele zonen. Nadat deze zoon is overgeslagen als troonopvolger, verlaat zij hem en wordt eerst een daostische priesteres, waardoor zij ook in het paleis verschijnt. Daarop wordt zij een van de concubines van Xuanzong (zie afbeelding 43). Zij staat bekend als Yang Guifei of hoogstaande concubine Yang (719 756), wat de hoogste rang is voor een bijvrouw van de keizer. Haar familie is verwant aan een eerdere favoriet van de keizer (de moeder van diens uiteindelijke troonopvolger) en stamt uit dezelfde clan als de keizerlijke familie van de Sui. De invloed van haar directe familie aan het hof zal aanzienlijk worden. In 751 neemt zij zelfs de machtige Turks-Sogdische generaal An Lushan (703 757) aan als zoon.* Er ontstaat een wirwar aan intriges aan het hof, waarin deze generaal een belangrijke rol speelt. De militaire expansie van deze decennia gaat gepaard met een toenemende macht en zelfstandigheid van ten dele niet-Chinese legerleiders in de grensprovincies, omdat de Tang zelf niet in staat is voldoende eigen soldaten op de been te brengen. Deze groeiende lokale militaire macht roept grote spanningen op tussen het keizerlijke centrum in Changan en deze legerleiders, welke de Tang op de rand van de afgrond zullen brengen. De intriges aan het hof lopen zo uit de hand dat An Lushan moet vrezen voor de gunst van het keizerlijke centrum. Hij trekt daarom in 755 met zijn legers uit het moderne Beijing naar Luoyang en Changan. Hij roept zich uit tot keizer in Luoyang en er begint een vernietigende burgeroorlog die pas in 763 ten einde komt, hoewel An Lushan al in 757 door zijn eigen zoon is vermoord. De keizer en Yang Guifei vluchten in 756 naar Sichuan. Onderweg wordt de keizer gedwongen om haar zelfmoord te laten plegen (of te laten doden door zijn eunuchen, dit is niet duidelijk), op aandringen van muitende soldaten die haar voor alles verantwoordelijk houden. Hij treedt in 756 af ten gunste van zijn kroonprins, maar bemoeit zich nog wel met het bestuur. Hij sterft pas in 762 ironisch genoeg minder dan twee weken voor de dood van zijn opvolger. Yang Guifei en de politici om haar heen worden voor deze crisis verantwoordelijk gemaakt, vanuit het traditionele historiografische model van de dynastieke
De familienaam An verwijst naar zijn Perzische herkomst, zoals behandeld in paragraaf 4.5.3. De persoonlijke naam Lushan zal ongeveer hebben geklonken als Rokshan, Sogdisch voor licht, bij ons beter bekend als een vrouwennaam: Roxanne.
151
cyclus en de toeschrijving van schuld en blaam aan individuele personen (zie afbeelding 44). Waarschijnlijker is dat de inherente zwakte van het politieke systeem van de Tang met zijn endemische en gewelddadige factiestrijd in combinatie met de groeiende macht van de legerleiders wel tot conflicten moest voeren.
afbeelding 44 Een late Ming-verbeelding van Yang Guifei en haar keizer, in een boekillustratie uit circa 1600. Een van de klassieke themas in schilderijen en gedichten is van Yang Guifei als bekoorlijke danseres.
Het duurt tot 763 voordat de Tang erin slaagt zijn gezag met hulp van Oeigoerse en Tibetaanse troepen enigszins te herstellen. De opstand geldt als een keerpunt in de politieke geschiedenis van de Tang. Ondanks alle interne conflicten is de dynastie erin geslaagd aan de macht te blijven, de kerngebieden onder controle te houden en daar de vrede te bewaren, terwijl zij haar gebied vooral naar het westen toe tijdelijk sterk heeft kunnen uitbreiden. De daadwerkelijke omvang van het rijk en de mate van lokale controle worden overigens
152 hemels mandaat
wel overdreven, want alles wijst erop dat de fiscale macht van het centrum zich beperkt tot Noord-China. Na de opstand is het met de dynastie als de dominante militaire macht in Azi definitief afgelopen, maar blijft de dynastie als politiek systeem tot de jaren zeventig van de negende eeuw nog functioneren. Zij blijft formeel zelfs tot 907 bestaan, maar dat is alleen omdat de nieuwe lokale machthebbers de laatste stap naar de usurpatie van de keizerstroon niet durven te nemen.
6.1.4 Economische ontwikkelingen tot 755

Tot in de vroege achtste eeuw beschikt het keizerlijke centrum over voldoende inkomsten dankzij een ingewikkeld systeem van agrarische belastingheffing en het gelijke veld-systeem. Dit laatste systeem is dan al enkele eeuwen oud en wordt door de Tang zo veel mogelijk voortgezet. Het bouwland wordt verdeeld in gelijke percelen gerekend naar de kwaliteit van de grond, dus naar opbrengst. Deze percelen worden in vruchtgebruik gegeven aan boerenfamilies. Het deel van de grond waar graan wordt verbouwd wordt voor n generatie in bruikleen gegeven. De rest wordt in erfpacht gegeven, zoals het deel waar moerbeibomen ten behoeve van de zijderupsteelt zijn aangeplant, omdat dit als een langetermijninvestering geldt. De landverdeling wordt niet overal toegepast. Vooral de grote landgoederen van aristocratische families en het soms zeer omvangrijke grondbezit van grote boeddhistische kloosters blijven buiten schot. Ook in het zuiden van China, het gebied van de natte rijstteelt met stukjes land van verschillende vorm en grootte, wordt het systeem vanwege de terreingesteldheid niet ingevoerd. Dit betekent dat de fiscale controle van de Tang-dynastie tot 755 vooral beperkt is tot Noord-China, voor zover daar het gelijke veld-systeem nog daadwerkelijk kan worden uitgevoerd. Het noordelijke gelijke veld-systeem vormt niet alleen de basis voor het levensonder houd van de boerenbevolking, maar verschaft de staat ook een stabiele bron van inkomsten. Hoe meer mensen zelfstandig de grond bewerken, des te groter de staatsinkomsten. De belasting wordt geheven per hoofd van de bevolking. Zij wordt in deze periode berekend n betaald in natura, vooral graan en zijde. Door voor dit noordelijke systeem te kiezen als haar fiscale basis legde de Tang zich wel meteen een belangrijke beperking op, want hoewel het zuiden in de komende eeuwen sterk aan economisch belang zal winnen, kan men met dit fiscale systeem niet van deze ontwikkeling profiteren. De noordelijke orintatie van de belastinginning betekent vermoedelijk ook dat de bevolkingscijfers van de eerste helft van de Tang vooral de bevolking van het noorden betreffen. In 755 wordt de bevolking van China geschat op circa 53 miljoen. Dit is ruim onder de bevolking van de westelijke Han, die tijdens de census van 2 n.Chr. is geregistreerd als circa 59 miljoen. Als wij echter aannemen dat de Tang-schatting vooral betrekking heeft op de belastingbetalende bevolking in het noorden, net als tijdens de census van 2 n.Chr., kan het wel degelijk zo zijn dat er in het zuiden vele miljoenen meer mensen leven dan wij volgens de cijfers zouden mogen aannemen. Gedurende deze gehele periode blijven de belastingen op de diverse vormen van landbouw de hoofdbron van inkomsten voor de staat. Handel en ambacht zijn geconcentreerd in enkele grote stedelijke centra, zoals Changan en Luoyang in het noorden, en
Yangzhou bij de kruising van de Yangzi en de grote waterverbinding van het noorden met het beneden-Yangzi-gebied. De buitenlandse handel vindt vooral plaats in de zuidelijke havens Guangzhou en Jiaozhi. Deze laatste plaats is gelegen bij het hedendaagse Hanoi in Vietnam, dat in deze periode nog min of meer in Chinese handen is. Alle handel staat onder strenge overheidscontrole. In de steden woont de bevolking in ommuurde en bewaakte wijken waarvan de poorten bij zonsondergang gesloten worden (zie afbeelding 41). Handel is enkel toegestaan op markten die onder toezicht van de overheid opereren. Dit blijft het geval tot aan het einde van de dynastie. Uit modern oogpunt wekt deze angst voor alle vormen van handel bevreemding, maar in het traditionele China is het een alleszins begrijpelijke opvatting. De klassieke maatschappelijke hirarchie is mensen van stand, boeren, handwerkslui, en dan pas kooplui. Mensen van stand zijn de aangewezen bestuurders dankzij hun moreel kaliber. Boeren produceren, handwerkslui transformeren en kooplui vervoeren alleen maar. Hierbij komt dat een traditionele staat boeren makkelijk kan controleren, want die bewegen niet en hun productie staat letterlijk vast op het land. Kooplui reizen rond met hun spullen en hun winst is moeilijk meetbaar. Pas later, wanneer kooplui ook onroerend goed zoals pakhuizen of winkels bezitten, worden zij gemakkelijker te controleren en minder bedreigend. Dit is vanaf de Song steeds meer het geval en wij zien dat dan ook een tolerantere houding ten aanzien van de handel ontstaat. Een heel ander probleem is dat kooplui in de ogen van de moraalfilosofen de ethische kwaliteit van ambtenaren corrumperen, omdat deze laatste categorie ook graag zulke gemakkelijke winsten wil boeken. De ambtenaren gaan vervolgens deelnemen aan het economische proces door een deel van de winst af te romen. Hierdoor worden zij slechtere en vooral immorele bestuurders. Het probleem van de juiste relatie tussen politiek en economie zal ook in latere eeuwen niet verdwijnen, en speelt vandaag de dag nog steeds een grote rol. De Tang-economie blijft in veel opzichten een ruileconomie. Er zijn wel diverse middelen om te betalen, maar die zijn niet in voldoende hoeveelheden beschikbaar. Zo is er de klassieke bronzen munt met een gat erin, zodat de munten aan snoeren kunnen worden geregen en vervoerd kunnen worden. Zij zijn alleen geschikt voor kleine betalingen. Voor grote betalingen wordt vooral zijde gebruikt, maar goud en zilver zijn ook in beperkte mate beschikbaar. Geld in de zin van muntgeld of zijde wordt niet alleen gebruikt als betaaleenheid, maar ook als rekeneenheid. Zijde en kostbare metalen dienen verder om rijkdom in vast te leggen, zoals je tegenwoordig geld naar de bank brengt. Voor feitelijke economische transacties wordt alleen regelmatig geld of zijde gebruikt in de grotere handelssteden, om het leger te betalen in de garnizoenen, en langs de grote handelsroutes. In de diverse oases langs de Zijderoute zijn bijvoorbeeld grote hoeveelheden muntgeld gevonden, afkomstig uit de Tang en soms lokaal nagemaakt. Ook daar is muntgeld slechts een van de gangbare betaalmiddelen. De staat produceert nog lang niet zoveel muntgeld als in latere tijden en veel transacties vinden plaats door ruilhandel in lokale producten. Het belang van de ruileconomie waarin de meeste transacties in natura gebeuren, komt ook tot uiting in het belastingsysteem (zuyongdiao), dat bestaat uit drie componenten: de opbrengst van het land (zu, wat pacht betekent), stoffen (yong, vooral zijde) en arbeidsdiensten (diao, ook vaak vertaald als
154 hemels mandaat
corvee). Nergens komt hier geld aan te pas. Iets als vlees blijft zeker op het platteland nog eeuwenlang grotendeels buiten de geldeconomie. Men slacht een varken of andere dieren voor een specifieke sociale of religieuze gelegenheid. Soms kan men een deel van het vlees verkopen, maar het grootste deel wordt tijdens het banket geconsumeerd samen met een grote groep genodigden of uitgedeeld aan de andere huishoudens in het dorp.
6.2
De late Tang en de Vijf Dynastien (763 960)
6.2.1 Het centrum en de regio

De militaire zwakte van de Tang-dynastie na het neerslaan van de An Lushan-opstand in 763 betekent niet dat het met alle kerngebieden meteen slecht gaat. De staat is nooit oppermachtig geweest en door de verzwakking van het centrum als exploitatief systeem blijft meer van het plaatselijke overschot in de regios achter. De verzwakking van het centrum komt vooral de ontwikkeling van het zuiden ten goede en de schade van alle oorlogsgeweld is in het noorden het allergrootst. Het keizerlijke systeem is en blijft buitengewoon kwetsbaar, door de sterk gegroeide invloed van de eunuchen aan het hof en de regionale commandanten in de provincie. Sommige keizers slagen er nog in om daadwerkelijk te regeren, ook al zijn zij niet meer succesvol in de militaire expansie van hun kernrijk en kunnen zij de oude vorm van belastinginning niet meer handhaven. Zij hebben voldoende alternatieve inkomsten en de plaatselijke elites hebben hen in toenemende mate nodig bij het bevestigen van hun sociale positie via het examensysteem. Een regionale commandant kan de keizer in het centrum bovendien niet zomaar afzetten, want dan stelt hij zich onmiddellijk bloot aan de directe aanvallen van de concurrentie. Er heerst een moeizaam machtsevenwicht, vergelijkbaar met grote delen van de Han-dynastien eeuwen daarvoor. Het politieke centrum in Changan krijgt na de opstand het aloude gelijke veldsysteem niet meer onder controle. Daarbij gaat het niet om de grensgebieden die onder de militaire controle van vrijwel onafhankelijke generaals staan, maar om het economische kerngebied van de Noord-Chinese laagvlakte. Daar wordt de Tang-macht vanouds vooral ondermijnd door de sterke groei van grote domeinen, zowel van privgrootgrondbezitters als van rijke kloosters. Het gelijke veld-systeem is tijdens de opstand definitief ingestort, onder meer omdat de benodigde archieven vaak zijn vernietigd. Dit betekent dat de staat naar nieuwe manieren moet zoeken om aan inkomsten te komen. In 780 vindt een belangrijke fiscale hervorming plaats, die tijdelijk voor verlichting zorgt en met de nodige aanpassingen in de volgende dynastien zal worden gehandhaafd. Er wordt overgegaan van het oude systeem van hoofdelijke belasting in natura over de opbrengst van grond, waarin het bezit van de grond formeel irrelevant is, naar een belasting op het bezit van grond n de opbrengst uit dit bezit. Dit is de Methode van de Tweemalige Belastingheffing (liangshui fa), ook wel verwarrend Dubbele Belasting genoemd. In dit nieuwe systeem wordt de belasting in twee etappes gend, in de zomer en het najaar, gekoppeld aan de twee belangrijkste oogstmomenten. Vanaf nu is bezit van grond de doorslaggevende factor in het
voldoen van belasting en kan de massale belastingontduiking als gevolg van de groei van het grootgrondbezit enigszins worden tegengegaan. Het continu herverdelen van de grond verdwijnt, als ideaal en als praktijk. Dit maakt het ook makkelijker om te proberen de belastinginkomsten uit het zuiden te vergroten. Tegelijkertijd betekent deze nieuwe belasting dat de staat de grootte van de bevolking niet meer precies hoeft te registreren, zodat wij de volgende eeuwen helaas geen betrouwbare bevolkingscijfers meer hebben. Een tweede bron van staatsinkomsten bestaat uit de versterking van de staatsmonopolies op de productie en distributie van essentile producten zoals zout, alcoholische drank en thee. De belangrijkste wingebieden voor zout zijn nog onder controle van de centrale staat, zoals het oeroude Zoutmeer (yanchi) in Zuid-Shanxi, dat dicht bij de hoofdstad Changan ligt, en het kustgebied van de Huai Rivier. Het zoutmonopolie zal in de late achtste eeuw al meer dan de helft van de staatsinkomsten leveren. Hierbij maakt de staat gebruik van de diensten van rijke handelshuizen een ontwikkeling die een grote stimulans betekent voor handel en geldverkeer. Naast de diverse belastingen en monopolies blijven verschillende vormen van corvee bestaan. Uiteindelijk zijn alle pogingen om de staatsinkomsten te vergroten afhankelijk van de mate van militaire controle die een regime heeft over zijn grondgebied en vervolgens de mogelijkheden om deze inkomsten naar de hoofdstad te laten transporteren. Deze controle wordt tijdens de tweede helft van de Tang steeds problematischer, al hebben de regionale militaire leiders ook daarvoor al grote macht, vooral in de noordelijke en westelijke grensgebieden. Door hun hulp bij het bedwingen van de opstand van An Lushan is hun positie nog sterker geworden. Het hele rijk raakt verdeeld in militaire gebieden waarbinnen de regionale commandanten vrijwel onafhankelijk de macht uitoefenen, met inbegrip van de belastinginning. Deze periode wordt paradigmatisch in de Chinese historiografie voor de gevaren van te grote regionale macht door militaire commandanten. Zij wordt graag vergeleken met de periode tijdens de jaren twintig en dertig van de twintigste eeuw waarin de machtige krijgsheren China domineren en elkaar bestrijden. China belandt in een vicieuze cirkel waarin de centrale macht steeds zwakker wordt en de regionale commandanten steeds sterker, waarbij in sommige gebieden het geweld endemisch wordt. Na het midden van de negende eeuw leiden pogingen toch weer iets van het oude Tangrijk terug te winnen tot aanzienlijke lokale spanningen vanwege de enorme kosten in economisch en menselijk opzicht. Juist het beneden-Yangzi-gebied is inmiddels van cruciaal belang als bron van inkomsten en leverancier van graan, thee en andere producten, maar de overmatige fiscale druk leidt tot groeiende onrust en opstandjes. Het rijk wordt in 874 getroffen door een van de grootste en bloedigste opstanden uit de Chinese geschiedenis, onder leiding van Huang Chao. De opstand begint in het noorden, waarna de opstandelingen onder druk van de centrale legers naar het zuiden trekken en later weer terug naar het noorden, naar het hoofdstedelijke gebied, in een mislukte poging een eigen dynastie te vestigen. Dit alles culmineert in de verwoesting van Luoyang en Changan in 880 en 881, begeleid door een orgie van geweld tegen de lokale bevolking en het staatsapparaat dat in deze steden is achtergebleven. Huang Chao is niet in staat zijn troepen te controleren, wat
156 hemels mandaat
betekent dat ook zijn dood in 884 geen einde maakt aan het endemisch geworden geweld. Sommige generaals uit dit leger lopen over en vechten mee om de opstand te onderdrukken. Zij worden op hun beurt plaatselijke potentaten. Met de dynastieke macht van de Tang is het nu definitief gedaan. Het rijk valt uiteen in verschillende onafhankelijke machtscentra, maar pas in 907 wordt die toestand geformaliseerd door de afzetting van de laatste Tang-keizer en de stichting van een nieuwe dynastie, die alleen in Noord-China heerst. Elders in het rijk grijpen andere potentaten hun kans. De keuze voor het specifieke jaar 907 is waarschijnlijk ingegeven door een traditie van politiek-religieuze propaganda die aan dat jaar in de Chinese kalender grote betekenis toekent.
kaart 8 De periode van de Vijf Dynastien en de Tien Koninkrijken. Deze kaart is een vereenvoudigde weergave van de belangrijkste spelers in deze tijd, inclusief de Liao in het noorden.
Nu begint een periode die bekend is als die van de Vijf Dynastien en de Tien Koninkrijken (zie kaart 8). De dynastien in het noorden volgen elkaar grofweg op in tijd, maar overlappen elkaar soms ook korte tijd. Hetzelfde geldt voor de koninkrijken in het zuiden. De verschillende benamingen berusten op het feit dat de traditionele Chinese geschiedschrijving vanaf de vroege Song alleen de noordelijke dynastien erkent als legitiem, omdat zij nu eenmaal de directe voorgangers van de Song zijn. De negen zuidelijke rijkjes en n kleine noordelijke staat worden niet als legitiem erkend, maar ironisch genoeg zijn zij een
stuk stabieler dan de noordelijke dynastien. Het feit dat in het zuiden meestal verschillende rijkjes naast elkaar bestaan, weerspiegelt de groeiende economische levensvatbaarheid van de zuidelijke regios. Een goed voorbeeld is de moderne kustprovincie Fujian. Tot de late Tang vallen de onafhankelijke rijkjes in dit gebied grotendeels buiten het Chinese culturele en politieke systeem. Nu wordt hier de Min-staat gesticht en een lokale dynastie legt de grondslag voor de ontwikkeling van de havensteden Fuzhou en Quanzhou. Deze worden na de hereniging van het rijk onder de Song de grootste centra van Chinas overzeese handel. Ook het beneden-Yangzi-gebied valt onder een onafhankelijke staat, de Wuyue, die tijdens deze hele periode vrij stabiel zal zijn en een bolwerk wordt van het boeddhisme. Terwijl onder de voorafgaande dynastien de economische kerngebieden die de sleutel vormen tot de politieke en militaire macht altijd in het noorden liggen, ligt het economische centrum de volgende eeuwen definitief in het beneden-Yangzi-gebied.
6.2.2 Veranderingen in de elite

Het voortgaande verval van het centrale bewind in de negende eeuw gaat gepaard met een versnelde regionale economische ontwikkeling, want de diverse commandanten hebben er veel belang bij de economie in hun eigen machtsgebied en daarmee de financile basis van hun macht te vergroten. Voor zover het plaatselijke overschot in de vorm van belastingen kan worden afgeroomd, vloeien deze weer als investeringen terug in de lokale economie, in plaats van weg te stromen naar het verder gelegen politieke centrum van Changan. Omgekeerd zijn de schadelijke gevolgen voor de regionale economie van Changan en Luoyang dienovereenkomstig groot. In de eerste helft van de dynastie is de gemengde Chinees-Turkse elite van NoordChina dominant. De steeds terugkerende conflicten op het hoogste niveau maken een normale politieke carrire zeer moeilijk. Het zuidelijke cultuurideaal, met zijn nadruk op de beheersing van een literaire, religieuze en artistieke code en de verwerping van het martiale ideaal, wint daardoor alleen maar meer aan belang. Dit zuidelijke ideaal krijgt na de An Lushan-opstand meer prestige dankzij het examensysteem dat weliswaar niet veel mensen rekruteert, maar waarvan de titels wel maatschappelijk aanzien en een succesvolle carrire garanderen. De examens vinden niet anoniem plaats en tussen de geslaagden en hun beschermheren ontstaan sterke banden. Steeds meer vooraanstaande literaire figuren hebben deelgenomen aan de examens en daarin ook een graad behaald. Dichters zoals Li Bai (701 762) of Du Fu (712 770) maken nog carrire zonder een graad te halen. Latere schrijvers zoals Bai Juyi (772 846) of Han Yu (768 824) hebben allebei de hoogste examengraad behaald en hebben een normale bestuurlijke carrire. Han Yu wordt door zijn te directe kritiek wel naar het zuiden verbannen en zal daar uiteindelijk aan malaria sterven. Tegelijkertijd verwerft hij dankzij diezelfde kritiek, uitgedrukt in bondig en leesbaar proza, eeuwigdurende literaire roem. Onder de bestuurlijke top vinden echter wel degelijk veranderingen plaats. De oude, gemengd Chinees-Turkse, martiaal georinteerde elite blijft sterk verbonden met het hof, maar de afnemende betekenis van dit hof in de tweede helft van de Tang betekent ook een
158 hemels mandaat
afnemende rol voor deze elite. Hierbij komen de opstanden en de burgeroorlog van de tweede helft van de negende eeuw, die vooral huishouden in de hoofdstedelijke gebieden van Changan en Luoyang. Daarbij wordt de noordelijke elite onevenredig meer getroffen dan elites uit andere gebieden, zoals het zuiden, dat veel minder te lijden heeft van alle opstanden en oorlogen. Veel noordelijke elitefamilies zullen uitsterven of in vergetelheid raken. De aristocratische elitefamilies in het zuiden uit de Periode van Verdeeldheid hebben na de val van de Liang in 557 en door de totale vernietiging van Nanjing in 589 al een enorme klap gehad. Tegelijkertijd komen er nieuwe elites op, die bijvoorbeeld zijn verbonden met de provinciale gouverneurs en de kortdurende dynastien en koninkrijken na de val van de Tang, maar zij zullen nooit ook maar bij benadering het prestige van de klassieke elitefamilies krijgen. Het oude ideaal van een moreel rechtschapen aristocratische elite is nog niet verdwenen, maar het is vooral een culturele norm en niet meer een algemeen gangbare sociale praktijk. Het verval van het oude aristocratische systeem, dat tijdens de Periode van Verdeeldheid is ontstaan en heeft gebloeid, maakt op termijn de weg vrij voor een nieuwe maatschappelijke structuur waarin een veel bredere groep plaatselijke elitefamilies een grote rol gaat spelen. In het oude systeem is status iets waarvoor de juiste afstamming een essentile voorwaarde is, terwijl in het nieuwe systeem de juiste afstamming ongetwijfeld helpt bij het behalen van een examengraad, maar niet meer een noodzakelijke voorwaarde is voor een ambtelijke carrire. Talent en voldoende economische hulpmiddelen zijn voortaan minstens even belangrijk voor succes in de ambtelijke examens.
6.2.3 De verschuiving van het economische zwaartepunt

In de vroege Tang ligt het economische zwaartepunt nog in het noorden. De totale Chinese bevolking is zeker meer dan 50 miljoen, en ligt eerder in de buurt van de 70-80 miljoen. Hiervan woont nog steeds een groot deel in het noorden. In de loop van de achtste eeuw begint de definitieve verschuiving van het economische zwaartepunt naar het benedenstroomgebied van de Yangzi. Deze verschuiving hangt samen met belangrijke agrarische ontwikkelingen in het zuiden. De rijstbouw wordt verbeterd door de invoering van betere rijstsoorten en het overplanten van jonge rijst, door betere irrigatietechnieken en een betere beheersing van het water door inpoldering. Hierdoor worden uiteindelijk twee oogsten per jaar mogelijk, die meestal bestaan uit rijst in combinatie met een ander gewas, bijvoorbeeld een andere graansoort of sojabonen. Dit maakt het mogelijk meer mensen te voeden. Deze ontwikkelingen zetten pas goed door in de Song-periode en zullen daar uitgebreider worden behandeld. De zijdeteelt in het benedenstroomgebied van de Yangzi wordt uitgebreid (zie afbeelding 45 voor een stuk zijde dat ver in het westen van China is teruggevonden). De zijdeteelt wordt altijd naast het boerenbedrijf uitgeoefend, dus meer boeren betekent ook meer arbeidskrachten voor de aanplant van moerbeibomen, het voeden van de rupsen met moerbeibladeren, het toezicht op de vorming van cocons, en ten slotte het afspinnen van de zijdedraad nadat de rupsen met hun cocons in heet water zijn gedood. De zijdeteelt is dus
159
strikt gesproken een arbeidsintensieve vorm van veeteelt. Het werk is qua arbeidsinzet sterk seizoensgebonden en bij goede planning prima met de landbouw te combineren.
afbeelding 45 Complex stuk zijde uit de Tang, gevonden in Turfan aan de Zijderoute. Het weefsel bestaat uit draden in acht verschillende kleuren.
Minstens even belangrijk is de toenemende verbouw van thee*, die op de zonnige heuvels van het zuiden kan worden aangeplant en niet ten koste van andere vormen van landbouw gaat. Vanaf de achtste eeuw neemt de consumptie van thee enorm toe in heel China. Het wordt een essentieel onderdeel van de religieuze cultuur, en vooral van het boeddhisme. Ook de bestuurlijke en culturele elite gaat steeds meer thee drinken, met als bijkomend voordeel dat men minder vaak dronken is en dus beter kan besturen. Aangezien thee wordt gezet met behulp van gekookt water, is het ook gezonder dan het vaak vieze en/of bedorven water of alcoholische drank. Aanvankelijk wordt thee vers gebruikt, dus alleen dicht bij de gebieden
Afgeleid van de Fujianese uitspraak van het woord cha voor thee.
160
hemels mandaat
waar het wordt gevonden of verbouwd. In dit stadium wordt thee klaargemaakt als een soort groentesoep. Tijdens de Tang en de noordelijke Song worden de theeblaadjes gedroogd in de vorm van tegels, maar vanaf de zuidelijke Song wordt thee als losse blaadjes gebakken in grote pannen. De ontwikkeling van droogtechnieken maakt thee tot iets wat wij tegenwoordig ook als zodanig kunnen herkennen, in plaats van een soort groentesoep. De bewaartechnieken zijn essentieel voor het gebruik van thee als handelswaar over lange afstand en om thee het hele jaar door te kunnen drinken. Daarnaast zijn er in de loop der eeuwen ontwikkelingen in de toebereiding, zoals de overgang van het koken van thee als poeder naar het opschenken van heet water op thee als blaadjes, en van de toevoeging van zout naar de toevoeging van gedroogd fruit of bloemen. Zijde en thee worden de twee belangrijkste exportproducten van dit gebied naar de rest van China, en uiteindelijk ook naar het buitenland. Afhankelijk van het stadium waarin thee wordt overgenomen blijven in het buitenland bepaalde Tanggebruiken rond het theedrinken in stand, zoals het toevoegen van zout in Mongoli en in bepaalde religieuze rituelen in Japan. Deze economische factoren maken een ingrijpende demografische ontwikkeling mogelijk die wordt versterkt door de oorlogen die het noorden teisteren. Vanaf de tweede helft van de achtste eeuw is er een sterke bevolkingsgroei in het zuiden, terwijl de bevolking in het noorden terugloopt. Hoewel wij niet over geschikte bevolkingscijfers beschikken om deze demografische verschuiving precies te meten, kunnen wij haar aflezen aan het groeiende aantal markten en stadjes, de groeiende omvang van de zuidelijke steden, en de toename van handel en industrie in het zuiden. De oude gewoonte dat de markt s nachts dichtgaat en iedere wijk zijn eigen muren heeft, wordt nu verlaten. Naast de oude hoofdstad Nanjing worden Hangzhou, Suzhou en talloze andere zuidelijke steden steeds belangrijker. Changan en Luoyang zijn vanaf de negende eeuw door de opstanden en burgeroorlogen definitief op hun retour en zullen hun oude glorie ook nooit meer herwinnen. In het noorden wordt Kaifeng de belangrijkste stad, eerst als hoofdstad van de tussendynastien die volgen op de Tang, en vanaf 960 als hoofdstad van de noordelijke Song. In de tiende en elfde eeuw is het gebied rond deze stad een economisch kerngebied, van belang door haar ijzerindustrie die wordt gevoed door houtskool en steenkool, maar na de val van het noorden in 1127 is het afgelopen met de centrale economische, culturele en sociale rol die het noorden de voorafgaande eeuwen heeft gespeeld. Toch is het niet zo dat het zuiden geheel is bevolkt vanuit het noorden, al is er net als in voorafgaande eeuwen zeker sprake van enige migratie uit het noorden naar het zuiden, vooral van elitefamilies. Genetisch onderzoek suggereert dat de bevolking van China vanaf het stroomgebied van de Yangzi en verder naar het zuiden meer met elkaar en met andere zuidelijke volkeren samenhangt dan met de bevolking van het noorden. De bevolking van het noorden hangt op haar beurt weer meer samen met andere volkeren, die wij nu kennen als de Mongolen en de Mantsjoes, en met de Tibetanen in het zuidwesten. De verwantschap met de Tibetanen is niet zo vreemd als zij op het eerste gezicht lijkt, want oorspronkelijk strekken Tibetaanse etnische groepen zich uit tot vlak bij de oude hoofdstad Changan. Dat de bevolking van het zuiden vooral van plaatselijke herkomst is, blijkt ook daaruit dat bepaalde
afbeelding 46 Men stelt zich het Westelijke Paradijs van Amitabha voor op grond van de eigen wereld, in dit geval
gewoontes die nooit uit het noorden afkomstig kunnen zijn zich hier hebben gehandhaafd. Vanaf het benedenstroomgebied van de Yangzi naar het zuiden is het uxorilokale huwelijk nog eeuwenlang vrij normaal, dat wil zeggen een huwelijk waarbij de man gaat wonen op de plaats (locus) van herkomst van de vrouw (uxor). De lijst van voorbeelden kan nog verder worden uitgebreid. Ook wanneer vanaf de late Tang de gewoonte van het voeten binden door vrouwen langzaam zijn intrede doet in China, zal deze gewoonte verder in het zuiden, zoals in de moderne provincies Fujian en Guangdong, nooit zo wijdverspreid raken als in het noorden. Verder vinden wij in tal van plaatselijke taalvarianten in het zuiden nog resten van de vroegere lokale talen. Veel zuidelijke bevolkingsgroepen ontwikkelen daarom stambomen en quasi-historische verhalen waaruit moet blijken dat zij wel degelijk in een verder verleden uit het noorden zijn gekomen.
162 hemels mandaat
ongetwijfeld de hoofdstad Changan. Deze Dunhuang-muurschildering uit de Tang biedt een spectaculaire aanblik.
6.3
Religie, filosofie, en literatuur
6.3.1 Boeddhisme
Hoewel het boeddhisme tijdens de Periode van Verdeeldheid en de Tang incidenteel wordt vervolgd, wordt het nieuwe geloof meestal juist sterk gepatroniseerd door de niet- of halfChinese heersershuizen van die tijd. Als een internationale religie is het boeddhisme voor hen erg aantrekkelijk. De heersers worden gevolgd in hun patronage door lokale elites, en van tijd tot tijd ook door prominente vrouwen. Zij hopen aan het gezag van deze leer meer politieke legitimiteit te ontlenen. Tegelijkertijd drukken zij hiermee een religieus gevoel uit,
163
want politieke en persoonlijke doelstellingen sluiten elkaar niet uit (voor een spectaculaire uiting van de kunst die dankzij deze patronage mogelijk wordt, zie afbeelding 46). Het boeddhistische kloosterwezen bloeit. De grootste kloosters danken hun rijkdom en status mede aan grootscheepse begunstiging door hof en sociale elite. Deels wordt deze begunstiging gemotiveerd door religieuze overtuigingen, want in ruil voor zulke giften verwerft de schenker verdienste en dit komt zijn karma ten goede. Een ander doel is om land buiten het belastingsysteem te houden, al blijft dit land vaak informeel onder controle van de oorspronkelijke donorfamilie. Kloosters ontwikkelen diverse economische activiteiten, zoals tempelmarkten, leenbanken, graanmolens, herbergen en restaurants. Ook door hun sociale activiteiten, vooral op het gebied van de liefdadigheid en het organiseren van vrome leken in religieuze verenigingen, en hun belangrijke rol in het elementaire lees- en schrijfonderwijs bezetten boeddhistische kloosters een centrale plaats in het maatschappelijke leven van die tijd. Door dit alles maken boeddhistische ideen en praktijken tijdens de Tang onderdeel uit van de culturele bagage van alle geletterde mensen van die tijd. Zelfs tegenstanders van bepaalde ideen of praktijken zijn daarom niet op alle fronten tegen het boeddhisme, maar meestal in een specifieke context. De contacten met Noord-India worden in stand gehouden door enkele Chinese pelgrims, die soms vele jaren van studie in India doorbrengen, en vooral door de komst van buitenlandse meesters naar China. Dit is hetzelfde patroon als in de handel over de Zijderoute, waarin de dynamiek ook komt van de kant van niet-Chinese volkeren, zoals de Sogdirs, Tocharen en de inwoners van de diverse oasestaatjes. De buitenlandse meesters wijden zich samen met hun Chinese assistenten aan de grootscheepse vertaling van boeddhistische teksten. Een van hen is de al eerder genoemde Kumarajiva, die van 401 413 actief was in Changan. Hij heeft bijvoorbeeld de nog steeds gebruikelijke versies van de Amitabha Soetra (amituojing) en de Lotus Soetra (miaofa lianhua jing) vertaald. De enige autochtone pelgrim die een werkelijk belangrijke vertaalbijdrage heeft geleverd is Xuanzang (602 664). Hij is 17 jaar lang op reis naar en door India, en hij brengt talloze teksten terug. Hoewel hij zonder toestemming van zijn keizer is vertrokken, wordt hij na zijn terugkeer uitgebreid geerd. Hij is een van de weinige Chinezen die het Sanskriet meester wordt en zich niet beperkt tot het alfabetische schrift als magisch instrument. Xuanzang kiest voor een zeer getrouwe manier van vertalen, maar de vertalingen zullen nooit de populariteit verkrijgen van Kumarajivas veel minder precieze, maar daardoor ook leesbare vertalingen. Behalve als historische figuur is Xuanzang ook beroemd geworden als een van de hoofdfiguren in een literaire traditie in de omgangstaal, die in de roman Het Verslag van de Reis naar Het Westen (xiyouji) in de late zestiende eeuw min of meer zijn definitieve vorm heeft gekregen. Op institutioneel niveau zien wij een aantal tradities ontstaan, die meestal scholen of sekten genoemd worden. In de Chinese cultuur staat altijd de overdracht van religieuze kennis en gezag van leraar op leerling centraal, vandaar de term traditie in dit hoofdstuk. De mate van institutionalisering buiten deze sterk persoonlijke overdracht is klein en daarom vinden wij moderne termen als kerk, denominatie of sekte niet geschikt. Dit geldt voor het boeddhisme, maar evengoed voor andere religieuze of filosofische tradities. De basiseenheid van de boeddhistische cultuur is tot en met de Tang-periode het klooster als open ontmoe164 hemels mandaat
tingsplek en pas vanaf de Song komen daar sterke lekentradities (nieuwe religieuze groepen) bij. De traditie van het Reine Land (jingtu) is devotioneel en gericht op specifieke praktijken. Zij verwacht alle heil van boetedoening voor zonden en van een totale overgave aan de genade van de Boeddha Amitabha, die woonachtig is in het Reine Land, ook het Westelijke Paradijs genoemd, een ideale plek waar de ware gelovigen na hun dood wedergeboren worden. Aanhangers hiervan komen uit alle lagen van de bevolking. Zij leggen veel nadruk op de oprechte en regelmatige recitatie van de naam van de Boeddha Amitabha of van langere preken (soetras) met deze Boeddha Amitabha als de hoofdpersoon. Cruciale teksten in deze traditie zijn de al genoemde Amitabha Soetra, een korte tekst gewijd aan de belofte van Amitabha om de mensen te redden, en de Lotus Soetra, een lange tekst die de basisvisie van de Mahayana-stroming behandelt. Een tweede belangrijke stroming is gericht op meditatie als techniek om een te intellectualistische benadering van de verlossing te voorkomen. Zij ontstaat pas in de late zevende eeuw als herkenbare religieuze stroming, maar is in haar moderne vorm een product van de Song-dynastie. Zij wordt de Meditatie-school genoemd, als de vertaling van de term chan, of zen in het Japans. Deze term betekent eigenlijk concentratie, die men moet bereiken door meditatie. Chan is een uniek mengsel van Chinese, deels daostische, en boeddhistische begrippen en praktijken. In de meest radicale vorm verwerpt Chan alle schriftuurlijke studie en logische redenering, en wil het via een woordloze directe ervaring de weg naar de Verlichting openen. Het uiteindelijke inzicht komt mondeling en vindt uitdrukking in een kort en pregnant gedicht (gatha). Dit inzicht moet door een erkende en zelf reeds verlichte leraar worden gesanctioneerd. Mede hierom wordt de overdracht van leraar op leerling juist binnen de Chan in extreme vorm aan regels onderworpen. In de praktijk bestaat het leven van een Chan-monnik daarom wel degelijk uit sterk geritualiseerde schriftelijke studie en meditatie. Fysiek geweld door de leraar ten aanzien van zijn leerlingen is een normaal onderdeel van het overdrachtsproces. Geweld functioneert hierbij als de noodzakelijke tegenhanger van het altijd verdachte intellect. In deze tijd is de Chan vooral een individuele beweging van monniken die blijven wonen in algemene kloosters, waarin ook monniken met andere benaderingen leven. Pas in de Song ontstaan kloosters die door de Chan worden gedomineerd. Tegen het einde van de Tang begint de verzwakking van het boeddhisme als politieke kracht merkbaar te worden. De verarmde Tang-staat is op zoek naar meer inkomsten en daarom niet altijd bereid de enorme rijkdom en de privileges van de grote kloosters te tolereren. Bovendien wordt in de bronzen beelden veel metaal verwerkt dat ook voor muntgeld kan worden gebruikt en daarmee de economie en de staatskas ten goede kan komen. Dit leidt van 845 846 tot een grootscheepse vervolging, die de instellingen van de boeddhistische religieuze cultuur een grote klap toebrengt en traditioneel verantwoordelijk wordt gehouden voor het verdwijnen van diverse tradities. Er wordt melding gemaakt van het sluiten of vernietigen van maar liefst 4.600 tempels of kloosters en 40.000 schrijnen, en van het terugsturen in de lekenstand van zon 260.000 monniken en nonnen.
165
Het langetermijneffect van de vervolging van 845 846 is echter moeilijk in te schatten. De getallen over het opheffen van tempels, kloosters en schrijnen, en het terugsturen van monniken en nonnen naar de lekenstand zijn indrukwekkend en deprimerend. Informatie over andere vervolgingen, zowel van het boeddhisme als van het daosme, leert echter dat grotere religieuze gebouwen meestal niet worden vernietigd, maar tijdelijk een andere bestemming krijgen. Ex-monniken en ex-nonnen kunnen na afloop van een vervolging snel terugkeren. Een van onze belangrijkste bronnen, het dagboek van de Japanse monnik Ennin, die in deze jaren op bezoek is in China, blijkt vol met roddels en geruchten te staan. Boeddhistische instellingen in de hoofdstad Changan worden al snel in ere hersteld, maar dan is Ennin al weer weg. Dit herstel blijkt uit de ontdekking in 1987 van kostbare reliekhouders in een crypte onder de Tang-pagode van het Famen Klooster, ten noorden van de hoofdstad. Een van de vier reliekhouders met relieken van de Boeddha gaat terug op een extravagante keizerlijke begunstiging van dit klooster van 871 874 door twee keizers en hun hofhoudingen. Gedurende de Tang-dynastie, officieel om de dertig jaar en soms met grotere tussenpozen, vindt een processie plaats van de relieken naar de hoofdstad om te bidden om voorspoed voor de natie en een goede oogst. In 819 dient de ambtenaar Han Yu een memorie in tegen deze volgens hem verspillende gewoonte, wat leidt tot zijn verbanning naar het zuiden, maar ook grote postume erkenning onder de neoconfucianisten van de Song oplevert. Of de volgende processie is gehouden is onduidelijk, omdat deze kort op de grote vervolging zou hebben moeten plaatsvinden. Wat de vondst van de reliekhouder aangeeft is dat in 871 874 toch weer een kostbare processie is gehouden. Hierna is het afgelopen met dit gebruik, omdat in 874 de verwoestende Huang Chao-opstand uitbreekt en enkele jaren later Changan en Luoyang worden gebrandschat, waarna de dynastieke macht definitief is gebroken. De crypte onder het Famen Klooster, die na het festival in 874 is gesloten, wordt vergeten en meer dan een millennium later bij toeval herontdekt. Het herstel van het boeddhisme na de vervolging betekent niet dat er in de late Tang niets is kapotgemaakt of verdwenen. Door de aanhoudende opstanden en burgeroorlogen vanaf de Huang Chao-opstand tot en met de eerste helft van de tiende eeuw, vooral in NoordChina, verdwijnen vooral die richtingen die aanhang genieten in de hoofdstedelijke gebieden van Changan en Luoyang. Soms zijn deze richtingen in Japan wel overgebleven, zoals de esoterische Shingon-stroming die in China bekendstaat als het Zhenyan-boeddhisme en daar al lang is uitgestorven. Het lijkt er verder inderdaad op dat het boeddhisme in NoordChina zijn macht als kloosterbeweging kwijt is na de Tang. Het is het meest waarschijnlijk dat dit komt door de vernietiging van de infrastructuur en het verdwijnen van de oude elitefamilies als gevolg van alle oorlogsgeweld, en de algemene economische neergang van het noorden die daarna volgt, en niet primair door de vervolging van 845 846. In het zuiden blijft het boeddhisme als kloosterbeweging zeer sterk (zie afbeelding 47), omdat de vervolging daar veel minder gevolgen heeft en de opstanden en burgeroorlogen van de late Tang zich vooral beperken tot het noorden en het verste zuiden. Hoe sterk het boeddhisme op het platteland is geweest, is nog steeds niet goed uitgezocht, maar anekdotische bronnen suggereren dat oudere vormen van lokale religieuze cultuur met sjamanisme en mediumculten die
166
hemels mandaat
tot de Han en daarvoor teruggaan, ook in de Tang nog steeds levend zijn. Het boeddhisme is op het platteland nooit de overheersende culturele en religieuze invloed geweest.
afbeelding 47 Miniatuurpagode van brons uit het beneden-Yangzi-gebied uit de tiende eeuw, die waarschijnlijk heeft gediend als reliekhouder, net als een echte pagode of stoepa in hout of steen.
Vanaf de noordelijke Song is het Oost-Aziatische boeddhisme op zichzelf aangewezen. In de oude kerngebieden in Centraal-Azi en noordelijk India sterft het boeddhisme langzaam uit en nemen islamitische staten de macht over. Er is nog wel handel langs de oude Zijderoute, maar het is vooral de Xixia die hier nu van profiteert. De laatste Indiase monnik bereikt China in 1036. Wel is er in latere tijden sprake van een zekere religieuze invloed vanuit het boeddhistische Tibet, maar deze moet nog goed in kaart worden gebracht. Vanaf de elfde eeuw worden de zeeroutes voor het contact tussen China en de rest van de wereld steeds belangrijker, maar voor het boeddhisme zal deze handel weinig betekenen, afgezien van de intensieve contacten tussen China, Korea en Japan.
167
6.3.2 Daosme en classicisme

Eerder is al vermeld dat het daosme door het Tang-keizershuis sterk begunstigd wordt. Daostische meesters weten de tweede Tang-keizer Taizong ervan te overtuigen dat de keizerlijke familie met de familienaam Li rechtstreeks afstamt van de stichter van het daosme, Laozi (de Oude Meester), wiens familienaam ook Li zou zijn geweest. Het daosme produceert al vr deze tijd een enorme hoeveelheid religieuze literatuur, waarbij het veel aan het boeddhisme heeft ontleend. Tijdens de Tang gaat dit gewoon door. Anders dan het boeddhisme kent het daosme amper een kloosterwezen en is het in de ogen van de elite duidelijk van Chinese oorsprong. Het is daarom zelden het doelwit van vervolgingen, zoals die van het boeddhisme in 845 846. Sterker nog, deze vervolging zou mede zijn genspireerd door de belangstelling van de toenmalige keizer voor de onsterfelijkheidstechnieken van het daosme. Ondertussen begint een klein deel van de intellectuele elite zich af te keren van de als bijgelovig ervaren praktijken van het boeddhisme. In hun anti-boeddhistische polemieken wordt de uitheemse herkomst van het boeddhisme steeds opnieuw benadrukt. Er is een groeiende behoefte om terug te keren naar de bronnen van de eigen Chinese traditie, die het begin vormt van een nieuwe interpretatie van het classicisme (confucianisme) als enig juiste richtsnoer voor staat en maatschappij. Deze nieuwe interpretatie zal vooral onder de Song vaste vorm krijgen, maar begint al gedurende de tweede helft van de Tang. In de klassieke boeken, zoals de Vijf Klassieken, is geen sprake van boeddhistische of daostische tradities. Ook de nieuwe vormen van plaatselijke religie die in de late Tang en Song opkomen, kunnen niet in de klassieke boeken worden teruggevonden. Hierdoor ontstaat vanaf de late Tang een permanente spanning tussen de werkelijke religieuze cultuur van het moment en het streven van de classici terug te keren naar de werkelijkheid die zij menen te vinden in de klassieke boeken. Daarbij zullen de classici ook veel aan boeddhisme en daosme ontlenen, zoals bij de ontwikkeling van een eigen kosmologie en charitatieve politiek en bij het leggen van accenten in het eigen morele waardesysteem. De idee van een terugkeer naar de oorsprong als de hoogste waarheid is een basisgedachte van de boeddhistische (het volgen van de boeddhistische waarheid heet terugkeren en vertrouwen) en daostische tradities (terugkeren naar de pure oorsprong als hoogste waarheid). Het felle verzet van sommige intellectuelen tegen dit boeddhisme en/of daosme is vooral een retorische strategie om de werkelijke en diep religieuze bronnen van een deel van de classicistische herleving te maskeren. Zij gaat bovendien gepaard met een minstens even fel verzet tegen de classicistische interpretaties uit de Han. Aangezien de meeste geletterden ook in een boeddhistische context hebben leren lezen en schrijven, zou een complete breuk tussen de classici en boeddhistische en daostische religieuze tradities in deze tijd ook nauwelijks mogelijk zijn. Heel mooi kunnen wij dit zien in de rituelen die zijn verbonden met de ambtelijke examens, maar vaak plaatsvinden in boeddhistische tempels en met onderdelen die door boeddhistische priesters worden uitgevoerd. Gedurende de Sui- en Tang-dynastien is de invloed van het classicisme beperkt in reikwijdte en productiviteit. Het blijft de officile ideologie van staat en overheid, en het examenstelsel brengt met zich mee dat de ambtelijke bovenlaag de klassieken uitgebreid heeft
168 hemels mandaat
gelezen. Er zijn wel degelijk originele denkers in deze tijd en deze hebben ook interessante filosofische geschriften geproduceerd, maar de meeste intellectuele energie gaat vooralsnog op aan de religieuze tradities van boeddhisme en daosme. Het classicisme in pure vorm blijft voorlopig de academische leer van een dunne bovenlaag.
6.3.3 Literaire aspecten

Het hoofdstedelijke gebied van Changan en Luoyang heeft gedurende de Tang de grootste dichtheid aan geletterde elite van het toenmalige China. Deze elite bestaat uit de noordelijke Chinees-Turkse aristocratische families, die in de buurt moeten blijven van het keizerlijke hof als bron van politieke macht en sociale status, en uit de talloze passanten uit de regio die deelnemen aan het hoofdstedelijke examen. Weer anderen zijn op weg naar het centrum voor een keizerlijke benoeming of audintie. Dit maakt dat in een betrekkelijk klein gebied toch een groot publiek is voor eliteactiviteiten als literatuur, kalligrafie en beeldende kunst. De Tang geldt als hoogtepunt van het lyrische gedicht (shi), gebonden aan strenge stilistische regels. De werken van grote dichters als Li Bai, Du Fu, Bai Juyi en vele anderen zijn in vertaling of bewerking ook in het Westen bekend geworden. Gedichten circuleren oorspronkelijk alleen in manuscriptvorm en bij het kopiren worden de teksten vanouds verbeterd en worden zelfs nieuwe gedichten (imitaties) aan een bloemlezing toegevoegd. Pas in de Song ontstaan dankzij de uitbreiding van de boekdrukkunst min of meer stabiele versies, niet alleen van Song-gedichten die in deze tijd worden gecomponeerd, maar ook van gedichten uit de voorafgaande eeuwen die tot dan toe voornamelijk in manuscriptvorm zijn overgeleverd. Het lyrische gedicht blijft worden beoefend tot in de twintigste eeuw en diverse andere genres die al vr de Sui tot ontwikkeling zijn gekomen bloeien tijdens de Tang ook gewoon verder. Alleen het prozagedicht (fu) zal steeds meer aan belang inboeten. Enkele late Tang-auteurs, zoals Han Yu, schrijven in een strakkere prozavorm dan het gebruikelijke, gestileerde kunstproza (het al genoemde parallelle proza). Deze stijl wordt in de Song als antieke stijl (guwen) een belangrijke vorm voor politieke en moraliserende teksten. Daarmee verdwijnt het parallelle proza overigens absoluut niet en veel meesters in de Antieke Stijl zijn even goed in deze oudere, meer gekunstelde stijl. Varianten op het parallelle proza blijven tot na de val van het keizerrijk in 1911 grote aanhang genieten onder de geletterde elite, eigenlijk net zo lang als de oude schrijftaal het dominante medium blijft. Het anekdotische verhaal over opmerkelijke zaken (zhiguai) dat in de Periode van Verdeeldheid is opgekomen verliest niet aan populariteit tijdens de Tang. Wel zijn de Tangversies meestal veel langer en daardoor ook veel informatiever over religie en samenleving. Het boeddhistische, daostische of algemeen religieuze wonderverhaal is onderdeel van het anekdotische verhaalgenre. Aan de ene kant zijn zulke verhalen bedoeld als bewijs voor de effectiviteit van een religieuze praktijk of tekst, maar tegelijk vormen zij voor ons een rijke bron van informatie over de Tang, die nog niet ten volle is benut, omdat de verhalen worden gezien als verzinsels. In hun tijd zijn deze verhalen bedoeld als feitelijke optekeningen van ware gebeurtenissen. Ons gebrek aan vertrouwen in dit genre is het gevolg van een andere relatie tot de religieuze leefwereld van die tijd. Daarnaast ontstaat een meer literaire en
seculiere verhaalstijl die ook over vreemde zaken (chuanqi) gaat, maar dan vooral themas betreft uit het gewone leven van de geletterde elite, zoals liefde, carrire en trouw. De bovennatuurlijke of religieuze elementen vormen nog slechts een deel van de achtergrond. Beide genres zijn geschreven in betrekkelijk eenvoudig premodern Chinees, in tegenstelling tot teksten in het parallelle proza. In de late Tang wordt ook voor het eerst systematisch geprobeerd lange stukken in de toenmalige omgangstaal (baihua) te schrijven. Het Chinees van deze teksten is fundamenteel anders dan de schrijftaal en al heel herkenbaar als een vroege versie van de moderne spreektaal. Het betreft hier de vaak cryptische opmerkingen van Chan-leraren, die in de klassieke schrijftaal worden in- en uitgeleid. Deze publieke zaken (gongan of in het Japans kan) bevatten vaak een kernachtige uitspraak of slagzin. De eenvoudigste is tevens een van de meest populaire. Een Chan-meester wordt gevraag of een hond Boeddha-natuur heeft. Hij antwoordt met een luid wu, dat nadien wordt geschreven met een karakter dat niet betekent. Hoewel dit een duidelijke woordspeling is op de blaf van een hond en een hond als gencarneerd levend wezen ook zeker een Boeddha-natuur bezit, is het de bedoeling van de latere Chan-tradities dat men mediteert op de klank wu. De reden om deze opmerkingen zo nauwkeurig mogelijk te noteren is niet de behoefte om in een voor iedereen begrijpelijke taal te schrijven, maar juist het feit dat men niet begrijpt wat de Chan-leraren bedoelen. Men schrijft zo precies mogelijk op wat ze zeggen, in de hoop dit later wel te kunnen begrijpen. In latere versies van deze opmerkingen wordt de orale dimensie van de uitlatingen versterkt door nog meer elementen van de omgangstaal te introduceren. De omgangstaal wordt dus om specifieke retorische redenen gebruikt en zeker niet omdat het makkelijker of toegankelijker wordt gevonden. In Dunhuang is ook een aantal preken en lange verhalen (de zogenaamde Transformatieteksten of bianwen) overgeleverd in de omgangstaal (baihua) uit de negende en tiende eeuw. Qua thematiek en plotstructuur zijn deze verhalen duidelijke voorlopers van de latere orale en geschreven literatuur in de omgangstaal. De precieze relatie tot de latere geschreven teksten, die meestal van vele eeuwen hierna dateren, is echter onduidelijk, want er is weliswaar een inhoudelijke, maar geen geschreven continuteit van de traditie. Dit stelt ons voor een belangrijk analytisch probleem. De teksten zijn inderdaad een geschreven en geredigeerde weergave van toenmalige orale literatuur, maar zijn zij ook bedoeld om te worden gelezen? Alle geschreven teksten, ook literaire teksten en politieke memoranda in de premoderne schrijftaal, worden in deze tijd nog hardop gelezen en daarbij gedeeld met anderen in de omgeving. Het is daarom veel waarschijnlijker dat de zogenaamde Transformatieteksten in de omgangstaal zijn opgeschreven om hardop voor te lezen aan een groot publiek. De overeenkomsten met latere teksten liggen niet primair op tekstueel niveau, maar in de mondeling overgedragen verhaalstructuren en -conventies. Van een continue geschreven traditie in de omgangstaal is nog geen sprake. Het verschijnen van deze teksten in de omgangstaal wordt vaak gezien als het begin van de spreektaalliteratuur voor de gewone man, maar dit is dus een misvatting. De premoderne schrijftaal is en blijft het belangrijkste medium van schriftelijke communicatie. Wanneer mensen leren lezen en schrijven, is dat via de schrijftaal en nooit via de spreektaal. Teksten in de spreektaal zijn losse incidenten en vormen samen vooralsnog geen zelfstandige
170 hemels mandaat
literaire traditie. Wanneer er eindelijk een substantile spreektaalliteratuur ontstaat in de late Ming, is de primaire doelgroep juist die van de geletterden en zeker niet het gewone volk. Zelfs in deze literatuur vinden wij bovendien nog steeds veel materiaal in de premoderne schrijftaal.
6.4
6.4.1 Kunst en muziek

Architectuur en visuele kunst Een onderwerp dat in dit historische overzicht niet uitgebreid aan de orde kan komen is dat van de architectuur. Toch zijn wij dankzij de muurschilderingen en de architectonische elementen in de grottempels die in de Periode van Verdeeldheid in Noord-China in zwang komen en de vondsten in de bibliotheekgrot van Dunhuang eigenlijk behoorlijk genformeerd (zie bijvoorbeeld afbeelding 46). Uit deze tijd dateren ook de eerste bovengrondse bouwwerken in steen, meestal pagodes, in China, maar de meest opmerkelijke getuigenissen van architectuur vinden wij in Japan. Daar strekt de invloed van de Tang als cultureel model zich uit tot de bouw van de keizerlijke hoofdstad Kyoto als een kleinere versie van de wereldstad Changan. In de voorafgaande hoofdstad Nara is nog boeddhistische architectuur in hout over die is gebaseerd op Chinese modellen uit de Tang. In dit houtrijke land kunnen zulke gebouwen veel gemakkelijker worden onderhouden of gerepareerd en daardoor hebben zij vele eeuwen kunnen overleven. Bij de bespreking van de ontwikkelingen van afbeeldingen van personen in de late Han en de Periode van Verdeeldheid is al benadrukt dat zulke afbeeldingen vooral normen en waarden representeren, dat wil zeggen dat zij functioneren in een sociale context en niet als losstaand esthetisch object. Tijdens de Tang komt hierin nog zeker geen verandering. De schilderkunst die wij daadwerkelijk overhebben uit de periode tot en met de Tang, dus met uitsluiting van latere kopien, is bewaard gebleven als muurschilderingen in graven of religieuze locaties, behalve de schilderingen, illustraties en schetsboeken die zijn gevonden in de kloosterbibliotheek van Dunhuang. Maar ook dit laatste materiaal stamt grotendeels uit een religieuze context, als hulpmiddel of decoratie bij rituelen. Behalve dat alle kunst die tot nog toe is besproken onderdeel is van een grotere sociale en/of rituele context, is zij vaak weinig of slecht zichtbaar geweest. Graven zijn alleen open tijdens de rituelen voor de overledenen, en dan nog zal slechts een enkeling de schilderingen goed hebben kunnen zien in alle drukte, die vergelijkbaar is met de openingsreceptie van een hedendaagse tentoonstelling. De grottempels zijn alleen verlicht door kaarsen en olielampjes, en de schilderingen en andere versieringen zijn vaak op plekken aangebracht waar werkelijk alleen Boeddhas en Bodhisattvas bij kunnen. Onderzoekers beginnen pas recent, met behulp van computertechnologie, te reconstrueren wat de esthetische ervaring van de toenmalige bezoeker zou kunnen zijn geweest. De boeddhistische werelden die op de muren van Dunhuang en andere grotten zijn gecreerd, met hun paradijzen, verhalende scnes,
muzikanten en talloze goddelijke wezens, zijn mooi en indrukwekkend (zie afbeeldingen 46 en 48). Maar het blijven in de allereerste plaats uitingen van respect en devotie, en geen afbeeldingen voor ons om naar te kijken. In de graven van leden van de keizerlijke Tang-familie en andere welvarende mensen zijn indrukwekkende schilderingen gevonden van wereldse scnes uit het leven van de hoofdbewoner(s) van het graf. Wij gaan er over het algemeen van uit dat vergelijkbare schilderingen ook aanwezig zijn geweest op de muren van de woningen en paleizen van de levenden. Deze aanname wordt ondersteund door het feit dat de architectuur van de graven van leden van de keizerlijke familie min of meer een paleis nabootst. Typerend in de muurschilderingen in de graven is de manier waarop het hele vlak wordt opgevuld, en daarbinnen het domineren van menselijke wezens en hun gebouwen. De natuur is vooral een decoratief element op de achtergrond. Typerend voor de Tang zijn verder de steeds terugkerende aanwezigheid van scnes met paarden, bijvoorbeeld in een polowedstrijd of een defil van een legereenheid te paard, en de talloze afbeeldingen van mooie vrouwen in wapperende kleding. Daarnaast zijn er twee andere, prominente dragers van afbeeldingen, namelijk de rolschildering en het kamerscherm. Het hangschilderij als kunstvorm is een ontwikkeling van de Song, al blijven rolschilderij en kamerscherm ook daarna belangrijk. Zowel het kamerscherm met minstens twee of meer segmenten als de rolschildering, die altijd in gedeeltes wordt bekeken, leent zich goed voor afbeeldingen in een verhaal. In dat opzicht zijn zij niet wezenlijk anders dan de illustraties in een manuscript. Tijdens de Tang komt het landschap op als nieuw onderwerp voor kamerschermen, met een minimale menselijke aanwezigheid. Het belang van deze verandering kan moeilijk overschat worden, want vanaf de Song wordt het landschap een van de dominante themas van de literaten-schilderkunst (zie met name afbeeldingen 74 en 82). Andere vormen van landschap blijven ook populair, zoals tuinen, potplanten of het landschap in een pot (penjing, beter bekend in de Japanse variant van de bonsai). Zulke concretere landschappen hebben talloze raakvlakken met het geloof in een paradijselijke wereld van onsterfelijken uit het daosme. De literaten-landschappen staan hier min of meer los van.
Muziek In de Periode van Verdeeldheid begint dankzij het internationale verkeer over de Zijderoute een ware revolutie in de muziek, met de introductie van nieuwe getokkelde snaarinstrumenten en van de dwarsfluit (dizi). Twee tokkelinstrumenten springen erbovenuit, namelijk de luit (pipa) en een kleine harp (konghou) (zie afbeelding 48). De klankkast van de luit is van hout. De luit en de dwarsfluit zullen met kleine veranderingen beklijven en in het Chinese instrumentarium worden opgenomen, terwijl de harp na de Tang weer verdwijnt. De hofcultuur van de niet-Chinese heersers van het noorden en het zich verbreidende boeddhisme zijn de twee belangrijkste krachten in de verbreiding van de nieuwe muziekinstrumenten. In de achtste eeuw wordt de voorloper van de tweesnarige staande viool (erhu) gentroduceerd door een van de niet-Chinese volkeren die China in die tijd binnenkomen. Dit instrument bestaat uit een kleine klankkast die in de meest voorkomende variant is afgedekt met een slangenhuid. Daarboven bevindt zich een lange nek, waarover twee snaren
172 hemels mandaat
zijn gespannen. Aanvankelijk wordt het instrument bespeeld met een bamboe latje, maar in de elfde eeuw is al een strijkstok van paardenhaar gedocumenteerd. De strijkstok zit om de twee snaren heen, met de stok aan de buitenkant en de beharing aan de binnenkant. Omdat de basistoon wordt omspeeld, geeft dit instrument in de oren van mensen die het instrument niet kennen een valse toon. Qua klankkleur is de nieuwe muziek nauw verwant aan die uit Centraal-Azi, zoals wij die tegenwoordig het beste kennen uit Turkije. Er ontstaat een nieuw type orkest, waarin de bronzen klokken, klankstenen en zwaardere trommels niet meer voorkomen. De klok vinden wij alleen nog terug als signaalinstrument in kloosters, terwijl de grote trommel wordt gebruikt om de tijd aan te geven op de trommeltorens in de grote steden. Op een enkel instrument na is het klassieke repertoire aan Chinese muziekinstrumenten nu compleet. Er heeft dankzij de Zijderoute een akoestische en muzikale revolutie plaatsgevonden, waardoor China voortaan heel anders klinkt dan voorheen.
afbeelding 48 Hemelse figuren met een luit en een harp. Dunhuang-muurschildering uit het midden van de zesde eeuw.
6.4.2 De impact van het boeddhisme op de materile cultuur

De boekdrukkunst Kort na 700 wordt in China de boekdrukkunst uitgevonden als een goedkoop en effectief middel om teksten en afbeeldingen te vermenigvuldigen. Een gedrukte lange boeddhistische spreuk (dharani) die dateert van voor 751 is gevonden in Korea, en een vergelijkbare spreuk uit ongeveer 770 in Japan. De oudste gedrukte Chinese tekst is de Diamant Soetra uit het jaar 868, die is gevonden in de bibliotheekgrot van Dunhuang en nu te zien is in het British Museum. De gebruikte methode is net als in de vroegste fase van de boekdrukkunst in het Westen het drukken met houten planken, de zogenaamde blokdruk. Vanuit ons moderne perspectief lijkt dit zeer vroeg, omdat deze ontwikkeling in het Westen pas veel later heeft plaatsgevonden. Wanneer men bedenkt dat al sinds eeuwen gebruik wordt gemaakt van
zegels om karakters, stukken tekst of afbeeldingen te stempelen op papier, textiel en andere media, dan is de vraag eerder waarom het zo lang heeft geduurd. Juist daarom is de impuls van het boeddhisme zo belangrijk, met de rituele noodzaak de naam en de teksten van de Boeddha in zo groot mogelijke getale te vermenigvuldigen. Toch blijft de boekdrukkunst in de eerste eeuwen na haar uitvinding nog steeds een bescheiden rol spelen. De oudste functie van de boekdrukkunst is niet het beter beschikbaar maken van teksten om te lezen, maar de vermenigvuldiging van religieuze teksten, gevolgd door kalenders en andere korte documenten (zie afbeelding 49). Het gaat de eerste eeuwen meestal om losse vellen en soms om rollen van aaneengeplakte vellen bedrukt papier. Het drukken van echte boeken in kaftjes en met paginas neemt pas een grote vlucht in de noordelijke Song.
afbeelding 49 Gedrukte mantra uit een Tang-graf, dat niet goed valt te dateren. Gedrukt in Chengdu in de moderne provincie Sichuan.
Het kopiren van een tekst met de hand blijft tot in de Song de algemeen gebruikte techniek voor het reproduceren van teksten. De geletterde elite staat zelfs bepaald argwanend tegen174 hemels mandaat
over de introductie van het gedrukte boek, omdat daardoor hun controle over de tekst en de inhoud wegvalt. In een religieuze context blijft het manuscript ook de volgende eeuwen buitengewoon belangrijk, want alleen de tekst die met de hand is overgeschreven van de manuscripten van de leraar kan de echte zijn. Omdat gedrukte boeken nog steeds niet goedkoop zijn en een eenmaal gedrukt boek bovendien net als bij ons ook vrij snel uit de handel verdwijnt, is het kopiren met de hand van het exemplaar van iemand anders vaak de enige mogelijkheid een tekst te verwerven.
Zitten en slapen Aan het einde van de Tang begint een cruciale overgang van zitten en slapen op matten op de grond naar zitten op stoelen en slapen in bedden. Net als bij de boekdrukkunst en andere technologische ontwikkelingen speelt het boeddhisme hierbij een grote rol. De keuze voor zitten op de grond heeft natuurlijke verregaande consequenties op allerlei gebied, waaronder het gebruik om de deelnemers aan een banket individuele dienbladen met eten en drinken erop te geven, in plaats van allemaal om een tafel te zitten (zie voor diverse aspecten van het zitten op matten de afbeeldingen 24, 26, 28, 33, 35). Bij het zitten op de grond horen specifieke voorstellingen over wat past en wat niet. Zo hoort men op de knien te zitten als teken van respect en zeker niet met de benen uitgestrekt naar voren, omdat men geen onderbroeken draagt en ook niet elke dag in bad gaat. Zitten met open benen geldt als buitengewoon onbeleefd, zo erg dat het kan worden gebruikt om de demonen af te schrikken. Wanneer men onder gelijken is, mag men wel met de knien over elkaar gekruist zitten. Er is natuurlijk de troon en er bestaan platformen op pootjes, maar op zulke verhogingen zit men alsof men op een mat zit en niet met de benen omlaag hangend zoals op een stoel. In Japan vindt nog steeds veel van het sociale en culturele leven plaats op matten, met allerlei specifieke technologien en gebruiken, zoals lage tafeltjes, armsteunen en dergelijke. Binnen de boeddhistische religieuze praktijk wordt al vr de Tang de stoel gentroduceerd als een veilige plek voor meditatie, want dan wordt men niet gestoord door allerlei ongedierte, zoals schorpioenen of kakkerlakken, dat op de grond rondloopt terwijl men stilzit. Tijdens de Tang verschijnen de eerste stoelen, maar de gebruikelijke manier van zitten en liggen blijft op de grond en op matten. Pas in de tiende eeuw raken de stoel en het bankje verder ingeburgerd, zodanig dat in de twaalfde eeuw een van Chinas grootste filosofen zijn verbazing kan uiten over zijn ontdekking dat Confucius en de zijnen op matten op de grond zaten. Uiteindelijk zullen de monniken de enigen zijn die toch nog vaak op de grond zitten bij hun meditatie. Technologisch zijn de Chinezen ongetwijfeld al lang voor de Han-dynastie in staat stoelen en bankjes te maken. Waarom de Chinezen wel onder invloed van het boeddhisme overgaan op stoelen en bankjes, maar de Japanners onder vergelijkbare culturele omstandigheden niet, is nog steeds onduidelijk. De overgang is ingrijpend (zie afbeeldingen 54 en 60). De nieuwe manieren van zitten en liggen betekenen dat het huis er totaal anders uit komt te zien, maar ook dat de eet- en drinkgewoontes veranderen, want het wordt bijvoorbeeld veel makkelijker om uit gemeenschappelijke schotels aan dezelfde tafel te eten. In plaats van knielen op de grond gaat men nu staande buigen in combinatie met diverse handbeweginDE SUI, TANG EN VIJF DYNASTIEN (589-960) 175
gen, waarmee men zichzelf symbolisch kleiner kan maken dan degene aan wie men respect betuigt. Het schudden van handen is en blijft een vorm van ongewenst fysiek contact. In China wordt zelfs vandaag de dag enkel een slap handje gegeven en niet de ferme handdruk die in het Westen als norm geldt. Respect betuigen door aanraking met de grond geldt vanaf nu als veel nederiger dan voorheen, maar wordt beperkt tot religieuze rituelen en specifieke sociale contexten. De meest nederige, maar niet als vernederend ervaren vorm van respect betuigen is de kowtow (ketou), waarbij de lagere partij zich op zijn buik uitstrekt voor een keizer of voor de hoogste goden of Boeddhas. Aan de andere kant is het leven zonder of bijna zonder stoelen en bedden niet helemaal verdwenen. In Noord-China wordt vanaf de tiende eeuw melding gemaakt van de zogenaamde kang, maar archeologisch bewijs uit het noordoosten toont aan dat de gewoonte al veel ouder is. Dit zijn geen losse bedden van hout, maar bedden van leemtegels die volgens een bepaald patroon worden gelegd, zodat er tussenruimtes openblijven. Deze ruimtes vormen een gangensysteem waardoor warme lucht en rook kan stromen, die afkomstig is uit de oven in de aangrenzende keuken en aan de andere kant door een schoorsteen wordt afgevoerd. De kang wordt afgedekt met leem, waar weer matten op worden gelegd. Wanneer de leemtegels na een aantal jaren op zijn, worden zij samen met uitwerpselen als mest gebruikt. Op deze bedden wordt vanouds geleefd zoals op de grond, dus niet alleen geslapen, maar ook gegeten, school gegaan, gekletst en verteld, en er worden rituelen op uitgevoerd (zie afbeelding 111).
Suiker en thee Vr de opkomst van suiker uit suikerriet is men voor zoetstof afhankelijk van honing en maltose uit gistende granen, iets wat men goed kent dankzij de traditie van het maken van alcoholische drank uit granen, zoals bier, vooralsnog zonder hop. In de loop van de Tang neemt suiker deze rol als belangrijkste zoetstof over. Zeer waarschijnlijk hebben boeddhistische monniken hier een belangrijke rol gespeeld, want in boeddhistische rituelen uit India is suikergoed een belangrijke offergave. Beeldjes van de Boeddha worden op zijn verjaardag besprenkeld met suikerwater als teken van respect. Het winnen van suiker uit riet vergt aanzienlijke technologische kennis om eerst zo efficint mogelijk suiker uit het harde riet te krijgen en daarna door koken en bijmengen met andere stoffen een zo goed mogelijke kwaliteit te verkrijgen. Het wordt een belangrijke handwerksindustrie, maar altijd als seizoenswerk in combinatie met andere landbouwactiviteiten. Het stimuleert net als thee ook de handel in en uit het zuiden. Daarnaast heeft het consequenties voor de Chinese keuken en de mondhygine, het laatste in de vorm van de toename van tandbederf.
Hoewel de theeplant inheems is in China en dus zeker ouder dan het boeddhisme, is het toenemende gebruik van thee sterk gestimuleerd door boeddhistische praktijken. Boeddhistische monniken gebruiken thee als substituut voor alcoholische drank in boeddhistische offerrituelen en als middel om wakker te blijven tijdens de meditatie. Gezien het Nederlandse gebruik om thee te drinken na toevoeging van melk en suiker, is het misschien wel verstandig hier te benadrukken dat thee in deze vroege tijd wordt gedronken als een soort
176 hemels mandaat
groentesoep, na toevoeging van zout, dus bijna als cup-a-soup. Suiker is geen gebruikelijke toevoeging, maar er worden wel gedroogde vruchten toegevoegd. Ook melk als toevoeging is ongebruikelijk in China, maar vele eeuwen later wel bekend bij de Mongolen en de Mantsjoes.
6.4.3 Aardewerk en porselein

De geschiedenis van aardewerk en porselein is voor een deel een semantische kwestie. In China wordt een veel bredere categorie aardewerk met dezelfde term (ciqi) benoemd dan gebruikelijk is in het Westen, waar specialisten een strikt onderscheid maken tussen aardewerk en porselein. De specifieke aarde die nodig is voor porselein volgens de westerse definitie wordt alleen in Zuid-China gevonden. Het is dus niet helemaal onbegrijpelijk dat de Chinese opvatting breder is, opdat de Chinese term porselein (ciqi) ook het technisch steeds betere aardewerk uit het noorden kan omvatten. Wij houden ons hier aan het westerse gebruik, omdat de doorzichtigheid en de speciale glans van porselein toch wel belangrijke verschillen zijn. In die zin is porselein vooral een ontwikkeling van de Song, en het zal dan ook daar behandeld worden. Behalve de beschikbaarheid van geschikte aarde zijn er nog andere aspecten in de ontwikkeling van aardewerk en porselein, zoals het glazuur en de bouw van de ovens. Een gelijkmatigere en hogere hitte geeft meer mogelijkheden qua soorten glazuur, omdat verschillende grondstoffen een uiteenlopende zuiverheid hebben en op andere temperaturen smelten. Een efficintere oven kan economischer produceren. Verder zijn de handelsroutes bepalend in de ontwikkeling van een oven, dat wil zeggen een locatie met een bepaalde concentratie ovens in dezelfde traditie, want aardewerk en porselein moeten ook nog worden vervoerd naar de klanten. Transport kost geld, dus een gunstige locatie in de buurt van bevaarbaar water betekent dat een oven een groter netwerk aan klanten kan bedienen. Via de graven van leden van de keizerlijke familie en van elitefamilies kunnen wij kennisnemen van diverse aspecten van de materile cultuur, van waaruit wij ook verder kunnen speculeren over de wereld van de levenden. Al eeuwen wordt in Tang-graven uit de betrekkelijk korte periode van de late zevende eeuw tot het uitbreken van de An Lushan-opstand in 755, aardewerk gevonden in een karakteristiek driekleurige glazuur (het zogenaamde sancai). De beeldjes van kamelen, ruiters en dergelijke, maar ook potten in allerlei vormen, zijn kleurrijk en krachtig (zie afbeelding 50). Zij worden gemaakt met behulp van vormen, in de aloude Chinese traditie. In de graven van leden van de keizerlijke familie vervangen zij de oude beelden, die ons zo goed bekend zijn uit de graven van de Eerste Keizer van de Qin of de vroege Han-keizers. In dat geval kunnen de beelden vrij groot zijn, tot wel een halve meter of meer hoog. Het driekleurige glazuur bepaalt mede ons beeld van het aardewerk van de Tang-periode, hoewel het eigenlijk maar korte tijd en alleen in graven populair is geweest. Tijdens de An Lushan-opstand worden de noordelijke ovens in de buurt van de hoofdsteden Changan en Luoyang in de algehele chaos ook vernietigd, waardoor deze traditie ten einde komt.
177
afbeelding 50 In een graf gevonden beeld van driekleurig aardewerk, met op de kameel een buitenlands ogend muziekgezelschap en voorop een luitspeler.
Het driekleurige aardewerk geeft onder meer een belangrijke dimensie van de maatschappelijke elite van de Tang weer, namelijk de martiale cultuur van de kameel en het paard. Wat niet duidelijk is, is in hoeverre ditzelfde driekleurige aardewerk ook in de wereld van de levenden wordt gebruikt. Vermoedelijk wordt beoogd om met het driekleurige glazuur veel duurdere beeldjes van metaal en voorwerpen van gekleurd glas na te bootsen. Wanneer wij het driekleurige aardewerk bekijken moeten wij ons dus eigenlijk grafrituelen voorstellen, en niet de dagelijkse inrichting van een elitehuishouden. Na de opstand wordt het driekleurige aardewerk merkwaardig genoeg opgevolgd als grafgave door beeldjes van goud en zilver.
178
hemels mandaat
In het huishouden van een elitefamilie vinden wij een breed scala aan voorwerpen van goud en zilver, lakwerk, en andere typen aardewerk voor meer alledaags gebruik. Behalve voor het hof en elitehuishoudens, wordt ook bijzonder aardewerk geproduceerd voor religieuze doeleinden. Een belangrijk type aardewerk uit de late Tang is het witte en heldere aardewerk uit de Ding-ovens in Noord-China. Het imiteert kleur, schijnsel en vorm van zilveren objecten voor rituele doeleinden, zoals wierookbranders. Omdat het wit is, kan er ook een afbeelding op worden aangebracht. Ding-aardewerk wordt in de volgende eeuwen fanatiek verzameld en is het onderwerp van studie door connaisseurs, zodat het niet zal verbazen dat het ook wordt vervalst. Daarnaast vormt het een duidelijke overgang van het oude aardewerk naar het latere porselein waarin klei en glazuur n scherf gaan vormen. De opkomst van wit glazuur is een cruciaal moment in de ontwikkeling van het moderne porselein. Tot en met de periode van de Strijdende Staten is het gebruikelijk de rituele bronzen n het aardewerk te voorzien van uitvoerige afbeeldingen en taferelen. Het aardewerk wordt dan echter niet geglazuurd. Vanaf de westelijke Han tot en met het grootste deel van de Tang verplaatst de afbeelding zich naar andere media, zoals de gegraveerde of geschilderde afbeelding op muren, zijde of papier. Het aardewerk wordt wel geglazuurd, maar niet van een uitgebreide en bewust aangebrachte afbeelding voorzien. Wel is het mogelijk een afbeelding in relif aan te brengen door boetseren of met een vorm. Dankzij het witte glazuur tijdens de late Tang komt hierin langzaam verandering. Tijdens de Tang en Song zal het witte glazuur nog n uit een breed scala aan glazuren zijn en pas onder de late Yuan krijgen wij het beroemde blauw-wit porselein met zijn typerende rijkdom aan decoratie.
6.5
De Tang en de omringende wereld
6.5.1 Militaire expansie en internationale contacten

De Tang gebruikt militaire expansie om de persoonlijke keizerlijke macht over de grens ten toon te spreiden en uit te breiden. Hoewel de Sui-dynastie aan haar militaire expedities ten onder is gegaan, is de logica van deze expansie blijkbaar ook voor de Tang onontkoombaar. Zulke militaire macht toont aan de bevolking, en vooral de elite, wie de baas is, zonder dat zij daar direct mee worden lastiggevallen. Hoewel kostbaar, zijn zulke expedities nog altijd een stuk goedkoper dan het versterken van de interne macht. Een deel van de lasten kan altijd worden afgewenteld op het veroverde gebied. Behalve de noodzaak de dynastieke macht constant ten toon te spreiden, zijn er ook andere redenen voor de militaire expedities van de vroege Tang. Na de militaire consolidatie van het rijk moet het leger worden beziggehouden. Dit leger bestaat voor een substantieel deel uit andere etnische groepen, maar dit is niet het centrale probleem. De Tang-elite is van gemengde etnische herkomst en het Tang-rijk is dan ook nadrukkelijk multi-etnisch van opzet. Het demobiliseren van een leger is echter altijd riskant, terwijl de etnische groepen waaruit dit leger bestaat maar weinig hebben om naar terug te keren. Zij moeten met oorlogen bezig worden gehouden, om te voorkomen dat zij zich in het binnenland door opstanden of paleiscoups kunnen manifesteren. Ten slotte is er
de militaire noodzaak om de voortdurende dreiging van de Turken in het noordwesten en in Centraal-Azi te breken. Behalve zulke militaire overwegingen zijn er ook oorzaken van meer culturele aard, zoals de martiale mentaliteit van de noordelijke Tang-elitefamilies. Niet alleen op het niveau van de keizerlijke familie, zoals blijkt uit de onophoudelijke en gewelddadige factiestrijd, maar ook binnen de Tang-elite in bredere zin blijft het gebruik van geweld tot aan het einde van de dynastie een legitiem middel om een probleem op te lossen. De noordelijke elite construeert de eigen identiteit nadrukkelijk rond het paard als een instrument in de oorlogsvoering. Het paard is bij voorkeur een afstammeling van edele rassen, gemporteerd uit westelijk Centraal-Azi, en in staat om flink te draven. De dynastie heeft vanaf 618 tot de opstand van An Lushan die in 755 begint, zelfs een eigen fokprogramma. Maar ook in de achtste eeuw bezitten leden van de keizerlijke familie en andere hoogwaardigheidsbekleders nog grote kudden paarden en kamelen. Zowel mannen als vrouwen rijden paard, wanneer zij zich dat kunnen veroorloven. Het polospel te paard is voor de heerserselite een belangrijke vrijetijdsbesteding, die pas onder de noordelijke Song-dynastie in vergetelheid raakt. Naast het paard speelt de bactrische kameel een grote rol, die is genoemd naar Bactri, een van de staatjes aan het einde van de Zijderoute. Deze kameel heeft twee bulten en een uitstekende weerstand tegen extreme kou en hitte. Hij wordt tegenwoordig met uitsterven bedreigd, maar komt vanouds voor vanaf het hedendaagse Mongoli en Noordwest-China tot en met Noord-Iran. De kameel blijft in de volgende eeuwen een belangrijk transportmiddel in noordelijk China, en wordt tot in de twintigste eeuw nog steeds voor vrachtvervoer ingezet. Uit de Tang-dynastie stammen prachtige afbeeldingen van paarden en kamelen, als schildering en als beeldje van driekleurig aardewerk. Dankzij deze paarden en kamelen kan de Tang verre expedities ondernemen. Vanaf 630 worden keer op keer grote veldtochten georganiseerd naar delen van Centraal-Azi, dat overigens grotendeels bestaat uit woestijn en verder uit kleine oaserijkjes. Tegelijkertijd probeert de Tang haar macht uit te breiden in het noordoosten, in het zuiden van Mantsjoerije en een deel van Korea, maar met matig succes. De kern van de Tang-legers wordt gevormd door een cavalerie van boogschutters. Deze cavalerie wordt aangevuld met bereden hulptroepen uit het steppegebied, die vooral stammen uit het Turkse volk der Oeigoeren. Daarnaast bestaat de strijdmacht uit een grote maar veel minder effectieve boerenmilitie die vooral het voetvolk levert. De kern van het leger bestaat dus uit etnische groepen die uit de grensgebieden met Centraal-Azi afkomstig zijn. Vanuit de Chinese bronnen gezien lijkt het alsof de westerse expansie succesvol is, en zo wordt zij door de traditionele geschiedschrijving in China en in het Westen ook meestal beschreven. Een kritische lezing van de Chinese bronnen in combinatie met andere bronnen, met name in het oud-Tibetaans en het Arabisch, geeft een veel gecompliceerder beeld. In plaats van een systematische expansie door de Tang is er sprake van een vaak extreem bloedige strijd tussen de verschillende militaire machten van Centraal-Azi: de multi-etnische Tang in het oosten, het Tibetaanse koninkrijk in het zuiden, Turkse stammen in het noordwesten, en de Arabieren in het westen. Wat als veroveringen door de Tang wordt gepresenteerd zijn soms alleen tijdelijke overwinningen, in combinatie met het verlenen van titels aan
180 hemels mandaat
lokale machthebbers en zelfs het inrichten van fictieve bestuurlijke eenheden. In deze gebieden is Tang-China slechts een van de mededingers en zelden de uiteindelijke overwinnaar. De slag bij Talas (Arabisch: Taraz), in het moderne Kazachstan, waar een Tang-leger in 751 door de Arabieren wordt verslagen, geldt traditioneel als het keerpunt in de westelijke expansie van de Tang. Eigenlijk is dit een van de vele veldslagen die door de Tang-legers zijn gevochten, en zeker niet de eerste nederlaag. De coalitie waarvan de Arabieren deel uitmaken wint, maar het zijn de Tibetanen en daarna diverse Turkse volkeren die in dit gebied de volgende eeuwen de dienst zullen uitmaken. Ook voor de Arabieren, die worden geleid door de net aan de macht gekomen Abbasidische heersers, is dit gebied te ver weg en te oninteressant om zich permanent te engageren. Een interessant detail is verder dat de voornaamste generaal aan de zijde van de Tang niet een etnische Chinees is, maar een Koreaan, Gao Xianzhi of Go Seon-ji, die al ettelijke overwinningen ten behoeve van de Tang op zijn naam heeft staan. Dit keer moet hij echter vluchten. Wanneer hij een paar jaar later niet bij machte is de opmars van An Lushan tegen te houden, wordt hij begin 756 gexecuteerd. Dit is het normale lot van verliezende generaals. De politiek-militaire agenda van de Tang in Centraal-Azi is multi-etnisch en hetzelfde geldt voor haar legers. Het gaat hier niet om een Han-Chinese expansie, maar om een multi-etnisch keizerrijk onder een Chinees-Turks heersershuis. Veel belangrijker dan de nederlaag bij Talas voor de rol van de Tang in Centraal-Azi is de opstand van An Lushan vanaf eind 755. Als gevolg hiervan verliest de Tang het militaire vermogen zich in Centraal-Azi te blijven engageren, al zal zij dat via symbolische middelen nog wel van tijd tot tijd proberen. In 757 trekt de Tang haar garnizoenen terug om de An Lushan-opstand te bestrijden. Het nu ontstane machtsvacum wordt niet door de Arabieren of Turken (Oeigoeren) opgevuld, maar door Tibet, dat juist in die tijd militair zeer sterk is. Het westelijke deel van het Tarim-bekken wordt vanaf de tiende eeuw door Turkse volkeren geheel geslamiseerd, maar zover is het op dit moment nog niet. Voorlopig spelen andere religies een grotere rol, zoals boeddhisme, manichesme en nestorianisme, ongetwijfeld naast of vermengd met de oorspronkelijke religieuze cultuur van de plaatselijke volkeren. Oeigoeren aan de oostkant van de oude Zijderoute blijven tot in de zestiende eeuw het boeddhisme praktiseren, maar aan de westkant zullen zij al veel eerder overgaan tot de islam. De functie van China aan het einde (of begin) van de Zijderoute is vooral die van een economisch en cultureel systeem waar goed aan valt te verdienen en waar belangrijke goederen vallen te halen (zie afbeelding 45 voor een stuk zijde uit Turfan en afbeelding 51 voor Byzantijnse munten die in China zijn gevonden). De dynamiek van het systeem ontstaat uit de rol van Perzische en andere volkeren die op de route leven n uit de gunstige omstandigheden waardoor enkele tussenliggende oasestaatjes in deze eeuwen een tijd lang hebben kunnen overleven. Er zijn diverse redenen waarom uiteindelijk een einde komt aan de landroute die wij tegenwoordig als de Zijderoute betitelen. In de loop van de tiende eeuw ontstaan sterke Turkse, islamitische rijken in Centraal-Azi, die minder genteresseerd zijn in de internationale handel. Misschien net zo belangrijk is de toenemende handel overzee, die door de
Perzen en Arabieren wordt uitgevoerd en direct op China kan plaatsvinden zonder de tussenkomst van allerlei oasestaatjes. De zeehandel wordt in de loop van de Tang steeds belangrijker en is vanaf de Song de exclusieve route, behalve voor de handel met de directe buurstaten in het noorden en westen. Met schepen kan veel meer tegelijk worden vervoerd en de risicos zijn veel kleiner geworden dan voorheen. Ten slotte betekent het groeiende politieke, sociale en economische belang van het beneden-Yangzi-gebied en de rest van Zuid-China dat het veel efficinter is om via de zeeroute te komen dan aan de Zijderoute nog een extra reis over land naar het zuiden te moeten koppelen.
afbeelding 51 Twee munten uit Byzantium die na 1949 op de locatie van de oude hoofdstad Changan zijngevonden. Zij dateren uit 590 627 (links) en 610 641 (rechts). Deze munten zijn ongetwijfeld nietinn keer uit Byzantium in Changan terechtgekomen, maar via een reeks aan transacties op deZijderoute.
6.5.2 Een kosmopolitische Tang?

De aanwezigheid van transnationale culturen In de nogal romantiserende secondaire literatuur over de Zijderoute vinden wij vaak de kwalificatie van de Tang als kosmopolitisch. Hiermee wordt bedoeld dat China in deze tijd meer openstaat voor culturele en religieuze invloeden van buiten dan tijdens andere dynastien. Het is echter zeer de vraag of deze periode werkelijk opener is dan eerdere of latere periodes. Zeker is dat het cultuurgebied China in alle eeuwen van zijn bestaan allerlei culturele invloeden van buiten heeft ondergaan, ook al is dat niet altijd bewust gebeurd. Zelfs in een tijd die geldt als bij uitstek isolationistisch, namelijk de Qing-dynastie tot het midden van de negentiende eeuw, komen tal van invloeden naar China. Sterker nog, in deze tijd migreren miljoenen Chinezen naar Zuidoost-Azi en is de Chinese economie in belangrijke mate afhankelijk van de internationale handel. Bovendien is de Tang in haar hele structuur niet een etnisch homogene Chinese dynastie, maar multi-etnisch en dus multicultureel. Hetzelfde geldt ook voor de Qing, die minstens even multi-etnisch en multicultureel is als de Tang, maar veel succesvoller in haar verovering van Centraal-Azi.
De hoofdstad Changan is ongetwijfeld gastheer voor tal van handelaren, afgezanten, vluchtelingen en soldaten van vreemde herkomst. Dit is eigen aan de hoofdstedelijke functie van
182 hemels mandaat
Changan, en geldt ook voor veel latere Chinese hoofdsteden. Vreemdelingen brengen hun eigen cultuur en religie mee, maar daarmee wordt deze cultuur niet noodzakelijkerwijs in de Chinese cultuur opgenomen. Zo komt de Perzische vuurreligie van het zoroastrianisme in deze tijd samen met de Perzische en Sogdische handelaren mee naar China. Vreemd is dat niet, want vanaf de vroege zevende eeuw veroveren de islamitische bedoeenen van het Arabische schiereiland in snel tempo het hele Midden-Oosten en Noord-Afrika. De zoon van de laatste Sassanidische heerser over het Perzische Rijk vlucht met zijn gevolg in de jaren vijftig van de zevende eeuw naar China, waar zij politiek asiel krijgen en zelfs worden gesteund bij enkele marginale pogingen hun rijk terug te winnen. Hoewel de islam in eerste instantie een etnische religie van Arabische bedoeenen blijft, worden uiteindelijk ook de andere volkeren binnen het nieuwe rijk bekeerd tot deze religie en worden de andere religies grotendeels gemarginaliseerd. Ook de eeuwenoude Perzische religie van het zoroastrianisme wordt weggedrongen naar de marges van het oude Perzische Rijk of wijkt uit naar het Indiase schiereiland, waar het tot vandaag de dag heeft kunnen overleven. Andere religieuze culturen van vreemde herkomst zijn het eveneens uit Perzi afkomstige manichesme, een afsplitsing van het zoroastrianisme met een sterk geloof in goed en kwaad, en het nestorianisme, een uit het Midden-Oosten afkomstige versie van het christendom. Deze religies hebben in en rond Changan zoveel aanhang dat hun tempels in Chinese bronnen worden geregistreerd. Joodse handelaren of reizigers zijn in ieder geval tot Dunhuang op de Zijderoute gekomen, maar lijken China in deze tijd nog niet of niet in groten getale te hebben bereikt. In de Tang blijven deze religies altijd etnische religies, of transnationaal, omdat de gelovigen migreren, maar niet of nauwelijks bekeringen maken onder andere volkeren. Omgekeerd nemen de afstammelingen van sommige etnische groepen wel de Chinese taal en cultuur aan, zodat een aantal manichesche en nestoriaanse teksten in het Chinees wordt vertaald. Binnen China zal volgens de gangbare opvatting een einde komen aan de rol van de meeste buitenlandse religies door de grote vervolging van 845 846 onder Keizer Wuzong. De vervolging treft niet alleen het in de ogen van de keizer en zijn adviseurs barbaarse boeddhisme, maar ook de transnationale religies. Wij hebben al betoogd dat alleen een vervolging van slechts twee jaren nooit de verstrekkende gevolgen voor het boeddhisme kan hebben gehad die er vanouds aan worden toegeschreven. Dezelfde factoren die hebben bijgedragen tot de verzwakking van het boeddhisme in Noord-China en het verdwijnen van enkele hoofdstedelijke richtingen zullen echter ook hebben bijgedragen tot de verzwakking en uiteindelijk het verdwijnen van de transnationale religies van het zoroastrianisme, manichesme en nestorianisme. Met name Huang Chaos brandschatting van Changan en haar inwoners heeft fatale gevolgen, omdat deze religies eigenlijk alleen in deze stad voldoende aanhangers hebben. In de marges van het rijk blijven deze religies soms wel bestaan. De Oeigoeren zijn in Changan tot het manichesme bekeerd en nemen die religie naar het westen mee terug. Tot in de late tiende eeuw blijft het manichesme hun officile religie. Weer andere Turkse volkeren in Centraal-Azi bekeren zich tot de nestoriaanse traditie en als zodanig treden zij in de vroege dertiende eeuw in dienst van de Mongoolse veroveraars van Centraal-Azi en
183
China. Later in de dertiende en in de veertiende eeuw ontmoeten rooms-katholieke reizigers hen op diverse plaatsen in China en proberen hen te bekeren. Zowel manichesme, nestorianisme als jodendom komen via de zeeroute naar China, net als de religies van Perzische handelaren in de tiende eeuw en daarna. Manichestische gemeenschappen zijn tot ver in de veertiende eeuw in de oostelijke kustgebieden gedocumenteerd. Zij verdwijnen na de stichting van de Ming in 1368 uit het zicht, wanneer zij bij wet worden verboden. De reden hiervoor is waarschijnlijk dat een van de benamingen voor het manichesme in de twaalfde eeuw tot een scheldwoord voor alle als ketters ervaren religies is geworden. In Quanzhou vestigt zich in de Mongoolse periode een Perzische nestoriaanse gemeenschap, die grotendeels los staat van de Turkse nestoriaanse gemeenschappen in het verre noorden. Zij is goed gedocumenteerd in inscripties, maar verdwijnt na de val van de Yuan-dynastie in 1368 snel weer uit het zicht. Verder vestigen Perzische joden zich in de late tiende of vroege elfde eeuw in Kaifeng (in de moderne provincie Henan), dat na 907 steeds belangrijker wordt als hoofdstad van de noordelijke dynastien en uiteindelijk als hoofdstad van de noordelijke Song-dynastie (960 1127). Al deze religies blijven ook nu vooral etnische of transnationale religies. Omdat de betrokken etnische groepen uiteindelijk net als in de Tang de Chinese taal en cultuur aannemen, worden zij uiteindelijk ook Chinees. Zij missioneren niet en de verschillende plaatselijke gemeenschappen gaan uiteindelijk zonder uitzondering op in de omringende Chinese cultuur. Met het verdwijnen van de etnische identiteit verdwijnt ook de religieuze identiteit. In de Mongoolse periode komt ook de islam op grote schaal naar China. Dat komt echter in een later hoofdstuk uitgebreid ter sprake. Een fascinerende erfenis van de Perzische aanwezigheid in China is de introductie van het schaakspel. De oudste expliciete verwijzing naar de eigenlijke stukken van het Chinese schaakspel en hun bewegingen over het bord dateert uit de late achtste eeuw n. Chr. Omdat het spel in de late Tang aantoonbaar in de bronnen opduikt en vanaf de Song meteen in ruime mate is gedocumenteerd, is de meest waarschijnlijke hypothese dat Perzische kooplui of vluchtelingen het in deze tijd meebrengen. De Chinese naam olifantenschaak of xiangqi is waarschijnlijk een nabootsing van de Perzische naam voor het spel, chatrang. Bovendien zou het goed kunnen zijn dat de vroege stukken niet zoals nu van hout, maar van ivoor worden gemaakt. De olifant is in deze tijd nog inheems in het zuiden van China en zal pas in de volgende eeuwen verdwijnen. Het stuk met de naam olifant is de pendant van onze loper en het is onwaarschijnlijk dat het spel naar dit ondergeschikte stuk is genoemd.
Een excursie naar het Chinese jodendom Dankzij Chineestalige inscripties in de synagoge in Kaifeng, verslagen van latere westerse bezoekers, en hun eigen religieuze geschriften weten wij redelijk veel over de joodse gemeenschappen zoals die in de late tiende of elfde eeuw in China zijn ontstaan. Een inscriptie uit 1489 maakt melding van gemeenschappen in een aantal handelsplaatsen en geeft aan dat zij met elkaar in contact staan. Uiteindelijk is alleen de gemeenschap in Kaifeng overgebleven en goed gedocumenteerd. Deze gemeenschap begint in de late tiende of vroege elfde eeuw met het aanbieden van harige kleden aan het hof, wat gezien hun Perzische herkomst wel de beroemde Perzische tapijten moeten zijn geweest. Zij heeft haar religieuze en etnische
184 hemels mandaat
identiteit tot in de achttiende eeuw goed kunnen handhaven, ondanks talloze aanpassingen aan het lokale wereldbeeld en huwelijken met Chinezen. Vanaf de Ming heeft de gemeenschap geen contact meer met joodse gemeenschappen buiten China. Vanaf de vijftiende eeuw gaan zij Chinese namen dragen en bekleden zij lage ambten in de Chinese bureaucratie. In de vroege zeventiende eeuw omvat de gemeenschap ruim duizend leden. De synagoge is in deze tijd nog dagelijks open, en afgezien van de Chinese bouwwijze is de inrichting strikt joods te noemen. Behalve twee leeuwen in Chinese stijl bij de poort, zoals gebruikelijk bij belangrijke religieuze gebouwen, zijn er geen afbeeldingen. In de Chinese religieuze context is dat heel bijzonder. De sabbat en de belangrijkste religieuze feesten worden in stand gehouden. Wel is de kennis van Hebreeuws en Perzisch tegen de vroege zeventiende eeuw al sterk achteruitgegaan. In 1605 zoekt een lid van de gemeenschap de jezuet Matteo Ricci in Beijing op, omdat hij geruchten heeft gehoord over mensen die zijn geloofsgenoten zouden kunnen zijn. Helaas voor hem is dit niet het geval, maar diverse jezueten zullen de gemeenschap in Kaifeng vervolgens bezoeken, voor het laatst in 1723. Omdat het christendom in China in 1724 wordt verboden en de resterende jezueten niet meer buiten Beijing mogen komen, zijn wij de volgende decennia van informatie over de Joden in China verstoken. Vanaf 1845 wordt het contact langzaam hersteld door protestantse zendelingen, maar de gemeenschap is dan in religieus en etnisch opzicht al zo goed als verdwenen. De mensen zijn net als de rest van het omliggende gebied sterk verpauperd. De laatste rabbijn die nog enig Hebreeuws kent is al rond 1810 gestorven. De verpaupering maakt het onmogelijk het hoge niveau van geleerdheid in stand te houden dat nodig is voor het handhaven van een joodse religieuze en etnische identiteit te midden van een overweldigend niet-joodse wereld. Tekenend is dat leden van de gemeenschap hun teksten verkopen aan Chinese christelijke bekeerlingen die in 1850 en 1851 op bezoek komen. In 1866 blijken de Joden ook hun synagoge te hebben afgebroken en als bouwmateriaal te hebben verkocht. Hoewel hun nakomelingen soms nog, of opnieuw, weet hebben van hun historische identiteit, speelt deze in hun persoonlijke leven nauwelijks meer een rol van betekenis. Vanaf het late keizerrijk komen opnieuw Joden naar China, maar nu als vluchtelingen voor de pogroms in het tsaristische Rusland en voor de communistische revolutie van 1917. Zij vestigen zich eerst in het verre noorden en daarna in de grote steden, om vervolgens weer verder te vluchten. Met de oude gemeenschap in Kaifeng zullen zij nooit iets te maken hebben.
6.5.3 Vroege staatsvorming aan de grenzen van het Tang-rijk

Vanuit het perspectief van de late negentiende en twintigste eeuw is het van groot belang te benadrukken dat de Tang in de eerste helft van haar bestaan een groot deel van CentraalAzi heeft veroverd. Het doel van deze historische claim is om legitimiteit te verschaffen aan het huidige grondgebied van de Volksrepubliek China, doordat het zo grotere historische diepgang krijgt. Vervolgens worden dynastien die minder territorium beheersen, zoals de Song (960 1127, 1127 1276) en de Ming (1368 1644), als politiek-militair machteloos weggezet. De volksrepubliek is echter in territoriaal opzicht de voortzetting van de veroveDE SUI, TANG EN VIJF DYNASTIEN (589-960) 185
ringen en kolonisatiepolitiek van de Qing-dynastie (1644 1911) en zeker niet van de Tang. Wij hebben er al op gewezen dat de Tang-verovering van Centraal-Azi voor een belangrijk deel een fictie is. Hoe dan ook blijft het gezag van de Tang ook in de gebieden die wel tijdelijk worden bezet oppervlakkig en labiel. De lange aanvoerlijnen, het moeilijke terrein, de hoge kosten en de voortdurende dreiging van herovering door andere regionale heersers maken dat er nauwelijks sprake is geweest van duurzame controle door de Tang.
kaart 9 De Tang en haar belangrijkste buren. Met name de territoria van de Oeigoeren en de Khitan zijn waarschijnlijk speculatief.
Omdat de Tang, net als de Han vr haar, zeker niet die oppermachtige dynastie is die het graag wil zijn, maakt zij ook gebruik van internationale huwelijken tussen Tang-prinsessen en naburige heersers om de relaties te verbeteren. Een beroemd voorbeeld is dat van prinses Wencheng, die in 640 wordt uitgehuwelijkt aan de toenmalige heerser van Tibet, Songtsn Gampo (circa 605 650). Onder diens leiding voeren de Tibetanen succesvol oorlog tegen de Tang en de prinses wordt onder grote Tibetaanse militaire druk uitgehuwelijkt als onderdeel van een voor de Tang nadelig vredesverdrag. De Tibetaanse koning had ook nog andere vrouwen, maar deze vrouw zal hem in Tibet en omgeving ongetwijfeld veel politiek prestige
186 hemels mandaat
hebben gebracht. Later zullen zich allerlei mythen rond het tweetal ontwikkelen en vandaag de dag worden zij door de Chinese overheid gezien als een vroeg bewijs van de intieme band tussen Tibet en China. Net als tijdens de Han zijn deze diplomatieke huwelijken een teken van de militaire zwakte van de Tang. Aan de andere kant is het zeker zo dat in sommige garnizoensgebieden, zoals Turfan en Dunhuang, de Chinese cultuur domineert ook wanneer deze gebieden na 755 niet meer onder Tang-controle en soms zelfs direct onder Tibetaans bestuur staan. Het feit dat meer dan een millennium later een aanzienlijke hoeveelheid documenten en beeldmateriaal in het Chinees en in andere Centraal-Aziatische talen is gevonden in Dunhuang, en in mindere mate ook in Turfan, geeft duidelijk aan hoe belangrijk de Chinese cultuur en de handel met de Tang voor deze gebieden zijn geweest. Verreweg het meeste Chineestalige materiaal dateert uit de tijd dat de Tang geen politieke of militaire controle over deze gebieden uitoefent. In politiek, militair, economisch en cultureel opzicht zijn de Sui en Tang ongetwijfeld het centrum van het toenmalige Oost-Azi, maar zeker niet almachtig. In deze tijd ontstaan rondom China allerlei nieuwe politieke systemen, waarvoor de Tang een belangrijk model is (zie kaart 9). Het is de combinatie van economische mogelijkheden dankzij de intensieve (tussen)handel met de omliggende gebieden n de beschikbaarheid van nieuwe culturele technologien (cultural resources) voor een efficinter bestuur en om de heersers meer prestige te verlenen, die het zulke staatjes mogelijk maakt zich beter te organiseren. Deze staatjes zijn stuk voor stuk veel groter dan het huidige Belgi of Nederland. In het westen en noordwesten vinden wij diverse Tibetaanse culturen. Van hen stichten de Tangoet aan de noordwestgrens van de Song later de Xia-dynastie (1038 1227), die door de Chinezen meestal Xixia of westelijke Xia wordt genoemd. Ook leven er allerlei kleinere Tibetaanse volkeren in de heuvelgebieden van het moderne Sichuan, die in deze tijd nog niet of nauwelijks onder de territoriale controle van een Tibetaans of Chinees politiek systeem vallen. Tibet is in deze tijd een sterke staat die zich noordwaarts uitstrekt tot aan de grens van het Tang-rijk. Al voor 670 is het een formidabele tegenstander en tot 692 domineert het zelfs een groot deel van de Zijderoute. Hierop volgt een tijdelijke terugval, waarna de Tibetanen in de jaren vijftig van de achtste eeuw weer terugkomen en in 763 zelfs tijdelijk de hoofdstad Changan bezetten. Tot 842 zijn zij oppermachtig op de Zijderoute en heersen zelfs over Dunhuang. Het is de opkomst van het Oeigoerse rijk die hieraan een einde maakt, maar al die tijd is de Tang niet in staat haar wil aan de Tibetanen op te leggen. Verdragen tussen de beide partijen worden gesloten op gelijkwaardig niveau. In het noordoosten ontstaan de voorlopers van het latere Korea, waarbij de rivier de Yalu uiteindelijk gaat functioneren als de natuurlijke grens tussen de verschillende staatssystemen, maar niet tussen de betrokken etnische groepen. In dit gebied groeien vanaf de Han langzaam maar zeker drie staten van het noorden naar het zuiden van het schiereiland, en ook in die chronologische volgorde: Koguryo, Paekche en Silla. Uiteindelijk verovert Silla de rest van het schiereiland vanuit het zuiden, met militaire hulp van de Tang, die zelf nooit in staat is geweest het schiereiland vanuit het noorden te veroveren en nu haar kans schoon ziet om af te rekenen met haar aartsvijand Koguryo. In 668 wordt dit proces afgesloten met
de verovering van Koguryo. Silla en haar opvolgers zien zichzelf als een keizerrijk analoog aan de Tang. In 918 wordt een nieuwe staat gesticht in het noorden van het schiereiland met de nieuwe naam Koryo, waarvan de moderne naam van het gebied is afgeleid. Koryo voltooit in 936 de verovering van de rest van het schiereiland. De nieuwe Koreaanse heersers zullen China altijd als het Al-onder-de-Hemel en de Chinese keizer als de Zoon des Hemels blijven erkennen, maar noemen zich tegelijkertijd ook keizer of Zoon des Hemels. In het latere Mantsjoerije ontstaan in deze tijd diverse politieke systemen, zoals de staat Bohai (Parhae), die duurt van 698 tot 926. In etnisch en cultureel opzicht zetten zij de cultuur van Koguryo en andere lokale volkeren voort, maar voor hun politieke structuur baseren zij zich op de Tang. Deze staat wordt vervolgens opgevolgd door het veel grotere Liao-rijk (907 1125) van de proto-Mongoolse Khitan. Als gevolg van deze ontwikkelingen blijft het gebied vanaf het moderne Beijing naar het noorden en noordoosten nog eeuwenlang buiten de Chinese controle. Wel bestaan hier al vr de Han-dynastie Chinese enclaves, waarvan de bevolking van gemengde etnische herkomst is, maar actief deelneemt aan het Chinese culturele en religieuze erfgoed. Er vindt een constante uitwisseling plaats tussen de diverse etnische groepen en culturen van het gebied. Chinezen en Chinese groepen kunnen zelfs helemaal van culturele achtergrond veranderen en bijvoorbeeld Koreaans of Japans worden, maar het omgekeerde gebeurt net zo goed. In Japan ontstaat in de Periode van Verdeeldheid en de Sui/Tang langzaam een los politiek systeem, dat de eilanden Kysh, Shikoku, en grote delen van Honsh zal omvatten. De controle door de vroege Japanse koningen over het verwerven en beschikbaar maken van aspecten van de Chinese cultuur (karamono of Tang-dingen) is tot en met de achtste eeuw een belangrijk middel om hun prestige en daarmee ook hun macht te vergroten. In het zuiden en zuidwesten zullen twee niet aan elkaar verwante politieke systemen domineren. In het zuidwesten wordt het Bai-rijk van Nanzhao (737-902) gevestigd, opgevolgd door het etnisch verwante Dali-rijk (937-1253). Het gebied zal pas in 1253 door de Mongolen worden veroverd en uiteindelijk bij China worden ingelijfd als de provincie Yunnan. De Sui, Tang en Song tonen over het algemeen weinig interesse in deze gebieden. De Bai is nog steeds een van de officieel erkende minderheden van de Volksrepubliek China, met inmiddels zon twee miljoen leden. Zij behoren niet tot de Thai, al worden zij daar wel mee verward. In het zuiden liggen de voorlopers van het huidige Vietnam, dat in die tijd nog sterk onder invloed van China staat. Het noorden van deze moderne staat is in de Periode van Verdeeldheid steeds onafhankelijker geworden, maar in 602 wordt het toch door de Sui heroverd. Het huidige zuiden rond Saigon (Ho Chi Min Stad) is in die tijd nog geen deel van een Vietnamees cultuurgebied en wordt pas veel later deel van de moderne politieke eenheid. De haven van Jiaozhi bij het moderne Hanoi is belangrijker voor de handel van de Tang dan het noordelijker gelegen Guangzhou. In 938 maakt Vietnam zich onafhankelijk. De diverse Chinese dynastien zien Vietnam als onvoldoende interessant, en zijn bang voor problemen met malaria en andere tropische ziektes bij een verovering. Het nieuwe Vietnam houdt nauwe relaties met haar noorderbuur, als culturele invloed, maar ook als handelspartner en soms als militaire dreiging.
188 hemels mandaat
Al deze staten ontstaan met het toenmalige China als referentiepunt en model (of als voornaamste vijand). Vanaf de Qin is er in China steeds opnieuw n staat (Qin, Han, Jinn, Sui en Tang) of een kleine groep staten (tijdens de Periode van Verdeeldheid) met een duidelijk territorium, een complexe politieke structuur en een schriftcultuur, die grote invloed hebben uitgeoefend op de omliggende wereld. Deze wereld wordt wel de sinitische wereld genoemd. Zij correspondeert grofweg met het huidige Oost-Azi en valt goed te vergelijken met West-Europa als historisch gegroeide entiteit. De andere landen binnen dat wereldsysteem erkennen in diplomatiek opzicht het grote belang van China en de Chinese keizer als Zoon des Hemels, soms als hun superieur, maar soms slechts als hun gelijke. De andere landen zullen hetzelfde diplomatieke model gebruiken ten aanzien van hun eigen buurlanden, waarbij zij verwachten dat hun leider door militair zwakkere partners erkend wordt als hun Zoon des Hemels. Politieke vluchtelingen uit China zullen van tijd tot tijd hun toevlucht zoeken in de omliggende staten, zoals na de val van de Ming-dynastie in 1644 wanneer Ming-getrouwen vluchten naar Vietnam en Japan, en vanaf 1898 wanneer politieke dissidenten hun toevlucht nemen in Japan om daar hun oppositie tegen de Chinese regering voort te zetten. Vietnam, Korea en Japan hebben tot ver in de negentiende eeuw gebruikgemaakt van de premoderne Chinese schrijftaal voor literatuur, politiek, filosofie en religie. Deze taal is een belangrijke culturele technologie (cultural resource). Het is geen toeval dat ondanks de beschikbaarheid van een alfabet zoals het Sanskriet toch steeds opnieuw wordt gekozen voor de prestigieuze Chinese schrijftaal. Alle omliggende volkeren ontwikkelen varianten van het Chinese schrift om hun eigen teksten te schrijven. Het Vietnamees, Koreaans en Japans zitten vol met Chinese leenwoorden inclusief de oude uitspraak. Het alleen nog als dode taal overgebleven klassiek Vietnamees (Ch~ u Nm) heeft een op de Chinese karakters gebaseerd schrift, maar is ook in het oude Vietnam altijd veel minder gebruikt dan het premoderne Chinees. Het westerse alfabet wordt in de vroege negentiende eeuw door de Franse missie gentroduceerd en in de tweede helft van de negentiende eeuw door het Franse koloniale apparaat opgelegd. Deze alfabetisering is succesvol en het gebruik van Chinese karakters is in Vietnam geheel verdwenen. Korea heeft in de eerste helft van de vijftiende eeuw een eigen lettergreepschrift (hangul) ontwikkeld, dat geheel losstaat van het Chinees. Na de Tweede Wereldoorlog zijn Chinese karakters hier ook steeds meer in onbruik geraakt. Japan heeft twee lettergreepschriften (hiragana en katakana) ontwikkeld, gebaseerd op Chinese karakters, en gebruikt deze nog steeds samen met Chinese (en enkele uniek Japanse) karakters. Wel is er een bewuste politiek om het aantal Chinese karakters in niet-academische contexten te beperken tot een kleine tweeduizend stuks. De overname van het Chinese schriftsysteem om Vietnamees, Koreaans of Japans te schrijven is des te opmerkelijker wanneer wij bedenken dat geen van deze drie talen verwant is aan het Chinees. De omringende politieke systemen hebben eeuwenlang gebruikgemaakt van het Chinese juridische en bestuurlijke systeem, zodat onderzoekers aan de hand van het oude Japanse recht het Tang-wetboek hebben kunnen reconstrueren. De Chinese versie van het boeddhisme is verspreid naar Korea, Japan en het noorden van het huidige Vietnam. In Tibet en Mongoli is een eigen mengvorm ontstaan, die sterk van het Chinese boeddhisme
afwijkt. Onze moderne kijk op het Chinese boeddhisme is in de twintigste eeuw weer sterk benvloed door het onderzoek van Japanse boeddhologen. In Japan wordt door de eeuwen heen ook gedicht en gefilosofeerd in de premoderne Chinese schrijftaal en hetzelfde geldt in meerdere of mindere mate voor Korea en Vietnam. Het Vietnamese nationalisme van de vroege twintigste eeuw is zelfs direct door Zuid-Chinese eindtijdverwachtingen benvloed. De ruimte ontbreekt om alle verdere invloeden op te sommen, maar de lijst is lang. Aan het einde van de negentiende eeuw zal Japan op zijn beurt een grote intellectuele en politieke invloed op China gaan uitoefenen. De invloed van de Tang op de omringende wereld blijkt ook uit het gebruik van de naam van de dynastie om naar China en de Chinezen te verwijzen. In de Kantonees- en Hakka-sprekende gebieden van Zuid-China betekent mensen van de Tang niets anders dan ons woord Chinees. Juist tijdens deze dynastie drukt het keizerlijke gezag ook voor het eerst een duidelijk stempel op zuidelijk China, zodat de benaming Tang voor de supralokale identiteit voor de hand ligt. In Japan staat Tang, in de Sino-Japanse uitspraak T of in de Japanse uitspraak Kara, in de allereerste plaats voor China en de Chinezen, maar ook vaak voor Koreanen. Sommige Japanse stadjes (bijvoorbeeld Karatsu of de ford van de Tang) en oude stadsdelen in de grote handelssteden (bijvoorbeeld Tjin ch of de wijk van de mensen uit de Tang in Fukuoka), waar ooit Chinezen en/of Koreanen woonden en werkten, heten nog steeds naar de Tang. Hier is de reden gelegen in de voor de Japanse cultuurgeschiedenis zo belangrijke contacten tussen het vroege Japan en het toenmalige Tang-rijk.
190
hemels mandaat
hoofds t uk 7
D E SONG - D YNASTIEN
(9601276)
De Song slaagt erin het rijk opnieuw te verenigen en houdt het zonder noemenswaardige interne conflicten tot 1127 in stand. Daarna gaat het noorden verloren, maar het in economisch en cultureel opzicht veel belangrijkere zuiden wordt tot 1276 vastgehouden. De dynastie ontwikkelt een sterk binnenlands bestuurlijk apparaat. Wanneer de Yuan-dynastie van de Mongolen uiteindelijk het zuiden verovert, gebeurt dit pas na decennia van succesvol militair verzet door de zuidelijke Song aan haar buitengrenzen. De snelle capitulatie van de Song rond 1276 wijst op een hoge mate aan regionale integratie, waardoor er weinig lokale machthebbers zijn die onafhankelijk van het centrum het verzet kunnen voortzetten na afloop van de doorslaggevende nederlagen. De politieke integratie is het gevolg van, en op haar beurt een positieve invloed op, de economische integratie van het zuiden in regionale markten. Dit is te danken aan de beschikbaarheid van voldoende betaalmiddelen, beter en intensiever transport, effectieve landbouw, en langdurige vrede. Het is wel verstandig toch nadrukkelijk van een rijk te blijven spreken, in plaats van een land, want de diverse regionale economien hebben verschillende eigenschappen en iedere regio heeft haar eigen taalvariant(en), cultuur en sociale structuur. De meeste mensen leven binnen n regio en alleen kleine groepen ambtenaren, handelaren en religieuze specialisten komen ook daarbuiten. In deze eeuwen zijn de twee andere grote rijken op het Euraziatische continent het Byzantijnse Rijk (395 1453) en het islamitische rijk der Abbasiden met zijn hoofdstad in Bagdad. Het Byzantijnse Rijk is echter nog maar een schaduw van zijn vroegere glorie, en ook het islamitische rijk, dat nominaal regeert vanaf 750 tot de ondergang tegen de Mongolen in 1258, is al vanaf de vroege negende eeuw niet meer in staat al zijn gebieden te controleren. In Spanje, Noord-Afrika en het Midden-Oosten ontstaan diverse de facto machthebbers, die het symbolische gezag van de Abbasiden intact laten en verder doen en laten wat zij willen. In West-Europa is de politieke verdeeldheid groot en komt de economische ontwikkeling voorlopig nog nauwelijks op gang. In politiek-militair opzicht, maar helemaal in economisch en cultureel opzicht, behoort de Song tot de machtigste en meest stabiele rijken van haar tijd.
DE SONG-DYNASTIEN (9601276)
191
7.1
De politieke geschiedenis
7.1.1 Stichting en consolidatie van de dynastie (960 1022)

In 951 komt in Noord-China alweer de vijfde dynastie aan de macht, de Zhou, die om verwarring met eerdere dynastien met die naam te voorkomen ook wel de Latere Zhou wordt genoemd. In 960 wordt de commandant van de paleisgarde, Zhao Kuangyin, door een groep hoge officieren op de troon gezet. Het spreekt vanzelf dat dit een politiek ritueel is en niet een spontane actie van zijn soldaten. Zhao Kuangyin roept de Song uit en krijgt na zijn dood de postume titel Taizu of Grote Voorouder (927 r. 960 976). Zijn broer en medestrijder volgt hem op, in wat erg lijkt op een paleiscoup. De zonen van de stichter komen op mysterieuze wijze om het leven. Toch zijn hun aanspraken op de troon met hun dood niet verdwenen, want afstammelingen van de stichter en zelfs van een derde broer zullen aan het einde van de dynastie toch nog keizer worden. Met de paleiscoup van 960 begint een periode van ongekende politieke stabiliteit, althans vergeleken met de voorafgaande dynastien. Zhao Kuangyin is een bekwame politicus, die erin slaagt om zijn directe medestanders in de coup tegen de Latere Zhou ertoe te bewegen vrijwillig af te treden. Hierdoor ontstaan er geen alternatieve machtscentra die andere legeronderdelen zouden hebben kunnen verleiden opnieuw een coup, maar nu tegen hem, te plegen. Zijn medestanders krijgen in ruil voor hun aftreden een gegarandeerd aandeel in de dynastieke macht. Hun band met de keizerlijke familie wordt door huwelijksrelaties over vele decennia bestendigd en de vrouwen uit deze kringen worden belangrijke keizerinnen. Als raadgevers achter de troon oefenen ook mannelijke afstammelingen soms aanzienlijke invloed uit. Omdat de geschreven bronnen zijn samengesteld door ambtenaren die via het examensysteem omhoog geklommen zijn, wordt de invloed van zulke familiebanden vaak onderschat, maar zij is er niet minder om. Deze cruciale afspraak voorkomt dat de Song-dynastie net als haar voorgangers steeds opnieuw door paleiscoups zal worden geteisterd. Noord-China is onder de Latere Zhou al grotendeels verenigd en de eerste twee keizers van de Song bouwen hier met succes op voort. De rest van het eigenlijke China wordt in twintig jaar onder de heerschappij van de Song gebracht. De sterke zuidelijke staten van de zuidelijke Tang aan de middenloop van de Yangzi en van Wuyue aan de benedenloop van dezelfde rivier worden pas in 975 en 978 daadwerkelijk ingelijfd. Alleen een klein gebied bij het moderne Beijing kan niet worden heroverd, wat gedurende de gehele noordelijke Song tot irredentistische ambities* en riskante militaire avonturen leidt. Het gebied is en blijft vast in handen van het Liao-rijk van de Khitans. In de vroege twaalfde eeuw zal de noordelijke Song samenwerken met de opkomende macht van de Jrchen, die net hun Jin-rijk hebben gesticht in de hoop Beijing en omstreken terug te kunnen winnen, maar met als uiteindelijk gevolg dat het hele noorden verloren gaat.
Het willen bezitten van gebieden die worden ervaren als onvervreemdbaar onderdeel van een territorium.
192
hemels mandaat
De hoofdstad wordt gevestigd in Kaifeng (zon 200 km ten oosten van Luoyang), dat door een kanaal direct verbonden is met het Keizerskanaal, de belangrijke transportader tussen het noorden en het economisch succesvolle beneden-Yangzi-gebied. De stad ligt dicht bij de militair belangrijke noordgrens en de wingebieden van steenkool en ijzererts. Zij is al sinds het begin van de periode van de Vijf Dynastien en Tien Koninkrijken de hoofdstad van diverse noordelijke rijkjes, omdat Changan en Luoyang door de opstanden van de late Tang zijn vernietigd. Bovendien ligt Changan in een gebied dat al eeuwen niet meer in staat is de bevolking van een hoofdstad met meer dan een miljoen mensen te voeden. Het vervoer van voedsel uit het zuiden naar de hoofdstad is al in de Tang een logistiek en financieel probleem. Ook in dit opzicht ligt Kaifeng veel gunstiger. De dynastie is met militaire macht gevestigd, maar civiele ambtenaren worden boven militairen geplaatst en krijgen het meeste aanzien. De allerhoogste legerleiders zijn afgetreden en de militaire macht van de overgebleven regionale commandanten wordt systematisch verder afgebroken om te voorkomen dat opnieuw concurrerende machtscentra kunnen ontstaan. Zij worden overgeplaatst of ontslagen, hun legers worden opgesplitst en de kracht van het hoofdstedelijke leger in handen van het dynastieke centrum wordt vergroot. Civiele ambtenaren nemen in het gehele bestuursapparaat de leiding over van de militairen. Dit blijft zo gedurende de volgende eeuwen, totdat vanaf de vroege twintigste eeuw beroepsmilitairen weer sterk aan macht en invloed winnen. De Song baseert haar macht nadrukkelijk op de plaatselijke en in cultureel opzicht Chinese elites. De buitengebieden die onder de Han en navolgende dynastien soms korte tijd onder een vorm van politieke en militaire controle staan, worden door de Song veelal niet als Chinees ervaren. Er wordt niet geprobeerd deze gebieden te veroveren. Het irredentisme van de Song beperkt zich in de noordelijke Song tot de gebieden bij Beijing die onder de controle van de Liao staan. In 1005* sluit de Song een vredesverdrag met de Liao in Shanyuan, waarin zij de status-quo erkent en zich tot grote jaarlijkse tribuutbetalingen verplicht. Dit maakt echter geen einde aan de irredentistische stroming in de Chinese politiek, zoals wij nog uitgebreid zullen zien. Het centrale regeringsapparaat bestaat uit diverse instellingen die niet onder n persoon vallen. De Kanselarij heeft het toezicht over algemene bestuurlijke zaken, onder leiding van twee kanseliers. Daarnaast zijn er de Staatsfinancincommissie met het toezicht over fiscale zaken en het Militaire Bureau met het toezicht over militaire zaken, maar onder leiding van civiele ambtenaren. Soms heeft een kanselier op persoonlijke titel ook macht over de andere twee instellingen, maar meestal is de controle over deze drie instellingen verdeeld over meer personen. Helemaal los hiervan staat het Censoraat, dat onafhankelijk is en toezicht op de besluitvorming moet houden. De verdeling van de macht over verschillende instanties is een bewuste politiek van de stichters van de dynastie om te voorkomen
In veel publicaties staat 1004, omdat het verdrag wordt gesloten aan het einde van het Chinese maanjaar dat met 1004 correspondeert. De betreffende maand correspondeert echter grotendeels met de maand januari van het jaar 1005 in onze christelijke kalender.
193
dat iemand een sterk eigen machtscentrum kan opbouwen. Zowel in de noordelijke als de zuidelijke Song is de totale omvang van de bureaucratie nog geen 300.000 mensen, van wie alleen de hoogste 20.000 ambtenaren door de examens zijn gerekruteerd. De klerken, bodes, cipiers, en dergelijke ondersteunende functionarissen hebben weinig prestige en geen formele privileges, maar bezitten op lokaal niveau soms grote bestuurlijke macht en invloed. Het plaatselijke bestuur bestaat net als onder de Tang uit drie lagen. Dit zijn het circuit (lu), de prefectuur (fu of zhou) en het district (xian). Het circuit wordt bestuurd door een aantal van elkaar onafhankelijke ambtenaren met verschillende taken en bevoegdheden. Ook in de prefectuur staat naast de prefect een andere ambtenaar die toezicht op hem moet uitoefenen. Het district is de laagste bestuurlijke eenheid met een centraal benoemde ambtenaar, de districtsmagistraat. Hij wordt bijgestaan door enkele centraal benoemde ambtenaren en zon honderd beroepsklerken of gewone mensen die bepaalde taken uitvoeren als deel van hun bestuurlijke dienstplicht. Het aantal inwoners per district varieert, maar ligt in de welvarender gebieden ruim boven de 150.000. Op een bevolking van minstens tienduizend en meestal meer mensen per district is n ambtenaar veel te weinig voor een effectief bestuur. Daarom worden onbezoldigde functies ingesteld die bij toerbeurt moeten worden vervuld door de rijkere huishoudens zonder ambtenaren in de familie, als een essentieel onderdeel van hun verplichtingen ten aanzien van de staat (bestuurlijke dienstplicht). Zij moeten toezicht houden op de inning en het vervoer van belastingen, het handhaven van de openbare orde en het bestrijden van de misdaad. Deze bestuurlijke dienstplicht komt naast de Methode van de Tweemalige Belastingheffing, die uit de tweede helft van de achtste eeuw dateert. Sommige van deze functies betekenen een loodzware last voor de familie die aan de beurt is, maar op deze manier wordt een bestuurlijk apparaat gecreerd, dat niet meer wordt bedreigd door andere groepen. Gedurende de Song en de volgende dynastien zullen de families van keizerinnen aan het hof, de generaals van plaatselijke garnizoenen of grenslegers, of de aristocratie meestal geen overheersende rol meer spelen. Alleen de eunuchen weten nu en dan nog grote macht te verwerven. De noordelijke Chinees-Turkse elites en sommige oude aristocratische families weten hun macht en status tot ver in de Tang met succes te reproduceren, omdat zij de toegang tot de hoogste laag van de hoofdstedelijke bureaucratie monopoliseren. De bureaucratie stort echter in de late Tang ineen en de lokale militaire machthebbers erkennen de status van de oude elites niet meer. Deze elites hebben vaak geen onafhankelijke economische basis in de vorm van grootgrondbezit, waardoor zij niet in staat zijn zichzelf onafhankelijk van de keizerlijke macht in het centrum te reproduceren. Zij verdwijnen vanaf dat moment snel als herkenbare sociale groep, een proces dat door de opstanden en burgeroorlogen van de late negende en tiende eeuw wordt versterkt. Wanneer tijdens en ook na de Song sprake is van een aristocratie, gaat het eigenlijk altijd om afstammelingen van de keizerlijke familie, die verder kort worden gehouden. De keizers van de noordelijke Song maken gebruik van diverse culturele en religieuze middelen om hun macht te legitimeren. Dankzij de boekdrukkunst kunnen zij grote compilatieprojecten laten uitgeven. De diverse projecten vatten met elkaar de toenmalige ken194 hemels mandaat
nis samen op zulke gebieden als politiek, daosme, literatuur, de anekdotische geschiedenis, geneeskunde en farmacie. Samen symboliseren zij de voortdurende keizerlijke patronage van de hoogste vormen van kennis. Dit vergroot hun aanzien bij de zo belangrijke groep van de sociale en culturele elite. Sommige compilaties zijn zelfs genoemd naar de periode waarin zij worden gepubliceerd, zoals de Keizerlijke Bloemlezing uit de Periode van de Grote Vrede (taiping yulan) met een brede selectie aan bestuurlijk relevante teksten, de Brede Optekeningen uit de Periode van de Grote Vrede (taiping guangji) met een omvangrijke verzameling anekdotes en prozageschiedenissen, of de Heilige Weldoende Recepten uit de Periode van de Grote Vrede (taiping shenghui fang) met recepten in de farmaceutische traditie van de Basiskruiden (bencao). Deze drie en nog enkele andere verzamelwerken dateren allemaal uit de periode 976 984, met de officile jaartitel (nianhao) Het Oprichten van de Natie in Grote Vrede (taiping xingguo). Keizer Zhenzong of de Ware Voorouder (968-r. 998-1022) en zijn adviseurs hebben te maken met grote politieke spanningen door het mislukken van hun irredentistische ambities met de vrede van Shanyuan in 1005. Nu de politiek-militaire legitimatie van het regime door de herovering van het gebied bij Beijing niet kan worden verwezenlijkt, besteden zij veel aandacht aan de symbolische legitimatie van de Song. Zij doen dit onder meer door de ontvangst van een Hemelse Brief, diverse rituele reizen, en het brengen van offers aan hemel en aarde op de berg Tai in Shandong. De leden van de keizerlijke familie worden geconstrueerd als afstammelingen van een hoge daostische godheid met de familienaam Zhao, in navolging van de Tang-keizers die zeiden af te stammen van Laozi als analoge daostische godheid met de familienaam Li (zie afbeelding 52). In de ogen van sommige toenmalige classici is dit niet toepasselijk, omdat de offers op de berg Tai gelden als een symbool van het universele keizerschap en deze keizer daar gezien de zwakte van de Song niet voor in aanmerking komt. Zijn voorgangers in deze offers zijn keizers als de Eerste Keizer van de Qin en Keizer Wu van de Han, die traditioneel als grote en sterke heersers gelden. Deze vorm van legitimatie past in een aloude praktijk van staatsrituelen die door classicistische en daostische tradities samen is doorgegeven, maar door de intellectuele afstammelingen van de classicistische tradities in de Song gedeeltelijk wordt verworpen. De reden hiervoor is dat deze rituele praktijk nooit in de Vijf Klassieken of andere canonieke werken is opgenomen, omdat zoiets in de tijd dat deze teksten zijn ontstaan nog niet noodzakelijk is.
7.1.2 Economische en militaire problemen (1022 1069)

De buitenlandse problemen van de Song hebben een overheersende invloed op de binnenlandse politieke en fiscale ontwikkelingen. In het noordwesten woedt tussen de Xixia en de Song van 1038 1044 een oorlog. De Liao maakt hiervan gebruik om de vereiste tribuutbetalingen te verhogen. In 1044 culmineren de aanhoudende aanvallen in het sluiten van een verdrag tussen de Song en de Xixia, waarin de Song zich ook tot tribuutbetalingen verplicht. Vanuit het traditionele perspectief van het glorierijke verleden onder de Han- en Tang-dynastien, is het onvermogen van de Song zelfs het kleine gebied bij het moderne Beijing te heroveren en de verplichting tot tribuutbetalingen aan barbaarse regimes een
DE SONG-DYNASTIEN (9601276) 195
grote vernedering. Aangezien het moderne China zichzelf ziet als de opvolger van al deze dynastien alsof zij territoriale eenheden zijn, wordt dit moraliserende oordeel ook door veel hedendaagse Chinese historici gedeeld. De kosten van de vrede wegen echter ruim op tegen de winst aan interne stabiliteit en de economische groei die daardoor mogelijk wordt. Bovendien zien wij het glorierijke verleden van de Han en Tang als territoriale eenheden voor een belangrijk deel als een historische fictie, waaraan wij de Song dus niet mogen toetsen.
afbeelding 52 Hoewel deze muurschildering uit de vroege veertiende eeuw de audintie door een daostische priester bij het hemelhof afbeeldt, staat zij in haar beeldtaal zeer dicht bij Zhenzongs rituele activiteiten.
196
hemels mandaat
De stijgende kosten van de tribuutbetalingen en een staand leger van al gauw een miljoen soldaten, de noodzaak goede paarden te importeren uit naburige staten, en de salariskosten van het groeiende aantal ambtenaren zorgen ervoor dat de Song-regering fiscaal gezien rond 1050 in de rode cijfers belandt. De private economie is er veel beter aan toe, maar de staat is niet bij machte voldoende van het economische surplus af te romen voor zijn fiscale noden. Eerder al proberen Fan Zhongyan (989 1052) en enige medestanders in 1043 tevergeefs hervormingen door te voeren om deze problemen af te wenden. Zij geloven dat ethische principes van medemenselijkheid de oplossing bieden voor alle bestuurlijke problemen. Zij ontlenen deze opvatting aan de Gesprekken van Confucius, zodat wij voortaan voor het eerst van een confucianistische benadering kunnen spreken, anders dan de classicistische tradities van de voorafgaande eeuwen die zich vooral op de canonieke teksten zoals de Vijf Klassieken baseren. Deze opvatting is typerend voor vooraanstaande intellectuelen en politici als Ouyang Xiu (1007 1072) en Sima Guang (1010 1086), maar ook voor de toen nog niet zo bekende filosofen Cheng Yi (1033 1107) en Cheng Hao (1032 1085), die via hun geschriften grote invloed zullen uitoefenen op filosofen van de zuidelijke Song.
7.1.3 De hervormingen van Wang Anshi (1069 1085)

Wang Anshi (1021 1086) is afkomstig uit een zuidelijke familie die in de tiende eeuw uit het noorden is gevlucht. Hij slaagt op 21-jarige leeftijd voor het hoogste examen. Hij bekleedt vele functies, waarbij hij opvalt door zijn pragmatische bestuurlijke instelling. Al vroeg trekt hij de aandacht van politici in de hoofdstad door zijn voortvarende voorstellen voor bestuurlijke hervormingen. In 1069 wordt hij met steun van de jonge keizer Shenzong of de Goddelijke Voorouder eerst vice-kanselier en in het jaar daarop kanselier. De agenda van de keizer is om zijn Song te versterken, zodat zij zich militair kan weren tegen de twee rijken aan de grens, de Xixia van de Tangoets in het noordwesten en de Liao van de Khitan in het noordoosten. De schatkist is echter zo goed als leeg, niet alleen om structurele redenen, maar ook omdat twee keizers kort achter elkaar sterven en moeten worden begraven met alle pracht en praal. Wang Anshi voert ingrijpende hervormingen door om de groeiende militaire en fiscale problemen te lijf te gaan. De hervormingen betreffen alle facetten van de samenleving en worden kortweg aangeduid als de Nieuwe Wetten. Voor hem gaat het in de eerste plaats om een beter bestuur en gezonde staatsfinancin, en niet om het voeren van irredentistische oorlogen, zoals de keizer dat wil. En groep maatregelen is gericht op het vergroten van de landbouwopbrengst, te beginnen met het verstrekken van voorschotten in graan of geld aan de boeren om de moeilijke periode tot de oogst te overbruggen. Deze maatregel is gericht tegen dure voorschotten en hoge rentes van grootgrondbezitters en kooplui. Meer onafhankelijke boeren betekent ook des te meer kleine belastingbetalers, die niet zo gemakkelijk de belasting kunnen ontduiken als grootgrondbezitters met hun politieke connecties. Om dezelfde reden wordt geprobeerd irrigatiewerken en het ontginnen van nieuw land te bevorderen door beloningen en leningen. Deze maatregel beoogt plaatselijke elites enigszins de wind uit de zeilen te nemen, want meestal zijn alleen zij in staat het geld bijeen te brengen voor zulke dure projecten. Ten
slotte wordt geprobeerd de landregistratie te verbeteren, zodat de Methode van de Tweemalige Belastingheffing eerlijker kan worden geheven en meer kan worden gend. Een tweede groep maatregelen is gericht op de verbetering van de defensie door de gewone bevolking beter in te schakelen. Beroemd is het invoeren van de bescherming en harnas of baojia-wetten, waarbij de gehele bevolking in eenheden van bescherming (bao) en harnas (jia) wordt ingedeeld, die fungeren als dorpsmilities voor zelfverdediging en misdaadbestrijding. Uiteindelijk zou hieruit een soort dienstplichtleger hebben moeten ontstaan. Dit is niet gelukt, maar het baojia-systeem is wel de inspiratie voor latere pogingen om onder het niveau van de centraal benoemde ambtenaar toch een structuur te creren waarmee men de plaatselijke bevolking kan controleren. Zonder meer de meest opmerkelijke militaire maatregel is het geven van paarden in bruikleen aan boerenhuishoudens in Noord-China, die in de plaats komt van de gebruikelijke proviandbelasting. De paarden mogen worden gebruikt voor landbouwdoeleinden in ruil voor hun verzorging. Het doel is om de Song-staat minder afhankelijk te maken van de kostbare import van paarden uit het vijandige buitenland en tegelijkertijd de paarden efficinter te kunnen benutten. Helaas zal de militaire kwaliteit van deze paarden onvoldoende blijken en mislukt dit ingenieuze plan. Een derde groep wetten is gericht op het verminderen van de rol van de grote kooplui. Zo is er de belangrijke belasting van landbouwproducten die als belasting worden gevorderd uit het gebied aan de benedenloop van de Yangzi en naar de hoofdstad Kaifeng in het noorden worden vervoerd. Doordat deze landbouwproducten niet overal worden geproduceerd en ook niet altijd zijn wat de hoofdstad nodig heeft, wordt de rol van de kooplui bij de herdistributie navenant vergroot. Door de keuze van landbouwproducten beter af te stemmen op de behoeften in de hoofdstad en de mogelijkheden van het gebied van herkomst, kan de rol van de kooplui worden verminderd. Een tweede maatregel is het stabiliseren van de prijzen van artikelen met overheidsgeld, zodat de kooplui niet meer zo gemakkelijk kunnen profiteren van onevenwichtigheden in vraag en aanbod per gebied en per seizoen. Dit alles moet de positie van de boeren als de primaire producenten verbeteren. Gezien het enorme belang van een beter bestuursapparaat is het niet vreemd dat een vierde groep maatregelen hierop is gericht. De bestuurlijke dienstplicht wordt vervangen door een belasting voor iedereen, dus ook voor de vroeger vrijgestelde ambtelijke, stedelijke en armere huishoudens. De druk van de bestuurlijke dienstplicht wordt eerlijker verdeeld door deze in een bredere belasting om te zetten. Vervolgens wordt geprobeerd een salariring van klerken in te voeren, door steekpenningen te legaliseren en hun te betalen met de opbrengsten uit de wet op de vrijstelling van bestuurlijke dienstplicht. Dit komt de boeren ten goede en stelt hen vrij voor hun productieve kerntaken. Ten slotte worden praktischer gerichte examenvragen ingevoerd en meer overheidsscholen opgericht. Hierdoor moeten betere ambtenaren worden gerekruteerd. Wang Anshi werkt systematisch aan de verbetering van zoals hij dat ziet de kwaliteit van het ambtenarenapparaat, door daarin verder zo veel mogelijk mensen te benoemen die het eens zijn met zijn visie. Alleen door n gedeelde ethische visie kunnen de problemen van zijn tijd worden aangepakt. Verdeeldheid en te veel discussie zijn slecht. Vanuit deze
198 hemels mandaat
logica worden ook tal van ambtenaren ontslagen, wat veel kwaad bloed zet en weerstand oproept. Toch is Wang Anshi zeker geen technocraat. Zijn visie komt direct voort uit de studie van de klassieke canon, en wel met name de Riten van de Zhou, die volgens de classici de ideale bureaucratie van de vroege Zhou-dynastie beschrijft. Hij ziet zichzelf uiteindelijk als iemand die de ideale wereld van de vroege Zhou-koningen in ere zal herstellen. Daarom behoort Wang Anshi dus net als zijn tegenstanders tot de classici (ru). Na het gedwongen aftreden van Wang Anshi in 1076 worden de hervormingen nog voortgezet tot 1085, wanneer de keizer overlijdt, die vanaf het begin een belangrijke steunpilaar van Wang Anshi is geweest. In 1081 1083 kan deze keizer dankzij het gedeeltelijke succes van de hervormingen zijn vurig gewenste oorlog tegen het Xixia-rijk van de Tangoet voeren, maar zonder veel succes. Wang leeft na 1076 teruggetrokken in Nanjing en sterft in 1086. In de latere geschiedenis zijn de tegenstanders van Wang Anshi, zoals de historicus Sima Guang of de beroemde bestuurder, prozaschrijver en dichter Su Shi (1037 1101), veel bekender geworden dan zijn medestanders. De enige uitzondering is Shen Kuo (1031 1095), die echter niet wordt onthouden als medestander van Wang Anshi, maar als wetenschapper met hetzelfde soort brede belangstelling en kennis als onze Leonardo da Vinci. Shen Kuo benadert bestuur met eenzelfde praktische, oplossingsgerichte instelling als waarmee hij kijkt naar wetenschappelijke en technologische kwesties. Hij is in staat kwantitatieve en technologische problemen in detail te analyseren en op te lossen, zoals waterwerken, belastingen, astronomische waarnemingen ten behoeve van een preciezere kalender, en fortificaties. Maar hij verdiept zich als diplomaat in de noordelijke buurstaten ook eerst in de archieven om de historische details van een overeenkomst te bestuderen voordat hij naar het noorden vertrekt. Zijn carrire begint in 1054 en eindigt definitief in 1081, in de nasleep van de factiestrijd die volgt op het aftreden van Wang Anshi. Hij brengt zijn gedwongen pensioen door met het schrijven van diverse werken, waaronder een befaamde compilatie van notities over allerlei wetenschappelijke, technologische en culturele themas. De hervormingen genstigeerd door Wang Anshi hebben zeker bijgedragen tot een verbetering van de economie, en van de fiscale situatie en het plaatselijke bestuur. Zij komen niet uit de lucht vallen, maar zijn al uitgeprobeerd op plaatselijk niveau, door mensen als de al genoemde Fan Zhongyan. De plannen roepen vanaf het begin grote emotionele weerstand op en zij worden het onderwerp van felle discussies onder generaties van historici, waardoor een afgewogen evaluatie van hun werkelijke waarde wordt belemmerd. Wangs praktische en probleemgerichte benadering heeft bij moderne historici altijd veel bewondering gewekt, omdat zij goed past in hun visie op de taken van een regering. Kenmerkend is de rol van de staat als distribuerende instantie en het inzetten van geld om een grotere fiscale, economische en bestuurlijke flexibiliteit mogelijk te maken. Het verzet komt van de kant van de grote kooplui, de grootgrondbezitters en de ambtenaren. Naast puur eigenbelang spelen ook andere factoren een rol. De classicistisch (confucianistisch) georinteerde ambtenaren en filosofen willen de problemen oplossen door het morele gehalte van de ambtenaren te verbeteren, in plaats van de rol van de staat te vergroten. Zij vallen Wangs vermeende arrogantie en machtsmisbruik aan, de oneerlijkheid van de wetDE SONG-DYNASTIEN (9601276) 199
ten en de vergrote last voor de boeren, door het introduceren van geld. Geld speelt een essentile rol bij de economische ondersteuning van boeren door voorschotten of de prijsstabilisatiepolitiek en in de vervanging van bestuurlijke dienstplicht door een belasting. Het grote probleem is dat geld alleen door de verkoop van goederen kan worden verkregen, maar niet iedereen veel te verkopen heeft. Geld verandert ook steeds van waarde door economische ontwikkelingen buiten de controle van individuen, maar ook omdat de staat niet altijd voldoende muntgeld kan aanmaken. De gedwongen inning van belasting in geld dwingt mensen hun producten op de markt te verkopen, wat zij ervaren als een aantasting van hun autonomie. De conservatieven geloven dat de plaatselijke samenleving beter wordt gentegreerd door de oude idealen van communale solidariteit en wederzijdse steun van arm en rijk, die door de toenemende introductie van geld en winststreven kapot wordt gemaakt. Zij vertrouwen de staat niet. Feit is dat diverse ambtenaren bij het uitvoeren van de hervormingen de inkomsten van de staat vaak scherper in het oog houden dan de belangen van de plaatselijke boeren. Grootgrondbezitters tonen juist vaak clementie bij het innen van achterstallige pachtbetalingen, omdat zij met de plaatselijke boerengemeenschap verder moeten, terwijl ambtenaren maar enkele jaren ergens zijn gestationeerd en tijdens de hervormingen vooral worden afgerekend op hun effectieve belastinginning.
7.1.4 De steeds escalerende factiestrijd (1085 1127)

Na het overlijden van de keizer die Wang Anshis plannen steeds had gesteund, wordt in 1085 de topambtenaar en historicus Sima Guang kanselier. Hij is vanaf het begin een fel tegenstander van de hervormingen geweest en schaft hen allemaal af. Alle tegenstanders worden weer in dienst genomen. Tot het einde van de noordelijke Song blijft er een felle strijd woeden tussen de facties vr en tgen. Daarbij moet men bedenken dat de hervormingen overhaast en ondoordacht zijn uitgevoerd, waardoor inderdaad misstanden zijn ontstaan, zoals het misbruik van de staatsleningen door grootgrondbezitters. Ook de gedwongen afhankelijkheid van de geldeconomie is voor veel boeren een probleem. Vanaf 1093 wordt een aantal hervormingen bij gebrek aan praktische alternatieven toch weer ingevoerd, zoals het geven van voorschotten, de vrijstelling van bestuurlijke dienstplicht en het baojia-systeem om de defensie te verbeteren. Ook in de zuidelijke Song grijpt men telkens weer terug op een aantal van de hervormingen. In 1102 wordt Cai Jing (1046 1126) kanselier. Hij en keizer Huizong of de Eervolle Voorouder (1100 1126) zijn door latere historici verantwoordelijk gesteld voor de val van de noordelijke Song. Aan Huizong worden zijn spilzieke leven in de hoofdstad en zijn gebrek aan belangstelling voor de regering verweten. Zijn opdracht tot zoektochten naar zeldzame stenen en andere objecten voor een daostisch getinte rotstuin in de hoofdstad wordt genoemd als oorzaak voor een grote zuidelijke opstand in 1120 1121. Kanselier Cai Jing wordt verguisd, omdat hij te veel zou hebben gedacht aan zijn eigen politieke belang. Deze opvatting is gebaseerd op het historiografische concept van de dynastieke cyclus, met haar stereotype slechte laatste keizer en minister. Veel belangrijker voor de verklaring van
200 hemels mandaat
de val van de Song zijn echter de militaire kracht van de Jin en de fatale samenwerking van de Song met de Jin tegen de Liao. Deze samenwerking komt voort uit de oude irredentistische wens de gebieden rond Beijing te heroveren. De negatieve beeldvorming over Cai Jing heeft nog een andere consequentie. Hij is namelijk de broer van de schoonzoon van Wang Anshi en een voorstander van diens hervormingspolitiek. Hij probeert deze politiek opnieuw consequent en op nadrukkelijk verzoek van de keizer een zoon van keizer Shenzong, de patroon van Wang Anshi door te voeren. Cai Jing is daarin niet succesvol en de opvattingen van Wang Anshi worden voortaan verbonden met de man die verantwoordelijk wordt gehouden voor de val van de noordelijke Song. Los van onze waardering voor keizer Huizong, en die is aan herziening toe, is zijn periode belangrijk vanwege zijn omvangrijke patronage van daostische rituele stromingen. De traditionele opvatting is dat dit verder heeft bijgedragen tot het verval van de dynastie. Dit is veel te simplistisch. De dynastie heeft vanaf keizer Zhenzong al sterk ingezet op haar legitimatie als afstammelingen van een hoge daostische godheid. Daostische rituele stromingen zien zichzelf als de behoeders van het evenwicht in de kosmos en het Al-onder-de-Hemel, waarbij aan een priester dezelfde regulerende rol toekomt als aan de keizer of de Zoon des Hemels. Het is daarom logisch daostische priesters naar het hof te roepen om persoonlijke en politieke problemen van het centrale gezag, met keizer Huizong aan de top, te helpen oplossen. Daarbij gaat het om ziektes, akelige monsters in het paleis, overstromingen en de barbaarse dreigingen in het noorden. Huizong is niet de eerste en ook niet de laatste Songkeizer die daostische rituele specialisten inzet, al lijkt het er wel op dat hij dit in grotere mate doet dan zijn voorgangers. Als gevolg van de keizerlijke bescherming groeit een aantal lokale rituele tradities sterk in aanzien, en dat bouwt zich in de volgende eeuwen uit. Binnen deze tradities wordt de regeringsperiode van Huizong daarom positief gewaardeerd en in die zin kan men de patronage dus wel degelijk zien als een succes, want achter zulke tradities zitten ook talloze leden van de plaatselijke elites. Ook de beruchte rotstuin van Huizong is geen gesoleerde individuele obsessie van de keizer, maar past in een lange traditie van rotstuinen als kosmos in het klein. De rotstuin van Huizong behoort tot dezelfde religieuze categorie als de landschappen in een kom (penjing, die wij in het Westen beter kennen in de Japanse variant van de bonsai). In deze landschappen wordt meestal een rotselement gecombineerd met een boomelement, vaak de pijnboom als symbool van een lang leven (zie afbeelding 53). Behalve als historische werkelijkheid is de regeringsperiode van keizer Huizong belangrijk als verhalend thema. De traditionele voorstelling van deze periode als een van politiek en moreel verval, speelt zowel in de latere historiografie als in de verhalende literatuur een grote rol. Een van de grote zestiende-eeuwse romans in de omgangstaal, de Biografien van de Oevers van het Water (shuihuzhuan), handelt over een groep rovers en bandieten in de meren en moerassen bij de berg Liang in de moderne provincie Shandong in de late noordelijke Song, tegen de achtergrond van het echte of vermeende verval aan het hof van keizer Huizong. Deze meren en moerassen zijn ontstaan na grote overstromingen van de Gele Rivier in 944 en worden in de volgende eeuwen weer kleiner, vooral wanneer de Gele Rivier in de late dertiende eeuw opnieuw haar bedding verplaatst. Aan de roman gaat een lange verhaaltraditie vooraf die teruggaat tot de zuidelijke Song. Op Taiwan verkleden volDE SONG-DYNASTIEN (9601276) 201
gelingen van lokale tempelculten zich tijdens tempelfeesten nog steeds als de groep rovers en bandieten uit de verhalen van de Oevers van het Water. Hun taak is het om de kwalijke demonen die de plaatselijke gemeenschap bedreigen te verjagen. Op deze manier blijft de Song-geschiedenis levend tot op de dag van vandaag. In januari van het jaar 1126 treedt keizer Huizong af ten gunste van zijn zoon, maar dit mag niet meer baten. In de loop van 1127 worden hij en zijn zoon los van elkaar door de Jin gevangengenomen. Zij worden weggevoerd naar het noorden, waar zij na decennia van vernederingen in gevangenschap sterven. Alleen de keizerin-weduwe, die de moeder is van de eerste keizer van de zuidelijke Song, zal in 1141 na het tekenen van de vrede met de Jin mogen terugkeren naar het zuiden.
afbeelding 53 Late Ming-boekillustratie van een tuin met rotselementen en struikjes, en binnen een bonsai (Chinees: penjing) op tafel. De kritiek op Huizong als spilzieke keizer gaat geheel voorbij aan het feit dat latere literaten in cultureel opzicht juist heel veel met hem gemeen hebben.
202
hemels mandaat
7.1.5 De zuidelijke Song (1127 1279)

De zuidelijke Song heerst over het gebied beneden de Huai Rivier, met als hoofdstad Hangzhou, dat Tijdelijke Verblijfplaats (xingzai, Marco Polos Quinsai) wordt genoemd, als uiting van de hoop ooit naar het noorden terug te kunnen keren. Een andere zoon van keizer Huizong bestijgt nu als keizer Gaozong of de Hoge Voorouder (r. 1127 1162) de troon. Een onophoudelijke factiestrijd kenmerkt de politieke geschiedenis van de zuidelijke Song. Dit maakt een politieke carrire onaantrekkelijk (zeker in de hoofdstad) en heeft op termijn een verlammende werking op het functioneren van de bureaucratie. Er zijn felle twisten tussen de revanchistische (irredentistische) factie die het noorden wil heroveren, en de vredesfactie die de militaire macht van de Jin wil erkennen en vrede wil sluiten. Een deel van de noordelijke elite is ook naar het zuiden gevlucht en probeert daar een nieuw bestaan op te bouwen. Voor hen is een permanente vrede moeilijk te verteren. In het grensgebied rond de Huai Rivier blijven de plaatselijke milities strijd voeren. Door de steeds terugkerende grensoorlogen van de zuidelijke Song wordt dit economisch belangrijke gebied lamgelegd. De belangrijkste leider van de milities is generaal Yue Fei (1103 1142), die tamelijk onafhankelijk van het centrum een verzetsstrijd langs de grens organiseert. De vredespartij onder leiding van kanselier Qin Gui (1090 1155) sluit in 1141 een vernederende vrede met de Jin. Yue Fei wordt van zijn manschappen gesoleerd, gevangengezet en uiteindelijk gexecuteerd, want hij vormt in de ogen van zijn tegenstanders een bedreiging voor de vrede met de Jin. Hij zal echter de Chinese geschiedenis ingaan als de grote held en Qin Gui als de aartsverrader. Al in 1161 wordt Yue Fei gerehabiliteerd en wordt door zijn kleinzoon aan een hagiografie gewerkt, waarin hij bijvoorbeeld als literaat wordt afgebeeld ongetwijfeld een historiografische fictie, maar daarom als beeldvorming niet minder invloedrijk. Later wordt hij ook steeds meer gezien als een expert in het krijgsambacht (wushu of martial arts). Gedurende de late Qing wordt Yue Fei opnieuw als nationalistisch symbool van stal gehaald. Hij moet als bindmiddel fungeren voor China als land in plaats van als dynastiek systeem. In de jaren dertig wordt hij ingezet als nationaal symbool van verzet tegen de barbaarse invasies, in die tijd de Japanners. Na 1949 zal hij in deze rol door vergelijkbare communistische martelaren en oorlogshelden worden vervangen. De militaire ambities blijven ook na 1141 de politieke ontwikkelingen bepalen. Toch kan men het vermogen van de zuidelijke Song om onafhankelijke lokale krachten zoals Yue Fei een halt toe te roepen ook positief evalueren. Het geeft namelijk aan dat de bestuurlijke structuur en politieke integratie veel sterker zijn dan die van eerdere dynastien, die maar al te vaak aan dit soort centrifugale krachten ten onder zijn gegaan. Dankzij haar vloot is de Song verder in staat de grenzen met de Jin-dynastie succesvol af te sluiten, zowel langs de Yangzi als bij de kust in de buurt van Hangzhou. Nadat de Gele Rivier gedurende de noordelijke Song al herhaalde malen haar bedding heeft verlegd, verlegt zij in 1189 haar loop helemaal naar het zuiden om daarna via de Huai in zee te stromen (zie kaart 10). Hierdoor komt deze militair belangrijke waterscheiding ook dichter bij de feitelijke grens tussen de twee rijken te liggen.
203
kaart 10 De Gele Rivier en het Keizerskanaal in de Song. Deze kaart geeft de verschillende beddingen van de Gele Rivier tijdens de noordelijke en zuidelijke Song weer.
De Mongolen onder Djengis Khan en zijn opvolgers rukken vanaf het begin van de dertiende eeuw snel op. Zij verslaan in 1235 de Jin en zijn dan heer en meester over NoordChina. Toch duurt het decennia alvorens zij de Song definitief verslaan. Het noorden van China en Centraal-Azi zijn veroverd door een snelle cavalerieoorlog, gecombineerd met pure terreur om de tegenstanders angst aan te jagen en tot overgave te dwingen. Voor het zuiden van China is dit niet genoeg. Hiervoor moeten de generaals van de Mongolen eerst de militaire technieken van hun tegenstanders overnemen en eventueel verbeteren, bijvoorbeeld door het verwerven van een Chinese riviervloot en van technieken om steden in te nemen. Doorslaggevend is de belegering van de strategisch gelegen stad Xiangyang, die pas na zes jaar van verzet in 1273 valt. Het zuiden wordt daarna snel veroverd, onder meer omdat de voornaamste Song-generaals onder de Mongoolse druk overlopen naar de vijand. De Mongolen hoeven geen gebruik te maken van hun beproefde terreurtechnieken, zodat de economische en verdere maatschappelijke schade in het zuiden beperkt blijft. Hoewel de politieke factiestrijd van de Song verantwoordelijk wordt gehouden voor de uiteindelijke val van de Song, is het militaire genie van de generaals van de Mongolen minstens even belangrijk. De laatste echt prominente Song-kanselier is Jia Sidao (1213 1275). Hij komt aan de macht via zijn relaties met het hof, in plaats van door de reguliere examens. Hij is een pragmaticus van het type Wang Anshi en stelt een aantal bestuurlijke
204 hemels mandaat
hervormingen voor. Hij wil een betere registratie van de landbouwgrond om daardoor de inkomsten van de staat te vergroten, evenals een betere kwaliteit van het leger door een betere financiering. De hervormingen komen te laat om nog te helpen. Jia Sidao wordt tijdens de politieke strijd in de laatste jaren van de Song ontslagen en vervolgens door een lokale ambtenaar vermoord. Op grond van het traditionele historiografische model van de dynastieke cyclus wordt Jia Sidao verketterd als slechte laatste minister en verantwoordelijk gemaakt voor de val van de dynastie. Bovendien worden pragmatische hervormingen zo opnieuw in een kwaad daglicht gesteld en negatief emotioneel beladen. Het keizerlijke hof in Hangzhou is inmiddels in grote verwarring over de te volgen koers en een deel van het hof onder leiding van de keizerin-weduwe draagt in 1276 de formele macht over aan de Mongolen. Het militaire verzet tegen de Mongolen duurt tot het verdrinken van de laatste keizer, nog een kind, na een verloren zeeslag tegen de Mongolen in 1279 vlak bij het moderne Hongkong. Zowel 1276 als 1279 worden daarom wel aangemerkt als het einde van de dynastie. Het eerste jaartal is meer in overeenstemming met de werkelijke machtsverhoudingen en het tweede jaartal past in de ogen van latere Chinese historici beter als antwoord op de essentile historiografische vraag wie de legitieme heersers zijn.
7.2
Het examensysteem en de nieuwe elite
7.2.1 Het examensysteem

De leidinggevende posities in de bureaucratie worden bekleed door civiele ambtenaren. Er zijn drie hoofdroutes naar de ambtenarij: het afleggen van zware ambtelijke examens, de zogenaamde vergemakkelijkte of vereenvoudigde examens en protectie door hoge ambtenaren. Het aandeel van de vergemakkelijkte examens en protectie groeit in de loop van de Song, maar het blijft in zijn geheel open voor iedereen. Het examensysteem wordt een belangrijke toegangsweg tot de ambtenarij en daarmee de maatschappelijke elite. Dit wordt verder gestimuleerd door de eerste keizers die grote aantallen mensen laten slagen om de door alle oorlogen danig uitgedunde bureaucratie zo snel mogelijk op te vullen en een nietmilitair karakter te geven. Het verkrijgen van een ambtelijke titel brengt grote sociale en fiscale voordelen met zich mee voor de ambtenaar en zijn familie. Zelfs als zij niet succesvol zijn, raken de plaatselijke elites op die manier nauw verbonden met het keizerlijke systeem dat immers de basis vormt van hun (kans op) maatschappelijke erkenning. Tijdens de Tang heerst de keizerlijke familie in samenwerking met de grote aristocratische families, met wie zij ook door huwelijksbanden verbonden is en die de hoogste bestuurlijke functies bezetten. Tijdens de Song heerst de keizerlijke familie aanvankelijk samen met de afstammelingen van de groep die tijdens een militaire coup de Zhao-familie aan de macht heeft gebracht, maar uiteindelijk met een brede maatschappelijke klasse zonder n specifieke groep families de voorkeur te geven. Dit vergroot de macht van de keizers, maar maakt hun band met de plaatselijke elites over het hele land ook veel sterker dan ooit tevoren.
205
Het examensysteem ondergaat in de loop van de dynastie talloze wijzigingen, maar de grote lijnen zijn stabiel. Het laagste examen is op prefecturaal niveau voor de graad van verheven heer (juren); hierna volgen een algemeen hoofdstedelijk examen en een meer ritueel examen in het keizerlijk paleis, waarna men de graad van gepresenteerde geleerde (jinshi) krijgt. Alleen deze graad geeft toegang tot de ambtenarij. Slechts een fractie van de deelnemers slaagt uiteindelijk. En schatting is dat aan het einde van de elfde eeuw ongeveer 80.000 mensen op het laagste niveau deelnemen, waarvan 1-10% slaagt. Getest worden iemands kennis van de canonieke teksten en het vermogen essays en pozie te schrijven. De examenstof is nauwelijks gericht op de praktijk van het regeren, maar vooral op het vaststellen van iemands ethische kwaliteiten, zoals weerspiegeld in zijn literaire en analytische vaardigheden. Toch betekent het examensysteem in de Song door de grote aantallen deelnemers dat een enorme groep mensen niet alleen hoog geletterd wordt, maar ook nog eens wordt doorkneed in hetzelfde classicistische waardesysteem. Dit systeem levert daarom een belangrijke bijdrage tot de succesvolle en duurzame vereniging van China onder n keizershuis. De hoogste elite ontvangt haar titel als gepresenteerde geleerde tijdens een plechtige audintie direct van de keizer als drager van het Hemels Mandaat. Verzet tegen de keizer staat daarom gelijk met het ontkennen van de legitimiteit van de eigen maatschappelijke positie. De Chinese elite zal eigenlijk zelden in opstand komen tegen een regerend keizershuis, op sommige leden van de lagere elite na. De participatie van de geletterde elite in het politieke systeem is aanzienlijk, al is het niet zo dat iedereen in gelijke mate toegang heeft tot de plekken waar de echte beslissingen worden genomen. Op lokaal niveau is dit misschien nog het meeste het geval, want een magistraat is in zijn district maar een eenzame literaat-bestuurder. Op centraal niveau is er een duidelijke hirarchie waarbinnen vastligt wie waarover mag meepraten en meeschrijven in memories. Er is veel meer politieke discussie in de hoofdstad mogelijk dan ooit tevoren, zoals ook blijkt uit de factiestrijd die steeds opnieuw losbarst over controversile plannen of beslissingen. Latere historici hebben moeite met deze factiestrijd net als vele tijdgenoten en zien haar als een fundamentele zwakte van het politieke systeem van de Song. De Chinese term voor factie (dang) blijft tot het einde van de keizertijd een pejoratieve term en wordt pas na 1911 een respectabel woord voor een politieke partij. Toch is het centrale probleem niet de felle politieke discussie, maar het ontbreken van bemiddelende instituties en mechanismen om meningen te peilen en daarna een breed draagvlak te scheppen voor een beslissing. In het traditionele politieke leven van het oude China is het ondanks alle discussie toch een kwestie van de winnaar die alles krijgt, althans als het gaat om de grotere beslissingen. Omdat de winnaar in de uitvoering toch weer afhankelijk is van de bureaucratie als geheel, moet hij proberen voldoende mensen aan zijn kant te krijgen en zal hij verder proberen zijn tegenstanders uit de actieve dienst te verwijderen. Tegenstanders worden niet meer fysiek uitgeschakeld, maar wel verbannen naar gebieden zoals het verre zuiden, met zijn endemische malaria en andere kwalen. Vergeleken met het oude systeem van examineren is in het nieuwe systeem iemands daadwerkelijke competentie veel belangrijker dan zijn sociale netwerken. Er worden uitgebreide maatregelen getroffen om de objectiviteit van het nakijken en de anonimiteit van de
206 hemels mandaat
deelnemers te garanderen, bijvoorbeeld doordat klerken alle ingeleverde teksten overschrijven om handschriftherkenning te voorkomen. Er komt dan wel weer kritiek op het feit dat hierdoor het morele gehalte van de kandidaat, een essentieel aspect van de confucianistische evaluatie, niet optimaal kan worden getoetst. Dit is een conservatief argument uit de tijd van de aristocratische elite. Immers, juist dit morele gehalte van de kandidaten wordt tot in de late Tang gebruikt om ervoor te zorgen dat de bestaande elite (de zogenaamde aristocratie) de toegang tot de top van de bureaucratie kan monopoliseren. Deze elite kan dit doen, omdat in het oude systeem iemands morele karakter alleen maar kan worden vastgesteld wanneer men de kandidaat en zijn familie kent. Tot en met de Tang zijn de examens dan ook niet anoniem. Het laten vallen van de persoonlijke toetsing van het morele karakter van de kandidaten door de examens geheel te anonimiseren betekent een belangrijke stap voorwaarts. Zij maakt het voor een veel grotere groep mensen dan voorheen mogelijk succesvol deel te nemen aan de examens. Helemaal open worden de examens echter niet, want vooraf vindt nog steeds een morele toetsing plaats door leden van de lokale elite. Ook de vergemakkelijkte examens en het systeem van protectie maken dat gevestigde elites eenvoudiger toegang hebben tot het systeem dan helemaal nieuwe families. Pas onder de Ming wordt het systeem helemaal open, al zal ook dan een zekere mate van economische welstand noodzakelijk blijven om de jarenlange studie voor de examens op te kunnen brengen.
7.2.2 De nieuwe Song-elite

Het examensysteem en de daaromheen ontstane examencultuur hebben grote invloed op de premoderne Chinese samenleving. De maatschappelijke en bestuurlijke elite van het late keizerrijk wordt grotendeels gevormd door de families van mannen die minstens n niveau van de examens hebben gehaald. Succes heeft economische consequenties, omdat men plaatselijke belastingvoorrechten krijgt waardoor grondbezit voordeliger wordt en men geen bestuurlijke dienstplicht hoeft te vervullen. In rechtszaken wordt men niet met geweld ondervraagd of bestraft. De hoogste graad in de examens brengt iemand op gelijk sociaal niveau met de lokale ambtenaren, wat van groot maatschappelijk voordeel is. Maar ook een lagere graad levert prestige op. Met andere woorden, het examensysteem is een van de belangrijkste middelen voor de elite om haar sociale status door de generaties heen te reproduceren. De studie voor de examens en de drang naar succes worden belangrijke literaire themas. Om de examens heen ontstaan gebruiken zoals het aanbidden van speciale goden om in dromen antwoord te krijgen op de vraag naar toekomstig succes. De diverse vormen van toekomstvoorspelling maken het makkelijker voor hen die niet slagen de overgrote meerderheid om met hun gebrek aan succes om te gaan. Studenten die niet slagen gaan andere beroepen uitoefenen die een zekere mate van geletterdheid vergen, zoals koopman, herenboer, arts, leraar en schrijver. Deze beroepen raken daardoor steeds meer geaccepteerd. Bovendien ontstaat een brede subtop van in meerdere of mindere mate geletterden, niet alleen in het hoofdstedelijke gebied, maar ook in de regios. Deze geletterden maken deel uit
van de sociale netwerken van de plaatselijke elite en nemen ook hetzelfde soort producten en diensten af, zoals gedrukte boeken, religieuze rituelen, theater en ander vermaak (zie afbeelding 54).
afbeelding 54 Straatscne op een schilderij uit de zuidelijke Song, ter herinnering aan het leven in de oude hoofdstad van de noordelijke Song in Kaifeng. Rechtsonder zit een lagere ambtenaar binnen een boek te lezen. Diverse winkels hebben geschreven uithangborden. Op de kruising links staan twee literaten of ambtenaren met elkaar te praten.
Tot 1070 is de ambtelijke top nog relatief gesloten. Deze bestaat uit een klein aantal families woonachtig in de buurt van Kaifeng, afkomstig uit een groep directe bondgenoten van de stichters van de dynastie en een groep professionele bureaucraten die onder de NoordChinese dynastien al hun sporen hebben verdiend. Zij pretenderen ten onrechte af te stammen van de Tang-aristocratie. Zij maken als hoge ambtenaren gebruik van het recht
208 hemels mandaat
van protectie om de positie van hun familie te consolideren. Door de factiestrijd zijn zij op de lange duur te vaak afwezig uit de ambtelijke top om blijvend gebruik te kunnen maken van protectie. Alleen het examensysteem en de vergemakkelijkte examens blijven dan over, maar daar neemt de onderlinge concurrentie tussen de deelnemers uit deze oudere families en de nieuw opgekomen plaatselijke elites ook steeds meer toe. De eerste groep wordt uiteindelijk een onderdeel van de plaatselijke elite en verliest haar aparte identiteit. De succesvolle examenkandidaten komen meestal uit de plaatselijke elite. Zij beschikken over voldoende relaties voor het garanderen van hun onbesproken naam, noodzakelijk voor deelname aan de prefecturale examens, en over voldoende financin voor de jarenlange studie. Deelname aan de vergemakkelijkte examens is vooral weggelegd voor personen die al lange tijd meedingen in de gewone examens. De kostbare en tijdrovende studie voor de examens maakt het behalen van een graad in steeds sterkere mate tot een familie-investering waarvan de gehele afstammingsgroep (lineage) profiteert.* Een graad in de examens, gevolgd door een ambtelijke positie, bevestigt en versterkt de positie van de plaatselijke elite. De welvarendere boeren hebben moeite tot het systeem door te dringen, omdat de kosten van de bestuurlijke dienstplicht juist voor hen zeer hoog zijn en omdat zij niet over de sociale contacten beschikken. Hoewel de sociale achtergrond van de ambtenaren onder de Song zeker veel breder wordt dan voorheen, is de ambtenarij nog steeds niet voor iedereen toegankelijk. Aangezien regionale quota (waarin het aantal plaatsen voor succesvolle kandidaten per gebied wordt vastgelegd, zoals later onder de Ming) niet bestaan, komen de succesvolle kandidaten vooral uit de welvarende regios. Pas vanaf circa 1070 beginnen de ambtenaren uit het zuiden een deel van de bureaucratie in te nemen dat in proportie staat tot het aantal geslaagden uit het zuiden. Het verschuiven van het economische kerngebied naar het zuiden, dat in de late Tang al is begonnen, wordt nu gevolgd door de geografische verschuiving van de politieke macht. Toch is het Chinese culturele ideaal minstens vanaf de Song dat iedereen via succes in het onderwijs hogerop kan komen. Het premoderne China kan men daarom vanaf deze tijd kwalificeren als een meritocratie of achieving society, op een manier die lijkt op het Amerikaanse ideaal dat iedereen van krantenjongen tot miljonair kan worden. Hoewel het examensysteem ouder is, is het tot dan toe vooral een instrument waarmee de bestaande elite de eigen sociale status op een cultureel aanvaardbare manier kan reproduceren. Na een overgangsperiode tijdens de late Tang wordt het systeem veel opener dan ooit tevoren en hoeft men niet al van tevoren tot de hoogste elite te behoren. Het culturele ideaal van een geletterd iemand vanaf de Song-periode verschilt wezenlijk van dat van de vorige dynastien. Wij hebben al eerder gewezen op het feit dat vaardigheden in kalligrafie, dichten en het schrijven van proza doorslaggevend zijn voor iemands
Westerse historici van China definiren de lineage als een van zichzelf bewuste afstammingsgroep, georganiseerd rond grondbezit, een vooroudercultus en een geschreven genealogie. Een lineage heeft meestal een gedeelde voorouder die tot zeven generaties ver terug kan gaan. De lineage is daarmee een veel sterkere verwantschapsgroep dan de clan.
209
sociale en culturele status. Tot en met de Tang horen daar zeker in Noord-China ook nog martiale vaardigheden bij, zoals paardrijden of boogschieten. Leden van de elite laten zich dan ook nog voorstaan op hun boeddhistische of daostische praktijken. In dit alles komt tijdens de Song definitief verandering. De elite gelooft nog steeds in meerderheid ook in boeddhistische en/of daostische tradities, maar het is niet meer zo publiek als voorheen. De beheersing van martiale vaardigheden wordt steeds minder, al blijven er altijd literaten en ambtenaren met een persoonlijke belangstelling voor militaire en andere fysieke vaardigheden. Cruciaal is vooral dat men zich niet meer presenteert als lid van de culturele en sociale elite door zich publiek te laten voorstaan op dergelijke vaardigheden. In plaats van de aloude martiale vaardigheden wordt nu de nadruk gelegd op het bespelen van de vijfsnarige citer (qin) als solo-instrument, het go-spel, en de appreciatie van schilderkunst en andere kunstobjecten. Leden van de elite sturen elkaar gekalligrafeerde teksten toe en schrijven gedichten of spreuken op elkaars schilderijen, op de muur van een tempel of restaurant, en zelfs op een rotswand. Zulke teksten worden niet ervaren als graffiti, maar als een verrijking van de locatie in kwestie. De sociale omgang is intens en vindt plaats rond de gemeenschappelijke consumptie van alcoholische drank (naast bier inmiddels ook sterkere, gedestilleerde dranken) en/of thee. Het ideaal van de literaat (wenren) wordt gedurende de late vijftiende eeuw definitief vorm gegeven, maar heeft zijn wortels in de Song.
7.3
Sociaal-economische ontwikkelingen
7.3.1 De transformatie van de landbouw tijdens de Song

In het China van beneden de Huai Rivier speelt rijst vanouds een grote rol in het voedingspatroon. Met het groeiende economische, sociale, culturele en politieke belang van het beneden-Yangzi-gebied wordt rijst het belangrijkste Chinese graangewas. Ook de elites van noordelijk China geven in toenemende mate de voorkeur aan rijst. Tijdens de Song neemt de productie van rijst enorm in omvang toe, al is deze toename moeilijk precies te kwantificeren. Er vinden belangrijke verbeteringen plaats in irrigatietechnieken en landbouwwerktuigen; er wordt veel inventiever gebruikgemaakt van menselijke, dierlijke en plantaardige mest dan ooit tevoren. Nieuwe soorten worden gentroduceerd, zoals de vroegrijpende en droogtebestendige Champa-rijst uit Vietnam. Rijst is inheems in China en een cultuurvariant is overtuigend aangetoond in een nederzetting van circa achtduizend jaar geleden aan de baai van Hangzhou. Zowel de NoordChinese gierst als de Zuid-Chinese rijst zijn zeer productief, vergeleken met andere graansoorten. Vergelijkende cijfers zijn altijd problematisch, omdat zij teruggaan op beschrijvende bronnen met grove schattingen. Toch levert rijst zonder veel inspanning al een ratio van 1: 50-150 per plant en dus per zaadje, met als modern maximum zon 2.000 korrels. Zelfs in de moderne landbouw haalt tarwe als maximum een ratio van 1:400. Vanaf de westerse Middeleeuwen tot de landbouwrevolutie in de Nederlanden en Groot-Brittanni in de zeventiende en achttiende eeuw haalde tarwe echter op zijn best 1:4 en vaak veel minder, terwijl
210 hemels mandaat
rijst dan al ver in de richting van de moderne opbrengsten zit. Ook gierst doet het relatief beter dan tarwe, maar de opbrengst van tarwe is stabieler en de smaak wordt als beter ervaren. Bovendien is het groeiseizoen van tarwe gunstiger in combinatie met andere gewassen, zoals rijst. De redenen voor deze frappante verschillen zijn deels inherent aan de planten, maar hebben ook te maken met verschillen in zaaitechnieken, namelijk individueel met een zaadstok tegenover het verspillende strooien uit de losse pols, de keuze van de juiste variant, veel individuele zorg en bemesting. Een belangrijk aspect van alle landbouwproductie is het onder controle krijgen van de diverse specifieke ziektes die een gewas kunnen bedreigen. Anders dan de meeste granen die worden gemalen om koeken of brood van te bakken, wordt rijst meestal in de hele korrel gekookt en in veel mindere mate gemalen, behalve voor rijstnoedels en bepaalde koeken. De rijst wordt traditioneel thuis gepolijst met de handmolen, waarbij veel van de voedingsstoffen in de schilletjes rond de korrel bewaard blijft. In combinatie met olieproducten, groenten, slangen, watervogels of vis uit de rijstvelden en stroompjes eromheen, is deze traditionele rijst een goed dieet. Bij het moderne mechanische malen gaat het grootste deel van de voedingswaarde alsnog verloren. Dit veroorzaakt gauw vitamine- en protenetekorten, waardoor men deficintieziektes kan krijgen, zoals beriberi. Rijst kan met weinig water worden gekookt of gestoomd, of met veel water, zodat het opzwelt tot een soort pap. Deze rijstepap is een soort rijstebrij, maar dan niet op melkbasis. Zij wordt veelal in de ochtend gegeten, in combinatie met ingelegde groentes of pindas dit laatste natuurlijk pas na 1500, want de pinda is een Amerikaanse peulvrucht. Ook andere granen worden in China tot pap gekookt of gestoomd gegeten, de traditionele manier tot de introductie van de molensteen in de derde eeuw v.Chr. Rijstbouw vergt veel water en zorg, maar beloont de boer met een goede opbrengst. Een veldje wordt door lage dijkjes omringd, waarna het onder water kan worden gezet (zie afbeelding 55). Ieder stuk moet de natuurlijke glooiing van de grond volgen, vanwege de noodzaak een egaal veldje te krijgen. Vervolgens worden rijstplantjes geplant, die dan op gelijke hoogte in het water komen te staan. Meestal worden de plantjes eerst apart opgekweekt en later overgeplant in een groter veld, hetgeen het wortelgestel en de onkruidbestrijding ten goede komt. Bovendien kan het grotere veld dan eerst voor een ander gewas worden gebruikt. Dankzij de introductie van nieuwe en de verbetering van oude soorten wordt rijstteelt mogelijk op een veel groter aantal soorten grond en in een breder scala aan microklimaten dan voorheen. Rijst kan worden gecombineerd met een tweede oogst van rijst, maar dan alleen in het verre zuiden, of een ander gewas op hetzelfde stuk grond. De rijstteelt wordt hierdoor steeds arbeidsintensiever en maakt tegelijkertijd een sterke bevolkingsgroei mogelijk. In het gebied aan de benedenloop van de Yangzi wordt het landbouwareaal aanzienlijk uitgebreid door het aanleggen van polders en kwelders. De techniek van de dubbele bewerking van de grond binnen n jaar krijgt men in dit gebied pas tijdens de Ming op grote schaal onder de knie.
211
afbeelding 55 Het voorbewerken van een rijstveld. Boekillustratie uit de vroege zeventiende eeuw.
212
hemels mandaat
afbeelding 56 Nadat de cocons met rupsen en al in gloeiend heet water zijn gedaan wordt de zijde afgewikkeld. Boekillustratie uit de vroege zeventiende eeuw.
De regulering van het water helpt ook bij het terugdringen van zuidelijke ziektes als malaria. Het water in de rijstvelden moet steeds worden ververst om nieuwe voedingsstoffen te brengen, terwijl de mug die de malaria overbrengt zijn eieren juist graag in stilstaand water legt. Andere factoren die de muggenstand verlagen zijn het kweken van vissen en andere muggeneters in de natte velden, die tegelijkertijd voor de verdere bemesting zorgen door hun uitwerpselen. In vroege eeuwen is het beneden-Yangzi-gebied berucht als oord van kwalijke uitwasemingen waardoor men vroeg sterft, waarbij uit de epidemiologie blijkt dat het om malaria en andere ziektes gaat. Tijdens de Song zullen gebieden verder naar het zuiden deze reputatie overnemen. Zulke gebieden worden gangbare verbanningsoorden voor ambtenaren, die dan meestal malaria of een andere zuidelijke ziekte oplopen en daar uiteindelijk aan sterven. Aan de andere kant blijft het natte rijstveld door het gebruik van menselijke en dierlijke mest overal een bron van wormziektes, zoals schistosomiasis of bilharzia. De eitjes van
de wormparasiet verlaten het menselijke lichaam via uitwerpselen en urine, die uiteindelijk vermengd met andere mest op de rijstvelden belanden. De larven uit deze eitjes infecteren de mensen die de velden bewerken, zodat de cyclus in stand blijft. Uiteindelijk gaan de besmette mensen dood aan langzame uitputting en de pijn die door de wormen in de ledematen wordt veroorzaakt. De boer in een gebied met een landbouwoverschot heeft een redelijk bestaan, maar in andere gebieden kan een boer meestal slechts quitte spelen en is hij sterk afhankelijk van de weersomstandigheden, de marktontwikkelingen en de militaire situatie. Naast graan kan hij ook andere producten verbouwen om op de markt te verkopen, zoals suikerriet en thee, die vanaf de tweede helft van de Tang allebei wijdverbreide consumptiegoederen zijn geworden. In veel gebieden verbouwen boeren zelfs alleen nog maar voor de markt. Een boer beschikt echter niet over opslagmogelijkheden, zodat hij meteen moet verkopen en geheel afhankelijk is van kooplui. Zij bepalen de prijs en niet de boer. Naast rijst kan een boer bijvoorbeeld zijde produceren. De zijderupsen worden gevoed met het blad van de moerbeiboom die wordt geteeld rond de huizen en de akkers. Verbeteringen in de teelt van rupsen en moerbeibomen, maar ook in de verwerking van de zijdedraden, zorgen voor groei van de zijdeproductie (zie afbeelding 56). Zijde is een stuk prettiger om te dragen dan kleding van hennep en dergelijke, maar wel veel duurder. Katoen is vr de Song wel al bekend, maar vooral als een luxe-import uit het grensgebied met Zuidoost-Azi en zal pas later zijn zegetocht door China beginnen. Behalve door het produceren van zijde kan een boerenfamilie haar inkomen aanvullen met allerlei soorten handwerk, omdat er buiten het landbouwseizoen altijd wel tijd over is.
7.3.2 Grondbezit en belastingen

De bevolking bestaat uit onafhankelijke huishoudens met eigen grond onder de noordelijke Song circa 65% van de bevolking en huishoudens zonder eigen grond onder de noordelijke Song circa 35% van de bevolking. Tot de laatste groep worden de boeren gerekend die grond pachten van grootgrondbezitters, de overheid of religieuze instellingen. Dagloners en illegale boeren, maar ook ambachtslui en kooplui behoren tot de huishoudens zonder eigen grond. Gedurende de noordelijke Song blijft de verhouding tussen deze twee groepen vrij stabiel. Toch is deze indeling indicatief voor een belangrijke ontwikkeling sinds de late Tang, namelijk de verkoopbaarheid van grond. De precieze omvang van de bevolking in de Song-periode is niet duidelijk. Net als onder de Tang bestaat er geen betrouwbare census of landregistratie, omdat beide vormen van informatiewinning nauw verbonden zijn met de heffing van belasting en men er dus belang bij heeft niet te worden geregistreerd. Het gangbare aantal dat wordt gegeven voor de noordelijke Song is 120 miljoen mensen in het jaar 1109. Voor de zuidelijke Song wordt meestal uitgegaan van ruim 70 miljoen, en voor de Jin in het noorden van 40 tot 50 miljoen inwoners, van wie een klein deel niet etnisch Chinees is. De onafhankelijke huishoudens moeten volgens de Methode van de Tweemalige Belastingheffing betalen zoals die in de late achtste eeuw is ingevoerd. Zij worden in vijf
214 hemels mandaat
categorien ingedeeld, waarvan de hoogste categorien de bestuurlijke dienstplicht vervullen. Families van ambtenaren zijn hiervan vrijgesteld en worden voor een groot deel van hun grond ook vrijgesteld van belastingheffing. Omdat zij goede connecties hebben met de beroepsklerken in de districtsmagistratuur, kunnen zij de registratie van hun grond vaak ontduiken. De laagste categorien onafhankelijke huishoudens bezitten onvoldoende grond om in hun levensonderhoud te voorzien. Zij moeten extra grond pachten of op een andere manier hun inkomen aanvullen. Een andere mogelijkheid is het vinden of winnen van nieuwe grond. Met de gestage bevolkingsgroei vanaf de Song-dynastien zien wij dat rivieren, meren en moerassen steeds verder onder controle worden gebracht. De grond die zo vrij komt is erg vruchtbaar, maar ook kwetsbaar door overstromingen. Het voordeel van weinig of geen belastingen is meestal tijdelijk, omdat in zon geval het eigendomsrecht ook kwetsbaar is. Zolang de grond niet officieel is geregistreerd, zodat men geen belasting hoeft te betalen maar ook geen officile bezitrechten heeft, geldt hier het recht van de sterkste, hetzij door knokploegen of door connecties met de klerken van het district. In gebieden waar veel wordt ingepolderd zien wij uiteindelijk ook lokale organisatievormen ontstaan die dienen om een minimaal onderhoud van de dijken en afwatering te garanderen en voor overleg over de toevoer van voldoende vers water voor de landbouw. Zonder veldwerk zijn zulke organisaties vaak moeilijk aan te tonen, omdat zij worden gestructureerd als de verering van een lokale godheid of godheden. Zij zijn het beste aangetoond vanaf de late Ming, omdat de plaatselijke bronnen dan veel beter worden en wij bovendien met behulp van veldwerk allerlei twintigste-eeuwse organisatiestructuren tot ver in het verleden kunnen terugvolgen. Er is weinig informatie beschikbaar over de grootte van het grondbezit tijdens de Song, en evenmin over regionale verschillen of veranderingen in de bezitsverhoudingen door de jaren heen. Grootgrondbezit in de zin van uitgestrekte landgoederen is vermoedelijk zeldzaam, maar dit betekent niet dat er geen grotere bezitters van grond zijn. Daarbij liggen de percelen vaak verspreid over een groter gebied en gaat het niet om n aaneengesloten stuk grond. Grootgrondbezit leidt daarom niet noodzakelijk tot een efficintere bedrijfsvoering. Grootgrondbezitters laten het beheer van de grond en het toezicht over de verspreid levende pachters en dagloners over aan rentmeesters. Onder de zuidelijke Song staat een toenemend aantal kleine grond bezittende boeren hun eigendomsrecht af aan grootgrondbezitters, door schulden en gebrek aan kapitaal voor de aanschaf van zaden en landbouwwerktuigen. Zij blijven dezelfde grond als pachter bewerken en zo worden pachters onder de zuidelijke Song een steeds grotere groep. Hun precieze status is onduidelijk, maar in de loop van de dynastie worden zij meer en meer afhankelijk van de landeigenaren. Zij zijn aan de grond gebonden door schulden en contractuele verplichtingen, maar ook door vormen van dienstverlening en tribuut in natura. Toch heeft uitbuiting natuurlijke grenzen, want te veel druk heeft tot gevolg dat pachters minder produceren of zelfs vluchten. Ook profiteren pachters van de inflatie, waardoor de werkelijke waarde van de in geld uitgedrukte en betaalde pacht daalt, terwijl zij nominaal vaak hetzelfde blijft. De boekhoudingen van achttiende- en negentiende-eeuwse grootgrondbezitters geven aan dat de feitelijke bewerkers van de grond bovendien een vast recht op de verbouwing van hun
grond hebben en dat het niet voldoen van schulden niet meteen het verjagen van de grond betekent. Na verloop van tijd worden schulden ook kwijtgescholden. Bij de verkoop van het recht op verbouwing van de grond hebben verwanten en dorpsgenoten het eerste recht van koop. Het is waarschijnlijk dat dit alles ook voor eerdere eeuwen geldt. Een ander aspect is dat Chinese boeren traditioneel vaak wel een deel van de grond in eigen bezit hebben, zodat meestal geen sprake is van een totale verpaupering van de kleine boeren. Ook hebben de feitelijke bebouwers van de grond een enorme expertise in het maximeren van de opbrengst, die maakt dat boeren van buiten het stuk grond niet makkelijk kunnen overnemen, terwijl boeren uit de buurt het zich vanwege de collectieve druk door de plaatselijke gemeenschap niet kunnen veroorloven een stuk grond over te nemen. Dit geeft de bewerkers een belangrijke verdedigingslinie tegenover exploitatieve grondbezitters. Zij kunnen de grond wel kwijtraken, maar zullen het recht op de bewerking van de grond niet zo snel verliezen. De overheid heeft gedurende de Song voorts herhaalde pogingen gedaan om het grootgrondbezit van de ambtelijke huishoudens in te perken. De werkelijke reden hiervan is niet in de eerste plaats mededogen met de pachters of kleinere grondbezitters, maar veeleer dat kleine grondbezitters niet in staat zijn belasting te ontduiken. Anders gezegd: minder grootgrondbezit betekent meer belastinginkomsten. Tot slot is het belangrijk vast te stellen dat de status van boer of landbouwer in de classicistische ideologie tamelijk hoog is. Ook al willen de leden van de elite zoals overal ter wereld graag het boerenbedrijf aan anderen overlaten, dit leidt niet tot een sociale en culturele minachting van de boerenstand. Hoogopgeleide ambtenaren spelen een belangrijke rol in de verbreiding van landbouwkundige kennis door het schrijven van specialistische boeken waarin nieuwe ontwikkelingen worden beschreven. Deze boeken zijn gericht op hun minder deskundige collegas en leden van de plaatselijke elite, die deze kennis weer mondeling verder verspreiden. Beleggingen in land blijven bovendien ook in de volgende eeuwen een belangrijke manier om kapitaal vast te leggen. Dit verandert pas rond 1900, als gevolg van twee ontwikkelingen, namelijk de toenemende rol van de grote steden als centrum van hoger onderwijs in de late negentiende eeuw en de afschaffing van het examensysteem in 1905. In het oude systeem is het mogelijk tot op het verste platteland voor de examens te studeren, maar vanaf 1905 moet men voor gevorderd onderwijs altijd naar een grote stad. Wie eenmaal onderwijs in de stad heeft genoten, wil daarna meestal niet meer terug naar het platteland. In China ontstaat hierdoor pas laat een sterke sociale en culturele scheiding tussen stad en platteland, al is zij tegenwoordig niet minder scherp dan elders in de wereld.
7.3.3 Handel en nijverheid

De opbloei van de landbouw en de verbeterde transportmogelijkheden maken handel op grote schaal mogelijk. Boeren in allerlei gebieden kunnen zich geheel toeleggen op productie voor de markt en hoeven niet eerst de eigen voedselvoorziening veilig te stellen. Met hun inkomsten kopen zij voedsel uit het landbouwoverschot dat op de markt beschikbaar is. De handel is niet meer beperkt tot kleine hoeveelheden luxegoederen voor de rijken, maar breidt zich uit tot consumptiegoederen, zoals zout, thee, suiker, aardewerk en porselein, en
216 hemels mandaat
grondstoffen voor nijverheid en industrie, zoals hout, kolen en metaal. Ook rijst wordt nu in bulk naar andere gebieden vervoerd en daar verhandeld. Per gebied vindt specialisatie in producten plaats. De laagvlakte van de Gele Rivier in het noorden maakt een laatste cyclus van economische bloei door, omdat de hoofdstad Kaifeng veel gunstiger is gelegen dan het oude Changan. Het is het centrum van de productie van steenkolen en ijzer (zie afbeelding 57). Sommige gebieden, zoals Fujian, worden voor hun graanvoorziening geheel afhankelijk van de handel en concentreren zich op andere producten, zoals thee, suikerriet of fruit. Handelsbelastingen zorgen vooral gedurende de zuidelijke Song voor meer dan de helft van de staatsinkomsten.
afbeelding 57 De winning van steenkolen volgens een boekillustratie uit de zeventiende eeuw. Met een bamboepijp worden giftige gassen afgevoerd.
217
Tijdens de Song zien wij een opvallende verbetering van het transport over water en land in zuidelijk China. De aanleg van het Keizerskanaal tijdens de Sui en de voortzetting ervan tijdens de Tang en de noordelijke Song betekenen ook op regionaal niveau goedkoper transport over water (zie afbeelding 58). Tegelijk neemt de bouw van stenen bruggen, verharde wegdelen en kleinere kanalen sterk toe, vooral in het beneden-Yangzi-gebied en Fujian. De langeafstandshandel verschaft de mannelijke bevolking van armere regios tussen de productiegebieden van porselein en thee werk in het transport om de stroomversnellingen van rivieren heen, of als dragers door de heuvelgebieden.
afbeelding 58 Diverse schepen onderweg naar de hoofdstad van de noordelijke Song. Bovenin is de treklijn te zien naar een schip dat rechts nog half in beeld is. Onderaan een schip dat door wrikken wordt voortbewogen. Van het schip dat aan de wal bovenin is afgemeerd is de roerconstructie duidelijk herkenbaar.
De handel wordt zo fijnmazig dat mensen zich gaan specialiseren in bepaalde taken, zoals de opslag van goederen, bemiddeling tussen reizende kooplui en plaatselijke winkeliers, tussenen groothandel, of het wisselen van geld. Kooplui en ambachtslui organiseren zich in gilden op basis van beroep en geografische herkomst, wat vaak samenvalt. De eerste gilden komen op in de elfde en twaalfde eeuw, waarna in de late zestiende eeuw een verdere expansie van deze organisatievorm volgt. In tegenstelling tot in Europa ontwikkelen gilden zich niet tot deelnemers in het stadsbestuur, maar zij houden zich wel bezig met maatschappelijke en religieuze projecten. Nauw verbonden met de opkomst van de handel is de toenemende geldcirculatie en de verfijning van de betaalmiddelen. Er wordt door de staat veel meer muntgeld aange218 hemels mandaat
maakt dan gedurende de Tang, maar aan dat geld kleven toch nog grote problemen. Bij grote bedragen is de benodigde hoeveelheid munten erg zwaar. Er is een permanent gebrek aan koper, dat het voornaamste bestanddeel is van het brons waarvan de munten worden gegoten. Dientengevolge lopen de nominale en de werkelijke waarde van de munten vaak sterk uiteen. Alternatieve betaalmiddelen zijn kostbare metalen als goud en zilver of de traditionele zijde voor grote geldbedragen, en in koperarme gebieden geld van ijzer of zelfs klei voor kleine bedragen. Ruilhandel blijft op plaatselijk niveau gebruikelijk. In Sichuan is dit tekort aan geschikte betaalmiddelen bijzonder nijpend. Daarom ontstaat juist hier aan het einde van de tiende eeuw onder de kooplui het gebruik van papieren certificaten, die voor gemunt geld te koop zijn en elders kunnen worden gend. In 1023 neemt de overheid de uitgifte over. Uit de certificaten ontwikkelt zich het papiergeld zoals wij dat ook kennen, ondersteund door de garantie dat het papiergeld inwisselbaar blijft in kostbare metalen (zie afbeelding 59). Voor de langeafstandshandel en de betaling van ambtenaren is papiergeld praktisch. Curieus is dat het gebruik van papier voor geld in een religieuze context veel ouder is, waarbij papier met een goudkleurige opdruk wordt gevouwen in de vorm van een goudblok. Het echte goudblok heeft de vorm van een schuitje ter grootte van een vuist. Zulk papiergeld kan ritueel worden verbrand als offer aan goden of gave aan voorouders.
afbeelding 59 Dit papiergeld uit Sichuan dateert van rond 1200. De tekst vertelt over de manier van circulatie, terwijl de tien munten bovenin en de baal zijde (of een andere stof) verwijzen naar andere traditionele betaalmiddelen die door het papiergeld worden vervangen. Het geld is goedkoop gedrukt, waardoor het ietwat groezelig is.
219
Naast het papiergeld bestaat al sinds de late Tang een andere betaalvorm, namelijk die van de inwisselbare certificaten. De staat besteedt hiermee op effectieve wijze het praktische probleem uit van het bevoorraden van hoofdstad en grensgarnizoenen. Kooplui kunnen legerproviand naar de noordgrens of naar de hoofdstad transporteren, waar zij certificaten krijgen voor thee, zout en andere goederen die een staatsmonopolie zijn. De certificaten wisselen zij vervolgens in de eigenlijke productiegebieden in voor deze goederen, die dankzij de betreffende monopolies met goede winst verkocht kunnen worden. De certificaten zijn ook los verhandelbaar en functioneren als een soort protopapiergeld.
7.3.4 De internationale handel

Naast de handel over land met de Noord-Chinese barbaarse dynastien, bestaat er gedurende de Song een bloeiende overzeese handel. Deze is vooral in handen van de Perzen en Arabieren. Deze twee groepen worden in de bronnen niet altijd duidelijk onderscheiden, al lijkt de rol van aanhangers van de joodse en manichestische religies vooral op Perzen te wijzen. Ook de Chinezen wagen zich steeds meer op zee. Dit wordt eenvoudiger dankzij technische verbeteringen zoals de ontwikkeling van een zeewaardige jonk die ook aan de wind kan zeilen, het scheepskompas en het beter in kaart brengen van land en zee. Men blijft echter afhankelijk van de moessonwinden die eenmaal per jaar naar het zuiden waaien en eenmaal per jaar naar het noorden. Een andere mogelijke reden waarom Chinezen juist in deze tijd meer vertrouwd raken met het water zou kunnen zijn dat zij tijdens de Songdynastie actief inzetten op het gebruik van rivieren als blokkade tegen de cavalerielegers van hun tegenstanders in het noorden. In dat kader ontwikkelen zij tijdens de zuidelijke Song ook een succesvolle riviervloot. De overzeese handel kan worden verdeeld in twee groepen. De noordwaartse handel gaat naar Korea, Japan en de Liuqiu- of Ryky-eilanden (Ryky is de Japanse uitspraak van Liuqiu, bij ons beter bekend onder de naam van het hoofdeiland Okinawa), die lange tijd een onafhankelijk koninkrijk vormen onder Chinese culturele invloed. De zuidwaartse handel gaat naar Champa in het noorden van het huidige Vietnam, en naar andere Zuidoost-Aziatische landen, zoals Java, Sumatra, India, Perzi en de Arabische landen. De handel bestaat vooral uit luxegoederen, in tegenstelling tot de buitenlandse handel met Azi vanaf het midden van de zestiende eeuw, die veel omvangrijker zal zijn. De handelsbalans is negatief, wat leidt tot het wegstromen van koper, ondanks officile verboden op de export ervan. Dit is heel anders dan in latere tijden, wanneer de handelsbalans juist positief is en tot een grote instroom aan zilver leidt. Op lokaal niveau kan de handel nog steeds positief zijn, zoals in de economie van het zuiden van Fujian, die enorm wordt gestimuleerd door de export van lokaal porselein overzee. De Song-staat probeert de overzeese handel te controleren en de gemaakte winsten af te romen. Naast de officile handel wordt ook gesmokkeld.
220
hemels mandaat
7.3.5 De opkomst van steden als economische centra

Tot de late Tang wordt de structuur van de stad voornamelijk bepaald door haar rol als symbolisch, bestuurlijk en militair centrum. De rol van de hoofdstad als residentie van de keizer wordt op plaatselijk niveau gespiegeld door de rol van de districts- of prefectuurhoofdstad als residentie van de vertegenwoordiger van de keizer, de magistraat. Uit deze belangrijke symbolische rol vloeien de bestuurlijke en militaire functies van deze bestuurscentra voort. Gedurende de regionale verdeeldheid van de late Tang en de daaropvolgende periode van de Vijf Dynastien worden de economische functies van steden steeds belangrijker, vooral in het welvarende zuiden. Dit is een direct gevolg van de stijging van de economische differentiatie en de daarmee opkomende lokale en regionale handel. De aard van de stad wordt steeds meer bepaald door de eisen van handel en nijverheid. De steden worden veel vrijer van opzet en gevarieerder qua bevolking. Wijken worden niet meer, zoals in de oude Tang-hoofdstad Changan, door muren van elkaar gescheiden, en adressen worden niet meer aangegeven met het nummer van een wijk maar met de naam van een straat. Overal mag handel plaatsvinden en de avondklok wordt afgeschaft. Er ontstaan uitgaanskwartieren met hotels, restaurants, theaters, bordelen en theehuizen. Rondom de grotere steden ontstaan uitgestrekte buitenwijken. Naast ambtenaren, klerken en soldaten wonen steeds meer kooplui, ambachtslui en grootgrondbezitters in de steden, met in hun kielzog marginale groepen zoals bedelaars, potsenmakers, acteurs, actrices en prostituees. Onder ambtenaren blijft grote weerzin bestaan tegen iedere vorm van nachtelijke commercile en religieuze activiteit, maar ook tegen de ongewenste publieke omgang van mannen en vrouwen met elkaar. Dit uit zich in vooroordelen die sterk bijdragen tot de vervolging van nieuwe religieuze groepen en tot pogingen paal en perk te stellen aan carnavalachtige feesten. Deze vooroordelen zijn tot de dag van vandaag levend gebleven bij de politieke en intellectuele elite van China. Naast de grotere steden, die tegelijkertijd centra van bestuur en handel zijn, komen nu ook talloze kleinere stadjes op, die exclusief op de handel of handwerksindustrie zijn gericht. Hun ligging wordt bepaald door de afstand van andere markten, hun positie in het transportnet en de economische ontwikkeling van het gebied. In deze marktstadjes ontwikkelen zich handel en nijverheid verder, vooral in het waterrijke gebied aan de benedenloop van de Yangzi met zijn uitstekende transportmogelijkheden. De Chinese stad wordt nooit een sterke onafhankelijke bestuurlijke macht zoals de westerse stad. De bestuurlijke centra hebben vrijwel altijd de naam van de grotere bestuurlijke eenheid waarvan zij deel uitmaken, in plaats van een eigen naam. Echt grote steden zoals Suzhou of Hangzhou worden verdeeld over meerdere bestuurlijke eenheden, waardoor zij met geen mogelijkheid een zelfstandige politieke identiteit kunnen ontwikkelen. Er ontwikkelt zich echter wel degelijk een stedelijke cultuur, met specifieke sociale groepen en beroepen, een stedelijk uitgaansleven met typisch stedelijke tempels. Deze ontwikkelingen zijn nauw verbonden met de economische groei van het zuiden, zodat wij hiervan in economisch minder ontwikkelde gebieden, zoals noordelijk China, veel minder vinden. Alleen wanneer de hoofdstad ook in het noorden is gevestigd,
221
zoals Kaifeng tijdens de noordelijke Song en Beijing in latere eeuwen, vinden wij daar wel deze stedelijke cultuur.
7.3.6 Nieuwe maatschappelijke organisatievormen

Vanouds bepalen in China woonplaats en verwantschap het lidmaatschap van een groep. De plaatselijke samenleving is georganiseerd rond tempels en kapelletjes, en groepen manifesteren zich als zodanig in de regelmatig terugkerende religieuze of sociale feesten en rituelen. De toenemende complexiteit van de samenleving en de groeiende onderlinge afhankelijkheid van de mensen bevorderen het ontstaan van nieuwe groepscriteria, zoals geografische herkomst, gemeenschappelijke religie, leraar-leerlingverhoudingen, beroep en loopbaan. Kooplui en ambachtslui organiseren zich in gilden op basis van beroep en herkomst. De bronnen zijn niet erg duidelijk over de precieze functies van de gilden in de Song en Yuan, behalve dat zij gezamenlijk optreden bij de financiering van grote projecten, zoals tempels, bruggen en wegen. Vanaf de late Ming zijn de gilden veel zichtbaarder in de bronnen. Zij hebben als verdere functies het informele overleg over en bevordering van groepsbelangen, onderlinge steun, het onderhoud van gemeenschappelijke begraafplaatsen, religieuze rituelen en feesten in de tempel van de schutspatroon van het gilde. Ondanks hun economische macht krijgen de gilden nooit een formele functie in het plaatselijke bestuur zoals in het Westen. Succesvolle kooplui of ambachtslui proberen hun zonen een graad in het examensysteem te laten behalen, om zo hun sociaal-politieke positie te verstevigen. Als alternatief kunnen zij hun dochters uithuwelijken aan veelbelovende studenten. Het examensysteem en de ambtelijke loopbaan blijven de basis van de maatschappelijke structuur. Binnen het scholingssysteem ontstaan vaak hechte banden, die van grote invloed zijn op de verdere loopbaan. Zo is er een sterke band van iedere student met zijn leraar (of leraren), maar ook tussen de studenten van dezelfde leraar, tussen geslaagden van hetzelfde jaar, en tussen examinator en geslaagden. Deze niet-ambtelijke en niet-zakelijke banden leggen ook de kiem voor de steeds opnieuw oplaaiende factiestrijd, die onder de Song fatale gevolgen heeft voor het politieke leven en daarmee de kwaliteit van het bestuur. De plaatselijke elite maakt gebruik van huwelijken met andere elitefamilies voor het vormen van allianties om zo de kans op een succesvolle deelname aan de examens te vergroten en de eigen belangen te kunnen verdedigen. De gemeenschappelijke afstamming wordt op schrift gezet en in allerlei rituelen vormgegeven, zoals de begrafenis en de verering van gemeenschappelijke voorouders. De elite wordt steeds meer plaatselijk actief en neemt taken over van de staat, zoals openbare werken, de organisatie van milities, en steun aan tempels en kloosters. Zij geeft leiding aan de plaatselijke gemeenschap. Tegelijk met hun rol als lokale leiders ontwikkelen de elitefamilies ook een strategie om hun bezittingen en relatienetwerken zo goed mogelijk aan hun afstammelingen door te geven. Dit is de eerdergenoemde afstammingsgroep (lineage). Al tijdens de tweede helft van de Tang ontstaan deze afstammingsgroepen rond de verering aan het graf van een gemeen222 hemels mandaat
schappelijke voorouder. Tot en met de Song is het nog normaal dat deze verering plaatsvindt in een boeddhistische context. De graven en daarbij horende voorouderhallen zijn verbonden aan een boeddhistisch klooster, en boeddhistische monniken of leken houden een eredienst in stand. Tegelijkertijd openen neoconfucianistische filosofen een ideologisch gemotiveerde aanval op deze religieuze context en proberen een zuiverder variant te ontwikkelen die is gebaseerd op hun nieuwe begrip van de klassieke rituele teksten. Niet alleen de hal waar de gemeenschappelijke voorouders van langer geleden worden vereerd staat in de nieuwe afstammingsgroepen centraal, maar ook het schrijven van stambomen als schriftelijke uitdrukking van de nieuwe groep.

Voor een huwelijk uit liefde is in het traditionele China weinig ruimte (zie afbeelding 60). Zodra er bezittingen en reputaties in het spel zijn, zijn er uitgebreide regels om de overdracht van bezit, goede naam en relatienetwerken in goede banen te leiden. Het huwelijk is een zaak van families, niet van individuen. Liefde bestaat vooral in de literatuur en het theater als onbereikbaar, maar wel mooi en spannend ideaal, of voor diegenen met de economische middelen tot het nemen van een bijvrouw (concubine). Het doel van een huwelijk is in de allereerste plaats het krijgen van zonen voor de voortzetting van de voorouderverering en als arbeidskracht. Men trouwt vroeg en krijgt snel kinderen, omdat een jonge familie veelal wordt ondersteund door de ouders of verdere verwanten. Adoptie van zonen vindt bij voorkeur binnen de familie plaats, om te voorkomen dat bezittingen bij vererving buiten de bloedband vallen. Een belangrijk punt bij de sluiting van een huwelijk is de bruidsschat. Ondanks ideologisch gefundeerde wetgeving die een beroep doet op oude rituele teksten, mag de vrouw tot en met de Song haar bruidsschat behouden, als een garantie bij echtscheiding of als voorziening voor het geval men weduwe wordt. Deze bruidsschat kan bij welvarende families aanzienlijk zijn en ook slaven en grond omvatten. Het is zelfs zo dat de groeiende schepping van geschreven recht tijdens de Song de positie van de vrouw en haar rechten op bezit eerder versterkt dan verzwakt, omdat zij leidt tot de vastlegging van daadwerkelijke gewoontes en niet van ideologisch gefundeerde regels. Zolang een dochter nog niet is getrouwd en deel uitmaakt van haar familie van herkomst, kan zij erven. Wanneer er geen broers zijn, kan zij later ook nog erven. Aan de andere kant begint ook tijdens de Song, vooral onder invloed van de neoconfucianistische filosofen, een toenemende erosie van de positie van de vrouw. Tijdens de Yuan-dynastie verslechtert de positie van de vrouw in de wetgeving sterk, waarna dit door de daaropvolgende Ming- en Qing-dynastien verder wordt gesystematiseerd. Tijdens de Song wordt de rol van de familie in het bewaken van de sociale positie veel belangrijker, omdat de sociale mobiliteit veel groter is dan voorheen. Vooral in de succesvollere elitefamilies wordt de vrouw een manager van het huishouden als onderdeel van een strategie om examenkandidaten voort te brengen. De ideologie wil nog steeds dat zij ook produceert, idealiter door de bewerking van textiel, maar zij is tevens degene die de financin beheert en de opvoeding van kinderen ter hand neemt. Wij zien dat eliteauteurs hieraan
meer aandacht besteden in hun adviesliteratuur en het is zeker niet een puur ideologische kwestie. De man die studeert voor de examens is vaak afwezig en ook als ambtenaar heeft hij het druk, zelfs als zijn familie met hem mee is gegaan naar een post. De vrouw gaat niet altijd mee, omdat zij op de bezittingen thuis moet passen of andere verplichtingen heeft. Huwelijken waarin man en vrouw meestal apart leven zijn in deze eeuwen geen zeldzaamheid en ook tegenwoordig nog heel normaal. De vrouw als de manager van het huishouden is dus absoluut geen theorie, maar een heuse maatschappelijke praktijk. Toch leidt dat niet tot een betere sociale positie.
afbeelding 60 Op een wandschildering in een Song-graf is een ouder echtpaar zittend aan tafel afgebeeld.
Met de economische groei en de verbreding van de elite groeit ook de markt voor een vrouwelijke huishoudelijke staf, van hulpjes tot en met vroedvrouwen en zoogmoeders, en voor concubines. Zonder familie en/of eigen bezit is de positie van de vrouw kwetsbaar. In een buurdorp kan zij misschien nog overleven dankzij haar sociale netwerk, maar een vrouw ver van huis heeft het moeilijk. De anekdotische literatuur vanaf de Song is vol verhalen over vrouwen die ergens zijn gestrand. Een belangrijke verandering is de opkomst van het voeten binden. In de late Tangdynastie komt deze gewoonte op onder de danseressen van het keizerlijke hof in Changan
224 hemels mandaat
en waarschijnlijk ook in de tweede hoofdstad Luoyang. De voorkant van de voet wordt over verloop van jaren onder de voetzool gebogen, daarbij wordt zij soms gebroken om in de gewenste stand weer aan te groeien. Uiteindelijk ontstaan zo heel kleine voetjes, drie duim grote gouden lotussen, die worden ervaren als het summum van elegantie (zie afbeelding 61). Er zijn gradaties in de mate van buigen, want met grotere voeten kan men beter lopen. De gebogen voeten worden permanent met windsels samengebonden. Rond deze voetjes ontstaat een hele cultuur van aanbidding en begeerte door de mannen, maar ook van verdriet en bewondering onder de vrouwen.
afbeelding 61 Een paar gebonden voeten, waarvan n zonder schoentje of voetwindsels. De vrouw knipt haar nagels en wast haar voeten. Omdat dit nooit in Chinese afbeeldingen wordt weergegeven is hier een vroegtwintigste-eeuwse foto gebruikt.
In de loop van de elfde en twaalfde eeuw verspreidt het voeten binden zich eerst binnen de elitehuishoudens, zowel bij de elitevrouwen als bij hun vrouwelijke staf. Uit geschreven en archeologische bronnen weten wij dat het voeten binden in de veertiende eeuw wijdverbreid is. Toch is de gewoonte niet algemeen. Interessant genoeg vinden onderzoekers in de eerste helft van de twintigste eeuw dat er een groot verschil is in de mate van verspreiding van deze gewoontes tussen diverse regios, waarbij het noorden van China een veel grotere dichtheid
heeft dan het Yangzi-gebied of verder zuidwaarts. Waarom dit zo is, is nog niet goed uitgezocht. Een regionale groep als de Hakka bindt de voeten zelfs helemaal niet. De gewoonte wordt in de vroege twintigste eeuw gezien als symptomatisch voor de slechte invloed van het confucianisme op het traditionele China. Dit is een verregaande simplificatie. Vrouwelijke afstammelingen van een belangrijke confucianistische filosoof uit de elfde eeuw zullen ook in de vroege dertiende eeuw hun voeten nog steeds niet binden. Bovendien vinden wij in de dertiende eeuw al de eerste tekst tegen het voeten binden en in de negentiende eeuw zullen vooraanstaande leden van de culturele elite zich opnieuw actief verzetten tegen de gewoonte. In de late negentiende eeuw richten zij zelfs clubs op tegen het voeten binden en zonder hun inspanningen was de gewoonte ook niet verdwenen. Zoals ook de enorme nadruk op kinderlijke piteit (xiao) niet het alleenrecht van de classicistische of confucianistische tradities is, maar een algemene Chinese norm, is ook het voeten binden een maatschappelijke praktijk die algemeen wordt gedeeld. Dat in de Song echt iets verandert in de positie van de vrouw kunnen wij zien in de afbeeldingen van publieke ruimtes, waarin bijna geen vrouwen meer voorkomen. In China zal geen sluiercultuur ontstaan, behalve tijdens de huwelijksfestiviteiten wanneer de vrouw een rode sluier draagt tot de feitelijke huwelijksplechtigheid is voltrokken en zij in de slaapkamer moet wachten op haar nieuwe man. Maar nette vrouwen komen niet op straat en als het toch moet, dan bij voorkeur in afgesloten draagkoetsen. Klachten van ambtenaren en ideologisch ingestelde leden van de culturele elite over vrouwen die zich toch op straat begeven, bijvoorbeeld om naar het theater te gaan of deel te nemen aan een plaatselijk festival, suggereren dat segregatie tot op zekere hoogte een ideaal blijft, maar wel een sterk ideaal (zie afbeelding 54, waar onderaan rechts een van de weinige vrouwen in dit schilderij om het gordijntje van een draagkoetsje gluurt).
7.4
Intellectuele en culturele ontwikkelingen
7.4.1 Boeddhisme en daosme

Daostische tradities De Song-keizers maken net als anderen vr hen gebruik van daostische tradities ter legitimatie van hun macht. In latere eeuwen is het beschermheerschap van daostische tradities vaak gepresenteerd als een vorm van naef bijgeloof, maar dit is een misvatting. De daostische rituele tradities hebben zelfs deels dezelfde oorsprong als de classicistische rituele tradities. Zij zijn zeer zeker geen gewoon volksgeloof, want vanaf hun ontstaan in de late tweede eeuw n.Chr. verwerpen zij bloedoffers aan demonen, zoals zij de lokale goden noemen, en de ongecontroleerde bezetenheid van mediums. Bovendien doen de daostische tradities in hun complexe theologie niet onder voor de boeddhistische of classicistische tradities. De verwerping van daostische tradities door de classicistische tradities is het directe gevolg van de exclusieve claim die op het classicisme wordt gelegd door de nieuwe filosofen van de Song,
226
hemels mandaat
die zichzelf de Studie van de Weg noemen en door ons tegenwoordig als neoconfucianisten worden betiteld. Historisch gesproken is deze claim onjuist. Hoewel de Song-keizers zeker niet tegen het boeddhisme zijn, zijn er voor hen goede redenen om vooral van daostische tradities gebruik te maken. Een van de belangrijkste zuidelijke concurrenten tijdens de opkomst van de Song is de rijke staat Wuyue in het benedenYangzi-gebied, die pas in 978 wordt veroverd. Deze staat heeft het boeddhisme ingezet ten behoeve van de eigen legitimatie, zodat deze religieuze traditie in dit gebied tot hoge bloei is gekomen. Wij zien dan ook dat de Song aanvankelijk inzet op het boeddhisme, onder meer door het allereerste drukproject van de boeddhistische canon in 983. Ook de vijandige rijken aan de noordelijke en westelijke grenzen van de Song maken nadrukkelijk gebruik van het boeddhisme om hun eigen aanzien in de regio te vergroten, door de uitgave van boeddhistische teksten en grote bouwprojecten, maar ook door de patronage van geleerden. Als religie van niet-Chinese herkomst staat het boeddhisme nadrukkelijk open voor heersershuizen die zich niet als Chinees identificeren. De Song staat nu voor een moeilijke keuze, namelijk om te concurreren met deze buurstaten in de patronage van het boeddhisme of te kiezen voor een inheemse traditie. Het daosme presenteert zichzelf al sinds eeuwen juist bij uitstek als uitdrukking van de Chinese culturele identiteit, waardoor het geschikt is als alternatief in de ideologische en religieuze wedijver met binnen- en buitenlandse concurrenten. De keuze die keizer Zhenzong maakt is om in te zetten op daostische legitimatietradities, waarmee hij de Chinese uniciteit van zijn regime kan onderstrepen (zie ook afbeelding 52). Deze uniciteit is in de allereerste plaats cultureel, al kent het daosme ook een voorstelling van de apocalyps waarin barbaarse invallen uit het noorden een van de eindtijdrampen zijn en een Chinese heerser de mensen zal redden. Deze specifieke voorstelling speelt bij keizer Zhenzong voor zover wij weten echter geen rol. De oude daostische tradities hebben door het verdwijnen van hun beschermheren uit de oude aristocratische families sterk aan kracht ingeboet. De hoge kosten van de oude praktijken in termen van de benodigde ingredinten voor de externe alchemie en/of de aanzienlijke vrije tijd voor de individuele rituelen, passen niet meer in de nieuwe maatschappelijke context waarin een familie niet meer kan rusten op haar lauweren, maar constant actief moet blijven om de eigen sociale positie te handhaven. In plaats van de oude tradities ontwikkelen zich nu bewegingen die het proces van kosmische transformatie door het maken van een pil in een afgesloten wierookvat (de pil buiten of waidan) verplaatsen naar het lichaam zelf (de interne alchemie of neidan), waarbij het lichaam voortaan het reactorvat is. Deze tradities zijn een van de belangrijkste manifestaties van het daosme in het late keizerrijk, die grote invloed op de traditionele Chinese geneeskunde, het krijgsambacht (wushu) en de moderne Qigong-beweging zullen uitoefenen. In het zuiden komt een oude beweging opnieuw naar voren, namelijk die der Hemelse Meesters. Een familie van rituele meesters met de familienaam Zhang, woonachtig op en bij de Draak en Tijger Berg (longhushan) in het zuiden van de moderne provincie Jiangxi, beweert af te stammen van de eerste Hemelse Meesters uit de late Han-dynastie. Deze claim klinkt in onze moderne oren misschien niet erg waarschijnlijk, maar wordt toch algemeen geaccepteerd. De laatste Hemelse Meester van de noordelijke Song wordt volgens de overDE SONG-DYNASTIEN (9601276) 227
levering aan het keizerlijke hof ontvangen en hem wordt een belangrijke rol toegedicht in de herleving van zijn traditie. Zeker is dat de Hemelse Meesters van de Draak en Tijger Berg vanaf de twaalfde tot ver in de negentiende eeuw grote invloed hebben op de religieuze wereld van het keizerlijke China. De Hemelse Meesters en hun gevolg bezoeken regelmatig het keizerlijke hof in Hangzhou en voeren rituelen uit om barbaren te bestrijden, maar ook monsters die overstromingen veroorzaken of nare ziektes (zie afbeelding 62). Hiernaast ontstaan vanaf de elfde eeuw tal van andere exorcistische rituele tradities, waarvan de priesters zich specialiseren in rituelen om de balans in de kosmos te herstellen of met behulp van krijgshaftige generaals allerlei monsters en demonische ziektes te verslaan. Enkele van deze generaals zijn ook de focus van een tempelcultus, zoals Guan Yu, die zal uitgroeien tot de belangrijkste cultus van het keizerlijke China en uiteindelijk de rang krijgt van Keizer Guan (guandi).
afbeelding 62 Enkele paginas uit een lang daostisch ritueel uit de twaalfde eeuw. Hier worden onder meer de passen voorgeschreven waarmee men een monster kan doden. Door het lopen van deze passen loopt de rituele specialist als het ware de kosmos na.
Boeddhistische tradities Tijdens de late Tang heeft het boeddhisme in Noord-China een stevige klap gekregen. De vervolging van 845 846 en vooral de onophoudelijke opstanden en burgeroorlogen van de late negende en tiende eeuw hebben bijgedragen tot dit verval. De stroming van het Reine Land is overal in China aanwezig als de belangrijkste uitdrukkingsvorm van deze religie op lokaal niveau, waardoor het heeft kunnen overleven. De belangrijkste intellectuele stroming in dit type boeddhisme heeft haar centrum op de berg Tiantai in het beneden-Yangzi-gebied
228 hemels mandaat
en overleeft de rampen van de late Tang zonder grote problemen. Vanuit dit gebied vindt een belangrijke herleving van het boeddhisme plaats vanaf de late tiende eeuw, zowel op intellectueel als ritueel niveau. De Chan als tweede belangrijkste vorm van het boeddhisme uit het late keizerrijk overleeft ook, maar dan in de zuidelijke traditie. Zij vindt zichzelf tijdens de noordelijke Song opnieuw uit als kloostertraditie en wordt de belangrijkste institutionele manifestatie van het boeddhisme van het late keizerrijk. In een reeks van omvangrijke boeddhistische geschiedwerken vanaf de elfde eeuw wordt de geschiedenis van de vroege Chan herschreven, zodat zij past bij de nieuwe opvattingen. Als wij in het begin van de twintigste eeuw niet tal van teksten uit de vroege Chan hadden teruggevonden in de kloosterbibliotheek van Dunhuang, hadden wij nooit geweten hoezeer de nieuwe Chan tijdens en na de Song eigenlijk afwijkt van de vroegere vorm. In de nieuwe Chan wordt de meditatie geconcentreerd op n kernachtige slagzin die wordt gepresenteerd in de langere anekdotes die wij kennen als de publieke zaken (gongan of kan). Verder zijn Chan-kloosters opgebouwd rond de constructie van de juiste afstammingslijn van leraren die het recht hebben iemands verlichting te erkennen. Zulke leraren of patriarchen worden vervolgens vereerd als een soort voorouders, analoog aan de voorouderverering van de sociale elite, met portretten, geschreven genealogien en naamgeving om iemands specifieke generatie en afstamming aan te kunnen geven. In de tiende eeuw komen nog enkele andere karakteristieke elementen van het latere Chinese boeddhisme tot ontwikkeling. Met het boeddhisme is ook het geloof meegekomen in een onderwereld waar de doden worden gestraft of beloond. In de late Tang krijgt dit geloof zijn meest gangbare vorm in de voorstelling van tien bureaucratische hellen met ieder een eigen koning, onder wie de Stadsgod en koning Yama. Men kan rituelen laten uitvoeren, opdat een overledene in de onderwereld zo goed mogelijk wordt behandeld en in een betere incarnatie of zelfs in het Reine Land of Westelijke Paradijs kan worden wedergeboren. Dit soort ritueel is een van de belangrijkste taken van boeddhistische monniken in de volgende eeuwen, die zoveel inkomen oplevert dat lokale daostische specialisten vergelijkbare rituelen ontwikkelen. Ongeveer tegelijkertijd ontstaat het geloof in de monnik Mulian die zijn dode moeder terugvindt in de laagste boeddhistische hel, waar zij wordt gestraft voor haar slechte leven. Uit kinderlijke piteit (xiao) wil Mulian haar voeden met offergaven, maar deze veranderen in vlammen. De Boeddha geeft hem vervolgens een speciaal ritueel (shishi, het doneren van voedsel) waardoor offergaven voor zulke hongerige geesten niet in vlammen veranderen. Dit verhaal vormt de basis voor het immens populaire feest ter herinnering aan Mulian en zijn piteit jegens zijn moeder, op de vijftiende dag van de zevende maand, het Geestenfestival (guijie). Men gelooft dat in de nacht van deze dag de poorten van de onderwereld opengaan en de gestorvenen de aarde kunnen bezoeken. Het ritueel van het doneren van voedsel wordt meestal voor de overleden voorouders uitgevoerd, en is een belangrijke
229
bron van inkomsten voor boeddhistische monniken. Het Geestenfestival is eeuwenlang een belangrijke communale gebeurtenis met gemeenschappelijke maaltijden, rituelen en theateruitvoeringen gebleven. De angst voor hongerige geesten is niet nieuw, maar maakt deel uit van een oeroude angst voor demonen. Wanneer mensen door omstandigheden tijdens of na hun dood niet met een goed ritueel zijn overgezet naar hun volgende bestaan, worden zij hongerige geesten genoemd. Zij blijven hangen tussen de werelden der levenden en gestorvenen in. Volgens het boeddhisme kunnen zulke geesten echter worden geholpen door op rituele wijze verdiensten voor hen te verzamelen. Dit ritueel heet een Water en Land Ritueel (shuiluhui) en wordt in de late tiende eeuw ontwikkeld door vooraanstaande monniken uit de traditie van het Reine Land in het beneden-Yangzi-gebied. De laatste en wel zeer opmerkelijke ontwikkeling is de geslachtsverandering van een van de belangrijkste figuren uit het boeddhistische pantheon. De bodhisattva* Avalokitesvara of Guanyin is al minstens sinds de zesde eeuw een van de belangrijkste figuren tot wie iemand zich kan richten om hulp in alle vormen van nood. Deze figuur verandert in de loop van de elfde eeuw van een man in een vrouw, om wie daarna een uitgebreide en unieke Chinese mythologie ontstaat. Tijdens de Song ontstaat bij Hangzhou een belangrijke pelgrimage voor haar, die zeer populair is bij de zijdekwekers. Door het massale doden van zijderupsen bouwen zij immers een enorme schuld op van slecht karma, die zonder tegenmaatregelen tot een slechte wedergeboorte zou kunnen leiden. Uit het hele zijdegebied in het benedenYangzi-gebied komen de mensen jaarlijks naar haar tempel in Hangzhou. De boeddhistische en daostische kloosters blijven belangrijk als centra van intellectuele en sociaal-economische activiteit, maar zijn niet meer de grootgrondbezitters van voorheen. Belangrijker is echter de enorme bloei van religieuze lekenorganisaties, soms verbonden met kloosters, maar meestal geconcentreerd rond bepaalde typen van vrome werken. Zo zijn er verenigingen voor het vrijlaten van levende wezens zoals vissen en vogels, het lezen van heilige teksten, belangrijke religieuze feesten of het uitvoeren van openbare werken voor het algemene nut. Door goede werken bouwen mensen verdiensten op waarmee zij hun positieve karma kunnen vergroten, ten behoeve van een betere wedergeboorte, een zoon of maatschappelijk succes in het huidige leven. Dankzij de boekdrukkunst worden tijdens de Song-dynastie een aantal edities van de boeddhistische canon uitgegeven, die in Japan en China tot op de dag van vandaag bijna intact bewaard zijn gebleven. De projecten duren vaak meerdere decennia en worden door grote kloosters en/of lekenbewegingen georganiseerd. Een boeddhistische canon is niet n heilige tekst of bundel teksten, zoals de Chinese klassieken of de christelijke Bijbel, maar een grote verzameling geschriften, die duizenden titels uit de meest uiteenlopende scholen en tijdperken omvat. Zij is eigenlijk een soort boeddhistische bibliotheek. De deelname aan zon project is een goede daad, omdat men daarmee de leer verspreidt en positief karma
De bodhisattva is iemand die Boeddha zou kunnen worden, maar deze laatste stap uitstelt om eerst alle levende wezens te helpen bij het bereiken van de verlichting of het boeddhaschap.
230
hemels mandaat
opbouwt. Naast dergelijke projecten zijn gelovigen ook actief in het vermenigvuldigen van losse teksten. Terwijl daostische leraren hun teksten exclusief overleveren in handgeschreven kopien binnen een kleine kring van persoonlijke leerlingen, worden boeddhistische teksten juist zo veel mogelijk verspreid door handgeschreven kopien n dankzij de boekdrukkunst.
7.4.2 Classicisme en neoconfucianisme

Eerder in dit overzicht is de term classici (ru) gentroduceerd als een groep mensen die hun visie op het heden ontlenen aan de historische studie van canonieke teksten. Uit deze traditie komt tijdens de Song een geheel nieuwe stroming voort, waarvoor de grondslag wordt gelegd door diverse denkers in de elfde eeuw. Een eeuw later ontstaat de grote synthese van Zhu Xi (1130 1200). Zhu Xi is een van de meest invloedrijke filosofen en leraren van zijn tijd, maar als ambtenaar weinig succesvol. Hij en zijn collegas beweren de oorspronkelijke leer van Confucius en Mencius te hebben hervonden, ontdaan van wat zij zien als de uitwassen van Han en Tang. Dit is de reden voor de westerse term neoconfucianisme. Zhu Xi noemt de beweging de Studie van de Weg (daoxue). Volgens hem vormt het cultiveren van juist moreel gedrag door ambtenaren de basis voor goed regeren. Daarom zijn zij tegen Wang Anshi, die een grotere staatsbemoeienis wil en minder vertrouwt op de goede intenties van elites. De nieuwe denkers van de elfde en twaalfde eeuw wijken in nog een ander belangrijk opzicht van Wang Anshi af. Wang baseert zich voor de ideologische onderbouwing van zijn politieke ideen vooral op de Zhouli of de Riten van de Zhou. Dit boek is volgens de toenmalige opvattingen een beschrijving van de bureaucratie van de vroege Zhou al zien wij dit boek tegenwoordig meer als een latere gedealiseerde voorstelling van die tijd. Het idee voor de indeling van het volk in de bescherming en harnas of baojia eenheden is bijvoorbeeld in belangrijke mate genspireerd door dit boek. Verder baseert Wang Anshi zijn doelstellingen om de inkomsten van het volk te vergroten, de staat te verrijken en het leger te versterken op de Mencius. De nieuwe denkers hechten veel minder belang aan de Riten van de Zhou, maar baseren zich voor hun kosmologische inzichten op het Boek der Veranderingen. Dit begint met de geschriften van Zhou Dunyi (1017 1073), die uit het Boek der Veranderingen een stelsel van normen en waarden afleidt, die hij op die manier kan presenteren als een intrinsiek en daarmee natuurlijk onderdeel van de kosmos (zie afbeelding 63). De gebroeders Cheng Yi en Cheng Hao studeren korte tijd bij hem, maar ontwikkelen zich verder vooral zelfstandig als ethische en politieke filosofen. Zij baseren zich op de Gesprekken van Confucius en de Mencius. Zhu Xi voegt deze twee geschriften samen met twee korte traktaten uit de Optekeningen over de Riten, namelijk de Grote Leer en de Doctrine van het Midden. Zij vormen sindsdien de groep van de Vier Boeken (sishu), voorzien van een uitgebreid commentaar door Zhu Xi. Hij presenteert de Vier Boeken als de fundamentele confucianistische teksten. In de volgende eeuwen nemen de Vier Boeken een centrale plaats in de filosofie in, die zich ontwikkelt als interpretatie van deze vier teksten, hoezeer deze interpretatie naar ons huidige inzicht ook afwijkt van wat er eigenlijk staat. Zhu Xis interpretatie wordt vanaf 1313 de orthodoxe opvatting voor de ambtelijke examens, die in 1315 voor het eerst op deze basis worden
gehouden. Vanaf de Ming worden deze examens dan ook werkelijk de enige manier om ambtenaar te worden. Tot de afschaffing van de examens in 1905 blijft Zhu Xis interpretatie de standaardvisie op deze teksten (zie afbeelding 64).
afbeelding 63 In dit diagram vat Zhou Dunyi het ontstaan van de kosmos samen. Het commentaar is van Zhu Xi. Van boven naar beneden een beschrijving van de oerkosmos, de differentiatie in stille Yin en actieve Yang, het ontstaan van de Vijf Fasen, en ten slotte de geboorte van het Kun-trigram dat wordt tot de vrouw (rechts) en van het Qian-trigram dat wordt tot de man (links).
Zhu Xi stelt dat de overlevering van de juiste traditie begint met Confucius en Mencius, om via de late Tang-ambtenaar, dichter en essayist Han Yu direct met zijn voorlopers tijdens de Song verder te gaan. Hij laat vrijwel alle classici uit de tussenliggende periode weg, en zelfs zijn eigen leraren wanneer zij niet meer in zijn visie passen. Hij noemt dit de juiste overlevering (zhengtong). Deze fictieve constructie zal eeuwenlang ons beeld van de geschiedenis van het classicisme en neoconfucianisme benvloeden, en eigenlijk kunnen wij ons pas sinds enkele decennia hier enigszins van losmaken. Omdat Zhu Xi zich voor zijn leer in tegenstelling tot de classici niet meer op de canonieke boeken baseert, maar op de geschriften toegeschreven aan Confucius en Mencius, is de gangbare term neoconfucianisme bij uitstek geschikt voor deze beweging. Essentieel voor zulke fundamentalistische stromingen zijn altijd twee claims. Allereerst beweren zij dat de nieuwe interpretatie (nieuw volgens
232 hemels mandaat
hedendaagse inzichten) eigenlijk de herontdekking is van de oorspronkelijke betekenis van een of meer canonieke teksten. Vervolgens stellen zij dat latere gebruikers van die tekst(en) deze betekenis hebben vergeten of vervormd. De neoconfucianisten zullen zich ook wijden aan de studie van de aloude canonieke boeken, maar niet zozeer om een eigen politieke visie te ontwikkelen, als wel om hun echte betekenis te achterhalen. Pas in de negentiende eeuw krijgen sommige canonieke boeken hun oude rol weer terug.
afbeelding 64 Het sociale belang van de Vier Boeken blijkt duidelijk uit dit spiekboekje voor de examens. Het stamt waarschijnlijk uit de negentiende eeuw.
De invloed van boeddhisme en daosme op het neoconfucianisme is groot, maar Zhu Xi en zijn medestanders zetten zich juist sterk tegen deze tradities af. Zij nemen iemand als Han Yu in hun genealogie op vanwege diens essays in de Antieke Stijl (guwen), maar zeker ook vanwege zijn beroemde memorie tegen de verering van een Boeddha-reliek uit 819. Volgens hem en zijn medestanders is het boeddhisme verantwoordelijk voor het verval van de juiste confucianistische overlevering. Toch zal de neoconfucianistische strijd tegen deze tradities nooit volledig worden gewonnen, en zullen zij steeds opnieuw als een bron van inspiratie dienen. Aan het daosme ontlenen Zhu Xi en de zijnen hun kosmologie, waarbij alles bestaat uit materile kracht, levensenergie of energie (qi; ook wel functie, yong) en de vorm van de dingen wordt bepaald door de principes (li; ook wel substantie, ti). Men kan door studie en opvoeding zijn oorspronkelijke goede, maar inmiddels verpeste natuur herwinnen. Hoewel Mencius ook schrijft over de menselijke natuur die oorspronkelijk goed is, maakt de sterke nadruk op de oorspronkelijke natuur in het neoconfucianisme ook deel uit
van een grotere trend in de Song-periode. In deze trend wordt de religieuze of emotionele beleving van buiten naar binnen verplaatst, waarbij het boeddhisme stelt dat het boeddhaschap altijd al in iemand aanwezig is en het daosme op zoek is naar de pil voor een langer leven in het eigen lichaam. In de praktijk van het neoconfucianisme voert de ethiek de boventoon, hoewel Zhu Xi nog wel benadrukt dat men de dingen in de wereld buiten zichzelf moet bestuderen, iets wat hij zich uitstrekken tot de dingen en kennis tot stand brengen (gewu zhizhi) noemt. De afkorting hiervan (gezhi) zal in de late negentiende eeuw gebruikt worden om te verwijzen naar de westerse natuurwetenschappen, totdat de Japanse term kexue, de studie der gradaties, in China wordt overgenomen als het equivalent van onze moderne term voor wetenschap. De overgeleverde gesprekken van Zhu Xi staan vol observaties over de natuurlijke wereld om hem heen. Latere neoconfucianistische filosofen hebben weinig belangstelling voor empirische waarnemingen, al willen zij zich aan de hand van het Boek der Veranderingen nog wel verliezen in abstracte kosmologische speculaties. Dit is jammer, omdat juist de combinatie van kosmologische speculaties over de abstracte structuur van het heelal en empirische waarnemingen, zo belangrijk is gebleken voor de ontwikkeling van moderne wetenschap.
De neoconfucianistische beweging Het neoconfucianisme is bepaald niet een puur filosofische stroming. De aanhangers zijn politiek gengageerd, want het gaat uiteindelijk om de politieke leider als moreel mens. Ook als zij niet een ambtelijke positie bezitten, hebben zij nog steeds standpunten over de juiste lokale culten, voorouderritueel, belastinginning en een veelheid aan andere zaken. Aanhangers engageren zich in lokale sociale voorzieningen. Zij hebben moeite met compromissen in de dagelijkse politiek, waardoor vooraanstaande aanhangers van het neoconfucianisme zelden hoge ambtelijke carrires bekleden en nooit in de concretere gebieden van het bestuur komen te werken, zoals waterwerken, militaire aangelegenheden of financin. Verder is dit neoconfucianisme net als zijn classicistische voorgangers absoluut niet seculier. Zijn aanhangers zijn grote voorstanders van rituelen voor de voorouderverering en begrafenissen, maar dan zonder wat zij als boeddhistische of daostische invloeden zien. Het bestaan en het nut van geesten of demonen (gui) en bepaalde typen goden wordt erkend. In organisatorisch opzicht laten de neoconfucianisten zich sterk inspireren door de grotere boeddhistische kloosters. Zij stichten hun academies bij voorkeur op dezelfde plek als vooraanstaande kloosters, zoals de Witte Hert Grot Academie op de berg Lu in Jiangxi, die al eeuwen bekend staat als een boeddhistisch centrum. Deze academie zal vooral beroemd worden door de betrokkenheid van Zhu Xi, wanneer hij prefect is van het omliggende gebied, en zal nog eeuwenlang actief blijven. De fysieke inrichting van de neoconfucianistische academie is direct op die van een boeddhistisch klooster gebaseerd. Neoconfucianistische filosofen zijn de ideologen achter het nieuwe systeem van afstammingsgroepen (lineages) waarin de elitefamilies zich vanaf de Song in toenemende mate organiseren. Dit systeem is ontstaan binnen een boeddhistische context, maar de neoconfucianistische filosofen strijden er systematisch en met redelijk succes voor om deze con234 hemels mandaat
text te verwijderen. Zij proberen de samenleving van de Song te ontdoen van boeddhistische en daostische invloeden, door haar te legitimeren in termen van de oude rituele handboeken. De spanning tussen deze handboeken en de religieuze werkelijkheid is groot, omdat die handboeken dateren van lang voor de opkomst van boeddhisme en daosme, maar bovendien omdat juist tijdens de Song ook de tempelculten fundamenteel van vorm veranderen. Zij ontwikkelen zich steeds meer van de klassieke openluchtschrijnen voor de god van de aarde tot overdekte tempels voor mensen die bijna zonder uitzondering een gewelddadige dood zijn gestorven. Dat de neoconfucianistische filosofen ook een totaal nieuwe interpretatie geven aan de oude rituele handboeken en dat die boeken bovendien niet de oude sociale werkelijkheid uit de Zhou-tijd weerspiegelen, zien zij niet. De sociale filosofie van de neoconfucianisten is nauw verbonden met de opkomst van grotere en sterkere afstammingsgroepen, maar ook met de noodzaak mannelijke afstammelingen voort te brengen om de vooroudercultus te continueren en succesvol te zijn in de ambtelijke examens. Deze filosofen zien de vrouw niet als een individu met eigen rechten en belangen, maar als een hoeksteen van de familie als eenheid van rituele n sociale reproductie. Juist als de man vroeger overlijdt, wat vaak het geval is, moet zij zorgen voor het nageslacht. Als zij zou hertrouwen komen de kinderen in een andere familie, waar zij misschien worden verwaarloosd. De bezittingen van de familie moeten naar de zonen gaan, en niet via de vrouw naar de kinderen van een andere man. Toch zijn deze neoconfucianisten tijdens de Song nog niet in staat hun visie aan de samenleving op te leggen. Dit zal pas gebeuren na de verovering van de zuidelijke Song door de Mongolen in 1276, en de introductie van nieuwe opvattingen over huwelijk en bezit door de vrouw, die afkomstig zijn uit de nomadische cultuur.
De classicistische arts Tot de vroege Song is de medische ontwikkeling vooral accumulatief. Er worden steeds nieuwe ziektes gedefinieerd, maar de bestaande theorie wordt niet verder ontwikkeld of aangepast. Gedurende de noordelijke Song is de staat actief betrokken bij de volksgezondheid. Zij laat op grote schaal medische en farmaceutische teksten compileren, becommentariren en uitbreiden, en daarna door middel van de boekdrukkunst vermenigvuldigen. Wang Anshi laat het medische onderwijs op een hoger peil brengen, onder meer door de instelling van examens. Bij deze examens gaat het om theoretische kennis, want het heersende paradigma sluit lichamelijk onderzoek uit. Alleen de tong en de pols mogen worden genspecteerd overigens in medisch opzicht nuttige observatiepunten. Een medische ambtenaar laat bronzen beelden maken om de acupunctuurpunten te oefenen, maar waarschijnlijk is de boekdrukkunst belangrijker in de standaardisering van de theoretisch genspireerde geneeskunde. Na de val van de noordelijke Song raakt de staatsaanpak van Wang Anshi en zijn aanhangers definitief in diskrediet. Intussen is echter het prestige van de geneeskunde als zinvolle activiteit sterk gestegen. De belangstelling voor geneeskunde bloeit verder dankzij de opkomst in de twaalfde eeuw van de classicistische arts (ruyi) en van een brede sociaal-culturele elite die bereid is van diens diensten gebruik te maken. Zij publiceren allerlei nieuwe teksten op uiteenlopende gebieden als (in onze termen) koortsziektes, epidemiologische ziektes, gynaeDE SONG-DYNASTIEN (9601276) 235
cologie en kindergeneeskunde. Voor hen is het beroep van arts een activiteit die aansluit bij hun classicistische training, wat nog sterker wordt na de opkomst van het neoconfucianisme. Zij zien zichzelf niet meer als ambachtslui en hun empirische interesse is beperkt. Hoewel zij de basisconcepten en theorien van de oude medische klassieken niet veranderen, leggen zij veel meer nadruk op de rol van de transformatie van materile kracht of energie (qi)* en een analyse van ziektes in termen van uiterlijke kenmerken. Tegelijkertijd met de toenemende introductie van neoconfucianistische theorie in de medische praktijk groeit de spanning tussen de ervaringskennis in de behandeling van ziektes en de mogelijkheden die in termen van de theorie te beschrijven. Omdat deze zelfde theorie ook de basis is voor het bestuur en het examensysteem, is zij eigenlijk zo goed als onaantastbaar. De impasse die in de volgende eeuwen ontstaat, is goed vergelijkbaar met de spanning in de christelijke landen waar de oude aristotelische filosofie de basis vormt van de theologie, waardoor de bijbehorende wetenschappelijke ideen ook onaantastbaar worden. De nieuwe classicistische artsen hebben meestal gestudeerd voor de examens, maar zonder de hoogste graad te halen. Dit type medische carrire is een maatschappelijk goed geaccepteerd alternatief voor een ambtelijke loopbaan. Zij baseren zich op een tekstuele traditie en hebben een sterk theoretische benadering, vergelijkbaar met onze medische wetenschap. Zij zijn meer dan hun voorgangers verklaarde tegenstanders van sjamanisme en andere vormen van religieuze genezing. Hun terminologie en kosmologie staan dicht bij die van het neoconfucianisme (en daosme). Het vak kan van vader op zoon overgaan, maar meestal geven artsen hun kennis door aan gewone leerlingen en in hun boeken. Er wordt, met dank aan de verbreiding van de boekdrukkunst, veel meer op medisch gebied geschreven en gepubliceerd dan ooit tevoren. Er ontstaat zo een publiek medisch discours, zodat de geneeskunde misschien wel het enige vakgebied is, naast de studie van de klassieken, waar vanaf de Song een zekere mate van institutionalisering plaatsvindt. Interessant is dat de belangrijkste artsen van de elfde tot en met de dertiende eeuw niet actief zijn in het Zuid-China van de zuidelijke Song, maar in Noord-China tijdens de Jin en de Yuan. Zij zetten dus niet de neoconfucianistische interpretatie van Zhu Xi voort, die immers vooral in het zuiden wordt ontwikkeld, maar van diens voorlopers. Dit is belangrijk, omdat deze voorlopers veel meer met kosmologische theorien bezig zijn dan Zhu Xi. Wanneer in de loop van de Yuan het neoconfucianisme van Zhu Xi en zijn leerlingen in heel China dominant wordt, heeft de medische theorie genoeg eigen kracht om zich verder te ontwikkelen, los van de steeds meer moraliserende en politieke interpretaties van Zhu Xis intellectuele erfgenamen. De belangrijke late Yuan-arts Zhu Zhenheng (1280 1358) staat dan ook direct in de lijn van Zhu Xi en is afkomstig uit het gebied van de moderne provincie Zhejiang. Een van zijn boeken is zelfs genoemd naar het al behandelde concept van Zhu Xi, zich uitstrekken tot de dingen en kennis tot stand brengen (gewu zhizhi). Voor hem is het van groot intellectueel belang de opdracht van Zhu Xi in de praktijk te brengen, overigens
Dit fundamentele begrip uit het Chinese wereldbeeld is zeer moeilijk te vertalen. In dit boek wordt het begrip tot de Song vertaald als (levens)energie en daarna als materile kracht.
236
hemels mandaat
zonder de basis van de theorievorming te ondermijnen. Hij pleegt juist een belangrijke reparatie van de medische theorie, door zijn ontdekking dat iedere helende substantie verschillende van de vijf standaardsmaken zoet, zuur, bitter, zout en scherp kan combineren. Iedere smaak hoort weer bij een van de Vijf Fasen, die een fundamenteel bestanddeel zijn van de medische theorie. Door de smaken van een substantie handig te analyseren kan de beschrijving van de verder al bekende farmaceutische substanties, de Basiskruiden (bencao), aangepast worden aan de theorie. De ontwikkeling van medische kennis en van de medische professie houden niet op bij dynastieke wisselingen. De bestaande theorien worden verfijnd en er wordt steeds meer praktijkkennis verzameld, die maar ten dele kan worden opgenomen in het theoretische corpus. Acupunctuur wordt beoefend met behulp van zilveren naalden, die qua dikte vergelijkbaar zijn met borduurnaalden. Zij worden op verschillende manieren gebruikt, maar het aderlaten en doorprikken van abcessen zijn de belangrijkste functies. Omdat het vooral een chirurgische activiteit is en bloed niet past bij de sensibiliteit van de culturele elite, keren de elites en de classicistische artsen zich vanaf de vroege zeventiende eeuw in toenemende mate af van de acupunctuur. De helers die toch nog de acupunctuur en andere chirurgische ingrepen beoefenen hebben een veel lager prestige dan de classicistische artsen. Pas in de moderne tijd herwint een hervormde acupunctuur een deel van haar oude prestige, omdat zij door de opkomst van fijne metalen naalden op een heel andere manier dan ooit tevoren kan worden beoefend. Over gerechtsmedicijnen wordt in de late zuidelijke Song weliswaar een belangrijk handboek voor forensisch onderzoek gepubliceerd, deels gebaseerd op autopsien, maar van medisch anatomisch onderzoek is geen sprake. Ook vanuit de schilderkunst komen geen impulsen, omdat er weinig belangstelling is voor de precieze vorm van het lichaam of het gezicht. De meeste mensen wisselen vrij heen en weer tussen diverse benaderingen van ziekte, met de classicistisch georinteerde geneeskunde aan de ene kant van het spectrum, naast apothekers met hun rijke praktijkervaring en reizende artsen met n wonderrecept voor alle mogelijke kwalen. Boeddhistische of daostische monniken en priesters zijn zelden actief als classicistische artsen, maar bezitten wel recepten en veel ervaringskennis. Aan de andere kant van het spectrum vinden wij de strikt religieuze benaderingen waarbij een ziekte in een verhaal wordt getransformeerd. De kwade invloed krijgt een externe vorm, zoals een wraakzuchtige demon die kan worden gepacificeerd of uitgedreven, of een bovennatuurlijke straf voor een moreel vergrijp waarvoor men moet boeten en/of verzoenende rituelen kan laten uitvoeren. Het scheppen van een verhaal is vergelijkbaar met psychotherapeutische tradities uit onze eigen tijd. De demonologische geneeswijze via ritueel en verhaal staat vanaf de Song binnen de sociale en culturele elite sterk onder druk, waardoor zij langzaam naar de marges van de samenleving wordt weggedrukt.
237
7.4.3 Literatuur en geschiedschrijving

De geschreven literatuur is vanouds het domein van de ambtelijke elite. Weliswaar wordt de groep geletterden vanaf de Song groter, maar de meeste auteurs van geschreven literaire werken blijven mensen die via het examensysteem een ambtelijke carrire nastreven. Ook als onderwerp keert het examensysteem steeds in de literatuur terug. Natuurlijk bestaat er hiernaast een uitgebreide orale cultuur, met allerlei soorten theater, vertellers van verhalen en balladen, moppentappers en vertellers van anekdotes. Hoewel mondeling is deze cultuur niet alleen maar volks, want ook de elite neemt er uitgebreid deel aan. Zij is echter voor het grootste deel verloren gegaan. Pas uit de Jin en de late zuidelijke Song zijn de eerste toneelstukken bewaard gebleven. Mensen die alleen de eerste stappen in het examensysteem hebben gezet kunnen wel publiceren, maar behalve de artsen zijn dit vooral uitgevers en compilatoren van teksten die nuttig zijn voor het halen van een ambtelijke graad. Ouyang Xiu, Su Shi (Su Dongbo) en Wang Anshi zijn voorbeelden van bekende ambtenaren die in de politiek actief zijn en ook als schrijver zeer worden gewaardeerd. Zij schrijven gedichten en bepleiten, in navolging van Tang-schrijvers zoals Han Yu, het gebruik van de antieke stijl (guwen) in het proza. Deze stilistische beweging valt bepaald niet samen met de opkomst van het neoconfucianisme. In politiek opzicht behoren belangrijke vertegenwoordigers als Su Shi en Wang Anshi bijvoorbeeld tot verschillende opvattingen en geen van beiden zijn aanhangers van het neoconfucianisme. De schrijvers van de antieke stijl trachten de manier van schrijven van de pre-Han-filosofen en de Optekeningen van de Historicus na te volgen, met de nadruk op eenvoudig en helder taalgebruik in dienst van de inhoud, die moet voldoen aan de hoogste morele eisen. In de ambtelijke examens wordt stelvaardigheid de belangrijkste meetlat voor iemands morele geschiktheid als bestuurder. Ook wanneer de Vier Boeken in de interpretatie van Zhu Xi verplicht worden gesteld voor de examens, blijft iemands stelvaardigheid een belangrijk criterium. Ook iemands kalligrafie of handschrift weerspiegelt zijn morele gehalte, maar hier wordt water bij de wijn gedaan, omdat de herkenning van iemands handschrift makkelijk leidt tot partijdigheid bij het nakijken van de examens. Tijdens de Song komt een nieuwe dichtvorm op naast het oude lyrische gedicht (shi), namelijk het woordvulgedicht of ci. Ook deze vorm van dichten is streng gereguleerd, maar om een heel andere reden dan het lyrische gedicht. Het woordvulgedicht is oorspronkelijk een liedtekst (vandaar de naam ci, wat tekst, woorden betekent) die op een vaste melodie wordt gezongen, afkomstig uit het milieu van het stedelijke vermaak. Het dichten bestaat uit het schrijven van nieuwe teksten op de oude melodie, zodat de oude tekst min of meer de structuur van de nieuwe tekst bepaalt. In de late Tang worden zulke gedichten nog gezongen. Tijdens de Song raken de gedichten los van hun melodie, maar het voorschrift om bestaande schemas te volgen blijft bestaan. Net als het lyrische gedicht wordt ook het woordvulgedicht tot in de twintigste eeuw beoefend. De communistische leider Mao Zedong (1893-1976) schrijft gedurende grote delen van zijn politieke loopbaan graag zulke woordvulgedichten.
238
hemels mandaat
Een bijzondere auteur van woordvulgedichten uit de Song is de dichteres Li Qingzhao (1084 na 1149). Zij is al vr haar huwelijk bekend en zal dat ook daarna blijven. Samen met haar man wisselt zij gedichten uit, en zij verzamelen boeken en antieke bronzen, waarover zij vervolgens schrijven. In 1126 vluchten zij los van elkaar naar het zuiden. Onderweg raken zij in de chaos van de enorme stroom vluchtelingen het grootste deel van hun verzameling en overige bezittingen kwijt. Haar geliefde man sterft in 1129, waarna Li Qingzhao zich in Hangzhou vestigt en hertrouwt. Zij scheidt al na enkele maanden, omdat de nieuwe man haar bedriegt en mishandelt. Zij blijft schrijven, waaronder ook woordvulgedichten. Voor haar gaan deze gedichten per definitie over gevoelens, een duidelijke verwijzing naar de historische wortels van het genre. Een belangrijke historiografische prestatie is de Doorlopende Spiegel tot Hulp bij het Bestuur (zizhi tongjian) door Sima Guang. Dit is een chronologische beschrijving van gebeurtenissen uit de periode 405 v.Chr. 959 n.Chr., waarin de gangbare periode van de dynastie wordt overschreden. Het doel is de geschiedenis als een spiegel voor te houden aan de toenmalige politici. Veel van de gebruikte bronnen zijn sindsdien verloren gegaan. Leerlingen van Zhu Xi vervaardigen een uittreksel, de Hoofdlijnen en Details in de Doorlopende Spiegel (tongjian gangmu), waarin deze morele lessen extra worden benadrukt. Voor latere generaties van literaten is dit uittreksel de basis van hun historische kennis en het wordt in de zeventiende eeuw ook de eerste ingang van westerse schrijvers tot de lange geschiedenis van China. Sima Guangs werk vormt daarmee de basis van de Chinese en de westerse historiografie van China.
7.4.4 Wetenschap en technologie

Wetenschap De Song is een tijdperk van belangrijke wetenschappelijke en technologische ontwikkelingen. Bij de behandeling van het neoconfucianisme is het fenomeen van de classicistische arts al aan de orde geweest. Vanuit een modern perspectief hoort de geneeskundige natuurlijk in een paragraaf over wetenschap en techniek, maar in de toenmalige denkwereld werkt dat type arts vanuit hetzelfde paradigma als de neoconfucianistische filosofen en hoort dus ook daar thuis. De arts is het enige voorbeeld van een professional die zich met een kennisgebied bezighoudt dat wij tegenwoordig ook als wetenschap definiren en tegelijkertijd een aanzienlijke status geniet. Andere kennisgebieden worden wel beoefend, maar als een soort hobby van genteresseerde ambtenaren, of door professionals met weinig status, zoals de hofastronomen en anonieme ambachtslieden. De kennisgebieden die wij tegenwoordig vatten onder de etiketten wetenschap en technologie genieten geen prestige en bieden geen mogelijkheden om politieke netwerken op te bouwen of voldoende welvaart voort te brengen voor de grotere verwantschapsgroep waarvan men lid is. Een van de uitzonderingen in dit verhaal zijn we al tegengekomen, namelijk de opmerkelijke figuur van Shen Kuo, een belangrijke medestander van de hervormer Wang Anshi. Nadat hij in 1081 ten offer valt aan politieke zuiveringen, wijdt hij zich gedurende de laatste jaren van zijn leven aan het optekenen van de nieuwste technologische en wetenschappeDE SONG-DYNASTIEN (9601276) 239
lijke kennis van zijn tijd. Het is de getuigenis van een man die in de voorafgaande decennia daadwerkelijk zijn handen vuil heeft gemaakt aan dat waarover hij schrijft. Zijn verzameling notities gaat over belangrijke uitvindingen, anatomie, wiskunde, cartografie, geologie, meteorologie, astronomie, maar ook over toekomstvoorspelling en voortekenen. Voor Shen is de voorspelling van de persoonlijke toekomst even berekenbaar als de natuur om ons heen. Zijn notities zijn geen systematische uiteenzetting van een wereldbeeld en gaan ook niet expliciet in op zijn methode van precieze waarneming en daaropvolgende theorievorming. Het materiaal is niet systematisch geordend, ook niet vanuit het wereldbeeld van zijn eigen tijd. Shens ambtelijke carrire is duidelijk verbonden met zijn concrete belangstelling, zoals de onderwerpen van zijn wiskundige notities aangeven, die handelen over grondbelasting, muntgeld, bevoorrading van het leger en zo meer. Hoe fascinerend en belangrijk ook als getuigenis, de verzameling notities van Shen Kuo is vooral het hoogtepunt van een eenzame waarnemer met een goede pen, maar niet het begin van moderne wetenschap. Shen compileert zijn notities pas wanneer hij in 1081 uit de dagelijkse politiek wordt verbannen door een politieke tegenstander. Het is tijdverdrijf op hetzelfde niveau als zijn andere bezigheden zoals het bespelen van de vijfsnarige citer, Chinees schaak, kalligrafie en literatuur, en het drinken van thee en alcoholische drank (niet meer alleen een soort bier, maar inmiddels ook gedestilleerde dranken). Shen Kuo is uiteindelijk vooral de uitzondering die de regel bevestigt dat in het traditionele China geen systematische wetenschapsbeoefening plaatsvindt, maar wel nauwgezette observatie en piecemeal technologische vernieuwing op het niveau van anonieme handwerkslui en gesoleerde literaten. Op individueel niveau vinden wij zo nu en dan leden van de geletterde elite die specifieke vormen van kennis verder ontwikkelen. Dit zijn niet universele geleerden zoals Shen Kuo, maar mensen over wie wij meestal weinig weten en van wie maar een paar boeken bewaard zijn gebleven. Opmerkelijk is dat in de dertiende eeuw in het zuiden onder de Song en in het noorden onder de Jin en Yuan vier wiskundigen tegelijk actief zijn, van wie twee een ambtelijke carrire doorlopen en de twee andere waarschijnlijk als wiskundeleraar hun brood verdienen. Zij brengen de Chinese wiskundige tradities op een hoger plan, maar vormen tevens het eindpunt van deze tradities. Uit hun materiaal blijkt dat zij net als hun voorgangers in eerste instantie worden genspireerd door de talloze praktische problemen van het bestuur, zoals astronomie vanwege de noodzaak van een precieze kalender, en oppervlaktemetingen vanwege de noodzaak land in allerlei vormen en formaten goed te meten. Zij nemen kennis van de bestaande literatuur en ontwikkelen deze verder uit liefde voor hun materiaal. Daarbij doen zij wiskundige ontdekkingen die in het Westen pas eeuwen later worden gedaan. Aan de andere kant is er geen sprake van een toepassing van hun wiskundige kennis op waarnemingen in de natuur, de alchemistische kennis die in de voorafgaande eeuwen is opgebouwd, of de ballistiek. Na de Mongoolse periode wordt hun kennis ook grotendeels vergeten, tot hun boeken in de late zeventiende eeuw worden herontdekt. De aanleiding voor deze herontdekking is de introductie van de eerste westerse wiskunde door de jezueten.
240
hemels mandaat
Technologie Tijdens de Song-periode is sprake van technologische vooruitgang op een aantal gebieden. De ontwikkeling van de waterklok komt in 1127 weliswaar tot stilstand en heeft geen groot historisch belang. Maar drie andere ontwikkelingen zijn wel van grote invloed op de Chinese en westerse geschiedenis: het kompas, de boekdrukkunst en het buskruit. Voor deze drie geldt dat eigenlijk sprake is van een lang ontwikkelingsproces, met een voorlopig hoogtepunt in de Song. De waterklok wordt tijdens de noordelijke Song tot een uitzonderlijk hoog niveau doorontwikkeld, maar dit niveau kan na de val van Kaifeng in 1127 niet worden vastgehouden. Naast de zonnewijzer om het moment van de dag te bepalen, zijn vanouds waterklokken en het branden van wierook de belangrijkste methodes om tijdsduur te meten. In de vroege zeventiende eeuw introduceren de jezueten voor het eerst de mechanische westerse klok. De man achter de waterklok is Su Song (1020 1101), net als Shen Kuo een vooraanstaande ambtenaar van zijn tijd. Tijdens zijn succesvolle carrire leidt hij een aantal projecten waar hij naast de handwerkslui en echte specialisten ook zijn eigen inbreng heeft. Deze projecten omvatten de astronomie vanwege het grote politieke belang van een precieze kalender, de Chinese farmacie of bencao, waarbinnen allerlei geneeskundige kennis over mineralen, planten en dieren wordt verzameld, en de horologie of tijdmeetkunde. De onder de leiding van Su Song gebouwde en door hem in een apart boek beschreven waterklok kenmerkt zich door zijn grote precisie. Dit is te danken aan het echappement, een ketting die de hele tijd kan ronddraaien en de dag in 600 gelijke eenheden verdeelt, en verder veel ambachtelijk vakmanschap. Boven op de klok zit een armillarium een hemelbol voorzien van metalen ringen die de banen van de hemellichamen voorstellen. Su Songs publicatie over deze klok heeft moderne historici in staat gesteld de klok te reconstrueren, maar cruciale elementen zijn onvoldoende duidelijk beschreven en de reconstructie blijft uiteindelijk een hypothese. Ondanks alle bewondering voor de klok en Su Songs beschrijving, is het daarom belangrijk vast te stellen dat de technologische innovaties blijkbaar voor een belangrijk deel eenmalig zijn geweest, opgesloten in de hersenen van de handwerkers en niet op schrift gesteld. In 1126 valt de hoofdstad Kaifeng en gaat zowel de klok als de onderliggende ambachtelijke en theoretische kennis verloren. De waterklok blijft op een lager technologisch niveau wel bestaan. Ergens rond 1300 verschijnt het echappement ook in Europa en zal daar langzaam verder worden ontwikkeld. De uitvinding van het kompas is van groot belang voor de ontwikkeling van de westerse navigatie op zee, omdat men daarmee ook kan varen zonder sterrenhemel en zonder de kustlijn te volgen. Heel eenduidig is dat verband niet, want ook in het Westen dateert de oudste vermelding uit de late twaalfde eeuw, terwijl de grote ontdekkingsreizen pas veel later plaatsvinden. Het magnetische kompas om de richting te vinden is in China nog een volle eeuw ouder, zonder dat Chinese handelaren grote reizen over de open oceaan zijn gaan maken.* In de eerste helft van de elfde eeuw wordt in een militair handboek al melding
Nog oudere verwijzingen naar sommige aspecten van het kompas zijn veelal vaag en worden overgenterpreteerd.
241
gemaakt van een wagen die naar het zuiden wijst om de richting bij nacht te vinden. De eerste expliciete verwijzing naar een kompas met een magnetische naald dateert uit het werk van Shen Kuo. Hij vertelt ons dat het wordt gebruikt door geomantische specialisten. Geomantie (fengshui) is een technologie om belangrijke gebouwen of graven zo gunstig mogelijk te situeren in het plaatselijke landschap, als samenstelsel van positieve en negatieve krachten. In de vroege twaalfde eeuw wordt voor het eerst melding gemaakt van het gebruik van het kompas om de weg te vinden wanneer het donker is en er geen sterren zijn te zien (zie afbeelding 65).
afbeelding 65 Eenvoudig Ming-kompas, waarbij de naald op een uitsteeksel in het bassin hoort te liggen.
Wij zagen al dat het drukken op papier van in houten blokken gegraveerde teksten en afbeeldingen in de vroege achtste eeuw is uitgevonden in een boeddhistische context. Het gaat meestal om losse vellen die niet worden samengebonden tot een boek of samengeplakt tot een rol. De blokdrukkunst neemt pas vanaf de tweede helft van de tiende eeuw een grote vlucht. Vanaf dat moment worden steeds meer soorten teksten gedrukt, zoals lesboeken, naslagwerken, de canonieke werken die zo belangrijk zijn voor de classici, religieuze teksten en literatuur, maar ook papiergeld en kalenders. Dit alles stimuleert de verbreiding van de geletterdheid en vergroot de beschikbaarheid van de teksten die men voor de examens moet kennen, zodat meer mensen ervoor kunnen studeren. Studenten van alle leeftijden zijn verreweg het belangrijkste afzetgebied van de boekverkopers. De verbreiding van de drukkunst is er een uitvloeisel van en draagt verder bij tot de verbreding van de sociale en culturele elite.
242
hemels mandaat
In het Westen is de volgende stap in de ontwikkeling van de boekdrukkunst het gebruik van een los letterfont in een ijzeren frame, waarmee de naam van Johannes Gutenberg (circa 1400 1468) uit Mainz voor altijd verbonden is. Shen Kuo noemt het drukken van losse karakters gemaakt uit hout als een uitvinding uit circa 1050, maar dit proced vindt niet algemeen ingang. De reden is waarschijnlijk dat de benodigde hoeveelheid losse karakters een te hoge investering vormt. De uitvinding zal in de gebieden rond China, waar meestal een kleiner aantal verschillende karakters tegelijk wordt gebruikt, wel verdere verspreiding vinden. Er is een belangrijke culturele reden waarom juist in China de blokdrukkunst nog eeuwenlang in zwang is gebleven. Blokken lenen zich goed voor de combinatie van tekst en afbeeldingen. Zij zijn makkelijk te bewaren en worden soms eeuwen later nog hergebruikt. Er wordt op een gegeven moment een vast handschrift ontwikkeld waarin de te drukken teksten op moedervellen worden geschreven, die vervolgens op de houtblokken worden geplakt. Dit soort standaardisatie maakt het mogelijk dat laagopgeleide handwerkers de teksten snel en goedkoop in de blokken kunnen kerven. Tegelijkertijd blijft het mogelijk ook iemands hoogst individuele kalligrafie met grote precisie in de blokken te kerven (zie ook de zeer verzorgde uitgave uit circa 1130 van de Optekeningen van de Historicus in afbeelding 2). Dit is wel veel duurder, maar maakt het mogelijk iets van het culturele prestige van de persoonlijke kalligrafie van een vooraanstaande literaat of ambtenaar, of zelfs de keizer, in een boek op te nemen. De uitvinding van het buskruit valt niet precies te dateren, maar de beginselen zijn waarschijnlijk al een eeuw of meer bekend, wanneer rond 1040 de eerste formule wordt opgeschreven. Vermoedelijk is het buskruit ontdekt bij de daostisch genspireerde zoektocht naar een onsterfelijkheidsmedicijn. Het voornaamste militaire doel is het veroorzaken van lawaai om de paarden van de tegenstander te laten schrikken en het in brand steken van de traditionele houten huizen en het stro van de vijandelijke paarden. De functie van het laten schrikken staat tot op de dag van vandaag ook centraal in de religieuze cultuur, wanneer men rotjes afsteekt of met donderbussen schiet om demonen te verjagen. In de Song wordt zelfs een nieuw exorcistisch daostisch ritueel ontwikkeld dat veelbetekenend de Vijf Donderslagen Methode heet. Pas later wordt de explosieve kracht verder ontwikkeld. In de strijd tussen de Song en haar vijanden wordt op grote schaal gebruikgemaakt van vuurwapens, zoals vuurpijlen, bommen, watermijnen en primitieve kanonnen (zie afbeelding 66 voor het gebruik van bommen tegen een belegeraar). Omdat de vijand de nieuwe ontwikkelingen op dit gebied snel overneemt, heeft deze uitvinding geen verstoring van het bestaande machtsevenwicht tot gevolg. Wel betekent de uitvinding van het buskruit, in combinatie met natuurlijke en kunstmatige waterlinies, dat de offensieve kracht van de cavalerie van de noordelijke tegenstanders zoals de Khitan, Tangoet, Jrchen en Mongolen ernstig kan worden afgeremd.

Vanaf de Song-dynastie bezitten wij steeds vaker voorwerpen uit het leven van de mensen zelf en niet alleen uit hun graven. Soms zijn grafgaven afkomstig uit het gewone leven, maar
vaker zijn zij speciaal voor het graf en de begrafenis vervaardigd. Het driekleurig aardewerk dat wordt ervaren als typerend voor de materile cultuur van de Tang is een goed voorbeeld, want juist dit aardewerk is een grafgave die het gevoel van kostbare metalen voorwerpen moet opwekken zonder de bijbehorende kosten. De verwoestingen van de late Tang hebben op grote schaal de cultuuruitingen van de voorafgaande eeuwen vernietigd. Aan de andere kant worden er door de toegenomen welvaart vanaf de Song meer cultuuruitingen geproduceerd, omdat veel meer mensen het zich kunnen veroorloven om zulke voorwerpen te kopen. De grotere productie en de kleinere afstand in tijd tot ons, vergroten de kans dat iets overblijft. De internationale handel vanaf de Song maakt dat ook buiten China veel voorwerpen bewaard zijn gebleven, in eerste instantie vooral in Korea en Japan, maar vanaf de Yuan ook in islamitische landen en ten slotte vanaf de late Ming ook in het Westen.
afbeelding 66 Vanaf een stadsmuur wordt een ontploffend projectiel op belegeraars gegooid. Boekillustratie uit de vroege zeventiende eeuw.
Kunst en kennerschap Met de ingrijpende sociale en culturele transformaties van de Song-periode veranderen ook cruciale concepties van de aard van kunst. Er ontstaat een dichotomie tussen de zogenaamde
244 hemels mandaat
professionele of ambachtelijke schilderkunst en de amateur- of literatenschilderkunst. Zoals altijd is ook deze dichotomie sterk ideologisch gefundeerd, maar zij vormt de basis voor de appreciatie van Chinas eigen artistieke tradities door de culturele en sociale elite tot ver in de twintigste eeuw. Men zou zelfs kunnen zeggen dat kunst als een zelfstandige manifestatie van materile cultuur nu geboren wordt, zonder dat de oudere tradities van ambachtelijke en evengoed mooie en technisch knappe kunst verdwijnen. De ambachtelijke schilder signeert of dateert zijn werk meestal niet, maar de literatenschilder doet dat wel. Hij en zijn publiek voorzien het werk door de tijd heen van hun zegels, gedichten en apprecirende teksten. Een kunstwerk is tegelijkertijd getuigenis van de geschiedenis van zijn appreciatie door latere generaties. Deze kunst is in haar pretenties een integraal onderdeel van het sociaal-culturele leven van de elite, terwijl de ambachtelijke kunst vooral decoratie blijft. Deze tegenstelling wordt sterker vanaf de Yuan-periode, waar zij uitgebreider besproken wordt. Tijdens de Song is de literatenschilderkunst zeker nog niet de enige prominente stijl, ook niet onder de sociale elites. De trend naar landschapschilderkunst, die onder de Tang vooral zichtbaar wordt op kamerschermen, zet in de volgende eeuwen door. Zij is vooral een schilderkunst van het hof, maar nu door bij naam en toenaam bekende schilders en niet meer door anonieme ambachtslui. Tijdens de noordelijke Song worden talloze indrukwekkende landschappen geschilderd, waarin de mens en zijn directe omgeving, zoals een paard, een paviljoen of een bootje, in het niet vallen tegen de achtergrond van hoog oprijzende bergen, bomen en wolkenpartijen. De diepte in de schilderijen wordt aangebracht door een zorgvuldige architectuur van de diverse onderdelen, met ertussen water of wolken, of door gradaties van licht en donker. De sterk kalligrafische penseelstreek blijft zichtbaar en draagt direct bij tot de compositie, zoals bij onze negentiende-eeuwse impressionisten en hun opvolgers. Daarbij staat die natuur niet altijd voor de natuur zelf, maar ook voor menselijke eigenschappen of gemoedstoestanden. Sommige schilderijen zijn lange rolschilderingen, waar men als het ware scne voor scne doorheen kan lopen. Andere schilderijen zijn hangschilderingen, vaak op groot formaat, waar men voor staat en helemaal in op kan gaan. Beide typen schilderijen vereisen dat de oorspronkelijke schildering wordt geplakt op een steviger ondergrond. Het zijn kwetsbare voorwerpen, die zelden permanent worden getoond, maar meestal alleen bij speciale gelegenheden aan een kleine kring van familie en vrienden. In de noordelijke Song komt ook de literatenschildering op, waarbij de schrijver en bestuurder Su Shi een grote rol speelt als theoreticus. Hij verwerpt de directe gelijkenis tussen schildering en werkelijkheid, en stelt daarvoor in de plaats een diepere werkelijkheid, een stemming, die kan worden gevangen in dezelfde soort penseelstreken waarmee men ook karakters schrijft. Het gaat hier om dezelfde ontwikkeling naar een innerlijke waarheid, die ook plaatsvindt in de grote intellectuele en religieuze stromingen van deze tijd. De schilderijen zijn sterk impressionistisch, met een duidelijke penseelstreek in zwarte inkt. Belangrijke schilders zijn meestal ook goede kalligrafen, omdat het nu eenmaal om hetzelfde type penseelbewegingen gaat. Net als ambachtelijke schilderingen worden ook literatenschilderijen binnen netwerken geproduceerd, waar zij een bepaalde waarde vertegenwoordigen. De bewering dat een literaat niet voor geld schildert is een essentieel onderdeel van deze context, want zij verhoogt de waarde van het schilderij als een hogere vorm van belangeloze kunst.
Een schilderij of een kalligrafie wordt ingezet als symbolisch kapitaal. Door hangschilderijen of kleinere schilderingen op waaiers en albumbladen cadeau te geven, verwerft men belangrijke relaties die in gunsten met een duidelijke politieke en/of economische waarde kunnen worden omgezet. Bovendien laat de literatenschilder zich misschien niet publiekelijk belonen, maar vanaf de dertiende eeuw leven diverse schilders in de literatenstijl al van hun kunst.
Porselein De ontwikkeling van het moderne porselein in de Song heeft grote invloed op China. Het zal eeuwenlang een van de belangrijkste exportproducten zijn en bijdragen tot een positieve handelsbalans. Voor de uitvinding van porselein zijn de belangrijkste technische voorwaarden de gebruikte klei (kaolin, van de Chinese plaatsnaam gaoling, nabij het porseleincentrum Jingdezhen in de moderne provincie Jiangxi) en de hoge baktemperatuur van 1200 tot 1400 C, waardoor klei en glazuur n doorschijnende laag worden die geen water doorlaat. Dit is de cruciale stap die porselein van andere typen aardewerk onderscheidt. Deze technische voorwaarden zijn deels al vr de Song voorhanden, maar van massaproductie van porselein is dan nog geen sprake. Tijdens de Song ontstaat door de toename van de algemene welvaart een grotere behoefte aan porselein, terwijl tegelijkertijd een veel beter distributienetwerk ontstaat dan in de voorafgaande dynastien. Porselein is nog steeds niet goedkoop, maar veel goedkoper dan de traditionele luxevoorwerpen van brons, koper of zilver. Porselein is mooier en steviger dan het oude aardewerk, terwijl het ook in alle formaten kan worden gemaakt. Zilver en koper zijn alleen geschikt voor kleinere voorwerpen, en alleen het stevige brons kan ook voor grote objecten worden gebruikt. Het gebruik van kostbare metalen staat gelijk aan het onttrekken van geld aan de circulatie, terwijl de grondstof voor porselein veel betaalbaarder is. Omdat de benodigde kaolin-klei niet overal kan worden verkregen, ontstaat tijdens de Song een nationale en internationale industrie en bulkhandel in porselein. Dit betekent dat ook traditioneel aardewerk van lokale aarde nog steeds wordt gemaakt. Daar waar de geschikte kaolin-klei voorhanden is, komt een grote porseleinindustrie op: enorme concentraties van ovens met rokende schoorstenen. Zulke centra zijn alleszins vergelijkbaar met een modern industriegebied, met een analoge milieuvervuiling door de rook en de afbraak van de omringende bossen. Al in de elfde eeuw hoort hier ook Jingdezhen bij, dat vanaf de Yuan definitief het belangrijkste centrum wordt voor de productie van exportporselein naar het Midden-Oosten en later ook het Westen. Dit stimuleert de lokale werkgelegenheid, de handel en het transport naar de havens. De regionale productiecentra hebben ieder hun eigen karakteristieken, waarbij met name het glazuur kan variren van blauwig wit, ivoorkleur, geel en rood, naar groen, groenblauw en zwart. Deels zijn vorm en decoratie genspireerd door de klassieke metalen objecten die door porselein moeten worden vervangen. De ambachtslui brengen versieringen aan door te kerven of door relif, en bootsen daarnaast bijvoorbeeld de vorm van een bronzen drievoet of vierkant vat na. Zij spelen verder met het glazuur door te experimenteren met craquel of door metaal toe te voegen. Afbeeldingen zijn ongebruikelijk, behalve die met relif. De klassieke afbeeldingen in kobaltblauw op een witte ondergrond dateren pas uit de veertiende eeuw en worden in deze tijd nog niet gemaakt.
246 hemels mandaat
hoofd s t uk 8
NIEUWE VE R OVE R AA RS D YNASTIEN

(9071368)
Vanaf de tiende eeuw tot ver in de veertiende eeuw hebben niet-Chinese volkeren grote delen van China en uiteindelijk zelfs het hele gebied in handen. Nieuw is dit verschijnsel niet, want vanaf de val van de Han-dynastie in 220 tot de stichting van de Song-dynastie in 960 spelen Turkse en andere etnische groepen een doorslaggevende rol in het noorden, terwijl de half-Turkse Sui- en Tang-dynastien zelfs heel China zullen veroveren. In die tijd wijst maar weinig erop dat veel Chinezen deze etnische dimensie als een groot probleem ervaren, al is niemand blij met de zoveelste bloedige oorlog. Het is vooral in het licht van het moderne nationalisme van de late negentiende eeuw en daarna, dat de etnische overheersing van het quasi-pure Chinese ras door andere etnische groepen als problematisch wordt ervaren. Om dezelfde reden worden de Sui- en Tang-dynastien tegenwoordig bij voorkeur als glorieuze inheemse dynastien gezien, want anders zou de periode van vreemde overheersing tussen de Han en de Song wel heel lang hebben geduurd. Ook in andere delen van het Euraziatische continent worden oude rijken bedreigd door nieuwe etnische groepen. De Karolingers weten in de eerste helft van de achtste eeuw de vanuit het Iberisch Schiereiland oprukkende Moren grotendeels Berbers, dus geen Arabieren tegen te houden. Op het schiereiland duurt het echter tot 1492 voordat de laatste islamitische heerser wordt verdreven uit Granada. In het rijk der Abbasiden in het Midden-Oosten is al vanaf de vroege negende eeuw een aantal lokale machthebbers opgestaan die wel het formele gezag van de Abbasiden erkennen, maar verder zelfstandig zijn. Zo zijn er de Seltsjoeken van Turkse oorsprong, die vanuit het gebied bij het Aralmeer het gebied van het moderne Turkije, Irak en Perzi veroveren. Hun rijk duurt van 1037 1153 en valt daarna in stukken uiteen. In het westen van Europa duren de Middeleeuwen voort, maar een aantal cruciale uitvindingen bereikt Europa, zoals het papier, het buskruit, de boekdrukkunst en het kompas. Zij zullen een belangrijke rol spelen in de transformatie van West-Europa en het ontstaan van de vroegmoderne staten. Economisch en militair is West-Europa een betrekkelijk marginaal gebied, waarbij alleen in het zuiden enkele Italiaanse steden zich aan het einde van onze periode beginnen te ontwikkelen tot belangrijke financile en commercile centra.
NIEUWE VEROVERAARSDYNASTIEN (9071368)
247
8.1
Veroveraarsdynastien
De veroveraarsdynastien aan de noordelijke en westelijke grenzen van China zijn van verschillende etnische herkomst. De Tangoet stichten de Xixia-dynastie (1038 1227), de Khitan de Liao-dynastie (907 1125), de Jrchen de Jin-dynastie (1115 1234) en de Mongolen de Yuan-dynastie (1272 1368). De Tangoet spreken een Tibeto-Birmaanse taal, terwijl de Khitan en de Jrchen Tungusische talen spreken. De talen van de diverse groepen Mongolen gelden als een aparte groep, maar behoren met de Tungusische talen tot de Altasche taalfamilie. Tot deze grotere taalfamilie zouden ook de Turkse talen van veel andere volkeren in de Chinese periferie behoren, waaronder het Oeigoers, maar hierover zijn de onderzoekers het nog niet eens. Lang voor hun verovering van delen van China hebben deze volkeren al intensief contact met het Chinese cultuurgebied. Hierdoor verwerven zij allerlei kennis van oorlogsvoering, bestuur, landbouw, schrift en andere zaken, die hen bij het veroveren, bezetten en regeren van het eigenlijke China zeer van pas zal komen. Al deze volkeren ontwikkelen hun eigen manieren om hun identiteit te bewaren en te regeren over onderdanen van verschillende herkomst, waarvan de Han-Chinezen meestal de grootste groep vormen. Als veroveraarsdynastien kunnen zij hun macht alleen behouden zolang zij hun militaire superioriteit handhaven en tegelijkertijd een effectief civiel bestuurssysteem ontwikkelen. De periode van veroveraarsdynastien eindigt met de komst van de Mongolen, die uiteindelijk grote delen van het Euraziatische continent veroveren en daardoor het eerste werkelijk directe cultuurcontact tussen West-Europa en China in beide richtingen mogelijk maken. Het is opvallend dat al genoemde uitvindingen als het buskruit of de boekdrukkunst, met plankjes en daarna met een los font, juist in deze tijd ook in Europa opduiken. Natuurlijk zijn het niet de Chinezen die deze uitvindingen naar het Westen hebben gebracht, maar leden van de Oeigoerse en Perzische volkeren aan Chinas grenzen die als krijgsgevangenen in westerse handen vallen. Zij werken al vanaf het begin van de dertiende eeuw in dienst van de Mongolen als experts in de Chinese bestuurlijke en culturele tradities. Daarvoor maken hun culturen al uitgebreid gebruik van deze uitvindingen, inclusief het drukken van boeken met een los font een uitvinding die in China juist niet heeft doorgezet. Het papier is al veel eerder via het Perzische cultuurgebied uit China naar het Westen gekomen en nu volgen het buskruit, de boekdrukkunst en nog ander Chinees cultuurgoed.
8.2
Liao, Xixia en Jin
8.2.1 Inleiding
De Xixia en de Liao ontstaan op de rand van het Chinese politieke systeem in de chaotische periode na de val van de Tang, maar veroveren ook delen van het eigenlijke China (zie kaarten 8 en 11). Het is gebruikelijk het bestaan van deze twee staten te zien als het gevolg van de zwakte van de Song, die haar grondgebied zou hebben moeten terugveroveren. De foute
248 hemels mandaat
premisse in deze opvatting is dat deze gebieden van nature bij China horen omdat ze ook door de Tang en vooral het moderne China gecontroleerd worden. Het is echter zo, dat deze gebieden niet het vanzelfsprekende bezit zijn van Tang-China, maar dat in deze gebieden vanouds sterk verschillende volkeren wonen met hun eigen politieke en culturele systemen. Deze gebieden binnen te vallen en soms tijdelijk te veroveren zijn politieke en militaire beslissingen, niet natuurlijke gegevenheden. In plaats van de zwakte van de late Tang of de Song te benadrukken, moeten we vaststellen dat zowel de Xixia als de Liao, en later haar opvolger de Jin, veel sterkere politieke systemen bouwen dan hun voorgangers. Niet alleen de Song, maar ook de omliggende politieke systemen worden effectiever in bestuurlijk opzicht en kiezen minstens gedeeltelijk voor een territoriale staat.
kaart 11 De Song, Jin en hun buren. Deze kaart geeft de situatie rond 1208 weer, aan de vooravond van de Mongoolse veroveringen.
De interactie tussen de Song en de omringende politieke systemen wordt anders dan voorheen. Tijdens de Han en Tang is het diplomatieke huwelijk tussen Chinese prinsessen en de leiders van andere volkeren een regelmatig terugkerend verschijnsel, omdat de andere partij nog onvoldoende bedreven is in de Chinese geschreven cultuur. Afgezien van enkele militaire campagnes kiest de Song voor geschreven verdragen waarin tribuutbetalingen en handel worden vastgelegd, begeleid door giften, maar zonder diplomatieke huwelijken. Deze verdragen zouden niet mogelijk zijn geweest zonder een hoge mate van vaardigheid in de
NIEUWE VEROVERAARSDYNASTIEN (9071368) 249
Chinese schrijftaal bij hun diplomatieke partners zowel bij de hoogste leiding als bij hun adviseurs. De cultuuroverdracht vanuit de Han-Chinese kerngebieden is niet het monopolie van de plaatselijke Han-Chinezen. Leden van de overheersende niet-Han-culturen ontwikkelen een aanzienlijke kennis van de Han-cultuur, terwijl ook Han-Chinezen vaak goed op de hoogte raken van de niet-Han-cultuur en aspecten ervan overnemen. Zo ontwikkelen mensen van Bohai (Parhae) en Oeigoerse afkomst zich tot heuse experts en bemiddelaars in de cultuuroverdracht. Hoewel in dit boek de nadruk ligt op de niet-Chinese politieke systemen aan de noordelijke en westelijke grenzen, vindt hetzelfde proces ook in het zuiden plaats. Zowel binnen de Chinese grenzen onder de Yao en andere volkeren, als daarbuiten in de staten Dali en Viet dat wij nu beter kennen als Vietnam vindt een uitgebreide culturele uitwisseling plaats. Het gevolg hiervan is dat de Yao eeuwenlang een versie van het daosme zullen praktiseren in de Chinese schrijftaal, naast hun eigen cultuur in de Yao-taal. Deze cultuur is zo belangrijk voor hen, dat zij deze op al hun migraties, tot in het noorden van Thailand aan toe, mee hebben genomen. Er zijn in deze eeuwen diverse processen aan de gang waarbij cultuur wordt overgenomen, aangepast of verworpen. De traditionele en nog steeds invloedrijke opvatting benadrukt de Chinese cultuuroverdracht die uiteindelijk leidt tot een vorm van etnische assimilatie die wij sinificatie of verchinesing noemen. Voor onze analyse is het van belang te onderkennen dat dit proces twee kanten opgaat, want de Chinese cultuur heeft door de eeuwen heen tal van elementen uit andere culturen overgenomen en Chinezen hebben er ook vaak voor gekozen helemaal lid van een andere cultuur en zelfs een andere etnische groep te worden. Eerder is al het begrip cultural resources gentroduceerd. Dit begrip houdt in dat het goed mogelijk is gebruik te maken van de verworvenheden van de Chinese culturele tradities zonder Chinees te worden, zoals China ook allerlei cultuurelementen van anderen heeft overgenomen zonder die andere culturen te worden. Japan en Korea hebben bijvoorbeeld om zichzelf vorm te geven eeuwenlang intensief gebruikgemaakt van allerlei aspecten van de Chinese cultuur, zoals recht, schrift, religie en nog veel meer. Deze aspecten zijn eigenlijk gereedschappen (technologien), die wij hier cultural resources noemen. De betrokken culturen zijn niet Chinees geworden, dus van echte sinificatie is geen sprake. Het begrip cultural resources maakt het ook makkelijker de overdracht van cultuurelementen die door de eeuwen heen door de Chinese cultuur van buiten zijn gentroduceerd als een tweerichtingsverkeer te behandelen, zoals de strijdwagen, de introductie van de stoel of het barbaarse bed, allerlei muziekinstrumenten en het latere blauw-witte porselein (zie afbeelding 67). Uit het intensieve en bewuste gebruik van cultural resources kan wel degelijk ook verdergaande sinificatie volgen, maar die is niet het onafwendbare gevolg. Hoewel wij analytische begrippen als sinificatie en het gebruik van cultural resources vooral gebruiken voor de analyse van de veroveraarsdynastien, zijn de onderliggende processen veel algemener en veel ouder. Feitelijk is het hele ontstaan van een Chinese cultuur het gevolg van deze veranderingsprocessen, met als enige verschil dat de diverse groepen die wij tegenwoordig als echt Chinees plegen te zien ook met terugwerkende kracht als zodanig worden gepresenteerd hoewel dit historisch gesproken onjuist is. Het ontstaansproces van
250 hemels mandaat
een Chinese cultuur, zelfs van n Chinese cultuur, is nog steeds aan de gang, want met de opkomst van radio, film, televisie en internet kan een steeds groter publiek deelnemen aan de nationale cultuur. In veel opzichten is er pas zeer recentelijk werkelijk sprake van n Chinese cultuur die door grote groepen wordt gedeeld, althans in de stedelijke gebieden.
afbeelding 67 Ook onder de Jrchen worden in Noord-China buitengewoon fraaie porseleinen voorwerpen gemaakt, zoals deze witte vaas die Guanyin verbeeldt. Het witte porselein is een voortzetting van een Tangtraditie.
In de Xixia, Liao en Jin ontstaan ook stromingen die culturele invloeden juist willen tegengaan. Op centraal niveau maakt de overname van Han-Chinese cultural resources namelijk vaak deel uit van een doelbewust streven van het centrum om de macht van concurrerende adellijke families te verminderen. Het bureaucratische systeem, belastingen en de verbeelding van de keizer als een Zoon des Hemels zijn cultural resources waarvan China zelf al eeuwenlang het succes heeft bewezen. Het aanpassen van het Chinese schrift om zo een
eigen schrift te ontwikkelen waarmee de eigen taal kan worden geschreven, laat zien dat de overname van een culturele technologie ook altijd een aanpassing betekent (zie afbeelding 68). Door de betere exploitatie van het plaatselijke economische overschot en de symbolische representatie van de keizer als hoogste wezen in de hele kosmos, kan een politieke leider de centrale macht versterken. Het herstel van de stammentradities is dan vaak een reactie op een dergelijke centralisatie en een poging om de oude collegiale deelname aan de macht te herstellen. In de praktijk is zulk nativisme in de zin van terug naar de wortels, meer een ideologie, of zelfs een wensdroom, dan dat werkelijk alle vormen van het gebruik van Chinese cultural resources of zelfs sinificatie kunnen worden teruggedraaid. Ook het nativisme is selectief in de keuze van elementen uit de oorspronkelijke cultuur.
afbeelding 68 Fragment van een boeddhistische soetra, vertaald in het schrift van de Xixia (links), met daarnaast Chinese en Tibetaanse versies.
Zelfs de introductie van Chinese thee in de omringende culturen kan men het beste interpreteren als een cultural resource. Het gaat zeker niet om een poging Chinees te worden, maar wel om een drank die een belangrijke aanvulling is op het bestaande repertoire van sociale genotmiddelen. Zij versterkt de economische banden tussen China en de omringende politieke systemen, vooral de noordelijke en westelijke staten waar het verbouwen van thee
252 hemels mandaat
klimatologisch onmogelijk is. Thee wordt daar wel op een heel ander manier gedronken dan in China. Omdat het gebruik is overgenomen tijdens de late Tang is ook de toenmalige manier van drinken overgenomen. Zo is thee in deze eeuwen meer een soort groentesoep, waar zelfs zout aan wordt toegevoegd. Ergens in de late Song of Yuan wordt in China geen zout meer toegevoegd, terwijl de omringende politieke systemen dat wel blijven doen, en soms zelfs boter of melk toevoegen. De sociale en rituele functies van thee als substituut voor alcoholische drank blijven echter bewaard. De Song ontwikkelt met de Xixia, Liao en Jin tribuutrelaties waarin zijzelf steeds als militair zwakkere de ondergeschikte plaats inneemt. De Song verplicht zich tot aanzienlijke betalingen in zilver, zijde, thee en andere producten, en het toestaan van grenshandel in ruil voor vrede. De gewone handel en smokkel met de Song overigens in dezelfde producten is voor deze drie staten van groot economisch belang. Omdat de handelsbalans op macroeconomisch niveau gunstig is voor de Song, verdient China als geheel het zilver weer terug dat zij eerst kwijt is geraakt aan tribuutbetalingen. Deze handelsinkomsten stromen echter niet terug naar de staat, die de eigenlijke tribuutbetalingen verricht, maar naar particuliere handelaren. Dientengevolge blijven de financile problemen voor de staat bestaan. De ongelijke verdragen hebben bovendien de pijnlijke rituele consequentie dat de Song haar partners als gelijkwaardig moet accepteren. Zowel uit financile als uit ideologische overwegingen probeert een deel van de politieke elite van de Song daarom steeds opnieuw door directe oorlogsvoering of diplomatie, en zelfs door samenzwering met een derde partij, de termen van de onderlinge relaties te verbeteren. Wij hebben al gezien dat dit een belangrijke oorzaak is voor de val van de noordelijke Song in 1127.
8.2.2 Liao (907 1125)

De Khitan-stammen zijn nomadische veefokkers uit het bovenstroomgebied van de Liao in westelijk Mantsjoerije. Het paard vormt de basis van hun macht, als middel van transport voor soldaten en als bron van voedsel; daarnaast houden ze schapen, koeien en kamelen. Zoals bij alle nomaden dient de jacht ook als middel tot militaire training. Graan, altijd al een bestanddeel van hun dieet, kunnen zij in kleine hoeveelheden in het wild verzamelen. Het wint pas aan belang in hun cultuur n het veroveren van de landbouwgebieden van de Bohai (Parhae) en plaatselijke Han-gemeenschappen aan Chinas noordgrens. Omstreeks het midden van de tiende eeuw strekt hun macht zich uit over Mantsjoerije, oostelijk Mongoli, delen van Noord-Shanxi, en een groot gebied rond het huidige Beijing. De Liao vestigt haar zuidelijke hoofdstad bij Beijing om aan te geven hoe belangrijk dit gebied voor haar is. De Song is te zwak om die situatie te veranderen en in januari 1005 heeft zij na een verloren oorlog geen andere keuze dan een voor haar ongunstig vredesverdrag met de Liao te sluiten. Het Liao-rijk kent twee bestuurssystemen. In het noordelijke deel van het rijk met de nomadische Khitan is het bestuur gent op het oude stammensysteem met de meeste macht voor de keizerlijke clan, die in het Chinees Yel heet. In het zuidelijke deel met de sedentaire Bohai (Parhae) en de Han-Chinezen is het bestuur een voortzetting van het Tang-systeem. De hoogste posities aan het keizerlijke hof en in het Khitan-bestuur zijn voor de Khitan zelf.
In het zuidelijke en deels ook in het noordelijke bestuurssysteem spelen de daar woonachtige Han-Chinezen en sterk gesinificeerde Bohai (Parhae) een steeds grotere rol. Zij worden gerekruteerd door protectie en via een examensysteem. Belangrijk is dat het politieke centrum op ritueel niveau weliswaar het Chinese keizerlijke model volgt met de heerser als Zoon der Hemels (tianzi), maar in de praktijk lang niet zo sterk is genstitutionaliseerd en gecentraliseerd als het oorspronkelijke voorbeeld. De diverse eliteclans behouden een sterke mate van autonomie. Veel hangt daarom in de praktijk af van individueel leiderschap, en daaraan schort het nogal aan het einde van de Liao-dynastie. De Khitan vormen in hun eigen rijk een minderheid die haar macht ontleent aan een superieure cavalerie. Het leger bestaat uit keizerlijke elitetroepen te paard, de ordo, waarvan ons woord horde is afgeleid, die worden aangevuld met gewone troepen uit de Khitan-stammen en de onderworpen volkeren. Het eigenlijke China blijft moeilijk te veroveren, omdat de Khitan nog onvoldoende de technieken beheersen voor het langdurig belegeren van steden. Bovendien is de interne macht nooit volledig en heeft het regime constant te maken met etnische conflicten en opstanden. De Song ontwikkelt een succesvolle verdediging tegen de Khitan-cavalerie door gebruik te maken van waterrijke gebieden aan de noordgrens, maar niet door de aanleg van een verdedigingsmuur. Zij zal op haar beurt nooit in staat zijn op eigen houtje de Khitan te verslaan. De ondergang van de Khitan komt uiteindelijk door de gecombineerde kracht van de Song en vooral de Jrchen, op een moment dat het centrum van het Liao-bestuur intern al sterk is verzwakt. Een deel van de Khitan vlucht naar het westen. Een lid van de keizerlijke clan vestigt daar een eigen rijk, de Kara Khitai of westelijke Liao (1124 1211), dat na een kleine eeuw door de Mongolen wordt opgeslokt. De inwoners van de Kara Khitai worden na de annexatie van hun rijk door de Mongolen tot een van de belangrijkste steunpilaren van Djengis Khan. De Khitan-keizers verwachten dat Korea en andere hen omringende politieke systemen, behalve China natuurlijk, hen aanspreken als Zoon des Hemels. Dit is opmerkelijk, omdat de Song-keizers geen moment de claim hebben opgegeven de enige echte Zonen des Hemels te zijn. Korea erkent niet alleen de Khitan-keizers van de Liao, maar k de Songkeizers als zodanig. Khitan is de Chinese transcriptie van Khitay. Vanwege hun dominante regionale rol wordt hun naam in Centraal-Azi tot een alternatieve benaming voor China, wat in Slavische talen nog steeds zo is. De naam is met de Mongoolse expansie in de dertiende eeuw door Arabische en westerse reizigers overgenomen, wat in het Engels Cathay is geworden. Columbus denkt zelfs in Cathay te zijn aangekomen wanneer hij in 1492 Amerika ontdekt. Het duurt tot het begin van de zeventiende eeuw voordat de jezuet en missionaris Matteo Ricci als een van de eersten beseft dat Cathay en China hetzelfde zijn.
8.2.3 Xixia (1038 1227)

In het noordwesten van China bouwen de Tangoet vanaf de late negende eeuw een onafhankelijk rijk op, dat zich uitstrekt van hun basisgebied in de Ordos binnen de grote boog van de Gele Rivier tot in Oost-Turkestan. Hun grondgebied omvat zowel landbouwgronden als steppen die geschikt zijn voor begrazing. De Oeigoeren, die vanouds sterk aanwezig zijn in
254 hemels mandaat
dit gebied, worden door hen onderworpen. De Ordos is in deze tijd nog redelijk vruchtbaar, de huidige woestijnvorming is een veel recenter verschijnsel. De Tangoet beginnen als militaire steunpilaren van de late Tang-keizers en krijgen in ruil daarvoor symbolische erkenning zoals een Chinese familienaam en titels. In 1038 stichten zij een eigen rijk dat zij, naar de vroegste Chinese dynastie, de Grote Xia (daxia) noemen. Vanaf dat moment claimen zij ook de titel keizer, maar niet die van Zoon des Hemels (tianzi). Chinese historici noemen deze dynastie de westelijke Xia (Xixia), ter onderscheiding van de Xia, de mythologische eerste dynastie uit hun eigen geschiedenis. In hun eigen taal noemen de Tangoet hun rijk heel anders, namelijk de Witte en Verheven Grote Staat. De Tangoet bedreigen de noordwestelijke grens van de Song, die de vrede bewaart door kort na de vestiging van het Xixia-rijk een verdrag te sluiten. De Xixia exporteert aanvankelijk onder meer paarden naar de Song, maar wanneer de Song de paarden van een ander buurland gaat afnemen, verliezen zij een belangrijk exportproduct en wordt hun handelsbalans negatief. In militair en politiek opzicht speelt de Xixia steeds de Song en haar vijanden, eerst de Liao en later de Jin, tegen elkaar uit. Zij weet het bijna twee eeuwen uit te houden, tot de Mongolen de Xixia in 1227 vernietigen. Restanten van de Tangoet als volk en cultuur blijven in de volgende eeuwen bestaan, maar zijn bij gebrek aan bronnen moeilijk te traceren.
8.2.4 Jin (1115 1234)

De Jrchen-stammen zijn afkomstig uit oostelijk Mantsjoerije. Zij zijn aanvankelijk tribuutplichtig aan de Khitan. Zij zijn geen nomaden maar wonen in permanente vestigingen en leven van landbouw, jacht, veeteelt en visserij. Zij houden paarden, die zij aan de Khitan en de Song verkopen. De jacht fungeert als militaire training, maar de oorlogsvoering te paard is een innovatie ontleend aan de Khitan en niet een oude Jrchen-traditie. Onder centraal leiderschap neemt hun macht in de vroege jaren van de twaalfde eeuw plotseling sterk toe en in 1115 stichten zij hun eigen Jin-dynastie. Vanaf 1114 tot en met 1125 verslaat de Jin met de steun van de noordelijke Song in korte tijd de intern verdeelde en verzwakte Liao. Meteen daarop verovert de Jin ook Noord-China, omdat de Song verzwakt is en geen betrouwbare diplomatieke partner blijkt te zijn (zie kaart 11). De Jin vormt na de definitieve vernietiging van de noordelijke Song in 1127 nog lange tijd een ernstige militaire dreiging voor het resterende Song-gebied aan de benedenloop van de Yangzi. Voor korte tijd dwingt zij het hof van de zuidelijke Song er zelfs toe bij Hangzhou de zee op te vluchten. Pas in 1141 wordt er een officile vrede gesloten en keert de rust weer enigszins terug. De militaire macht van de Jrchen is gebaseerd op een goed georganiseerde cavalerie van boogschutters, de overname van Chinese militaire strategien voor het belegeren van steden, belangrijke technieken zoals machines voor het bestormen van stadsmuren, en de eerste primitieve vuurwapens. Dit alles is tegelijk een mooi voorbeeld van de overname van cultural resources zonder dat dit meteen sinificatie betekent. Bovendien organiseren de Jrchen zich in tegenstelling tot de losser gestructureerde Khitan in strakke en direct op de oorlogsvoering gerichte eenheden. De waterbarrires van de Huai en de Yangzi blijken op de lange termijn echter onoverkomelijk te zijn.
In 1138 voert de Jin-keizer voor het hele rijk het Chinese bestuurssysteem in. Dit gebeurt uit angst voor de niet-keizerlijke clans, als tegenwicht voor de macht van de generaals en om de feodalisering van het nieuw veroverde gebied te voorkomen. De macht van de keizer wordt zo substantieel versterkt. In 1153 wordt de zuidelijke hoofdstad van de Liao bij het huidige Beijing gemaakt tot de belangrijkste hoofdstad van de Jin. Deze stad ligt dichter bij het landbouwgebied van Noord-China, dat het graan levert waarmee de groeiende bureaucratie moet worden onderhouden. De Jrchen bezitten in de bureaucratie ongeveer de helft van de posten. De invloed van de Han-Chinezen neemt toe, maar vooral ten koste van de andere onderworpen etnische groepen. De Jin maakt vooral gebruik van gesinificeerde Bohai (Parhae) en Han-Chinezen uit het gebied rond Beijing. Dit gebied staat onder de Liao al onder niet-Chinees gezag en men vertrouwt daarom op de loyaliteit van de bevolking. Voor civiele functies speelt het examensysteem een grote rol in het rekruteren van Han-Chinezen en Jrchen, maar in het leger behouden de Jrchen alle macht. De Jin-heersers dwingen zon drie miljoen mensen, inclusief het grootste deel van de Jrchen-bevolking (circa 1,5 miljoen mensen), om naar Noord-China te migreren. Hier komen zij in contact met de Chinese beschaving, waarna zij zich enkel nog met de landbouw bezighouden en uiteindelijk opgaan in de Noord-Chinese bevolking. Zij vormen een kleine minderheid tegenover minstens dertig en misschien wel ruim veertig miljoen Han-Chinezen, maar bezitten wel een geprivilegieerde positie. Hun toenemende sinificatie gaat veel verder dan het strategisch inzetten van Chinese cultural resources, mede omdat zij na 1127 allemaal hun stamlanden hebben moeten verlaten. Deze sinificatie wordt begrijpelijkerwijs gezien als een bedreiging voor de eigen identiteit van de Jrchen in de Jin-staat. Een poging om het oorspronkelijke Jrchen-karakter van de Jin te versterken blijft echter oppervlakkig. Het verzet tegen de Chinese culturele invloed heeft ook meer te maken met de angst van niet-keizerlijke elitefamilies voor hun macht dan met een algemene voorkeur voor of afkeer van de Chinese cultuur. Het gebruik van de Jrchen-taal neemt steeds meer af en hun eigen schrift wordt vooral gebruikt voor het vertalen van traditionele Chinese teksten. De bureaucratie naar Chinees model en de centralisatie van het bestuur ten koste van de stammen blijven gehandhaafd. Het stimuleren van de jacht om de militaire vaardigheden te ontwikkelen blijft zonder veel effect. Voor de Jrchen die naar China hebben moeten verhuizen is de sinificatie onafwendbaar, maar de groepen die in het noordoosten zijn achtergebleven zullen zich de volgende eeuwen in etnisch en cultureel opzicht gewoon kunnen handhaven. Hun afstammelingen noemen zich in de vroege zeventiende eeuw Mantsjoes en vallen in 1644 China binnen om het land daarna in korte tijd helemaal te veroveren. In 1214 vlucht het Jin-bestuur met aanhang uit Beijing voor de opdringende Mongolen en vestigt zijn centrale hoofdstad in de oude en jarenlang verwaarloosde Song-hoofdstad Kaifeng. De toplaag van de Jrchen raakt in verval en verwaarloost haar militaire vaardigheden. De restanten van het Jin-rijk zijn niet in staat de grote groepen niet-productieve Jrchen te onderhouden, wat de desintegratie versnelt. Het belangrijkste is echter niet zozeer het militaire verval als wel de politieke verdeeldheid van de Jrchen-toplaag en de enorme kracht van de Mongoolse legers. In 1232 wordt de hoofdstad Kaifeng door de Mongolen belegerd en een fatale epidemie breekt uit. Binnen luttele weken sterft een kleine miljoen
256 hemels mandaat
mensen aan een besmettelijke ziekte, met symptomen als koorts en het ophoesten van slijm. De ernstig gedemoraliseerde Jin komt definitief ten val in 1234 onder de gecombineerde aanvallen van de Mongolen vanuit het noordwesten en de Song vanuit het zuiden. Tijdens de opdeling van China in de zuidelijke Song en de Jin worden in het noorden allerlei ontwikkelingen uit de noordelijke Song voortgezet. Daarbij is de Jin eerder conservatief dan vernieuwend. Zij legitimeert zich net als de Han, de Tang en in mindere mate ook de noordelijke Song via de leer van de Vijf Fasen. Daarbij worden een specifieke kleur en materiaal aan de dynastie toegekend, die bewijzen dat zij de legitieme opvolger van de Song-dynastie is. Er is verder zeker nog geen sprake van sociaal-economisch verval en de sterke economie van de noordelijke Song blijft vooralsnog intact. Deze economie steunt op de productie van steenkolen en ijzer, en een sterke handwerksindustrie. De verovering van de hoofdstad van de Song levert flinke reserves op, die bestaan uit de kostbaarheden van het keizerlijke paleis en de financile reserves van de Song. De Jin heeft verder inkomsten uit het monopolie op de productie van zout bij het aloude Zoutmeer van Zuid-Shanxi (zie afbeeldingen 3 en 69). Het gebied rondom dit meer komt in deze eeuwen tot grote economische bloei, wat de basis zal vormen van de latere ontwikkeling tot een van de grote herkomstgebieden van regionale kooplui. De bloei van het spreektaaltheater in stedelijke gebieden en de bouw van grote lokale tempels, maar ook de bloei van een nieuw soort geneeskunde door classicistische artsen, wijzen op een behoorlijk welvaartsniveau.
afbeelding 69 Het zoutmeer van Shanxi wordt gevoed met smeltwater dat in de lente uit de naburige heuvels omlaag stroomt. Het zout lost hierin op, waarna het in de zoutpannen wordt ingelaten. Illustratie uit een farmaceutisch werk uit de Song in een Yuan-editie.
257
Het onmiskenbare verval van het noorden in de volgende eeuwen is het resultaat van de langdurige oorlogen tussen de Jin en de Mongolen, die worden gevolgd door een brute exploitatie van het gebied vanaf 1234 tot Khubilai Khans troonsbestijging in 1260. Een kleine eeuw later zorgen opstanden en burgeroorlogen die duren van 1351 1368 en 1398 1402 opnieuw voor langdurig verval. Banditisme wordt in sommige regios zelfs endemisch en Noord-China toont pas in de loop van de zestiende eeuw weer een zeker herstel. De Mantsjoes en hun Qing-dynastie brengen dan de vrede en stabiliteit die het noorden weer op de been helpen. Hongersnoden, burgeroorlogen en de Japanse invasie vanaf 1937 werpen grote delen van het noorden in de eerste helft van de twintigste eeuw opnieuw ver terug.
8.3
Yuan (1272 1368)
8.3.1 De verovering van China

Op een grote vergadering van Mongoolse stammen in 1206 wordt de Mongoolse leider Temjin erkend als Djengis Khan, ofwel Universele Heerser. Onder deze titel is hij ook in het Westen bekend geworden. Hij onderscheidt zich als een succesvolle legeraanvoerder. Bovendien voert hij een effectief systeem van militaire organisatie in, gebaseerd op eenheden van 10, 100 en 1000 man, dat dwars door de bestaande stamverbanden heenloopt. Eerst worden lokale Mongoolse en Turkse stammen verenigd, daarna volgen de Centraal-Aziatische rijkjes. In 1209 erkent de Xixia de oppermacht van de Mongolen en in 1227 wordt zij definitief veroverd. Ondertussen wordt ook de Jin aangevallen. In 1215 vallen Mantsjoerije en het gebied rond Beijing al in Mongoolse handen en in 1234 valt de rest van de Jin. Wanneer Djengis Khan in 1227 sterft hebben de Mongolen al razzias uitgevoerd tot aan de grenzen van Europa. Zij hebben heel Centraal-Azi in hun macht, al zijn grote delen daarvan in die tijd nog minder bewoond dan tegenwoordig. Hun militaire strategie, doorgevoerd in alle windrichtingen, bestaat uit het systematisch uitmoorden van de veroverde bevolking wanneer die zich verzet. De meeste volkeren kiezen eieren voor hun geld en geven zich over. Deze vorm van oorlogsvoering door het gebruiken van terreur is onderdeel van een goed doordachte en succesvolle strategie om met relatief kleine legers een numeriek superieure vijand te verslaan vergelijkbaar met het bombarderen van de burgerbevolking tijdens de Tweede Wereldoorlog of meer recent tijdens de Vietnamoorlog. Lange tijd tonen de Mongoolse leiders weinig belangstelling voor de institutionalisering van hun bestuur over de gebieden van verslagen tegenstanders. Zij beperken zich tot de extractie van buit als beloning voor de soldaten en hun leiders. De enige manier om de nieuw gevormde Mongoolse legers bij elkaar te houden is het veroveren van nieuwe buit, dus in dat opzicht is er voor de Mongoolse militaire leiders ook weinig keuze. Het gevolg van decennia van deze vorm van oorlogsvoering is wel een ernstige ontvolking van Noord-China en delen van Centraal-Azi. Pas lang na de dood van Djengis Khan komt hierin met de verovering van China verandering, vooral onder diens kleinzoon Khubilai Khan (1215 1294). Om die reden is de verovering van het zuiden van China veel minder ingrijpend en vernietigend geweest.
258 hemels mandaat
Daar is de sociale en economische bloei van de zuidelijke Song-periode grotendeels intact gebleven tot het midden van de veertiende eeuw. Voor de financile gezondheid van het Mongoolse rijk is dat ook belangrijk, want wil het uitdijende imperium blijven voortbestaan, dan heeft het inkomsten nodig om het groeiende bestuursapparaat te voeden en belonen. De etnische samenstelling van de Mongolen verandert door de veroveringen ingrijpend. De oorspronkelijke groep is eigenlijk heel klein, maar door allianties met andere etnische groepen of zelfs het integraal opslokken van groepen, neemt hun aantal in de loop van de veroveringen sterk in omvang toe. Interessant is hoe zij Turkssprekende groepen absorberen, terwijl allerlei Mongoolssprekende groepen buiten de Mongolen als politiek-militaire constructie blijven. Aanvankelijk vertrouwen de Mongolen in militair opzicht vooral op de kwaliteit van hun paarden. Ze richten deze dieren zo af dat hun berijders met een armboog in alle richtingen kunnen schieten. Later zullen zij ook de militaire technologien van hun tegenstanders overnemen, deels door hele legereenheden te absorberen. Daarnaast schakelen zij lokale experts in, in China onder meer Oeigoeren en Perzen, de laatsten afkomstig uit Khwarazm (of Chorasmi), het voormalige Sogdi ten noordoosten van het klassieke Perzi en gelegen aan het begin van de Zijderoute. De enorme militaire expansie van de Mongolen leidt uiteindelijk tot de vorming van een weinig gestructureerd wereldrijk dat reikt van Zuid-Rusland tot Vietnam. Na de onderwerping van Centraal-Azi maken de Mongoolse legers zich meester van Zuid-Rusland, en van daaruit worden zonder blijvend resultaat veldtochten in Oost-Europa ondernomen, tot aan de Dalmatische kust. Voor het eerst en vooralsnog het laatst in de geschiedenis zijn CentraalAzi en de hele Euraziatische steppegordel aan n macht onderworpen. Terwijl in het Verre Oosten de verovering van China wordt voortgezet, lukt het andere Mongoolse legers een deel van het Midden-Oosten te veroveren. Perzi en Irak worden onder Mongools bestuur gebracht. Natuurlijk is dit enorme wereldrijk niet vanuit n centrum te regeren. Er vormen zich al snel vier grote, in de praktijk onafhankelijke delen, khanaten, geleid door de zonen van Djengis Khan en hun afstammelingen, die de titel khan (heer) dragen (zie kaart 12). (1) De nazaten van Tolui houden tot 1368 de macht over het rijk van de Grote Khan in China en omgeving, waarna zij worden teruggedrongen naar hun oude stamland. (2) De nazaten van Batu krijgen het rijk van de Gouden Horde in Zuid-Rusland en WestSiberi, waar zij tot 1502 aan de macht blijven. (3) De nazaten van Hlegu krijgen het rijk van de Ilkhan in Perzi en Irak, waar zij tot 1335 de macht vasthouden. De nazaten van Chagatai en daarna van Timoer Lenk (1336 1405), in het Westen beter (4) bekend als Tamerlane, beheersen Centraal-Azi of Transoxiana. Hun macht duurt tot 1507. Afstammelingen in een zijlijn veroveren als de Moghuls in 1526 India en heersen daar tot 1857.
259
kaart 12 De Yuan.
De Grote Khan oefent het directe gezag uit over het stamland Mongoli, Mantsjoerije, de oostelijke oasestaten en de tot dan toe veroverde delen van China. Hij controleert ook de oorspronkelijke Mongoolse elitecavalerie, terwijl de troepen van de andere khans veel heterogener zijn, meestal afkomstig uit pas onderworpen volkeren. Aanvankelijk is de hoofdstad van het Mongoolse rijk gevestigd in Karakorum in het huidige Mongoli. Deze stad bestaat deels uit paleizen, tempels en stadsmuren, met zelfs een kerk voor de Turkse aanhangers van het nestoriaanse christendom. Verder is het vooral een tijdelijke stad van Mongoolse tenten of yurts,* wat duidelijk de nomadische wortels van het rijk aangeeft. Wanneer Khubilai Khan aan de macht komt, zal hij Karakorum meteen verlaten voor een hoofdstad in Binnen-Mongoli, en vanaf 1264 in het huidige Beijing. Hij ziet zichzelf nog als Grote Khan, maar heeft onder zijn verwanten niet meer het internationale gezag van zijn illustere voorgangers. De nieuwe hoofdstad wordt gekozen om dichter bij zijn eigen territoriale rijk te zijn, in plaats van het nu grotendeels fictieve Mongoolse wereldrijk.
De yurt bestaat uit een rond houten frame dat wordt afgedekt met viltdoeken. In het Mongools heet dit een ger. Deze tenten kunnen relatief makkelijk worden vervoerd met paarden of kamelen, de traditionele vervoersmiddelen in dit gebied.
260
hemels mandaat
8.3.2 De Mongoolse heerschappij over China

De vestiging van een nieuw territoriaal rijk Twee adviseurs hebben grote invloed gehad op het beleid van de Mongolen in China, namelijk Yel Chucai en Liu Bingzhong. De verchineesde Khitan Yel Chucai (1189 1243) stamt uit de keizerlijke clan van de Liao en is een ambtenaar van de Jin. Bij de val van Beijing in 1215 wordt hij door de Mongolen gevangengenomen. Hij treedt in dienst van Djengis Khan en heeft vooral grote invloed op diens opvolger tot zijn eigen dood in 1243. Hij is een veelzijdige geleerde, die onder meer de aandacht trekt door zijn kennis van astrologie en astronomie. Hij betoogt met enig succes dat het zinvoller is China op traditionele wijze te regeren, dan alle landbouwgrond om te zetten in weidegrond. Hij inspireert de eerste institutionele hervormingen die van de Mongolen meer maken dan een veroveringsmachine. Liu Bingzhong (1216 1274) is afkomstig uit een Chinese familie in Mantsjoerije, die al generaties lang functies heeft bekleed onder de Liao en de Jin. Met de zuidelijke Song voelt hij, net als de meeste Noord-Chinezen, weinig affiniteit. Hij treedt in dienst van een kleinzoon van Djengis Khan, Khubilai, die een leengoed heeft gekregen in NoordChina. Zoals veel Noord-Chinese geleerden van zijn tijd is Liu buitengewoon veelzijdig, met kennis van de klassieke teksten, maar ook van Boeddhisme, astrologie en astronomie. Liu adviseert Khubilai over de noodzaak van een civiele bureaucratie, wetten en belastinghervormingen, kortom de omvorming van het leengoed tot een inkomstenbron voor de lange termijn. Voorts doet hij voorstellen voor de legitimatie van het Mongoolse bewind in de vorm van een Chinese dynastie, die ook worden uitgevoerd. Hij instigeert een belangrijke kalenderhervorming, die in 1280 wordt voltooid door een team van Noord-Chinese deskundigen. De nieuwe kalender is een grote verbetering vergeleken met zijn voorgangers en zal standhouden tot 1644, en in Japan en Korea nog veel langer. Zij is gebaseerd op uitgebreide astronomische waarnemingen, zodat zij zons- en maansverduisteringen, maar ook andere hemelverschijnselen beter dan ooit tevoren kan voorspellen. Het politieke belang van zon kalender is groot voor een Mongoolse Khan die het Al-onder-de-Hemel net heeft veroverd en niet alleen Grote Khan, maar ook Zoon des Hemels wil zijn. Lange tijd is gedacht dat er sprake is van islamitische invloed door Perzische adviseurs, maar deze invloed blijkt zeer beperkt. Curieus genoeg zal de stichter van de Ming later veel opener staan voor dergelijke adviseurs en hun een leidende rol in het astronomische bureau geven. Naast Liu Bingzhong schakelt Khubilai ook andere Chinese adviseurs in bij het bestuur van zijn leengoed. De meeste van hen zijn specialisten in praktische wetenschappen zoals wiskunde, waterwerken, astronomie, belastingen of bureaucratie. Aanvankelijk bestuurt Khubilai zijn leengoed op de traditionele, exploitatieve manier, maar dit mislukt doordat de bewoners domweg vluchten. De successen van zijn adviseurs bij een meer Chinees georinteerde manier van besturen vergroten Khubilais vertrouwen in het Chinese bestuurssysteem. In 1260 verwerft Khubilai de titel van Grote Khan, mede dankzij een goed geoliede machtsbasis in Noord-China. Na 1262 verliezen de Chinese adviseurs veel van hun invloed aan Centraal-Aziaten, omdat sommigen van hen zich tegen de Mongolen hebben gekeerd. Dit is n van die voor niet-Chinese veroveraarsdynastien zo typerende bewegingen terug
naar de eigen cultuur, namelijk het al genoemde selectieve nativisme. Omdat de CentraalAziaten geen persoonlijke betrokkenheid bij het gebied hebben, gaan zij exploitatiever te werk. Op de langere termijn passen velen van hen zich aan bij de Chinese cultuur, en nadat de Mongoolse heersers uit China worden verjaagd in 1368, blijven hun families vaak achter zonder dat er een bijltjesdag tegen hen volgt. De keuze voor topbestuurders van Centraal-Aziatische herkomst betekent niet dat het gebruik van Chinese cultural resources voor het Mongoolse bestuur over China nu wordt gestaakt. In 1260 is men overgegaan op de Chinese kalender, inclusief het tellen van jaren in periodes met voorspoedige namen, de jaartitels (nianhao). In 1264 wordt de hoofdstad verplaatst naar het huidige Beijing en een paar jaar later wordt deze stad naar traditionele Chinese kosmologische beginselen herbouwd. Zij heet in de Yuan de Grote Hoofdstad (dadu) en wordt ook Khanbalik (stad van de khan) genoemd. De stad ligt dicht bij de Noord-Chinese machtsbasis van Khubilai, maar heeft als nadeel dat de controle van de steppezone veel moeilijker wordt. In 1272 wordt Yuan gekozen als de naam van de dynastie. Het karakter yuan betekent begin en is het eerste karakter van een van Chinas meest vereerde canonieke boeken, het Boek der Veranderingen (yijing). Het is de eerste dynastie sinds de Shang en Zhou die een naam kiest die niet naar een specifiek gebied in China verwijst. Ook de volgende twee dynastien, de Ming en Qing, zullen namen kiezen die niet verwijzen naar een grondgebied. De volledige overname van het klassieke keizerlijke hofritueel duurt veel langer, maar onder Khubilai wordt al begonnen met de traditionele Chinese legitimatie van de dynastie. Ondertussen hebben de Mongolen veel geleerd over het bestuur van een sedentair rijk en is het centrale gezag voldoende versterkt voor een systematische verovering van ZuidChina. Nu de Yuan een territoriale staat is geworden, in plaats van een militair systeem om buit te verzamelen, wordt de benodigde concentratie van militaire middelen om het zuiden te veroveren ook zinvol. De zuidelijke Song mag dan slechts geheerst hebben over een gedeelte van het grondgebied van de noordelijke Song, zij is nog steeds de grootste en meest complexe politieke structuur van de toenmalige wereld. In 1254 heeft een Mongools leger onder Khubilai de staat Dali in zuidelijk China al veroverd, zodat de Song van daaruit door de Mongolen in de tang kan worden genomen. De verovering van het zuiden wordt een jarenlange strijd, in een voor de Mongoolse ruiterlegers moeilijk begaanbaar gebied. Khubilai Khan en zijn generaals zetten daarom grote massas Chinezen in voor de belegering van de steden en de strijd op het water van de Huai en de Yangzi. Belangrijke generaals van de Song lopen na 1270 over, en ook de Chinese vloot en een piratenvloot sluiten zich aan bij de Mongolen. In 1276 valt de Song-hoofdstad Hangzhou en in 1279 wordt de laatste Song-vloot verslagen. In 1274 en 1281 proberen de Mongolen met grote vloten, die vooral door Chinezen en Koreanen worden bemand, om Japan binnen te vallen. De eerste keer is aanvankelijk succesvol, maar dankzij een storm wordt een groot deel van de invasievloot op zee vernietigd. De tweede poging mislukt, omdat de Japanners hun kust hebben versterkt en dankzij een verwoestende taifoen, die de invasievloot vernietigt. De Japanners zien deze storm als een vorm van goddelijke bijstand en noemen haar de goddelijke wind (kamikaze). De Japanse zelfmoordpiloten of kamikazepiloten aan het einde van de Tweede Wereldoorlog hadden
262 hemels mandaat
eenzelfde goddelijke wind moeten worden, die de dreigende invasie van de geallieerde, en in de ogen van de Japanners barbaarse legers had moeten tegenhouden. Interessant is dat de Mongolen niet proberen Tibet te veroveren, afgezien van kortstondige expedities in 1240 en 1244 om vast te stellen wie daar eigenlijk de baas is. Wel is er voor het eerst sprake van de invloed van boeddhistische Lamas aan het keizerlijke hof. De begaafde Lama Phags-pa (1235 1280) van de Sakya-pa-richting bekeert Khubilai Khan tot zijn religie. Dit betekent niet dat deze laatste nu tegen andere religies uit het rijk is of dat hij niet meer deelneemt aan de inheemse Mongoolse religieuze cultuur. Phags-pa gebruikt Khubilais politieke en militaire steun om meer invloed voor zijn specifieke traditie in Tibet te verwerven, zodat wel sprake is van Mongoolse invloed. Na zijn dood in 1280 houdt de nieuwe politieke structuur niet lang stand. Phags-pa breidt het Tibetaanse schrift uit, zodat men er ook Mongools en Chinees mee kan schrijven. Dit phagspa-schrift met 38 tekens vindt echter geen wijdverbreide ingang. Militair en politiek blijft Tibet onafhankelijk van het Mongoolse rijk. Na Khubilais dood is het ook al weer snel gedaan met de belangstelling van de Mongolen voor Tibet.
Het bestuur over het nieuwe rijk De Mongolen verdelen hun onderdanen in vier categorien, op grond van de volgorde waarin zij zijn onderworpen en hun daaruit voortvloeiende betrouwbaarheid. Het statussysteem is niet door hen bedacht, maar gebaseerd op eerdere multi-etnische bestuurssystemen in Noord-China. De eerste categorie is die van de Mongolen, al is deze groep sterk veranderd in de loop van de veroveringen door Djenghis Khan. De volgende categorie is die van de Gemengde Categorien (semu) en bestaat uit West- en Centraal-Aziaten, zoals Oeigoeren, Turken en Perzen (afkomstig uit Khwarazm of Chorasmi). Velen van hen zijn al in meerdere of mindere mate gesinificeerd en hebben daardoor toegang tot meerdere culturen tegelijk. De Oeigoeren behoren tot de eerste niet-Mongoolse volkeren die al in 1209 de macht van het nieuwe rijk erkennen. Zij wonen al sinds eeuwen in het westelijke gebied van het Tarim-bekken en de Hemelse Bergen (tianshan). Door hun ligging op de Zijderoute en hun lange geschiedenis van omgang met achtereenvolgende politieke systemen in China hebben zij grote ervaring in multi-etnische en multiculturele vormen van bestuur. Zij bezitten daarnaast ook vaak Chinese geletterdheid. Dit zijn cruciale vaardigheden die de Mongolen in toenemende mate bij hun veroveringen nodig blijken te hebben. De volgende twee categorien zijn buitengewoon interessant, omdat zij een bevolking met sterk verwante culturen toch in tween verdeelt. De eerste en hogere categorie is die der Han-Chinezen (han), dat wil zeggen de mensen in Noord-China die de cultuur van de Han bezitten, ook de vaak sterk gesinificeerde Khitan en Jrchen. De term verwijst dus niet zozeer naar n specifieke etnische groep, maar zij hebben wel allemaal een gemeenschappelijke geschiedenis onder de Jin-dynastie. Hun culturele identiteit is verwant aan, maar niet hetzelfde als die van de bewoners van zuidelijk China, al is dat een inzicht dat in de Chineestalige historiografie slecht valt. De laagste categorie is ten slotte die van de Zuiderlingen (nanren), de onderdanen van de voormalige zuidelijke Song-dynastie. Zij worden door
263
de Mongolen zelf ook betiteld als zuidelijke barbaren (manzi, bij Marco Polo wordt dit Mangi). Cultureel zijn de verschillen tussen de Gemengde Categorien, Han-Chinezen en Zuiderlingen door de voortschrijdende sinificatie niet extreem groot. Van etnische groepen kan men daarom niet spreken, maar hoogstens van een poging tot een kastenmaatschappij om de eigen identiteit en macht te kunnen behouden. Gedurende de hele Yuan-dynastie zal vooral het onderscheid tussen Mongolen en Gemengde Categorien aan de ene kant en etnisch Chinezen aan de andere kant vrij strikt worden gehandhaafd. Wanneer de Mongolen in 1368 uiteindelijk worden verjaagd, zullen grote groepen die in cultureel opzicht zijn verchineesd en zelfs delen van het Mongoolse leger in China achterblijven. De etnische classificaties door de Mongoolse legers leiden niet tot een blijvend racisme, iets wat aan het einde van de Mantsjoe-heerschappij in de late negentiende eeuw heel anders zal zijn. Verantwoordelijke posities in het bestuur en het leger zijn voorbehouden aan de eerste twee categorien, die ook aanzienlijke privileges genieten in het strafrecht en examensysteem dat in 1315 weer is ingevoerd. Op een iets lager niveau bekleden ook Noord-Chinezen belangrijke posten, zoals Yel Chucai en Liu Bingzhong. Zuid-Chinezen mogen tot de eerste decennia van de veertiende eeuw alleen plaatselijke functies hebben. Via de verchineesde leden van de Gemengde Categorien vindt op lokaal niveau toch aanzienlijke informele samenwerking en culturele uitwisseling plaats. Op lokaal niveau wordt het bestaande bestuurssysteem intact gelaten, maar daarboven wordt een ander bestuurssysteem geplaatst dat in handen is van de Mongolen en de mensen uit de Gemengde Categorien. Op elk bestuursniveau worden toezichthouders geplaatst, meestal een Mongool met een erfelijke aanstelling. Er wordt een nieuwe geografische eenheid gecreerd onder het centrale niveau, de provincie (sheng), die boven de oude eenheden van de route, de prefectuur en het district komt te staan. Een groot deel van de centrale bevoegdheden wordt aan de provincie gedelegeerd. Deze provincies zijn nog niet identiek aan de provincies van de Ming- of Qing-periode, want zij zijn veel groter in omvang en hebben andere namen. De Mongolen proberen in het plaatselijke bestuur klerken te laten regeren als tegenwicht voor de neoconfucianistische ambtenaren, maar de klerken identificeren zich toch met de normen en waarden van deze prestigieuze groep. Langzaam maar zeker neemt de invloed van neoconfucianistische geleerden in het bestuur toe ten koste van de financile en technische specialisten. Vooral na de verovering van het zuiden wint de neoconfucianistische richting van Zhu Xi snel terrein. Zijn interpretatie van de Vier Boeken wordt verplicht gesteld op de in 1313 heringevoerde en in 1315 voor het eerst echt gehouden examens. Als gevolg van de voortgaande sinificatie en de toenemende invloed van het neoconfucianisme ontstaan steeds meer spanningen tussen de Mongolen uit de steppen en de kleine groep Mongolen en de Gemengde Categorien met een machtsbasis in China. Uiteindelijk wint de Chinese groep, omdat zij het economische kerngebied van China beheersen en kunnen de Mongolen uit de steppen geen invloed meer uitoefenen op de troonopvolging. Tegelijkertijd verliezen de Mongolen hun militaire voorsprong en blijken uiteindelijk niet in staat de opstanden die vanaf 1351 uitbreken het hoofd te bieden. Toch wordt de strijd om de
264 hemels mandaat
macht in de laatste decennia van de dynastie geen puur etnisch conflict. Zo zijn de generaals en legers die in die laatste jaren de Yuan nog steunen van Noord-Chinese afstamming, dus uit de statuscategorie van de Han-Chinezen. Wij zullen zien dat de geletterde elite ook niet de kant van de opstandelingen kiest, maar zich afzijdig houdt. De strijd tussen voorstanders en tegenstanders van de Yuan is vaak meer een burgeroorlog dan een strijd tussen de Chinezen en hun vreemde overheersers.
8.3.3 De val van de Yuan

In 1340 wordt de Mongool Toghto (Chinees: Tuotuo) de machtigste man aan het hof. Hij heeft een Zuid-Chinese classicist als leraar en staat een activistisch staatsbeleid voor. Andere Mongolen staan juist een neoconfucianistisch beleid voor dat uitgaat van het juiste morele gedrag van de bestuurders. Het politieke debat vindt plaats in typisch Chinese filosofische termen, een indicatie van het succes van het heringevoerde examensysteem en van het neoconfucianisme als ideologie. De mate waarin de dynastie wordt geaccepteerd door de Chinese elite blijkt ook uit het feit dat deze elite ondanks de politieke discriminatie van het systeem van de vier statusgroepen onvoorwaardelijk trouw blijft aan de Yuan-keizer als drager van het Hemels Mandaat. Velen plegen zelfmoord wanneer de dynastie valt. Slechts een klein aantal kiest actief partij voor de opstandelingen. Alleen de latere stichter van de Mingdynastie slaagt erin enkele prominente neoconfucianisten uit het zuiden van de moderne provincie Zhejiang aan zich te binden. De val van de Yuan is zeker niet het gevolg van een massaal Chinees verzet tegen een uitheems, onderdrukkend bewind. Dat neemt niet weg dat enkele opstandelingen anti-Mongoolse propaganda gebruiken om volgelingen te winnen. Vr 1340 zijn er wel eens opstandjes, maar deze worden steeds zonder moeite onderdrukt. Aan het hof wisselen Mongoolse facties elkaar af, maar de frequente troonwisselingen sinds de dood van Khubilai Khan leiden niet tot een toestand van ontreddering aan de top. De dynastie is dus niet op weg naar een onafwendbare ondergang, zoals in het traditionele beeld van de Yuan wordt gesteld. Integendeel: zij is niet zonder succes op zoek naar nieuwe, aan de Chinese situatie aangepaste methoden voor het bestuur. Die ontwikkeling wordt na 1340 doorbroken, omdat het bewind met grote sociale problemen te maken krijgt. En probleem, dat in onderzoek vaak wordt genoemd maar een extreem speculatief karakter heeft, is de mogelijke verspreiding van de builenpest (yersinia pestis) vanuit de huidige provincie Yunnan (in Zuidwest-China) naar de rest van de wereld, met name het middeleeuwse Europa. Zeker is dat de provincie Yunnan door de Mongolen wordt veroverd en dat deze vorm van pest daar tot op heden inheems is bij de plaatselijke knaagdierenbevolking. Toch vertellen de Chinese bronnen niet van een gigantische uitbarsting van besmettelijke ziektes in deze tijd. Tegelijkertijd is het ook vrijwel zeker dat de pest uit de westerse Middeleeuwen niet dezelfde ziekte is als die welke in de late negentiende eeuw uit China komt. Hoewel de grote pestepidemien van de veertiende eeuw vernietigend zijn in hun omvang, blijkt de resterende Europese bevolking na de eerste uitbraken snel betrekkelijk resistent te zijn geworden. In het Europese geval maken de bronnen ook nauwelijks melding van ratten of andere dragers van de vlo die de besmetting van de pest overdragen. De moderne buiNIEUWE VEROVERAARSDYNASTIEN (9071368) 265
lenpest uit Yunnan die in de negentiende eeuw uit China komt, is veel dodelijker en is dat ook gebleven. De precieze aard van de middeleeuwse pest is daarom nog steeds niet met zekerheid vastgesteld. China heeft in de eerste helft van de veertiende eeuw te lijden onder een koudegolf, waardoor minder graan kan worden geproduceerd. Het transport van graan overzee wordt na 1340 bovendien ontwricht door de opkomst van grootschalige en goed georganiseerde zeeroverij; een piratenleider in Zhejiang wordt zo machtig dat de plaatselijke magistraten in arren moede zijn gezag erkennen. Het Keizerskanaal wordt onbruikbaar voor graantransport tengevolge van grote overstromingen van de Gele Rivier. De voor Noord-China en het hoofdstedelijke gebied in het bijzonder noodzakelijke graantoevoer uit het zuiden valt hierdoor grotendeels weg. Er vinden in heel Noord-China in de jaren veertig van de veertiende eeuw hongersnoden plaats. Er ontstaat grote onrust, en bendes vluchtelingen en bandieten beginnen rond te trekken. De sociale onrust wordt nog versterkt door een grootscheepse poging om het graantransport via het Keizerskanaal weer te herstellen. Na de val van de noordelijke Song en het verlaten van de hoofdstad Kaifeng is deze verbinding tussen het graanproducerende zuiden en het politieke centrum in het noorden lange tijd overbodig geweest. In 1194 heeft de koers van de Gele Rivier zich bovendien naar het zuiden verplaatst, om via het afwateringssysteem van de Huai Rivier in zee uit te monden. Pas in 1324 vindt de rivier een min of meer stabiele bedding, waarin ze de komende eeuwen zal blijven stromen. Dit heeft fatale gevolgen voor de economische infrastructuur van het getroffen gebied. Het oude Keizerskanaal is niet alleen zwaar beschadigd, maar loopt ook deels in de verkeerde richting. Het herstel van het kanaal staat bijna gelijk met een nieuw kanaal. Dit project wordt in 1351 met succes voltooid, maar legt een zware druk op de bevolking in het gebied rond het Keizerskanaal. In dat jaar breekt onverwachts een opstand uit in het gebied van de Huai Rivier, de opstand van de Rode Hoofdbanden (hongjin). Het is een beweging van het messianistische type, genspireerd door het geloof in de komst van de verlosser Maitreya (milefo) die zal worden geholpen door een Lichtende Koning (mingwang). Zij zullen de uitverkorenen redden van de rampen van het einde der tijden en de Lichtende Koning zal heersen over een ideaal rijk. De Rode Hoofdbanden zijn aanvankelijk succesvol. Kort daarop komt in hetzelfde gebied een voormalige zoutsmokkelaar in opstand en verovert een belangrijke stad aan het Keizerskanaal. De chaos is compleet. Na aanvankelijke nederlagen kan de Yuan zich dit keer nog herstellen en onder leiding van Toghto worden de opstandelingen stuk voor stuk verslagen. Dan valt de succesvolle minister plotseling in ongenade in 1355. Het tij keert en de Yuan verliest nu het initiatief, waarna de opstandelingen zich kunnen herstellen. Ook elders in het zuiden laaien de opstanden nu op. Uit de opstanden ontstaan in het zuiden diverse politieke systemen, waaronder n aan de benedenloop van de Yangzi. Deze staat stamt af van de legers van de Rode Hoofdbanden en wordt geleid door een ex-monnik van arme boerenafkomst, Zhu Yuanzhang. In 1368 roept hij in Nanjing de Ming-dynastie uit, waarvan de naam waarschijnlijk bewust moet herinneren aan de Lichtende Koning van de Rode Hoofdbanden. Datzelfde jaar verjagen zijn legers de Mongoolse heersers uit China, al zullen hun opvolgers tot ver in de Ming een
266 hemels mandaat
bedreiging vormen. De claim van Djengis Khan af te stammen blijft tot in de zeventiende eeuw een belangrijk onderdeel van de aanspraken van Mongoolse khans op de oppermacht. Een deel van de Mongoolse cavalerie blijft achter en treedt in dienst van de Ming. Nanjing wordt de nieuwe hoofdstad.
8.4
De Yuan-samenleving
8.4.1 Sociaal-economische ontwikkelingen

Het belangrijkste doel van de Mongolen is het uitbaten van de veroverde gebieden. Wanneer de verovering van Noord-China is voltooid, wordt in eerste instantie het bestaande bestuurssysteem opgeheven. De grond met de daarop wonende boeren wordt als leengoed in handen gegeven van de Mongoolse adel. Het innen van belastingen wordt door de leenvorsten verpacht aan kooplui, meestal moslims van Centraal-Aziatische herkomst, die al lang samenwerken met de Mongolen. Het onttrekken van het landbouwoverschot door de kooplui betekent op de korte termijn een stimulans voor de handel. Vanaf 1260 wordt de belastinginning opnieuw gecentraliseerd in handen van de overheid, die de inkomsten verdeelt over de leenvorsten en zichzelf. In het noorden wordt een belastingsysteem ingevoerd dat is gebaseerd op het huishouden als basiseenheid, met betaling in graan, zijde en corveearbeid. In 1260 wordt papiergeld op nationaal niveau zonder beperkingen in geldigheid doorgevoerd. Gedurende de Yuan-dynastie wordt het zelfs oninwisselbaar, wat tot in de veertiende eeuw goed werkt. Op zich maakt papiergeld maar een beperkt deel uit van alle handelstransacties. Wanneer te veel geld wordt gedrukt zonder het oude geld in te nemen ontstaat een hoge inflatie, die het vertrouwen in papiergeld als betaalmiddel uitholt. Pogingen om het onder de Ming weer in te voeren mislukken al kort na het begin van de dynastie. Tot het einde van de keizertijd wordt papiergeld niet meer heringevoerd, onder verwijzing naar de problemen uit deze periode. In plaats daarvan gaat men over op zilver. Het voordeel van zilver is dat men daarmee onafhankelijk is van de kwaliteit van het financieel beleid door de traditionele overheid, die meestal vooral in de eigen inkomsten genteresseerd is en niet in een stabiel macro-economisch beleid. De verovering van de zuidelijke Song betekent de aanwinst van een bijzonder rijk gebied. Over het algemeen worden de bestaande bezitsverhoudingen intact gelaten en behouden de grootgrondbezitters hun grond en macht. Zij verzetten zich verder nauwelijks tegen de Mongoolse overheersing, zoals ook blijkt uit het feit dat de zuidelijke elite in de opstanden tegen de Yuan sinds 1351 aanvankelijk geen enkele rol speelt. Het grootgrondbezit in het zuiden blijft onder de Yuan toenemen en de oude Methode van de Tweemalige Belastingheffing wordt voortgezet. Het grootste probleem is dat een toenemend aantal grootgrondbezitters de belasting ontduikt, waardoor de druk op de overblijvende zelfstandige boeren wordt vergroot. En methode om belasting te ontduiken is de registratie van grond onder een boeddhistische instelling, zoals de traditie van de Witte Wolken (baiyun
267
zong) in het beneden-Yangzi-gebied, iets wat ook in de vorige eeuwen al veel is gebeurd. Het blijkt buitengewoon lastig om deze vorm van ontduiking aan te pakken. Een belangrijke bestuurlijke verandering ten opzichte van de voorafgaande dynastien is de Mongoolse poging om de status van alle beroepsgroepen vast te leggen. Boer, ambachtsman en soldaat worden erfelijke beroepen. Hier is een duidelijke analogie te zien met de al genoemde indeling van de bevolking in vier categorien. De uiteindelijke doelstelling van dergelijke indelingen is het voorkomen van te veel sociale en etnische mobiliteit, ongetwijfeld om zo de Mongoolse identiteit en daarmee ook politiek-militaire overheersing te kunnen garanderen. De Ming zal de indeling in beroepsgroepen voortzetten. Door hun noordelijke orintatie en de groeiende bevolking van het hoofdstedelijke gebied staat de Yuan opnieuw voor het probleem van het vervoer van belastinggraan naar het noorden. Het oude Keizerskanaal vanaf het beneden-Yangzi-gebied tot Kaifeng is sinds de val van de noordelijke Song verwaarloosd. Het grootste deel van het graantransport vindt eerst plaats door kustvaart over zee. In de jaren veertig van de veertiende eeuw wordt begonnen met de aanleg van een nieuw kanaal dat de Yangzi-delta rechtstreeks zal verbinden met de hoofdstad Beijing. Dit is het definitieve Keizerskanaal, dat de volgende eeuwen zal lopen van Beijing naar Hangzhou, met een verlengstuk naar de havenstad Ningbo. Pas na het midden van de negentiende eeuw wordt het kanaal vervangen door kusttransport overzee. Wij hebben al gezien hoe de graafactiviteiten van het kanaal een grote wissel trekken op de plaatselijke bevolking en direct bijdragen tot de verwoestende opstanden tijdens de late Yuan-dynastie. Naast de belastinginkomsten in graan blijven de inkomsten uit het zoutmonopolie van belang. Al in 1230 brengen de Mongolen de zoutproductie in Noord-China onder staatstoezicht en maken de verkoop van zout tot een staatsmonopolie. Met de inkomsten wordt een groot deel van de uitgaven van de Yuan gefinancierd. Kooplui kopen certificaten van de overheid, waarmee zij een bepaalde hoeveelheid zout mogen afnemen, die zij tegen winst kunnen doorverkopen. In de late zuidelijke Song wordt katoen waarschijnlijk al in China gentroduceerd via de handelsroute overzee uit India, terwijl het later ook over de landroute binnenkomt. Het is in tropische landen een meerjarige plant die tijdens haar mars noordwaarts in China jaarlijkse variteiten ontwikkelt, waardoor zij beter kan worden aangepast aan lokale omstandigheden en productiewensen. Gedurende de Yuan begint de productie van katoen in China op grote schaal dankzij een systematisch stimuleringsprogramma van de Mongoolse overheid. Het is een comfortabele en veel beter betaalbare stof voor kleding in zomer en winter dan zijde, omdat zij veel minder arbeidsintensief is. Katoen kan overal worden verbouwd waar genoeg zon en water is. Het centrum van de verwerking van ruwe katoen tot lappen stof ligt de volgende eeuwen voornamelijk in het westelijke deel van het beneden-Yangzi-gebied, maar het kan overal worden verbouwd waar voldoende water is. De concentratie van de verwerking van de oogst tot stoffen in het beneden-Yangzi-gebied heeft te maken met de benodigde luchtvochtigheid, omdat een te droge draad snel knapt, en de hoge graad van commercialisering, zodat men altijd voedsel en andere levensbenodigdheden op de markt kan kopen. Het oosten van het beneden-Yangzi-gebied blijft een zijdegebied, maar het westelijke gebied tot
268 hemels mandaat
en met de regio van het latere Shanghai is eeuwenlang een belangrijk katoengebied. In de loop van de Ming wordt katoen hier zelfs belangrijker dan rijst en levert net als bijvoorbeeld zijde, porselein, thee, suiker en zout een belangrijke bijdrage aan de steeds verder groeiende commercialisering van het late keizerrijk. De introductie van vochtige kelders om katoen te verwerken maakt dat in de loop van de Qing ook in het noorden, waar arbeid goedkoper is, een concurrerende katoenindustrie kan ontstaan.
8.4.2 De verslechterende positie van de vrouw

Terwijl de positie van de vrouw onder de vorige veroveraarsdynastien zeker niet slechter en de positie van elitevrouwen misschien wel beter is geworden, lijkt onder de Yuan een ernstige verslechtering van hun positie plaats te vinden. De neoconfucianistische filosofen uit de Song willen de onafhankelijkheid van de vrouw van de familie waar zij is ingetrouwd beperken. Zij doen dit om de familie als instrument van rituele en sociale reproductie te versterken, namelijk als rituele eenheid voor de vooroudercultus waarmee de mannelijke lijn in stand wordt gehouden, en als sociale eenheid waarmee voor de zonen een zo hoog mogelijke positie in het examensysteem kan worden verworven (zie afbeelding 70). Classicistische ideologen proberen dit al eeuwenlang zonder hoegenaamd succes en de vraag is dus waarom het nu wel is gelukt. De cruciale externe invloed is het leviraat, de gewoonte dat een vrouw die weduwe wordt niet terugkeert naar haar familie van herkomst of hertrouwt met een buitenstaander, maar een mannelijk lid van de familie van haar overleden man huwt, bij voorkeur diens broer. In de Mongoolse steppecultuur krijgt de vrouw geen bruidsschat mee, maar ontvangt zij na haar huwelijk een deel van het bezit van haar man. Mongoolse vrouwen kunnen worden geschaakt, verkocht of vererfd, maar wanneer zij eenmaal als arbeidskracht in de familie van een man zijn aangekomen, bezitten zij ook aanzienlijke rechten. Centraal staat in deze nomadische cultuur immers niet het landbouwland, maar de fysieke arbeid die een vrouw kan verrichten. Omdat haar bezit afkomstig is van de familie van de man, moet voorkomen worden dat de vrouw dit bezit mee kan nemen wanneer zij weduwe wordt. De Mongolen kondigen dan ook een wet af die het leviraat verplicht maakt, in eerste instantie beperkt tot de Mongolen, maar later ook voor Chinezen. De Chinezen ervaren dit als een vorm van incest, maar sommigen van hen ontdekken al snel ook de economische voordelen. Omdat de vrouw met haar bezittingen in de familie van haar gestorven man moet blijven, kunnen die bezittingen worden gebruikt voor jongere broers van de man of haar kinderen. Sommige Chinezen praktiseren het leviraat daarom al voordat het berhaupt aan hen wordt toegestaan. In de vroege veertiende eeuw wordt een nieuwe wet afgekondigd die voorschrijft dat de bruidsschat van een vrouw moet achterblijven wanneer zij wil hertrouwen. Als haar schoonfamilie toestaat dat zij hertrouwt, krijgt ook niet zij of haar eigen familie, maar de schoonfamilie de bruidsgeschenken uit het nieuwe huwelijk. Tegelijkertijd wordt een verbod afgekondigd dat vrouwen in de rechtbank verschijnen, waardoor zij hun oude rechten niet kunnen verdedigen. De vrouwen en hun eigen families vechten deze nieuwe ontwikkelingen aan, maar uiteindelijk zonder succes.
Deze ontwikkelingen vinden gelijktijdig plaats met de herinvoering van het examensysteem en de neoconfucianistische canon als basis voor de examenvragen. Terwijl de Song-neoconfucianisten nog accepteren dat een vrouw het bezit over haar bruidsschat behoudt, zolang zij maar niet hertrouwt of naar haar eigen familie terugkeert, schaffen de neoconfucianistische denkers van de Yuan ook haar recht op de bruidsschat af.
afbeelding 70 Vrouwen wassen de pasgeboren Wang Chongyang, die later de traditie van de Complete Perfectie sticht. De scne maakt deel uit van een hagiografische muurschildering uit de vroege veertiende eeuw.
Het leviraat zal in China geen brede ingang vinden, maar ook als een vrouw het leviraatshuwelijk verwerpt, kan zij niet meer met een buitenstaander trouwen, zeker niet als haar man nog overlevende broers heeft. Haar enige optie is om ongetrouwd te blijven, maar haar bezit is zij hoe dan ook kwijt. Intussen is er zelfs een reel risico dat zij wordt verkracht door de familieleden van haar overleden man, met een beroep op het leviraatshuwelijk. Om deze reden wordt het ideaal van de kuise weduwe steeds populairder, want dit geeft haar tijdens de Yuan een ideologisch wapen tegen de verwanten van haar man. Wanneer tijdens de Mingdynastie het leviraatshuwelijk als barbaarse gewoonte wordt afgeschaft, blijven de overige regels intact.
270 hemels mandaat
De economische basis van de vrouw wordt door de afschaffing van haar recht op de bruidsschat nog smaller dan voorheen. Al tijdens de Qin- en Han-dynastien bestaat er het ideaal van de vrouw als degene in de familie die textiel produceert en/of verwerkt, terwijl de man het land bewerkt. Dit ideaal is niet identiek met de praktische taakverdeling binnen het boerengezin, maar het is daarom nog niet irrelevant. Vrouwen van goeden huize worden geacht minstens te kunnen spinnen en borduren, ook als dat niet economisch noodzakelijk is. Als weduwes geen recht meer hebben op hun bruidsschat, worden zulke vaardigheden plotseling van levensbelang. Maar al te vaak willen de verwanten van haar overleden man niet voor haar zorgen en ook gebeurt het dat er domweg niemand over is die voor haar en haar kinderen zou kunnen zorgen.
8.5
Religieuze en culturele ontwikkelingen
8.5.1 Internationale religies

In religieus opzicht zijn de Mongolen verdraagzaam, zij het niet uit principile overtuiging, maar uit pragmatische overwegingen. Aan alle religies wordt een zekere mate van effectiviteit toegeschreven en er wordt erkend dat de meeste religies tegelijk de cultuur van specifieke etnische groepen zijn. Wanneer men een multi-etnisch wereldrijk heeft, is een zekere mate van verdraagzaamheid daarom uit bestuurlijke overwegingen onvermijdelijk. Het opleggen van dezelfde religie aan alle inwoners van n rijk, zoals in Europa gebruikelijk, is waarschijnlijk veel uitzonderlijker dan het soort tolerantie dat de Mongolen aan de dag leggen. De Mongolen interesseren zich aanvankelijk sterk voor daosme en boeddhisme, maar onder de volkeren die hen steunen zijn er verschillende die tot het nestoriaanse christendom zijn overgegaan. De Mongoolse khans en legers buiten China en Mongoli gaan over tot de islam, wat de sterkste religie is in die delen van het Euraziatische continent die zij veroveren, maar de Mongolen in het kernland behouden hun oorspronkelijke sjamanistische religie. Zij zullen zich pas in de zestiende eeuw ook tot het Tibetaanse boeddhisme bekeren, zonder het sjamanisme geheel te verlaten.
Het christendom Onder de Mongolen is sprake van een beperkte christelijke aanwezigheid in China. Getalsmatig is het nestorianisme de belangrijkste vorm van het christendom in China, omdat diverse Turkse groepen onder de Mongoolse bondgenoten deze religie aanhangen. Zij wonen vooral in het noordwesten en westen, en zijn later opgegaan in de Mongolen of Oeigoeren (zie afbeelding 71). Ook uit Perzi komen nestoriaanse christenen naar China, die zich als handelaar vestigen in de internationale havenstad Quanzhou (het Zayton van Marco Polo). Zij noemen hun geloof de Religie van het Licht en hebben een kruis dat wordt gedragen door een lotus als hun symbool. Na de vroege veertiende eeuw lijkt het nestorianisme onder hen te zijn verdwenen en tegenwoordig zijn grafstenen de belangrijkste getuigen van deze fase in hun geschiedenis. Een fascinerende gebeurtenis is de reis van de in Beijing geboren nestoNIEUWE VEROVERAARSDYNASTIEN (9071368) 271
riaanse priester Rabban Bar Sauma (circa 1225 1294) van Beijing naar Jeruzalem. Hij zal deze laatste stad door allerlei oorlogen nooit bereiken, maar belandt in 1287 als afgezant van de Ilkhans in Irak en Perzi wel in Constantinopel, de hoofdstad van het Byzantijnse Rijk, en in Rome. Daar ontmoet hij in 1288 ook de nieuw gekozen paus en draagt hij een nestoriaanse mis op in het Syrisch. Rabban Sauma zal uiteindelijk terugkeren naar Irak en daar sterven. Zijn reisverslag is in een bewerkte Syrische vertaling in de late negentiende eeuw herontdekt.
afbeelding 71 Keizerlijk edict uit 1316 ten gunste van de nestorianen, gesteld in de omgangstaal en vermengd met Mongoolse termen die zijn getranscribeerd met Chinese karakters.
272
hemels mandaat
Onder de Mongolen zijn er herhaalde contacten tussen China en de rooms-katholieke staten van Europa door franciscaanse monniken en Italiaanse kooplui die naar het hof reizen van de Grote Khan in Karakorum in Mongoli, en later in Beijing. Enkelen van hen laten beschrijvingen achter, die warrig en bevooroordeeld kunnen zijn, maar wel altijd een persoonlijke noot dragen. De belangrijkste van hen is de Vlaamse franciscaan Willem van Rubrouck (circa 1220 circa 1293), die in 1253 begint aan zijn reis naar de Grote Khan, uiteindelijk de hoofdstad Karakorum bereikt, en in 1254 al weer terug reist. Zijn precieze doel is niet duidelijk, maar hij wordt wel door de koning van Frankrijk en de paus gesteund. Zijn verzoek om het christelijke geloof in Mongoli te verspreiden wordt door de toenmalige Grote Khan afgewezen en deze stuurt hem terug naar huis. Aldaar zit men niet op zijn kennis te wachten en hij mag van zijn orde aanvankelijk Frankrijk zelfs niet meer in. Alleen medebroeders met een vergelijkbare belangstelling verdiepen zich in zijn werk, zoals de middeleeuwse wetenschapper en filosoof Roger Bacon (circa 1215 circa 1292), en Giovanni Montecorvino (1246 1328), als voorbereiding op zijn tocht naar China. Montecorvino zal het land in 1294 bereiken en ook daadwerkelijk Chinees leren waarvan bij Marco Polo duidelijk geen sprake is geweest. De paus maakt hem uiteindelijk tot aartsbisschop van Khanbalik, de Mongoolse benaming voor de Grote Hoofdstad van Yuan-China. Er worden mensen bekeerd, maar veel van hen zullen hebben behoord tot de Turkse gemeenschap met een nestoriaanse achtergrond. Hoe het ook zij, de bekeringen hebben geen stand gehouden na de val van de dynastie. De beroemdste van al deze reizigers is Marco Polo. Zijn vader en oom zouden volgens zijn wereldbeschrijving Il Milione al eerder aan het Mongoolse hof in het verre noorden van China zijn geweest. Hijzelf vertrekt als jongeman in 1271 samen met hen uit Veneti om in 1275 in Beijing aan te komen. Na zijn terugkeer, twintig jaar later, vertelt Marco Polo in een Genuaanse gevangenis aan de beroepsschrijver Rustichello zijn herinneringen. De aan hem toegeschreven wereldbeschrijving oefent de volgende eeuwen grote invloed uit op de middeleeuwse verbeelding over het verre en rijke Cathay, zoals Marco Polo het land noemt. Van de diverse beschrijvingen van Cathay uit deze periode, is die toegeschreven aan Marco Polo het meest invloedrijk geweest. Het is een buitengewoon positief, maar ook onvolledig beeld van een land met ongekende rijkdommen. Er is al eeuwen discussie over de vraag of Marco Polo wel echt in China is geweest. In zijn wereldbeschrijving is zelden sprake van gebeurtenissen die worden verteld in de ik-persoon en de tekst is vol fouten en leemtes. Hij noemt wel papiergeld, maar nooit het Chinese schrift, de boekdrukkunst, porselein of het over heel Centraal-Azi en China zo gangbare drinken van thee. Het is goed mogelijk dat zijn verslag maar gedeeltelijk berust op eigen ervaringen, terwijl de rest is gebaseerd op de verhalen van anderen, zoals Perzische kooplui die hij op zijn reizen naar het oosten heeft ontmoet of krijgsgevangenen die in het westen terecht zijn gekomen. Zelfs de plaatsnamen in zijn relaas berusten niet op directe kennis van het Chinees, maar zijn ontleend aan Perzische versies. Het is wel zeker dat minstens n Italiaanse koopman in China is geweest, want in Yangzhou zijn twee grafstenen gevonden voor de dochter en zoon van een Italiaanse koopman uit Genua. De stenen hebben franciscaanse motieven en de kinderen zijn gestorven in 1342 en 1344.
De islam Evenals onder de Song komen ook onder de Yuan Perzische kooplui uit het Midden-Oosten naar China. Zij hebben hun sporen achtergelaten in de vorm van grafstenen en inscripties. Zij zijn aanhangers van het jodendom, manichesme, nestorianisme en de islam. Tot in de vroege negentiende eeuw is een Joodse gemeenschap blijven bestaan in de oude Songhoofdstad Kaifeng en tot in de vroege Ming heeft een aantal manichestische gemeenschappen overleefd in de havens langs de Zuid-Chinese kust. In Quanzhou is eeuwenlang een islamitische gemeenschap in stand gebleven, die afstamt van dezelfde kooplui. Al deze groepen zijn inmiddels in hun omgeving opgegaan, maar de afstammelingen van de gemeenschap in Quanzhou hebben bijvoorbeeld vastgehouden aan het zo belangrijke voorschrift geen varkensvlees te eten in China met zijn nadruk op pluimvee en varkens een hele prestatie. Naast hen komen ook nog vele honderdduizenden Perzisch sprekende CentraalAziatische moslims naar China als onderdeel van de Mongoolse legers. Zij zijn afkomstig uit het gebied waar vroeger de Zijderoute-staat Sogdi lag en dat ook bekend is als Transoxiana, gelegen rond het Aralmeer en bekend om de oude handelsstad Samarkand. In die tijd heet het gebied Khwarazm (of Chorasmi), waar na de Arabische verovering van Perzi de oude Perzische cultuur in leven kon blijven. In 1141 wordt dit gebied veroverd door de Kara Khitai, van wie het rijk is gesticht in 1124 door een afstammeling van het keizerlijke huis van de Liao. Tijdens de nadagen van deze dynastie is deze prins met een schare volgelingen naar het oosten getrokken en heeft daar een ander rijk overgenomen met onder meer een substantile Oeigoerse bevolking. De Kara Khitai, inclusief hun Perzische en Oeigoerse bevolkingsgroepen, worden door de Mongolen in 1218 1220 geannexeerd. Zij worden een belangrijke steunpilaar van de Mongolen bij hun verdere veroveringen richting China. Zij worden geclassificeerd als Gemengde Categorien en genieten dus een relatief hoge status. Wanneer de Yuan-dynastie in 1368 ten val komt en een groot deel van de elite en hun legers weer vertrekken, blijven de Gemengde Categorien achter. Zij hebben immers geen land waar zij naar terug kunnen keren. Door de komst van deze grote groep Perzisch sprekende bewoners van Khwarazm wordt de islam voor het eerst een belangrijke minderheidsreligie in het eigenlijke China, dus het China van de Han-Chinezen. De afstammelingen van deze soldaten, handwerkslieden en bestuurders sinificeren in de loop der eeuwen, zodat zij in het eigenlijke China vooral als een religieuze groep over zijn, zonder veel etnische kenmerken. Zij worden aanvankelijk Huihui genoemd, naar hun gebied van oorsprong, Khwarazm, dat in een vroege Mongoolse bron als huihuiguo (het land van de Huihui) wordt getranscribeerd. Wij vinden hen in grote delen van China, maar vooral in het noorden. In de late Ming en vroege Qing vindt een religieuze herleving plaats, wanneer geletterde Huihui in het beneden-Yangzi-gebied hun religieuze wortels herontdekken en talloze nieuwe religieuze teksten schrijven in de Chinese schrijftaal. De Huihui worden tegenwoordig meestal Hui genoemd en zijn een van de grotere officieel erkende etnische minderheden in China dit ondanks hun grote mate van etnische assimilatie.
274
hemels mandaat
8.5.2 Religieuze vernieuwing

Vernieuwing in het daosme Aanvankelijk stimuleren de Mongoolse khans debatten aan het hof tussen vooraanstaande boeddhistische, daostische en zelfs classicistische of confucianistische figuren. De functie van deze debatten is in de allereerste plaats om de Grote Khan als de hoogste arbiter over religieuze en filosofische stromingen op de kaart te zetten. Na het laatste debat van dit type in 1281 besluit Khubilai Khan dat de daostische deelnemers hebben verloren en dat de twee daostische canons die op dat moment circuleren, namelijk een uit de Jin-dynastie in 1192 en een meer recente compilatie uit 1244, met drukblokken en al moeten worden vernietigd. Dit is niet helemaal gelukt, maar op grond van de slechte overlevering van daostische teksten van voor de Song-tijd wordt vaak toch aangenomen dat dit besluit hiervoor verantwoordelijk is. Zeker is wel dat de nieuwe stromingen die in de twaalfde eeuw in Noord-China zijn ontstaan en de traditie van de Hemelse Meesters die in de vroege twaalfde eeuw opnieuw tot leven is gekomen gewoon zijn blijven functioneren. Hun teksten maken een belangrijk deel uit van de hedendaagse daostische canon. Het is daarom onwaarschijnlijk dat de vervolging zich ook tot buiten de Grote Hoofdstad heeft uitgestrekt, want in dat geval zouden veel meer teksten zijn verdwenen. De Hemelse Meesters van de Draak en Tijger Berg in Jiangxi blijven in deze periode actief en genieten de actieve patronage van achtereenvolgende keizers tot ver in de Qingdynastie. De paleizen op hun berg worden steeds verder uitgebreid en hun grondbezittingen zijn zelfs in het midden van de twintigste eeuw nog aanzienlijk. Zij zijn vooral rituele specialisten die samen met hun directe assistenten overal rituelen uitvoeren en een rol spelen in het valideren van de rituele tradities van lokale meesters, die op de Draak en Tijger Berg tegen betaling een diploma van erkenning kunnen verwerven. De Hemelse Meesters vormen echter geen daostische school met een centrale leiding. In het noorden van China ontstaat in de twaalfde eeuw de traditie van de Complete Perfectie (quanzhen), die de belangrijkste daostische traditie van het late keizerrijk zal worden. Zij verbreidt zich uiteindelijk ook naar de rest van China, maar zal altijd het sterkst blijven in het noorden. De stichter is Wang Zhe (1112/3 1170), beter bekend als Wang Chongyang (Wang Dubbel Yang), die na zijn falen in de ambtelijke examens kiest voor een religieuze carrire. Hij is afkomstig uit Noord-China en maakt bij de bergen onder het eerdergenoemde Zoutmeer in Zuid-Shanxi zijn thuisbasis. Hij zit daarmee in een marginaal berggebied, maar ook dicht bij de belangrijkste handelsroutes van Noord-China in die tijd. Dit betekent dat de leer gemakkelijk kan worden verbreid. Wang Chongyangs boodschap combineert de lessen van het classicisme, dat in zijn tijd in het noorden nog overheerst, en het Chan-boeddhisme met het daostische streven naar een leven zo lang als Hemel en Aarde. Dit is in de allereerste plaats een individuele activiteit van innerlijke rijping en verfijning, om n te worden met de kosmos. Wang Chongyang en zijn leerlingen verbreiden de leer in eerste instantie op individuele basis, waarbij zij aanvankelijk door de plaatselijke magistraten worden tegengewerkt, zoals bij nieuwe religieuze groepen maar al te vaak gebruikelijk is. Uiteindelijk geniet de beweging
ruime patronage van ambtenaren en plaatselijke elites uit de Jin en Yuan. De vroege leider Qiu Chuji (1148 1227) (beter bekend als Qiu Changchun of Qiu Langdurige Jeugd) krijgt zelfs audinties bij de Jin-keizers en in 1221 bij Djengis Khan in de westelijke steppen. In Shandong verschijnen de eerste kloosters, naar het model van het zuidelijke Chanboeddhisme. Met de stichting van de Ming door zuidelijke opstandelingen onder leiding van Zhu Yuanzhang is er een sterke teruggang, maar in de laatste jaren van de Ming vindt een succesvolle opleving plaats.
Vernieuwing in het boeddhisme De Xixia, Liao en Jin stellen zich nadrukkelijk op als boeddhistische wereldrijken, omdat het boeddhisme niet met een specifieke etnische groep is verbonden. Terwijl in China het argument van de barbaarse herkomst van deze leer als een argument tegen het boeddhisme wordt gehanteerd, is dat voor deze staten juist een positieve dimensie, net als voor de eerdere etnische staten tijdens de Periode van Verdeeldheid. De elites van deze staten zijn ook in meerderheid boeddhistisch en zij stimuleren op grote schaal boeddhistische kloosters en monniken. De Yuan zal zich al met al ook niet tegen het boeddhisme keren, maar evenmin een belangrijke patroon van deze religie worden. Het Chinese boeddhisme kan bloeien als voorheen, vooral in het voormalige territorium van de zuidelijke Song. De werkelijke innovatie vinden wij echter niet uit het boeddhisme in de kloosters, maar in de opkomst van diverse lekenbewegingen. De belangrijkste en best gedocumenteerde lekenbeweging is die van de Witte Lotus (bailian), die begint in de vroege zuidelijke Song en een enorme vlucht neemt in de tweede helft van de dertiende eeuw. Zij verspreidt zich over het hele stroomgebied van de Yangzi en naar de Grote Hoofdstad in het noorden. De aanhangers nemen een religieuze naam aan, die aangeeft dat iedereen in de beweging gelijk is. Zij reciteren de naam van Amitabha, de Boeddha van het Westelijke Paradijs. Verder stichten zij eigen gebedshallen in hun privwoningen, die in tegenstelling tot kloosters het bezit van de familie blijven. Zoons volgen hun vaders op als leiders van een plaatselijke gebedshal. De aanhangers zetten zich in voor het algemene belang, bijvoorbeeld door publieke rituelen, de bouw van wegen en bruggen, en het gratis schenken van thee en heet water. Het doel van dergelijke charitatieve handelingen is het verzamelen van verdiensten voor de wedergeboorte in het Reine Land of het Westelijke Paradijs, of op zijn minst een betere rencarnatie na de dood. De naam Witte Lotus is ontleend aan de lotussen waarop de leden hopen te worden wedergeboren in het Westelijke Paradijs. Zij beginnen met de publicatie van een boeddhistische canon, waarbij leden uit verschillende provincies met elkaar samenwerken, maar dit project is onvoltooid gebleven. De Witte Lotus-beweging wordt in de vroege Ming verboden. Tijdens de Song en Yuan is een belangrijke bron van kritiek de consequente keuze door de beweging voor een vegetarische levenswijze, niet op een beperkt aantal dagen van het jaar zoals voor leken gebruikelijk, maar dag in dag uit. Het afwijzen van vlees en alcoholische drank is in het traditionele China een krachtig statement, omdat de meeste maatschappelijke groepen zich definiren door rituelen waarin het delen van vlees en het samen drinken van alcoholische drank een centrale rol spelen. Boeddhistische monniken en ambtenaren hebben problemen met de
276 hemels mandaat
mate waarin leken uit de Witte Lotus-beweging de rollen van monniken overnemen, zowel in hun radicale vegetarische levenswijze als bij het leidinggeven aan charitatieve en rituele activiteiten. Tijdens de Yuan wordt de beweging tweemaal korte tijd verboden. Dit soort verboden van een religieuze groep of traditie komen door het wisselende politieke evenwicht aan het keizerlijke hof vaker voor tijdens de Yuan. Zij hebben meestal slechts tijdelijke consequenties en zo ook bij de Witte Lotus-beweging. Wel zijn leden van de Witte Lotusbeweging zoals zoveel van hun tijdgenoten betrokken bij een van de late Yuan-opstanden in het midden-Yangzi-gebied, die concurreert met de messianistisch genspireerde beweging van Zhu Yuanzhang. Dit zou een mogelijke verklaring kunnen zijn voor het feit dat de beweging in de vroege Ming definitief wordt verboden. Hetzelfde Ming-wetsartikel waarin de Witte Lotus-beweging wordt genoemd, verbiedt een scala aan religieuze activiteiten, van sjamanisme en medium-culten tot en met charitatieve werken. De uitvoering van dit artikel zou bijna alle vormen van religie buiten de boeddhistische of daostische kloosters onmogelijk hebben gemaakt. Het wetsartikel vat alle bestaande verboden uit de Yuan samen en is geheel in de geest van de neoconfucianistische adviseurs van de stichter van de Ming. Deze ideologische scherpslijpers negeren daarmee echter de veel tolerantere maatschappelijke praktijk. Deze spanning tussen de religieuze praktijk en de door de ideologen gewenste werkelijkheid zal gedurende de rest van het keizerrijk steeds opnieuw tot tijdelijke vervolgingen leiden, maar tot de komst van communistisch China in 1949 zullen de plaatselijke gemeenschappen steeds opnieuw hun eigen religieuze praktijk weer in ere kunnen herstellen. De consequenties van dit wetsartikel voor de volgende eeuwen zijn desalniettemin enorm, want de Witte Lotus-beweging wordt gedwongen een andere naam aan te nemen en verdwijnt uit het zicht. Haar naam wordt vanaf de zestiende eeuw een etiket dat op allerlei onderling niet-verwante religieuze en nietreligieuze fenomenen kan worden geplakt. Sommige religieuze figuren die met dit etiket worden benoemd zijn inderdaad de inspiratiebron van opstandige gebeurtenissen, maar meestal zijn de getiketteerde leraren en groepen vreedzaam en in sociaal opzicht betrekkelijk conventioneel. Het etiket is een vorm van schuld door associatie, want alle getiketteerde groepen worden zo als het ware besmet met de eigenschappen van enkelen, zoals opstandig en gewelddadig gedrag.
8.5.3 Literatuur en de opkomst van geschreven spreektaal

De vreemde overheersing van Noord-China door de Jin- en Yuan-dynastien, voor zover die in die tijd als zodanig wordt ervaren, heeft geen negatieve consequenties op cultureel gebied. Integendeel, er is op een aantal gebieden zelfs sprake van een uitgesproken bloei, zoals het toneel in de spreektaal, de techniek en de wetenschap vooral geneeskunde, astronomie en wiskunde. De gangbare verklaring hiervoor is dat leden van de sociale laag der literaten geen hogere overheidsbanen meer mogen bekleden onder de veroveraarsdynastien en daardoor gedwongen worden andere loopbanen te kiezen. Aangezien het aantal overheidsbanen hoe dan ook beperkt is, overtuigt deze verklaring niet. Veel waarschijnlijker is de nieuwe sociale situatie het gevolg van het examensysteem en de groeiende economie, wat heeft geleid tot
een voortdurende toename van hoger opgeleide mannen die niet allemaal carrire kunnen maken in het bestuur. Zij kiezen voor alternatieve loopbanen, zoals arts of toneelschrijver, maar ongetwijfeld ook voor beroepen als leraar, ritueel specialist of secretaris. De bloei van deze diverse cultuurgebieden is ook geen nieuwe ontwikkeling onder de veroveraarsdynastien, maar is al onder de noordelijke Song ingezet. Het theater in de spreektaal is niet uit het niets ontstaan. Zijn wortels liggen in de narratieve aspecten van exorcistisch ritueel en sjamanistische uitvoeringen. Dit rituele theater staat in dienst van een religieus doel, waarbij de uitvoering niet alleen een offer voor de goden is, maar ook zelf een expliciete religieuze functie heeft, zoals een exorcisme of een verzoek om voorspoed. Het is de plaatselijke gemeenschap, eventueel onder leiding van rituele specialisten, die dit soort theater gezamenlijk uitvoert, zonder andere betaling dan vrije tijd en/of een bijdrage in de kosten. Tijdens de Jin en Yuan komt nu theater op dat hoogstens nog als offer fungeert, maar qua handeling op zichzelf staat. Dit noemen wij hier seculier theater. De auteurs van de stukken zijn ook regisseurs en staan aan het hoofd van gezelschappen die tegen betaling uitvoeringen geven. Seculier en ritueel theater bestaan beide uit dialogen, gezongen liederen, slapstick en acrobatie. Ook het seculiere theater wordt door kleine rituelen voorafgegaan. Religieuze gelegenheden blijven nog eeuwenlang een belangrijke context voor veel van de uitvoeringen, al heeft de systematische vervolging van religie in de twintigste eeuw wel de meeste van deze plaatselijke tradities kapotgemaakt. Tijdens uitvoeringen op tempelfeesten betaalt de gemeenschap en is de toegang verder vrij (zie afbeelding 72). Daarnaast ontstaat een stedelijke uitvoeringscultuur, met theaters waar men tegen betaling aan de ingang bijna dagelijks toneelstukken en ander vermaak (zoals acrobatie) kan zien. Het commercile theater drijft op spannende verhalen, maar ook op satire over artsen, studenten voor de ambtelijke examens, en boerenkinkels van het platteland. In eerste instantie worden alleen de toneelliederen (qu) opgeschreven, vanwege hun potische waarde, terwijl de dialogen mondeling worden overgeleverd. Net als bij vroege woordvulgedichten (ci) staat bij een toneellied de melodie vast, en daarmee ook min of meer de grammatica van de tekst. Er is maar n hoofdrolspeler, die ook alle liederen zingt. Dit past bij de kleine omvang van gezelschappen, maar beperkt tegelijkertijd de ontwikkelingsmogelijkheden van het genre. Een substantile groep toneelstukken behandelt themas uit de mythische geschiedenis van de daostische traditie van de Complete Perfectie. De religieuze stichters van deze traditie schrijven zelf ook veel gedichten in de stijl van de toneelliederen. Het toneel uit deze tijd wordt meestal gemengd theater (zaju) of Yuan-toneelliederen (yuanqu) genoemd, naar de al genoemde cruciale aspecten van dit toneel. Het genre blijft ook in latere eeuwen bestaan, zij het dat het onder invloed van zuidelijke vormen van theater wel wat vrijer wordt. De eerste die de toneelstukken compleet uitschrijft, met liederen en uitgewerkte dialogen, is een prins van de vroege Ming-dynastie, Zhu Youdun (1379 1439). Als prins met een eigen leengoed bezit hij de financile middelen om zijn toneelstukken integraal uit te geven. Aan het keizerlijke hof in Beijing wordt tijdens de Ming nog regelmatig toneel opgevoerd in de Yuan-traditie, zodat veel toneelstukken alleen in keizerlijke edities zijn overgeleverd. De vroege Ming oefent ook grote invloed uit op de thematiek. Vroege toneelstukken
278 hemels mandaat
beelden de boerse Liu Bang, stichter van de Han-dynastie, op een nogal oneerbiedige manier uit. De even boerse stichter van de Ming, Zhu Yuanzhang, ervaart dit als kritiek en daarom worden dergelijke toneelstukken veelal herschreven of domweg niet meer overgeleverd. De toch al populaire verhalende traditie van de Drie Koninkrijken komt hiervoor in de plaats. Juist Zhu Youdun kan het zich niet veroorloven zich niet aan de politieke lijn te houden, want als lid van de keizerlijke familie is hij altijd een potentile verdachte van usurpatie.
afbeelding 72 Vroegveertiende-eeuwse muurschildering in een Noord-Chinese tempel, die een toneelgezelschap uit de hoofdstad met een vrouwelijke prima donna afbeeldt. Links kijkt iemand om de hoek van het decordoek.
279
Een belangrijk toneelstuk uit de Yuan is het Verhaal van de Westvleugel (xixiangji, rond 1300). Het stuk behandelt een liefdesrelatie tussen een examenkandidaat en een jonge vrouw, in een taal vol seksuele insinuaties. Om die reden is het knap geschreven stuk later van tijd tot tijd verboden en mogen vrouwen van stand het niet lezen (zie afbeelding 73). De verhaallijnen van de Yuan-toneelstukken komen in latere literaire vormen steeds terug en hebben een enorme invloed op de Chinese cultuur van het late keizerrijk. Oorspronkelijk zijn deze toneelstukken bedoeld om opgevoerd te worden, en daarom kun je ze nog niet zien als literatuur die bedoeld is om zelf te lezen. De ontwikkeling van een geschreven literatuur in de spreektaal voor een lezerspubliek duurt nog tot de tweede helft van de zestiende eeuw.
afbeelding 73 Pagina uit een editie van het Verhaal van de Westvleugel. In de oorspronkelijke afbeelding betast de jonge student zijn geliefde. Op deze afbeelding uit een verder bijzonder fraaie herdruk uit 1498 zijn de aanstootgevende gebaren gecensureerd, door in de oorspronkelijke houtblokken strepen te zetten.
280
hemels mandaat
Buitengewoon interessant is het gebruik van spreektaal (baihua of de taal van de dialogen) in regeringsdocumenten. Dit is gebruikelijk onder de Mongolen en wordt in de vroege Ming nog korte tijd voortgezet. De reden voor deze gewoonte is niet dat het lezen van spreektaal makkelijker is dan het lezen van de premoderne schrijftaal (het prestigieuze wenyan of de taal in patronen), want bij gebrek aan een standaardspreektaal is dat zeker niet het geval. Bovendien staan de teksten vol Mongoolse namen en termen, die de teksten voor gewone Chinezen erg moeilijk zullen hebben gemaakt. Iemand die de spreektaal schrijft, heeft altijd eerst een stevige basis verworven in de premoderne schrijftaal, omdat dit tot in de eerste decennia van de twintigste eeuw de gangbare manier is om te leren lezen en schrijven. Niemand in het oude China is alleen maar geletterd in de geschreven spreektaal. De werkelijke reden is dat veel van de Mongoolse en Centraal-Aziatische bestuurders, onder wie Khubilai Khan, de Chinese schrijftaal niet beheersen, maar wel de spreektaal. De teksten in de spreektaal worden daarom hardop voorgelezen, zodat de hoogste machthebbers toch weten wat er aan de hand is. Juist voor hen zijn de talrijke Mongoolse termen geen probleem, want die kennen zij toch al.

De Mongoolse culturele invloed op China: muziek en porselein Dankzij de hernieuwde internationale contacten komt een nieuw muziekinstrument uit het Perzisch-Arabische cultuurgebied naar China, namelijk de Suona (of Sona), een rietinstrument dat wel wordt vergeleken met de hobo. Het heeft een krachtig geluid, zodat het erg geschikt is voor buitenmuziek en samenspel met andere krachtig klinkende instrumenten. Afbeeldingen vinden wij al in grotten in Xinjiang uit de Periode van Verdeeldheid, maar het instrument komt dan nog niet naar China. Waarschijnlijk komt het voor het eerst mee met de Yuan-legers, zodat het ook niet vreemd is dat het in eerste instantie vooral in die context en daarna in processiemuziek wordt gebruikt. Na hun militaire nederlaag blijven substantile groepen Mongolen in Noord-China achter. Zij populariseren waarschijnlijk de Suona, waarna het instrument vooral in de noordelijke muziek een grote rol gaat spelen. Een andere en veel bekendere ontwikkeling uit de Mongoolse tijd hangt op haar beurt nauw samen met de internationale handel, namelijk de opkomst van het blauw-witte porselein. Tijdens de Song is er wel sprake van blauwig wit of groenblauw porselein, maar geen van beide lijkt ook maar enigszins op het klassieke blauw-witte porselein dat tijdens de late Yuan zijn intrede doet. De reden hiervoor is simpel: voor dit nieuwe type porselein is niet alleen een wit glazuur nodig dat pas sinds de late Tang wordt gemaakt, maar ook een helder blauw dat wordt gemaakt uit kobalt. Deze cruciale grondstof is in China slecht voorhanden en moet worden gemporteerd, een handel die wordt gecontroleerd door de Perzische kooplui in Zuidoost-China. Tijdens de Yuan wordt de productie van blauw-wit sterk gestimuleerd door de internationale vraag uit het Midden-Oosten, waar de juiste kwaliteit kobalt ruim voorhanden is en aardewerk in blauw-wit erg populair is. In Jingdezhen in het noorden van de moderne provincie Jiangxi is men al gewend grote hoeveelheden wit porselein te maken, onder meer in opdracht van het keizerlijke hof
van de Mongolen, dat grote behoefte heeft aan wit porselein voor boeddhistische rituelen. Weliswaar ontbreekt de expertise in het aanbrengen van een onderglazuur waarop een blauwe tekening kan worden aangebracht, maar het hof zorgt ervoor dat van elders pottenbakkers met ervaring in onderglazuur worden overgeplaatst naar Jingdezhen. Vanaf de late jaren twintig van de veertiende eeuw wordt op groeiende schaal blauw-wit porselein geproduceerd, eerst nog voorzien van Chinese themas, maar al snel ook van decoratie die beter past bij de internationale clientle. Dit soort gedecoreerd porselein is een fundamentele breuk met oudere tradities, die werken met monochroom glazuur eventueel met kleurtoevoegingen of relif, maar niet met echte illustraties. Dit porselein valt zeer in de smaak in het Midden-Oosten en dientengevolge zijn er nu grote verzamelingen in Istanboel, als erfenis van de Ottomaanse sultans, en in Teheran. De vondst van blauw-wit Yuan-porselein in Zuidoost-Azi geeft aan dat het ook daarheen is gexporteerd. De productie wordt tijdens de vroege Ming gestaakt, totdat de productie in de vroege vijftiende eeuw wordt hervat, opnieuw voor de export naar het buitenland.
Het ideaal van de literatenschilderkunst Terwijl onder de Song de landschapschilderkunst nog voornamelijk wordt beoefend door hofschilders, zij het met een hogere status dan voorheen, gaan literaten zich onder de Yuan ook systematisch met dit genre bezighouden. Het is een technisch genre en deze literaten zijn absoluut geen echte amateurs, ook al maken zij soms een ambtelijke carrire door. Vergeleken met hun voorgangers onder de Song wordt de penseelstreek nog nadrukkelijker aanwezig en wordt minder gebruikgemaakt van kleur en geheel opgevulde vlakken, analoog aan de dan al gevestigde literatenschilderkunst. Ook zetten deze literaten de afkeer van de banale realiteit voort, in ruil voor een dieper gevoelde werkelijkheid. Het is een instelling die goed past in de religieuze ontwikkelingen van de Song- en Yuan-periode, waarin zowel in daostische als in boeddhistische stromingen de spirituele vervolmaking steeds meer wordt gezien als een innerlijk proces van ontdekking in jezelf van de Boeddha of het eeuwige kind, de laatste als daostisch symbool voor de nog onaangetaste levensenergie of qi die nodig is voor een langer leven. De verwerping van mimesis (de precieze weergave van de realiteit als doel van de schilderkunst) is een fundamenteel verschil met de traditionele westerse kunst. Geheel in lijn met de nieuwe sociale context van deze landschapschilderkunst wordt ook de thematiek van deze schilderijen complexer, bijvoorbeeld door het aanbrengen van visuele citaten uit oudere kunst. Niet duidelijk is in hoeverre de sociaal-politieke analyses van de toenmalige schilderijen projecties zijn van latere kunstcritici, die in de schilders van de Yuan gefrustreerde intellectuelen willen zien die liever ambtenaar in dienst van een Chinese overheid waren geworden dan de beroepsschilders van goeden huize die zij feitelijk zijn. Een grote naam onder de literatenschilders van de Yuan is die van Ni Zan (1301 1374), die vaak wordt aangehaald als literatenschilder bij uitstek (zie afbeelding 74). Hoewel hij dat qua stijl en sociale herkomst ook is, geeft hij op het hoogtepunt van zijn carrire bewust zijn bezittingen weg en gaat op een boot rondreizen. Hij leeft daarna van het ruilen van schilderingen tegen ondersteuning door zijn sociale en culturele gelijken.
282
hemels mandaat
De keerzijde van de opkomst van de literatenschilderkunst is de esthetische devaluatie van andere vormen van visuele en materile expressie, of kunst. Deze devaluatie is overigens niet absoluut, maar beperkt zich tot de culturele elite en dan nog tot bepaalde activiteiten. Ook de elite heeft thuis ambachtelijke kunst, in de vorm van mooie voorwerpen, maar ook schilderingen en gedrukte prenten die dienen als alledaagse wandversiering of functioneren in speciale rituelen zoals de vooroudervering of het weghouden van kwade geesten. Na de Yuan geldt onder de literaten de muurschildering in een tempel of thuis niet meer als kunst en zij zullen er ook niet meer als zodanig over schrijven. Juist in tempels blijft men echter wel degelijk nog muurschilderingen produceren, soms zelfs van hoge kwaliteit door ambachtslui uit de hoofdstad (zie afbeeldingen 52, 70 en 72).
afbeelding 74 Klassieke landschapschildering door Ni Zan.
283
284
hemels mandaat
hoofds t uk 9
DE M ING - D YNASTIE
(13681644)
De Ming-dynastie is in de historische beleving van China vooral het moment dat een inheems heersershuis eindelijk weer de macht overneemt en het land tot grote bloei brengt. De enorme economische groei die mogelijk wordt dankzij de eeuwen van betrekkelijke vrede, vooral in het stroomgebied van de Yangzi Rivier en verder naar het zuiden, maakt Ming-China tot de motor van de toenmalige wereldeconomie. West-Europa verkeert vanaf de late vijftiende eeuw in een opwaartse golf van militaire expansie en economische groei. Zij profiteert van de kracht van de Chinese economie en neemt talloze elementen van de Chinese cultuur over, zoals thee en porselein, terwijl in een eerdere fase en min of meer onbewust al andere uitvindingen zijn overgenomen, zoals papier en buskruit, maar misschien ook de boekdrukkunst. Al met al is ook Ming-China nog steeds een van de belangrijkste en sterkste politieke systemen van zijn tijd, dat grote invloed uitoefent op zijn omgeving. Op het Euraziatische continent blijven na de val van de Yuan diverse Mongoolse opvolgersstaten actief, waarvan er n uiteindelijk grote delen van het Indiase subcontinent verovert. Deze Moghuls stichten een groot rijk dat vanaf de vroege zestiende tot het begin van de achttiende eeuw grote delen van het Indiase subcontinent omvat. Zij heersen als keizers van 1526 tot 1857, maar hun macht is na circa 1700 al sterk afgenomen ten gunste van allerlei lokale heersers. Voor een goed begrip van de Chinese geschiedenis zijn de gebeurtenissen op dit subcontinent niet belangrijk, totdat de Engelsen met hun East India Company in de late zeventiende eeuw sterk aan politieke, militaire en economische kracht gaan winnen. In de late dertiende eeuw ontstaat het Ottomaanse Rijk met een Turkse en islamitische achtergrond, dat de opvolger zal worden van het christelijke Byzantijnse Rijk. Het Ottomaanse Rijk (1300 1922) zal op zijn hoogtepunt grote delen van Zuidoost-Europa, het Midden-Oosten en Noord-Afrika omvatten. China heeft niet veel te maken met dit sterke land-georinteerde rijk, behalve dat het een belangrijke afnemer is van het blauwwitte porselein dat sinds de late Yuan in Jingdezhen wordt geproduceerd. In de negentiende eeuw worden China en het Ottomaanse Rijk samen met tsaristisch Rusland vaak gezien als wereldrijken in verval althans in West-Europese politieke en economische kringen. Maar zover is het nog lang niet als in 1368 de Ming-dynastie wordt uitgeroepen.
DE MING-DYNASTIE (13681644)
285
9.1
De vroege Ming (1368 1435)
9.1.1 Politieke wederopbouw

De stichter Zhu Yuanzhang De Ming-stichter is van zeer arme boerenafkomst, nog lager dan Liu Bang, de stichter van de Han, die onder de Qin althans nog een plaatselijke functie heeft vervuld. Vrijwel alle andere stichters van dynastien stammen uit de aristocratische en/of militaire elites van de vorige dynastie. Ook de stichters van kortstondiger tussendynastien zijn zelden van lage afkomst. De stichters van de Sui, Tang en Song behoren zelfs tot de allerhoogste elites van de voorafgaande dynastien. Ook de Mongoolse stichters van de Yuan en de Mantsjoe-stichters van de latere Qing zijn afkomstig uit de elite van hun eigen volk. Het is daarom niet vreemd dat de Ming-stichter altijd een grote achterdocht heeft behouden ten aanzien van de geletterde elite, maar ook nadrukkelijk probeert op hun niveau te communiceren. De Ming definieert zich heel duidelijk als een autochtone dynastie die de barbaren heeft verjaagd. Ook al is de claim onjuist, zij is daarom niet minder belangrijk. Wanneer Zhu Yuanzhang aan de macht komt, kondigt hij allerlei maatregelen af om het vermeende barbaarse karakter van het toenmalige China te verminderen. Zo verbiedt hij barbaarse kleding en haarstijl (zoals de Mongoolse paardenstaart), en dubbele familienamen, ook al zijn die al sinds eeuwen normaal. Alleen de namen die ook worden gedragen door belangrijke figuren uit Chinas culturele verleden mogen nog worden gebruikt, zoals Sima van de grote historicus Sima Qian of Zhuge van de grote generaal Zhuge Liang. Doordat in 1368 het hele gebied rond het huidige Beijing onder de controle van de Ming wordt gebracht komt er definitief een einde aan de door de politieke en culturele elite als vernederend ervaren barbaarse controle over dit sinds de late Tang als Chinees ervaren gebied. Toch wordt dit gebied in deze tijd nog bevolkt door Jrchen, Khitan, Mongolen, Parhae (uit het oude Bohai), Koreanen en daarnaast ook Chinezen. Het wordt pas langzaam een Chinees gebied en ironisch genoeg zal juist dit gebied met de Mantsjoe-dynastie vanaf 1644 opnieuw een sterke niet-Han-invloed ondergaan. De twintigste-eeuwse spreektaal van Beijing zit bijvoorbeeld vol Mantsjoe-invloeden. Nadat de oude kerngebieden onder Ming-gezag zijn gebracht, worden ook de nog nauwelijks door Han-Chinezen bewoonde streken in het verre zuiden en zuidwesten, zoals Yunnan en Guizhou, aan de Ming onderworpen. Dit proces is in 1413 min of meer voltooid. Het bestuur in deze etnisch diverse gebieden wordt meestal overgelaten aan plaatselijke leiders, die grote bestuurlijke autonomie krijgen. De beginnende migratie van Chinezen naar deze gebieden onder de Ming en daarna onder de Qing, maar ook het vaak slechte zelfbestuur door de plaatselijke leiders, veroorzaken grote spanningen en zelfs opstanden, maar een onoverkomelijk militair probleem worden deze gebieden nooit. De Ming controleert alle grondgebied dat in die tijd als Chinees wordt ervaren (zie kaart 13), zodat nooit het soort irredentisme ontstaat dat tijdens de Song voor zoveel problemen heeft gezorgd.
286
hemels mandaat
kaart 13 De Ming. De territoria van de Mongolen en van Tibet zijn enigszins fictief. De Mongolen vormen niet een vaste territoriale eenheid en ook Tibet dient niet als een centraal bestuurde staat te worden opgevat. Moderne kaarten uit het perspectief van China tekenen Tibet meestal als integraal onderdeel van het rijk, wat een fictie is.
De noordwestgrens met de Mongoolse khans blijft een probleem. Hoewel de legers van de vroege Ming in afzonderlijke veldslagen soms successen behalen, slagen zij er niet in de khans een definitieve nederlaag toe te brengen. In 1449 doet een achterkleinzoon van de Yongle-keizer een laatste poging hen actief te bedwingen, maar dit loopt uit op een gnante nederlaag. Het gevolg van dit incident is dat tot het einde van de dynastie voor een passieve strategie van pappen en nathouden wordt gekozen. Het gaat daarbij nadrukkelijk om een politiek-militair conflict dat door geen van beide partijen in etnische termen wordt gedefinieerd. Vanaf 1368 tot 1449 migreren nog tienduizenden Mongolen naar Ming-China om daar bij de cavalerie te dienen. Afstammelingen van hen blijven tot aan het einde van de dynastie in dienst van de Ming, met behoud van hun culturele identiteit, al worden er van tijd tot tijd twijfels geuit over hun loyaliteit. Ook vooraanstaande leden van de niet-Chinese statusgroepen, de zogenaamde Gemengde Categorien uit de Yuan-periode, kunnen hun trouw aan de Mongoolse khans als de oude dragers van het Hemels Mandaat overdragen op de nieuwe heersers, en in China actief blijven als leden van de bestuurlijke klasse.
DE MING-DYNASTIE (13681644) 287
Zhu Yuanzhang geldt in de Chinese geschiedschrijving als schoolvoorbeeld van een autocratisch en zelfs despotisch heerser, van wie het beleid gericht is op concentratie van de macht in handen van hemzelf en zijn nageslacht. Aangezien hij niet zoals de meeste dynastieke stichters uit de elite afkomstig is, maar uit een arm boerengezin in een onderontwikkeld gebied in de moderne provincie Anhui, ziet hij de gevestigde elite inderdaad eerder als zijn vijand dan als bondgenoot. Zhu Yuanzhang vestigt zijn hoofdstad in Nanjing, aan de westrand van het cruciale beneden-Yangzi-gebied. Ook al roept deze locatie herinneringen op aan de oude hoofdstad van de zuidelijke dynastien, toch is de stad in deze tijd een gewone prefectuurhoofdstad en niet het werkelijke centrum van het beneden-Yangzi-gebied. Het ligt voor de hand Zhu Yuanzhangs despotische gedrag toe te schrijven aan een ernstig minderwaardigheidscomplex. Helaas ontbreekt het ons aan de benodigde informatie over hem als individu om een psychologisch profiel op te kunnen stellen. Duidelijk is wel dat de nieuwe keizer weinig vertrouwen heeft in bestuur door een civiele bureaucratie zoals ten tijde van de Song. Ambtenaren moeten uitvoerders zijn en mogen niet de politieke lijn bepalen. De werkelijke macht moet in handen blijven van een op militaire verdiensten gebaseerde adel, net als onder de Yuan. Hij maakt zijn zonen tot prinsen met legers onder zich, en zijn generaals worden in de adelstand verheven. Daarnaast wordt een plaatselijk civiel bestuur opgebouwd, ingedeeld in district, prefectuur en provincie, met een centraal bestuursapparaat dat bestaat uit de Zes Departementen en daarboven de Kanselarij. Zhu Yuanzhang heeft een afkeer van het examensysteem en de voornaamste toegang tot de ambtenarij loopt via aanbeveling. Nauwkeurige analyse van deze methode van rekruteren geeft aan dat het niet per se slechtere bestuurders oplevert en dat deze ambtenaren succesvolle bestuurlijke carrires kunnen doormaken. De toenmalige kanselier zou hebben geprobeerd op die manier de ambtenarij te bemannen met zijn volgelingen. In 1380 beschuldigt de steeds achterdochtiger wordende Zhu Yuanzhang hem van hoogverraad en machtsmisbruik. Wat hiervan ook waar moge zijn, het gevolg is een serie zuiveringen waarin tienduizenden mensen worden gexecuteerd, onder wie de meeste van zijn generaals en officieren, en talloze ambtenaren met hun families. De prinsen worden nu de machtigste regionale bevelhebbers. De sfeer van zijn regering wordt steeds meer gespannen. Hij vernedert ambtenaren in het openbaar en laat hen door eunuchen stokslagen geven. Deze praktijk blijft ook onder de volgende heersers bestaan. Zij wordt door de geletterde elite als smadelijk ervaren, omdat ambtenaren en hun familie bij wet juist vrij zijn van lijfstraffen en folter bij strafprocessen en gerechtelijke ondervragingen. De vrijwaring van fysieke straffen is een van de fundamentele privileges waarmee de elite zich onderscheidt van het gewone volk. Het fenomeen van de fysieke straf zelf staat niet ter discussie. Het is normaal om gebruik te maken van fysieke middelen binnen de hirarchie van een leraar-leerlingverhouding, binnen een gezin, of tussen de magistraat en zijn onderdanen, om te straffen, iets te onderstrepen zoals een leefregel, of informatie te verkrijgen tijdens een verhoor. Het bestuur wordt na de executie van de kanselier gereorganiseerd. De post van kanselier wordt afgeschaft en de keizer komt aan het hoofd van de bureaucratie te staan. De individuele ministers van de traditionele Zes Departementen worden de hoogste ambtenaren.
288 hemels mandaat
Het bestuurlijke systeem wordt nu afhankelijk van de persoonlijke inzet en kwaliteiten van de individuele Ming-keizers. Zij moeten dagelijks audinties verlenen aan alle hoofdstedelijke ambtenaren en, belangrijker nog, zij moeten de beslissingen van hun ambtenaren ratificeren en met de leidinggevende ambtenaren regelmatig bijeenkomen om die beslissingen te bespreken. Omdat zij deze werkdruk niet aankunnen, worden zij afhankelijk van een enorme staf van eunuchen in het paleis. Dit leidt tot grote spanningen tussen de eunuchen en het ambtelijke apparaat en tot regelmatige excessen, omdat de eunuchen niet hetzelfde bestuurlijke ethos en al helemaal niet dezelfde culturele achtergrond hebben als de ambtenaren. De wereld van een eunuch is beperkt tot het paleis en de arme Noord-Chinese districten waaruit zij meestal afkomstig zijn. Latere Ming-keizers zullen hun bestuurstaken meer en meer verwaarlozen, waardoor het centrale bestuursniveau steeds slechter gaat functioneren. Het examensysteem wordt heringevoerd, tegelijk met een versterking van de staatscontrole op het onderwijs. Al spoedig na 1368 heeft de keizer voorgeschreven dat alle bestuurlijke eenheden scholen op moeten richten. Studenten op deze scholen krijgen een toelage en mogen deelnemen aan de provinciale examens. Via deze scholen kunnen ook zonen uit armere families deelnemen aan de examens. In latere tijden zal de positie van deze scholen verzwakken en wordt de opleiding thuis weer belangrijker. Pas onder de opvolgers van Zhu Yuanzhang wordt het examensysteem de belangrijkste bron voor het leveren van ambtenaren. Onder Zhu Yuanzhang wordt een naar binnen gekeerde buitenlandse politiek gevoerd. Privhandel met het buitenland wordt verboden en alle externe handel wordt in het keurslijf van het tribuutsysteem gedwongen. Dit leidt tot grote spanningen met teleurgestelde handelaren in binnen- en buitenland, zoals de Japanners die deze handel ook gebruiken om de status van hun generaalsregime (het shgunaat) te vergroten. Zij gaan een tijd lang zelfs tot piraterij over, totdat er een modus vivendi wordt gevonden voor hun als tribuut vermomde handel. De inwoners van de kustgebieden, die door de overheid worden gezien als potentile piraten en kooplui, worden omgeschoold tot soldaten in militaire landbouwkolonies. Op de langere termijn werkt dat echter niet. Het voornaamste gevolg is dat de buitenlandse handel door de Chinezen zich de komende eeuwen grotendeels aan de ogen van de centrale overheid zal onttrekken. In 1398 volgt de zoon van Zhu Yuanzhangs oudste en al overleden zoon hem op. Dit zou een belangrijk breukmoment hebben kunnen zijn, want de nieuwe keizer staat onder grote invloed van neoconfucianistische ambtenaren en heeft een heel ander beeld van bestuur dan zijn grootvader en, zoals wij zullen zien, zijn oom. Een van zijn leraren is Fang Xiaoru (1357 1402), die vervolgens leiding zal geven aan een vorm van bestuur waarin literaten met het juiste morele verantwoordelijkheidsbesef een veel grotere plaats moeten innemen. Fang baseert zich op de Mencius en op de Riten van de Zhou. Interessant is dat ook hervormers met een heel andere politieke agenda, zoals Wang Anshi tijdens de noordelijke Song, zich op deze teksten baseren. Dit geeft eens te meer aan hoe zulke teksten dienen als projectiescherm voor verschillende ideen bijna zoals religieuze teksten in plaats van de bron van n consistente opvatting te zijn.
289
De usurpator Zhu Di, de Yongle-keizer Zhu Yuanzhangs kleinzoon wordt meteen geconfronteerd met de militaire macht van de prinsen, broers van zijn gestorven vader of hun zonen. De sterkste van hen is de prins van het gebied rond Beijing, Zhu Di. Hij is een van de bekwaamste generaals van dat moment en beschikt over uitstekende troepen en een Mongoolse cavalerie, allemaal gehard in de strijd in het barre steppegebied tegen de legermacht van de voormalige Yuan-dynastie. Wanneer de nieuwe keizer probeert de macht van de prinsen terug te dringen, komt prins Zhu Di met succes in opstand. Hij wint na felle gevechten, dankzij zijn leger en het feit dat op cruciale momenten medestanders van de legitieme keizer naar hem overlopen. Hij verovert in 1402 de hoofdstad Nanjing, waar zijn neef omkomt in de vlammen van het brandende paleis. Zhu Di roept zich in 1402 uit tot keizer en wordt meestal de Yongle-keizer genoemd, naar de naam van zijn regeringsperiode (r. 1402 1424).* Een aantal ambtenaren van de omgekomen keizer blijft trouw aan hem, zoals zijn belangrijkste leraar en adviseur, Fang Xiaoru. Zij worden met hun hele families gexecuteerd. Van een verregaande vervolging van de ambtenarij zoals onder Zhu Yuanzhang in de jaren tachtig van de veertiende eeuw nog plaats heeft gevonden, zal echter geen sprake zijn. Aanvankelijk is het bespreken van deze bloedige usurpatie taboe, maar al in de zestiende eeuw wordt Zhu Dis usurpatie van de macht in toenemende mate door de literaten geproblematiseerd. De keizers laten dit toe in de hoop de steun van de literaten te kunnen winnen. De Yongle-keizer heeft zijn machtsbasis in Beijing. Omdat hij nog ambities koestert ten opzichte van de Mongolen in het noordwesten en zich in dit gebied thuis is gaan voelen, verplaatst hij de hoofdstad naar het noorden. Hij maakt van Nanjing een tweede en ondergeschikte hoofdstad, want de stad van zijn vader en de stichter van de dynastie kan hij niet zomaar negeren. Dit veroorzaakt echter grote problemen. Beijings ligging dicht bij de noordgrens maakt het militair kwetsbaar en het gebied is niet in staat zichzelf n een enorm centraal bureaucratisch apparaat te voeden. Tegelijkertijd isoleert het keizerlijke hof zich op deze manier van de sociale en culturele elite in het beneden-Yangzi-gebied. De bevoorrading van het hoofdstedelijke gebied en de grensgarnizoenen wordt een van de centrale taken van het keizerlijke bestuur. Na een experiment met transport over zee wordt het graan uiteindelijk alleen nog over het Keizerskanaal naar het noorden vervoerd. Dit kanaal wordt nu de levensader van het rijk. Onrust in het kanaalgebied wordt een constante zorg van de regering. Een kleine plaatselijke opstand, die ergens anders nauwelijks de aandacht zou trekken, kan hier de hele bevoorrading van de hoofdstad in de problemen brengen. De technologische uitdaging om dit kanaal bevaarbaar te houden is enorm. Het kanaal begint op zeeniveau bij Hangzhou om uiteindelijk een hoogte van 42 meter te bereiken bij de kruising met de Gele Rivier. Daarna gaat het omlaag naar 12 meter bij Tianjin aan zee, en weer omhoog naar 36 meter op het laatste stuk naar Beijing. Onderweg kruist het kanaal
De keizers worden in de volksmond meestal bij de namen van hun regeringsperiodes genoemd, omdat hun persoonlijke naam taboe is. Deze benamingen voor de Ming en Qing-keizers zijn ook in het Westen zeer gebruikelijk.
290
hemels mandaat
het afwateringssysteem van Noord-China, waaronder een aantal grote rivieren en meren. Tegen de Qing-periode is er een complexe en deels ook succesvolle bestuurlijke organisatie ontstaan, die zich speciaal met het onderhoud van alle voorzieningen bezighoudt, zoals de watervoorziening van het kanaal, het constante uitbaggeren, en het onderhouden van talloze sluizen en trekpaden langs het water, maar ook van de trekschuiten en hun bemanningen (zie afbeelding 75). Het kanaal benvloedt de totale afwatering van het gebied, met als gevolg overstromingen en verzilting van de grond. De mensen die op de vloot werken ontwikkelen een sterke onderlinge band die zich uit in collectieve religieuze activiteiten. Velen van hen voegen zich bij een nieuwe religieuze groep, die zich laat inspireren door een van de belangrijkste Noord-Chinese predikers van de vroege zestiende eeuw, Luo Qing. De groep wordt geregeld vervolgd, omdat zij wordt gezien als een bedreiging voor de bestaande religieuze en sociale orde.
afbeelding 75 Scne op het Keizerskanaal iets buiten Tianjin. De schildering is in 1793 gemaakt door een schilder in het gevolg van de Britse gezant George Macartney.
Yongle vermindert systematisch de macht van generaals en prinsen door de beste troepen over te plaatsen naar Beijing, waar zij onder keizerlijk bevel komen te staan. Yongle schakelt veel eunuchen in voor projecten die hij belangrijk vindt. Zijn vader heeft het leger in militaire kolonies ondergebracht met tot taak de plaatselijke controle uit te oefenen en ondertussen door landbouw in het eigen onderhoud te voorzien. De taak van deze kolonies wordt nu gereduceerd tot het leveren van rekruten en graan, zodat zij geen onafhankelijke machtsfactor kunnen worden. Yongle voert een veel expansievere politiek dan zijn vader. Hij onderneemt opnieuw veldtochten tegen de Mongolen en sterft in 1424 bij een van die expedities aan uitputting. In het zuiden wordt in 1407 de Viet-staat, in die tijd bekend als
Annam of Vrede in het Zuiden, veroverd door de Chinese legers. De Ming slaagt erin tot 1428 het gebied bezet te houden, maar haar exploitatieve regime staat in de latere Vietnamese geschiedschrijving niet erg positief bekend. De internationale belangstelling van Yongle blijkt uit het feit dat hij diplomatieke betrekkingen onderhoudt met de voornaamste continentale macht van die tijd, het rijk van Timoer Lenk (of Tamerlane) in Centraal-Azi, dat is ontstaan uit het verzwakte rijk van Chagatai en diens nazaten. Timoer sterft al in 1405 bij een veldtocht tegen de Ming, misschien in een poging te profiteren van de onrust die is veroorzaakt door de usurpatie van Zhu Di. Tijdens zijn leven is het rijk van Timoer vooral verwikkeld in een bruisende militaire expansie, in navolging van de Mongoolse khans. Het is een kwetsbaar politiek systeem dat na de dood van Timoer ook weer snel aan macht inboet. De behoefte in dit rijk aan Chinees porselein is een belangrijke impuls voor het herstel van de productie van blauw-wit porselein in Jingdezhen. Een andere indicatie van de internationale blik van Yongle is de invloed van het Tibetaanse boeddhisme op het hof, die niet beperkt blijft tot zijn regeringsperiode, maar door diverse keizers tot en met de vroege zestiende eeuw wordt voortgezet. Zij leidt niet tot een daadwerkelijke territoriale expansie van het Ming-rijk in de richting van Tibet, maar blijft een religieuze belangstelling op afstand. Aan het hof van de Yongle-keizer is de fascinatie met het Tibetaanse boeddhisme bijzonder groot. Minstens dertien officile Tibetaanse delegaties bezoeken zijn hof in Nanjing en later in Beijing, met driemaal ook vooraanstaande religieuze leiders onder de deelnemers. Een van hen zal zelfs begrafenisrituelen uitvoeren voor de ouders van de keizer en als onderdeel daarvan Yongle mt zijn gevolg initiren in de leer. Dit betekent in de toenmalige religieuze constellatie niet de definitieve bekering van de keizer, maar is vanuit het perspectief van het hof vooral een voorspoed brengend ritueel. Boeddhistische en daostische religieuzen plegen geregeld zulke rituelen voor de keizer uit te voeren. Talloze kunstschatten uit deze tijd getuigen van de grootschalige en respectvolle ontvangst van de Tibetaanse delegaties aan het hof. Latere keizers zullen dezelfde religieuze belangstelling met een iets mindere intensiteit uitoefenen. Op dezelfde manier zullen Yongle en zijn opvolgers gebruikmaken van inheemse boeddhistische en vooral van daostische tradities. De Ming-keizers willen zich met hun patronage van het Tibetaanse boeddhisme presenteren als wereldheersers op gelijk niveau als hun Mongoolse voorgangers, met name Khubilai Khan. Zij presenteren zich tot en met de vroege zestiende eeuw als martiale heersers naar het Mongoolse model, inclusief jachtpartijen en Mongoolse kleding. Zij blijven Khubilai Khan vereren, zeer tegen de zin van hun Chinese ministers. Pas de Jiajing-keizer zal een einde aan dit alles maken in de jaren twintig van de zestiende eeuw. Ironisch genoeg biedt hij daarmee ook ruimte aan zijn belangrijkste concurrent uit die tijd, de Mongoolse Altan Khan, om op zijn beurt het Tibetaanse boeddhisme te gaan patroniseren. Ten slotte blijkt de internationale orintatie van Yongle uit zijn patronage van grote maritieme expedities. Vanaf 1405 tot en met 1433 zullen zeven opmerkelijke expedities plaatsvinden, waarvan zes onder het bewind van Yongle met als doel om de legitimiteit van de keizer en usurpator te versterken. De expedities staan onder leiding van de moslim-eunuch
292 hemels mandaat
Zheng He, die stamt uit Khwarazm (Chorasmi). De culturele en religieuze achtergrond van Zheng He zal ongetwijfeld een rol hebben gespeeld in zijn leiderschap, alleen al omdat dit hem toegang verschaft tot het aloude Perzische handelsnetwerk. Wanneer wij kijken naar de routes die zijn vloten volgen, is dat inderdaad het traditionele achterland van de Perzische handelaren, dat zich uitstrekt vanaf het toenmalige Zuidoost-Azi en de Indische archipel, langs India en Ceylon (Sri Lanka), tot aan de Arabische en Afrikaanse kust. Na het opruimen van degenen die loyaal waren aan zijn verdreven voorganger schept de Yongle-keizer rust in de bureaucratie, die zich nu weer kan concentreren op het bestuur. Onder Yongle krijgen hoge functionarissen, belast met het opstellen van documenten voor de keizer, steeds meer macht. Zij vormen het Groot-Secretariaat en worden de hoogste ambtelijke instantie, als een soort alternatief voor het ontbreken van een kanselier. Er dienen altijd minstens twee ambtenaren als grootsecretaris, die niet noodzakelijkerwijs elkaars bondgenoten zijn. Leden van de ambtelijke top blijven onder Yongle en zijn opvolgers zeer lang dezelfde posities bekleden en kunnen zo aanzienlijke macht verwerven, maar ook grote bestuurlijke ervaring opbouwen. Onderdeel van de strategie van de keizer om de sociale en religieuze elites voor zich te winnen, zijn diverse grootschalige compilatieprojecten, waarvan de Grote Canon van Yongle (yongle dadian) het meest ambitieuze is. Het omvat zon 23.000 hoofdstukken, waarvoor uit ruim 7.000 boeken informatie is gehaald en op onderwerp geordend. De totale omvang is naar schatting ruim vijftig miljoen karakters. Het werk is in 1860 tijdens de plundering van het oude zomerpaleis in Beijing door Britse en Franse troepen grotendeels verbrand. In opdracht van de Yongle-keizer beginnen boeddhistische geleerden ook aan de compilatie van een boeddhistische canon, die wordt voltooid in 1440. Ook in opdracht van de Yongle-keizer beginnen daostische geleerden onder leiding van de Hemelse Meester van die tijd aan de compilatie van een daostische canon, die wordt voltooid in 1445. Deze is met een uitbreiding uit de late Ming de versie van de canon die wij vandaag de dag nog steeds gebruiken. Alle oudere versies zijn grotendeels verloren gegaan. Alle drie de compilatieprojecten staan in dienst van de culturele legitimatie van het usurpatieregime van de Yongle-keizer, analoog aan de maritieme expedities van de eunuch Zheng He. Dit neemt niet weg dat voor Yongle en zijn familie boeddhistische en daostische religieuze tradities naast politieke ook grote persoonlijke waarde hebben. De coptatie van de plaatselijke elites wordt ook bevorderd door het sinds 1404 weer volop werkende examensysteem. Er wordt in drie stappen gerekruteerd, te beginnen op prefecturaal (bij succes wordt men bloeiend talent of xiucai genoemd) en provinciaal (bij succes wordt men verheven heer of juren genoemd) niveau. Daarna volgt het landelijke examen in de hoofdstad, met een afsluiting aan het keizerlijke hof, dat iedere drie jaar enkele honderden gepresenteerde geleerden (jinshi) oplevert. Tijdens de examens wordt getoetst of men de interpretatie van de Vier Boeken door de Song-neoconfucianist Zhu Xi beheerst en in staat is om onder grote druk essays in de juiste prozastijl te schrijven. Vanaf 1435 wordt dit de enige reguliere route naar de ambtenarij. Behalve ter rekrutering van ambtenaren dient het examensysteem nog meer dan in de vorige eeuwen om de plaatselijke elites aan het keiDE MING-DYNASTIE (13681644) 293
zerlijke systeem te binden. Onder de Song, en helemaal daarvoor, kan men nog op grond van erfelijke privileges een ambtelijke graad halen, zodat men niet helemaal afhankelijk is van de gunst van de keizer. Onder de Ming en Qing is het systeem gebaseerd op verdienste. Alleen de keizer kan als de uiteindelijke arbiter in individuele gevallen ingrijpen, wat hij van tijd tot tijd ook doet. Tijdens de studie en de examens betuigt men de keizer herhaaldelijk steun. Het is geen toeval dat juist de gepresenteerde geleerden vaak een enorme trouw aan een dynastie ontwikkelen. Omdat deze geleerden veelal afkomstig zijn uit de plaatselijke elite, is het examensysteem daardoor een belangrijke factor in de stabiliteit van het traditionele Chinese politieke en sociale systeem. Zo heeft bij de dood van Yongle in 1424 de meer neoconfucianistische wijze van besturen het pleit gewonnen. In bepaalde opzichten, zoals overheidsmaatregelen ter leniging van de nood van de bevolking bij misoogst en andere rampen, is dit een positieve ontwikkeling. Of dit in militair opzicht tot een verzwakking leidt is niet gezegd. Civiele ambtenaren krijgen vanaf 1427 steeds meer gezag over het leger, gedeeld met de eunuchen, terwijl de kwaliteit van het leger afneemt door de erfelijkheid van de posities en de combinatie van de taken van boer en soldaat. Toch zijn de Ming-legers van tijd tot tijd in staat tot uitstekende militaire prestaties. Zelfs de Mantsjoe-verovering van China vindt uiteindelijk plaats met behulp van naar hen overgelopen Chinese generaals, die meestal beroepssoldaten zijn en niet civiele ambtenaren. Het grote probleem is niet de civiele controle over het leger, maar de gewoonte generaals die fouten maken te straffen of zelfs te executeren. Dit maakt dat sommige generaals op cruciale momenten liever overlopen dan terug te keren naar de hoofdstad. De keuze voor het ver naar het noorden gelegen Beijing als centrum van de keizerlijke en ambtelijke macht heeft consequenties die nog veel verder gaan dan de bevoorradingsproblemen die al zijn besproken. Noord-China is te arm om het sociale of culturele centrum van het rijk te worden, zoals het dat eeuwen daarvoor wel is geweest. Tijdens de Ming en om voor de hand liggende redenen ook tijdens de Qing zal de stad echter wel een centrum van politieke en militaire macht worden. Alle ambtenaren beginnen hun carrire in Beijing, wanneer zij het paleisexamen afleggen en gepresenteerde geleerde (jinshi) worden. Veel ambtenaren zijn op een gegeven moment in dienst van de hoofdstedelijke bureaucratie, en iedereen komt op gezette tijden voor de reguliere beoordelingen naar de hoofdstad. Alle postroutes leiden naar Beijing en laterale communicatie tussen provincies, prefecturen of districten is moeizaam. Vooral als twee naburige districten niet deel uitmaken van dezelfde prefectuur of provincie, is samenwerking tussen hen extreem lastig. Zelfs de Hemelse Meester die op de Draak en Tijger Berg woont in het zuiden van Zhejiang moet eens in de zoveel jaar een bezoek brengen aan het keizerlijke hof en het Departement van Riten. Toch zijn de economische en sociale functies van de hoofdstad grotendeels een afgeleide van haar politiek belang. Net als tegenwoordig is er daarom ook in het verleden een permanente spanning tussen Beijing als de politieke hoofdstad en de diverse sociale, economische en culturele centra elders in het land, vooral in het beneden-Yangzi-gebied en in sommige provinciale hoofdsteden.
294
hemels mandaat
De continuteit met de Yuan Aan het einde van de Qing en tijdens de vroege republiek kijken nationalistische historici terug naar de Ming als een eigen Chinese dynastie die op een of andere manier dichterbij zou staan dan de Qing van die barbaarse Mantsjoes. Zij benadrukken daarom de discontinuteit tussen de Yuan en de Ming. Toch is er in werkelijkheid zelfs sprake van grote continuteit. Geen enkel politiek systeem is in staat zichzelf in n keer opnieuw en totaal verschillend uit te vinden. Juist Zhu Di, de Yongle-keizer, staat heel duidelijk onder Mongoolse invloed, zowel militair als religieus. Voor Chinese historici uit de twintigste eeuw is er wl een belangrijke ideologische reden om eventuele continuteit te negeren, namelijk de invloed van hun sterk racistisch getinte nationalisme. Wij hoeven hen daarin niet te volgen. Een duidelijke continuteit vormt de sterk militaire orintering van het vroege Mingbestuur. Het vroege Ming-keizerschap is nog expansief in territoriaal opzicht, niet alleen onder de Yongle-keizer, maar qua ambities ook onder zijn opvolgers. De stichter van de dynastie beoogt een Ming-adel van militaire verdienste, met de belening van generaals en prinsen, die de hoogste bestuurders hadden moeten worden. Bovendien wordt de Mongoolse cavalerie behouden als de kern van het leger, iets wat niet alleen de militaire ambities van het regime onderstreept, maar ook benadrukt dat het gaat om territoriale en politieke macht, in plaats van om een nationalistisch en exclusief etnisch genspireerde machtswisseling. Het keizerschap van Zhu Yuanzhang en zijn opvolgers is veel autocratischer dan gebruikelijk onder de Song-dynastie. De keizers worden nadrukkelijk geen deel van de literatenelite en met behulp van lijfstraffen houden zij hun ambtenaren letterlijk op afstand. Zij zetten de instelling van de provincie voort, en hechten net als de Mongolen aan een duidelijke fixatie van de maatschappelijke verhoudingen. Een punt dat verderop uitgebreider behandeld zal worden. Hun artistieke belangstelling sluit vooral aan bij de ambachtelijke en religieuze schilderkunst, veel meer dan bij de literatenschilderkunst van de culturele en sociale elite. Tot slot worden ook de oude regels om de maatschappelijke orde te fixeren voortgezet, zoals de wetten ter controle van allerlei vormen van religieuze cultuur en de beperking van de zeggenschap van vrouwen over bezittingen die zij in het huwelijk inbrengen. Deze wetten zijn een verdere formalisering van jurisprudentie uit de Yuan. Ook de neoconfucianistische herorintatie van het Yuan-bestuur wordt uiteindelijk door de Ming voortgezet. De adviseurs van Zhu Yuanzhang komen direct voort uit deze herleving, maar zij zullen er niet in slagen permanente invloed op het Ming-keizerschap uit te oefenen.
9.1.2 Sociaal-economische wederopbouw

China is in 1368 ontredderd door decennia van burgeroorlogen, epidemien, overstromingen en hongersnoden. Vooral Noord-China en het stroomgebied van de Huai Rivier hebben zwaar geleden. De burgeroorlog tussen de kleinzoon van Zhu Yuanzhang en de latere Yongle-keizer treffen opnieuw hetzelfde gebied. In het beneden-Yangzi-gebied vindt wel een aantal veldslagen plaats, maar die dienen om het gebied te veroveren en er is geen sprake van een onophoudelijke burgeroorlog. Deze ontvolking betekent een verkleining van de
belastingbasis en wordt daarom systematisch aangepakt. Boeren uit overbevolkte gebieden worden systematisch verhuisd naar ontvolkte gebieden, bijvoorbeeld vanuit arme gebieden in de provincies Shanxi en Shaanxi naar de veel vruchtbaardere maar door oorlogsgeweld ontvolkte provincies Shandong en Hebei. Na de voltooiing van de verovering van heel China is het demobiliseren van het leger een eerste prioriteit. Dit is altijd een grote uitdaging voor politieke systemen die lang oorlog hebben gevoerd, en de Ming is geen uitzondering. Het probleem wordt opgelost door juist in ontvolkte gebieden militaire landbouwkolonies op te richten. De soldaten zijn afwisselend werkzaam op het land en als militair, met als langetermijngevolg dat de kwaliteit van de legers maar ook hun dreiging langzaam afneemt. De verplaatsing van de hoofdstad naar Beijing en het stationeren van alle ervaren troepen van de Ming in en om de nieuwe hoofdstad betekenen ook weer migraties van honderdduizenden mensen. Naast pogingen ontvolkte gebieden weer productief te maken, doet de vroege Ming ook een systematische poging het tot dan toe relatief ongeschonden en economisch zo belangrijke beneden-Yangzi-gebied klein te houden. Dit gebied steunt tijdens de opstanden en burgeroorlogen van de late Yuan een van de belangrijkste tegenstanders van Zhu Yuanzhang en is paradigmatisch voor de beweeglijke, gemonetariseerde economie waar de nieuwe keizer en de zijnen zon afkeer van hebben. Door extra hoge belastingtarieven en de onderdrukking van lokale vormen van religieuze organisatie wordt de bevolking onder controle gebracht. De onderdrukking van het beneden-Yangzi-gebied leidt tot een langdurige stagnatie van de tot dan toe goed draaiende economie, met alle gevolgen van dien voor de nationale economie als geheel. De verplaatsing van de hoofdstad van Nanjing naar Beijing vormt een belangrijke economische kans voor Suzhou en omgeving, want hiermee is de afstand tussen het repressieve centrum en de regio aangenaam veel groter. In de late vijftiende eeuw treedt het herstel in en wordt het gebied opnieuw tot de binnenlandse motor van de Chinese economie, als knooppunt in de verbindingen tussen de hoofdstad en het beneden-Yangzi-gebied. Kooplui uit Suzhou spelen een sleutelrol in de nationale economie. Ambtenaren uit Suzhou bekleden sleutelfuncties in het keizerrijk en dragen het culturele en intellectuele leven van het rijk. Veel energie wordt door het nieuwe regime besteed aan de opbouw van de landbouw, want de nieuwe dynastie maakt de belastinginkomsten uit de landbouw tot de basis van haar macht. De totale bevolking en alle land worden geregistreerd. De registratie is noodzakelijk om de landbouw te versterken en de maatschappelijke orde zo veel mogelijk te fixeren. Iedereen krijgt een erfelijke status van boer, soldaat of ambachtsman. Handel is een bedreiging, omdat kooplui rondreizen en hun rijkdom moeilijk te controleren is. Deze ideologisch gemotiveerde angst voor handel is een enorme stap achteruit vergeleken met de veel opener Song-dynastien. Zij miskent het belang van de commercialisering en de differentiatie van de landbouw voor de inkomsten van de staat en voor het mogelijk maken van bevolkingsgroei. Bezien vanuit het oogpunt van de persoonlijke ervaringen van Zhu Yuanzhang is de nadruk op de landbouw als verschaffer van voedsel wel begrijpelijk, want hij heeft al jong zijn ouders verloren tijdens een hongersnood.
296
hemels mandaat
De vroege Ming-bestuurders willen de bevolking in de meest letterlijke zin op haar plaats houden en de belastingdruk zo goed mogelijk verdelen over de bevolking. Zij hebben daarom een nauwkeurig beeld nodig van de omvang van de bevolking en het beschikbare land. In 1380, 1390 en 1393 wordt de bevolking dan ook precies geteld. Deze census zal de komende eeuwen de basis vormen van de belastinginning. Deze is tevens de eerste door onderzoekers als redelijk betrouwbaar beschouwde census sinds die van de late westelijke Han. De bevolkingscijfers uit andere periodes zijn meestal op belastinggegevens gebaseerd, maar deze stut stevig op een feitelijk onderzoek van de huishoudens, dat deels van deur tot deur heeft plaatsgevonden. Recent onderzoek dat is gebaseerd op een grondige herwaardering van de beschikbare bronnen geeft het volgende beeld van de bevolkingstoename vanaf de vroege Ming.
Tabel 1 De bevolkingsgroei van de Ming in miljoenen inwoners.
1393 85
1500 155
1600 231
1650 268
Deze schatting wijkt fundamenteel af van de opvatting van de oude generatie historici, volgens wie in 1650 ongeveer 150 miljoen mensen in het toenmalige China wonen. Zij heeft daarom verregaande implicaties voor onze interpretatie van de Ming, Qing en zelfs het hedendaagse China. Het beleid van de stichter van de Ming-dynastie is gericht op het scheppen van een stabiele maatschappij. De indeling van de bevolking in erfelijke beroepsgroepen, namelijk militairen, ambachtslui en boeren, is in de eerste plaats een directe voortzetting van de Yuanbevolkingspolitiek. Zij valt echter ook goed in classicistische termen uit te leggen, namelijk als het herstel van de klassieke hirarchie van mensen van stand (shi), boeren (nong), handwerkslui (gong) en kooplui (shang). Tegelijk met de poging de beroepen van de mensen vast te leggen, worden regels afgekondigd om de verschillen in status van de diverse groepen door middel van hun kleding zichtbaar te houden. Kooplui mogen in tegenstelling tot de geletterde elite of de boeren alleen een eenvoudig soort zijde en katoen dragen. De regels schrijven ook voor wie welke andere soorten zijde, kleuren en ontwerpen mag dragen. Nadat de Ming zich van alle oorlogen en opstanden heeft hersteld, leidt het economische herstel in combinatie met een onevenwichtige belastingpolitiek tot grotere inkomensverschillen tussen de boeren onderling en een groeiende sociale differentiatie. Deze maken het onmogelijk vast te houden aan de erfelijkheid van beroepen. Iedereen die zich dat kan veroorloven dus juist de kooplui gaat uiteindelijk toch de duurdere soorten zijde met de verboden kleuren en ontwerpen dragen. Dat bevalt de staat en sommige literaten helemaal niet, maar zij kunnen er weinig tegen doen. Na het midden van de zestiende eeuw valt het oude statussysteem daarom definitief uit elkaar onder druk van de economische groei en de daarmee gepaard gaande sociale differentiatie.
De boeren worden verder ingedeeld in zogenaamde kantons en borstharnassen of lijiaeenheden. Dit zijn eenheden (een kanton of li) van 110 families (bestaande uit elf borstharnassen of jia van tien families), met collectieve verantwoordelijkheid voor het betalen van belastingen, corveediensten onder het toezicht van plaatselijke notabelen, en handhaving van de orde. Het systeem doet denken aan het baojia-systeem dat wordt gepropageerd door Wang Anshi tijdens de noordelijke Song, maar de militaire functie ontbreekt. Leden van de plaatselijke rijke en machtige families krijgen tot taak toezicht te houden op de belastinginning. Zij buiten hun positie uit om via het lijia-systeem hun eigen rijkdom te vergroten. Bovendien wordt de rol van die plaatselijke elite nog versterkt door het feit dat het aantal centrale en plaatselijke ambtenaren tijdens de Ming slechts verdubbelt tot circa 30.000, terwijl de bevolking minstens verdrievoudigt en de samenleving veel complexer wordt. Zonder de hulp van de plaatselijke elite in te schakelen kunnen magistraten niet besturen. De staat is niet bij machte de veranderingen binnen de lijia-eenheden te volgen, zodat het systeem al snel iedere relatie met de sociale, economische en politieke werkelijkheid verliest. Het doel van de stichter van de dynastie en zijn adviseurs is om met al deze maatregelen een zo efficint mogelijke exploitatie van de landbouwgrond te krijgen, nadat een groot deel door de troebelen van de late Yuan braak is komen te liggen. Hierdoor moet een basis van kleine belastingbetalers ontstaan, waardoor de financile stabiliteit van het regime kan worden gegarandeerd. Dankzij de vrede die na 1402 in de kerngebieden van China heerst n dankzij het uitblijven van grote epidemien of natuurrampen groeit de bevolking gestaag. Deze groei wordt niet in de belastingregisters verwerkt en leidt dus niet automatisch tot meer inkomsten voor de centrale staat. Wel houden plaatselijke ambtenaren er vaak een schaduwboekhouding op na, zodat zij de meeropbrengst toch kunnen gebruiken ten gunste van het lokale bestuur. De economie herstelt zich gestaag in de loop van de vijftiende eeuw. De inkomsten uit de Methode van de Tweemalige Belastingheffing groeien in de vroege Ming dankzij de oplevende landbouw, terwijl het leger zo goed als zelfvoorzienend is door de militaire kolonies. Omdat de inkomsten de uitgaven overtreffen, is er een overschot aan graan voorhanden als noodgraan, dat gebruikt kan worden als aanvulling in gebieden met graantekorten, of voor militaire expedities en grote bouwprojecten. Met het overschot worden de grote militaire en maritieme expedities gefinancierd van de vroege veertiende eeuw, wordt de nieuwe hoofdstad in Beijing gebouwd en worden de eerste grote keizerlijke graven aangelegd. Het Ming-beleid is gebaseerd op het aloude confucianistische principe van de landbouw als fundament van de staat. De staat wil niet meer zoals onder de Song en de Yuan voor een groot deel afhankelijk zijn van inkomsten uit handelsbelastingen. Dit geeft ongetwijfeld een aangenaam onderbuikgevoel aan de neoconfucianisten die nu aan de macht zijn, maar uit oogpunt van goed bestuur doet de staat zich zo financieel tekort. Die is niet sterk genoeg om de bevolkingsgroei en het groeiende landbouwareaal zodanig te controleren dat hij voldoende belastinginkomsten uit de landbouw kan doen ontstaan, en haalt evenmin inkomsten uit de groeiende omvang van de handwerksindustrie en de handel. Aangezien de verplichtingen van de staat wel groeien, schept dit allerlei bestuurlijke spanningen.
298
hemels mandaat
9.1.3 Zheng He: vroege Columbus of anomalie

Sinds de twintigste eeuw genieten de zeven maritieme expedities van Zheng He grote belangstelling bij westerse en Chinese historici, omdat hij de oude stereotypie ontkracht van de Chinezen als een landgerichte natie. De verschijning van de vloot van Zheng He voor de kust maakt steeds opnieuw grote indruk op de plaatselijke bevolking en haar politieke leiding. De technische superioriteit van de vloot staat buiten kijf. Ook al wordt de omvang van de jonken* en andere schepen in de literatuur vaak overdreven, toch is zeker dat ze een aanzienlijke waterverplaatsing hebben gehad. Dit blijkt overduidelijk uit de vondst van een gezonken Song-schip van kort na 1272 met een waterverplaatsing van circa 375 ton. Dit kan men vergelijken met het grootste schip waarmee Columbus in 1492 Amerika ontdekt, dat een waterverplaatsing van circa 280 ton heeft. De Chinezen vinden in de Song als eersten het moderne roer uit, in plaats van de tot dan gebruikelijke roeispa(a)n(en) langs het achterschip. Dit roer hangt aan de achtersteven van het schip en steekt uit onder de romp (zie afbeeldingen 58 en 75). Omdat een jonk geen kiel heeft, dient dit roer ook als stabilisator, waardoor men veel scherper aan de wind kan varen. Zheng Hes vloot kan gebruikmaken van deze en andere vernieuwingen, zoals het kompas en waterdichte compartimenten (zie afbeelding 65 voor een vroeg Chinees kompas). Toch is de navigatie van de Chinezen (en Arabieren) in deze tijd nog steeds sterk aan de kustlijnen en moessonwinden gebonden. De navigatiekaarten van Zheng Hes expedities zijn deels nog over en geven ook uitvoerige kompaskoersen en astronomische locaties (zie afbeeldingen 76 en 77). De grote vraag is waarom Zheng He deze expedities heeft ondernomen. Vanuit het westerse perspectief van de vijftiende eeuw als de eeuw der ontdekkingsreizen is de schijnbare belangeloosheid van Zheng He en de Ming-dynastie merkwaardig. Het gaat sowieso niet om ontdekkingsreizen, want Zheng He volgt in grote lijnen de routes die al eeuwenlang door Perzische handelaren worden bevaren van Oost-Afrika, het Arabische schiereiland, Perzi, India, Sri Lanka, via de Indische archipel en continentaal Zuidoost-Azi tot aan China. Hij vaart niet naar Korea of Japan, iets wat de Perzische handelaren curieus genoeg ook nooit zullen doen. Zheng He legt ook geen permanente claims op het bezochte gebied, het gaat hem niet om systematische kennisverwerving, en de reizen vormen niet het begin van handelsrelaties. Vanuit een Chinees perspectief zijn de reizen echter veel zinvoller dan wij zouden denken. De Yongle-keizer is door een bloedige burgeroorlog aan de macht gekomen en is ook nog eens de zoon van een Koreaanse bijvrouw van zijn vader, dus hij heeft een enorme behoefte aan legitimatie. Door de ontdekkingsreizen wordt het aantal tribuutrelaties van zijn regering enorm uitgebreid, wat zijn prestige en daarmee legitimiteit ten goede komt. Wanneer de diverse heersers niet worden gentimideerd door de imposante verschijning van Zheng Hes vloot, wordt wel degelijk gebruikgemaakt van geweld om hetzelfde effect alsnog te bereiken. Enkele heersers worden zelfs onder dwang mee teruggenomen naar China. De
Van het Javaanse djong schip.
299
tribuutgiften die Zheng He terugbrengt, waaronder bijzondere dieren zoals de giraffe, zijn vanuit het perspectief van de schenkers ongetwijfeld als cadeaus bedoeld en niet om een formele tribuutrelatie te vestigen. De giraffe wordt door het Ming-hof gedentificeerd als een van de belangrijkste dieren uit de Chinese politieke geschiedenis in ons moderne wereldbeeld mythologie , namelijk de qilin. Dit beest wordt geacht politiek geluk te brengen en zijn verschijning wordt vanouds met Confucius in verband gebracht, vergelijkbaar met onze even mythische eenhoorn als puur en heilig dier. Als politieke onderneming zijn de expedities geen anomalie, maar zij zullen toch niet worden voortgezet. Recent is beweerd dat Zheng He Amerika zou hebben ontdekt. Zelfs als hij dat zou hebben gedaan, is het een gebeurtenis zonder enige consequenties geweest. Zij is dan een interessante voetnoot, van hetzelfde geringe belang als de overigens historisch en archeologisch goed geattesteerde ontdekking van de Amerikaanse noordoostkust door de Vikingen. Zheng Hes vloot rot na 1433 in de havens weg. Later worden belangrijke archieven over de expedities vernietigd, al is er nog verrassend veel historische documentatie bewaard gebleven, waaronder inscripties, reisverslagen en latere kopien van de navigatiekaarten. Terwijl er zelfs een roman in de omgangstaal wordt gewijd aan zijn ondernemingen, is er geen enkele betrouwbare verwijzing naar de ontdekking van een nieuw continent. Hoewel China als politiek systeem niet meer genteresseerd is in maritieme expedities, gaat de particuliere handel vanaf de Zuid-Chinese kust ondanks alle verboden gedurende de volgende eeuwen gewoon door. Deze handel zal echter nooit verder westwaarts reiken dan het moderne Singapore of verder oostwaarts dan Japan.
afbeelding 76 De kaarten van Zheng Hes expedities waren de basis voor deze kaarten in een militaire encyclopedie uit de late Ming. Dit boek is vele malen herdrukt, waaronder in de late zeventiende eeuw in Japan. Dit fragment geeft de route weer tussen China en Oost-Afrika vanaf Sri Lanka (vroeger Ceylon genoemd, rechts), via diverse plaatsen op de Indiase kust, naar Aden (Jemen, links).
300
hemels mandaat
afbeelding 77 Dezelfde bron als van afbeelding 76 geeft ook enkele kaarten weer met de route terug vanuit het Midden-Oosten naar Sri Lanka (de linkerkaart) en vanaf daar naar Sumatra (de rechterkaart). Hier staat expliciet dat men de oceaan met behulp van de sterrenbeelden rechtstreeks kan oversteken en dus niet langs de kust hoeft te navigeren.
9.2
China keert in zichzelf (1435 1567)
9.2.1 Militair onvermogen

Tot 1435 zijn de Ming-keizers in staat tot militair effectief ingrijpen aan de noordgrens, maar een gnant incident in 1449 maakt daar definitief een einde aan. De achterkleinzoon van de Yongle keizer probeert op advies van zijn belangrijkste adviseur, de eunuch Wang Zhen (fl. 1442 1449), de Mongolen actief te onderwerpen, om te bewijzen dat hij uit hetzelfde hout is gesneden als zijn voorvaderen. In een fatale expeditie in 1449 wordt de keizer gevangengenomen bij het plaatsje Tumu, op de terugweg van zijn mislukte expeditie. Het grootste deel van zijn leger wordt afgeslacht, inclusief Wang Zhen. De eunuch wordt later gezien als een van de archetypische slechte eunuchen van de Ming, maar de jonge keizer is minstens even schuldig. Hij wil de glorie van zijn voorouders doen herleven en dit wordt hem bijna fataal. Hij wordt gegijzeld in de hoop op een losgeld, maar wanneer dit niets oplevert voor de Mongolen sturen zij hem een jaar later terug. Tekenend voor de interne stabiliteit van de dynastie is dat het centrale bestuur in de hoofdstad erin slaagt een verdediging te organiseren en meteen een nieuwe keizer op de troon te zetten. Wanneer de keizer terugkomt, wordt hij door zijn broer en opvolger onder huisarrest geplaatst. Jaren later wint hij de macht weer terug door een paleiscoup. Zijn broer sterft onder onduidelijke omstandigheden. De minister die de dynastie in 1449 heeft gered wordt vervolgens gexecuteerd. Net als de loyale ministers die ooit door Yongle werden gexecuteerd, wordt ook deze ambtenaar tijdens de late Ming in ere hersteld.
301
Na 1449 wordt ten opzichte van de Mongolen voor een passieve strategie gekozen. Deel van de strategie is het toestaan van beperkte internationale handel binnen het tribuutstelsel. Dit neemt inderdaad veel spanning weg, maar wordt om ideologische redenen toch door een deel van de politieke elite verworpen. Wanneer zij de kans krijgen stoppen zij deze grenshandel, waarna het geweld weer escaleert. Het andere deel van de strategie bestaat uit grootschalige bouwprojecten die over het verloop van bijna twee eeuwen leiden tot het gigantische verdedigingscomplex dat wij tegenwoordig kennen als de Grote Muur (changcheng of de Lange Muur). Ironisch genoeg zal dit complex de Mongolen en later de Mantsjoes nooit definitief buiten weten te houden. De muur wordt wel gepresenteerd als de opvolger van de eerste grote muur van de Qin, maar dit is onjuist. De vroege muren van de periode der Strijdende Staten, de Qin en de Han dienen om het recent veroverde grondgebied te beschermen en zijn dus een offensieve strategie. Het nieuwe verdedigingscomplex is onderdeel van een defensieve strategie en wordt op andere locaties aangelegd. De eunuch Wang Zhen geldt als de eerste van een lange reeks slechte eunuchen van de Ming, al zijn er ook goede, zoals de al genoemde Zheng He. De macht der eunuchen gaat tijdens de Ming veel verder dan onder enige andere dynastie. Omdat de keizer de spil van het regeringssysteem is, heeft hij behoefte aan assistentie die dicht bij hem mag komen. Dit kunnen alleen eunuchen zijn, want alleen deze castraten mogen ook in de dagelijkse leefomgeving van de keizer komen. Zij zorgen samen met de lagere en/of oudere concubines voor de harem en dienen als klerken, maar ook als keizerlijke bespieders (spionnen) van de ambtenaren en manusjes-van-alles wanneer de keizer iets persoonlijk belangrijk vindt. Tegelijkertijd zijn zij een belangrijke groep in het religieuze leven van de hoofdstad, als patronen van tempels en kloosters, als aanhangers van de nieuwe religies van de late Ming- en Qingperiode, en in de late keizertijd als fervente aanhangers van de daostische stroming van de Complete Perfectie. Zij zijn gehaat bij de ambtenaren, en omdat die de historische bronnen controleren, is de beeldvorming over de eunuchen in die bronnen extreem negatief. Voor de hoofdstedelijke economie, maar zeker voor de plaatselijke economie van de arme districten waar zij vandaan komen, zijn de eunuchen juist een belangrijke positieve factor. Het totaal aantal eunuchen is vermoedelijk even groot als de reguliere bureaucratie. Rond 1500 is sprake van ongeveer 12.000 eunuchen en hetzelfde aantal centraal benoemde ambtenaren. Aan het einde van de dynastie is het aantal eunuchen waarschijnlijk verzesvoudigd, terwijl het aantal ambtenaren slechts is verdubbeld.
9.2.2 De Jiajing-heerser
In 1521 bestijgt de Jiajing-keizer de troon. Hij is een neef van zijn kinderloos gebleven voorganger, met wie hij alleen diens grootvader gemeen heeft. Een spraakmakende en sterk classicistisch genspireerde groep ambtenaren is van mening dat hij voortaan alleen nog maar zijn rituele vader als voorouder mag vereren. Hierdoor zal in ritueel opzicht geen breuk ontstaan in de troonopvolging. De keizer, gesteund door andere ambtenaren, beroept zich op het belang van kinderlijke piteit (xiao). Hij wil zowel de vader van zijn voorganger (en broer van zijn eigen vader) als zijn natuurlijke en tot kort voor de troonsbestijging k rituele vader
302 hemels mandaat
blijven vereren in de keizerlijke vooroudercultus. Dit leidt tot enorme conflicten aan het hof. Daarbij moeten wij niet vergeten dat de echte moeder van de Jiajing-keizer op dit moment nog leeft zij sterft pas in 1539 en dat hijzelf pas een jongetje van ongeveer veertien is. Uit menselijk opzicht is het helemaal niet vreemd dat de jonge keizer, die is opgegroeid in de provincie en nu opeens in een totaal vreemde omgeving wordt geplaatst, in een cultuurschok verkeert en houvast zoekt bij zijn bestaande emotionele relaties. Dat de ambtenaren in het centrum daarvoor geen enkele belangstelling tonen, zal verstrekkende gevolgen hebben voor de verdere regeringsperiode van de Jiajing-keizer. Tussen de keizer en grote delen van de bureaucratie ontstaat een conflict, dat bekend is geworden als het Grote Conflict over het Ritueel. De felle discussies lopen uit de hand en de vernederende openbare bestraffingen met stokslagen leiden tot de dood van zeventien ambtenaren, terwijl anderen voor de rest van hun leven kreupel zijn. Velen worden ontslagen en verbannen, wat ook vier decennia later nog steeds in het geheugen van vele literaten staat gegrift. Voor een ambtenaar is niets vernederender dan zulke publieke lijfstraffen. Na de dood van de keizer in 1567 vindt vrijwel meteen eerherstel plaats van de getroffen ambtenaren en hun families. De traditionele Chinese historici kiezen zonder uitzondering partij voor de classicistische ambtenaren, zodat deze keizer een zeer slechte historiografische pers heeft gekregen. Vanuit een westers perspectief moeten wij de beeldvorming wel enigszins relativeren. Het ideaal van kinderlijke piteit maakt dat de Jiajing-keizer hopeloos verstrikt raakt in twee sets van normen en waarden, namelijk zijn persoonlijke plicht van de kinderlijke piteit en zijn institutionele plicht van de voorouderverering. Bovendien profileert hij zich door het inzetten van daostische priesters in de verdediging tegen barbaren en monsters. Toch past dit heel goed in de religieuze praktijk van het keizerlijke hof. Ook andere Ming keizers en prinsen staan bekend om hun steun van diverse soorten daostische goden en tradities. Daostische priesters voeren belangrijke rituelen uit voor de keizer als individu en als personificatie van de Chinese staat. Verder hoopt de Jiajing-keizer op steun van zulke specialisten bij het krijgen van een mannelijke troonopvolger, wat aanvankelijk namelijk op zich laat wachten. Een van deze daostische adviseurs van Jiajing voert rituelen uit om de staat tegen de acute Mongoolse dreiging van die tijd te beschermen. Een andere adviseur komt in de gunst van de keizer, omdat hij hem en de zijnen met exorcistische rituelen kan beschermen tegen een monster met scherpe klauwen waarvan de geruchten vertellen dat het rondwaart in het paleis. De bijna wanhopige strijd van de ambtenaren voor hun visie op correct ritueel en tegen de invloed van daostische priesters zegt ook iets over de opmerkelijke kracht van de idealen van de geletterde elite. Een publieke ruimte voor vrije discussies (public sphere) zal pas ontstaan in de late negentiende eeuw, wanneer een vrije pers kan ontstaan in door het buitenland gecontroleerde gebieden in Hongkong en Shanghai. Toch is er ook in de zestiende eeuw wel degelijk een open debat dat niet automatisch volgens de lijnen van de keizerlijke macht verloopt. Ambtenaren zijn geregeld bereid de marges van dit debat op te zoeken en gaan er soms zelfs overheen met alle risicos van dien voor hun carrire en zelfs hun leven. In ruil voor zulk verzet krijgen zij de erkenning van hun gelijken, bij hun leven of na hun
dood. Met een beetje geluk straalt die erkenning dan ook weer af op hun afstammelingen. Een voorbeeld hiervan zijn de discussies die leiden tot het eerherstel voor loyale ambtenaren die in 1402 de eigenlijke opvolger van Zhu Yuanzhang trouw blijven en door Yongle zijn omgebracht. Een ander voorbeeld is het eerherstel voor de trouwe minister die na het incident in 1449 bij Tumu de dynastie redt door een andere keizer op de troon te plaatsen, maar enkele jaren later wordt gexecuteerd wanneer de vorige keizer de troon terugverovert. Dat in de loop van de zestiende eeuw dergelijke historiografische herzieningen mogelijk zijn zegt iets over de mogelijkheid van intellectuele discussie, want beide betrokken keizers zijn de voorouders van de Jiajing-keizer en zijn opvolgers. De Jiajing-keizer krijgt in zijn strijd voor de verering van zijn eigen vader als voorouder de steun van een minderheid van de ambtenaren, die door latere Chinese historici sterk worden veroordeeld. Voor het eerst treden ambtenaren uit het verre zuiden, zoals de provincie Guangdong, hierbij op de voorgrond. In dezelfde tijd vinden twee andere belangrijke rituele veranderingen plaats, met steun van dezelfde ambtenaren. De grootste rituele verandering vindt plaats in de verbreding van het recht op voorouderverering, waarbij wordt toegestaan aan families zonder leden met een ambtelijke rang om de voorouderverering uit te breiden tot meer dan drie generaties. Deze cruciale rituele verandering heeft vooral in zuidelijke provincies als Guangdong verstrekkende gevolgen. Plaatselijke families die juist in deze tijd het gebied economisch ontsluiten, maken gebruik van het nieuwe model door afstammingsgroepen (lineages) te stichten rond een voorouder van meer dan drie generaties terug. Deze groepen zijn vele malen groter dan een familie die alleen rond een gestorven grootvader is opgebouwd. Deze groepsvorming maakt het mogelijk de noodzakelijke middelen bijeen te brengen om kostbare landwinningsprojecten en/of de studie van enkele zonen voor de keizerlijke examens te bekostigen. Succes in de examens levert uiteindelijk familieleden met een ambtelijke rang op, en daarmee bescherming tegen belastingen en lokale bestuurders. Succesvolle afstammingsgroepen bouwen prachtige voorouderhallen, stellen genealogische overzichten samen, en verzamelen bezittingen in naam van de afstammingsgroep (zie afbeelding 78). Dergelijke sterke verwantschapsgroepen zijn kenmerkend voor Zuid-China. Een heel ander soort verandering vindt plaats in de cultus van Confucius, wat voor de geletterde elite van het oude China enorm belangrijk is. In lijn met oude canonieke teksten maar tegen eeuwen van traditie in, worden de beelden van Confucius en zijn leerlingen voortaan vervangen door tabletten. In heel China worden in een ware beeldenstorm de beelden van Confucius vernietigd. Dezelfde rituele verandering wordt vervolgens ook in de voorouderverering in het algemeen doorgevoerd, maar niet overal in hetzelfde tempo. Sommige etnische groepen zoals de Yao in zuidelijk China vereren hun voorouders nog steeds met beelden en ook onder de Han-Chinezen vinden wij nog geschilderde portretten en stambomen met portretten. De portretten zijn vanzelfsprekend niet precieze gelijkenissen, maar gedealiseerde voorstellingen. Hoewel de verering van beelden ooit is ontstaan onder boeddhistische invloed, betekent dat niet dat de verering van goddelijke wezens uit de Han en daarvoor abstract was. Voorouders en goden kunnen allebei afdalen in mensen, die met de levenden kunnen communiceren en offers in ontvangst kunnen nemen. In plaats van beelden
304 hemels mandaat
worden stenen en bomen vereerd, waarin men zich kleine mensachtige wezens voorstelt. De terugkeer naar de verering van tabletten is als zo vaak een selectieve heruitvinding van traditie, dus een vernieuwing en zeker geen herstel van een oudere en verloren gegane praktijk.
afbeelding 78 De afstammingsgroep kan onder meer dienen voor het verlenen van wederzijdse steun. Illustratie uit een negentiende-eeuwse uitgave van het Heilige Edict, een extreem moraliserend edict van de Kangxi-keizer.
De Mongoolse dreiging ontwikkelt zich tijdens het Jiajing-keizerschap tot een absolute crisis, maar aan het einde van de regeringsperiode stort de Mongoolse macht opeens in, zonDE MING-DYNASTIE (13681644) 305
der dat wij de achtergronden goed begrijpen. Het wordt wel verklaard uit de opkomst van het Tibetaanse boeddhisme, maar ook door het uitbreken van pokkenepidemien. Vanaf het midden van de zestiende eeuw steunt de Mongoolse leider Altan Khan (1507 1582) een incarnatie van Guanyin of Avalokitesvara binnen het Tibetaanse boeddhisme die tot dan toe niet zo belangrijk is. Hij verleent deze incarnatie de titel van Dalai Lama, formeel de derde, maar eigenlijk de eerste incarnatie met deze titel.* De Dalai Lama staat aan het hoofd van de zogenaamde Gelug-pa of de Gele Hoed-richting. De volgende Dalai Lama is de kleinzoon van Altan Khan, wat veel zegt over de relatie tussen deze stroming en de Mongolen. De Mongolen versterken de positie van de Dalai Lama om politieke redenen tot hij een vooraanstaande en machtige leider is geworden. De invloed van het Tibetaanse boeddhisme wordt op verschillende manieren uitgelegd. Het is zeker zo dat deze boeddhistische traditie evenals andere boeddhistische tradities geen positieve waarde toekent aan oorlogsvoering, maar belangrijker is dat diverse groepen Mongolen verbonden raken met specifieke kloosters. Daardoor worden zij steeds meer aan vaste plaatsen gebonden en verliezen zij een deel van hun mobiliteit. Ook de rol van de pokken (variola major en minor) bij de verzwakking van de Mongolen moet niet onderschat worden. In China zijn de pokken endemisch, waardoor de bevolking in de loop der eeuwen een zekere resistentie heeft opgebouwd. Voor de Mongolen geldt dit niet en ook voor de Mantsjoes zullen de pokken een grote bedreiging vormen. Deze laatsten zullen zelfs zo ver gaan dat, nadat de eerste keizer van de Qing als jonge man aan de pokken is gestorven, bij voorkeur een kind dat de pokken heeft overleefd als opvolger wordt gekozen. In hun strijd tegen de pokken nemen de Mantsjoes daarna de Chinese vorm van inenting over, die gebruikmaakt van dode mensenpokken gevaarlijker dan inenting met dode koepokken, die Edward Jenner in 1794 in Groot-Brittanni ontdekt. Pacifisten worden de Mongolen zeker niet en tot in de achttiende eeuw blijven sommige groepen Mongolen een grote militaire bedreiging. In het kustgebied leidt het verbod op de buitenlandse handel in het midden van de zestiende eeuw tot een piratenplaag. Gedurende het bewind van de Jiajing-keizer neemt de economische groei toe en wordt de overzeese handel te omvangrijk voor het korset van het tribuutstelsel. Deze grootschalige handel wordt door de overheid gezien als smokkel buiten het tribuutstelsel, en zij probeert deze te onderdrukken. Dit leidt vervolgens tot een uitbarsting van piraterij. De piraten worden aangeduid als de wokou (Japans: wak), een pejoratieve term die dwergbandieten betekent en vr die tijd altijd naar Japanse piratenhandelaren verwijst. Dit keer zijn de wokou echter meestal van Chinese of gemengde etnische afkomst. Veel van hen drijven handel op Japan en andere gebieden in Azi en worden tot de piraterij gedwongen door de criminalisering van de handel door de Chinese staat. Nadat de leiders
Waarschijnlijk is deze titel de vertaling van de Mongoolse aanspreekvorm van de derde Dalai Lama. Deze heette Sonama Gyatso, waarbij Gyatso oceaan betekent, een afkorting voor Oceaan van Wijsheid, wat met dalai in het Mongools wordt vertaald. Lama is het Tibetaanse woord voor leraar. Oorspronkelijk betekent de titel Dalai Lama kortom leraar oceaan, dus een eigennaam die daarna tot titel is verheven.
306
hemels mandaat
zijn gexecuteerd n de buitenlandse handel in 1567 wordt gelegaliseerd, houdt het probleem van de wokou meteen op. De buitenlandse handel zal in de enorme economische groei vanaf de late zestiende eeuw een cruciale rol spelen.
9.2.3 De Grote Muur als mythe en historische werkelijkheid

Sinds de late negentiende eeuw vormt de Grote Muur ten noorden van Beijing een belangrijke toeristische trekpleister. Zij geldt als een van de grote prestaties van het oude China. Zoals zo vaak is de werkelijkheid genuanceerder. De huidige muur is een bouwproject uit de tweede helft van de Ming-dynastie, waarmee is begonnen na de vernederende nederlaag bij Tumu in 1449 en waaraan bijna twee eeuwen lang is gewerkt. Na 1644 heeft de muur alle nut weer verloren, want het nieuwe Qing-rijk is nu eenmaal vele malen groter. De muur raakt ernstig in verval en het zijn ironisch genoeg westerse toeristen zoals diplomaten en zakenlui die in de late negentiende eeuw de muur herontdekken als een van hun lievelingsuitjes (zie afbeelding 79). Vergelijkbare Grote Muren uit het verleden hebben steeds een andere route en zijn meestal veel eenvoudiger gebouwd. De eerste Grote Muur wordt meestal gedateerd op de regeringsperiode van de Eerste Keizer van de Qin. Schriftelijk bewijs hiervoor is er niet, behalve een vage verwijzing in de Optekeningen van de Historicus van Sima Qian over het bouwen van lange muren (changcheng) rond 215 v.Chr. om de Xiongnu tegen te houden. Ook wordt in vroege bronnen melding gemaakt van werken aan een stadsmuur als taakstraf. Al voor de Qin het rijk heeft verenigd is er een eeuwenoud verhaal over een man die als taakstraf moet werken aan een stadsmuur (cheng, het woord voor stad en muur is overigens hetzelfde), maar daarbij omkomt. Zijn vrouw komt hem opzoeken en haar tranen doen de muur instorten. Veel later wordt dit verhaal pas geprojecteerd op de Qin-muur en in die versie wordt de vrouw bekend onder de naam Meng Jiangn. Het wordt een standaardverhaal over de echtelijke trouw, dat is naverteld in ongeveer elke literaire vorm die het oude China kent en met allerlei nuances in de plot. Aan het begin van de huidige Grote Muur staat nog steeds een aan haar gewijde tempel ironisch genoeg, gezien de negatieve connotaties van het verhaal voor dit type bouwwerk. Toch wil de korte vermelding door Sima Qian niet zeggen dat toen al een Grote Muur is gebouwd. Op zich is in deze tijd het bouwen van lange muren om de strijdwagens of cavalerie van de vijand te vertragen gebruikelijk onder de noordelijke staten. Er zijn ook diverse muren teruggevonden, maar de resten van een Qin-muur uit circa 215 v.Chr. zijn nog steeds niet door opgravingen aangetoond. Een recente tentoonstellingscatalogus beeldt daarom in arren moede vondsten uit het graf van de Eerste Keizer af en voegt de muur van de Qin samen met die van de Han. Deze laatste is echter wel archeologisch geattesteerd met voorwerpen uit de Han-periode. Als de Qin-generaals muren hebben gebouwd, dan hebben zij bestaande muren samengevoegd en/of met plaatselijke materialen een wal opgebouwd. Het feit dat na de Han juist de niet-Chinese dynastien zoals de half-Turkse Sui en de Jin met hun Jrchen-achtergrond lange grensmuren bouwen, geeft duidelijk aan dat de muur niet wordt gedacht als een grens tussen China en de buitenwereld. Grensmuren dienen om vijandige legers te paard voldoende af te remmen zodat het eigen leger kan worden gemobiDE MING-DYNASTIE (13681644) 307
liseerd. Belangrijke dynastien als de Tang en de Song bouwen geen muur, maar vertrouwen op andere militaire technieken en strategien. Tijdens de Qing speelt de Grote Muur van de Ming geen enkele rol. De lokale bevolking gebruikt de verdedigingsmuren als steengroeve om woningen en stallen te bouwen. In het verhaal van de Grote Muur zoals hij nu staat, zijn niet de werkelijke muren belangrijk, maar het eeuwenoude verhaal van Meng Jiangn en het westerse toerisme sinds de late negentiende eeuw.
afbeelding 79 Wanneer een Duitse fotograaf in circa 1926 deze foto maakt, is de Grote Muur al eeuwenlang in verval. Dit traject bij Beijing is redelijk goed bewaard gebleven, maar elders is het verval veel groter.
308
hemels mandaat
9.3
De transformatie naar het premoderne China (1567 1644)
9.3.1 De politieke geschiedenis van de late Ming

Ook de politieke geschiedenis onder Jiajings opvolgers wordt gemarkeerd door incidenten en soms bloedige factiestrijd. Zijn kleinzoon, de Wanli-keizer (r. 1572 1620), komt als klein kind op de troon en staat volledig onder de invloed van de hoogste ambtenaar Zhang Juzheng. Deze is al een hoge ambtenaar onder de vader van de keizer, maar wordt tijdens de machtswisseling de Groot-Secretaris van de Kanselarij tot hij in 1582 sterft. Hij ontleent zijn macht aan zijn rol als leraar van de jonge keizer, maar is ook een daadkrachtige bestuurder, die met zijn persoonlijke inzet en organisatorisch inzicht de institutionele zwaktes van het bureaucratische systeem tijdelijk kan compenseren. Hij benoemt sterke ambtenaren aan Chinas grenzen, die daadwerkelijk de problemen kunnen aanpakken, en laat een belangrijke rationalisatie van het oude belastingsysteem van de Methode van de Tweemalige Belastingheffing uitvoeren. Verder laat hij vanaf 1578 door alle magistraten in hun district een kadastraal onderzoek uitvoeren naar niet-geregistreerde grond, dat bij zijn dood wordt afgebroken en toch nog ruim 7 miljoen qing of 466.700 hectare verborgen land oplevert. Met al deze daadkracht gaat Zhang Juzheng in tegen de gangbare praktijk van ambtelijke compromissen en gezamenlijke beslissingen, die tijdens tijdrovende onderhandelingen worden uitgewerkt. Hij durft zelfs de Qin-dynastie expliciet als voorbeeld voor zijn bestuur te nemen, waarmee hij tegen de gangbare politieke en historiografische normen van zijn tijd ingaat. Net als de grote Song-hervormer Wang Anshi stoort hij zich aan het luidruchtige verzet tegen zijn maatregelen door meer ideologisch getinte ambtenaren en hij verbiedt bijvoorbeeld hun academies. Ook schrijft hij net als Wang Anshi een commentaar op een canonieke tekst, in zijn geval de Vier Boeken. Het commentaar is tijdens de late Ming zeer invloedrijk en wordt onder meer gebruikt door de eerste in China aanwezige jezueten. Zhang Juzheng valt na zijn overlijden vrijwel meteen in diskrediet. Er wordt ontdekt dat hij tot de keizer zuinigheid predikte, maar zichzelf intussen verrijkte. Verder wordt hem al tijdens zijn leven verweten dat hij de gebruikelijke rouwperiode voor de dood van zijn vader, een belangrijke uiting van kinderlijke piteit (xiao), niet in acht neemt. Het is namelijk gebruik dat ambtenaren drie jaar ontslag nemen om zich in hun thuisstreek terug te trekken. Ook al zijn deze drie jaar eigenlijk drie vieringen van het Chinese Nieuwjaar, toch is het een periode van ruim 26 maanden waarin een politicus zich moet terugtrekken en anderen kunnen proberen allerlei maatregelen terug te draaien. Het is daarom alleszins begrijpelijk dat Zhang Juzheng dit niet doet, al slagen zijn critici er zo wel in hem in een kwaad daglicht te stellen. Met hem raakt ook zijn pragmatische politiek in diskrediet, vergelijkbaar met het lot van Wang Anshis politiek door de associatie ervan met Cai Jing, die als de slechte laatste minister van de Song-keizer Huizong verantwoordelijk wordt gemaakt voor de val van de noordelijke Song in 1127. Er treden tot het einde van de dynastie geen nieuwe sterke ambtenaren meer naar voren die zijn dominante politieke rol over kunnen en durven nemen. De teleurgestelde
Wanli-keizer vervalt in een vrijwel totale politieke inertie, omdat zijn ambtenaren het niet eens zijn met zijn beslissingen op persoonlijk-keizerlijk vlak. In tegenstelling tot de Jiajingkeizer tijdens het Grote Conflict over het Ritueel winnen de ambtenaren nu wel, maar het is een pyrrusoverwinning, want zij leidt tot een verzwakking van het bestuur. De keizer trekt zich volledig terug uit de besluitvorming, zelfs wanneer het de formele bekrachtiging van beslissingen betreft of het uitvoeren van de belangrijkste staatsrituelen. Omdat het bestuurlijke systeem van de Ming is opgebouwd rond een sterke rol voor de keizers, zijn de implicaties hiervan op centraal niveau verregaand. Op plaatselijk niveau wordt er nog wel degelijk bestuurd, ook omdat daar toch al sprake is van een gedwongen coalitie tussen de centraal benoemde magistraten en de lokale elites. Ook wordt door de afwezigheid van de keizer binnen het centrale bestuur de rol van de eunuchen steeds belangrijker, als vertrouwelingen van de keizer en als uitvoerders van diens politieke wensen. Aanhangers van Zhu Xi, en dus tegenstanders van de belangrijkste late Ming-filosoof Wang Yangming (1472 1529), stichten in 1604 de Academie van het Oostelijke Bos of de Donglin Academie (donglin shuyuan), die voortkomt uit al bestaande netwerken van ideologisch gemotiveerde literaten uit het beneden-Yangzi-gebied. Zij voeren felle discussies over de toekomst van het land, en stellen zich op als de tegenstanders van de eunuchen en het alleen maar op winst gerichte bestuur waarvoor die verantwoordelijk worden gesteld. Behalve de leiders is niet altijd duidelijk in hoeverre iemand echt lid is van de academie, maar als factie is de Donglin toch een begrip in de Chinese politieke geschiedenis. De deelname aan discussies binnen deze en andere groepen intellectuele academies vormt een alternatieve bron van prestige voor diegenen die binnen het ambtelijke systeem geen carrire kunnen maken. Latere historici in de vroege Qing delen hun moralistische gezichtspunt over de problemen van de late Ming, zodat de Donglin-visie op de late Ming invloedrijk is geworden. Omdat de leden van de Donglin, evenals overigens hun tegenstanders, weinig oog hebben voor de maatschappelijke en economische veranderingen van hun tijd, is hun historische analyse eerder een hinderpaal geworden voor een evenwichtig begrip van de late Ming dan een echte bijdrage. Het is ook de tragiek van het traditionele China dat het er nooit in is geslaagd goede mechanismen te ontwikkelen waarbinnen een vruchtbaar politiek debat kan plaatsvinden, dat ook nog leidt tot effectief bestuur. De zoon en directe opvolger van de Wanli-keizer regeert amper een maand en sterft dan. Onder diens opvolger wordt de bestuurlijke chaos alleen maar groter. Deze Tianqikeizer regeert van eind 1620 tot 1627. Hij lijdt aan een onduidelijke geestelijke handicap en houdt zich vooral bezig met timmeren. De eunuch Wei Zhongxian (1568 1627) kan met de hulp van de voormalige zoogmoeder van deze zwakke keizer zijn wil volledig doorzetten tegen de ambtelijke top in. Wei Zhongxian en zijn medestanders wijden zich actief aan de vervolging van hun politieke tegenstanders, onder wie de leden van de al genoemde Donglin Academie. Met de vroege dood van hun keizer en beschermheer verliezen zij vrijwel meteen de macht. Wei wordt weggewerkt en ziet zich gedwongen zelfmoord te plegen. De ambtenaren die Wei hebben gesteund en dankzij hem carrire hebben gemaakt verdwijnen echter niet uit de politiek, zodat de laatste decennia van de Ming gespannen blijven. De gebeurtenissen onder de Wanli- en Tianqi-keizers zijn zo traumatiserend dat latere Chinese
310 hemels mandaat
historici hier zelfs de belangrijkste redenen voor de val van de dynastie in zien. Toch wordt het bestuur onder de jongere broer van de Tianqi-keizer, de Chongzhen-keizer (r. eind 1627 1644), weer min of meer genormaliseerd en de vraag waarom de dynastie dan toch ten val komt in 1644 is niet eenvoudig te beantwoorden.
9.3.2 Economische expansie

Naar een zilver-economie De Ming heeft grote moeite om haar bestuur en de manier van extractie van het economische overschot aan te passen bij de veranderende tijden. Een belangrijke reden hiervoor is dat de twee stichters, Zhu Yuanzhang (Hongwu) en Zhu Di (Yongle), de bureaucratische instituties van het begin nadrukkelijk als hun onveranderbare erfenis hebben benoemd. Latere keizers zijn niet sterk genoeg om dit te durven veranderen. Het autocratische bestuurssysteem maakt het voor de ambtenaren onmogelijk op eigen houtje veranderingen door te voeren de al genoemde Zhang Juzheng is een uitzondering. Dit heeft tot gevolg dat wat betreft de handel en ambachtsindustrie bijna sprake is van een politiek van laisser faire, die ruimte biedt voor economische ontwikkeling. De Ming-regering kan immers niet goed sturen, maar daardoor ook niet extreem tegenwerken. Met het vorderen van de dynastie kan de samenleving van het beneden-Yangzi-gebied zich losmaken van de strenge controles die in de regeringsperiode van Zhu Yuanzhang zijn ingesteld. De vijftiende en vroege zestiende eeuw zijn in de allereerste plaats een periode van economische en sociale stabilisatie na decennia van opstanden en oorlog. Het starre systeem van beroepsgroepenregistratie komt steeds meer onder druk te staan, maar is ook in de zestiende eeuw zeker nog niet verdwenen. De formele status van iemand blijft zelfs tot in de late Ming geregistreerd. Een van de grote religieuze vernieuwers uit de vroege zestiende eeuw, de boeddhistische leraar Luo Qing, heeft een registratie als militair en is gedurende een groot deel van zijn leven ook in een lage militaire rang actief. De militaire landbouwkolonies blijken echter zo inefficint dat de regering in de praktijk steeds meer overschakelt op legers van betaalde beroepssoldaten. Hetzelfde geldt voor de erfelijke groepen van ambachtslui met hun plicht tot corveedienst in staatswerkplaatsen. Dit is een omslachtig en weinig productief systeem, dat in deze periode steeds meer vervangen wordt door een gewone belasting. De ambachtslui zijn vrij om verder zelfstandig voor de markt te produceren of een andere loopbaan te kiezen. Ook het lijia-systeem waar alle boeren en de meeste grondbezittende families onder vallen, is tegen het eind van de vijftiende eeuw vooral een papieren systeem geworden. Soms zijn veel meer families bij een lijia-eenheid ingedeeld, terwijl andere families juist helemaal buiten het systeem vallen. Toch kunnen mensen nog steeds worden aangesproken op taken die ooit aan hun voorouders zijn opgelegd. De vrije verhandelbaarheid van grond en de daarmee gepaard gaande concentratie van het grondbezit in een veel kleiner aantal handen dan voorheen hebben de grondslag van het systeem vooral in het zuiden ontwricht. Daar is de corveearbeid omstreeks 1500 al grotendeels vervangen door een aanslag in geld. De plaatselijke uitwerking van dergelijke aanpassingen verschilt sterk per gebied. Wanneer het
om grotere bedragen gaat, moeten deze belastingen bij voorkeur in zilver betaald worden, want het papiergeld is al in de vroege vijftiende eeuw afgeschaft. Hierdoor ontstaat vooral in Zuid-China een enorme vraag naar zilver, waaraan door de binnenlandse zilverproductie eigenlijk niet kan worden voldaan. Door dit soort lokale aanpassingen en de toenemende overgang naar betalingen in plaats van corvee, wordt het belastingsysteem onoverzichtelijk. Men gebruikt in arren moede nog steeds de informatie uit het oude lijia-systeem, ook al is men zich er goed van bewust dat het absoluut niet meer klopt met de werkelijkheid. Daarom wordt het belastingsysteem in de tweede helft van de zestiende eeuw drastisch vereenvoudigd. De bestaande aanpassingen van het systeem op plaatselijk niveau worden door Zhang Juzheng op centraal niveau doorgevoerd. Zijn hervormingen zijn bekend geworden als de En Zweep Hervormingen (yitiao bianfa). De naam verwijst naar het principe van vereenvoudiging en rationalisatie, waarbij alle belastingen en corveeverplichtingen moeten worden voldaan in zilver.* Een cruciale factor in het mogelijk maken van de En Zweep Hervormingen is de groeiende import van zilver uit het buitenland, dankzij de illegale buitenlandse handel die pas in 1567 is gelegaliseerd. De hervormingen voeren de behoefte aan zilver alleen nog maar verder op. Aanvankelijk wordt zilver gemporteerd in de vorm van schuitjes van n ons (liang), die steeds moeten worden afgewogen of opgesplitst. Het metaal komt eerst vooral uit Japan en na de komst van de Spanjaarden in de Filipijnen ook in grote hoeveelheden uit Midden- en Zuid-Amerika. Het Japanse zilver komt niet altijd direct naar China. Eerst komt het via de Portugezen uit Japan naar Macao, totdat in de vroege zeventiende eeuw het christendom, inclusief de Portugese commercile aanwezigheid, in Japan op dramatische wijze wordt verboden. De rol van de Portugezen wordt overgenomen door de Verenigde OostIndische Compagnie (de VOC) uit de Zeven Provincin, het latere Nederland. Zij hebben een handelspost in het zuiden van Japan, eerst in het plaatsje Hirado en later op het kunstmatige eilandje Deshima voor de kust van Nagasaki. In de eerste helft van de zeventiende eeuw vestigt de VOC ook een handelspost, Fort Zeelandia, bij het moderne Tainan in het zuiden van het moderne Taiwan. In Japan neemt zij de rol van de Portugezen over, omdat zij bereid is handel te drijven zonder het christelijke geloof te willen verbreiden. Via Taiwan komt een deel van dit Japanse zilver in Zuid-China terecht, terwijl een ander deel wordt gebruikt om de expansie van de VOC te financieren. Het Spaanse zilver wordt door Chinezen in de Filipijnen verdiend met allerlei commercile activiteiten voor de Spanjaarden en de plaatselijke bevolking, en naar China gebracht. Omdat zoveel zilver uiteindelijk van de Spanjaarden afkomstig is, wordt onder de Qing de Mexicaanse dollar de meest gebruikelijke vorm van het zilvergeld. China raakt door de belastinghervormingen van Zhang Juzheng alleen nog maar meer verbonden met de internationale economie, al is het de vraag of dit de bedoeling is geweest van deze sterke bestuurder.
Het woord is een typisch Chinees woordgrapje, want het woord voor zweep klinkt hetzelfde als dat voor hervormingen. Letterlijk betekent de term de Methode van de Enkele Zweep.
312
hemels mandaat
Intussen vinden wij in de late Ming wel een curieuze paradox. Weliswaar slaagt het bestuur onder Zhang Juzheng erin de basis voor de belastinginning te verbeteren, maar deze blijft beperkt tot de landbouw. De grotere grondbezitters slagen erin om in samenwerking met plaatselijke klerken minstens een deel van hun grond buiten de registers voor de belastinginning te houden. De economische groei die plaatsvindt buiten de landbouw wordt nauwelijks belast, wat fijn is voor de handelaren, kooplui en handwerkslui, maar slecht voor de staat en voor de boeren. Dit levert de paradoxale situatie op waarin de staat en de boerenstand in financile problemen raken, terwijl er sprake is van een toenemende economische welvaart onder bepaalde sociale groepen en in een beperkt aantal gebieden van het Ming-rijk. De staat kan hierdoor niet optreden als herverdeler van het economische overschot en kan de armere gebieden niet tegemoetkomen, waar dan ook uiteindelijk de opstanden uitbreken die het regime ten val brengen. Tegelijkertijd is zeker in het beneden-Yangzi-gebied de belasting op landbouw al zo hoog dat het niet meer voordelig is in de landbouw te investeren behalve uit overwegingen van sociaal prestige. In plaats daarvan kan men beter investeren in politieke netwerken en cultureel prestige, en verder in kredietverlening en pandjeshuizen, naast opslag, vervoer en stedelijke werkplaatsen.
De Song versus de Ming De economische groei vanaf de vroege Song-periode heeft in het noorden voortgeduurd tot de invallen van de Mongolen in de vroege dertiende eeuw, en in het beneden-Yangzi-gebied tot het midden van de veertiende eeuw. Tijdens de daaropvolgende periode van klimaatverslechtering, overstromingen, epidemien en een zwakke dynastie, stort de economie ineen. Na de vrede die wordt gebracht door de Ming kan in de loop van de vijftiende eeuw economisch herstel optreden, dat in de late vijftiende en de zestiende eeuw in een verdere versnelling komt dankzij de internationale handel. Een belangrijk onderwerp van discussie is de vraag wanneer cruciale landbouwkundige vernieuwingen uit de Song werkelijk in de regio zijn doorgedrongen. Recenter onderzoek heeft laten zien dat allerlei vernieuwingen pas vanaf de vijftiende en zestiende eeuw werkelijk overal doordringen. Productievere rijstvarianten worden steeds verder verspreid. In het beneden-Yangzi-gebied krijgen de boeren langzaam maar zeker de technische aspecten onder de knie van het verbouwen van twee oogsten binnen n jaar op hetzelfde stuk land. Nog verder naar het zuiden vindt in het kustgebied bij Guangzhou een enorme uitbreiding plaats van het landbouwareaal door het gestage inpolderen van kwelders langs de zee. Doordat in de oude vakliteratuur de landbouwkundige revolutie wordt geplaatst in de elfde en twaalfde eeuw, was er altijd een verklaringsprobleem, omdat de bevolking in die tijd veel minder toeneemt dan tijdens de Ming en Qing. Wanneer wij de doorwerking van de landbouwkundige revolutie echter plaatsen in de Ming, is de beperkte toename van de bevolking in de eerdere periode geen probleem meer en hebben wij tegelijk een goede verklaring voor de al eerder behandelde bevolkingstoename tijdens de Ming. De verschillen tussen de toename van de handel tijdens de Song-periode en vanaf de late Ming zijn groot, maar moeilijk in getallen te vangen. Ten eerste is er een einde gekomen aan het Song-probleem van het wegstromen van een deel van het handelsoverschot via de
ongelijke verdragen met de Xixia, Liao en Jin. Het tribuutsysteem van de Ming kost wel geld, maar dit is niet te vergelijken met de kosten van de eerdere ongelijke verdragen uit de Song. Een tweede verschil is dat de Ming opereert in een wereldeconomie die vele malen groter is dan ooit tevoren. Bij de oude handel met de volkeren aan de westen noordgrens, Korea en Japan, is een substantile handel met Zuidoost-Azi gekomen die na het staken van de expedities van Zheng He op plaatselijk niveau gewoon is voortgezet. De komst van de Portugese, Spaanse en even later ook de Nederlandse handelsnetwerken maakt dat nu n grote wereldeconomie ontstaat, waarvan China een cruciaal onderdeel is. De Engelsen komen hier tijdens de Qing-dynastie ook nog bij en nemen een belangrijk deel van de handel over. Tegen het midden van de zestiende eeuw is deze handel al zo groot dat het vasthouden aan het verbod op internationale handel leidt tot het al genoemde wokou-probleem in de jaren vijftig van de zestiende eeuw, waarna de opheffing van het verbod in 1567 onvermijdelijk wordt.
De nieuwe economie De economische bedrijvigheid leidt tot schaalvergroting in de organisatie van de handel en het geldwezen. Sommige grote firmas opereren in verschillende regios en hebben hun agentschappen in diverse grote steden. Het is vooral een tijd van de perfectionering van bestaande technieken, en de uitbreiding en systematisering van kennis. Het enorme bevolkingsoverschot, afgezet tegen de beschikbare hoeveelheid werk in de landbouw en handwerksindustrie, vormt een sterke rem op de inzet van arbeidsbesparende ontwikkelingen. Onderzoekers hebben vastgesteld dat diverse technische mogelijkheden geen ingang vinden, omdat zij duurder zijn dan de inzet van meer arbeid. Een goed voorbeeld is een complexer en efficinter weefgetouw dat al in de Yuan bestaat, maar nu een te grote aanschaf wordt binnen een handwerksindustrie die is gebaseerd op het huishouden. Kooplui investeren niet direct in de productie, maar kunnen het zich veroorloven de producenten via voorschotten onder controle te houden. Hoewel het nog steeds gangbaar is China als een gesloten land te zien van conservatieve boeren en confucianistische ambtenaren, is dat beeld niet juist. De steeds verdere verbetering van de rijstlandbouw is een goed voorbeeld, maar ook de snelle overname van nieuwe gewassen uit de Nieuwe Wereld geeft aan dat Chinese boeren wel degelijk flexibel genoeg zijn om gebruik te maken van nieuwe kansen. Een ander gewas is afkomstig van het Indiase subcontinent en bereikt al tijdens de Yuan ook China, en wel het tegenwoordig alom bekende katoen. De Yuan-staat stimuleert de verbouw van katoen, en tijdens de vroege Ming zet dit gewas nationaal door als materiaal voor kleding. De economische consequenties zijn groot, omdat katoen in plaats van graan of een ander voedingsgewas wordt verbouwd, terwijl de moerbeibomen deels naast een voedingsgewas worden gekweekt en zijderupsen worden geteeld in simpele schuurtjes. Katoen draagt echter een stuk comfortabeler dan het traditionele hennep en is minder arbeidsintensief dan zijde. Wel is voldoende water een noodzakelijke voorwaarde, maar dat is in het beneden-Yangzi-gebied geen probleem. De economische structuur van een katoen verbouwend gebied is complex. Zij vergt een goed ontwikkelde marktstructuur voor de import van voedsel, maar ook voor de aankoop of verkoop van ruwe katoen, en vervolgens de handel in halffabricaten. Vanaf de vijftiende eeuw neemt in het
314 hemels mandaat
beneden-Yangzi-gebied de katoenverbouw en -industrie een enorme vlucht, dankzij de al bestaande marktstructuur, waarvoor zij ook weer een verdere stimulans is. Dankzij de grotere opbrengsten van de landbouw is een groeiende plaatselijke specialisatie mogelijk, want men kan meestal voedselgraan kopen op de markt. Allerlei handwerksindustrien nemen nu een grote vlucht, en hun producten worden afgezet via het steeds verder uitdijende binnenlandse handelsnetwerk. De internationale afzetmarkten worden sterk uitgebreid, waarbij de Chinezen zich beperken tot de handel op Oost- en ZuidoostAzi, terwijl de handel op Europa en Amerika wordt overgelaten aan de westerlingen. De buitenlandse handel draait zoals in de overige eeuwen overigens nog steeds rond klassieke exportproducten zoals thee, porselein en zijde, maar afhankelijk van de handelspartner ook rond andere producten zoals voorwerpen van gietijzer en later ook rabarber. Katoen speelt in de export geen rol. De economische groei van de late Ming en de verbeteringen in de productieprocessen, met een verregaande specialisatie van de arbeidskracht, zijn door Chinese geleerden lange tijd gepresenteerd als voorbeeld van de spruiten van het kapitalisme. Hun conclusie is dat China gelijkwaardig is aan Groot-Brittanni in zijn historische ontwikkelingsgang, zodat het negentiende-eeuwse imperialisme van het Westen verantwoordelijk wordt gemaakt voor Chinas ontwikkelingsachterstand vanaf de late negentiende eeuw. Feitelijk passen de ontwikkelingen echter in een eeuwenoude traditie van goed georganiseerde werkplaatsen, waar beschikbare arbeidskracht en individuele vaardigheden optimaal worden georganiseerd. Van grote technische doorbraken is geen sprake en de economische expansie staat in dienst van de bevolkingsgroei, zonder uitzicht op industrialisatie. Het is een geleidelijke groei binnen een gewone markteconomie, zonder fundamentele veranderingen in het productieproces of het transport. De nationale en internationale handel van de Ming beperken zich niet meer tot vooral luxegoederen met een klein volume en een grote opbrengst, zoals, afgezien van een beperkte regionale handel in hout en rijst, tijdens de Song. De nieuwe handel vindt plaats in bulkgoederen zoals zijde, katoen, thee, porselein en rijst in het binnenland, met daarnaast vooral zijde, thee en porselein naar het buitenland. Cruciaal hierin is het gebruik van watertransport. Noord-China neemt slechts beperkt deel aan deze handel, omdat afgezien van het Keizerskanaal nauwelijks watertransport naar het noorden mogelijk is. De voornaamste uitzondering is de bevoorrading van de noordelijke grensgarnizoenen door kooplui, die in ruil daarvoor certificaten voor zout en thee krijgen waarmee zij deze goederen elders in China kunnen inkopen en verhandelen. Voor normale handel in bulkgoederen zijn de transportkosten in het noorden eenvoudigweg te groot. De staat is niet in staat de bevoorrading goed te organiseren uit haar directe belastinginkomsten en lost dit probleem dus op indirecte wijze op. De certificaten zijn verhandelbaar, maar omdat zij in 1617 eenzijdig en zonder aflossen door de staat worden afgeschaft kan hieruit niet een alternatief soort papiergeld ontstaan. In het beneden-Yangzi-gebied staan de productie en verwerking van textiel (katoen en zijde) centraal. Het gebied wordt voor zijn graan afhankelijk van import uit het middenYangzi-gebied, die kan worden betaald uit de opbrengsten van de handwerksindustrie en de verkoop van katoen en zijde. In Jingdezhen in de provincie Jiangxi legt men zich toe op porDE MING-DYNASTIE (13681644) 315
selein voor de nationale en later zelfs de internationale markt, hoewel overal regionale centra van aardewerken porseleinproductie voor de lokale markt blijven bestaan. Dit betekent niet alleen een omvangrijke handwerksindustrie, maar ook het transport van de producten van deze industrie naar de rest van China of naar de exporthavens. Langs de transportroutes is dus altijd werk voor mannen met sterke armen en ruggen. Wanneer in de negentiende eeuw de handelsroutes worden verlegd en stoomtransport ook op de rivieren wordt gentroduceerd heeft dat verregaande en ontwrichtende consequenties voor plaatselijke economien in het binnenland. Ook belangrijk is gietijzer voor wokken, met een belangrijk productie- en handelscentrum in Foshan bij Guangzhou. Door de expansie van de Chinezen overzee is er ook in het buitenland een stijgende behoefte aan wokken. Op diverse plaatsen in het land wordt papier geproduceerd van uiteenlopende grondstoffen en kwaliteit voor de zich sterk uitbreidende boekdrukkunst. De lijst van producten uit specifieke regios is veel langer, zoals suiker, allerlei soorten fruit, thee en dergelijke. Zijde behoudt nog lange tijd haar functie als medium voor het vastleggen van rijkdom over langere periodes in tijd een soort spaarfunctie. Verder wordt zilver in de groeiende economie van de late Ming het belangrijkste betaalmiddel bij grote bedragen. De internationale handel met zilver als betaalmiddel is veel eenvoudiger dan tijdens de Song of de Yuan, omdat het overal beschikbaar is en buitenlandse kooplui niet eerst eigen producten aan China hoeven te verkopen om aan voldoende papiergeld te komen. Sterker nog, zilver is buiten China in ruimere mate voorhanden dan binnenlands. De Chinese overheid kan niet zomaar geld bijdrukken, zoals in het verleden is gebeurd, zodat het economische systeem minder kwetsbaar is voor monetair wanbeleid. Het nadeel is de directe afhankelijkheid van de beschikbaarheid van zilver, omdat de internationale handel ook om politieke of militaire redenen kan instorten. China zuigt steeds meer zilver aan in ruil voor goederen, dus door export en door diensten die Chinezen als kooplui, apothekers en geldschieters in Zuidoost-Azi verrichten. Hierdoor is de handelsbalans meestal positief. De instroom van zilver gaat buiten de staat om, en de enige invloed die zij kan uitoefenen is door het gieten van meer muntgeld of het opheffen en instellen van handelsbeperkingen aan de grens. Omdat de staat nu eenmaal vooral is genteresseerd in belastinginkomsten uit de landbouw en niet veel begrijpt van andere aspecten van de economie, heeft dit al met al een positieve invloed op de economie, maar een nadelig effect op de staatsinkomsten. Vanwege de groeiende handel op Zuidoost-Azi migreren groter wordende hoeveelheden Chinezen naar de Filipijnen en andere gebieden in Zuidoost-Azi. Eerdere migraties zijn klein van schaal en hebben weinig sporen nagelaten, zodat er sprake is van een wezenlijk nieuw verschijnsel. Uit inscripties en ander bronnen blijkt dat deze migratie tijdens de tweede helft van de zestiende eeuw goed op gang komt. Zij heeft tot ver in de twintigste eeuw voortgeduurd. De mensen migreren in eerste instantie vooral uit Fujian, wat de bevolkingsdruk verlicht en de mogelijkheden voor internationale handel vergroot. Pas in de negentiende eeuw migreert men uit de verder naar het zuiden gelegen provincie Guangdong, waar de bevolkingsdruk inmiddels ook te groot is geworden. Terwijl binnenlands grote hoeveelheden
316 hemels mandaat
Chinezen verhuizen om zich ergens anders aan de landbouw te wijden, worden de Chinezen die naar het buitenland vertrekken meestal actief in de handel of dienstensector. Pas in de negentiende eeuw migreren zij ook naar Nederlands-Indi, Amerika en andere delen van de wereld als arbeidskrachten in de beruchte koeliehandel*. De Nederlandse bevolking van Overzeese Chinezen bestaat gedeeltelijk uit afstammelingen van deze groepen die in de twintigste eeuw door zijn gemigreerd naar Nederland.
Handel, boekhouden en rekenen Staatsvorming en grootgrondbezit leiden altijd tot de ontwikkeling van expertise in diverse vormen van rekenkunde en landmeting. Zonder een precies idee van de omvang van iemands grondbezit kan ook niet worden vastgesteld hoeveel die persoon aan belasting moet afdragen. Belasting betalen, voorschotten en leningen vereisen allemaal een bepaalde vaardigheid in optellen, aftrekken, delen en vermenigvuldigen. Tot in de zestiende eeuw is het dominante notatiesysteem dat van de telstokjes. Deze kunnen in diverse combinaties en posities neergelegd worden of als streepjes worden getekend. In de twaalfde en dertiende eeuw wordt de nul gentroduceerd, wat de notatie van grotere getallen makkelijker maakt. Een belangrijke ontwikkeling in de zestiende eeuw is de abacus, het telraam dat tot ver in de twintigste eeuw het dominante en zeer snelle hulpmiddel bij rekenen zal blijven. De abacus heeft het grote praktische voordeel dat de telkralen aan staven in een houten raamwerk zitten, zodat kooplui hem kunnen meenemen op reis. De abacus kan half in de lucht worden gehouden en heen en weer worden geschud, terwijl de voorheen gebruikte telstokjes altijd op een stabiel oppervlak moeten worden neergelegd. Hoewel Chinese specialisten in de loop der eeuwen allerlei wiskundige hoogstandjes hebben bereikt, is voor het grotere verhaal vooral van belang hoeveel mensen kunnen rekenen op basaal niveau. Vermoedelijk bestaat er een subgroep van rekenspecialisten die in de handel, handwerksindustrie en het bestuur actief zijn (zie afbeelding 80). Dit soort expertise verleent geen prestige en de leidinggevende posities blijven gaan naar mensen die via het examensysteem de juiste culturele en ideologische bagage hebben verworven. Daaronder zijn echter ook mensen die wel op hoog niveau kunnen rekenen, en een carrire doorlopen waarbij dit van pas komt. Een mooi voorbeeld hiervan is Li Zhizao (1565 1630), een van de weinige christelijke bekeerlingen die ook de hoogste examengraad heeft behaald. Hij voelt zich aangetrokken tot het christendom, omdat hij genteresseerd is in praktische kennis dankzij een lange carrire in de waterbouwkunde in de buurt van het Keizerskanaal en op het ministerie van Openbare Werken. Hij zal met de jezuet Matteo Ricci onder meer een westers rekenkundig handboek vertalen. Volgens Ricci is hij een van de weinige literaten in zijn kennissenkring die ook begrijpt waar dat boek over gaat.
Etymologisch is het woord koelie (Engels: coolie) waarschijnlijk afgeleid van de term kuli die in diverse talen in India voorkomt. Het woord betekent oorspronkelijk dagarbeider of slaaf en geldt als beledigend. De Chinese versie is een fraaie klanknabootsing en vertaling tegelijk: kuli of bittere arbeid.
317
afbeelding 80 Een plaatselijke ambtenaar int op rechtvaardige wijze de belastingen en legt tegelijk voorraden aan voor magere jaren. Rechts zijn twee cruciale hulpmiddelen afgebeeld: de abacus en de weegschaal gezien het geringe formaat waarschijnlijk voor zilver. Illustratie uit een negentiende-eeuwse uitgave van het Heilige Edict, een extreem moraliserend edict van de Kangxi-keizer.
In de traditionele Chinese handel is het van groot belang dat duidelijk is wat iemands verplichtingen en rechten zijn ten aanzien van zijn partners en van derden. Investeringen blijven meestal nadrukkelijk aan sociale relaties gebonden, leningen aan onderpanden of ook weer aan sociale relaties. Geld wordt kortom niet anoniem geleend, en geschreven contracten zijn nooit genoeg. Familiebetrekkingen blijven essentieel, maar dankzij het uitgebreide Chinese verwantschapssysteem kunnen zulke samenwerkingsverbanden zich over grote groepen mensen uitstrekken. Wij zien daarom dat succesvolle kooplui over heel China uiteindelijk toch uit hetzelfde geografische gebied plegen te komen. De facto is dan wel sprake van vor318 hemels mandaat
men van collectief investeren, maar nog steeds niet anoniem. Omdat die groepen zo groot zijn, is het wel steeds noodzakelijk een boekhouding te voeren waarin informatie kan worden opgenomen over uitgaven, inkomsten, verplichtingen en zo meer. Vanaf de zestiende eeuw zien wij inderdaad steeds meer bewijs van redelijk verfijnde boekhoudingen door pandjeshuizen, banken, grootgrondbezitters en apotheken, maar ook door de overheid. Wat ontbreekt, is de integratie van losse rekeningen of een totaaloverzicht van winst en verlies.
9.3.3 Sociale transformatie

Een belangrijk gevolg van de snelle expansie van handel en ambachtsindustrie, zoals de groeiende katoenindustrie, is de enorme toename van het aantal stadjes in het westelijke deel van het beneden-Yangzi-gebied, Fujian en voor het eerst ook rond Guangzhou. Bestaande periodieke markten worden echte stadjes met duizenden, soms tienduizenden inwoners. Zij ontwikkelen geen stadsrechten, want dit West-Europese fenomeen hangt samen met de overgang daar van een feodaal naar een centralistisch (autocratisch) staatssysteem, waarbij de steden rechten krijgen van de koning als tegenhanger van de lokale feodale heren. Chinese handwerksgilden en georganiseerde kooplui krijgen daarom ook niet de sterke positie van hun Europese tegenhangers. Toch ontwikkelen deze handelssteden wel degelijk een eigen cultuur, inclusief eigen beroepsgroepen en religieuze instellingen. Door jaarlijkse processies en tribuutrelaties met andere lokale culten ontstaat in het beneden-Yangzi-gebied en andere gecommercialiseerde gebieden een vaste symbolische structuur die de steden en het omringende platteland in n netwerk integreert. Centraal staat daarin vaak de plaatselijke tempel voor de Keizer van de Oostelijke Markberg, de officile naam voor de onderwereldgodheid van de berg Tai in de provincie Shandong. De doorzettende commercialisering van de landbouw en de opkomst van een uitgebreide handwerksindustrie betekenen niet alleen meer economische winnaars, maar ook meer economische verliezers. Dit is het geval op het niveau van de diverse regios en uiteindelijk ook op plaatselijk niveau. Een cruciaal verschil tussen de economische en sociale ontwikkelingen in noordelijk West-Europa na de grote epidemien van de veertiende eeuw en China vanaf de Song, is dat er in Europa eerder een arbeidstekort is, terwijl er in China altijd een arbeidsoverschot is. De economische groei betekent daarom zowel de stijging van het aantal mensen met een zekere welvaart, als de toename van het veel grotere aantal mensen dat op (of net onder) de marges van het bestaansminimum leeft. De bevolkingsdruk is een belangrijke stimulans voor de proto-industrialisatie in de zin van mechanisatie zonder inzet van niet-menselijke energie, zoals kolen of olie. Met landbouw kunnen de mensen niet meer voldoende inkomen genereren en alleen door grootschalige handwerksindustrie kan het gezinsinkomen worden aangevuld. Dankzij de economische vooruitgang ontstaat er een grote groep die wij als lokale elite mogen kenmerken, met families die al langer zon status hebben en families die pas recent zijn opgeklommen. Door huwelijksnetwerken en samenwerking met andere delen van de eigen familie (via afstammingsgroepen) proberen zij hun status op de lange termijn vast te houden. Daarnaast zijn de beoefening en/of de patronage van culturele activiteiten
als kunst, literatuur, tuinen en dergelijke, maar ook de samenwerking in charitatieve activiteiten of religieuze instellingen een manier om relevante netwerken te bouwen en de eigen status te tonen en te legitimeren. Dit alles draagt ertoe bij dat men het bezit aan grond, winkels, pandjeshuizen of eventueel handels- of handwerksactiviteiten kan omzetten in cultureel kapitaal en een goede omgang met de plaatselijke ambtenaren. Dat laatste is nodig om met belastingvoordelen de eigen inkomsten en andere privileges te beschermen. Vooral vanaf de late Ming gebruiken wij voor deze lokale elite, die meestal grondbezit combineert met het bezit van een examengraad, de Engelse term gentry. Net als in het achttiende-eeuwse Groot-Brittanni gaat het niet om echte adel, maar om een klasse die zich bewust baseert op grondbezit en een gedeelde elitecultuur. Het is tegen deze maatschappelijke achtergrond dat in de late Ming particuliere charitatieve bewegingen beginnen, waarbij men mensen helpt die men niet kent, in plaats van buren of familieleden, en zonder een tegenprestatie te verwachten. Boeddhistische leken en monniken praktiseren vanouds charitatieve werken als onderdeel van hun religieuze roeping, maar nu stichten zij en hun volgelingen aparte verenigingen voor specifieke charitatieve doelen. Bovendien wijken de doelen ook enigszins af van de oude vorm van charitatief handelen, die bestaan uit openbare werken zoals wegen en bruggen of het uitdelen van heet water en thee. De nieuwe Verenigingen voor het Goede (shanhui) en de Hallen voor het Goede (shantang) zijn de voortzetting van de vroegere Bijeenkomsten om Levende Wezens te Bevrijden (fangshenghui), maar dan meer op de lange termijn georganiseerd. De Bijeenkomsten om Levende Wezens te Bevrijden zijn minstens zo oud als de noordelijke Song-dynastie, maar dan vooral gericht op dierlijk leven zoals vogels en vissen en het vasthouden aan een vegetarische levensstijl. De nieuwe verenigingen worden gemotiveerd door de noodzaak van bewust moreel handelen en de sterke interesse in menselijk leven van de neoconfucianisten. Zij zijn niet gericht tegen de boeddhistische ethiek, die veel van de schenkers inspireert, maar de nadruk ligt toch op het menselijke bestaan. Bovendien zijn de nieuwe verenigingen zelfstandig, en staan zij institutioneel los van boeddhistische voorlieden of instellingen. Het Goede betekent het begraven van lijken die langs de straat achterblijven, de zorg voor vondelingen (meestal meisjes, net als tegenwoordig), het oprichten van gaarkeukens tijdens hongersnood en opvanghuizen voor weduwes, de verstrekking van medicijnen en zo meer. In de loop van de tijd ontwikkelen deze charitatieve verenigingen altijd een expliciete neoconfucianistische legitimatie, wat ongetwijfeld voortkomt uit de noodzaak van maatschappelijke erkenning door de sociale en culturele elites. Dit is niet het einde van de religieuze charitatieve traditie, want boeddhistische en daostische gelovigen blijven ook actief. Een belangrijke reden voor deze bloei is niet alleen de charitatieve impuls, maar ook het Qing-verbod aan literaten om zich zoals tijdens de Ming in academies of clubs te organiseren. De reden voor dit verbod is de angst van de nieuwe heersers voor politieke debatten en de kwalijke factiestrijd die daarvan het gevolg kan zijn, maar via de verenigingen kunnen de literaten het verbod althans gedeeltelijk omzeilen. De charitatieve hallen worden daarmee een belangrijke vorm van organisatie voor de plaatselijke literaten, waarin zij zich kunnen manifesteren op hun eigen sociale en culturele niveau. Zeer waarschijnlijk blijven zij ook actief in de meer klassieke tempelorganisaties, maar daar zijn zij onderdeel van een sociaal
320 hemels mandaat
veel diffusere groep die de collectieve lokale identiteit benadrukt en sociale en economische verschillen juist probeert te verzachten.
9.3.4 Liturgische groepen

De plaatselijke bevolking organiseert zich vanouds via de verering van goden. Wij vinden in onze bronnen dan ook overvloedige informatie over deze culten, maar veel minder over de onderliggende netwerken. Toch is uit recent veldwerk en historisch onderzoek gebleken dat netwerken rond tempelculten van groot belang zijn in de structurering van de plaatselijke samenleving. Omdat zulke groepen worden georganiseerd rond een liturgie, maar tegelijk sociale en economische taken hebben, spreken wij wel van liturgische groepen. Het woord liturgie wordt hier gebruikt in de oorspronkelijke betekenis van activiteit voor het gemeenschappelijke doel, maar ook in de zin van een vast verloop van religieuze handelingen. Zij zijn het cement van de traditionele Chinese samenleving en hun kracht neemt vanaf de late Ming sterk toe. Op lokaal niveau zijn de bewoners van een dorp met rechten op de plaatselijke grond rond een tempelcultus georganiseerd, terwijl buitenstaanders vaak hun eigen culten hebben. Zo vereren kooplui meestal een godheid uit hun gebied van herkomst. De kooplui uit Fujian bijvoorbeeld de godheid Mazu (tianhou of de Keizerin van de Hemel) en de kooplui uit zuidelijk Shanxi en Shaanxi de godheid Keizer Guan. Wanneer groepen mensen migreren naar een ander gebied in China of daarbuiten nemen zij vaak dezelfde regionale goden mee, zodat wij hun goden over grote delen van Zuidoost-Azi en de rest van de wereld terugvinden. Tijdens de late Ming ontstaan in zuidelijk China, met name in de provincie Guangdong, dankzij de rituele hervormingen door de Jiajing-keizer buitengewoon sterke liturgische groepen rond de verering van voorouders. Zij spelen een belangrijke rol in de economische ontwikkeling van dat gebied vanaf de tweede helft van de zestiende eeuw. De tempels van deze groepen worden eigenaar van de grond en andere bezittingen, en de drager van alle onderlinge verplichtingen. Terwijl de mensen sterven, blijft de tempel intact. Tegelijkertijd hoeft een tempel geen belasting te betalen, want zij is geen natuurlijke persoon en staat niet geregistreerd in het lijia-systeem van de vroege Ming. Met de traditionele Chinese boekhoudkundige methodes is het niet mogelijk investeringen en uitgaven binnen een bedrijf over verloop van tijd te volgen, en zo te weten wat de verplichtingen van de betrokkenen zijn. Binnen een liturgische groep is dit ook niet noodzakelijk. Men is hier geen partner, maar lid op de lange termijn. De godheid is de uiteindelijke verschaffer van sancties en beloningen. Een groep mensen die een gemeenschappelijke voorouder vereren is ook een liturgische groep, maar dan een waar de gemeenschappelijke afstamming verder bijdraagt aan de onderlinge band.

Er is vanouds een spanning tussen het gewoonterecht dat de vrouw een zekere mate van controle over een bruidsschat of erfenis verleent, en het gecodificeerde recht dat onder invloed
van de klassieke rituele teksten de patrilineaire lijn centraal stelt. Vanaf de Yuan wordt het gecodificeerde recht echter zo sterk, dat de bruidsschat voortaan bij de familie van de man blijft bij een scheiding, zelfs als deze al is overleden. De familie van de vrouw is na het huwelijk de bruidsschat hoe dan ook kwijt, wat betekent dat een familie met veel dochters en beperkte middelen een groot financieel probleem heeft. En oplossing is het aantal dochters zo veel mogelijk te beperken, door pasgeboren meisjes te doden. Dit wordt wel gezien als een mogelijke verklaring voor de toenemende infanticide van meisjes in het late keizerrijk. Een andere strategie is met een klein aantal families in de omgeving vaste huwelijksrelaties in beide richtingen op te bouwen. Hierdoor wordt het verlies van de bruidsschat in de ene richting gecompenseerd door het verwerven van een bruidsschat in de andere richting. Het lot van weduwes verslechtert extreem in deze tijd. Vanaf de late Ming neemt het aantal weduwes dat niet hertrouwt sterk toe, want dan hebben zij de beste kans om via hun zonen nog enige controle te houden over hun bruidsschat en de andere bezittingen van hun overleden man. De mannelijke familieleden van haar man proberen een weduwe juist wel te laten hertrouwen en zo de definitieve controle over de bruidsschat en de rest van haar mans bezittingen te verwerven, omdat vooral jongere zonen niet in staat zijn hun erfenis te verdedigen. In sommige gebieden worden weduwes zelfs op grote schaal gedwongen tot zelfmoord. Dit is de treurige achtergrond waartegen neoconfucianistisch genspireerde ambtenaren en literaten opvanghuizen voor weduwes stichten. Andere opties voor weduwes zijn om tempelbewaker te worden of non in een boeddhistische of daostische instelling. De vrouw van stand heeft het niet makkelijk, want haar bewegingsvrijheid staat onder grote druk. Het is al eeuwen normaal voor mannen uit de elite om zich publiekelijk uit te spreken tegen de deelname van vrouwen aan publieke religieuze of culturele activiteiten. Toch lijkt het erop alsof dergelijke opmerkingen in de late Ming steeds vaker voorkomen. Nog meer dan voorheen wordt een vrouw van stand geacht thuis te blijven, waar zij ook productief werk mag verrichten, zoals borduren en zijde of katoen verwerken. Daarnaast mag zij binnenshuis het huishouden leiden. De sociale werkelijkheid zal weerbarstiger geweest zijn en ook in deze tijd zullen vrouwen wegen hebben gevonden om binnen hun werkelijkheid toch ruimte tot handelen te vinden. De frequente klachten in geschriften uit die tijd over bezoeken door religieuze vrouwen of genezeressen aan elitevrouwen zijn hiervan een voorbeeld, want als men niet meer naar zulke figuren toe mag, komen zij naar de afgesloten boudoirs van de elitevrouwen, waar hun vaders, echtgenoten en zonen niet veel te vertellen hebben. Dezelfde mannen klagen ook over vroedvrouwen die hun echtgenotes en concubines helpen bij zwangerschap en bevalling, maar tegelijk deel uitmaken van een vrouwenwereld waaraan zij geen deel hebbenen die zij ook niet kunnen controleren. Een nieuwe manier waarop sommige vrouwen een eigen wereld creren is door het schrijven van pozie. Onder vrouwen uit het beneden-Yangzi-gebied, vooral uit Hangzhou en Suzhou, ontstaat tijdens de late Ming een rijke poziecultuur. De toename van geletterdheid en de grotere beschikbaarheid van modellen in de vorm van gedrukte bloemlezingen maakt dat steeds meer vrouwen kunnen en willen schrijven. Tegelijkertijd toont dit verschijnsel aan hoe sterk geletterdheid is gerelateerd aan de klassieke schrijftaal, want deze vrouwen gaan niet schrijven in de omgangstaal, maar in de taal waarin zij leren lezen en
322 hemels mandaat
schrijven, de klassieke schrijftaal. Het scala aan dichtende vrouwen varieert van courtisanes meer gezelschapsdames dan gewone prostituees tot vrouwen van stand. Courtisanes met een literaire gave zullen ook uit betere kringen zijn gekomen, als hun vader jong is gestorven of aan lager wal is geraakt. Het schrijven en reciteren van gedichten is een belangrijke sociale activiteit tussen geletterde vrouwen onderling, maar nauwelijks tussen man en vrouw. Alleen de courtisanes kunnen gedichten met mannen uitwisselen, maar dit bevestigt meteen hun vermeende immorele karakter. Nette vrouwen laten hun collecties met gedichten dan ook geregeld vernietigen, zodat niemand in het openbaar kan twijfelen aan hun onbesproken gedrag. Hun mannelijke verwanten stellen daar weer bloemlezingen van samen, waarvan er in de late Ming tientallen uitkomen, op grond van hun ideen over wat passend is voor een vrouw van stand en vanuit mannelijke idealen over het belang van cultuur en literatuur (wen). De gewoonte gedichten te schrijven blijft ook in de volgende dynastie bestaan, zij het niet zo publiek zichtbaar als tijdens de late Ming.
9.4
Religie, filosofie en cultuur
9.4.1 Het neoconfucianisme

Binnen het neoconfucianisme ontstaan tijdens de late Ming diverse nieuwe stromingen. Zij keren zich tegen de orthodoxe interpretatie van de klassieken door Zhu Xi en de zijnen, die overigens tot het einde van het examensysteem in 1905 toch nog de verplichte interpretatie blijft. De nieuwe ideen zijn dikwijls benvloed door het Chan-boeddhisme en in mindere mate het daosme, zoals de intutie als bron van kennis over deugd of de zelfverwerkelijking door meditatie. Opmerkelijk is het grote aantal intellectuelen dat zich filosofisch engageert en de hoeveelheid teksten die zij aan het nageslacht hebben nagelaten. De toename aan tekstproductie vergeleken met eerdere eeuwen is enorm en kan zeker niet worden afgedaan als het gevolg van de geringere afstand in tijd tussen de late Ming en het heden. De belangrijkste filosoof van de Ming-dynastie is ongetwijfeld Wang Shouren, die het beste bekend is onder een van zijn andere namen, zoals Wang Yangming. Zijn invloed tijdens de volgende eeuwen evenaart die van de Song-filosoof Zhu Xi en strekt zich uit tot Korea en Japan. Hij is, anders dan Zhu Xi, naast filosoof en leraar ook een belangrijke en succesvolle ambtenaar. Vormend voor hem zijn een tijd van politieke ballingschap en een jaren durende ziekte. Tijdens zijn ziekte houdt hij zich bezig met daostische therapien, die waarschijnlijk bestaan uit de uitwisseling van energie of Materile Kracht (qi) tussen het eigen lichaam en de kosmos om tot een beter evenwicht te komen. In deze benadering staat de notie centraal dat je het evenwicht met de kosmos intutief moet na- en aanvoelen, en niet intellectueel kunt begrijpen. Ook het Chan-boeddhisme denkt in deze richting, maar bij Wang Yangming lijkt deze specifieke stroming nog niet zo belangrijk. Hij concludeert uiteindelijk dat men de werkelijke waarheid, dus ook de ethische waarheid, alleen intutief kan kennen. Dit staat in tegenstelling tot de centrale notie bij Zhu Xi dat men de waarheid alleen kan leren kennen door de studie der dingen.
Wang Yangming is geen studeerkamergeleerde. Hij zal zijn carrire afsluiten als de leider van succesvolle militaire acties tegen minderheden in het verre zuiden en degene die bliksemsnel een opstand door een Ming-prins weet te onderdrukken. Hij leidt namelijk uit zijn concept van intutieve kennis van de ethische waarheid (liangzhi of de Kennis van het Goede) af dat je op grond van die kennis, dus zonder tussenkomst van jarenlange studie, meteen kunt en moet handelen. Terwijl de Song-neoconfucianisten inzetten op de keizer als moreel ijkpunt, zet Wang Yangming in op de plaatselijke elite die op grond van haar morele intutie moet handelen. Zijn leer is een aansporing tot actie van onderaf en wij zullen zien hoe in de volgende decennia leden van de sociale elite, maar ook mensen uit de iets lagere sociale klassen dit signaal oppikken. De neoconfucianisten van de Song zetten zich bewust af tegen boeddhisme en daosme, om de ware invloed van deze tradities op hun ideen zo te kunnen verbergen. Omdat het neoconfucianisme zich presenteert als de heruitvinding van het oorspronkelijke confucianisme, is deze polemische insteek begrijpelijk. In de praktijk blijven deze twee grote religieuze tradities echter belangrijke rituele, emotionele en intellectuele inspiratiebronnen voor tal van neoconfucianistische filosofen van de late Ming en daarna. Zo is er zelfs een richting die een neoconfucianistische manier van meditatie ontwikkelt, genspireerd door de meditatietradities van het Chan-boeddhisme. Tijdens de late Ming gaan de intellectuelen bewust met boeddhisme en daosme om. Sommige blijven fel tegen, maar andere nemen als uitgangspunt dat de Drie Leren van neoconfucianisme, boeddhisme en daosme in wezen n zijn en elkaar ondersteunen. De slagzin hiervoor is de drie leren lopen uit op n principe (sanjiao guiyi). Variaties op deze slagzin zijn al eeuwenlang in gebruik, vooral onder boeddhistische apologeten (verdedigers van de leer), maar de slagzin wordt in deze periode ook gehanteerd door neoconfucianisten om te legitimeren dat zij zich ook door andere religieuze tradities laten inspireren. Een andere ontwikkeling is de opkomst van zogenaamde concrete studies (shixue). Vanouds houden leden van de ontwikkelde bovenlaag zich bezig met het compileren van werken over farmacie en medicijnen. Zij doen dit aanvankelijk vanuit een daostische belangstelling voor materile middelen om het leven te verlengen en vanaf de elfde eeuw als onderdeel van een professionele carrire als arts of apotheker. Daarnaast houden gewone literaten zich soms als onderdeel van hun ambtelijke loopbaan of gewoon als vrijetijdsbesteding bezig met plantenkunde, landbouwtechnieken, geografie en militaire aangelegenheden. Toch zijn deze literaten de uitzondering die de regel bevestigen. Want weliswaar spoort Zhu Xi al aan tot de studie der dingen, met de beroemde zinsnede zich uitstrekken tot de dingen en kennis tot stand brengen (gewu zhizhi), maar hij en zijn leerlingen houden zich verder vooral met ethiek bezig. Van de studie van de omringende wereld is onder de neoconfucianisten na Zhu Xi eigenlijk nauwelijks sprake. Zelfs de classicistische artsen (ruyi) die concreet de botsing tussen theorie en empirische werkelijkheid meemaken en soms ook beschrijven, blijven letterlijk steken aan de oppervlakte van het lichaam. De leer van Wang Yangming brengt hierin niet erg veel verandering. Hij spoort vooral aan tot handelen en niet tot abstracte studie. Zijn volgelingen zullen zich dan ook niet of nauwelijks met de concrete studies bezighouden. De beoefenaren van de concrete studies doen dit uit pragmatische overwegingen
324 hemels mandaat
die vooral met hun ambtelijke werkkring te maken hebben. Zij zijn beter te vergelijken met Song-voorgangers als Shen Kuo of Su Song, dan met de volgelingen van Zhu Xi en Wang Yangming.
9.4.2 De herleving van het boeddhisme

Tijdens de Ming vindt een belangrijke herleving plaats van het genstitutionaliseerde boeddhisme, mede in reactie op het gevoel van moreel verval in de kloosters en de gelijktijdige opkomst van allerlei vormen van lekenboeddhisme. Van alle ontwikkelingen onder gelovige leken of wij die nu als boeddhistisch, daostisch of anderszins moeten kwalificeren is de belangrijkste het ontstaan van nieuwe religieuze groepen in de late zestiende eeuw. De boeddhistische vernieuwers gaan fel tegen deze groepen te keer en het lijkt erop dat hun activiteiten mede door deze ontwikkelingen worden gestimuleerd. Iets later vindt ook een daostische herleving plaats, die echter grotendeels in de eerste decennia van de Qing valt en daarom daar pas zal worden besproken. Een groot probleem bij de historische studie van de grote religieuze tradities van het boeddhisme en daosme is de neiging tot normatieve oordelen. Het oude beeld van het vermeende verval van het boeddhisme vanaf de Song berust bijvoorbeeld op het letterlijk nemen van allerlei normatieve oordelen van Song-schrijvers die met een fictief en sterk gedealiseerd verleden van de Tang proberen hun eigen tijd te benvloeden en te veranderen. Iets vergelijkbaars is ook aan de hand tijdens de late Ming en Qing. Boeddhistische monniken uit de late Ming in het bijzonder schrijven extreem fel over het morele verval van de monnikengemeenschap en het klooster als religieuze institutie. Zij klagen over de invloed van lokale elites op de benoeming van monniken, over het monnikschap als beroep in plaats van roeping, over religieus incompetente leiding, over de verkoop van rituelen, en talloze andere aspecten. In hun ogen moet het in de monnikengemeenschap (de sangha) gaan om zelfcultivatie met als doel de Boeddha in zichzelf te ontdekken en te ontsnappen aan de eindeloze cyclus van leven en dood. Deze kritiek geeft echter ook aan dat het boeddhisme als sociaal-religieuze instelling nog volop levend is ook al beantwoordt het niet aan de idealen van deze monniken. Geen van de problemen die hier zijn genoemd zal ooit verdwijnen en goed beschouwd is ook geen van deze problemen werkelijk nieuw. Wat wel verandert tijdens de late Ming is de ambitie van een grote groep vooraanstaande monniken om meer religieuze inhoud te geven aan de kloostergemeenschap. Op grond van hun roeping slagen zij erin literaten van een aanzienlijke intellectuele en maatschappelijke status rond zich te verzamelen. Het centrum van deze activiteiten is het beneden-Yangzi-gebied, dat ook in de volgende eeuwen min of meer het kerngebied van het Chinese boeddhisme zal zijn. In mindere mate vinden dezelfde ontwikkelingen ook plaats in Fujian, waar de boeddhistische leiders tevens vooraan zullen staan in de polemiek tegen het christendom. Uit de Fujianese groep vertrekken in de vroege Qing enkele vooraanstaande monniken naar Japan en stichten daar een nieuwe Chan-traditie de baku Zen-traditie die nog steeds bestaat en haar hoofdkwartier niet ver buiten Kyoto heeft. Het succes in het aantrekken van een gevolg van eliteliteraten duurt tot in de vroege Qing
en lijkt dan tot stilstand te komen. Vooraanstaande Qing-ambtenaren en -literaten zijn na 1700 op een enkele uitzondering na zelden publieke aanhangers van boeddhisme of daosme. In het beneden-Yangzi-gebied is Zhuhong (1535 1615) een van de meest invloedrijke boeddhistische monniken. Hij is aanvankelijk getrouwd en heeft een zoon, terwijl hij studeert voor de examens. Het lukt hem niet hoger te komen dan de laagste graad, terwijl achtereenvolgens zijn vrouw en zoon sterven. Hij hertrouwt met een boeddhistische leek, maar wanneer zijn moeder sterft, voelt hij zich niet meer verplicht om uit kinderlijke piteit door te gaan met de deelname aan de examens. In 1566 gaat hij in een klooster en zijn tweede vrouw wordt later non. Wij zien ditzelfde patroon bij veel vooraanstaande monniken in het late keizerrijk. Iemand met de hoogste examengraad wordt zelden monnik, al kan hij wel een actieve en gelovige leek zijn. De lagere twee graden zijn echter geen belemmering om tot het klooster toe te treden en talloze voormalige studenten voor de examens worden toch nog een boeddhistische of daostische monnik of priester. Net als Zhuhong, worden zulke late roepingen wel vaak de belangrijkste voormannen van deze twee tradities. Vanaf 1577 tot zijn dood woont Zhuhong in een eigen klooster bij het Westmeer in Hangzhou, beroemd om zijn mooie landschap en uitstekende thee. Aangezien Hangzhou midden in het beneden-Yangzigebied ligt, aan het einde van het Keizerskanaal, is het voor literaten en monniken uit het hele gebied eenvoudig te bereiken. Zhuhong praktiseert als leek een eenvoudig Puur Land-boeddhisme rond de recitatie van de naam van Amitabha en van soetras, en een strikte vegetarische levensstijl. Nadat hij monnik is geworden bereikt hij ook de verlichting in de geest van de Chan-traditie. Toch blijft hij vooral een hervormer van het lekenboeddhisme van de plaatselijke elites. Verder is hij een vernieuwer op ritueel gebied. Zo stelt hij een dagelijkse liturgie samen die nog steeds veel wordt gebruikt en stimuleert hij Bijeenkomsten om Levende Wezens te Bevrijden (fangshenghui). Verder komt hij geregeld met vooraanstaande leken bijeen om soetras te lezen en te bespreken. Een fascinerende vernieuwing die onder meer door Zhuhong wordt gestimuleerd is de opkomst van een doe-het-zelftraditie om zichzelf ethisch te vormen en daarna te evalueren. Hoewel juist het boeddhisme tijdens de late Ming een belangrijke stimulans in deze beweging vormt, zijn de twee belangrijkste teksten van daostische oorsprong, die teruggaan tot de twaalfde eeuw. De ene tekst, waarschijnlijk ontstaan in Noord-China in de late twaalfde eeuw, drukt goede en slechte daden in punten uit, het zogenaamde Register van Verdienste en Overtreding (gongguoge). De andere tekst, waarschijnlijk ontstaan in Zuid-China tijdens de zuidelijke Song, vertelt in eenvoudige schrijftaal over beloningen en straffen voor goede en slechte daden, het zogenaamde Hoofdstuk van de Allerhoogste over Stimulans en Respons (taishang ganying pian). Het genre wordt Boeken over het Goede (shanshu) genoemd. De invloed van deze teksten buiten het daosme is vooralsnog zeer beperkt, maar tijdens de laatste vijftig jaar van de Ming neemt hun invloed spectaculair toe. Een centrale rol wordt gespeeld door Zhuhong, die de tekst van het Register van Verdienste en Overtreding ontdoet van zijn nadrukkelijke daostische lading en aan zijn volgelingen aanbeveelt. Een van die volgelingen schrijft het feit dat hij op late leeftijd toch een zoon heeft gekregen toe aan zijn
326
hemels mandaat
trouwe reciteren van deze tekst. Hij geeft een eigen editie uit, die de volgende eeuwen keer op keer wordt herdrukt en nu nog in tal van Taiwanese tempels valt te vinden. De Boeken over het Goede zijn altijd geschreven in de klassieke schrijftaal. Van tijd tot tijd verschijnen variaties van beide teksten. Kenmerkend is een mengelmoes van boeddhistische, daostische en neoconfucianistische waarden. De ontwikkelde elite van de late Ming en de Qing gebruikt deze teksten om hun leven in ethisch opzicht te ordenen. De vroege teksten zijn vaak primair boeddhistisch en/of daostisch georinteerd, maar net als bij de charitatieve verenigingen wordt de neoconfucianistische orintatie van zulke teksten allengs sterker. Dit laatste betekent niet dat zij daarmee niet meer religieus zijn. Veel van de teksten worden geschreven door de goden van de literaten, die afdalen in een houten pen of penseel en worden geacht zonder menselijke tussenkomst deze teksten in zand of op papier te componeren. Deze manier van goddelijke communicatie wordt in het late keizerrijk steeds belangrijker, omdat zij het voor literaten mogelijk maakt op een cultureel aanvaardbare manier te blijven communiceren met de godenwereld. De voordelen die de literaten toeschrijven aan het praktiseren of publiceren van de Boeken over het Goede zijn de vervulling van een kinderwens vooral de geboorte van een zoon , genezing of gewoon een goede gezondheid. Het zijn precies dezelfde voordelen die traditioneel ook worden toegeschreven aan het praktiseren of publiceren van boeddhistische of daostische teksten.
9.4.3 Nieuwe religieuze groepen

In de loop van de zestiende en vroege zeventiende eeuw komt een aantal nieuwe religieuze stromingen (sekten) op met hun eigen geschriften, uitgebreide kosmologische systemen en heel eigen accenten in de ethiek en religieuze praxis. Hun stichters zijn goed gedocumenteerd en hun netwerken blijven soms eeuwenlang bestaan. Zij worden, grotendeels onterecht, geassocieerd met messianistisch genspireerde opstanden en gezien als de veroorzakers van maatschappelijke wanorde. Ondanks de steeds terugkerende en vaak extreem bloedige repressie tijdens de achttiende en vroege negentiende eeuw, overleven deze groeperingen tot ver in de negentiende eeuw en in een enkel geval zelfs tot op heden. De eerdergenoemde Luo Qing (1442 1527) is een religieuze vernieuwer met een minstens even grote impact als die van Wang Yangming binnen de neoconfucianistische tradities. Hij heeft als religieuze leraar niet alleen directe invloed uitgeoefend op diverse nieuwe religieuze tradities van de late Ming, maar is ook als mythische figuur van groot belang in de volgende eeuwen. Hij geeft in zijn geschriften een zeer iconoclastische interpretatie van de boeddhistische leer, zeker voor een leek zonder het prestige van een leraar uit de Chantraditie. Hij zegt dat de routinematige verering van Amitabha en het automatische reciteren van diens naam allemaal geen zin hebben. In plaats daarvan wil hij dat men de Boeddha in zichzelf zoekt. Zijn naaste volgelingen in Zuid-China stichten in de late zestiende eeuw een traditie die nog steeds bestaat, illegaal op het vasteland en legaal op Taiwan. Zij leidt uit de boodschap van Luo Qing af dat voorouderverering en het verbranden van papiergeld voor de overledenen zinloos zijn. In een land waar iedereen voorouders vereert want zonder de verering van een gemeenschappelijke voorouder heeft men nu eenmaal geen verwanten en
waar bijna iedereen regelmatig papiergeld verbrandt, zijn dit radicale uitspraken. De aanhangers van deze beweging zijn intense gelovigen, die bereid zijn vervolgd te worden en hun vegetarische levensstijl radicaal in de praktijk brengen. Zij zijn het late Ming-equivalent van de lekengelovigen van de Witte Lotus-beweging uit de dertiende en veertiende eeuw. De nieuwe religieuze groepen produceren hun eigen teksten, waarvan de verslagen van de persoonlijke Werdegang of ontwikkelingsgeschiedenis van de stichters het meest interessant zijn. De teksten behoren tot het genre van de Kostbare Rol (baojuan), dat vanaf de zestiende eeuw steeds populairder wordt en waarin uiteindelijk honderden titels worden geproduceerd. Soms zijn het puur religieuze teksten die in een afwisseling van proza en pozie vertellen van de verlichting van een religieuze leraar, maar vaak zijn het meer verhalende teksten met een mythologische of literaire plot. Naast de Kostbare Rol produceren de nieuwe religieuze groepen verder rituele teksten, wonderverhalen en soms zelfs polemieken. De grote beschikbaarheid van geschreven teksten van dergelijke groepen is niet alleen het gevolg van de continuteit van hun tradities vanaf de zestiende eeuw, maar ook van de toegenomen geletterdheid. Een vergelijkbare groep als de Witte Lotus-beweging produceert nog vrijwel geen eigen teksten, op enkele geschriften van hun leiders na. Hetzelfde geldt voor andere nieuwe religieuze bewegingen uit de Song- en Yuan-dynastie. Naast nieuwe religieuze groepen die zich laten leiden door inheemse tradities, zijn er ook groepen die worden genspireerd door de rooms-katholieke missie uit West-Europa. Dit nieuwe geloof ontplooit zich op dezelfde manier als de religieuze cultuur van de late Ming in het algemeen. Sommige aanhangers, vooral op eliteniveau, worden aangetrokken door de interessante wetenschappelijke en technologische kennis die door de jezueten in hun vertalingen en bewerkingen van westerse werken wordt gentroduceerd. De meeste aanhangers worden echter aangetrokken tot het christendom om vergelijkbare redenen als anderen tot de diverse nieuwe religieuze groepen. Het gaat dan vooral om een intense vorm van religieuze beleving en rituele handelingen. In de negatieve zin wordt het rooms-katholicisme veelal gelijkgeschakeld met allerlei groepen en individuen die sinds de zestiende eeuw worden getiketteerd als de zogenaamde Witte Lotus-leer. Dit leidt tot polemieken en soms tot vervolgingen. Ook de bekeerlingen produceren een rijke oogst aan teksten, die variren van vertalingen van allerlei westerse wetenschappelijke teksten, tot devotionele teksten zoals het verslag van de discussies tussen een missionaris en plaatselijke literaten, of een verzameling wonderen. Katholicisme en inheemse tradities vormen een belangrijk cultuurcontact, dat verderop uitgebreider wordt behandeld.
9.4.4 Literatuur
Allerlei literaire praktijken uit de vroegere periode houden tijdens de Ming gewoon stand, zoals het componeren van lyrische gedichten (shi), woordvulgedichten (ci) of toneelliederen (qu). Ook verzamelen literaten nog steeds anekdotes, componeren inscripties en biografien, stellen geschiedwerken samen over hun plaats van herkomst of over een bijzondere locatie, en schrijven bijvoorbeeld filosofische commentaren en essays. Dit zijn allemaal ideologisch correcte genres, die passen binnen de verscherpte ideologische controle onder de stichter
328 hemels mandaat
van de dynastie en diens eerste opvolgers. Deze controle wordt vormgegeven via tal van instituties, waaronder het examensysteem dat de nieuwe neoconfucianistische orthodoxie voortaan jaar in jaar uit reproduceert. Het lijkt er sterk op dat deze ideologische orthodoxie andere ontwikkelingen uit de Yuan-dynastie tijdelijk een halt toeroept, zoals de opkomst van een geschreven literatuur in de omgangstaal. Ondanks de evidente populariteit van het auteurstheater tot en met de vroege vijftiende eeuw en de eerste aanzetten tot een in de omgangstaal geschreven, verhalende literatuur, wordt deze trend tijdens de vijftiende en zestiende eeuw aanvankelijk niet voortgezet. Lokale theatertradities in een religieuze context vinden wel gewoon doorgang. In de loop van de zestiende eeuw maken de groei van de economie en de toenemende sociale differentiatie definitief een einde aan de ideologische controle en zien wij dat allerlei soorten geschreven literatuur in de omgangstaal weer sterk aan aandacht winnen. Een van de grote culturele ontwikkelingen van de late Ming is de opkomst van een nieuw literair medium, namelijk van de geschreven roman in de omgangstaal. De mondelinge cultuur van verhalen en theater in de omgangstaal wordt tijdens de Song, Jin en Yuan soms ook op schrift gesteld, maar zelden echt als schriftelijke tekst genoten. Uit deze mondelinge en schriftelijke voorgangers worden in de zestiende eeuw bewerkte versies samengesteld die wij tegenwoordig zien als de eerste romans. De vroege romans worden een belangrijk medium voor de sociale en culturele elite om op hun eigen, vaak ironiserende wijze met oudere verhaaltradities om te gaan, door het schrijven van commentaren of het uitbrengen van hun eigen versies. Oorspronkelijke verhalende romans zonder een sterke basis in de oude verhalende tradities komen pas in de late zestiende eeuw op. Tegelijkertijd zien wij in de zestiende eeuw een eerste begin van het korte verhaal in de omgangstaal. Wij weten dit alleen door een gelukkig toeval, omdat in de vroege twintigste eeuw n bundel met zulke verhalen uit de late zestiende eeuw is herontdekt. Hoewel wordt aangenomen dat dit genre een langere geschiedenis heeft, wordt het korte verhaal pas in de vroege zeventiende eeuw enkele decennia lang een volwaardig genre. Naast korte verhalen over allerlei aspecten van het maatschappelijke, economische en religieuze leven van de late Ming vinden wij ook andere themas zoals speurdersverhalen (met de magistraat in de rol van detective en rechter) en vertellingen over verdorven monniken en nonnen. Toch zal het genre nooit werkelijk aanslaan. Na een korte bloeitijd wint de verhalende roman en die blijft tot het einde van de keizertijd de belangrijkste vorm van in de omgangstaal geschreven verhalen. De reden dat omgangstaal wordt gebruikt is niet dat zij makkelijker is voor de gewone man of vrouw, en de nieuwe literatuur is nadrukkelijk geen populaire literatuur gewone mensen die willen schrijven doen dat in een eenvoudige schrijftaal. De keuze voor de omgangstaal wordt in de allereerste plaats ingegeven door de grotere vrijheid van het genre, omdat zij veel minder wordt beperkt door de politiek-morele conventies van de oude schrijftaal. Deze nieuwe literatuur geeft het dagelijkse leven weer door handeling, dialogen en karakterbeschrijving. Dialogen in de schrijftaal zijn wel mogelijk en worden op zich al eeuwen geschreven, maar zij blijven altijd houterig en weinig overtuigend. Zowel de roman als het korte verhaal bootst de stijl van de beroepsvertellers na, maar zij zijn in hun huidige
vorm bewust geschreven composities. De belangrijkste romans hebben een lengte van 100 tot 120 hoofdstukken, maar andere romans kunnen ook 20 of 40 hoofdstukken hebben. De korte verhalen zijn ongeveer even lang als een hoofdstuk uit een roman. Het gebruik van de omgangstaal betekent niet dat zulke teksten geen citaten in de schrijftaal bevatten. Integendeel, de romans en de korte verhalen zitten vol gedichten en andere soorten teksten in de klassieke schrijftaal. De woordenschat van deze literatuur in de omgangstaal is bijzonder uitgebreid. Zij maakt bovendien gebruik van allerlei elitair cultuurgoed, zoals anekdotes en spreekwoorden die alleen in de schrijftaal worden overgeleverd. Bovendien is deze omgangstaal onafhankelijk van de dan gesproken taalvarianten (of dialecten) en daarmee voor de meeste mensen nog steeds een vreemde taal. Wel worden in deze romans echte spreektaalwendingen gebruikt en dialectelementen gentroduceerd om iets van de sfeer van een locatie en een persoon weer te kunnen geven. Geletterdheid in die tijd begint met het lezen van teksten in de klassieke schrijftaal, en het is al met al onwaarschijnlijk dat de gewone man zulke teksten zomaar zou hebben kunnen begrijpen. Alleen voor mensen die vanwege hun beroepsuitoefening de bestuurlijke omgangstaal, het Mandarijn (guanhua), hebben geleerd is deze literatuur makkelijk toegankelijk. Dit zijn de ambtenaren en hun klerken die in het bestuur werken, maar ook regionale kooplui, artsen en apothekers, of boeddhistische en daostische monniken en priesters beheersen vaak deze bestuurlijke omgangstaal. Verder zal de familie van deze mensen ook dikwijls deze omgangstaal hebben geleerd, zodat men elkaar kan voorlezen. Voor de rest van de bevolking blijven plaatselijke mondelinge tradities de volgende eeuwen nog het hoofdbestanddeel van hun cultuurbeleving. De vroege grote romans van de late Ming gaan niet over de werkelijkheid in de traditionele zin des woords. De Vertelling van de Drie Koninkrijken (sanguo yanyi, toegeschreven aan Luo Guanzhong) handelt over de strijd tussen de drie koninkrijken van de late Hanperiode. De belangrijkste helden zijn de drie gezworen vrienden Liu Bei, Guan Yu en Zhang Fei, en de strateeg Zhuge Liang. Deze roman is nog geschreven in een eenvoudige schrijftaal, in tegenstelling tot de latere romans. De Biografien van de Oevers van het Water (shuihuzhuan, toegeschreven aan Shi Naian) gaat over een groep rovers en bandieten. Zij hebben hun basis in de meren en moerassen bij de berg Liang in de moderne provincie Shandong onder Keizer Huizong in de late noordelijke Song. Deze twee romans gaan over trouw, vriendschap en loyaliteit, maar ook over sluwheid en het goede (of slechte) in de mens. Het Verslag van de Reis naar het Westen (xiyouji, sinds de twintigste eeuw toegeschreven aan Wu Chengen) beschrijft de reis van de Tang-monnik Xuanzang. Het is geen historisch verslag, want hij wordt bijgestaan door een aap, een varken en een paard. De reis is een avontuur van magische aard, maar tevens een verhaal over de overwinning op haast, begeerte, overmoed en andere slechte eigenschappen. Het Verslag van de Reis naar het Westen is in de volgende eeuwen ook in daostische kringen zeer populair. Met de historische gebeurtenissen heeft de roman weinig te maken, afgezien van de bron van inspiratie. De bovengenoemde drie romans bouwen sterk voort op orale en soms ook op oudere geschreven tradities. Hoewel auteurs en redacteuren wel degelijk hun stempel op deze romans hebben gedrukt, zijn de teksten nog niet echt de individuele teksten die wij tegenwoordig onder een roman verstaan.
330 hemels mandaat
De volgende roman zet de plot van de Biografien van de Oevers van het Water (shuihuzhuan) voort, maar is qua inhoud geheel nieuw en origineel. Deze roman heet Vertelling van de Pruimebloesem in de Gouden Vaas (jinpingmei cihua), waarbij de eerste drie karakters van de Chinese titel verwijzen naar de namen van drie van de wedijverende vrouwen van de hoofdfiguur. De auteur is niet bekend, al wordt er wel over gespeculeerd. Het boek is een roman des moeurs (zedenroman) over een leven vol haat en nijd, veel seks en weinig liefde in het huishouden van een rijke apotheker en zijn vrouwen, zijn liefjes en zijn vrienden. Hoewel de plot is gesitueerd in de provincie Shandong en de auteur deze illusie met allerlei dialectelementen probeert te versterken, zit het verhaal vol sociale, culturele en religieuze situaties uit het veel rijkere beneden-Yangzi-gebied. De vroegste bezitters van het manuscript komen ook allemaal uit dat gebied. Vanaf de late zestiende eeuw worden steeds meer romans geschreven, al blijven de plots vaak vol bovennatuurlijke dimensies (als realiteit of metafoor). Dit laatste zegt niets over de sociale herkomst van de romans, want de traditionele roman blijft een relatief elitair genre. Minstens even belangrijk als de ontwikkeling van de roman in de omgangstaal is de ontwikkeling van het korte verhaal en zijn kortstondige bloei. Na een eerste aanzet in de tweede helft van de zestiende eeuw komt het korte verhaal in de omgangstaal pas echt goed op in de vroege zeventiende eeuw. De belangrijkste representant van dit genre is Feng Menglong (1574 1645). Hij is niet bijzonder succesvol in de examens, al wordt hij uiteindelijk nog wel magistraat van een arm district in het noorden van Fujian. Over dat gebied compileert hij vervolgens een liefdevolle lokale geschiedenis. Feng Menglong maakt vooral carrire als auteur en redacteur van een groot aantal werken, waaronder de bewerking van een bovennatuurlijke roman en drie beroemde collecties korte verhalen, allemaal in de omgangstaal. Hij is ook degene die de bovengenoemde vier romans voor het eerst als de Vier Opmerkelijke Romans betitelt. Dit betekent niet dat hij tegen literatuur in de oude schrijftaal is, want hij schrijft hierin behalve de al genoemde lokale geschiedenis ook diverse anekdotische collecties en een belangrijke verzameling moppen. Het gaat bij hem niet om een normatieve keuze voor het ene of het ander medium, maar om een creatief scheppingsproces waarbij beide talen hun eigen nut hebben. Vreemd genoeg zal de ontwikkeling van het korte verhaal in de omgangstaal na de late Ming ook weer ophouden, terwijl de roman in de omgangstaal wel blijft. Ook de toneelliteratuur bereikt in de late Ming en vroege Qing een nieuw hoogtepunt. Uit het grotendeels verloren gegane Zuidelijke Toneel (nanxi) ontwikkelt zich vanaf de veertiende eeuw een nieuw genre, dat bekend staat als Overlevering van het Opmerkelijke (chuanqi, een term die meestal onvertaald wordt gelaten). Vergeleken met het oude noordelijke theater (zaju) is de zuidelijke Overlevering van het Opmerkelijke veel vrijer, want alle rollen mogen zingen, rijm en toonaard kunnen afwisselen, en de muziek is spannender. De stukken zijn veel langer, al hoeven zij niet integraal te worden opgevoerd. Centraal in de plot staat vaak een liefdesverhaal, al is het eigenlijke thema politiek of satire. In de late zestiende en zeventiende eeuw kiest een aantal opmerkelijke schrijvers voor dit genre, ongetwijfeld mede dankzij de patronage van vooraanstaande gezelschappen door rijke literaten uit die tijd. Uit hun dagboeken weten wij dat deze literaten bij belangrijke gelegenheden scnes uit deze
toneelstukken thuis laten opvoeren. De uitgeschreven teksten worden niet alleen gespeeld, maar ook gelezen. Daarmee is deze theatervorm meer dan andere vormen van theater een volledig seculier genre geworden. Een vroege vooraanstaande auteur is Gao Ming (1305 circa 1370) met zijn Verhaal van de Luit (pipaji) over het klassieke thema van de literaat die in een spagaat verzeild raakt tussen zijn eerste huwelijk uit de tijd vr zijn succes in de ambtelijke examens en een opgedrongen huwelijk met de dochter van een vooraanstaande ambtenaar. Het genre zal vervolgens tijdens de late Ming en vroege Qing een grote bloeiperiode beleven. Tang Xianzu (1550 1617) schrijft onder meer zijn meesterwerk Het Pioenenpaviljoen (mudanting), over de gepassioneerde liefde van een jonge vrouw voor een examenkandidaat, met haar vader als voornaamste sta-in-de-weg. Hong Sheng (fl. 1688) is de auteur van Het Paleis van het Lange Leven (changshengdian), dat de fatale liefde tussen de Tang-keizer Xuanzong en diens concubine Yang Guifei beschrijft als middel om indirect commentaar te leveren op de recente val van de Ming-dynastie. Deze toneelstukken hebben een grote impact op hun tijd. Ook geletterde vrouwen lezen deze stukken met graagte, om daarna bijvoorbeeld met curieuze rituelen voor de protagonisten of eigen teksten (waaronder enkele toneelstukken) commentaar op de verhalen te leveren. Gezien deze intellectuele en culturele bloei is het weinig verbazingwekkend dat de boekproductie enorm toeneemt. De oplagen zijn veel groter dan voorheen, er worden veel meer boeken met praktische doeleinden geschreven en er worden meer goedkope, althans minder dure boeken over een veel breder scala aan onderwerpen dan voorheen uitgegeven. Het sterk gestegen aantal geletterden met enig kapitaal betekent ook meer nichemarkten, al is er nog geen sprake van een alternatieve schriftelijke cultuur voor het gewone volk. Daarvoor blijven boeken nog te duur. De meeste werken veronderstellen als hun voornaamste lezerspubliek nog steeds een elite met als uiteindelijk ideaal het slagen voor de ambtelijke examens, al komen er met name in de steden ook andere soorten afnemers bij. Het aantal mensen dat een beetje kan lezen en schrijven neemt vanaf de late Ming zeker toe, maar niet iedereen met een minimale leesvaardigheid is ook in staat of genteresseerd alle bovenstaande werken te lezen. De schriftelijke cultuur is en blijft een elitecultuur, ook die in de omgangstaal. Alleen wordt de elite vanaf de late Ming steeds groter en diverser. Vanaf de late zestiende eeuw worden veel meer boeken gedrukt dan ooit tevoren en dankzij de toegenomen internationale handel vinden wij boeken uit die tijd ook in steeds grotere aantallen buiten China. In Japan zijn vele duizenden zeldzame boeken uit die tijd overgeleverd, die in China na 1644 verloren zijn gegaan. Maar ook in Europa zijn allerlei boeken bewaard gebleven, die soms nog zeldzamer zijn dan Ming-boeken in China of Japan. De reden hiervoor is niet dat de Europeanen uit die tijd zon verstand van China hebben en zo graag Chinese boeken lezen, maar juist dat zij geen idee hebben van wat zij kopen. Het gaat hen om exotische producten van dat wonderbaarlijke land, net als porselein, thee en andere producten. Als gevolg daarvan plegen zulke verzamelaars juist geen selectie, maar bewaren zij wat zij toevallig in handen krijgen. Wanneer de boeken worden geveild, worden zij vaak in stukken verdeeld en raken zij over heel Europa verspreid.
332
hemels mandaat
9.5
9.5.1 Het Chinese literatenideaal

In de tweede helft van de vijftiende en in de zestiende eeuw zien wij de rijping van het belangrijke sociaal-culturele ideaal van de Chinese literaat (wenren). De literaat manifesteert zich met een eigen repertoire aan culturele activiteiten, waarvan sommige al heel oud zijn, zoals kalligrafie, pozie, het go-spel en intense sociale interactie rond alcoholische drank en/ of thee. In vroegere tijden was een gedeelde belangstelling voor aspecten van boeddhisme en/of daosme normaal, maar vanaf de Song wordt dit langzaam minder. Een belangrijk middel om de sociale interactie op de langere termijn te bestendigen is het uitwisselen van geschenken, wat kan variren van thee of een eenvoudige lekkernij tot schilderijen en kalligrafien. Bij het literatenideaal hoort de esthetische appreciatie van schilderijen en kalligrafien, maar ook van oude bronzen, boeken en manuscripten, of ambachtelijke voorwerpen. Wij zien hier de ontwikkeling van kunst als seculiere activiteit, maar altijd in het kader van een sociale omgang. Tuinen zijn een onderdeel van het ideale literatenleven, maar vergen een aanzienlijke welvaart. In plaats daarvan kan men ook representaties van tuinen of werelden van onsterfelijken kopen, zoals de miniatuurlandschappen in potten (penjing of potlandschappen vergelijk de hiervan afgeleide Japanse versie, de bonsai) of landschapschilderijen. Het verschil met vroegere tijden zit in de veel bredere groep mensen met aanspraak op het lidmaatschap en de benodigde financile armslag dan in de tijd van de veel kleinere aristocratische elite uit de Tang en eerder. Tot en met de Song behoren eigenlijk alleen mensen met een ambtelijke carrire tot de groep der literaten, maar vanaf de Yuan zien wij steeds meer literaten die geen ambtelijke loopbaan doormaken. Helemaal vrijwillig is dat niet, want voor de meesten van hen is de ambtelijke carrire en minstens succes in het examensysteem nog altijd het hoogst haalbare. Het literatenideaal staat daarom steeds meer los van de ambtelijke carrire, waarbij een ambtenaar nog wel tot op zekere hoogte probeert een literaat te zijn, maar een literaat op zijn beurt niet per se een ambtenaar. De literaat kan ook een welvarende privpersoon zijn en veel ambtenaren zijn na een korte carrire vooral literaat en manager van hun bezittingen. Zelfs iemand met een commercile achtergrond, een boeddhistische of daostische priester, en de keizer kunnen zichzelf representeren als literaat. Met andere woorden, het ideaal van de literaat is cultureel dominant op een manier als nooit tevoren. Kennis van allerlei kunstuitingen is daarmee belangrijk sociaal kapitaal, misschien wel meer dan geld en andere vormen van bezit. De ware literaat pretendeert tot een belangeloos connaisseurschap, zelfs wanneer hij als kenner of kunstbeoefenaar wel degelijk geld met zijn vaardigheden verdient en zijn netwerk aan sociale contacten hiermee uitbreidt. Hij kijkt neer op mensen die expliciet voor hun beroep kunst beoefenen, wat overigens helemaal niet betekent dat zij niet toch geld voor hun kunstproducten krijgen. Het verschil zit hem, net als bij onze eigen kunstenaars, vooral in de relatie tussen het geld en eventuele concessies aan de kunst: de literaat beoefent een kunst die niet letterlijk de werkelijkheid afbeeldt, maar een dieper (en daarmee echter) gevoel over die werkelijkheid. Geld maakt geen onderdeel uit van die diepere werkelijkheid.
afbeelding 81 Een bamboeplant. Eenvoudige schildering op papier door Wen Zhengming.
Vanaf de vijftiende eeuw zijn er talloze voorbeelden van zulke literaten, zoals de dichter, schilder en kalligraaf Wen Zhengming (1470 1559). Hij wordt geboren in een familie in Suzhou die pas sinds enkele generaties succesvol is in het ambtelijke systeem. De familie heeft verbindingen naar andere plaatselijke families met een ambtelijke en een handelsachtergrond. Hijzelf is niet succesvol in de examens en maakt geen bestuurlijke carrire. Omdat hij van jongs af aan al een groot talent toont in de schilderkunst en kalligrafie, wordt hij daarin door vooraanstaande literaten in de kennissenkring van zijn vader verder opgeleid. Met behulp van zijn schilderijen en kalligrafien weet hij een groot netwerk op te bouwen
334 hemels mandaat
en aanzienlijke welvaart te bereiken (zie afbeelding 81). Daarnaast verleent hij echte of vermeende kunstwerken van anderen een hogere status door die op een of andere manier te erkennen, meestal door het schrijven van een colofon op het kunstwerk. Dit is tevens een bron van inkomsten, waarmee hij niet alleen het levensonderhoud van zichzelf en de familie kan betalen, maar ook een kunstverzameling kan opbouwen. Toch is zijn ambitie wel degelijk een bestuurlijke loopbaan, en pas na een korte tijd als historicus in Beijing aan het begin van de regeringsperiode van de Jiajing-keizer zal hij dit streven werkelijk opgeven. Hoewel wij hem tegenwoordig vooral waarderen als een grandioze kalligraaf en schilder, ziet hij zichzelf minstens evenzeer als een dichter.

Literatenschilderkunst De tegenstelling tussen ambachtelijke en literatenschilderkunst, die vaak als professionele versus amateurschilderkunst is gepresenteerd, wordt tijdens de late Ming tot een definitief ideaal verheven door de schilder-kalligraaf en topambtenaar Dong Qichang (1555 1636). Deze dichotomie heeft in de volgende eeuwen ons beeld op de traditionele schilderkunst sterk benvloed, en naar het inzicht van recentere onderzoekers ook vervormd. Wij kunnen de impact van dit ideaal goed vergelijken met onze moderne ideen over kunst, waarin wij ook graag benadrukken dat ware kunst belangeloos en intrinsiek gemotiveerd is. Dong is veelzijdig, want behalve schilder en kunsttheoreticus is hij een redelijk succesvolle ambtenaar, een vooraanstaande lekenboeddhist, en historicus. In 1619 wordt zijn residentie door een woedende menigte in brand gestoken, vanwege de woekerleningen die zijn familie heft om aan voldoende geld te komen voor zijn verzamelwoede. Dong heeft de dichotomie sterk op zijn eigen activiteiten afgestemd, als de ideologische schaamlap waarachter hij zijn gebruik van kunst voor zijn grondbezit en politieke loopbaan kan verbergen. Hij wil de ultieme belichaming zijn van het literatenideaal dat hij formuleert, maar is dat niet. Ook hij heeft een studio met assistenten die hem helpen een grotere productie te draaien en voldoende te verdienen om zijn welvaart en zijn kunstcollectie in stand te houden (zie afbeelding 82). Maar hij is zeker niet behoudend, want aan de ene kant streeft hij naar de weergave van een van binnen gevoelde werkelijkheid, en aan de andere kant experimenteert hij aantoonbaar met nieuwe effecten uit de westerse visuele traditie. Zo heeft hij kennisgenomen van schaduwwerking en perspectief dankzij een boek met etsen dat is meegebracht door de jezueten in Nanjing (zie voor de invloed van deze etsen ook afbeelding 87).
335
afbeelding 82 Landschapschildering door Dong Qichang, met bomen in de voor hem zo karakteristieke stijl.
Een heel andere carrire is die van Chen Hongshou (1598 1652). Hij is niet succesvol in de examens, maar onderscheidt zich al jong door zijn schildertalent. Hij komt uit een familie met grond en een ambtelijke traditie, maar na een ruzie met zijn oudere broer over de erfe336 hemels mandaat
nis verlaat hij het ouderlijk huis en bouwt een carrire op als schilder. Voor hem zijn de twee benaderingen uit de dichotomie van Dong Qichang vooral rollen die elkaar niet wederzijds uitsluiten. Zo schildert hij literatenschilderingen, maar ook duidelijk ambachtelijke kunst. Wel houdt hij zich daarbij aan de stilistische conventies, zodat ambachtelijke kunst nauwelijks tekst draagt, en de literatenschilderingen wel. Anderzijds schildert hij ook portretten van zichzelf en anderen. Hij is zeer succesvol en bezit uiteindelijk ook een atelier met assistenten, waar hij naast schilderijen illustraties vervaardigt, schilderingen die vooral als decoratie dienen, en speelkaarten.
Ambachtelijke kunst Het onderscheid tussen ambachtelijke en literatenkunst heeft vooral te maken met de relatie tussen het kunstwerk en de werkelijkheid. In de literatentraditie is het schilderij en/of kalligrafie geen weergave van de banale werkelijkheid buiten ons, maar van een hogere werkelijkheid in onszelf. Literaten koppelen deze benadering graag aan een manier van leven waarin niet het levensonderhoud, maar de zoektocht naar die innerlijke werkelijkheid centraal staat. Esthetisch genot wordt gevonden in de mate waarin een kunstwerk succesvol is in deze zoektocht. Ambachtelijke kunst verwijst juist nadrukkelijk naar de werkelijkheid, maar dan niet naar de werkelijkheid die men met eigen ogen ziet, maar de werkelijkheid als sociale en culturele representatie. De afbeeldingen op deze kunst kunnen technisch en esthetisch van hoog niveau zijn, maar zij verwijzen altijd naar concrete gebeurtenissen uit de werkelijkheid en vooral naar verhalen over die werkelijkheid. Op alle voorwerpen in iemands huishouden vinden wij verwijzingen naar verhalen, want met het blauw-witte porselein is ook het porselein nu drager van afbeeldingen geworden, net als lakwerk, textiel of boeken met illustraties. Portretten zijn heel normaal, niet alleen in de vooroudercultus, maar ook als illustraties in het verzamelde werk van een literaat of als onderdeel van de cultus van herinnering binnen een familie. Zij weerspiegelen iemands sociale positie, dat wil zeggen iemands plaats in de gewenste werkelijkheid op een moment dat hij of zij het hoogste in zijn leven heeft bereikt. Dankzij het gedrukte boek kan een veel grotere groep mensen dan voorheen kennisnemen van typische literatenschilderingen. Voor die tijd is men voor modellen en inspiratie afhankelijk van zijn leraren, want er is geen publieke collectie of brede schildersopleiding waar men een stijl of thema kan raadplegen. De enorme opbloei van de boekdrukkunst vanaf de late zestiende eeuw brengt hierin voorgoed verandering. Door de uitgave van gellustreerde handboeken kan een veel bredere groep ambachtslui en gewone literaten dan ooit tevoren kennisnemen van het repertoire en daarmee van de culturele aannames van de elitekunst. Vr die tijd circuleren binnen een werkplaats modellenboeken. Individuele kunstenaars en ambachtslui bouwen na verloop van tijd een soort archief op, mentaal of in geschreven vorm, van steeds terugkerende visuele elementen. Verder kan men proberen toegang te krijgen tot de persoonlijke collectie van een ander, maar dat is pas mogelijk nadat men al een zekere status heeft verworven. Dankzij de boekdrukkunst kan men voortaan zonder ver te reizen of toegang te hebben tot een grote collectie, toch kennisnemen van reproducties van klassieke kunstwerken. Wij zien nu literatenmotieven terugkeren op typisch ambachtelijke
337
kunst als borduurwerk, inktstenen of lakwerk (zie afbeelding 83). Tegelijkertijd zijn belangrijke scheppers van zulke kunst steeds vaker bij naam bekend.
afbeelding 83 Een typerende literatenschildering, afgebeeld op een inktsteen. Uit een handboek voor inktsteenillustraties uit circa 1606.
In de literatentraditie is geen behoefte aan portretten die iemands uiterlijk precies weergeven, wat in de westerse schilderkunst zon belangrijk onderdeel van de traditie wordt vanaf de Renaissance en tegelijkertijd een sterke impuls is om het lichaam tot het kleinste ana338 hemels mandaat
tomische detail te leren kennen. Het is deze verinnerlijkte kunst die de literaten onderling het meest zullen waarderen, wanneer zij bij elkaar op bezoek gaan of feesten in kleine kring organiseren. Dit is de kunst waarover zij schrijven in hun gedichten, essays en dagboeken, en waarop zij korte colofons of gedichten schrijven zodat een kunstwerk tegelijk een verslag van de eigen appreciatie wordt. In allerlei andere contexten hebben de leden van de sociale en culturele elite net als iedereen ook ambachtelijke kunstvoorwerpen nodig, of beter gezegd dragers van een expliciete betekenis. Tijdens de voorouderrituelen heeft men portretten van de gestorven voorouders nodig, waarbij er een tegenstelling is tussen de noodzaak van een zekere gelijkenis zodat niet de verkeerde persoon de offers in ontvangst zal gaan nemen, maar een te grote nadruk op gelijkenis als onbetamelijk geldt. Omdat een afbeelding potentieel een bron van macht over het afgebeelde is, is er toch altijd een zekere angst voor een te waarheidsgetrouwe afbeelding van mensen. De voorkeur blijft om mensen af te beelden als leden van een groep van literaten, keizers, bedelaars of anderszins. Bij verjaardagen, feesten, succes in de examens, huwelijken of geboortes moeten geschenken worden gegeven. Deze zijn zelf soms kostbare voorwerpen of worden in kostbare voorwerpen aangeboden, waarna die voorwerpen worden teruggestuurd. Op lakwerk, textiel of porselein wordt vaak verwezen naar sociaal relevante verhalen over de literaat die als eerste is geslaagd, de ideale echtgenote en de geboorte van een zoon. Verder vindt men in overvloed verwijzingen naar dieren en voorwerpen die op een of andere manier staan voor voorspoed en overvloed. Ten slotte zijn er rituele schilderingen en beeldhouwwerken van goddelijke wezens die beschermen tegen allerlei vormen van het kwaad. De diverse visuele elementen zijn eigenlijk een taal die men kan lezen wanneer men voldoende culturele bagage bezit. Door deze taal te manipuleren kan de geletterde elite haar sociale en culturele hegemonie in stand houden.
Porselein In de late Yongle-periode wordt in Jingdezhen de productie hervat van het beroemde blauwwitte porselein, niet alleen in typisch Chinese vormen, maar ook in een islamitische vormentaal ontleend aan voorwerpen van metaal en glas uit het Midden-Oosten en Centraal-Azi. Deze afzetmarkt is het gevolg van de enge contacten in de Yongle-periode tussen China en het Turks-Mongoolse rijk van Timoer Lenk en zijn nazaten. Vooralsnog is het blauw-witte porselein vooral een exportproduct, en pas na de dood van de Yongle-keizer zal het ook binnenlands steeds meer in de smaak gaan vallen. Het voert hier te ver de goed gedocumenteerde geschiedenis van dit porselein samen te vatten, behalve dat het van tijd tot tijd aan het hof grote populariteit geniet. Als gevolg hiervan komt een substantieel deel van de productie onder toezicht van eunuchen van het keizerlijke hof. De thematiek van de decoratie varieert afhankelijk van de keizerlijke smaak. Onder het keizerlijke porselein mag tijdens de Ming voor het eerst de naam van de regeringsperiode staan, waardoor wij dit porselein redelijk kunnen dateren, al wordt zulk porselein helaas met datering en al in latere eeuwen graag nagemaakt. Na het midden van de zestiende eeuw ontstaat, naast het hof en het buitenland (waaronder in toenemende mate Europese landen), een derde grote groep klanten. De nieuwe
elite van zuidelijk China profiteert van de economische opbloei van de zestiende eeuw en wil hetzelfde soort blauw-witte porselein uit Jingdezhen hebben als het hof en de ambtelijke top daar omheen (zie afbeeldingen 84 en 85). Een gevolg hiervan is de bredere familiariteit met de keizerlijke smaak die zo ontstaat. Dit betekent een enorme uitbreiding van de productie, maar uiteindelijk ook veranderingen in de decoratie om tegemoet te komen aan de smaak van het nieuwe publiek. Met de toenemende productie raakt de plaatselijke kaolin-klei uitgeput, terwijl men bovendien niet meer aan voldoende kobalt uit de islamitische wereld kan komen. Tegelijkertijd verslapt de controle vanuit het centrum over de keizerlijke ovens, zoals blijkt uit de geringe officile productie vanaf 1620. De gangbare verklaring is dat dit komt door het verval van het politieke centrum, een standaardverklaring voor allerlei veranderingen in deze decennia die dit keer zowaar kan kloppen. Juist vanaf 1620 is er een felle factiestrijd waarin de eunuchen een centrale rol spelen aan de gang, zodat het goed mogelijk is dat dit zijn weerslag heeft gehad op hun controle over de productie in Jingdezhen.
afbeelding 84 en 85 Twee taferelen uit de vroege twintigste eeuw. Links brengt iemand het befaamde rijstkorrelpatroon aan waarover later het glazuur zal komen. Rechts de uitstalling van een volle porseleinwinkel.
De particuliere ovens in Jingdezhen slagen er ondertussen in de productie van blauw-wit porselein in stand te houden met inheems kobalt van veel mindere kwaliteit, onder meer voor de export naar Japan en het Westen. Wanneer de Qing-dynastie in de vroege jaren
340 hemels mandaat
tachtig van de zeventiende eeuw haar gezag definitief heeft gevestigd, komt de porseleinproductie voor keizerlijke doeleinden weer op gang. Gezien de geringere beschikbaarheid van kobalt, is het niet vreemd dat het Qing-hof naast blauw-wit porselein uit Jingdezhen ook andere soorten porselein gaat afnemen. Een van de taken van de ovens in Jingdezhen is het vervaardigen van kopien van de beroemdste soorten Ming-porselein, iets wat westerlingen ervaren als vervalsingen. In de Chinese sensibiliteit is de grens tussen origineel en kopie echter veel minder scherp, omdat er zeker in ambachtelijk werk geen notie van auteurschap zit. De periode van vervaardiging geldt in de allereerste plaats als een stijlkenmerk, waardoor de feitelijke ouderdom en daarmee de echtheid sterk aan belang inboeten (zie afbeelding 86).
afbeelding 86 Een ongedateerde imitatie van een bronzen voorwerp in blauw-wit porselein. Op de deksel een leeuw in Chinese stijl.
341
9.6
Het Westen bereikt China
9.6.1 Het tribuutsysteem: rigiditeit en flexibiliteit

Tot de zestiende eeuw zijn ontmoetingen tussen West-Europa en Oost-Azi incidenteel, zoals de komst van Rabban Sauma naar het Westen of die van franciscaanse monniken en Italiaanse handelaren naar het Oosten. De meeste contacten blijven ongedocumenteerd en hebben weinig consequenties op de lange termijn. Met de ontdekkingsreizen in de late vijftiende eeuw komt hierin verandering. Twee grote politieke, sociale, economische, culturele en religieuze systemen raken vanaf de zestiende eeuw steeds meer met elkaar verweven, met grote implicaties voor beide kanten. De wisseling van de Ming naar de Qing rond 1644 is slechts een tijdelijk verstorend element. Daarom wordt de Chinees-westerse interactie van de zestiende tot en met de achttiende eeuw hier in n doorlopend relaas besproken. Tijdens de Ming-dynastie zijn de buitenlandse betrekkingen zo veel mogelijk georganiseerd in de vorm van het zogenaamde tribuutstelsel. Dit systeem is gebaseerd op de eeuwenoude aanname dat de Chinese keizers als dragers van het Hemels Mandaat een centrale rituele positie in het Al-onder-de-Hemel innemen. Tijdens de Song-dynastie is de internationale positie van de Chinese keizers te zwak om dit af te dwingen, maar de Ming-keizers zijn wel sterk genoeg. Wanneer buitenlanders handel willen drijven in China, moeten zij dat doen door een diplomatieke relatie waarbij tribuut wordt gebracht aan de Chinese keizers van wie zo het rituele oppergezag wordt erkend, terwijl aan de andere kant een bepaalde hoeveelheid reguliere handel gedurende zon bezoek wordt toegestaan. Dit systeem wordt gebruikt om de handel met de Mongolen te structureren, maar ook de handel met Korea, Japan, de Liuqiu- of Ryky-eilanden, en later het Westen. De Ryky-eilanden komen in 1609 definitief onder invloed van het belangrijke zuidelijke hertogdom Satsuma in Japan, dat via deze eilandengroep handel kan blijven drijven met Zuidoost-Azi, terwijl directe buitenlandse handel buiten Nagasaki eigenlijk verboden is. De behoefte om alle buitenlandse handel door de staat te laten controleren past helemaal in het beleid van de vroege Mingkeizers. De strenge controle en beperkende bepalingen zorgen echter steeds opnieuw voor spanningen. Omdat handelaren als gasten worden ontvangen is het een kostbaar systeem, wat leidt tot pogingen de officile tribuuthandel in te perken. Na 1550 gaat het stelsel definitief ten onder aan de hoge kosten en de economische groei. Ook de Qing handhaaft de eis dat alle buitenlandse relaties via het tribuutstelsel moeten lopen, maar in de praktijk is zij realistischer dan de Ming en blijft het systeem beperkt tot een algemeen ritueel kader voor de buitenlandse handelaren die naar China komen. De Qing-overheid staat de grote particuliere handel door Chinezen zonder beperkingen toe. De zuidoostelijke kustgebieden van China zijn onderdeel van een gigantisch netwerk van particuliere handel en migratie dat Japan en heel Zuidoost-Azi omvat. Deze handelaren hebben echter geen enkele formele relatie tot het Chinese politieke systeem, waardoor de Ming- en daarna de Qing-dynastien nooit zullen kunnen profiteren van de enorme commercile ervaring en interculturele kennis die door deze bevolkingsgroep wordt opgebouwd. Tot de laatste decennia van het keizerlijke systeem zullen vrijwel alle ambtenaren groot
342 hemels mandaat
dedain koesteren voor het economische proces, hoewel dat door de internationale handel fundamenteel van structuur verandert. Gebrek aan inzicht in de internationale handel betekent nog niet dat het bestuur niet in staat is flexibel op de buurlanden te reageren. Ondanks hun enorme militaire kracht zullen de Mantsjoes niet proberen hun buurland Korea te veroveren. Zij zijn goed genformeerd over de Russische expansie in Siberi. De Qing is dan ook bereid om in 1689 een formeel grensverdrag met de Russische regering te sluiten. De Russen hebben hun eigen ambassade in Beijing lang voor de West-Europese naties. Het beeld van de Qing als een gesoleerd rijk met geringe belangstelling voor relaties met de buitenwereld is dus te eenzijdig. Haar gebrek aan interesse in de Europeanen, die kort na 1500 in de Chinese wateren verschijnen, kan beter verklaard worden uit de veel grotere militaire relevantie van de Russische expansie over land, de territoriale orintatie van de Qing als continentale macht, en ten slotte de geringe tastbaarheid van de westerse macht met haar kleine schepen. Met andere woorden, de geringe belangstelling voor het Westen is vanuit het Chinese perspectief plausibeler dan wij als de genegeerde partij traditioneel gewend zijn toe te geven. Vanuit het perspectief van het isolationistische tribuutstelsel ziet de toenemende betekenis van China in de internationale economische betrekkingen van de late zestiende en zeventiende eeuw eruit als de integratie van China in de toenmalige wereldeconomie door het Westen. Uit recente historische debatten is naar voren gekomen dat dit een te eurocentrische benadering is. Tot de vijftiende eeuw is er sprake van diverse min of meer onafhankelijke economische systemen die samen grote delen van de toenmalige wereld omspannen, zoals binnen West-Europa en het Midden-Oosten, tussen het Midden-Oosten en Azi (later vooral Zuidoost-Azi), en binnen Oost-Azi. Kooplui uit het Midden-Oosten zorgen voor de verbinding tussen de verschillende systemen, maar de meeste handel blijft beperkt tot luxegoederen en porselein of aardewerk. Westerse schepen bereiken in de vijftiende eeuw Azi en zij nemen een belangrijk deel van deze internationale handel over. De economische gevolgen hiervan voor het Midden-Oosten moeten in dit bestek buiten beschouwing worden gelaten. Wat nu gebeurt, is niet de integratie van China in de wereldeconomie, maar juist het voor het eerst ontstaan van n wereldeconomie. Daarbij is China met zijn positieve handelsbalans een van de grote profiteurs, in ieder geval tot de vroege negentiende eeuw. Dat de leiding van de Ming en Qing zich hier niet van bewust is en vasthoudt aan de aloude ideologie van het tribuutsysteem, doet aan deze economische realiteit niets af. Een tweede analytisch probleem is de neiging internationale handel te definiren als een westerse aangelegenheid. Voor zover het de handel op Europa of Amerika betreft is dit ongetwijfeld het geval. Tot de vroege zeventiende eeuw doen echter binnen Azi kooplui met verschillende achtergronden aan de handel mee. Nadat ooit de Arabieren en Perzen de handel beheersten, zijn dat sinds de vijftiende eeuw de Chinezen, maar ook Japanners en de inwoners van de al genoemde Ryky-eilanden. De oude handel binnen Azi wordt voor een deel overgenomen door de Nederlanders en Engelsen, maar de Chinezen blijven daarnaast even actief als voorheen. Zij zijn een belangrijke handelspartner van TokugawaJapan (1600 1868) en varen op continentaal Zuidoost-Azi en de Indische archipel. Al in de vroege zeventiende eeuw laten Chinese kooplui hun jonken bouwen in Siam (tot de Tweede
Wereldoorlog de gangbare benaming voor Thailand), omdat hout daar veel goedkoper is. De handel op Siam is niet alleen handel in luxegoederen, maar ook in bulkproducten, en vanaf de Qing is de Siamese rijst van levensbelang als voedsel voor de zuidelijke provincie Guangdong. In tegenstelling tot hun westerse concurrenten, kunnen de Chinezen daarbij gebruikmaken van verscheidene kusthavens in eigen land, zoals Amoy (Xiamen) en Ningbo.
9.6.2 De Portugezen en de Spanjaarden

In 1498 bereikt Vasco da Gama de Indiase westkust. In de jaren daarop weten de Portugezen versterkte handelsvestigingen in Zuid- en Zuidoost-Azi te verwerven, met als centrum Goa. Door de verovering van Malakka (in het huidige Maleisi) in 1511 verkrijgen ze een strategische positie, van waaruit ze de winstgevende specerijhandel uit de Indische Archipel kunnen beheersen, tot ze door de Hollanders met militair geweld uit Malakka worden verdreven. In 1514 landen de eerste Portugese schepen op de Zuid-Chinese kust, waar zij al spoedig in conflict komen met de Chinese autoriteiten. Na enige tientallen jaren van illegale handel langs de kust verwerven de Portugezen in 1554 een vergunning om een handelsnederzetting te vestigen op het schiereilandje Macao, ten zuiden van de grote handelshaven Guangzhou.* Door dat unieke privilege hebben de Portugezen in deze periode een belangrijk aandeel in de Oost-Aziatische handel. Tot het midden van de zeventiende eeuw kan Macao bovendien fungeren als kanaal voor indirecte handel tussen China en Japan want de directe handel is onder de Ming verboden en wordt pas onder de Qing weer toegestaan, vanuit Ningbo en noordelijk Fujian. Naast de directe relaties tussen China en de Portugezen lijkt de aanwezigheid van de Spanjaarden in de naburige Filipijnen voor China ogenschijnlijk van veel minder belang. Gedurende het grootste deel van de zestiende eeuw concentreren de Spanjaarden zich eerst op hun veroverde gebieden in Amerika, en pas in de laatste decennia van die eeuw onderwerpen zij de Filipijnen. Vanuit de havens van Fujian vindt veel Chinese handel plaats op Manilla, waar talloze Chinezen zich permanent vestigen. Dit heeft belangrijke culturele en economische consequenties, want het is langs die weg dat in de late zestiende en vroege zeventiende eeuw belangrijke nieuwe gewassen uit de Nieuwe Wereld naar China komen, zoals tabak en de aardappel. Ook vloeit langs dit kanaal zon grote hoeveelheid Mexicaans zilver naar China dat de Mexicaanse dollar ten slotte een erkend betaalmiddel wordt langs de hele Zuid-Chinese kust.
Macao zou zijn naam danken aan de lokale tempel voor Mazu, een godheid uit Fujian die vooral langs de kust van Zuid-China en in Chinese gemeenschappen in Zuidoost-Azi, de Ryky-eilanden en Japan wordt vereerd.
344
hemels mandaat
9.6.3 De Verenigde Oost-Indische Compagnie

De handelaren uit de jonge Republiek der Zeven Provincin hebben in 1602 de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) opgericht. Wij zullen naar deze handelaren verwijzen als de Hollanders, want in China worden zij onder deze naam bekend in de vorm helan. Batavia, het huidige Jakarta, gesticht in 1619 in een moerassig malariagebied, wordt het cordinatiepunt van de VOC in Azi. Daar komen de Hollanders veel in contact met plaatselijke Chinese handelaren en Chinese producten. Dat stimuleert de behoefte om directe handel op China te kunnen drijven en een steunpunt op de Chinese kust te verwerven. Uiteindelijk vestigen de Hollanders zich in 1623 op het eiland Formosa (Taiwan) voor de Chinese kust. In 1634 bouwen zij daar Fort Zeelandia (bij het huidige Tainan), dat weldra uitgroeit tot een flinke nederzetting met een grote Chinese bevolking. De Hollanders stimuleren de verbouw van rijst en suikerriet door de Han-Chinezen. De oorspronkelijke Austronesische bevolking wordt gestimuleerd hertenhuiden te leveren, die aan Japan worden verkocht. De herten worden zo intensief bejaagd dat zij min of meer uitsterven. De handel op de Chinese kust en Japan is winstgevend. Een Chinees eiland is Taiwan hiermee overigens nog lang niet, want de oorspronkelijke bevolking blijft dominant op grote delen van het eiland en de Chinese migratie komt in de achttiende eeuw pas goed op gang. De oorspronkelijke bevolking wordt in de volgende eeuwen door bloedige oorlogen en gedwongen assimilatie teruggedrongen naar de marges. Tegenwoordig zitten zij in reservaten of zijn opgegaan in de Taiwanese bevolking. In 1662 worden de Hollanders verdreven door Zheng Chenggong, die in het volgende hoofdstuk uitgebreider aan de orde zal komen. De VOC-archieven zijn tegenwoordig een belangrijke bron van informatie over het zeventiende-eeuwse Taiwan, de oorspronkelijke bevolking en de vroegste Chinese migranten. De VOC probeert door officile gezantschappen in Beijing verdere handelsvoorrechten los te krijgen, maar zonder veel succes. Het optreden van de Hollanders is uit Chinees perspectief tamelijk knullig, maar de fundamentele redenen voor de herhaalde afwijzingen liggen ergens anders. In eerste instantie is er de steeds terugkerende strijd om de macht in Zuid-China, die pas in 1683 definitief wordt afgerond met de verovering van Taiwan. Al die tijd wordt de buitenlandse handel op een laag pitje gehouden. Vanaf 1684 staan de meer op het binnenland georinteerde Mantsjoes de buitenlanders toe jaarlijks enige tijd in de meest zuidelijke havenstad Guangzhou te verblijven om te handelen, onder streng toezicht van de plaatselijke overheid. Alle transacties moeten lopen via een groep daartoe aangewezen Chinese firmas. Deze heten het Officile Gilde (gonghang), wat door de westerlingen tot Cohong wordt verbasterd. Dit is het begin van een periode van beperkte internationale handel via Guangzhou die zal voortduren tot Groot-Brittanni in de Eerste Opiumoorlog China in 1839 1842 definitief openbreekt. De keuze voor Guangzhou is niet alleen ingegeven door de zuidelijke ligging van deze haven, maar ook door de problemen die de diepliggende westerse schepen hebben om bij de haven te komen. Dit maakt het makkelijker de toegang te controleren. Eeuwen eerder was de haven van Guangzhou veel toegankelijker, maar honderden jaren van landaanslibbing hebben hierin verandering gebracht.
345
9.6.4 De missie in de late Ming en vroege Qing

Het begin van de missie In de vroege China-missie, die vanuit Macao gedreven wordt, spelen leden van de dan nog jonge orde van de jezueten een belangrijke rol. In 1583 lukt het de Italiaanse jezuet Matteo Ricci (1552 1610) om zich in China te vestigen. Vanaf 1601 mag hij zich zelfs in de hoofdstad Beijing vestigen. Hij leert zowel de gebruikelijke spreektaal van de bestuurlijke elite, het Mandarijn in de toen gangbare Nanjing-variant, als de klassieke schrijftaal. Niet alle jezueten die hem volgen zijn even begaafd, maar een aantal van hen is in staat moeilijke religieuze en intellectuele gesprekken met literaten te voeren. Ricci ontwikkelt een zorgvuldig uitgedachte missiestrategie. Deze kan worden samengevat als accommodatie en behelst een maximale aanpassing bij Chinese gewoontes en normen, zolang dit binnen de roomskatholieke geloofsopvatting verdedigbaar is. Een goed voorbeeld van deze accommodatie is dat de jezueten de voorouderverering willen toestaan als een herinneringscultus. Zij zien de voorouders niet als goden, want anders zou sprake zijn van polythesme en dat mag niet in de christelijke theologie. Matteo Ricci en zijn collegas trekken met succes de aandacht van Chinese literaten door allerlei westerse wetenschap en technologie te introduceren (zie afbeelding 87). Zij slagen er uiteindelijk in de hofastronomen van de keizers in Beijing te worden, met als voornaamste publieke taak het compileren van een zo betrouwbaar mogelijke kalender. Deze kalender is gebaseerd op astronomische kennis uit de late Renaissance, die op dat moment in Europa al achterhaald is gebleken. De Chinese kalender blijft het maanjaar volgen de maankalender wordt ook nu nog voor de meeste feestdagen gevolgd. Pas in 1912 wordt het westerse zonnejaar ingevoerd en in 1949 de westerse jaartelling. De wetenschappelijke activiteiten van de jezueten zullen nooit leiden tot een grote aanwas aan hoogopgeleide volgelingen. Hun missie past bijzonder goed in de late Ming-stroming van de concrete studies (shixue), maar wanneer in de Qing de belangstelling van de literaten verschuift naar bestuurskunde en filologische studies van de oude klassieken, verliest de westerse kennis voor hen aan relevantie. Matteo Ricci introduceert bijvoorbeeld de mechanische klok waardoor een veel preciezere tijdmeting mogelijk wordt. Klokken worden vervolgens een importproduct en genieten in de achttiende eeuw grote populariteit als westers mode-item. Zij worden nagemaakt door Chinese handwerkslui, die Ricci als hun schutsheilige vereren. Maar het onderliggende westerse streven naar steeds preciezere tijdwaarneming, onder meer zo belangrijk voor de navigatie op zee, zal in China geen rol spelen. Het blijft een leuke technologie, zonder dat zij verder wordt ontwikkeld of op andere gebieden wordt toegepast. Matteo Ricci kiest ervoor zich als classicistische literaat te presenteren. Hij probeert met behulp van de Chinese klassieken te bewijzen dat sommige elementen van het christendom ook al in de Chinese Oudheid bekend waren, zoals God (namelijk in de Chinese versie shangdi). De jezueten richten zich vervolgens op de neoconfucianistische elite, waaronder zij enkele vooraanstaande bekeerlingen maken, maar bij wie zij op de langere termijn weinig succes boeken. Wat zij niet weten is dat zelfs als zij de leiders van China zouden hebben bekeerd, dit niet automatisch de kerstening van China zou hebben betekend. In China
346 hemels mandaat
bestaat namelijk in de keizertijd niet het in Europa veelal gebruikelijke principe cuius regio, eius religio (wiens gebied, diens religie).
afbeelding 87 In diverse edities van dit inktsteenhandboek uit de late Ming staan ook christelijke prenten, gebaseerd op een boek met etsen dat Matteo Ricci bezat. Op de afgebeelde prent staat ook de Latijnse transcriptie van een Chinese titel. Het landschap is enigszins aangepast aan de stijl van de Chinese literatenschildering.
Een van de belangrijkste bekeerlingen is Xu Guangqi (1562 1633) uit Shanghai. Hij is een succesvolle ambtenaar, die zich in 1604 laat bekeren en wiens carrire zeker niet door zijn geloof is geschaad. Behalve gelovig christen en patroon van de missie, ook in zeer bange dagen, is hij landbouwkundige en hij helpt bij talloze vertalingen van westerse werken door de jezueten in het Chinees. Zijn belangstelling voor het christendom wordt ook gemotiDE MING-DYNASTIE (13681644) 347
veerd door de technologische en wetenschappelijke kennis van de jezueten, die hij als een van de weinige Chinezen van die tijd ook echt begrijpt. Ondertussen heeft hij geen idee van de inheemse wiskundige tradities, die op dat moment grotendeels zijn vergeten en pas een generatie later worden herontdekt. Xu Guangqi probeert zonder succes westerse irrigatiemethodes, met name de schroef van Archimedes, te introduceren. Op zijn boerderij bij Tianjin probeert hij allerlei gewassen uit, waaronder de natte rijstbouw. Dit is het begin van de verbreiding van de rijstteelt naar Noord-China, die tegenwoordig zelfs bij de Koreaanse grens plaatsvindt. Xu Guangqi is een belangrijke vertegenwoordiger van de late Ming-stroming van de concrete studies (shixue). Ook zijn familie laat zich bekeren en zijn afstammelingen blijven tot in de negentiende eeuw als christenen actief. Het christendom blijft tot ver in de twintigste eeuw een vrij kleine religieuze stroming, maar zal ondanks de vervolgingen niet meer verdwijnen. Wanneer de orde der jezueten in Europa verboden wordt en de laatste jezuet in Beijing aan het einde van de achttiende eeuw is gestorven, terwijl ook andere missieordes China nauwelijks nog binnen kunnen komen, blijven de christelijke gemeenschappen van dat moment bestaan. Het belang ervan ligt vooral in het feit dat dit de eerste directe ontmoeting is geweest op hoog intellectueel niveau tussen de Chinese traditionele denkwereld en die van het zeventiende- en achttiendeeeuwse Europa. Niet iedereen is blij met de komst van het christendom. Sommige literaten en boeddhistische priesters reageren zeer negatief, want zij zien in het christendom een barbaars bijgeloof, of zelfs een gevaarlijke sekte zoals de zogenaamde Witte Lotus-leer. Zij bepleiten met incidenteel succes een verbod op deze leer. Daarbij komen soms missionarissen en een enkele Chinese volgeling om het leven, maar van een systematische repressie is vooralsnog geen sprake. Ook na het verbod op het christendom in 1724 worden christelijke groepen meestal alleen vervolgd in de nasleep van andere vervolgingen van religieuze groepen van eigen bodem.
De missie tijdens de Qing De missie wordt voortgezet tijdens de vroege Qing. Enkele jezueten verwerven aan het hof een bevoorrechte positie als adviseurs van de eerste twee Qing-keizers. De Keulenaar Adam Schall von Bell (1591 1666) wordt een vertrouweling van Shunzhi (r. 1644 1661). De Vlaming Ferdinand Verbiest (1623 1688) wordt later de vertrouweling van Shunzhis zoon en opvolger Kangxi (r. 1661 1722). In 1693 introduceren de jezueten kinine in de keizerlijke hofhouding, dat met succes wordt gebruikt om de keizer, leden van de keizerlijke familie en beschermelingen van de keizer van de verwoestende malaria te genezen. Het medicijn blijft duur, omdat het helemaal uit Amerika moet worden gemporteerd. Omgekeerd raakt de Chinese praktijk van de inenting tegen pokken door mensenpokken via de jezueten bekend in Europa. Deze traditie wordt vooral aan het keizerlijke hof beoefend en gaat terug tot de zestiende eeuw, al zou zij ook nog veel ouder kunnen zijn. De jezueten zijn net als de vroege Mantsjoes ook vreemdelingen binnen een cultuur die hen vaak met de nek aankijkt. Dit geldt zeker nog voor de Shunzhi- en Kangxi- keizers, maar niet meer voor de daaropvolgende keizer, de devote boeddhistische gelovige Yongz348 hemels mandaat
heng-keizer (r. 1723 1735). Hij is intellectueel in staat op voet van gelijkheid met Chinese geleerden en boeddhistische abten om te gaan, en leidt niet aan culturele minderwaardigheidsgevoelens. Hij verbiedt de christelijke missie in 1724 en tolereert de jezueten alleen nog in Beijing vanwege hun astronomische activiteiten. In deze tijd heeft de missie overigens al lang aan belangstelling onder de culturele en sociale elite ingeboet. Buiten Beijing blijven jezueten, dominicanen en franciscanen actief onder lagere literaten en mensen van gewone afkomst. De bekeringen hier zijn van blijvende aard, al blijven de absolute aantallen klein. Naast westerse missionarissen is er een groeiend aantal Chinese priesters, die deels in Europa of elders in Zuidoost-Azi zijn opgeleid. Sommige christelijke gemeenschappen zullen tot ver in de negentiende eeuw overleven.
De Ritenstrijd Onder de missionarissen van de diverse ordes in China en hun Europese achterban woedt bijna vanaf het begin van de missie een felle strijd over de mate van aanpassing aan de lokale religieuze situatie die aan de missie is toegestaan. Deze is uiteindelijk als de Ritenstrijd de geschiedenisboeken ingegaan en leidt tot herhaald pauselijk ingrijpen in de vroege achttiende eeuw waarbij de specifieke oplossing van Matteo Ricci wordt verboden in 1704. Dit verbod wordt pas in 1939 opgeheven, waarna het taboe op de studie van het onderwerp nog tot de late twintigste eeuw in stand is gebleven. De Ritenstrijd is lange tijd verantwoordelijk gehouden voor het falen van de missie in China, een mooi voorbeeld van het eeuwenlange eurocentrisme van onze studie van China, alsof alleen een externe factor de verklaring kan zijn voor het falen van het evident superieure christendom. De Ritenstrijd draait om vragen als de juiste vertaling van de term God, waarvoor bestaande namen als Hemel (tian) en Hoogste Soeverein (shangdi) zijn gekozen uit oude Chinese tradities, het toestaan van de verering van Confucius en voorouders, en de deelname van christenen aan gemeenschapsfeesten voor niet-Chinese goden. Afgezien van de eerste vraag zijn deze vragen van groot belang voor de gelovigen, want het verwerpen van de verering van Confucius en voorouders is voor geletterden onmogelijk zonder tegelijkertijd een ambtelijke carrire te verwerpen, terwijl het niet deelnemen aan lokale feesten een vrijwillige ballingschap uit de lokale gemeenschap betekent. Er zijn ook Chinese religieuze groepen die dit op boeddhistische gronden doen en tot op de dag van vandaag vervolgd worden. Het conflict wordt in 1704 met een pauselijke bul besloten, waarbij het antwoord op de meeste vragen afwijzend is. De impact van dit besluit op de missie is niet zo groot, want in China bestaan ook tradities met vergelijkbare standpunten, zoals de eerdergenoemde aanhangers van Luo Qing. Het helpt ook niet, want om vergelijkbare redenen zijn tijdens de Qing de hoogste ambtenaren nog maar zelden publieke aanhangers van het boeddhisme of daosme. Voor alle traditionele religies in de Qing-periode geldt dat zij kunnen rekruteren tot en met het middenniveau van de ambtelijke examens, maar bijna niet op het hoogste niveau. De invloed van het China-beeld in de jezueten-propaganda Vooral de jezueten schrijven vanaf de late zestiende eeuw geregeld brieven naar hun hoofdkwartier die vervolgens worden geredigeerd en uitgegeven. Het dagboek van Matteo Ricci
wordt na zijn dood bewerkt en uitgegeven. Het doel van de publicatie van deze brieven en het bewerkte dagboek is het verkrijgen van politieke steun en financile middelen uit Europa voor het voortzetten van de missie, waarbij tijdens de Ritenstrijd het politieke doel alleen maar groter wordt. De brieven van de jezueten proberen daarom een rationeel, seculier beeld te geven van de bekeerlingen, vooral van de literaten. Deze brieven worden in diverse talen vertaald en oefenen grote invloed uit op de Europese voorstellingen van het toenmalige China. Het positieve beeld dat de jezueten geven van de Qing-dynastie, met haar kwalitatief goede bestuur en sociaal-economische bloei, draagt sterk bij tot de idealen van de Verlichting. Een belangrijke groep onder de jezueten is afkomstig uit Frankrijk. Daar heerst op dat moment Lodewijk XIV (1638 1715), de Zonnekoning. Onder zijn leiding neemt Frankrijk de rol op zich van beschermer van de jezueten, met een sterke nadruk op wetenschappelijk geschoolde personen. Het einde van de jezuetenmissie in China na het verbod op de orde in 1773 betekent ook het einde van de positieve Franse berichtgeving over China. Binnen het Europa van de achttiende eeuw is China meestal de positieve ander, waarmee men allerlei veranderingen retorisch kan ondersteunen, en soms een negatief voorbeeld. Vanaf de late achttiende eeuw wordt China vooral beschreven door Engelse gezanten, handelaren en zendelingen. Zij zijn meestal kritisch over de geslotenheid van het politieke en economische systeem. In de negentiende eeuw wordt China vooral een negatief geval, op hetzelfde niveau als het Ottomaanse Rijk of tsaristisch Rusland.
9.7
De val van de Ming als toeval
Het is moeilijk een afgerond en objectief beeld van de laatste decennia van de Ming en haar uiteindelijke ondergang te geven. De laatste keizer van de Ming is immers veel beter dan zijn voorgangers, en de ergste bestuurlijke problemen zijn eigenlijk opgelost of vanzelf verdwenen, tot in de laatste jaren van de dynastie opnieuw een politieke en fiscale crisis uitbreekt. Misschien zijn daarom bij het verklaren van de ondergang van de dynastie toevallige factoren uiteindelijk belangrijker dan de structurele problemen waarmee de Ming zeker, evenals haar voorgangers en opvolger, te kampen heeft. In de ogen van de in ideologisch opzicht conservatieve literaten is de late Ming echter een tijd van moreel en sociaal verval. Deze visie is in China en Japan nog steeds invloedrijk. Deze literaten en hun moderne navolgers zoeken de oorzaken voor de val van deze dynastie daarom in de kwaliteit van het bestuur. Er is ontegenzeggelijk sprake van een voortdurende factiestrijd, en de macht van de eunuchen gedurende late Ming is enorm, met een climax onder de Tianqi-keizer (r. 1620 1627). Ook na diens dood duurt de factiestrijd voort en blijft er sprake van zwak keizerlijk en ministerieel leiderschap. Vooral wanneer de Mantsjoes in de jaren dertig van de zeventiende eeuw de druk steeds verder opvoeren, maakt de voortdurende politieke zwakte adequaat militair optreden vrijwel onmogelijk. Toch gaat het daarbij vooral om de centrale leiding, en de militaire vorderingen van de Mantsjoes blijven altijd beperkt tot het gebied in het zuiden van de moderne provincie Liaoning. Het lijkt erop dat op lokaal niveau het bestuur
350 hemels mandaat
gewoon blijft functioneren, vaak in samenwerking met de plaatselijke elites. Factiestrijd kan ook begrepen worden als een vorm van slecht georganiseerde politieke strijd tussen persoonlijke netwerken in plaats van partijen. Zij komt in politieke systemen zonder partijen of met n dominante partij veel voor en alleen factiestrijd brengt een dynastie nog niet ten val. De financile nood van de overheid is groot. De verplichting de nakomelingen van Zhu Yuanzhang te onderhouden is duur, maar in de praktijk maken de plaatselijke ambtenaren zich daar meestal makkelijk vanaf. Veel geld is nodig om het hoofd te bieden aan militaire dreigingen, zoals die van de Mongolen tot de late zestiende eeuw (die leidt tot de bouw van het Grote Muur-verdedigingscomplex) of de snel toenemende druk van de Mantsjoes vanaf 1618. Toch is er eigenlijk veel geld voorhanden in de late Ming-samenleving, alleen is de staat domweg niet bij machte daar aan te komen. De oorzaken voor de val van de Ming liggen echter niet in de factiestrijd en de zwakte van de Ming-keizers, moralistische debatten of de macht van de eunuchen. Deze problemen zijn al lang aan de gang en kunnen niet verklaren waarom de dynastie juist in 1644 ten val komt. Het is niet relevant en feitelijk in veel gevallen misleidend om de late Ming als een periode van verval te zien. De keizerlijke instelling is niet zwakker dan voorheen, al is er op cruciale momenten inderdaad een gebrek aan leiderschap. De bureaucratie kan nog steeds allerlei problemen oplossen en het systeem stort niet als een kaartenhuis ineen. Wel is er een economische en sociale transformatie van de eerste orde aan de gang, die ieder regime voor grote problemen zou hebben geplaatst. Filosofen en religieuze leiders ontwikkelen nieuwe benaderingen en rituele praktijken. Op iets lager sociaal niveau ontstaan er nieuwe religieuze groepen. Dat de elite vanaf de late zestiende eeuw steen en been klaagt over het verval van de klassieke normen en waarden, en dit na 1644 zelfs als een belangrijke verklaring voor de val van de Ming ziet, is het gevolg van klassieke sociale vooroordelen. Het is een verschijnsel van alle tijden en plaatsen dat de gevestigde elite zich door maatschappelijke transformaties bedreigd ziet, omdat nieuwe sociale groepen al dan niet met nieuwe waarden hun positie bedreigen. Wanneer deze nieuwe groepen zelf tot een gevestigde elite worden, zullen zij dezelfde klachten uiten. Daarmee zijn deze klachten echter nog niet objectief waar. Een alternatief scenario is er een waarin de val van de dynastie eigenlijk betrekkelijk toevallig is. Tijdens de late Ming zijn er twee periodes waarin epidemien en natuurrampen bijzonder ernstig zijn. In 1586 1590 spreken lokale bronnen soms van tienduizend doden in n district of prefectuur. Het politieke systeem en de lokale gemeenschappen blijken in staat de spanningen op te lossen en op het eerste gezicht lijkt de situatie dan ook minder extreem dan in de latere periode. In 1636 1643 vallen vergelijkbare aantallen doden, waarna delen van de bevolking op de vlucht slaan en de ziekte(s) weer verder verspreiden. Hele gebieden raken nu maatschappelijk ontwricht. De epidemien en de natuurrampen veroorzaakt door extreem koude zomers, die China en vooral het noordwesten vanaf de jaren dertig van de zeventiende eeuw treffen, overstijgen het bestuurlijke vermogen van de plaatselijke ambtenaren. In het noorden is veel minder economische speelruimte, omdat men daar toch al jaar in jaar uit op de rand van het overleven balanceert. Dit alles leidt tot grote opstanden, aangevoerd door charismatische leiders uit het straatarme noorden van Shaanxi. Zij beweren het Hemels Mandaat te bezitDE MING-DYNASTIE (13681644) 351
ten, waarmee zij hun activiteiten proberen te legitimeren en op een hoger politiek niveau brengen. In het noordwesten, waar de twee belangrijkste opstanden beginnen, is in 1629 het plaatselijke leger grotendeels weggehaald om de hoofdstad te beveiligen tegen de dreiging van de Mantsjoes in het noordoosten. Toch slaagt generaal Hong Chengchou (1593 1665) erin om met een nieuw Shanxi-leger in 1637 en 1638 een van de belangrijkste opstandelingen, Li Zicheng (circa 1605 1645), in de verdediging te drukken. Ook Hong wordt samen met zijn leger in 1639 naar de hoofdstedelijke regio overgeplaatst, waardoor Li Zicheng zich kan herstellen. De generaal en zijn leger voelen zich aan de grens niet op hun plaats, en Hong Chengchou wordt in 1642 zelfs door de Mantsjoes gevangengenomen. Hij kiest voor de Mantsjoes, want hij zou bij terugkeer naar de Ming, zoals vele generaals voor hem, zeker zijn gexecuteerd. Li Zicheng trekt intussen plunderend en brandschattend door Noord-China. Hij verslaat de gedemoraliseerde garnizoenen en maakt zich in 1644 vrij simpel meester van de hoofdstad Beijing. De Chongzhen-keizer wordt door de snelheid van de gebeurtenissen overvallen en heeft geen noodplan klaarliggen. Hij verhangt zich onder aan een heuvel achter het keizerlijke paleis. In het noorden staat de Ming-dynastie nu onder zware druk. Li Zicheng probeert Wu Sangui (1612 1678), de Ming-generaal die de grens met de Mantsjoes bewaakt, te chanteren met diens familie in Beijing als gijzelaar. Wanneer hij hen ombrengt, kiest Wu Sangui de kant van de Mantsjoes en laat hen zonder vechten door de zwaar beveiligde Grote Muur trekken. Dit is tevens het militaire failliet van dit beroemde verdedigingscomplex. De Mantsjoes nemen vrijwel meteen het dicht bij de grens gelegen Beijing in, dat niet wordt verdedigd door de al weer gevluchte opstandelingen. Wu Sangui kan vervolgens afrekenen met Li Zicheng, die op tijd uit Beijing is gevlucht, maar in 1645 alsnog wordt opgespoord en omgebracht in Shaanxi. De Grote Muur raakt in verval en speelt vanaf de late negentiende eeuw pas weer een belangrijke rol, als toeristische trekpleister en als symbool voor het grote historische verleden van China. De val van de Ming is in dit relaas tamelijk toevallig. Wanneer de hoofdstad met meer beleid was verdedigd, zou de keizer misschien hebben overleefd en de familie van Wu Sangui niet door Li Zicheng zijn omgebracht. En dan zou de legermacht van Hong Chengchou in een eerder stadium Li Zicheng en diens leger hebben moeten vernietigen. Wel structureel is het probleem dat Ming-generaals altijd onderdeel van de politieke factiestrijd in de hoofdstad vormen. Wanneer zij falen, lopen zij groot risico te worden gexecuteerd en zelfs bij succes zijn zij hun leven niet zeker. Hong Chengchou en diverse andere generaals, vooral wanneer zij uit het noordoosten afkomstig zijn, lopen over om hun hachje te redden. Wanneer wij bedenken dat de verovering van China door de Mantsjoes voor een belangrijk deel wordt uitgevoerd door de etnisch Chinese legers van overgelopen generaals, is het waarschijnlijk juist om te veronderstellen dat de zaak in 1644 militair gesproken in het geheel nog niet verloren is. In financieel opzicht staat ook het Mantsjoe-rijk aan de vooravond van de verovering onder grote druk, want de kosten van hun militaire expansie zijn enorm. Omdat hun mogelijkheden om geld te verdienen in het noorden beperkt zijn, is het de vraag hoelang zij hun oorlogsinspanningen nog hadden kunnen volhouden wanneer Wu Sangui niet letterlijk de poorten van het Chinese Keizerrijk voor hen had opengezet.
352 hemels mandaat
hoofd s t uk 1 0
DE QING - D YNASTIE : OPK O M ST EN BLOEI

(16441839)
De wereld waarin de Qing-dynastie opereert is fundamenteel anders dan vr die tijd. In Europa heeft de politieke situatie zich na de Dertigjarige Oorlog (1618 1648) min of meer gestabiliseerd. Duitsers migreren vooral oostwaarts en de sterkste politieke eenheid in dat gebied is het landgerichte Pruisen (als koninkrijk vanaf 1701 en als keizerrijk vanaf 1871). Groot-Brittanni en Frankrijk zijn de voornaamste spelers op het West-Europese toneel, maar als internationale handelsmacht doen de Zeven Provincin het voorlopig ook goed. Toch is de situatie in West-Europa een stuk minder stabiel dan in China, want in 1789 breekt in Frankrijk de Franse Revolutie uit en het oude feodale systeem stort definitief ineen. Uit de chaos van de revolutie klimt Napoleon Bonaparte omhoog dankzij diverse militaire successen. Hij introduceert nieuwe vormen van bestuur, maar voert ook oorlog in Europa, wat uiteindelijk weer tot zijn val leidt, die definitief wordt met zijn verlies van de Slag bij Waterloo in 1815. Hierna zijn de politieke veranderingen nog bepaald niet ten einde, maar Groot-Brittanni is de rest van de eeuw de scheidsrechter van de Europese politiek en op het toppunt van haar macht. In de vroege zeventiende eeuw is in Moskou de Romanov-familie aan de macht gekomen (1613 1917, vanaf 1762 in een zijlijn). Het tsaristische Rusland breidt zich onder hen uit over het hele Euraziatische continent. Het wordt daar de belangrijkste tegenspeler van China. In de late achttiende eeuw begint Groot-Brittanni met de definitieve verovering van het Indiase schiereiland, in de richting van Centraal-Azi. Het neemt tijdens de napoleontische oorlogen een deel van het oude handelsimperium van de Hollanders over, waarna deze zich herformeren als het Koninkrijk der Nederlanden en zich concentreren op hun Indische kolonin. Tussen de wereldrijken in is steeds minder plaats voor kleine politieke systemen. In Azi heeft Japan zich in de vroege zeventiende eeuw min of meer afgesloten en het onderhoudt alleen contact met de buitenwereld op zijn eigen termen. Chinese handelaren zijn door heel Zuidoost-Azi actief, maar de Chinese overheid is daarin niet erg genteresseerd.
353
Van de nieuwe Europese grootmachten is vooral Groot-Brittanni in Azi actief, naast oudere handelsmachten als Spanje, Portugal en de Hollanders. De grote koloniale expansie van Groot-Brittanni is vooral een fenomeen van de late achttiende eeuw, nadat de Verenigde Staten in 1783 door Groot-Brittanni als onafhankelijk land zijn erkend en daarmee als direct expansiegebied verloren zijn gegaan. Westerse handelaren en zeker ook die uit Azi accepteren vooralsnog de Chinese voorwaarden waarop de internationale handel kan worden bedreven, maar daarin komt langzaamaan verandering. Dat merkt men in China echter niet en de bestuurlijke en culturele elite van het land kan blijven leven in de illusie het rituele en feitelijke centrum te zijn van de wereld in de Chinese termen van het Alonder-de-Hemel. Wij zullen zien dat dit de elite er niet van weerhoudt zich te interesseren voor exotische voorwerpen uit het Westen, of nieuwe genotmiddelen als tabak en opium. Op plaatselijk niveau zijn de Chinese boeren op hun beurt ook heel goed in staat de mogelijkheden van nieuwe gewassen uit Zuid-Amerika in hun voordeel te benutten. Vrijwillig gekozen politieke isolatie betekent zeker niet het afwijzen van alle buitenlandse invloeden. De hoge ambtenaren, of dit nu is in Beijing of in de provinciehoofdstad Guangzhou, zijn echter niet in staat de grote ervaring die de gewone Chinezen al eeuwen met het buitenland hebben opgedaan voor hun eigen doeleinden te benutten.
10.1 De opkomst van de Mantsjoes (circa 1600 1644)

Het volk dat wij tegenwoordig kennen als de Mantsjoes komt uit het zuidelijke deel van het uitgestrekte gebied boven de noordgrens van het Ming-rijk, een gebied dat in de late zestiende en vroege zeventiende eeuw nog geen duidelijk afgebakende grenzen heeft. Het tsaristische Russische imperium dringt pas later door tot aan het Qing-imperium, waarna de twee rijken via onderhandelingen hun belangrijkste territoriale problemen oplossen. De naam Mantsjoes wordt overigens pas veel later gentroduceerd en in deze tijd noemen zij zichzelf nog Jrchen. In het noordoosten wonen rond 1600 nog steeds de afstammelingen van de Jrchengroepen die vijf eeuwen eerder het Jin-rijk in Noord-China hebben gevestigd. Zij spreken een Toengoesische taal, doen aan landbouw, veeteelt en jacht, en zijn dus in tegenstelling tot de Mongolen geen nomaden. Wel zijn zij in staat tot een mobiele oorlogsvoering, waarvoor de jacht en verre plundertochten als oefening dienen. Zij concurreren met elkaar, met de Koreanen in het oosten en de Mongolen in het westen. Onder hen wonen ook al sinds eeuwen de nodige Chinezen. De afstammelingen van de keizerlijke clan van de Jin vormen slechts een van de Jrchen-groepen, maar zij spelen in het verdere verhaal geen rol van betekenis. Wel zullen de groepen waarom het hier gaat zich op een gegeven moment presenteren als de erfgenamen van de oude Jin-dynastie, waardoor zij toegang krijgen tot een lange geschiedenis van politieke en militaire controle van het noorden van China. Op dezelfde manier zullen deze groepen ook banden aanknopen met de Mongolen en zo toegang krijgen tot de geschiedenis van de Yuan-dynastie. Dit soort toegang is een belangrijke
354
hemels mandaat
cultural resource in de propagandastrijd die gevoerd moet worden om de eigen bevolking aan zich te binden en het groeiende rijk beter te integreren. De Ming beheerst alleen het door Chinezen bewoonde zuidelijkste stuk van wat wij tegenwoordig Mantsjoerije (of het noordoosten) noemen. Tegenover belangrijke stamhoofden ten noorden van de grens past het Ming-hof de vanouds bekende politiek toe van verdeel-en-heers (divide et impera). Zij tracht plaatselijke hoofden aan zich te binden met geschenken, titels en (fictieve) militaire ambten, en probeert tegelijkertijd de onderlinge rivaliteit te versterken. Deze politiek is redelijk succesvol, totdat een nieuwe lokale leider er in slaagt dit patroon te doorbreken. Tegen het einde van de zestiende eeuw verschijnt een sterke Jrchen-leider op het toneel, Nurhaci (1559 1626). Ook hij wordt op een gegeven moment erkend door de Ming. Hij is afkomstig uit een gebied dicht bij de grens met de Ming, een belangrijk historisch gegeven dat in latere bronnen bij voorkeur wordt verdoezeld. De gedachte dat het werkelijke stamland van de Mantsjoes in het noorden van Mantsjoerije ligt, is een latere fictie uit de tijd dat de Qing-dynastie reeds lang en breed gevestigd is. Het doel van deze fictie is om een duidelijke etnische entiteit van de Mantsjoes tegenover die van de Han-Chinezen te plaatsen. Veel van onze bronnen over Nurhaci en de vroege geschiedenis van zijn groep zijn in de loop van de Qing-dynastie ingrijpend aangepast aan de latere visies op heden en verleden. Door een combinatie van militaire actie en diplomatie weet Nurhaci zijn macht geleidelijk te versterken. Hij onderwerpt de onderling verdeelde Jrchen-stammen en een aantal Mongoolse stammen. Daarnaast trekt hij de eerste Chinese adviseurs uit de omgeving aan, die hij overigens met groot wantrouwen blijft bekijken. Net als voorgaande leiders aan de noordelijke grenzen van China besteedt hij veel aandacht aan de opbouw van een militaire organisatie. De gehele bevolking wordt ingedeeld in acht groepen, vendels, die zo worden genoemd naar de acht vaandels of vlaggen die als middel van onderscheid dienen: geel, wit, blauw, rood, en dezelfde kleuren nog eens met een gekleurde rand eromheen (driemaal rood en eenmaal wit). De vendels komen in de plaats van de clanverbanden, die bestaan uit losse afstammingsgroepen en hun aanhang. De term stammen is niet van toepassing, want de etnische identiteit van deze verbanden is nogal vaag. Binnen ieder vendel is een militaire component, ingedeeld in compagnien. De loyaliteiten binnen een vendel zijn sterk persoonlijk, dus een hoger geplaatst iemand is persoonlijk verantwoordelijk voor het functioneren van zijn soldaten en hun familie, soms met de dood tot gevolg. Het is belangrijk te beseffen dat de Jrchen-legermacht vanaf het begin multi-etnisch is. Aan de acht oorspronkelijke vendels worden acht Mongoolse vendels toegevoegd, en later nog eens acht Chinese. Oorspronkelijk bevatten de Jrchen-vendels ook mensen die wij in het Westen eigenlijk als Han-Chinees of mensen met een biculturele achtergrond zouden kwalificeren. Pas na de verovering van Ming-China wordt geprobeerd duidelijkere etnische scheidslijnen te creren. De totale strijdmacht ten tijde van de verovering is circa 160.000 man, van wie meer dan de helft Mongolen en Chinezen zijn. Na het overlopen van Wu Sangui in 1644 is de overgrote meerderheid van het leger en het bestuur ook Chinees, afkomstig uit Zuid-Mantsjoerije en Noord-China. Pas in de loop van de negentiende eeuw zijn de
355
gebeurtenissen van deze jaren in een veel sterker etnisch kader geplaatst, maar het is een anachronisme deze etnische tegenstelling ook op de tijd van de verovering terug te projecteren. Nurhacis voornaamste doelstelling is het vergroten van de inkomsten uit plundering en handel, om daarmee zijn bondgenoten en dienaren te kunnen betalen. Daarnaast heeft hij een persoonlijke wrok, want een Ming-generaal heeft zijn vader en grootvader laten ombrengen als onderdeel van de Ming-politiek van verdeel en heers. Niets wijst erop dat hij al een langetermijnvisie heeft die tot de verovering van Ming-China zou kunnen leiden. Eerder al heeft hij van zijn Mongoolse medestanders, de oostelijke Mongolen in het steppegebied van de huidige Republiek Mongoli, de titel van khan der Mongolen gekregen, die hij vanaf 1616 ook in een Jrchen-context gaat gebruiken. De Mongoolse cavalerie zal gedurende de gehele periode van verovering en vestiging van de macht een sleutelrol spelen. De Jrchen-leiders zien zichzelf als de erfgenamen van de Mongolen en de legitieme nazaten van de Yuan-heersers. Zij trouwen daarom aanvankelijk ook bij voorkeur met vrouwelijke nazaten van Djengis Khan. Wel begint Nurhaci met het creren van legitimiteit door in 1618 de Jin-dynastie als zijn voorganger te claimen, en zijn eigen dynastie de Latere Jin te noemen.* Het is vooral Nurhacis zoon en opvolger Hong Taiji (1627 1643) die begint met de systematische verovering van stukken Chinees grondgebied. Met dat doel bouwt hij ook de formele bureaucratie van zijn rijk verder uit, die bestaat uit een hoofdstad in Chinese stijl in Moekden (Chinees: Shenyang), een centrale regering met zes departementen, een ambtelijk bestuurssysteem en het classicisme als staatsleer. Vanaf het begin spelen Chinezen daarin op alle niveaus een grote rol. Nadat de Jrchen-heerser in 1634 van een Mongoolse groep het oude staatszegel van de Yuan-dynastie heeft gekregen, claimt hij ook de troon van het Al-onder-de-Hemel en de titel van Zoon des Hemels (tianzi). Zon zegel is een van de belangrijkste symbolen van keizerlijk gezag in de Chinese traditie. Vanaf dit moment wordt de connectie met de Mongoolse Yuan-dynastie die over heel China heeft geregeerd belangrijker dan de connectie met de Jin-dynastie van de oude Jrchen die alleen over NoordChina heeft geregeerd. In 1636 neemt de dynastie een nieuwe naam aan, Qing of helder. In hetzelfde jaar krijgen de tot dusverre nog steeds Jrchen genoemde onderdanen de naam Mantsjoe (manzu). De precieze herkomst van deze naam is nog steeds onduidelijk. De status van Mantsjoe wordt in principe verleend op grond van iemands afstamming, maar blijft toch sterk politiek bepaald. Tot ver in de negentiende eeuw kunnen verdienstelijke Han-Chinezen worden toegelaten tot de Mantsjoes. Het vaak anachronistische gebruik van de term Mantsjoes voor een verder verleden is vooral ingegeven door praktische overwegingen, analoog aan ons even anachronistische gebruik van de term Chinezen voor de inwoners van China vanaf de Shang-dynastie. Vanaf de jaren dertig van de zeventiende eeuw maken de Mantsjoes steeds duidelijker aanstalten om China te veroveren. De verovering van Beijing door Li Zicheng en het verzoek van Wu Sangui aan de Mantsjoes om hulp te bieden zijn daartoe mooie gelegenheden. Zij
Het is niet duidelijk of de keizerlijke familienaam Aisin Gioro is afgeleid van de naam van de dynastie of omgekeerd. Feit is dat Aisin goud (jin) en Gioro clan betekent.
356
hemels mandaat
kunnen ongehinderd naar Beijing optrekken, verslaan Li Zicheng en andere opstandelingen, en vestigen zich in Beijing als het nieuwe keizerlijke regime: de Qing-dynastie (1644 1911). Zoals wij al zagen is het maar de vraag of de onbetwiste militaire en organisatorische kracht van de Mantsjoes zonder de specifieke gebeurtenissen in Noord-China en het overlopen van Wu Sangui ook tot de val van de Ming zou hebben geleid.
10.2 De vroege Qing: consolidatie van het regime (1644 1683)

10.2.1 De militaire vestiging van de macht
Het duurt bijna veertig jaar voordat heel China onder het effectieve gezag van het Qingregime is gebracht. De belangrijkste gebieden, zoals Noord-China, waar veel Qing-dienaren van het eerste uur vandaan komen, het economische centrum aan de beneden-Yangzi en de opkomende rijstgebieden van de midden-Yangzi vallen vanaf 1644 snel in handen van de Mantsjoes. Een belangrijke veldslag wordt in 1645 geleverd om het strategisch belangrijke Yangzhou, op de kruising van het Keizerskanaal en de Yangzi. Daarbij wordt de gehele bevolking van de stad over de kling gejaagd. Net als indertijd de Mongolen, gebruiken ook de Mantsjoes vooral in de eerste jaren van de verovering een aantal keer de terreur van de stedenmoord om het verzet van een gebied te breken, meestal nadat een stad ongepast lang verzet is blijven plegen. Het geweld in het geval van Yangzhou is in opdracht van de Qing, maar de feitelijke daders zijn gewone Chinese soldaten uit het noorden en de plunderaars zijn bandieten uit de omgeving. Verslagen van tijdgenoten zijn hierover vrij expliciet. Zij worden in de late negentiende eeuw zo genterpreteerd dat alle geweld van Mantsjoes afkomstig lijkt, en het is dit onjuiste beeld dat vervolgens de moderne historiografie heeft bepaald (zie afbeelding 88). De Qing-legers leveren nog jarenlang strijd met diverse Ming-pretendenten die vooral in het verre zuiden van China weerstand bieden. Dit verzet wordt definitief gebroken met de gevangenneming van de laatste pretendent in 1661 in Birma en diens executie het volgende jaar in Kunming, de hoofdstad van de provincie Yunnan, op gezag van Wu Sangui. Na dit jaar is geen sprake meer van actief verzet tegen de Qing op grond van oude loyaliteiten jegens de Ming. Wel zullen de Triaden later een stichtingsmythe ontwikkelen waarin een mythologische jonge prins uit het oude keizershuis van de Ming een centrale rol speelt. Ook zijn er individuele literaten die loyaal blijven aan hun vroegere heersers en bijvoorbeeld weigeren in dienst te treden van de Qing, maar dit leidt zelden of nooit tot actief verzet. Militair veel gevaarlijker dan de achterhoedegevechten van Ming-pretendenten is het voortdurende verzet in de kustgebieden van Fujian onder leiding van de handelaar-piraat Zheng Chenggong (1624 1662). Hij is in de westerse literatuur ook bekend als Koxinga, naar de Zuid-Fujianese uitspraak van zijn Chinese titel Heer met de Dynastieke Familienaam of guoxingye (Kok-sng-i). Wanneer zijn vader in handen van de Mantsjoes valt, neemt hij diens handelsimperium over. Zijn jaarlijkse winst uit de handel met Japan en ZuidoostDE QING-DYNASTIE: OPKOMST EN BLOEI (16441839) 357
Azi varieert van 85,8 tot ruim 100 ton zilver per jaar. Dankzij deze inkomsten weet hij de strijd lange tijd vol te houden, maar hij krijgt op beslissende momenten niet de steun van de Zuid-Chinese elites. In 1661 trekt hij zich terug op Taiwan, dat zich sinds enkele decennia onder de VOC commercieel en landbouwkundig sterk heeft ontwikkeld. Hij belegert Fort Zeelandia en dwingt het begin 1662 tot overgave. Hij laat de bewoners eervol vertrekken, omdat hij de VOC nog nodig heeft als handelspartner. Enkele maanden later sterft hij, waarschijnlijk aan malaria. Uiteindelijk wordt zijn kleinzoon pas definitief in 1683 verslagen. Dit duurt onder meer zo lang, omdat de Qing-legers tot 1681 bezig zijn met het neerslaan van de Opstand der Drie Leengoederen.
afbeelding 88 Na de verwoesting in 1645 wordt Yangzhou opnieuw opgebouwd. Al in de achttiende eeuw is het een belangrijk bestuurscentrum voor het zoutmonopolie in de delta van de Huai Rivier. De zouthandelaren van Yangzhou, afkomstig uit Shanxi, zijn befaamd om hun rijkdom. Afgebeeld is een fragment van een lange routekaart van het Keizerskanaal uit de negentiende eeuw. Het noorden ligt rechts.
De beeldvorming rond Zheng Chenggong (Koxinga) in latere tijden is op zijn minst curieus te noemen. Al tijdens de late Qing wordt hij op het vasteland gepresenteerd als een vaderlandslievende strijder tegen de barbaren, nadat de Japanners Taiwan in 1895 hebben overgenomen. Aan de andere kant wordt hij door de Japanners tijdens hun bezetting van het eiland tot 1945 juist als een schakel tussen China en Japan gepresenteerd, omdat hij immers het kind van een Chinese vader en een Japanse moeder is. Vervolgens wordt hij door de nationalisten (de Guomindang of de Nationale Volkspartij) vanaf 1949 gepresenteerd als een nationale held die net als zij heeft standgehouden tegen de barbaarse usurpatoren. Ook nu kunnen de diverse politieke groepen op Taiwan voor of tegen de onafhankelijkheid niet om hem heen. Door zijn historische betekenis voor Taiwan moeten zij wel een positief beeld
358
hemels mandaat
van hem creren, hoe tegenstrijdig met de andere beeldvorming of de historische realiteit dat beeld ook is. Voor de Qing is Zheng Chenggong tot 1661 een geduchte tegenstander en daarna een potentile dreiging. Om hem en zijn opvolgers van hun achterban op het vasteland te isoleren en de kusthandel als de basis van zijn economische macht kapot te maken wordt de ontvolking bevolen van een brede kuststrook van Guangdong en Fujian. Dit is voor de plaatselijke bevolking een traumatische ervaring en blokkeert de buitenlandse handel. In de kuststroken die onder controle staan van de opstandige Zuid-Chinese generaals tijdens de Opstand der Drie Leengoederen van 1663 tot 1681, blijft nog steeds handel op het buitenland gedreven worden, die in de bronnen wordt gekwalificeerd als smokkel. De inperking van de handel heeft een daling van de zilverimport tot gevolg en een stijging van de binnenlandse zilverprijs. De hieruit resulterende deflatie en stijgende nettobelastingdruk remmen het economische herstel. We spreken hier wel van de Kangxi-depressie, naar de tweede Qing-keizer die op dat moment pas kort aan de macht is. Wanneer Taiwan eindelijk in 1683 wordt veroverd (niet heroverd), wordt het verbod op de overzeese handel opgeheven en brengt de hervatting van de handel en de daarmee gepaard gaande zilverimport snel een opmerkelijk en aanhoudend economisch herstel. Taiwan wordt nu onderdeel van de Chinese bestuursstructuur, waarbij het vooralsnog onder de provincie Fujian valt. De regering in het centrum ervaart het eiland vooral als een lastig en opstandig gebied. In 1887 wordt het eiland een zelfstandige provincie en bij de Chinees-Japanse oorlog van 1894 1895 wordt Taiwan dan ook zonder al te veel gewetenswroeging op centraal niveau wel te verstaan afgestaan aan de winnaar Japan. De plaatselijke bevolking is er helemaal niet blij mee, maar naar hun mening wordt niet gevraagd. De Mantsjoes voeren hun strijd tegen de Ming-legers, lokale opstandelingenlegers en conventionele bandietenbendes met de hulp van een grote hoeveelheid Chinese ambtenaren, generaals en soldaten. Sommigen van hen zijn uit het zuiden van Mantsjoerije afkomstig en al lange tijd in dienst van de Mantsjoes. Anderen zijn uit het noorden van China afkomstig en tijdens de verovering naar hen overgelopen. Eerder is al de naam genoemd van Hong Chengchou, die in de jaren na 1644 tot zijn dood in 1665 een centrale rol in de verovering van het zuiden speelt. Dit thema van collaboratie is in de historiografie, net als bij eerdere dynastien, vaak verdoezeld. De collaboratie van Chinezen uit de late Ming en vroege Qing is een historiografisch probleem, omdat men de revolutionaire strijd tegen de Mantsjoes in de late negentiende en vroege twintigste eeuw graag als een nationalistische strijd afbeeldt, met duidelijke racistische kantjes. Het idee dat de Mantsjoes vanaf het begin, en zeker in latere tijden, zwaar leunen op Chinese bestuurders, generaals en zelfs hele legers, past niet in dat nationalistische beeld. De drie belangrijkste Chinese generaals, allemaal afkomstig uit Mantsjoerije, worden vervolgens als dank en als erkenning van hun grote militaire macht beleend in zuidelijk China. Daar bouwen zij na 1644 hun eigen machtsbases op, in Fujian, in Guangdong, en ten slotte in Yunnan en Guizhou onder de zo belangrijke Wu Sangui. In 1663 komen de generaals in opstand uit de terechte angst dat zij met de toenemende consolidatie van de Qing hun macht zullen verliezen. Deze Opstand der Drie Leengoederen is aanvankelijk
DE QING-DYNASTIE: OPKOMST EN BLOEI (16441839) 359
succesvol en tegen 1675 is een groot deel van het zuiden onder de controle van Wu Sangui, uitgezonderd Fujian en het beneden-Yangzi-gebied. Hij sterft in 1678 en de opstand wordt enkele jaren later, in 1681, alsnog neergeslagen. Voor grote delen van Zuid-China betekent deze rebellie een hernieuwde vertraging van het economische en maatschappelijke herstel.
10.2.2 Ideologische, politieke en economische consolidatie

Ondanks het voortdurende verzet in het verre zuiden van China slaagt de Qing er al snel in om in de rest van China de grondslag te leggen voor een krachtig en stabiel regime. Zij bezit al ten tijde van de verovering over een grote ervaring met Chinese bestuurlijke praktijken en instellingen. Zoals gezegd, wordt China niet veroverd door verse barbaren, maar door een grensstaat die al grotendeels verchineesd is en die haar Mantsjoe-identiteit ten dele pas later zal gaan uitvinden. Niet alleen in het leger, maar ook aan het Qing-hof in Moekden bekleden Chinezen uit de zogenaamde vendels al vr 1644 vooraanstaande posities. Zij zullen tot het einde van de dynastie een belangrijke rol spelen in het bestuur en maken carrire buiten het traditionele examensysteem om. Het Chinees wordt gebruikt als ambtelijke schrijftaal, maar het Mantsjoe, dat geschreven wordt met een aangepaste vorm van het Mongoolse schrift, blijft belangrijk voor militair gevoelige informatie. Pas na de verovering van China treffen de Mantsjoes maatregelen in een poging een eigen identiteit als niet-Chinese heersende minderheid te handhaven en op termijn zelfs te versterken. Zij verwijzen naar zichzelf meestal als leden van de vendels, in plaats van als Mantsjoes, omdat het steeds om legers en hun aanhang gaat, die bestaan uit Mantsjoes, maar ook uit Mongolen, Chinezen en andere volkeren. Omdat dit beter aansluit bij de onderzoeksliteratuur worden zij in dit boek toch Mantsjoes genoemd. Sommige maatregelen gelden specifiek voor de Mantsjoes als etnische groep, andere voor alle leden van de vendels en hun verwanten. Toch is er wel degelijk ook sprake van etnische maatregelen. Mantsjoerije wordt afgesloten voor Chinese immigratie, opdat de Mantsjoes en nu in de strikte zin van het woord de beschikking zullen houden over een eigen thuisland. Gemengde MantsjoeChinese huwelijken worden verboden en het handhaven van de eigen zeden en het gebruik van het Mantsjoe worden bevorderd. De Mantsjoe-taal wordt zelfs van allerlei Chinese invloeden ontdaan. Mantsjoes worden minder zwaar gestraft in conflicten met Han. Tot aan het einde van de dynastie hebben elitefamilies van Mongoolse en Mantsjoe-afstamming een pre bij de bezetting van de hoogste functies, hoezeer zij verder ook cruciale elementen uit de Chinese cultuur mogen hebben overgenomen. Maar ook op lagere niveaus is sprake van een sterke bevoordeling van de Mantsjoes, want zij hebben betere quota bij het examensysteem en zij kunnen via kortere routes (zoals de speciale functie van Mantsjoe-klerk of als erfgenaam van privileges van hun vader) in de ambtenarij komen. Zij hoeven niet 27 maanden in rouw voor hun ouders zoals Han-ambtenaren, maar slechts honderd dagen. Dit komt hun politieke carrire weer ten goede. Kortom, de Qing voert een bewuste politiek van apartheid, namelijk het scheppen en in stand houden van een eigen etnische identiteit om de politieke macht te kunnen behouden. Op het hoogste niveau zijn de effecten van de bevoordeling van
360
hemels mandaat
de Mantsjoes het sterkst, maar tot op het laagste ambtelijke niveau hebben zij meer banen dan hun op grond van hun aandeel in de bevolking zou toekomen. Aanvankelijk zijn de privileges van de Mantsjoes veelal ook privileges van alle leden van de vendels, dus ook van de Chinese leden. In de loop van de achttiende eeuw zal echter het oorspronkelijk Chinese deel van de vendels sterk worden afgebouwd, als onderdeel van een bewuste politiek om de Mantsjoe-identiteit te versterken. Toch is deze identiteit tot op het einde flexibel en kan zij worden overgenomen door mensen die wij als Han-Chinees zouden ervaren. Een bijkomend gevolg van de poging een sterke Mantsjoe-identiteit te scheppen, is dat onder geletterde Han-Chinese groepen ook een sterkere etnische identiteit ontstaat, die mede bijdraagt tot het racistisch getinte anti-Mantsjoe-nationalisme van de late negentiende en vroege twintigste eeuw. Ondanks de thuisland-politiek verchineest Mantsjoerije gestaag in de loop van de Qing. De Mantsjoe-adel trekt na de verovering van China met legers en lijfeigenen naar het gebied rond Beijing. Daar krijgen zij land toegewezen, wat voor conflicten zorgt met de lokale Chinese bevolking. Over heel China worden vendelgarnizoenen ingesteld. Zij mogen geen andere activiteiten verrichten en leven in een kunstmatig isolement, zodat zij uiteindelijk ondanks een kleine toelage sterk verarmen. De kwaliteit van het Mantsjoe-leger neemt in de achttiende eeuw snel af, maar dat is niet het geval met de Mongolen die veel beter hun identiteit behouden. De opstanden van het midden van de negentiende eeuw en de diverse oorlogen met buitenlandse mogendheden zullen echter wel hun tol eisen, want in deze strijd worden juist de vendelgarnizoenen sterk aangesproken en soms helemaal afgeslacht. In Mantsjoerije komt als gevolg van de migraties veel grond braak te liggen. Het gebied wordt in 1689 officieel afgesloten voor Han-Chinese migratie door de Wilgenpalissade, wat niet meer is dan een droge gracht met een dijk erlangs en daarop in eerste instantie een aanplant van wilgen. Conceptueel is deze palissade een variant op de muurprojecten die diverse heersers over China hebben laten aanleggen, waarvan de huidige Grote Muur de bekendste is. Toch gaat de migratie gewoon door, want de behoefte aan grond is groot. In de laatste decennia van de Qing komt uit het onder hongersnoden en opstanden zuchtende noorden van China een grootscheepse migratie op gang naar Mantsjoerije. In dit gebied zijn nauwelijks nog echte Mantsjoes over. De enige groep mensen die tegenwoordig nog een variant van het Mantsjoe spreekt, stamt af van de Xibo (of Sibe), een aan de Mantsjoes verwante groep die al in 1593 door Nurhaci is ingelijfd. Zij worden later als legereenheid naar het verre westen van Xinjiang verplaatst, aan de grens tussen het keizerlijke China en het tsaristische Rusland. Siberi is naar deze groep genoemd. Het Mantsjoe heeft verder grote invloed uitgeoefend op het dialect van Beijing. Het opleggen van de bekende Qing-haardracht van de paardenstaart aan alle Chinese mannen na 1644 is op het eerste gezicht een onderdeel van dezelfde politiek van apartheid. Dit is echter onjuist. Deze maatregel beoogt juist het tegendeel van apartheid en schakelt de Han-Chinezen gelijk aan de Mantsjoes, althans qua uiterlijk. Alleen boeddhistische monniken zijn van de paardenstaart uitgezonderd, omdat zij traditioneel hun hele hoofd kaal scheren. Het geschoren voorste deel van het hoofd en een vlecht op het achterhoofd vormen al eeuwen de traditionele haardracht van de Jrchen. Het opleggen van deze paardenstaart aan
de onderworpen bevolking is niet nieuw, want de Jin-dynastie heeft het ook geprobeerd zij het zonder succes. De vlecht is vooral bedoeld als een tastbaar symbool van Mantsjoe-overheersing en is daarin ook succesvol. Na aanvankelijk verzet wordt de paardenstaart overigens algemeen door de Chinese bevolking geaccepteerd, zodanig dat er in 1768 in grote delen van China paniek kan uitbreken, omdat men denkt dat er monsters rondzwerven die vlechten willen afknippen. Dit type paardenstaartpaniek breekt regelmatig uit tot het einde van de dynastie. Tijdens zulke uitbarstingen van collectieve angst worden allerlei groepen verdacht van hekserij en kannibalisme, waardoor rondreizende religieuze specialisten, bedelaars en later ook westerse missionarissen regelmatig het slachtoffer worden van lynchpartijen. De Qing handhaaft voor een groot deel het bestuurssysteem van de Ming. De meeste Chinezen van de zeventiende eeuw kunnen hun nieuwe machthebbers zonder problemen als de nieuwe dragers van het Hemels Mandaat accepteren. Zeker voor de Noord-Chinezen zijn de nieuwe heersers een welkom alternatief voor de chaos van de opstanden en het banditisme van de late jaren dertig en de vroege jaren veertig van de zeventiende eeuw. Het Qing-hof behoudt haar greep op de bestuurlijke top door een uitgebalanceerd stelsel van dubbele benoemingen, waarbij op de hoogste functies naast een Chinees steeds ook een Mantsjoe of Mongool wordt geplaatst. Afgezien hiervan zijn in principe alle rangen open voor Chinezen en op lokaal niveau blijft het bestuur vrijwel compleet in handen van Han-Chinezen. De traditionele weg van het examensysteem wordt door de Qing krachtig bevorderd. Met speciale examens worden prominente intellectuelen gepaaid en een deel van hun kennissenkring in Qing-dienst genomen. De topintellectuelen slagen er meestal in buiten schot te blijven; een van de belangrijkste van hen, Gu Yanwu, wordt later nog besproken. In dit beleid past ook bevordering van het neoconfucianisme en het overkoepelende classicisme als ideologie voor staat en maatschappij, met alle rituelen, regels en normen die daarbij horen. Meer dan ooit tevoren poseert de keizer als superliteraat, als bevorderaar van literatuur en hoge kunsten, en als beschermer van de juiste ethiek. De gekozen traditie is het door de Song-geleerde Zhu Xi genspireerde orthodoxe neoconfucianisme, want de tradities die afstammen van Wang Yangming worden verantwoordelijk gehouden voor het verval van de late Ming. Hun vrije manier van denken wordt ervaren als gevaarlijk en daarom onderdrukt. De academies en literaire clubs, die tijdens de late Ming een actieve rol hebben gespeeld in de politieke strijd, worden verboden. Academies mogen zich alleen nog wijden aan de voorbereiding op de ambtelijke examens. Het is verleidelijk deze politieke repressie toe te schrijven aan het karakter van de vroege Qing als veroveraarsdynastie, maar er zijn voldoende pragmatisch aangelegde Chinese bestuurders die weinig op hebben met de overmaat aan politiek debat uit de late Ming. Het verbod stamt uit een aloude angst voor factiestrijd, die keer op keer verantwoordelijk wordt gemaakt voor politiek verval, zoals tijdens de Song en opnieuw tijdens de laatste decennia van de Ming. Het is zeker niet zo dat intellectuelen uit die tijd of tegenwoordig aangeboren democraten zijn of tolerant staan tegenover andere opvattingen dan de eigen. Het Qing-regime slaagt erin om binnen enkele decennia vrijwel de hele Chinese intellectuele bovenlaag, waaruit de ambtenaren worden gerekruteerd, en de plaatselijke eli362 hemels mandaat
tes, waarmee de ambtenaren moeten samenwerken, voor zich te winnen. Slechts een kleine groep uit het zuiden (zowel het beneden-Yangzi-gebied als Guangdong en Fujian) kiest voor zelfmoord of actief verzet. Zij die het militaire verzet van de eerste jaren overleven, trekken zich daarna meestal terug uit het actieve leven. Er is een substantile groep van intellectuelen die in interne ballingschap gaat door zich terug te trekken op het eigen landbezit of in een boeddhistisch klooster. Weer andere intellectuelen kunnen de druk om in dienst van de Qing te treden niet weerstaan, ook vanwege de sociale voordelen van een overheidsbaan en de noodzaak van de daarmee samenhangende financile privileges. Verzet tegen de vreemde overheerser blijft wel bestaan, maar komt vooral voort uit een messianistische traditie die in de loop van de achttiende eeuw aan kracht wint. In deze traditie worden de Mantsjoes, net als andere barbaarse volkeren in een verder verleden, gedefinieerd als demonen. Deze traditie is een belangrijke inspiratiebron voor de Triaden, die in de late achttiende eeuw voor het eerst in de bronnen verschijnen, en voor de opstand van het semi-christelijke Hemelse Koninkrijk van de Grote Vrede (die meestal kortweg Taiping-opstand wordt genoemd, naar de Chinese naam taiping tianguo) in het midden van de negentiende eeuw. Anti-Mantsjoe-gevoelens spelen echter geen doorslaggevende rol in de ondergang van de dynastie, afgezien van sommige revolutionaire groepen, waaruit onder meer de twintigste-eeuwse Nationale Volkspartij (guomindang)* is ontstaan.
10.3 Een goed draaiende dynastie (1683 1795)

10.3.1 Een evaluatie
Met de verovering van Taiwan in 1683 is de politiek-militaire macht van de Qing over China definitief gevestigd. Er begint een periode van economisch en sociaal herstel, waarbij al snel de economische en maatschappelijke trends van de Ming worden voortgezet. Tot iets voor het midden van de negentiende eeuw duurt deze lijn voort. Dan wordt zij doorbroken door een reeks opstanden, oorlogen, natuurrampen en milieuproblemen. De precieze evaluatie van de langetermijntrends hangt sterk af van de analyse van de bevolkingscijfers. De gangbare opvatting is dat de Qing in deze periode een ongekende bloei en groei doormaakt, met als gevolg een ongekende bevolkingsgroei. Een recentere en nog controversilere opvatting ziet de Qing tot de vroege negentiende eeuw vooral als een continuering van de Ming. Deze nieuwe opvatting baseert zich op een herberekening van de bevolkingsgroei van de Ming, zoals al eerder gepresenteerd. In dit geschiedenisoverzicht is deze laatste opvatting gehanteerd, die veel beter past bij de overige informatie over de sociaal-economische geschiedenis van deze periode.
Hier is de voorkeur gegeven aan een letterlijke vertaling van het Chinese origineel. In de vakliteratuur is de aanduiding Nationalistische Partij gebruikelijker.
363
De belangrijkste bijdrage van de Qing is de kwaliteit van het centrale gezag. Hun legers maken een einde aan elke mogelijke militaire en politieke bedreiging vanuit Centraal-Azi. Zij creren een rijk dat bestaat uit verschillende politieke systemen onder de uiteindelijke soevereiniteit van de Mantsjoe-keizers (zie kaart 14). Dit rijk wordt na 1912 door de diverse Chinese regimes voortgezet, maar nu binnen n en hetzelfde politieke systeem. Pas de Volksrepubliek China is vanaf 1949 in staat de territoriale claims om te zetten in daadwerkelijke militaire controle en politiek bestuur. Om de legitimiteit van haar territoriale erfenis te vergroten is het voor de Volksrepubliek China van belang om een beeld te construeren van een langdurige historische continuteit van Chinees bestuur over deze buitengebieden. De discussie of en vanaf wanneer Tibet bij China hoort is een belangrijk onderdeel van deze historiografie, waarbij dankzij de aanwezigheid van een sterke Tibet-lobby in het buitenland alternatieve interpretaties in leven kunnen worden gehouden. De grenzen van het Qing-rijk zijn overigens iets ruimer dan die van de huidige Volksrepubliek, wat in het verleden herhaaldelijk aanleiding tot conflicten is geweest en in de toekomst opnieuw zou kunnen zijn. Terwijl China onder de Qing in de achttiende eeuw ongetwijfeld een bloeiperiode beleeft, neemt de westerse en dan vooral de Engelse presentie in Azi een cruciale nieuwe vorm aan. Na het sluiten van vrede tussen de Verenigde Staten van Amerika en Groot-Brittanni in 1783, richt de Britse handelsmacht, gevolgd door de Amerikanen, haar volle aandacht op India en de rest van Azi. De militaire en politieke implicaties van deze herorintatie zijn enorm. Groot-Brittanni, want veel betrokkenen zijn uit Schotland of Noord-Ierland afkomstig en niet uit Engeland, kan geen overschot meer onttrekken aan Amerika. Wel blijft dit land nog steeds belangrijk als handelspartner en als migratiedoel van het Europese bevolkingsoverschot. Met de na 1783 vrijkomende bestuurlijke en militaire middelen richt GrootBrittanni zich nu op Azi. Ook Amerikaanse handelaren komen in toenemende mate naar het Verre Oosten, maar worden daarbij niet door Amerika als politieke of militaire macht ondersteund. Deze ontwikkelingen worden in het vrijwel geheel landinwaarts, richting CentraalAzi, gerichte Qing-keizerrijk nauwelijks waargenomen en pas de Opiumoorlogen zullen hierin werkelijk verandering brengen. Of men dit gebrek aan belangstelling en inzicht de toenmalige heersers en hun ambtenaren kan verwijten, is zeer de vraag. De situatie is in ieder geval zeer complex. Het Westen is in deze tijd van zijn kant evenmin in staat China en de politieke of economische gevolgen van de westerse aanwezigheid goed in te schatten, laat staan werkelijk te begrijpen. Bovendien begint juist in deze zelfde tijd in delen van West-Europa een grote economische transformatie van de input van arbeid naar de input van kennis en machines, die zal leiden tot radicaal nieuwe en zeer agressieve politieke, militaire, sociale en economische systemen. Een conflict tussen de twee sterkste wereldrijken van de achttiende en vroege negentiende eeuw, Groot-Brittanni en China, is waarschijnlijk een kwestie van tijd geweest. Helaas voor China zal Groot-Brittanni dit conflict winnen, al wordt het land nooit veroverd en tot een directe kolonie gemaakt. Aanvankelijk slagen de Qing-keizers er in hun wil tot op het laagste niveau op te leggen, maar na ongeveer 1775 lijkt het centrale bestuur minder effectief te worden en wordt het plaatselijke bestuur steeds afhankelijker van de plaatselijke elite (de gentry). De sociale
364 hemels mandaat
en economische groei, met de daarmee gepaard gaande ecologische problemen, vormen een uitdaging die het bestuurlijke vermogen van het traditionele keizerrijk ver te boven gaat.
10.3.2 Binnenlands bestuur

Persoonlijk heerserschap Na de korte regeringsperiode van de Shunzhi-keizer, die kort voor zijn 23ste verjaardag sterft aan de pokken, regeren gedurende de lange periode van 1662 tot en met 1795 maar drie keizers. Wij kennen hen als Kangxi (r. 1662 1722), Yongzheng (r. 1723 1735) en Qianlong (r. 1736 1795), wat de namen van hun regeringsperiodes zijn. Zij zijn van jongs af aan opgevoed in de Chinese taal en cultuur. Zij presenteren zich graag als kenners van de Chinese cultuur (muziek, kunst, kalligrafie), hoewel zij geen van drien hun Mantsjoe-kant negeren. Hun belangstelling voor de Chinese traditie uit zich bij de keizers Kangxi en Qianlong in een grootschalige patronage van de Chinese kunsten. Zij hebben alle drie een sterke persoonlijkheid en houden zich dagelijks bezig met het bestuur van hun rijk. Kangxi en Qianlong maken allebei zes grote en kostbare inspectietochten naar het welvarende gebied aan de benedenloop van de Yangzi. De informatieve functie van deze reizen is ongetwijfeld beperkt, maar als tentoonspreiding van de keizerlijke macht zijn zij des te effectiever. Yongzheng laat zich op andere wijze informeren en komt zelden buiten de hoofdstad; van de vele keizers van China is hij echter zonder twijfel de meest competente. Over het algemeen wordt de Qing gekenmerkt door genteresseerde en redelijk competente heersers. Zowel de eerste als de tweede keizer komt als kind op de troon en daarom wordt eerst door regenten bestuurd. Opmerkelijk is echter hoe in beide gevallen de keizers al vrij jong de macht in eigen handen nemen. Kangxi laat zijn door hem gehate regent zelfs gevangenzetten, hoewel hij dan pas veertien is. Aan het einde van zijn regering wordt een niet-functionerende kroonprins opzijgezet. Ook de andere twee keizers, Yongzheng en Qianlong, zijn sterke heersers, die waar nodig met geweld kunnen optreden. De Yongzhengkeizer voert een systeem in waarbij de naam van de troonopvolger in een gesloten envelop wordt bewaard tot de keizer is gestorven (zie afbeelding 89). Het keizershuis slaagt er verder in de macht van keizerlijke verwanten te beteugelen, terwijl tegelijkertijd broers en ooms van een keizer tot aan het einde van de dynastie een rol vervullen als adviseurs en vertrouwenspersonen. Zij worden niet zoals tijdens de Ming naar de provincie verbannen. De keizers trouwen met een breed scala aan vrouwen, waarbij er geen relatie is tussen de sociale positie van de vrouw en de keuze van een troonopvolger. Dit voorkomt dat de familie van de vrouw of moeder van een keizer een grote rol in de politiek kan gaan vervullen. Wel vervullen enkele vrouwen als keizerin-weduwe aan het begin en het einde van de dynastie een dominante rol. Het bestuur van het paleis, met zijn talloze eunuchen, dienstmeisjes en buitenlandse adviseurs, is over het algemeen goed georganiseerd. Het keizershuis blijft tot op het einde van de dynastie deelnemen aan het dagelijkse bestuur van het rijk, ook al heeft vooral de keizerin-weduwe Cixi (1835 1908) traditioneel een slechte pers.
365
afbeelding 89 De Yonghegong, de huidige Lama-tempel in Beijing, was vroeger de prinselijke residentie van Yongzheng.
Kangxi en Yongzheng ontwikkelen naast de gebruikelijke trage en niet-geheime bureaucratische kanalen voor het indienen van ambtelijke voorstellen een parallelsysteem, het zogenaamde Paleismemoriesysteem. Via dit systeem kunnen ambtenaren vertrouwelijk en direct aan de troon rapporteren over belangrijke en niet tot de routine behorende zaken. De troon bestaat in dit geval uit de keizer en diens naaste adviseurs, later de leden van het Strategisch Bureau. Alleen speciaal geselecteerde ambtenaren mogen van dit systeem gebruikmaken en memories lopen niet via de officile en veel langere dienstweg. De keizer kan zijn reactie direct terugsturen aan de afzender of de zaken doorverwijzen naar het Strategisch Bureau. In deze gevallen blijft het rapport van de ambtenaar geheim, bijna geheim of lange tijd geheim. De keizer kan er ook voor kiezen de zaken door te verwijzen naar de betrokken instellingen, waarna het rapport wel openbaar wordt. De keizers stellen het Paleismemoriesysteem in uit achterdocht over de betrouwbaarheid van rapporten die via openbare kanalen worden inge366 hemels mandaat
diend en daarbij eerst diverse bestuurlijke schijven moeten passeren. De auteurs van zulke openbare rapporten moeten altijd rekening houden met de meningen van hun klerken en superieuren, waardoor zij niet altijd open en eerlijk kunnen zijn. De keizers willen met het veel directere Paleismemoriesysteem hun persoonlijke greep op de gebeurtenissen in het rijk vergroten. Een tweede belangrijke ontwikkeling is het oprichten van een kernkabinet voor alle belangrijke beslissingen, het Strategisch Bureau. Deze instelling is vanaf 1733 ontwikkeld vanuit de behoefte aan een dagelijks adviesorgaan van de keizer voor diens militaire expedities. De Chinese naam betekent dan ook letterlijk Plek voor Militaire Aangelegenheden (junjichu). Het Strategisch Bureau staat altijd en overal ter beschikking van de keizer en hij komt er dagelijks een paar uur mee samen. De leden van dit bureau hebben hiernaast ook andere hoge ambtelijke functies in de hoofdstad. De meest veelbelovende jonge ambtenaren functioneren als secretarissen van het Strategisch Bureau, om daarna snel carrire te maken. Het bureau bezit geen formele beslissingsbevoegdheid, maar dankzij dit orgaan kunnen toch snel en adequaat beslissingen worden genomen aangaande de gebeurtenissen in het rijk. Het Paleismemoriesysteem en het Strategisch Bureau worden traditioneel gezien als de perfectionering van het centralistische bestuur door de keizers, een trend die onder de Yuan en Ming is begonnen. Tijdens deze twee dynastien mondt het centralisme bij zwakkere figuren vaak uit in een totale afwezigheid van de keizer in het dagelijkse bestuur. Het werk is zo zwaar dat sommige van de keizers er helemaal niet meer aan willen deelnemen, zelfs niet in symbolisch opzicht als ondertekenaar van documenten of als de centrale deelnemer aan de zo belangrijke staatsrituelen. Aangezien er geen instituties zijn die de rol van een keizer kunnen overnemen, is een dergelijke afwezigheid zeer gevaarlijk. Dit is heel anders tijdens de Qing-dynastie, wanneer de meeste keizers wel aan het bestuur blijven deelnemen, behalve als zij minderjarig zijn. De enige uitzondering is de Guangxu-keizer, omdat hij kort na zijn volwassenheid in 1898 door een coup dtat wordt verwijderd en onder huisarrest wordt geplaatst. In dit geval zal de keizerin-weduwe Cixi echter zijn rol overnemen. Er is tijdens de Qing zeker sprake van een centralistisch bestuur, maar dat betekent niet dat de keizer in zijn eentje regeert (zie afbeelding 90). Formeel is het wel zo dat alle besluiten van het Strategisch Bureau door de keizer worden genomen, maar zij worden door het bureau voorbereid. Wanneer wij de voorlopige versies vergelijken met de uiteindelijke keizerlijke beslissingen, blijken zij meestal overeen te komen. Bovendien neemt de lengte van de keizerlijke commentaren op de paleismemories na de Yongzheng-keizer sterk in omvang af. Zeker Qianlong en diens opvolgers zijn nog slechts een onderdeel van dit collectieve proces van ambtelijke besluitvorming. Het werkelijke autocratische keizerschap van de Qing is met Yongzheng eigenlijk al ten einde. Wel betekent het bureau een betere institutionalisering van het keizerschap in bestuurlijke zin, waardoor ook bij zwakkere keizers een minimum aan kwaliteit en activiteit kan worden gegarandeerd. Onder de Qing is geen plaats voor het oude Censoraat dat tijdens de vorige dynastien altijd een belangrijke bron is van alternatieve en kritische visies op het beleid. De keizer kan geen directe controle uitoefenen over ambtelijke benoemingen in het Censoraat, terwijl hij wel mensen kan uitkiezen voor deelname aan het Paleismemoriesysteem.
afbeelding 90 Dankzij het grondige bestuur wordt ook een enorm papieren archief geproduceerd. Na 1911 wordt het Qing-archief in hennepen tassen gedaan en deels verkocht aan handelaren in oud papier. Een deel kan worden gered, maar moet opnieuw worden geordend. Helaas gaan de meeste lokale archieven wel totaal verloren.
Vanaf Kangxi gebruiken de keizers voor speciale taken vaak leden van de Keizerlijke Hofhouding. Zij zijn meestal afstammelingen van Chinese krijgsgevangenen van voor 1644 en afkomstig uit de Chinese vendels. Door hun persoonlijke afhankelijkheid van de keizer zijn zij evenals de eunuchen loyaal aan hem, maar omdat zij niet gecastreerd zijn, kwetst hun aanwezigheid niet de gevoeligheden van de geletterden. Zij kunnen daardoor veel makkelijker in het land rondreizen en onder de mensen komen. Zij rapporteren direct aan de keizer en houden voor hem onder meer toezicht op de inning van het belangrijke zoutmonopolie en de heffingen op de kooplui die handelen met de buitenlanders in Guangzhou. Zij zorgen ervoor dat de keizer in ieder geval zijn deel krijgt, vaak zelfs ten koste van de overheidsfinancin. Uit deze inkomsten worden niet alleen de omvangrijke keizerlijke hofhouding en hofbureaucratie betaald, maar ook militaire expedities ter onderwerping van andere volkeren en het onderdrukken van opstanden. Hoewel deze inkomsten in macro-economisch opzicht onbelangrijk zijn, zijn zij cruciaal voor de politieke en militaire stabiliteit van de dynastieke macht.
Het copteren van de elites en het gewone volk Op allerlei manieren trachten de keizers de geletterden en het volk te doordringen van hun interpretaties van het neoconfucianistische waardesysteem. Het examensysteem wordt in
368 hemels mandaat
1646 voortgezet met examens op prefecturaal (xiucai), provinciaal (juren) en nationaal (jinshi) niveau. Dit laatste niveau bestaat uit een hoofdstedelijk examen en een paleisexamen; pas daarna krijgt men zijn eigenlijke graad en definitieve plaats in de rangorde van geslaagden. De meeste deelnemers zijn gedoemd te falen, en als zij al slagen op prefecturaal niveau is hun kans om verder te komen erg klein. Toch ontlenen zelfs geslaagden op dit laagste niveau aan hun succes plaatselijke macht en prestige. Geslaagden voor de hogere examens genieten meer aanzien en kunnen ambtelijke posten verwerven. Dankzij hun aanzien kunnen zij thuis op gelijke voet met de magistraat onderhandelen ten behoeve van henzelf, hun familie en hun eigen streek. In armere gebieden met weinig geslaagden op het hoogste niveau is succes op de lagere twee niveaus relatief meer waard dan in de rijkere gebieden met veel geslaagden op het hoogste niveau. De keizers schakelen talrijke geleerden in voor grote literaire projecten. Op deze manier wordt mogelijke critici van de Qing-keizers uit deze kringen preventief de mond gesnoerd en krijgen de keizers het positieve imago van beschermers van de Chinese cultuur. De projecten beginnen onder Kangxi met de compilatie van een groot woordenboek, het Karakterwoordenboek van Kangxi (kangxi zidian), en het schrijven van de officile versie van de Geschiedenis van de Ming (mingshi). Zij worden onder Qianlong onder meer opgevolgd door het laten verzamelen en selecteren van een enorme collectie boeken voor de paleisbibliotheek, de Complete Boeken van de Vier Schatkamers der Literatuur (siku quanshu). Parallel aan dit laatste project worden boeken opgespoord en vervolgens vernietigd die geassocieerd worden met een kritische houding tegenover niet-Chinese veroveraarsvolkeren of die militaire problemen behandelen. De auteurs van zulke boeken, hun familie en hun vrienden worden vaak vervolgd, in sommige gevallen zelfs postuum. Dit is bekend geworden als de Literaire Inquisitie van Qianlong die resulteert in de vernietiging van honderden werken. Kangxi en Yongzheng hebben in hun tijd ook al onwelgevallige werken laten vernietigen en hun auteurs gedood, maar nooit op deze schaal. In een van de beroemdste incidenten uit de regeringsperiode van Yongzheng schenkt de keizer zelfs persoonlijk genade aan een man met opstandige plannen. Een van de eerste politieke daden van Qianlong na zijn troonsbestijging is echter om deze man alsnog ter dood te laten brengen. Vormen van censuur zijn in China verder van alle tijden en het is vooral de combinatie ervan met een grootschalig verzamelproject die opmerkelijk is. Door moralistische edicten, die overal worden voorgelezen en uitgelegd in alledaags Chinees, trachten de keizers het volk te indoctrineren. Deze Heilige Edicten (shengzhi) vinden hun weg naar de bevolking als korte lijstjes om uit het hoofd te leren en in moralistische en religieuze teksten te citeren, maar ook als uitgebreide handboeken met anekdotes en illustraties (zie afbeeldingen 78, 80 en 91). De keizers presenteren zich als verlichte heersers die het beste voor hebben met hun onderdanen. Dit doen zij ook door in 1712 de landbelasting voor eeuwig vast te leggen, door belastingvrijstellingen en het sturen van graan naar gebieden met misoogsten en overstromingen. Doordat deze keizers zich binden aan een bepaald niveau van landbelasting, kunnen hun opvolgers deze specifieke belasting niet goed verhogen, wat later tot problemen leidt wanneer het noodzakelijk is om de inkomsten van de staat in moeilijke tijden toch te verhogen. In plaats hiervan voeren lokale overheden allerlei
extra heffingen in, waardoor zij toch aan de noodzakelijke inkomsten kunnen komen. Het is vooral de gunstige economische situatie tot de vroege negentiende eeuw die maakt dat de nettobelastingdruk erg meevalt. Hoe uitgewerkt en gedetailleerd het bestuurssysteem ook is, alles hangt af van de persoonlijke inzet van de keizers en van de ethische instelling van zijn ambtenaren. Men krijgt de indruk dat dit systeem tot het einde van de achttiende eeuw goed werkt: de drie keizers bemoeien zich samen met hun adviseurs tot in detail met het plaatselijke bestuur door de ambtenaren, en de plaatselijke elite helpt daarbij actief mee. Via het Paleismemoriesysteem komt gedetailleerde informatie binnen over het weer en de oogstverwachting, maar ook over bestuurlijke problemen zoals corruptie of opstandjes. Archiefonderzoek heeft aangetoond dat de centrale staat tijdens de achttiende eeuw een aantal malen met groot succes heeft ingegrepen om regionale hongersnoden te voorkomen.
Favoritisme Vanaf 1775 krijgt Heshen (1750 1799), een Mantsjoe afkomstig uit de vendeltroepen en gunsteling van Qianlong, steeds meer macht. Hij misbruikt zijn macht als Groot Kanselier binnen het Strategisch Bureau om zichzelf te verrijken en hij plaatst veel van zijn beschermelingen op winstgevende plaatsen in de bureaucratie. Qianlong treedt begin 1796 af ten gunste van zijn zoon, de Jiaqing-keizer om niet langer te regeren dan zijn grootvader Kangxi. Hij behoudt tot zijn dood in 1799 feitelijk de macht, want de kinderlijke piteit verbiedt het aan zijn zoon om daadwerkelijk de macht in handen te nemen. Heshen kan zijn macht dankzij de toenemende seniliteit van Qianlong zelfs uitbreiden. Vanaf 1775 is naar het gevoel van talloze ambtenaren de corruptie van het bestuursapparaat sterk toegenomen en Heshen wordt het symbool bij uitstek van deze corruptie. Binnen een week na de dood van zijn vader in 1799 laat de Jiaqing-keizer Heshen dan ook arresteren en twee weken later wordt hij gedwongen zelfmoord te plegen. Dit is een heus voorrecht, omdat hij zo een veel ergere vorm van executie kan vermijden, die van het langzaam stukjes afsnijden, en ook zijn familie zo buiten schot blijft. De keizer laat de ambtelijke beschermelingen van Heshen verder met rust, omdat hij hoopt dat de problemen vanzelf zullen verdwijnen, en om niet te veel onrust te veroorzaken in het ambtelijke apparaat. De problemen vanaf de laatste decennia van de Qianlong-regering zijn echter van fundamenteler aard dan de eventuele slechte invloed van een proteg. Voor een bespreking hiervan is het noodzakelijk eerst dieper in te gaan op de sociaal-economische ontwikkelingen in deze periode. Uit recente studies is namelijk gebleken dat de welwillende politiek van de keizers Kangxi en Qianlong op fiscaal gebied een belangrijke keerzijde heeft, zoals het verwaarlozen van de staatsfinancin.
370
hemels mandaat
afbeelding 91 Deze illustratie verbeeldt de droom van een verlichte grondbezitter die zijn pachters altijd goed heeft behandeld. Zij dienen in ruil daarvoor een petitie in bij de Stadsgod, waarin zij deze vragen hem een lang leven te schenken. Rechtsboven komt een boodschapper op zijn kraanvogel uit de hemel terug om het succes van de petitie te rapporteren. Uit een negentiende-eeuwse uitgave van het Heilige Edict, een extreem moraliserend edict van de Kangxi-keizer.
371
10.3.3 Landbouw en handel

Landbouw en de uitbreiding van het areaal De langetermijntrends van de Ming-dynastie op het gebied van landbouw en handel zetten zich na de inzinking aan het begin van de regeringsperiode van Kangxi onverminderd voort. Tijdens de late Ming en de beginjaren van de Qing is het bevolkingsaantal in verscheidene gebieden ongetwijfeld gedaald, maar tegen 1685 is de bevolking weer terug op haar niveau van de late Ming. De schattingen van dit niveau lopen uiteen, traditioneel van 120 tot 200 miljoen, maar volgens de nieuwste reconstructies eerder van 250 tot 275 miljoen, en met een landbouwareaal van 740 miljoen mu (15 mu is circa 1 hectare). Precieze trends zijn moeilijk vast te stellen, maar zeker is dat de bevolking vanaf dat moment tot 1850, het begin van een reeks van verwoestende opstanden, verder toeneemt tot zon 430 miljoen.* Het landbouwareaal neemt toe tot minstens 1.210 miljoen mu. De productiviteit per hoofd van de bevolking groeit in deze periode echter nauwelijks. De bevolkingsgroei is vooral mogelijk door de verdere toepassing van traditionele middelen. Belangrijk zijn landontginning, meer oogsten per jaar van hetzelfde stuk grond, betere beheersing van het water door irrigatie, drainage en het voorkomen van overstromingen, en ten slotte intensievere bemesting. Bovendien is de overheid in de achttiende eeuw succesvol in het lenigen van dreigende hongersnoden door het opbouwen van graanvoorraden op locaties met goede transportmogelijkheden. Boerenfamilies hebben vaak een eigen stuk grond waarmee zij in hun voedselbehoefte kunnen voorzien, terwijl zij daarnaast stukken grond in pacht hebben en/of hun inkomen verder aanvullen door loonarbeid of handwerksindustrie. Dit alles betekent dat in China de Verelendung van de boerenstand vaak meevalt vergeleken met Europa. De afstand tussen voldoende voedsel om een korte periode met een slechte oogst te kunnen overbruggen en een acute hongersnood, is en blijft in veel gebieden bijzonder klein. De hoeveelheid zelfstandige boeren verschilt per gebied, maar in het noorden is zij veel groter dan in het zuiden. Grootgrondbezit betekent nergens uitgestrekte landgoederen, maar het precies kwantificeren van grootgrondbezit blijft ook voor deze periode moeilijk. Pachters betalen hun pacht vooral in natura, door de afdracht van een deel van de oogst. De eigenaars van de grond moeten deze pacht op de markt in geld omzetten. In het noorden zijn minder markten, omdat het vervoer over land moeilijker en dus duurder is dan in het zuiden, zodat grootgrondbezit al snel onrendabel wordt. Hier is de wijde verspreiding van zelfstandig grondbezit dus bepaald geen teken van grote welvaart, maar eerder van economische achterstand. Een verdere rem op het grootgrondbezit is de praktijk waarbij grond na het overlijden van het hoofd van de familie meestal onder de overlevende zonen verdeeld wordt. Er bestaat veel conceptuele verwarring rond de term grootgrondbezit omdat het begrip als een ideologische categorie is gehanteerd door de Chinese communisten gedurende de landhervormingen na 1949. In het laatste geval zijn gewone boeren die in een bepaald gebied
Een ook veel geciteerd totaal is 380 miljoen.
372
hemels mandaat
meer grond hebben dan de rest van de bevolking toch als grootgrondbezitter of rijke boer aangemerkt en vervolgd. De bevolkingstoename van de Ming- en Qing-periode wordt opgevangen door een toename in de productiviteit van de landbouw en de uitbreiding van het landbouwareaal. Dit gebeurt onder meer door heuvels, gebieden aan zee of langs rivieren en meren, en moerassen in cultuur te brengen. Het gebeurt zeker ook door een onophoudelijke binnenlandse migratie, die wordt voortgezet na de val van het keizerrijk in 1911. Zo trekt men van de middenloop van de Yangzi naar Sichuan, dat aan het einde van de Ming door opstanden grotendeels is ontvolkt. Dit proces is aan het einde van de achttiende eeuw voltooid. Daarna trekt men verder de heuvelgebieden van Sichuan, Shaanxi en Hunan in. Wanneer door de opstand van het Hemelse Koninkrijk van de Grote Vrede in het midden van de negentiende eeuw het beneden-Yangzi-gebied sterk is ontvolkt, wordt dit gebied ook een migratiedoel. Uit noordelijk China vindt een constante migratie plaats richting Mantsjoerije, die aan het einde van de Qing sterk intensiveert. Uit de bergachtige kustprovincies Fujian en Guangdong trekken grote groepen mensen naar Taiwan, Guangxi, Guizhou en Yunnan om daar opnieuw boer te worden. Enkelen worden actief in andere beroepen, zoals transportarbeider, winkelier of ambachtsman. Uit deze provincies vindt ook een buitenlandse migratie plaats naar Zuidoost-Azi, die vooral uit handelaren bestaat. In China leiden de migraties tot spanningen tussen diverse golven migranten onderling, en tussen de migranten en de oorspronkelijke plaatselijke culturen. Er ontstaan bloedige conflicten door de onderlinge concurrentie om de beschikbare grond en het ontbreken van gevestigde instituties om te bemiddelen bij onenigheid over de natuurlijke hulpbronnen, zoals water. De staat is niet bij machte deze conflicten vreedzaam op te lossen en doet in eerste instantie niets, of grijpt naar gewelddadige repressie wanneer een conflict uit de hand loopt. In het migratiegebied op de grens van Sichuan, Shaanxi en Hubei breekt een opstand uit, die zal duren van 1796 tot 1805. In het migratiegebied Guangxi zal uiteindelijk de grootschalige opstand van het Hemelse Koninkrijk voor de Grote Vrede uitbreken, die mede wordt veroorzaakt door de spanningen tussen de recent gemigreerde Hakkas en al eerder gemigreerde bevolkingsgroepen. De verregaande ontsluiting van het land voor landbouw in al zijn vormen, van reguliere landbouw tot en met pure roofbouw, heeft ook consequenties voor de fauna van een gebied. Zo goed als uitgestorven zijn de olifanten, die ooit in heel China voorkwamen en waarvan er nog een paar honderd over zijn in het verre zuiden van de provincie Yunnan. Hetzelfde geldt in iets mindere mate voor de tijgers, want naarmate de bosgebieden kleiner worden, verdwijnen ook zij. Dit wordt goed zichtbaar bij incidenten waarbij de eigenlijk schuwe tijgers hun natuurlijke leefomgeving verlaten en menselijke gemeenschappen aanvallen. In het beneden-Yangzi-gebied lezen wij hierover al in de vijftiende en zestiende eeuw, verder naar het zuiden in Guangdong in de achttiende en vroege negentiende eeuw. Tegenwoordig komen tijgers alleen nog voor in het verre noorden en in het verre zuidwesten. Het verdringingsproces duurt tot op de dag van vandaag voort en de tijger staat in het zuiden al op uitsterven.
373
Nieuwe gewassen De introductie van mas, de gewone aardappel en de zoete aardappel wordt vaak gezien als een deel van de verklaring voor de bevolkingsgroei van de Qing, maar het verhaal blijkt gecompliceerder dan aanvankelijk is gedacht nog los van de vraag of de bevolkingsgroei pas onder de Qing plaatsvindt of al tijdens de Ming is begonnen. De genoemde drie planten worden namelijk nooit alledaagse voedselgewassen, zoals de gewone aardappel in het Westen en de zoete aardappel in andere delen van de wereld. Zij blijven tot vandaag de dag typische hongersnoodgewassen zonder status. Alleen in de provincie Guangdong wordt de zoete aardappel belangrijk als hoofdvoedsel, vooral in gebieden die verder alle ruimte gebruiken om zijde en suiker voor de markt te produceren. Mas wordt verbouwd in de ontgonnen uitgestrekte heuvelgebieden. Na het rooien van stukken bos voor de houtwinning wordt mas aangeplant, zodat men een makkelijke voedselvoorziening in de buurt heeft en zich volop op de verdere ontginning van het bos kan concentreren. Na het leeghakken van een bepaald gebied trekt men weer verder zonder nieuw bos te planten, zodat de introductie van mas ironisch genoeg voornamelijk helpt bij ontbossing die op de langere termijn erosie veroorzaakt. Deze erosie zorgt daarna voor overstromingen aan de benedenloop van een rivier. De introductie van nieuwe gewassen uit de Nieuwe Wereld is een fascinerend verhaal. Behalve de drie genoemde gewassen gaat het ook om pepers en paprikas, de pinda (aardnoot) en tabak. Zij doen op verschillende momenten in de zestiende eeuw hun intrede in China. De naamgeving is verwarrend. Er is de oude specerij peper (genus Piper) uit India en Zuidoost-Azi, de Sichuanese pepersoort (genus Zanthoxylum) uit Sichuan en aangrenzende gebieden, en de paprika en peper uit Amerika (genus Capsicum). De eerste twee soorten worden als zaden gebruikt, de derde soort als vrucht (met of zonder de zaden erin). De pepers zijn allemaal belangrijke handelswaren. Het is de Amerikaanse rode peper die de keuken van Sichuan zijn karakteristieke smaak heeft gegeven. De pinda bereikt China al in de vroege zestiende eeuw en zal daarna een ware zegetocht door het land maken. Het is een peulvrucht die op veel soorten grond en in allerlei typen klimaat kan gedijen. Zij wordt gekweekt om de pinda zelf of om olie te winnen. In deze olie kan bijvoorbeeld eten worden gebakken. De pinda is inmiddels een essentieel onderdeel van de Chinese keuken geworden. De tabaksplant is na zijn introductie in de zestiende eeuw snel over grote delen van China verspreid. Mannen en ook vrouwen kunnen roken zonder seksetaboe. Het onderdrukt de honger en men denkt aanvankelijk dat het malaria voorkomt. Waarschijnlijker is dat de rook van tabak net als wierook de muggen weghoudt. Het wordt geconsumeerd met een pijp, als snuiftabak of als opgerolde bladeren, en vanaf circa 1880 in de vorm van sigaretten. Uiteindelijk vergemakkelijkt het ook de overgang naar opium als genotmiddel, in plaats van alleen maar als geneesmiddel. Vanaf de vroege zeventiende eeuw tot de late achttiende eeuw worden tabak en opium meestal geconsumeerd als een mengsel dat in het Westen bekend staat als madak. Het roken wordt net als het gezamenlijk drinken van alcoholische drank tot een belangrijk sociaal bindmiddel dat nauwelijks uit de Chinese samenleving valt weg te denken. Minstens even belangrijk als de ecologische, economische en culturele gevolgen van de introductie van gewassen uit de Nieuwe Wereld is het simpele feit van de introductie zelf.
374 hemels mandaat
De pinda wordt al in de vroege zestiende eeuw verbouwd op zandgronden in het benedenYangzi-gebied. De zoete aardappel is enkele decennia voor 1594 in de zuidelijke grensprefecturen aanwezig, en wordt in dat jaar aan de gouverneur van Fujian aangeboden als voedsel tegen de hongersnood. Mas is in de eerste helft van de zestiende eeuw voorhanden, waarschijnlijk in eerste instantie via een landroute aangevoerd. Het gebruik van tabak is al bekend sinds het midden van de zestiende eeuw, en de plant komt in de late zestiende eeuw naar Fujian. Nieuwe planten worden succesvol in China gentroduceerd in een tijd dat het verbod op de handel overzee nog volop van kracht is. Dit toont eens te meer aan dat op centraal niveau het politieke systeem wellicht tegen de overzeese handel is, maar dat de lokale bevolking wel degelijk openstaat voor vernieuwingen. Het is daarom belangrijk ontwikkelingen en attitudes op centraal niveau niet zomaar gelijk te stellen met China als geheel, of de Chinezen als amorfe groep.
De markt De groei in de verbouw van landbouwproducten voor de markt zoals thee, katoen en suiker, en in de vervaardiging van handwerksproducten zoals porselein, aardewerk en stoffen, is in de allereerste plaats een groei in omvang. De gewassen die uit de Nieuwe Wereld komen, worden wel verhandeld, maar nog niet op de schaal van de klassieke inheemse producten. De steeds grotere specialisatie van gebieden op n product betekent verder dat voedingsrijst ook een belangrijk handelsproduct wordt. Het kan zelfs voorkomen dat een regio een betere kwaliteit rijst verkoopt, om vervolgens een mindere en dus goedkopere soort rijst te importeren om te eten. Een mooi voorbeeld hiervan is de verregaande commercialisering van de landbouw in de kustgebieden van Guangdong. Hier worden suiker, zijde en andere producten voor de markt verbouwd, terwijl graan van buiten de provincie wordt gemporteerd. Bijzonder is dat dit graan niet alleen komt uit de aangrenzende provincie Guangxi, maar ook in grote hoeveelheden uit Siam (Thailand). De groeiende export van thee naar het Westen, vooral naar Groot-Brittanni, in de tweede helft van de achttiende eeuw maakt grote delen van Fujian, Centraal-China en Guangdong afhankelijk van de verbouw van thee voor export. Hetzelfde geldt voor zijde en porselein, zij het dat die vooral uit het beneden-Yangzi-gebied en Jingdezhen in Jiangxi komen. Tussen de diverse productiegebieden en de enige toegestane exporthaven, namelijk Guangzhou in het verre zuiden, vinden grote hoeveelheden mannen werk in het transportwezen. Binnenlands is de katoenindustrie sinds de late Ming een van de belangrijkste handwerksindustrien geworden. Er vinden echter geen technische verbeteringen plaats in het spinnen en weven van katoen, omdat het al genoemde permanente Chinese overschot aan arbeidskracht een machtige rem op arbeidsbesparende innovatie vormt. Dit staat in scherp contrast met de katoenindustrie in Groot-Brittanni, die juist om deze reden een van de motoren achter de Industrile Revolutie van de late achttiende en vroege negentiende eeuw wordt. Vooruitgang blijft beperkt tot een verfijning van de taakverdeling en een toename van de omvang van de productie door het investeren van meer menselijke arbeid. Het huishouden blijft de basis van de productie. Het productieproces wordt niet geconcentreerd in n
onderneming en de winsten worden niet genvesteerd in een uitbreiding van de productie. In de achttiende eeuw leiden deze verschillen tussen Groot-Brittanni en China overigens nog niet tot grote verschillen in economische groei, maar op de lange termijn blijkt dit alles van cruciaal belang. De basisstructuur van de handel blijft ook gelijk: op periodieke markten verkopen boeren een deel van de producten van het land en van de plattelandsindustrie. Zij kopen van hun winst goederen voor huishoudelijk gebruik, grondstoffen om te bewerken (katoen) en diverse diensten (waaronder rituelen). Langs deze markten trekken kleine kooplui, marskramers, handwerkslui en allerlei religieuze specialisten; op de iets grotere markten zijn een paar winkeltjes, pakhuizen, theehuizen en andere ontspanningsgelegenheden gevestigd. De periodieke markten vormen samen een netwerk dat weer deel uitmaakt van grotere marktnetwerken. De grenzen tussen zulke netwerken worden gevormd door natuurlijke barrires, zoals rivieren, meren, heuvels en bergen. Bevaarbare rivieren en andere binnenwateren kunnen wel weer netwerken over grotere afstanden met elkaar verbinden, waarbij het contact vooral tussen de centrale markten plaatsvindt. Van daaruit worden goederen binnen een lager netwerk verder gedistribueerd.
De grote kooplui Opmerkelijk is de rijkdom van kleine groepen kooplui uit bepaalde gebieden die zich in provinciale gilden organiseren. De beoefenaren van dezelfde ambachten kennen al sinds de Song eigen gilden (hang) in de grote steden, en kooplui nemen vanouds hun eigen religieuze culten mee naar andere gebieden; georganiseerde groepen kooplui schijnen een nieuw verschijnsel te zijn. De nieuwe gilden (huiguan of verenigingsgebouwen), die ook in de Engelstalige literatuur vaak met de Duitse term Kaufmannschaften worden aangeduid, komen op vanaf de vroege zeventiende eeuw. In de achttiende eeuw neemt hun aantal sterk toe. Zij verenigen zowel kooplui als rondreizende literaten op basis van hun gebied van herkomst, en dus niet op grond van hun beroep zoals in de oude gilden, die hiernaast ook blijven bestaan. Men vindt deze nieuwe gilden alleen in de grote handelssteden, waar zij een prominente rol spelen in het religieuze, economische en sociale leven. Zij zijn meestal gevestigd in de bijgebouwen van plaatselijke tempels, waar zij hun patroongodheid kunnen vereren. Ook de nieuwe gilden functioneren echter zelden als belangenorganisaties richting overheid. Hun voornaamste functies zijn de bevordering van onderlinge cohesie en het verschaffen van wederzijdse steun. In dat opzicht zijn zij het beste vergelijkbaar met de traditionele territoriale tempelculten, die ook alleen in tijden van crisis optreden als belangengroepering. Sommige groepen kooplui danken hun opkomst nadrukkelijk aan hun enge relatie tot de staat en de uitvoering van bepaalde monopolies. In de internationale handel in Guangzhou zijn dat de zogenaamde Cohongs, die wij al eerder tegenkwamen. Daarnaast zijn er al sinds eeuwen de Shanxi-kooplui, die gedurende de achttiende en negentiende eeuw het nationale geldverkeer in handen hebben, vooral het transport van zilver voor de salarissen van ambtenaren. Zij verstrekken ook leningen aan veelbelovende examenkandidaten. De opkomst van het bankwezen westerse stijl in de twintigste eeuw betekent het einde van veel van deze kooplui. Handelaren uit Shanxi en Anhui beheersen de zoutproductie en -handel.
376 hemels mandaat
Zij wonen niet meer in hun oorspronkelijke gebied, maar in Yangzhou aan de kruising van het Keizerskanaal en de Yangzi, in de buurt van de zoutwingebieden bij de Huai Rivier. De kooplui garanderen de staat en het Keizerlijk Huishouden een bepaalde hoeveelheid inkomsten, maar blijven daardoor ook sterk afhankelijk van de staat. Immers, deze moet ervoor zorgen dat er geen illegale zoutproductie of zouthandel plaatsvindt en dwingt de kooplui van tijd tot tijd tot aanzienlijke extra bijdrages. De zoutkooplui in Yangzhou ontwikkelen geen eigen subcultuur, maar imiteren vooral de cultuur van de geletterden. Ook zij overleven de val van het keizerrijk niet. Kooplui genieten over het algemeen geen groot aanzien, althans niet onder de leden van de bestuurlijke en culturele elite. Zij streven er daarom altijd naar om leden van de familie een examengraad te bezorgen, hetzij door een graad te kopen of door hun zonen aan het examensysteem te laten deelnemen. Zij huwelijken hun dochters ook uit aan gevestigde families. De kooplui proberen voldoende winst voort te brengen om de eigen welvaart en sociale status te verbeteren, maar blijven nauw verweven met de traditionele vormen van bestuur. De handel stimuleert zodoende geen veranderingen in de fundamentele structuur van de samenleving.
10.3.4 De heffing van belastingen

De meeste inkomsten van de overheid tot het midden van de negentiende eeuw komen uit een belasting op land en uit corvee, omgezet en gend in zilver, uit een zoutbelasting en uit diverse handelsbelastingen. Nominaal worden de belasting op land en uit corvee in 1712 voor eeuwig vastgelegd, maar door de talloze extra heffingen wordt de uiteindelijke belasting in feite steeds hoger. Ook op de diverse handelsbelastingen worden extra heffingen geplaatst, die uiteindelijk bijna een vierde van het totale geheven bedrag uitmaken. De plaatselijke overheid krijgt te weinig geld uit de gewone belastingen en gebruikt deze extra heffingen om haar uitgaven te financieren. De plaatselijke elite kan door haar goede contacten met de magistraten gemakkelijk belastingvoordelen voor zichzelf en de door haar beschermde groepen bedingen, wat leidt tot een onevenredige belastingdruk op de verschillende bevolkingsgroepen. Een opmerkelijke poging tot bestuurlijke hervorming tijdens de regeringsperiode van de Yongzheng-keizer is het legaliseren van de zogenaamde smeltkosten. Dit is een extra heffing wanneer boeren hun belasting in zilver betalen en bij het omsmelten iets van het zilver verloren gaat. De lokale magistraten gebruiken deze heffing om hun salaris aan te vullen en de bestuurskosten te betalen. Door deze heffing te legaliseren en tegelijk lokale overheden te verbieden verdere heffingen op te leggen, hoopt de keizer corruptie tegen te gaan. De hervorming lukt maar ten dele en overleeft de dood van de keizer niet. Zij geeft wel goed het bestuurlijke inzicht van juist deze keizer en zijn naaste adviseurs weer. Deskundigen zijn van mening dat de totale nettobelastingdruk aan het einde van de Qing waarschijnlijk iets lager is dan in het midden van de achttiende eeuw. In de tussentijd vindt na 1800 wel een enorme stijging van de feitelijke druk plaats, die voortduurt tot 1850, aan de vooravond van het uitbreken van de opstand van het Hemelse Koninkrijk van
de Grote Vrede. Daarna zien wij opnieuw een daling, waarschijnlijk deels uit onmacht en deels om de boerenbevolking te ontzien. Uit de belastinginkomsten worden de salarissen van ambtenaren en klerken, en de kosten van het reguliere leger betaald. De verkoop van examengraden en ambtelijke titels levert de overheid ook geld op; deze verkoop neemt na 1795 sterk toe vanwege de toenemende binnen- en buitenlandse problemen en het daaruit voortvloeiende geldtekort. De verkoop van titels wordt vaak negatief ingeschat, omdat de sociale waarde van een examentitel zo minder wordt. Positief bezien toont het echter de toenemende sociale en economische relevantie van mensen met geld, in de praktijk dus vooral van kooplui. Via een achterdeur wordt zo toch een belangrijke sociaal-economische verandering van het late keizerrijk erkend. Aangezien het examensysteem alleen maar een ideologische scholing garandeert, is het onwaarschijnlijk dat mensen zonder deze scholing daarom ook incompetente bestuurders zijn. De keizer heeft zijn eigen inkomsten, onder meer uit het staatsmonopolie op zout en de buitenlandse handel in Guangzhou. Dit geld is belangrijk voor de hofhouding, maar ook voor belangrijke staatsfuncties zoals eigen militaire uitgaven voor elitetroepen en allerlei rituele aangelegenheden. Het maakt ook dat de keizerlijke hofhouding buitengewoon hecht aan het voortduren van het klassieke systeem van buitenlandse handel, zoals dat tot 1842 functioneert. Belastingen worden gend in zilver, maar boeren verkopen hun producten voor bronzen muntgeld op de markt. Het muntgeld wisselen zij in tegen zilver, wat meestal bij de magistraat gebeurt, en met dit zilver betalen zij de belasting. De wisselkoers wordt door de markt benvloed, maar de magistraat en zijn klerken kunnen ook eenzijdig een koers vaststellen. Gedurende de achttiende eeuw groeit de import van zilver uit Europa en daalt de prijs van het zilver navenant. Dit heeft tot gevolg dat de boeren voor dezelfde inkomsten in muntgeld uiteindelijk meer zilver in de hand krijgen en toch in staat zijn de stijgende belastingen en de transactiekosten van het wisselen te blijven betalen. Bovendien kunnen zij zo de kosten van de groeiende corruptie blijven dragen. Met andere woorden: ondanks de stijging van de brutobelastingen, leidt de voor de boeren gunstige verhouding tussen goedkoop zilver (uitgaven) en duur muntgeld (inkomsten) tot een draagbare nettobelastingdruk. Na 1800 stabiliseert de koersverhouding tussen zilver en gewoon muntgeld zich en vanaf de jaren twintig van de negentiende eeuw vindt zelfs het omgekeerde proces plaats. Zoals wij in het volgende hoofdstuk nog uitgebreid zien, vloeit door de opiumhandel steeds meer zilver naar buiten en leveren de gelijkblijvende inkomsten in koper minder zilver op, zodat de waarde van zilver stijgt ten opzichte van die van koper en graan. Tegelijkertijd raken de kopermijnen in Yunnan uitgeput en gaat de overheid bronzen munten aanmaken met een lager kopergehalte, zodat het muntgeld nog verder devalueert. Door dit alles neemt de werkelijke druk van belastingen en corruptie, die worden betaald in zilver, in korte tijd sterk toe. De belastingdruk neemt in de vroege negentiende eeuw vooral toe in gebieden met een goed ontwikkelde markteconomie. Juist daar vindt een groot deel van de economische transacties plaats in koper of zilver, zodat de bevolking kwetsbaar is voor valutafluctuaties. Het gevolg hiervan zijn talloze belastingrellen in het gebied aan de benedenloop van de Yangzi, vaak zelfs onder leiding van de plaatselijke elite. Zulke rellen kennen een duide378 hemels mandaat
lijke structuur en zijn door adequate tegenmaatregelen, varirend van repressie tot en met onderhandelingen en gedeeltelijke concessies, gemakkelijk te bedwingen. In de marginale gebieden, waar men nog leeft in een gedeeltelijke ruileconomie en meestal ook nog zijn eigen eten verbouwt, zijn de consequenties heel anders. Daar is men weer kwetsbaarder voor klimatologische schommelingen en ecologische problemen. Wanneer zulke marginale gebieden doelwit zijn van intensieve migratie, komen daar nog allerlei onderlinge conflicten tussen de diverse groepen migranten en de oorspronkelijke bevolking bij. Het is vooral in deze gebieden dat de grote opstanden plaatsvinden, omdat de mechanismen ontbreken om conflicten bevredigend op te lossen.
10.3.5 De internationale handel en migratie

Vanaf de zestiende eeuw komen westerse naties in groten getale naar Azi om handel te drijven. Deels ontstaat hierdoor nieuwe handel met Europa en later met Amerika, maar deels nemen zij al bestaande handelsrelaties in Azi gewoon over vaak met geweld. Vanwege de politieke en economische gevolgen komt de handel met het Westen elders aan de orde, in combinatie met binnenlandse ontwikkelingen. Veel groter in omvang, maar tegelijk ook vaak onderschat, is de jonkhandel die door de Chinezen binnen Azi wordt gevoerd, vanaf Japan tot de Straat van Malakka. Terwijl de buitenlandse handel wordt geconcentreerd in Guangzhou, vindt de Chinese handel plaats vanuit diverse havens. Zo wordt vanuit Zhangzhou en later Xiamen (Amoy) in het zuiden van Fujian handel gedreven op ZuidoostAzi, en vanuit Fuzhou in het noorden van Fujian en vanuit Ningbo in Zhejiang op Japan. In het Chinees staat de handel op Zuidoost-Azi bekend als de Nanyang-handel, de Handel over de Zuidelijke Oceaan. Zij is van groot economisch belang en wordt begeleid door een aanzienlijke migratiebeweging vanuit de kustprovincies Fujian en Guangdong naar de Filipijnen en vrijwel alle landen van Zuidoost-Azi tot de Straat van Malakka. Korea en Japan zijn de uitzonderingen op deze regel, want zij staan wel internationale handel toe, maar geen permanente migratie. Hoewel het gangbaar is te benadrukken hoe vroeg de Chinezen het kompas al hebben uitgevonden en hoe indrukwekkend de prestaties van Zheng He en zijn zeelui in de vroege vijftiende eeuw zijn geweest, wordt vaak vergeten dat de Chinese prestaties in de zestiende eeuw en daarna in zeevarend opzicht al met al matig zijn. De jonken van soms meer dan vijfhonderd ton waterverplaatsing vergen door de zware zeilen, ankers en het roer een grote bemanning van tegen de honderd man. Zij varen met de moessonwinden mee, dus eenmaal per jaar naar het zuiden en eenmaal per jaar weer terug naar China. De kracht van de Chinese handel in Zuidoost-Azi zit hem niet in de navigatiekwaliteiten van de Chinezen, maar in het volume van de handel. Op de heenweg vervoeren zij naast consumptiegoederen ook mensen, die in de handelsgebieden achterblijven en onderdeel worden van de plaatselijke ondersteuning van de handel. Terug vervoeren de jonken voornamelijk grondstoffen. Pogingen van de Chinese overheid en de VOC in de Indische archipel om deze mensenstroom te stoppen mislukken keer op keer.
379
De Chinese handel op Zuidoost-Azi ondervindt ook de negatieve gevolgen van de gebeurtenissen in China, zoals de dynastieke overgang van de Ming naar de Qing, gevolgd door decennia van oorlog. Maar zij heeft ook last van gebeurtenissen buiten China zoals de Chinezenmoord in Batavia in 1740 of de opkomst van Britse privhandelaren die in de tweede helft van de achttiende eeuw de tussenhandel in de diverse landen van Zuidoost-Azi overnemen. Deze privhandelaren ontlenen hieraan hun gangbare Engelse benaming als country traders. Na de stichting van Batavia in 1619 varen tot 1680 gemiddeld zon vijf jonken per jaar vanuit China op Java, in eerste instantie met producten voor de lokale markt en daarna steeds meer voor de Hollanders, die de handelswaar verder vervoeren naar Europa. De fluctuaties in deze periode zijn aanzienlijk. Vanaf 1681 varen per jaar zeker tweemaal zoveel jonken vanuit China op Java als voorheen met een piek van 1711 tot 1740, waarna de handel weer afneemt. In deze handel worden Indische specerijen, samen met bijvoorbeeld zilver en koper, gexporteerd naar China in ruil voor thee, zijde, porselein en ander producten. Deze handel is intussen groter in omvang dan de handel die de VOC op China uitvoert via Guangzhou, en aanzienlijk goedkoper, omdat de tarieven op de buitenlandse handel in Guangzhou vele malen hoger zijn dan de tarieven voor de Chinezen. Recent onderzoek laat zien dat ook in andere delen van Zuidoost-Azi de Chinese jonkhandel minstens even groot is als de handel van de westerse landen die daar actief zijn. Buitengewoon belangrijk is bijvoorbeeld de handel door Chinese jonken op Siam, waarvandaan ook typische bulkgoederen als rijst en hout worden gemporteerd. De provincie Guangdong is voor de plaatselijke rijstvoorziening sterk afhankelijk van deze rijstimport, en de Chinese jonken worden al sinds tijden in Siam gebouwd vanwege de beschikbaarheid van goed hout. Na de Eerste Opiumoorlog van 1839 tot 1842 blijft echter de westerse handel in China niet meer beperkt tot Guangzhou. De hoge douanetarieven, die hebben gefunctioneerd als een vorm van handelsbescherming voor de jonkhandel, worden afgeschaft, en de veel goedkopere westerse schepen dwingen de Chinese jonken uit de markt. De afname is razendsnel, van ongeveer 3.000 jonken in de periode 1820 1850, naar ongeveer 2.000 in 1850 1860, en nog maar zon 400 in 1873. De internationale handel komt niet tot stilstand, maar vindt nu plaats met westerse stoomschepen die niet van de moesson afhankelijk zijn. Tot de vroege negentiende eeuw bestaat de migratie naar Zuidoost-Azi vooral uit die van kooplui en de mensen die voor hen werken, zoals handwerkslui en zeelui, winkeliers, apothekers en geldschieters. In de negentiende eeuw komen daar de koelies bij, die in de koloniale mijnen of op de koloniale plantages werken. Hoewel de migranten naar Zuidoost-Azi in eerste instantie hopen terug te keren naar China, en dat zeker ook ten dele doen, blijven velen van hen achter. Zij hebben Chinese vrouwen of trouwen met vrouwen uit de lokale bevolking. Hun afstammelingen vormen tegenwoordig een vaak welvarende middenklasse in de meeste landen van Zuidoost-Azi, die vele miljoenen Chinezen groot is. Zij worden door de andere bevolkingsgroepen die zich als de oorspronkelijke bewoners en eigenlijke cultuurdragers van deze landen zien met argusogen bekeken. Soms vinden bloedige vervolgingen plaats. Vroege voorbeelden zijn de Chinezenmoorden in Manilla van 1639 1640 met tienduizenden doden en de al genoemde pogroms in Batavia van 1740 met opnieuw vele duizenden doden. In beide gevallen wordt het grootste deel van de plaatselijke
380 hemels mandaat
Chinese gemeenschap uitgemoord. Rassenrellen in de Maleisische Federatie leiden in 1964 tot de afsplitsing van de Chinese stadstaat Singapore en in Indonesi vinden zelfs nog in 1998 dodelijke rellen plaats.
kaart 14 De Qing op haar hoogtepunt.
10.4 Expansie naar het westen

Het is verleidelijk om de zwaarbevochten expansie van het Qing-rijk naar het westen alleen maar te zien als een Mantsjoe-aangelegenheid, die met de geschiedenis van het eigenlijke China niet veel te maken heeft (zie voor het uiteindelijke grondgebied kaart 14). Wij hebben al gezien dat de Mantsjoes vanaf het begin van hun verovering van China sterk afhankelijk zijn van hun Mongoolse en Chinese legers, en dat is voor de verovering van het westen niet anders. De expansie doet bovendien een beroep op de organisatorische en symbolische hulpbronnen (resources) van het rijk als geheel, niet alleen het Mantsjoe of Mongoolse militaire apparaat en hun rituelen, maar ook het Han-Chinese ambtenarenapparaat en hun rituele tradities. Er worden nieuwe rituelen ontwikkeld om de expansie in het juiste symbolische kader te plaatsen, met als doel de militaire expansie te verheerlijken en in de cultuur van het rijk te passen. Het moderne China als territoriale staat vindt zijn oorsprong in deze expansie
en de achterliggende symbolische legitimatie. Voor China is het Tibetaanse hoogland verder van groot strategisch belang omdat de belangrijkste rivieren hier hun oorsprong vinden.
10.4.1 Tibet en de Mongolen

Tot na 1800 is de Qing-periode er een van militaire expansie. Tegen het einde van de achttiende eeuw heeft het rijk zijn grootste omvang bereikt groter dan onder enige vroegere dynastie. Een belangrijke reden voor deze expansie is de behoefte de aloude Mongoolse dreiging definitief uit te bannen, temeer daar de Mongolen als geheel talrijker zijn dan de Mantsjoes. Al vr 1644 geniet de Qing de cruciale steun van een aantal Mongoolse stammen, maar andere stammen weigeren hun gezag te accepteren. Met name de Dzoengaarse stammen proberen daarop in westelijk Mongoli een eigen rijk te stichten. Deze dreiging weet de Qing pas na vele militaire expedities in de laatste jaren van de zeventiende en de eerste helft van de achttiende eeuw een halt toe te roepen. In 1757 worden de Dzoengaren definitief verslagen en wordt hun thuisbasis, de Ili-vallei aan de grens tussen het huidige Kazachstan en het autonome gebied Xinjiang, veroverd. De rol van de Mongolen als bedreiging voor het sedentaire China is voorgoed uitgespeeld, want de opkomst van nieuwe militaire technologien in de loop van de negentiende eeuw betekent het definitieve einde van de cavalerie. Tot 1912 blijven de Mongolen een onderdeel van het Qing-rijk, als Binnen Mongoli en Buiten Mongoli. Daarna roept Buiten Mongoli eenzijdig de zelfstandigheid uit, die het kan handhaven dankzij de zwakte van China en door zich onder de bescherming van Rusland te plaatsen. Door de strijd tegen de Mongolen raakt de Qing ook steeds meer betrokken bij Tibet, omdat de Mongoolse stammen met specifieke Tibetaanse kloosters en hun religieuze tradities zijn verbonden, en hun leiders daaraan belangrijke legitimiteit ontlenen. Tussen China en het Tibetaanse boeddhisme is tijdens de Ming wel enig contact, omdat de Ming-keizers vanaf Yongle tot de vroege zestiende eeuw optreden als patronen van vooraanstaande religieuze leiders in Tibet. Bovendien reizen Tibetaanse monniken als rituele specialisten door China. Er is sprake van een zekere stereotypering rond de monnik uit de westelijke regios en zij spelen een soms dubieuze rol in anekdotes en religieuze verhalen. Zij worden nadrukkelijk gezien als mensen van buiten, dus zeker niet als gewone Chinezen. In de veertiende en vijftiende eeuw is in Tibet een nieuwe boeddhistische richting ontstaan, de Gelug-pa of Gele Hoed-richting. Vanaf het midden van de zestiende eeuw wordt deze geleid door de Dalai Lama, die wordt gezien als de incarnatie van de mannelijke Avalokitesvara of Guanyin. De Gelug-pa wordt actief gesteund door de Mongolen. Die verslaan in 1642 definitief de belangrijkste tegenstanders van de Gelug-pa, namelijk de Karmapa of Rode Hoed-richting met hun wereldse patroon, de koning van Tsang (westelijk van Lhasa). Daarop wordt de vijfde Dalai Lama (1617 1682) door de Mongolen tot heerser van Tibet uitgeroepen. Hij is het die ervoor zorgt dat het geloof in hem als de hoogste levende boeddhistische incarnatie breed ingang vindt. De andere richtingen blijven bestaan, maar boeten sterk aan invloed in. De Gelug-pa is vooral gericht op een juiste leefwijze, waaronder het celibaat, en een diepgaande studie van de leer, terwijl de Karma-pa meer is gericht op vormen van directe
382 hemels mandaat
verlichting. De Gelug-pa zorgt ervoor dat de kloosters een sterke organisatorische en vooral ook economische basis krijgen. Dit maakt het mogelijk de typisch Tibetaanse organisatievorm van de boeddhistische praktijk in stand te houden, met zijn dominante positie voor het monnik-zijn als voornaamste route naar de Verlichting. De onafhankelijke positie van de kloosters in religieuze en economische zin blijft door de eeuwen heen bijzonder groot. Naast de kloosters zijn de staat en de adellijke families de belangrijkste grondbezitters, waarbij horigen de grond bewerken en in ruil daarvoor pacht betalen en diensten verschaffen (zie afbeeldingen 92 en 93). De feodale structuur van het land is niet zomaar het gevolg van een inherent conservatisme van de Tibetanen, maar een logisch gevolg van de gebrekkige economische integratie van het gebied door zijn slechte en langzame verbindingen over land. Zonder deze feodale structuur zou met name de Gelug-pa niet hebben kunnen overleven, want het grote aantal monniken in de kloosters kan net als elders in China niet alleen uit rituele dienstverlening worden gefinancierd. Het Tibetaanse verzet in de jaren vijftig van de twintigste eeuw tegen de landhervormingen die de communistische staat doorvoert, is daarom niet alleen etnisch of religieus gemotiveerd, maar ook economisch, want zonder hun grond boeten de kloosters en de aristocratische families zeker een groot deel van hun politieke en religieuze macht in.
afbeelding 92 Een adellijk Tibetaans echtpaar, met achter hen hun personeel. Als grootgrondbezitters en leden van de hoofdstedelijke bureaucratie spelen de leden van de oude adel in Lhasa een grote rol in het land.
383
afbeelding 93 Op deze foto uit de vroege twintigste eeuw dorsen Tibetaanse boeren hun graan. Zij zijn als horigen onlosmakelijk verbonden met het land dat zij bewerken.
Tot het begin van de Mantsjoe-periode is het voor de aanhangers van de Tibetaanse boeddhistische tradities niet vanzelfsprekend dat de Dalai Lama de hoogste religieuze leider is. Onder de Mongolen en Mantsjoes zal hij nooit de onomstreden hoogste positie als wereldlijke leider verwerven die hij in Tibet wel krijgt. Wel geldt hij voor alle leden van de Gelugpa binnen en buiten Tibet als hun hoogste religieuze incarnatie en leraar. De Mantsjoes raken via de Mongolen rond 1500 in contact met het Tibetaanse boeddhisme in de oude traditie van de Sakya-pa van Phags-pa, de proteg van Khubilai Khan. Deze traditie blijft ook na de overwinning van de Gelug-pa in Tibet belangrijk voor hen. Daarnaast laten de Mantsjoes hun sjamanistische tradities niet vallen, die tot het eind binnen het keizerlijke paleis worden uitgevoerd. De keizers hebben potentieel toegang tot een breed scala aan bronnen van religieuze inspiratie en legitimatie, zodat zij zich nooit exclusief aan n richting zullen binden. De Shunzhi- en Yongzheng-keizers hebben bijvoorbeeld nauwe relaties met vooraanstaande boeddhisten uit China, terwijl tot het midden van de negentiende eeuw ook de Hemelse Meesters nog geregeld helemaal van hun Draak en Tijger Berg in het zuiden van het beneden-Yangzi-gebied naar het hof zullen komen. Alleen de Qianlong-keizer gaat heel ver in het aannemen van een lamastische identiteit, maar ook hij sluit daarin nooit andere Chinese religieuze en culturele identiteiten uit. De Qing tracht de steun te verwerven van de Dalai Lama in Tibet om de MongoolsDzoengaarse macht over Tibet te breken en daarmee de legitimiteit van de Mongoolse leiders te verminderen. De vijfde Dalai Lama is een sterke figuur, die wel een bezoek brengt aan Beijing in 1652, maar verder probeert buiten de conflicten te blijven. Pas nadat Tibet veel onder de Dzoengaren en andere stammen heeft geleden, kiest de zevende Dalai Lama dat
384 hemels mandaat
wil zeggen de hoge priesters en adellijke leiders in zijn directe omgeving die het feitelijke beleid bepalen de kant van de Mantsjoes. In 1728 plaatst de Qing een permanent garnizoen in Lhasa en vanaf dat moment komt Tibet formeel onder Mantsjoe-gezag te staan. Het binnenlandse bestuur van Tibet blijft Tibetaans, en de kloosters en de aristocratische families blijven als voorheen een belangrijke politieke, sociale en economische macht. Er is alleen sprake van een Mantsjoe-soevereiniteit, dat wil zeggen van gescheiden politieke systemen zoals China, Mantsjoerije en Tibet onder n en dezelfde heerser. Wij moeten goed beseffen dat het voor de komst van de telegraaf en nog modernere communicatiemiddelen zelfs in het eigenlijke China vaak moeilijk is voor de heersers te weten wat er op lokaal niveau gebeurt. Voor het verre en ontoegankelijke Tibet geldt dat nog veel meer. Delen van het oorspronkelijke Tibetaanse gebied, in het noorden en oosten, worden wel ingelijfd, zoals Amdo waar de huidige veertiende Dalai Lama vandaan komt en het oostelijke Kham. Deze gebieden zijn tegenwoordig verdeeld over Qinghai en Gansu (het oude Amdo), Sichuan en Yunnan (het oostelijke Kham). De oude Tibetaanse koninkrijkjes in het oostelijke Kham trekken zich vooralsnog weinig aan van de Qing-keizers of van de Dalai Lama als politieke heerser. Dit hele gebied is cultureel, etnisch en religieus zeer divers, al behoren de meeste volkeren in dit gebied uiteindelijk wel tot de Tibetaanse cultuur in de breedste zin van het woord.
10.4.2 Centraal-Azi
Aansluitend op de overwinning op de Dzoengaren in 1757 verovert de Qing heel CentraalAzi. Het gebied wordt omgedoopt tot Nieuwe Gebieden, Xinjiang, tegenwoordig een autonoom gebied in de Volksrepubliek China. Het bestuur van dit aanvankelijk voornamelijk door niet-Chinezen bewoonde gebied kost veel geld en energie. Vooralsnog wordt in het zuidelijke deel (het Tarim-bekken) de bestaande islamitische bestuursstructuur intact gelaten. De Qing regeert op afstand vanuit de noordelijke gebieden, rond Urumchi en in het oude gebied van de Zundgaten, een Mongoolse stam. De Qing gebruikt dit laatste gebied om misdadigers, leiders van verboden religieuze groepen en uit de politieke gratie gevallen ambtenaren naartoe te verbannen. In dit gebied worden staatsboerderijen gesticht, die worden bewoond door bannelingen en legersoldaten, allemaal met een Han-Chinese achtergrond. Het doel van deze boerderijen is de productie van voldoende graan om de bezettingslegermacht te kunnen voeden. Dit is succesvol, met als voor de Qing positief neveneffect de verdunning van de niet-Han-bevolking van het gebied. De bezetting is echter sterk afhankelijk van financiering uit China, wat nauwelijks nog is vol te houden na de uitbraak van de opstanden in China zelf in het midden van de negentiende eeuw. In de jaren zestig van de negentiende eeuw breken in de Nieuwe Gebieden dan ook diverse verwoestende opstanden uit. Na 1757 worden in het zuiden expedities uitgevoerd naar Birma, Vietnam en Nepal (tegen de Gurkhas), maar steeds zonder veel succes. Wanneer Tibet in de negentiende eeuw te maken krijgt met invasies door Himalaya-rijkjes, bemoeit de Qing zich daar niet meer mee. Tibet lost deze problemen zelfstandig op en sluit diverse verdragen met zijn vijanden, zoals de Dogras van Jammu in 1841 en de Gurkhas van Nepal in 1856. Diverse opstanden in Taiwan (meestal door migranten) en Sichuan (door diverse autochtone volkeren) worden
onderdrukt. Militair stellen deze expedities niet veel voor, maar zij kosten de schatkist wel scheppen geld. Voor de meerderheid van de Chinese bevolking, maar ook voor bestuurders en literaten is deze territoriale expansie ver weg. De uitzonderingen zijn daarom niet minder belangrijk. Wei Yuan (1794 1856) en enkele andere literaten, vaak weinig succesvol in de ambtelijke examens, wijden een belangrijk deel van hun leven aan het beargumenteren en legitimeren van de militaire expansie. Die is voor hen een legitieme uitdrukking van de centrale macht en het natuurlijke einde van Chinas geschiedenis. Hun werk heeft tot vandaag de dag de Chinese visie op de expansie bepaald. De Nieuwe Gebieden worden door de Mantsjoes bestuurd als een apart gebied dat zichzelf moet voeden, maar Wei Yuan en anderen zien het als de missie van de Qing om dit gebied te veroveren en te integreren. Men zou zelfs een deel van de bevolkingsdruk in het rijk kunnen oplossen door mensen naar de nieuwe gebieden te laten migreren. De kosten van de veroveringen mogen daarom door het hele rijk worden gedragen. Wei Yuan ontleent het grootste deel van zijn visie overigens aan de teksten die hij leest, want hij is nooit in de nieuwe gebieden geweest. In veel opzichten is zijn wereld dus een papieren universum, ongetoetst aan de militaire, politieke of sociale werkelijkheid. Hij ontwikkelt later een vergelijkbaar beeld van de landen overzee, als uitvloeisel van de desastreus verlopen Opiumoorlog van 1839 1842.
10.4.3 Rusland
De Russen zijn in de zestiende eeuw begonnen aan een enorme expansie in het gebied dat wij nu Siberi noemen. In 1643 bereiken zij voor het eerst het gebied aan de Amoer, dicht bij het hartland van de Mantsjoes, op zoek naar voedsel en kostbare metalen. Aanvankelijk heeft de Qing geen tijd om veel aandacht aan deze indringers te besteden. Zij ziet hen ook niet als een grote bedreiging. Na 1682 probeert zij de Russen eerst te verdrijven met militaire kracht, maar na enige schermutselingen wordt van beide kanten besloten dat men geen langdurige oorlog wil. Beide partijen zijn bang voor vijandige allianties van de tegenpartij met de Zundgaten en andere Mongoolse stammen, en beide zijn genteresseerd in handel: de Qing vooral in bont, het tsaristische Rusland vooral in voedsel en andere goederen voor zijn Siberische kolonisten, vanwege de lange en moeizame bevoorradingsroutes vanuit het verre westen van het rijk. In 1689 sluiten Rusland en de Qing, met twee jezueten als tolk en bemiddelaar, in Nertsjinsk (Engels: Nerchinsk) een verdrag dat aan de verlangens van beide partijen tegemoetkomt. In dit verdrag erkent de Qing het tsaristische Rusland als gelijkwaardige partner. Latijn functioneert als de officile taal van het verdrag. De Qing blijft zich echter ook na 1689 zorgen maken over de gedeeltelijke steun van Rusland aan Mongoolse stammen die tegen de Qing vechten. In 1727 wordt daarom opnieuw een verdrag gesloten, in Kjachta (Engels: Kyaktha), waarbij vooral de onderlinge grenzen in Mongoli precies worden afgebakend en de mogelijkheden voor steun van Rusland aan de Mongoolse tegenstanders van de Qing verder worden ingeperkt. Inmiddels beheersen ook meer mensen de wederzijdse talen, wat de communicatie bevordert. Bij dit verdrag krijgt Rusland tot 1861 als enige westerse
386 hemels mandaat
natie toestemming om een gezantschap te vestigen in Beijing. Het verdrag blijft tot het einde van de negentiende eeuw gelden en verschaft de Qing de speelruimte om CentraalAzi onder haar gezag te brengen. In de grenssteden vindt handel plaats. China importeert hoofdzakelijk bont, paarden en schapen, die vooral zijn bestemd voor de heersende Mantsjoe- en Mongolenklasse. Rusland importeert katoen, zijde, rabarber en thee. Rusland hecht over het algemeen meer waarde aan deze handel dan China. Rabarber groeit in het noordwesten van China op vrij grote hoogte en is vanouds bekend als medicijn. De Chinezen gebruiken het zonder toevoeging van suiker om de spijsvertering te stimuleren (als purgeermiddel) en om opgezet weefsel te laten slinken. Het wordt door de Russen in grote hoeveelheden doorverhandeld naar West-Europa, maar later gaan de Britten rabarber direct via Guangzhou importeren. In de loop van de achttiende eeuw kweken individuele onderzoekers in Groot-Brittanni en Nederland, zoals de Leidse arts Herman Boerhaave in 1732, de plant op uit zaden die zij via Rusland hebben verkregen. Toch blijft de authentieke rabarber uit China tot op de dag van vandaag de belangrijkste variteit om te eten. Dankzij de opkomst van betaalbare suiker wordt de plant in het Westen vanaf de zeventiende eeuw ook als gewoon voedsel gegeten. De contacten met Rusland hebben nog een andere consequentie. Om een zinvolle vrede te kunnen sluiten is het nodig een concreet en betrouwbaar beeld van de grenzen te hebben. Dit wordt technologisch mogelijk dankzij de landmetingstechnieken van de jezueten, die in de vroege achttiende eeuw voor de Kangzi-keizer het hele land in kaart brengen. Dit onderzoek is de basis van de onderhandelingen die leiden tot het verdrag van 1727 in Kjachta. Dezelfde kaarten zullen tot in de twintigste eeuw de basis vormen van Chinas territoriale aanspraken ten opzichte van Rusland.
10.5 Filosofie, literatuur en religie

10.5.1 Intellectuele reflectie op verleden en heden
De centrale vraag voor veel geleerden uit de vroege Qing is waarom de Ming zo is verzwakt en uiteindelijk zelfs is gevallen. Er bestaat bij hen nog een grote weerstand tegen het Mantsjoe-gezag en hun levens zijn nog sterk verbonden met de gebeurtenissen tijdens de laatste jaren van de Ming. Hun interpretaties van de geschiedenis beperken zich echter niet tot moraliserende waardeoordelen, maar zij analyseren met oog voor de politieke en fiscale noden van een bestuurlijk systeem en verdiepen zich bijvoorbeeld in de geografie van het Ming-rijk. Zij bouwen voort op de richting van de concrete studies uit de voorafgaande decennia. Zij zetten zich af tegen het speculatieve denken en de overmaat aan belangstelling voor vage ethische principes, die zij in de late Ming vinden overheersen en zelfs verantwoordelijk houden voor de val van de dynastie. De analyse die zij maken van de val van de Ming heeft vele generaties onderzoekers in China, Japan en het Westen benvloed.
387
De late Ming-literaat Gu Yanwu (1613 1682) is op jonge leeftijd al zo beroemd dat de Qing hem herhaalde malen probeert te overreden om in dienst te treden. Hij kan deze druk succesvol weerstaan, maar anderen in zijn omgeving niet. Zijn moeder heeft na de val van de Ming zelfmoord gepleegd en de kinderlijke piteit die hij aan haar is verplicht staat hem niet toe in dienst van de Qing te treden. Hij wijdt zijn leven aan de typisch classicistische studie van de klassieken, waaronder de eerste serieuze poging de oude uitspraak te reconstrueren. Verder doet hij historisch en geografisch onderzoek, met veel aandacht voor de precieze tekstuele fundering van een uitspraak. Daarnaast schrijft hij over de concrete problemen van het bestuur, zoals de economie die in die tijd zwaar onder druk staat door het zilvertekort tijdens de economische depressie aan het begin van de Kangxi-periode. Huang Zongxi (1610 1695) is de zoon van een van de ambtenaren die door toedoen van de eunuch Wei Zhongxian een martelaarsdood zijn gestorven. Dit geeft hem al jong groot moreel gezag. Hij staat in de traditie van Wang Yangming, maar ontwikkelt zich vooral als historicus. De plek van zijn vader in de geschiedenis van de late Ming en de verplichting van de kinderlijke piteit maken het voor hem absoluut noodzakelijk om de Ming actief te steunen. Pas in 1649 trekt hij zich terug uit het gewapende Ming-verzet tegen de Qing. Gedurende de rest van zijn leven werkt hij aan een aantal projecten, waarvan met name twee belangrijk en vernieuwend zijn. Hij schrijft een beknopt Plan voor een Prins, een analyse van de fiscale, militaire, en politieke problemen van de Ming, en doet concrete voorstellen om die problemen aan te pakken. Dit is een van de eerste politieke analyses van een bestuurlijk systeem in de Chinese geschiedenis waarin een auteur van alle kanten het probleem bekijkt, in plaats van een gedealiseerde en normatieve beschrijving te geven. Verder schrijft Huang een filosofische geschiedenis van de Ming, waarbij hij niet alleen maar biografien opstelt, maar ook de onderlinge intellectuele relaties tussen de filosofen analyseert. Zijn visie bepaalt tot vandaag de dag onze blik op de filosofie van deze periode. Ook Wang Fuzhi (1619 1692) neemt eerst deel aan het gewapende verzet, maar hij trekt zich terug wanneer dit niet succesvol en realistisch meer is. In retraite ontwikkelt hij vervolgens zijn eigen filosofie. Tot het einde van de negentiende eeuw kan vrijwel niemand kennisnemen van zijn geschriften, omdat zij vanwege zijn aanvankelijke verzet tegen de Qing verboden worden. Wang Fuzhi ontwikkelt door de studie van de klassieken en het schrijven van commentaren op belangrijke teksten een uitgebreide filosofie, die een kennisleer, een kosmologie en een ethiek omvat. In de late Qing wordt hij vooral gelezen om zijn opvatting dat de politiek in dienst staat van het volk, hetgeen teruggaat op of beter gezegd: gelegitimeerd wordt door uitspraken van Mencius. Hij wordt in eerste instantie herontdekt door aanhangers van de Zelfversterkingsbeweging die hem adopteren als een vernieuwer omdat hij afkomstig is uit dezelfde provincie als zijzelf, namelijk Hunan. Dit is des te opmerkelijker, omdat deze politieke beweging juist het Mantsjoe-regime tot het uiterste zal ondersteunen, terwijl Wang Fuzhi later in de negentiende eeuw tot een belangrijke anti-Mantsjoe-icoon wordt gemaakt. De herorintatie van de intellectuelen op de oorspronkelijke betekenis van de klassieken heeft verregaande consequenties. Het verwerpen van de interpretaties van Wang Yangming
388 hemels mandaat
en de uit diens denken voortgekomen tradities is n ding, maar het afwijzen van de interpretaties van Zhu Xi en de zijnen is een radicale stap. Deze interpretaties blijven namelijk wel degelijk de basis van het examensysteem en daarmee het keizerlijke politieke systeem, totdat het hele examensysteem in 1905 wordt afgeschaft. Iedereen moet deze interpretaties kennen en kunnen toepassen in het zogenaamde Essay in Acht Voeten. De meeste ambtenaren zullen gewoon deze interpretaties blijven volgen en de iconoclasten blijven een kleine minderheid. Door de grote discrepantie tussen hun opvattingen en de heersende ideologie wordt het ondenkbaar dat vooraanstaande filologen ook succesvol zijn in hun ambtelijke carrires. De filologie wordt een vak op zich en is niet meer een hobby die men naast het werk als ambtenaar kan uitoefenen. Dit gebrek aan politieke invloed vormt tegelijkertijd een sterke rem op de werkelijke impact van hun opvattingen. Intellectuelen zoals Gu Yanwu of Huang Zongxi, en hun latere navolgers, richten zich op waarneembare en verifieerbare feiten. Dit passen zij toe in hun historisch gefundeerde analyses van de hedendaagse situatie, maar ook bij de studie der klassieken. Deze belangstelling voor de correcte bronnen en vooral voor de oorspronkelijke, juiste betekenis van woorden en begrippen, leidt haast vanzelf tot hernieuwde inzichten. Er ontstaat vanaf ongeveer 1700 een nieuwe intellectuele stroming, die van de Tekstkritiek (kaozhengxue). De geleerden in deze stroming proberen de eigenlijke betekenis van de klassieken te hervinden, die door de commentaren en interpretaties van de Song en de Ming zou zijn vervormd. Deze benadering sluit mooi aan bij door de staat gentameerde literaire projecten als het Karakterwoordenboek van Kangxi of de Complete Boeken van de Vier Schatkamers der Literatuur. De belangrijkste vertegenwoordiger van deze stroming is de beroepsgeleerde Dai Zhen (1724 1777). Afkomstig uit een niet zo welvarend koopmansgezin, toont hij al vroeg intellectuele begaafdheid. Dankzij een rijker lid van zijn familie en de patronage van een vooraanstaande geleerde van zijn tijd kan hij zijn talenten verder ontwikkelen. Hij is zowel een kenner van de klassieken als de auteur van boeken over de kalender, wiskunde en waterbeheersing, dingen die voor hem allemaal bij elkaar horen. Aan het einde van zijn leven is hij ook nog een tijd lang redacteur van het grote project van de Complete Boeken van de Vier Schatkamers der Literatuur. Dai Zhen ziet de kosmos niet als een abstract verschijnsel, maar als samengesteld uit de permutaties van materile kracht (qi) die wij precies kunnen en moeten bestuderen. Daarnaast ziet hij de gevoelens van de mens niet als iets wat wij in onszelf kunnen ontdekken en alleen maar hoeven vrij te maken, maar als iets wat wij bewust moeten ontwikkelen door opvoeding en onderwijs. Wij moeten onze gevoelens voorts ondersteunen met precieze waarnemingen van de dingen die om ons heen en in ons gebeuren. Zijn tijdgenoten zien hem vooral als een filoloog, maar vanaf de vroege twintigste eeuw wordt Dai Zhen door Chinas meest vooraanstaande filosofen van dat moment ook als denker erkend. Tijdens het late keizerrijk werken diverse ideologen verder aan het verspreiden van een ritueel repertoire om de afstammingsgroep te bevorderen, zonder van boeddhistische rituelen gebruik te hoeven maken. Zhu Xi redigeert al tijdens de zuidelijke Song een tekst voor dit doel, de Familieriten (jiali), maar zijn werk vindt pas vanaf de late Ming langzaam ingang onder elitefamilies. De reden hiervoor is het groeiende belang van de uitgebreide afstammingsgroep (Engels lineage), dat door de rituele hervormingen van de Jiajing-keizer
in de vroege zestiende eeuw sterk is gestimuleerd. Diverse classicistische filosofen proberen aan de hand van de canonieke rituele teksten uit de vroege Han rituelen uit de tijd van Confucius en de zijnen terug te vinden, waarvan de terugkeer van het boogschieten onder Noord-Chinese filosofen naar het model van Confucius een mooi voorbeeld is. Het moge duidelijk zijn dat al dit soort ontwikkelingen in werkelijkheid juist nieuwe rituelen opleveren, onder het mom van het herstel van eeuwenoude tradities.
10.5.2 Barsten in het holistische wereldbeeld: theorie en praktijk

De belangstelling in de late zestiende en vroege zeventiende eeuw voor wetenschap en technologie leidt niet tot het ineenstorten van het aloude holistische wereldbeeld. Ook de komst van westerse wetenschap en technologie in de vorm van artefacten zoals mechanische klokken en talloze publicaties, vertaald door de jezueten en hun medestanders, leidt niet tot serieuze kritiek op dit wereldbeeld. Wanneer wij bedenken dat de jezueten, die een aantal producten van westerse wetenschap en technologie introduceren, op hun beurt ook door hun eigen kerk gebonden zijn aan het westerse middeleeuwse wereldbeeld, hoeft dit ook niet te verbazen. In Europa vinden weliswaar belangrijke veranderingen op wetenschappelijk en technologisch gebied plaats, maar niet allemaal tegelijk en op sommige gebieden een stuk sneller dan op andere. Verder gaat zeker niet ieder Europees land in gelijk tempo in de veranderingen mee. Het helpt niet dat in China juist op dit moment een ingrijpende wisseling van de macht plaatsvindt. De lotgevallen van een intellectueel als Fang Yizhi (1611 1671) zijn een goed voorbeeld van de gevolgen van de machtswisseling. Hij is net als Shen Kuo tijdens de noordelijke Song genteresseerd in een breed scala aan oude en nieuwe kennis, varirend van etymologie en fonologie, aardrijkskunde en politieke instellingen, tot geneeskunde, astronomie en natuurkundige onderwerpen. Heel anders dan Shen is Fang Yizhi echter veel minder op de hoogte van recente innovaties en blijft zijn weten vooral boekenkennis. Zijn hoofddoel in het leven is het dienen van de Ming-dynastie en daarom is hij tot in de eerste jaren van de zuidelijke Ming actief in het verzet tegen de Mantsjoes. Daarna is hij op de vlucht, maar dit zet hij om in een positievere benadering wanneer hij zich bekent tot het boeddhisme en in 1650 monnik wordt. Latere historici doen dit af als een puur politieke daad, maar het is een feit dat hij zich vanaf dat moment steeds meer afkeert van de classicistische studies en na een periode van rouw om zijn vader in 1655 zelfs een actieve abt wordt. Wanneer hij toch dreigt te worden gearresteerd om zijn uitspraken tegen de Qing, pleegt hij in 1671 zelfmoord. Op dat moment heeft hij al lang voor een ander levenspad gekozen, en het is de vraag of hij mag worden gezien als de voorloper van een nieuwe instelling ten aanzien van wetenschap en technologie. Wl is hij met Huang Zongxi, Wang Fuzhi en Gu Yanwu een van de opmerkelijke zeventiende-eeuwse intellectuelen die de filosofische tradities als basis voor politiek en moreel handelen kritisch onder de loep beginnen te nemen, waaruit de genoemde stroming van de Tekstkritiek voortkomt, met verregaande gevolgen voor de Chinese politieke geschiedenis.
390
hemels mandaat
Ook in de medische tradities ontstaat eigenlijk nauwelijks een spanning tussen theorie en werkelijkheid, al laten twee uitzonderingen zien dat het ook anders kan, zij het dat zij helaas niet kunnen staan voor een bredere beweging. Zhao Xuemin (1719 1805) schrijft in 1759 op een totaal nieuwe manier over geneesmiddelen, zonder enige verwijzing naar het oude holistische wereldbeeld. Net zo vernieuwend is de manier waarop hij aan zijn medische kennis komt: door te praten met allerlei soorten genezers uit alternatieve medische tradities buiten de invloedssfeer van de classicistische artsen. Bij hen is bijvoorbeeld een eeuwenoude traditie in leven gebleven die stelt dat bloed, en niet energie of qi, circuleert door het lichaam, en dat het bloed op verschillende momenten van de dag op een ander punt in het lichaam is. Zhao analyseert medicijnen in termen van hun invloed in het lichaam, bijvoorbeeld of zij omhoog- of omlaaggaan, en of zij invloed uitoefenen op een specifieke ziekte of gebeurtenis zoals het trekken van een tand. Minstens even opmerkelijk is zijn kritiek op de hoge kosten van medicijnen en de vaststelling dat de geneesmiddelen van de reizende artsen helemaal niet zo duur zijn. Het boek waarin Zhao Xuemin dit schrijft, wordt zeker gelezen en bereikt zelfs Japan, maar wordt pas in 1851 gedrukt. De invloed van het boek is uiteindelijk beperkt, omdat het verschijnen samenvalt met de komst van de westerse geneeskunde in de late negentiende eeuw. De andere uitzondering is opnieuw iemand die een nieuw soort kennis verzamelt, dit keer door decennia van moeizaam vergaarde, concrete observaties. Wang Qingren (1768 1831) is in 1797 getuige van een epidemie waarbij kinderlijkjes in een ondiep massagraf worden gestopt. Zij worden aangevreten door honden en de lijken komen open te liggen. Dit wordt het begin van een lange en moeizame serie pogingen om door het bestuderen van de lijken van gexecuteerde criminelen preciezere anatomische kennis te vergaren. Hij zal de resultaten van zijn werk kort voor zijn dood publiceren. Wang Qingren is daarbij vooral genteresseerd in het uiterlijk en de werking van de organen, en niet zozeer in het skelet of de spieren. Interessant is hoe hij eerst een traditionele lijst van organen geeft, waaronder de geheel fictieve Drie Hittebronnen (of de Drie Wierookvaten), gevolgd door een sterk verbeterde weergave op grond van eigen onderzoek, waarbij hij de fictieve Hittebronnen ook keurig weglaat (zie afbeelding 94). Het uiteindelijke doel van zijn onderzoek is om te komen tot betere recepten, waarvan een aantal tot op heden populair is. Essentieel voor hem is dat hij kinderen, een enkele vrouw en volwassen mannen heeft kunnen onderzoeken. De presentatievorm die hij hanteert en zijn empirische onderzoeksmethode maken zijn werk vernieuwend, ook al maakt het gebruik van lijken waarin het bloed al is gestold dat hij tot verkeerde inzichten over de bloedsomloop komt. Bovendien blijft hij een eenling in een medische traditie die tot op de dag van vandaag niet sterk is in dit type empirisch onderzoek. Pas de introductie van de westerse geneeskunde in de tweede helft van de negentiende eeuw brengt op grote schaal betere anatomische kennis, maar deze wordt nauwelijks in de eigen medische tradities gentegreerd. Het bredere publiek n de sociaal-culturele elite behouden hun weerstand tegen het opensnijden van het lichaam. Pas in de twintigste eeuw doet de westerse geneeskunde op grotere schaal haar intrede en wordt zij uiteindelijk tot een min of meer aanvaarde medische traditie in China. Maar ook dan is veel vooruitgang in de
391
gezondheid van de mensen vooral het gevolg van de succesvolle bestrijding van epidemien door betere preventie en hygine.
afbeelding 94 Wang Qingren geeft onder meer de traditionele versie van de maag weer, gevolgd door zijn eigen weergave met veel meer anatomische details.
10.5.3 Literaire continuteit en vernieuwing

In geschiedenissen van de literatuur tijdens de Ming en Qing wordt weinig melding gemaakt van ontwikkelingen in de dichtkunst. Toch is het niet afgelopen met het schrijven of reciteren van gedichten. Naast de genres van het lyrische gedicht (shi) en het woordvulgedicht (ci), worden ook andere genres nog steeds beoefend. Voor iedereen die enigszins geletterd is, blijft de vaardigheid gedichten te schrijven, te reciteren en te kunnen uitleggen cruciaal. Bij deze vaardigheid hoort ook de kalligrafie, zodat het niet zal verbazen dat bijvoorbeeld de Qianlong-keizer letterlijk duizenden gedichten in zijn eigen kalligrafie heeft geschreven in zijn streven om zich als een typisch Chinese literaat voor te doen. Het is wel de vraag of deze gedichten, en de vele duizenden andere gelegenheidsgedichten, goede literatuur zijn. Een belangrijke Qing-auteur is Pu Songling (1640 1715). Doordat hij nooit slaagt voor de hoogste ambtelijke examens, moet hij in zijn onderhoud voorzien als huisleraar. Daarnaast is hij actief als schrijver, met de Optekeningen over vreemde zaken uit het Studeervertrek van Ledigheid (liaozhai zhiyi) als zijn belangrijkste werk. Pu Songling werkt zijn leven lang aan deze collectie verhalen en anekdotes over merkwaardige gebeurtenissen, gesteld in de klassieke schrijftaal. Sommige verhalen zijn goed uitgewerkt en hebben een duidelijke plotstructuur, terwijl ander materiaal het anekdotische niet overstijgt. Tijdens zijn leven circuleren al manuscriptversies, die hem de nodige aandacht van zijn medegeletterden geven.
392 hemels mandaat
Maar een eerste incomplete versie van de collectie wordt pas decennia na zijn dood gepubliceerd en een min of meer complete versie is pas in de jaren zestig van de twintigste eeuw uitgekomen. Tijdens de achttiende eeuw worden twee grote romans in de omgangstaal geschreven. De eerste van de twee is de Inofficile geschiedenis van de literaten (rulin waishi, door Wu Jingzi, voltooid in 1750). Het boek is in wezen een serie verhalen over de misstanden van de studie voor de examens, die het leven van alle hoger opgeleide mannen tijdens het late keizerrijk domineert. Het belangrijkste stijlmiddel is dat van de ironie, maar de auteur heeft zijn hoop in het regeneratieve vermogen van confucianistische waarden niet verloren. Het absolute meesterwerk uit de Chinese romanliteratuur is echter het Verhaal op de Steen (shitouji) of De droom in de Rode Kamer (hongloumeng). De auteur Cao Xueqin (1715? 1763) voltooit de omvangrijke roman niet. De eerste tachtig hoofdstukken worden traditioneel gezien als van zijn hand en de laatste veertig als voltooid door een ander. De roman schetst de relaties tussen een jongeman en een groep jonge meisjes in hun puberjaren, en via hen tevens het dagelijkse leven en de uiteindelijke ondergang van een grote familie in de eerste helft van de achttiende eeuw. Het heersende waardesysteem biedt geen uitweg, dus wordt een beroep gedaan op daostische en boeddhistische waarden en rolpatronen. De familie in kwestie stamt af van een vertrouweling van de Kangxi-keizer, die onder diens zoon, de Yongzheng-keizer, uit de gratie is gevallen. De roman is geschreven in het Mandarijn van Beijing, met invloeden van hetzelfde dialect in Nanjing, maar bevat ook uitgebreide passages in de klassieke schrijftaal, waaronder raadsels en gedichten, die een essentieel onderdeel van de roman uitmaken. In eerste instantie wordt de tekst alleen overgeleverd in handgeschreven kopien en van allerlei commentaar voorzien door lezers uit de naaste omgeving van de auteur. De eerste gedrukte editie verschijnt pas in 1791, met de toevoeging van veertig hoofdstukken van een andere hand, of minstens ingrijpend bewerkt door iemand anders, om de roman af te maken. De studie van deze roman is tegenwoordig een erkende specialisatie in de literatuurwetenschap in China, met eigen congressen, tijdschriften en zo meer. Samen met de Vertelling van de Drie Koninkrijken, de Biografien van de Oevers van het Water, het Verslag van de Reis naar het Westen en de Vertelling van de Pruimebloesem in de Gouden Vaas uit de late Ming vormen deze twee Qing-werken de zes grote romans van de traditionele Chinese literatuur. Afgezien van de Vertelling van de Pruimebloesem in de Gouden Vaas, een roman des moeurs met soms scabreuze passages, en de qua stijl te fragmentarische Inofficile geschiedenis van de literaten, is het materiaal van de andere vier romans weer de basis voor toneelstukken in de Chinese operastijl, verhalen, en inmiddels ook strips, tv-series en films. Waar nog onafhankelijke orale tradities bestaan, worden deze in de loop der eeuwen door de romans en daarvan afgeleide literatuur weggedrukt. De politiek-culturele repressie van de laatste decennia heeft deze situatie verder verslechterd. Tijdens de late Ming en Qing schrijven sommige lezers uitgebreide leeswijzers en/of commentaren op de belangrijkste romans, die weer inzicht verschaffen in de manier waarop intellectuelen zulke teksten lezen en herinterpreteren. Cruciaal is dat de romans van de Qing een andere verhouding hebben tot de bestaande orale en literaire tradities. De Ming-romans zijn meestal nog op de een of andere manier
gebonden aan de orale cultuur en het daaruit voortgekomen literaire erfgoed. Zelfs de Vertelling van de Pruimebloesem in de Gouden Vaas gebruikt dit orale erfgoed nog steeds voor het scheppen van een narratief raamwerk. Ook allerlei hier niet genoemde en veelal kortere romans uit de late Ming staan nog dicht bij de orale cultuur, vaak met een religieuze achtergrond. De Qing-roman is over het algemeen de complete herschepping van een wereld die primair van de auteur afkomstig is, op basis van het leven van die tijd en als reflectie op dat leven en die tijd. Religieuze of bovennatuurlijke elementen staan in dienst van deze herschepping, en hoewel zij prominent aanwezig kunnen zijn, gaat het nooit om de religieuze cultuur. Die bovennatuurlijke werelden en gebeurtenissen worden gebruikt op dezelfde manier als wij tegenwoordig sciencefiction hanteren, om met de grootst mogelijke vrijheid over de eigen wereld te kunnen reflecteren. De literaire wereld van het late keizerrijk is goed gedocumenteerd. Een voorbeeld is het theater, of beter de opera, een mengvorm van zang, dialoog, sketches, en in sommige stijlen acrobatie. Tot de late Ming hebben wij maar een beperkte hoeveelheid oorspronkelijke teksten over, meestal zonder veel precieze informatie over hun opvoeringscontext. Wij weten dat er al die tijd ook exorcistische rituele tradities zijn gebleven, waarin theater een grote rol speelt. Deze specifieke tradities zijn tot in de vroege twintigste eeuw in grote delen van China in leven gebleven, maar daarna sinds de jaren veertig als gevolg van politieke vervolging en economische modernisering zwaar onder druk komen te staan. Daarnaast is er het acteurstheater, dat in de late zuidelijke Song, Jin en Yuan is ontstaan en ontwikkeld. Dankzij de economische groei en sociale transformatie heeft dit theater een grote vlucht genomen, resulterend in belangrijke auteurs en een breed scala aan lokale operatradities Uit het genoemde Zuidelijke Toneel van de Overlevering van het Opmerkelijke (chuanqi) ontwikkelt zich de belangrijkste vorm van het literaire acteurstheater in de late Ming en de volgende eeuwen, namelijk het Kunqu, oftewel qu uit Kunshan, een gebied in de buurt van Suzhou. De term qu is dezelfde als in de oude term Yuan-toneelliederen (yuanqu) waarmee het gemengde theater (zaju) uit de Yuan en de vroege Ming wordt aangeduid. Ondanks het belang van dialogen en plot, zijn het vooral de gezongen toneelliederen die het literaire karakter van deze stukken uitmaken. Het Kunqu geldt als een verfijnde en gestileerde kunstvorm. De auteur van een stuk telt mee, terwijl in het late keizerrijk verder meestal de zanger(es) de voornaamste plaats inneemt. Acrobatie speelt geen grote rol. Tijdens de late achttiende en vroege negentiende eeuw wordt uit de lokale operatradities van Anhui en Hubei aan het keizerlijke hof in de hoofdstad een nieuwe traditie geboren, die bekendstaat als de Beijing Opera (hoofdstedelijk theater of jingju). In deze stijl worden alle rollen door mannen gespeeld, het gevolg van een verbod op vrouwelijke acteurs dat dateert uit 1772, en niet een principile keuze. Juist in de Beijing Opera speelt acrobatie een belangrijke rol, mede omdat martiale scnes erg belangrijk zijn. Vanaf de late negentiende eeuw komen vrouwelijke acteurs langzaam weer terug en tegenwoordig wordt de Beijing Opera door mannen en vrouwen uitgevoerd. Toch begint een van de beroemdste mannelijke spelers van de vrouwenrol, Mei Lanfang (1894 1961), zijn carrire in 1904 en blijft tot in de jaren vijftig van de twintigste eeuw actief (zie afbeelding 95). Met reizen naar
394 hemels mandaat
de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie in de jaren dertig van de twintigste eeuw plaatst hij deze vorm van traditionele cultuur op de internationale kaart. Naast dit hoofdstedelijke theater blijven overal lokale theatertradities en in een aantal gebieden ook rituele theatertradities tot ver in de twintigste eeuw bestaan.
afbeelding 95 Mei Lanfang in de beroemde rol van de dronken Yang Guifei.
395
10.5.4 Religieuze ontwikkelingen

De Qing-keizers nemen het Hemels Mandaat serieus. Zij moeten het Mandaat net als hun voorgangers constant waarmaken door goed bestuur en het uitvoeren van de juiste rituelen. Het is geen toeval dat wij over de staatsrituelen van alle voorafgaande dynastien goed zijn genformeerd, maar over die van de Qing nog beter. Zij houden een uitgebreide hirarchie van keizerlijke offers in stand, met op het hoogste niveau de offers voor de allerhoogste krachten in de kosmos die alleen door de keizer of zijn directe vertegenwoordigers mogen worden uitgevoerd, gevolgd door offers op het middelste niveau zoals voor Confucius of de zon en de maan, en tot slot offers op een lager niveau voor de concretere krachten in de natuur zoals de draken die regen brengen en een klein aantal van de hoogste antropomorfe goden zoals Keizer Guan of de Stadsgod. Deze lagere offers worden meestal door plaatselijke ambtenaren in hun rol van vertegenwoordigers van de keizer op lokaal niveau uitgevoerd, maar binnen de hirarchie van keizerlijke offers zijn dit de hoogste goden die de gewone mensen officieel nog mogen aanbidden. Toch offeren ook de gewone mensen wel degelijk aan de Hemel, als onderdeel van de jaarlijkse verering van Hemel, Aarde en Alle Goden kort na Chinees Nieuwjaar en tijdens de eenmalige verering van Hemel en Aarde door man en vrouw tijdens hun huwelijksplechtigheden. Hiermee bekrachtigen zij de positie van de Hemel als de hoogste macht in hun leven, en daarmee ook het Hemels Mandaat en de keizer als ontvanger van dit mandaat. Hoewel de Qing-periode vaak wordt gezien als een tijd van verval van boeddhisme en daosme, zijn religieuze instellingen zoals de kloosters, tempels en allerlei leraar-leerlingtradities levend als nooit te voren. Zeker tot de opstanden van het midden van de negentiende eeuw wijst niets op religieus verval, laat staan op verregaande secularisatie. Ook de culturele elite de literaten is sterk religieus gemotiveerd. Veel ontwikkelingen in het classicisme of neoconfucianisme van de Qing zijn juist een poging om deze tradities een sterkere religieuze dimensie te geven. Wij hebben al gezien hoe het boeddhisme als kloosterbeweging in de late Ming opbloeit en hetzelfde zullen wij hieronder tegenkomen voor het daosme. Merkwaardig is wel dat na de vroege Qing literaten met de hoogste rang in het examensysteem (de jinshi of gepresenteerde geleerde) zelden de overstap maken naar de initiatie als monnik of priester. Dit geldt zowel voor daostische als voor boeddhistische tradities. Op het laagste, prefecturale niveau (de xiucai of het bloeiende talent) maken door gebrek aan succes in de examens gefrustreerde en devote mannen echter wl vaak de keuze voor een religieuze carrire. In tegenstelling tot de meeste monniken besluiten zij pas als jongvolwassenen om monnik of priester te worden. Zij zijn dan de twintig ruim gepasseerd en doen hun keuze daarom bewust. Dankzij hun vooropleiding en bredere culturele achtergrond kunnen zij daarna als intellectuele partners van ambtenaren en lokale elites functioneren. Het is zeker niet zo dat het klooster-daosme van de traditie van de Complete Perfectie in de Ming-periode is verdwenen, en ook op individueel niveau worden nog tradities van interne alchemie (neidan) beoefend. Toch is er sprake van een belangrijke institutionele herleving van de kloostertradities in de vroege Qing. De monnik Wang Kunyang (1622 1680) wordt in 1655 uitgenodigd door de Shunzhi-keizer om in het Witte Wolken Kloos396 hemels mandaat
ter (baiyun guan) in Beijing een voordracht te geven over de kloosterregels. Dit wordt het begin van een systematisch herstel van de daostische kloostertraditie. In het Witte Wolken Klooster worden voortaan de meeste inwijdingen van monniken over heel Noord-China gehouden en het klooster behoudt deze dominante positie tot in de twintigste eeuw. Vandaag de dag wordt dit klooster met zijn monniken door de communistische staat gebruikt om invloed uit te oefenen op het daosme. Inhoudelijk bepleit Wang Kunyang een nadruk op het juiste morele gedrag en de cultivatie van iemands oorspronkelijke materile kracht (qi), de kosmische energie die iemand bij zijn of haar geboorte nog bezit, maar daarna door het leven verloren gaat. Dit is veel minder tijdrovend dan de oude en daardoor dure technieken uit de tradities van innerlijke alchemie. De beweging zal nooit de institutionele kracht of doctrinaire invloed van het boeddhisme krijgen, maar wordt in het noorden en het benedenYangzi-gebied een stabiele invloed. Ook de aloude daostische traditie van de Hemelse Meesters geniet in de Qing-dynastie aanvankelijk nog groot aanzien. Pas in de loop van de achttiende eeuw neemt de ambtelijke weerstand tegen hun hoge rang en centrale rituele rol sterk toe. Aanvankelijk behouden de Hemelse Meesters nog de allerhoogste ambtelijke rang, maar uiteindelijk worden zij enkele niveaus gedegradeerd. Zij hoeven (lees: mogen) niet meer op keizerlijke audintie komen, maar leggen nog slechts nu en dan een bezoek af aan het ministerie van Riten. Hun rang is ook dan nog steeds hoger dan die van ambtenaren op districts- of prefectuurniveau (zie afbeelding 96, vergeleken met afbeelding 52). Tot in de vroege negentiende eeuw gaan de Hemelse Meesters nog op gelijke voet met vooraanstaande intellectuelen om, maar de opstand van het Hemelse Koninkrijk van de Grote Vrede is een enorme klap voor hen. Hun paleis in het zuiden van de provincie Zhejiang wordt vernietigd door de opstandelingen, die als christenen negatief tegenover het daosme staan. De religieuze invloed van de Hemelse Meesters mag dan wel afnemen, het daosme als lokaal verschijnsel blijft voorlopig sterk. Vanaf de late Ming-dynastie ontstaan overal in China nieuwe religieuze groepen, die erin slagen ook de komende eeuwen ondanks herhaalde en vaak bloedige vervolgingen te blijven bestaan. De diverse groepen en tradities worden net als in voorafgaande eeuwen over n kam geschoren, maar zij zijn in religieus opzicht en qua sociale samenstelling onderling vaak zeer verschillend. Het verschil met vroegere eeuwen is niet alleen de veel betere documentatie, maar ook het vermogen van deze groepen zich over vele generaties voort te planten. In dat opzicht is hier sprake van hetzelfde sociale verschijnsel als bij de gilden en de Kaufmannschaften, maar ook de hier niet diepgaand behandelde tempelculten. Overal in de Chinese samenleving vanaf de late Ming-periode zien we een groeiend organisatievermogen in alle lagen van de samenleving. Uit een van de oude messianistische tradities, waarin men bang is dat het einde der tijden nabij is en zal worden begeleid door demonische aanvallen, ontstaat in de late achttiende eeuw de traditie der Triaden of de Bijeenkomsten van Hemel en Aarde naar de goddelijke instanties die als getuigen fungeren bij de gemeenschappelijke eed waarmee men lid wordt van zon groep. Volgens hun oorsprongslegende hebben hun stichters de Qingdynastie geholpen tegen een buitenlandse invasie, maar zijn zij daarna uit jaloezie verraden en grotendeels uitgemoord. De demonische vijand uit de verhalen over een nakende eindtijd
wordt nu gelijkgesteld aan de Mantsjoes. De Triaden geloven in de komst van een Mingprins, onder wiens leiding zij de Mantsjoes zullen verjagen en de voormalige dynastie zullen herstellen. De nationalisten van de late negentiende eeuw laten zich deels door de Triaden inspireren, al komt het nooit tot een langdurige samenwerking. De Triaden verspreiden zich over zuidelijk China en Zuidoost-Azi, waarbij zij gebruikmaken van hun oorsprongslegende om zichzelf te legitimeren. Het sterke vijandbeeld dat wordt geprojecteerd op de Qingheersers helpt deze marginale groepen zichzelf een sterke identiteit te verschaffen. Veel van deze groepen worden actief in de smokkel (zoals van zout of opium) en in de export van Chinese arbeidskrachten. Als zodanig worden zij in de westerse kolonin tijdens de negentiende eeuw soms nog als een positieve kracht gezien, maar uiteindelijk worden zij ook daar steeds meer gecriminaliseerd. Het gevolg hiervan is zoals zo vaak ook mythologisering, waardoor het moeilijk is om vast te stellen wat de werkelijke situatie rond de Triaden op een gegeven moment eigenlijk is.
afbeelding 96 Op Nieuwjaarsdag leggen de goden hun jaarlijkse bezoek af in de Hemel. Op de terugweg komen zij bij de Hemelse Meester op de Draak en Tijger Berg op audintie. De afbeelding is gebaseerd op een ooggetuigenverslag van zon bezoek door een succesvolle ambtenaar in de late negentiende eeuw.
398
hemels mandaat
hoofd s tuk 1 1
DE L ATE QING : C R ISIS EN HE R STE L

(18391895)
De wereld om China heen is gedurende de negentiende eeuw in ingrijpende veranderingen verwikkeld. In Groot-Brittanni zet de Industrile Revolutie door met haar cruciale arbeidsbesparende innovaties, zoals diverse uitvindingen ten behoeve van de mechanisering van het katoenspinnen, de uitvinding van de stoommachine en verbeteringen in de ijzertechnologie. De technologisch-economische revolutie heeft een enorme uitstraling naar de rest van West-Europa, nadat in 1815 een einde is gekomen aan de napoleontische oorlogen. De komst van stoomboot, trein, telegraaf en andere technische vondsten doet de internationale politiek-militaire balans overslaan naar de Europese kant. De negentiende eeuw is het hoogtepunt van het westerse kolonialisme en imperialisme, zoals de twintigste eeuw de tijd is dat de diverse Europese landen in twee vernietigende oorlogen elkaar bestrijden en daaraan bijna ten onder gaan. De tweede helft van de twintigste eeuw toont in veel opzichten het opmerkelijke herstel van Europa uit de ellende van de eerste helft. Bovendien ontstaan in de negentiende eeuw belangrijke nieuwe ideologien, zoals het marxisme, die vervolgens in de twintigste eeuw ook grote invloed op China en de rest van de wereld zullen uitoefenen.
11.1 De aard van de periode

Het begin van Chinas moderne geschiedenis wordt meestal geplaatst bij de Eerste Opiumoorlog van 1839 tot 1842 en de opstand van het Hemelse Koninkrijk van de Grote Vrede van 1851 tot 1864, vanwege hun verstrekkende invloed op latere ontwikkelingen. Afhankelijk van het deelgebied dat men bestudeert, blijken er echter steeds opnieuw directe verbindingen te bestaan tussen de periode voor 1839 en die daarna. Het conflict tussen de westerse technologische kennis, die men graag wil overnemen en imiteren, en de Chinese cultuur, die men ten koste van alles wil handhaven, is niet principieel nieuw. Al sinds de introductie van het boeddhisme hebben de sociaal-culturele elites van tijd tot tijd het gevoel dat bepaalde elementen van een buitenlandse cultuur te dominant worden. Een belangrijk verschil met vroeger is echter dat de Qing-beweging om een sterkere Mantsjoe-identiteit te scheppen
DE LATE QING: CRISIS EN HERSTEL (18391895) 399
ook heeft geleid tot een nog sterker besef van de Han-Chinese identiteit. Dit besef speelt een belangrijke rol in de messianistische tradities waaruit de Triaden ontstaan zijn, maar ook in de grote opstand van het Hemelse Koninkrijk van de Grote Vrede die in 1851 in Guangxi uitbreekt en zich over grote delen van China zal uitstrekken. Zowel de Triaden als het Hemelse Koninkrijk van de Grote Vrede zijn nadrukkelijk vr de Han-Chinezen en tegen de Mantsjoes. Sinds de negentiende eeuw wordt al door de westerlingen kritisch gekeken naar het Chinese verzet tegen de westerse kennis en cultuur. Etiketten zoals xenofobie (de angst voor het vreemde) of conservatief worden gebruikt, zonder dat verder veel analyse plaatsvindt. De onuitgesproken aanname van veel westerse en deels ook Chinese en Japanse historici is dat de invloed van de westerse economische structuur, technologie en wetenschap, en zelfs religie, filosofie en cultuur vooral positief is. Dat alle veranderingen van de negentiende eeuw ook op grote schaal slachtoffers maken en zeker niet altijd positief zijn, wordt graag over het hoofd gezien. Dat ook in het Westen veel weerstand tegen de verandering bestaat, en dat de twee grote wereldoorlogen in belangrijke mate voortkomen uit de ontwikkelingen van de negentiende eeuw wordt in deze analyse vergeten. De Chinese marxistischleninistische historici hebben een vergelijkbaar analytisch probleem, omdat zij wel het westerse vooruitgangsgeloof in wetenschap, technologie en industrie delen, maar tegelijkertijd tamelijk nationalistisch zijn ingesteld. Met de globalisering van de late twintigste en vroege eenentwintigste eeuw is in de beleving van velen ook de identiteit van onze westerse cultuur echter aanzienlijk onder druk komen te staan. Misschien helpt dit ons om ook Chinas angst om het verlies van de eigen identiteit met meer inlevingsvermogen te kunnen bestuderen. Er is zonder meer sprake van angst voor verandering, maar dat is een normaal verschijnsel. De gebeurtenissen van de negentiende eeuw zijn als daadwerkelijke historische processen cruciaal voor een goed begrip van de twintigste eeuw. Maar ook als verhaal is de herinnering hoe vervormd misschien ook uit onze optiek aan het binnendringende westerse en Japanse imperialisme van die tijd zeer belangrijk. De negentiende-eeuwse onmacht van China tegenover de westerse en later ook de Japanse economische, culturele en militaire macht, heeft de Chinese politieke elite tot op de dag van vandaag huiverig gemaakt voor iedere schijn van buitenlandse politieke, economische en culturele overheersing. Tijdens de discussies over de toetreding tot de World Trade Organization (WTO) in de late twintigste eeuw, met onder meer een verregaande verplichting tot openstelling van de eigen markt, heeft de negentiende-eeuwse geschiedenis een belangrijke rol op de achtergrond gespeeld. Zoals zo vaak wordt ook het verhaal van de negentiende eeuw daarom in belangrijke mate verteld vanuit het perspectief van de eeuw erna met als doel lessen te trekken voor het heden. Een secundair doel van het verhaal van het westerse imperialisme uit Chinees perspectief is om ideologische druk op de westerse gesprekspartners uit te oefenen met enig succes.
400
hemels mandaat
11.2 Toenemende problemen (1795 1839)

11.2.1 Grenzen aan de groei en bestuurlijke problemen
Slechte keizers? Meestal wordt de bestuurlijke kwaliteit van de vroege Qing-keizers geroemd en die van de keizers na Qianlong sterk bekritiseerd. Bij nader inzien blijkt het moeilijk de impact van individuele keizers precies vast te stellen. De eerste vier keizers hebben zonder twijfel grote invloed op het bestuur gehad, maar Qianlong en zijn opvolgers zijn in de allereerste plaats een onderdeel van een collectief proces van ambtelijke besluitvorming. In zekere zin doet hun individuele kwaliteit er dus steeds minder toe, al is het nog steeds zo dat zij uiteindelijk iedere grotere beslissing moeten goedkeuren en legitimeren. Ook kunnen zij individuele beslissingen wel degelijk benvloeden. Wij zullen zien hoe de Mantsjoe-elite juist tijdens de laatste decennia van de Qing-dynastie opnieuw een belangrijke rol zal spelen. In hoeverre de Kangxi-, Yongzheng- en Qianlong-keizers werkelijk betere vorsten zijn dan hun opvolgers, is niet zo duidelijk als vaak wordt gedacht. Zeker is dat vooral Kangxi en Qianlong zich uitstekend representeren door hun grote reizen en door de pracht en praal van het hof, terwijl hun opvolgers, de Jiaqing-, Daoguang- en Xianfeng-keizers, zich veel bescheidener opstellen. Dit betekent niet automatisch dat deze latere keizers ook slechtere bestuurders zijn. Voor hetzelfde geld gaan zij zuiniger met de beschikbare financile middelen om dan hun voorgangers. Hun beleid past in die zin ook beter bij de normen en waarden van de Chinese geletterde elite. Gezien de collegiale aard van het Qing-bestuur na de Yongzheng-keizer is het onwaarschijnlijk dat individuen zon doorslaggevende rol zouden hebben kunnen spelen. In plaats van het verval van de dynastie aan enkele individuen te wijten, lijkt het verstandiger eerst de aard van de problemen van de eerste helft van de negentiende eeuw preciezer te analyseren. Rellen en opstanden Bij de analyse van de bestuurlijke problemen van de negentiende eeuw moeten wij een onderscheid maken tussen de talrijke kleinschalige conflicten (rellen) in de rijkere gebieden, die kunnen worden opgelost, en grootschalige conflicten die uit de hand lopen (opstanden). Beide typen conflicten komen voort uit de spanning tussen bevolkingsgroei en natuurlijke hulpbronnen. De klassieke economische structuur van China bereikt in de vroege negentiende eeuw haar grenzen. Alleen de verbetering van de lokale economische differentiatie en daardoor een efficinter gebruik van menselijke arbeid en traditionele natuurlijke hulpbronnen zijn onvoldoende om de druk van de bevolkingsgroei op de voedselvoorziening te weerstaan. Het pessimistische scenario van Thomas Malthus (1766 1834) over de grenzen aan de groei voor Groot-Brittanni blijkt voor China wel degelijk relevant te zijn. De toename van de voedselproductie houdt geen gelijke tred met de bevolkingsgroei, al is de precieze verhouding tussen deze twee processen moeilijk vast te stellen op grond van de gebrekkige bronnen voor het negentiende-eeuwse China. Alleen de twintigste-eeuwse sprong voorDE LATE QING: CRISIS EN HERSTEL (18391895) 401
waarts door de introductie van fossiele brandstof en kunstmest heeft het scenario ontkracht, of zoals sommigen tegenwoordig zeggen uitgesteld tot deze hulpbronnen alsnog opraken. Historici die de ontwikkelingsgang van Groot-Brittanni en enkele andere landen in noordwestelijk Europa vergelijken met die van China, India en Japan wijzen opnieuw op de malthusiaanse druk waarvan volgens hen in India en China sprake is. De huidige discussies over duurzame groei (sustainable growth) staan direct in het verlengstuk van de problematiek die Malthus ooit heeft aangekaart.
Tabel 2 De bevolkingsgroei van de Ming tot en met de vroege Volksrepubliek China in miljoenen inwoners.
1393 85
1650 268
1850 430
1953 583
De enige cijfers in de bovenstaande tabel die enigszins hard zijn, zijn die van 1393 en 1953, beide gebaseerd op een daadwerkelijke census. De bevolking in 1393 wordt ook wel kleiner geschat, maar recente berekeningen hebben tot het in de tabel genoemde aantal geleid. De bevolking in 1953 is geteld n afloop van decennia van oorlog en revolutie, waardoor het goed mogelijk is dat ook deze census nog veel mensen buiten beschouwing heeft gelaten. Op grond van de veel hogere bevolkingsgroei tijdens de Ming dan voorheen is aangenomen door de meeste historici, moeten wij ervan uitgaan dat het volraken van de traditionele landbouwgebieden ook al tijdens de Ming is begonnen. Immers, tegen 1650 is de bevolking waarschijnlijk niet de traditioneel genoemde circa 150 miljoen, maar rond de 268 miljoen. De toename vanaf dat moment tot circa 430 miljoen in 1850 is in dit nieuwe scenario eerder langzamer dan in de voorafgaande periode en zou goed kunnen worden verklaard als het gevolg van individuele strategien om de bevolkingsgroei af te remmen en eventuele malthusiaanse checks. Voor het beneden-Yangzi-gebied is deze vertraging van de bevolkingsgroei duidelijk zichtbaar tijdens de late Ming, maar tijdens de eerste helft van de Qing raken ook andere provincies steeds voller, zoals Jiangxi, Hunan en Hubei, en Sichuan. Vanaf de vijftiende eeuw wordt de vruchtbare kustregio van Guangdong steeds verder ontgonnen door de aanleg van polders en het in gebruiknemen van kwelders, zodat de kustlijn langzaam uitdijt. Noord-China blijft als altijd een zorgenkind, terwijl het heuvelachtige Fujian al tijdens de Ming, of zelfs eerder, aan haar grenzen lijkt te zijn gekomen. In eerste instantie betekent het volraken van een gebied dat binnen een macroregio stukken grond die vanouds als marginaal of gevaarlijk gelden toch worden ontgonnen. Dit zijn bijvoorbeeld de heuvels, maar ook gebieden aan het water die van tijd tot tijd overstromen. Dit, in combinatie met het feit dat de meeste mensen in toenemende mate voor hun voedsel afhankelijk zijn van de markt, betekent dat het aantal quasi-natuurrampen toeneemt. Hongersnoden zijn daarom niet alleen het gevolg van een slechte plaatselijke oogst door beroerde weersomstandigheden, maar kunnen ook ontstaan door oorlogen en banditisme,
402 hemels mandaat
slecht weer ergens anders, of zelfs een lokale stremming in het transport of de handel. Overstromingen vinden plaats waar men te dicht bij het water is gaan wonen of als gevolg van door de mensen veroorzaakte erosie aan de bovenloop van een riviersysteem. Droogtes zijn in die zin een nieuw verschijnsel, omdat men graan is gaan verbouwen dat beter smaakt en meer opbrengt, zoals tarwe, maar wel een stabiele watervoorziening nodig heeft. De mensen zullen dergelijke rampen vaak als pure natuurrampen hebben ervaren, maar meestal is er ook een menselijke factor in het spel. Door de eeuwen heen neemt het aantal natuurrampen dan ook meetbaar toe. De volgende stap is dat groepen mensen uit de vollere gebieden migreren naar legere gebieden met meer kansen. Het verschil met migratie en landontginning binnen n macroregio is niet helemaal een kwestie van schaal. Zolang mensen binnen hetzelfde gebied blijven, delen zij culturele en religieuze normen voor overleg en conflictbeheersing, en zijn zij waarschijnlijk ook meer genteresseerd in een stabielere ontwikkeling van de natuurlijke hulpbronnen. Wanneer de mensen migreren naar andere regios, is de situatie heel anders. In het dunbevolkte noordoosten, in de moderne provincies Heilongjiang, Jilin en Liaoning, is vooral sprake van het ontginnen van nieuwe gebieden, zodat er niet veel conflicten met de lokale bevolking ontstaan. In de landbouwgebieden in het zuiden (de moderne provincies Guangxi, Yunnan en Guizhou) en op Taiwan ontstaan wel spanningen tussen lokale minderheden en de Han-migranten, of tussen eerdere en latere groepen Han-migranten. Deze spanningen vormen onder meer de achtergrond voor de opstand van het Hemelse Koninkrijk van de Grote Vrede die in 1851 in Guangxi uitbreekt. In de beboste heuvelgebieden is vooral sprake van een ongebreidelde roofbouw, met erosie als gevolg, en een instabiele economie. In 1796 breekt juist in zon gebied een grote en langdurige opstand uit, namelijk in het moeilijk toegankelijke en heuvelachtige grensgebied van Hunan, Sichuan en Shaanxi. De opstand woedt op verschillende plaatsen tegelijk en staat eigenlijk niet onder centrale leiding. Zij wordt meestal aangeduid als de Witte Lotus-opstand. Deze term is verwarrend, omdat het overduidelijk een etiket is dat van buiten af op de opstand is geplakt door bestuurders en latere historici, en zeker geen eigennaam is. De eigenlijke deelnemers aan de opstand, volgelingen of niet, gebruikten andere benamingen en wijzen het etiket Witte Lotus zelfs nadrukkelijk af. Maar het gebruik van een religieus etiket is om meer redenen verwarrend. Aan het begin van de opstand is inderdaad een deel van de leiding van de diverse opstandenlegers messianistisch georinteerd. Zij denken dat een afstammeling van de keizerlijke familie van de Ming-dynastie is gekomen om de wereld van de ondergang te redden. Verreweg de meeste mensen, inclusief de leiders, zullen deze prins echter nooit te zien krijgen, en de oorspronkelijke messianistische leraren zijn het niet eens over de precieze identificatie. Belangrijk is dat veel aanhangers van dezelfde messianistische traditie, inclusief enkele van de belangrijkste leraren, helemaal niet in opstand komen. De meeste daadwerkelijke opstandelingen zijn op hun beurt niet afkomstig uit deze tradities. Van een messianistische opstand is kortom geen sprake en wij zullen zien dat dit slechts n aspect is van een veel complexere situatie.
DE LATE QING: CRISIS EN HERSTEL (18391895)
403
De opstand is ten dele een reactie op de aanhoudende vervolging van aanhangers van de genoemde messianistische traditie, omdat zij bang zijn voor hun hachje en denken dat het einde der tijden inderdaad nabij is. De Chinese overheid is bang dat deze aanhangers in opstand zullen komen en beginnen een preventieve repressie die maakt dat hun angst ook daadwerkelijk bewaarheid wordt. Weer anderen komen in opstand vanwege de plunderingen van legers op doortocht naar het verre zuiden om daar een opstand van een plaatselijke etnische groep, de Miao, neer te slaan. De Miao zijn op hun beurt in opstand gekomen tegen de opdringende Chinese staat en economie. Iedereen in deze gebieden bevindt zich in een marginale economische positie, waardoor iedere verstoring van het systeem meteen leidt tot een acute strijd om het overleven. De meeste deelnemers aan de opstand zijn dan ook gewone boeren en landarbeiders, in plaats van religieuze figuren. Heshen, de eerdergenoemde Mantsjoe-gunsteling van de oude en dan al formeel teruggetreden Qianlong-keizer, krijgt tot taak de opstand met de Mantsjoe-legers neer te slaan. Hij faalt jammerlijk en de opstand breidt zich nog verder uit. Hoewel dit falen meestal wordt toegeschreven aan zijn corruptie en incompetentie, is het minstens even belangrijk vast te stellen dat dit geen opstand is onder n vast leiderschap, maar een diffuse aangelegenheid, die misschien beter met guerrillaoorlogsvoering kan worden vergeleken. Ook twintigste-eeuwse staten blijken keer op keer niet bij machte zulke oorlogen onder controle te krijgen. Voor het onderdrukken van deze opstand moet dan ook een andere militaire strategie worden ontwikkeld. Na de val van Heshen wordt voor het eerst in de Qing-geschiedenis de plaatselijke elite ingezet voor de militaire bestrijding van de opstand. Zij organiseren de bevolking in milities en forten. Dankzij deze mobilisatie van de plaatselijke samenleving en het inhuren van grote aantallen plaatselijke huurlingen slaagt de Qing er in 1805 eindelijk in de opstand te onderdrukken. De gebruikte strategie verschilt niet veel van de moderne aanpak van guerrillaoorlogsvoering. De tien jaar durende strijd slokt het hele overschot uit de staatskas op. De dynastie is voor het eerst niet bij machte haar militaire problemen met de eigen Mantsjoe-legers en uit de lopende inkomsten op te lossen. Ook al gaat het hier niet om reguliere oorlogsvoering en had een normale oorlog wel kunnen worden gewonnen, het regime voelt zich gedwongen de hulp van plaatselijke elites in te roepen. Deze kiezen de kant van de Qing in ruil voor deelname aan de macht. Voortaan mogen Chinese ambtenaren weer groepen of facties vormen, wat de onderlinge cohesie bevordert, maar ook het begin van een politieke strijd betekent die soms verlammend kan werken. In plaats van deze opstand alleen te interpreteren als een teken van dynastiek verval, dienen wij deze gebeurtenis ook te beschouwen als een gevolg van toenemende malthusiaanse druk van de bevolking op de natuurlijke hulpbronnen. De opstand is ondenkbaar zonder de aanhoudende migratie van mensen naar dit gebied als gevolg van de bevolkingsdruk in andere gebieden. De succesvolle onderdrukking van de opstand geeft ook aan dat de centrale overheid zelfs dergelijke marginale gebieden onder haar directe controle wil krijgen of houden. Uiteindelijk lukt het om de opstand neer te slaan en vinden hier geen nieuwe opstanden meer plaats. Deze opstand bewijst erg weinig over de kwaliteit van het
404
hemels mandaat
Qing-bestuur in het algemeen, maar wel over de problemen waarmee de dynastie nu steeds meer te kampen krijgt. Een onbedoeld gevolg van deze opstand is de opkomst van bestuurders uit de provincie Hunan. Zij worden door de gebeurtenissen aangespoord om nieuwe ideen te ontwikkelen over de oplossing van praktische bestuurlijke problemen, want de oude methodes blijken niet te werken. Bestuurders die afkomstig zijn uit Hunan of langere tijd daar hebben gediend, spelen enige decennia later een belangrijke rol in het ontwikkelen van kennis over het Westen, zoals Lin Zexu en Wei Yuan, en nog iets later bij het onderdrukken van de grote opstanden van het midden van de negentiende eeuw, zoals Zeng Guofan. Zij komen verderop in dit hoofdstuk nog uitgebreid ter sprake. Er is in deze decennia blijkbaar een cultuur ontstaan waarin het aanpakken van problemen centraal staat, ook al gebeurt dat nog steeds in classicistische en neoconfucianistische termen. Wanneer dan tijdens de opstand van het Hemelse Koninkrijk van de Grote Vrede het beneden-Yangzi-gebied zwaar wordt vernietigd, is de traditionele elite uit dat gebied haar nationale machtspositie kwijt en wordt hun rol overgenomen door de bestuurlijke elites uit Hunan en andere gebieden.
Bestuurlijke problemen Een populaire verklaring voor Chinas problemen tijdens de negentiende eeuw is de echte of vermeende afname van de kwaliteit van het bestuursapparaat. Het probleem hierbij is dat zoiets moeilijk is te meten, waardoor de invloed van waardeoordelen groot is. Zeker is dat de groeiende bevolking, de toenemende interne migratie, en de schaal van de markt evenzovele uitdagingen voor het traditionele bestuur vormen. De bevolkingsgroei gaat niet gepaard met bestuurlijke veranderingen, waardoor een district met gemiddeld ruim 250.000 inwoners nog steeds door n centraal benoemde magistraat wordt bestuurd (zie afbeeldingen 97 en 98). Immers, de kleine 60 miljoen mensen ten tijde van de eerste volkstelling uit 2 n.Chr. worden bestuurd in ongeveer evenveel districten, als de 85 miljoen uit de vroege Ming of de 430 miljoen in het midden van de negentiende eeuw. Wel heeft een magistraat steeds vaker hoogopgeleide secretarissen in zijn persoonlijke dienst, vooral om te helpen bij de rechtspraak en de belastinginning. Zij zijn niet opgenomen in de formele bureaucratie, maar hebben wel vaak de ambitie ooit te slagen voor de ambtelijke examens en delen de normen en waarden van de bestuurlijke elite. Zij worden betaald uit opbrengsten van de plaatselijke belastingen. In plaats van een uitbreiding van het bestuurlijke apparaat, zet de Qing-overheid net als in voorafgaande dynastien in op een informele bestuurlijke laag op plaatselijk niveau. Zo komen er tussenpersonen met een lagere examengraad, die namens de boeren onderhandelen met magistraten en hen helpen bij de belastingbetaling. In rechtszaken treden beroepsadvocaten op, die weliswaar gehaat zijn bij veel ambtenaren, maar toch grote invloed uitoefenen. Onder keizer Yongzheng worden reguliere heffingen ingesteld boven de gewone belastingen voor het financieren van het plaatselijk bestuur en om openbare werken voor algemeen nut mogelijk te maken. De bedoeling is dat dit systeem het ongecontroleerd innen van steekpenningen tegengaat, maar onder Qianlong worden de heffingen verlaagd en daarna ook nog eens gebruikt voor andere doeleinden dan het plaatselijke bestuur. Na 1800 neemt hierdoor
de wildgroei in heffingen en het innen van steekpenningen dan ook zienderogen toe. Dit is niet zozeer het gevolg van toenemende corruptie op lokaal niveau, maar eerder vanwege de noodzaak meer inkomsten te doen ontstaan om het lokale bestuur te kunnen betalen.
afbeelding 97 De gewelddadige repressie is een essentieel onderdeel van het plaatselijke bestuur. De hoofden van gexecuteerden worden meestal vlakbij de stadspoorten opgehangen als schrikwekkend voorbeeld voor iedereen die de stad in- of uitgaat.
Steeds meer mensen komen in aanmerking voor een ambtelijke positie, door succes in het examensysteem of door het kopen van een graad, bij een gelijkblijvend aantal banen. Protectie wordt dientengevolge een steeds belangrijkere factor bij het verkrijgen van een post. Dit fenomeen is het sterkst in de bestuurlijke organen voor de Gele Rivier, het graantransport en het zoutmonopolie, die vol zitten met overbodige ambtenaren. Veel mensen die nog studeren voor een examen of die wachten op een post worden secretaris of klerk van een plaatselijke of regionale bestuurder, een groep die wordt aangeduid met de beeldende term mufu of het bestuursapparaat achter het gordijn. Hoewel dit niet noodzakelijk slecht is voor de kwaliteit van het bestuur, moeten zij wel allemaal worden betaald uit de extra heffingen en
406 hemels mandaat
met steekpenningen. Op de lange termijn betekent dit de opkomst van een professionele klasse van lagere bestuurders buiten de controle van de staat, die vooral in de negentiende eeuw sterk in belang toeneemt. Sommigen van hen slagen uiteindelijk wl voor de examens en worden alsnog ambtenaar, maar dan met een schat aan praktische ervaring. Ook mensen die een ambtelijke titel moeten kopen zijn niet noodzakelijkerwijs slechte ambtenaren, want om het benodigde geld bij elkaar te verdienen hebben zij vaak al een uitgebreide maatschappelijke carrire achter zich.
afbeelding 98 Plaatselijk gerekruteerde stafleden in dienst van een Zuid-Chinese magistraat. Zij hebben tot taak dieven, inbrekers en bandieten bij de kraag te pakken. Zij gelden formeel niet als ambtenaren.
Wanneer dergelijke ontwikkelingen de oorzaak van de grote opstanden zouden moeten zijn, is onverklaarbaar waarom de opstanden allemaal beginnen in de marginale buitengebieden, en niet in de economische kerngebieden waar bovengenoemde problemen het grootst zouden zijn geweest. Dit betekent nog niet dat er geen bestuurlijke problemen zijn, maar net als bij de Witte Lotus-opstand van 1796 1805 zijn deze problemen in de allereerste plaats het gevolg van economische en demografische groei. Deze groei stelt het bestuurlijke apparaat voor problemen die het niet aankan en soms verergert, maar dat betekent nog niet dat dit apparaat de problemen ook in eerste instantie heeft veroorzaakt. De bestuurlijke organisatie rond de Gele Rivier en het Keizerskanaal is ondanks favoritisme en steekpenningen gedurende de eerste helft van de negentiende eeuw wel degelijk in staat de belangrijkste problemen op te lossen. Uiteindelijk is het probleem van deze waterwerken echter simpelweg te
groot en te duur, zodat de Gele Rivier na haar noordwaartse verschuiving tussen 1852 en 1855 in haar nieuwe loop wordt gelaten en het Keizerskanaal wordt opgegeven. Ditmaal wordt definitief voor zeetransport gekozen en alleen sommige secties van het oude kanaal blijven in gebruik. Het kan zijn dat een grondiger en professioneler bestuur de problemen zou hebben kunnen oplossen, maar de tragiek van het premoderne China is dat het te weinig economisch overschot voortbrengt om zon bestuur te kunnen betalen. Hoewel de absolute omvang van dit overschot groot lijkt, zijn de vaste verplichtingen zoals salarissen, gebouwen en publieke werken enorm. De overblijvende ruimte voor speciaal beleid is klein en erg afhankelijk van de economische ontwikkelingen. Wanneer die marges vervolgens worden gebruikt voor territoriale expansie, of opgaan aan opstanden, oorlogsvoering en schadevergoedingen (indemniteiten), zoals steeds vaker in de loop van de negentiende eeuw, dan hoeft er weinig extras meer te gebeuren om grote financile problemen te veroorzaken. Een andere ontwikkeling in de eerste helft van de negentiende eeuw, die de politiek van de Qing fundamenteel zal veranderen, is de terugkeer van facties en lobbyisme. De vroege Qing-keizers hebben tot de late achttiende eeuw alles gedaan om de vorming van facties onder de literaten en ambtenaren tegen te gaan, zoals door verboden op studiegenootschappen. Argumenten voor deze politiek zijn in de Chinese geschiedenis niet moeilijk te vinden. De traditionele historiografie is het erover eens dat zowel tijdens de Song als tijdens de late Ming de felle factiestrijd van tijd tot tijd het centrale bestuur sterk heeft verzwakt. In de vroege negentiende eeuw mogen literaten en ambtenaren echter weer groepen vormen, met als voornaamste doel het bevorderen van de eigen carrire. Chinese historici zien deze facties opnieuw als oorzaak voor de politieke problemen, maar in plaats daarvan kan men ook betogen dat zulke facties een uiting zijn van de behoefte aan een vorm van inspraak in het bestuur. Op lokaal niveau is altijd al meer geweld geweest in het oude China dan wij lange tijd hebben aangenomen. Veel ruzies en conflicten worden lokaal met geweld beslecht, zonder dat de overheid er aan te pas komt. Ook in het welvarende beneden-Yangzi-gebied zijn er groepen die tegen betaling voor anderen rottige klusjes opknappen, waaronder het met geweld innen van schulden. In armere gebieden is vaak al eeuwenlang sprake van een vorm van parasiteren op andere gebieden, waarheen men buiten het landbouwseizoen trekt als bedelaar, marskramer of als bandiet. Naarmate de economie zich verder ontwikkelt, nemen minstens in absolute aantallen ook de groepen mensen toe die helemaal niet van de groei profiteren, of die bij een kleinere economische dip al in de problemen raken. In de loop van de negentiende eeuw zien wij een toenemende militarisering van de samenleving. Men richt plaatselijke milities op, gerekruteerd uit werkloze en in eerste instantie slecht georganiseerde jongeren en jongvolwassenen. Deze milities gaan na afloop van de militaire handelingen over in bendes of geheime genootschappen, met een sterke persoonlijke loyaliteit. Zij trekken in economisch slechtere tijden werkloze mannen aan die op zoek zijn naar een manier om te overleven. Terug naar een boerenbestaan willen en kunnen de leden van de milities meestal niet. Soms zet de lokale elite deze milities in om haar eigen belangen te bevorderen. Dit alles gaat ten koste van minder sterke groepen en vergroot
408 hemels mandaat
de sociale spanningen. Soms nemen zulke zelfverdedigingsgroepen een dusdanig georganiseerde vorm aan, dat de onrust zich chronisch over grotere gebieden verspreidt.
Schommelingen in het klimaat Hoewel het riskant is een te directe relatie te leggen tussen schommelingen in het klimaat en de geschiedenis van menselijke gemeenschappen, zijn sommige verbanden frappant genoeg om hier te vermelden. Gedurende de eerste helft van de negentiende eeuw is er sprake van een decennia durende klimatologische crisis met aanhoudend droge zomers en koude winters. Aan het einde van de jaren vijftig van de negentiende eeuw treedt pas weer verbetering op. Deze crisis treft zowel China als andere delen van de wereld, en verklaart uitstekend waarom de export van China terugloopt en waarom het minder goed gaat met de binnenlandse economie. Blijkbaar staat het politieke en economische systeem van het negentiendeeeuwse China voor veel grotere uitdagingen dan in de voorafgaande eeuw. Deze klimatologische crisis als achtergrondverschijnsel bevestigt eens temeer de ontoereikendheid van het traditionele historiografische model waarbij alle problemen worden geweten aan moreel en bestuurlijk verval.
11.2.2 Problemen in de buitenlandse handel

In 1685 krijgt de Britse East India Company (EIC) evenals de Nederlandse VOC een particuliere onderneming toestemming van de Qing om handel te drijven op de Zuid-Chinese kust. Het gaat hier nadrukkelijk niet alleen om Engelsen, maar ook vaak om Schotten en Ieren. De EIC heeft in Groot-Brittanni het monopolie van handel in India en de rest van Azi. Tot 1760 bestaat de handel van de EIC op China vooral uit luxegoederen als zijde, porselein en medicijnen in ruil voor zilver en goederen uit India en continentaal ZuidoostAzi. Op bevel van de Qing concentreert zich de handel in Guangzhou en wordt deze streng gereguleerd. Eerder is al vermeld dat de westerlingen alleen handel mogen drijven met speciaal aangewezen Chinese tussenpersonen, de zogenaamde Cohong. Deze tussenpersonen moeten op hun beurt de handelsbelastingen betalen aan de Hoppo, een vertegenwoordiger van het keizerlijke huis van de Qing, die door de westerlingen voor een functionaris van het ministerie van Financin, het hubu, wordt gehouden. De Cohong hebben niet alleen het monopolie op handel met buitenlanders, maar zijn ook verantwoordelijk voor het goede gedrag van de buitenlanders. Zij worden door de Hoppo en de andere plaatselijke ambtenaren uitgezogen, zodat de EIC hen vaak financieel moet steunen om te voorkomen dat zij failliet gaan en de met hen afgesloten theecontracten niet kunnen nakomen. Ook komt het geregeld tot fricties wanneer Chinees recht wordt toegepast op buitenlanders die zich al dan niet hebben misdragen. De Britten ervaren het isolement waarin zij gedwongen zijn te leven als vernederend en als een belemmering voor hun handel. Zij willen daarom uitbreiding van de mogelijkheden om handel te drijven en de opheffing van alle vernederende beperkingen op hun verblijf in Guangzhou. Daartoe sturen zij in 1793 een gezantschap naar Beijing onder leiding van graaf George Macartney.
Zij willen geen kowtow (ketou) uitvoeren voor de Chinese keizer, dat wil zeggen een rituele buiging die bestaat uit driemaal diep knielen op beide knien en iedere keer negen maal met het voorhoofd de grond aanraken. De diepste buiging in het Westen is op n knie, zonder met het hoofd de grond aan te raken, dus het normale Chinese ritueel, dat ook voor de hoogste goden kan worden uitgevoerd, wordt door de westerlingen als vernedering ervaren. Het is een belangrijke hindernis voor dit gezantschap en een latere afvaardiging in 1816. De gezantschappen arriveren ook niet op het beste moment, want in 1793 verkeert het Qingbestuur in de nadagen van de oude keizer Qianlong en de dominantie van de weinig geliefde Heshen. In 1816 is het centrale bestuur nog bezig met grootscheepse religieuze vervolgingen als nasleep van een messianistische opstand in 1813. Deelnemers aan deze opstand hebben zelfs het keizerlijke paleis in Beijing aangevallen om daar het ideale rijk te vestigen, maar deze aanval is dankzij het alerte optreden van de kroonprins en de bijstand van een belangrijke godheid, Keizer Guan, vrij snel afgeslagen. Toch is de opstand als een dolksteek in de buik ervaren en de vervolgingen van allerlei religieuze groepen zijn zeer fel. Naast deze binnenlandse problemen is het Qing-regime domweg niet genteresseerd in een uitbreiding van de handel via Guangzhou (naar de Westerse benaming van de stad vaak Kanton-handel genoemd), waarvan zij de economische voordelen niet goed kan overzien. Aan het einde van de achttiende eeuw komt een aantal ontwikkelingen samen, waardoor de economische en politieke relaties tussen China en het buitenland op ingrijpende wijze veranderen. Meer in het algemeen wordt in de tweede helft van de achttiende eeuw het theedrinken in Groot-Brittanni steeds belangrijker. In de loop van de negentiende eeuw wordt het zelfs een nationale drank, deels omdat het wordt gepropageerd als substituut voor alcoholische drank zoals bier en gin, die in deze tijd voor grote sociale problemen zorgen. De importbelasting op thee vormt een belangrijke bron van inkomsten voor de Britse overheid. Verder is de EIC in 1757 begonnen met de verovering van India, het gebied dat tegenwoordig is verdeeld over Pakistan, India en Bangladesh. De EIC financiert deze kostbare veroveringen met leningen van de Britse overheid, die zij financiert met haar winsten uit de theehandel. De EIC betaalt de Chinese thee met katoen uit India en zilver uit SpaansAmerika. Kortom, zowel voor de Britse overheid als de EIC is de theehandel van groot financieel belang. Daarbij is het cruciaal voldoende winst te behalen om zilver te kunnen kopen, hetgeen moeilijk is door de krappe internationale zilvermarkt. De oorlog met het napoleontische Frankrijk maakt het nog lastiger, zodat in de jaren negentig van de achttiende eeuw in Groot-Brittanni de zilveren munt zelfs wordt afgeschaft. Het zilver voor de handel met China moet elders worden gevonden, bij voorkeur door meer goederen naar China te exporteren en zo de handelsbalans te verbeteren. In 1773 vormt een poging het theemonopolie van de EIC in de Amerikaanse kolonies af te dwingen en zo de winst te vergroten de directe aanleiding voor het uitbreken van de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog. Hierdoor wordt de toevoer van zilver uit Mexico afgesneden. Uiteindelijk wordt in 1783 vrede gesloten, maar de Amerikaanse markt is daarmee verloren. In Guangzhou krijgt de EIC daarom te maken met een liquiditeitsprobleem, want zij mag dan wel winst maken in Groot-Brittanni, maar zonder zilver of een alternatief exportartikel dat China wil hebben, is er geen handel mogelijk. Voor de toch al kostbare
410 hemels mandaat
zilvertoevoer naar Guangzhou wordt de EIC daarom afhankelijk van privhandelaren (de zogenaamde country traders), die in toenemende mate allerlei goederen uit de landen in Zuiden Zuidoost-Azi, zoals Indiase katoen, tegen zilver aan de Chinezen verkopen. Dit zilver kunnen deze country traders niet gebruiken om thee te kopen, want thee is een monopolie van de EIC. Daarom ruilen zij het zilver in Guangzhou met de EIC voor kredietbrieven, die zij in Londen en Calcutta (in India) kunnen innen. De EIC koopt vervolgens met dat zilver de felbegeerde thee, waarmee in Groot-Brittanni de winsten worden gemaakt om deze in Londen in te ruilen tegen de kredietbrieven van de country traders. Aanvankelijk is het volume van de handel in thee, zijde en porselein niet zo groot dat deze complexe transacties een onoverkomelijk probleem opleveren, maar de groeiende omvang van de handel n het steeds nijpender tekort aan zilver nopen tot een alternatieve oplossing. De EIC vindt de oplossing voor dit probleem in het actief stimuleren van de export van opium naar China. Deze politiek zal buitengewoon succesvol zijn en maakt de Britten tot de eerste grote narcoticahandelaren van de moderne tijd. De winstgevende opiumhandel is een cruciale factor in de opkomst van Groot-Brittanni als economische en militaire wereldmacht. Opium is al sinds de Tang als medicijn en afrodisiacum bekend. De Chinese naam yapian is afgeleid van de Perzische versie ab-yun (de Arabische versie is af-yum), die weer afkomstig is van het Griekse woord (opos). Het is daarom waarschijnlijk dat de Chinezen het medische gebruik van opium oorspronkelijk van de Perzische handelaren in de Tang hebben overgenomen. Opium wordt vervaardigd door de zaadbol in te kerven, waarna wit zaadsap naar buiten druppelt. Nadat dit is opgedroogd kan het als poeder worden geoogst. Het gebruik van opium tijdens seksueel verkeer maakt aangenaam loom en verlengt het genot. Ook in de negentiende eeuw blijft de wereld van vermaak en prostitutie belangrijk voor het roken, eten of drinken van opium. Al in 1620 wordt opium vermengd met tabak, als madak, gerookt langs de Zuid-Chinese kust. De Portugezen importeren opium uit westelijk India, waar zij in Goa een handelspost hebben, via Macao naar China. Ook de Nederlandse VOC handelt in opium, met name op Java en China. In 1729 wordt de madak verboden, maar zonder succes. Een van de redenen dat het verbod mislukt, is omdat pure tabak en pure opium niet afzonderlijk worden verboden. Wanneer de Britten een hogere kwaliteit opium uit oostelijk India gaan importeren, slagen zij erin de Portugezen en ook de VOC uit de markt te verdrijven. Zij worden daarmee de belangrijkste importeur van opium in China, zij het via tussenpersonen. In de loop van de achttiende eeuw wordt het gebruik van onversneden opium gangbaarder, wat ongeveer gelijk opgaat met de opkomst van de Britten. Het roken van madak is verbonden met de handel door de Portugezen en de VOC, zodat het goed mogelijk is dat er een causaal verband is tussen de groeiende rol van de Britten en de nieuwe vorm van opiumgebruik. Het roken van opium is in de negentiende eeuw meer dan enkel een verslaving. Juist de variant die door de Britten wordt gemporteerd bevat minder van het verslavende morfine, en meer van het pijn verlichtende narcotine. In een wereld zonder moderne medicijnen zoals antibiotica of aspirine is het gebruik van opium een goede behandeling tegen diverse ziektes. Net als bij tabak houdt het roken van opium de muggen weg. Verder bestrijdt de
narcotine in opium de symptomen van malaria, en cholera en andere ingewandsklachten, maar ook tyfus en andere kwalen. Daarnaast is het een sociale drug, zoals tabak, thee, koffie en cacao. Het onderdrukt de honger, ontspant en is onderdeel van een groepscultuur. Er is zowel sociaal genspireerd gelegenheidsgebruik van opium als min of meer fysieke verslaving door een minderheid. Er zijn al met al sterke medische en sociale redenen waarom het opiumgebruik veel minder negatief moet worden bekeken dan gebruikelijk, zolang de gebruiker maar vasthoudt aan een goed dieet. Omdat het importeren van opium in China illegaal is, kan de EIC het niet zelf exporteren zonder haar overige handel in gevaar te brengen. Vanaf 1773 stimuleert de EIC daarom in oostelijk India actief de verbouw van opium, dat daar tot 1813 een overheidsmonopolie is. Zij stimuleert de country traders, die veelal voorheen in dienst van de EIC in India zijn geweest, deze opium te kopen en via Macao China binnen te smokkelen. De country traders, de EIC en de Britse regering hebben geen morele problemen met de export van dit verslavende middel, al is er wel degelijk bezwaar onder leden van het parlement en onder het Britse publiek. De EIC maakt grote winst op de handel in thee en andere producten in Groot-Brittanni, maar ook met de verkoop in India van opium aan de country traders en als verschaffer van kredietbrieven. De country traders maken winst op de export van opium en andere producten naar China, waarbij de handel in opium tot en met de Britse handelsnederzetting in Guangzhou geheel plaatsvindt met medeweten van de EIC en de Britse overheid. Pas daarna gaat de handel illegaal verder tot over de Chinese grens. De country traders zetten hun winst om in kredietbrieven, die zij gedeeltelijk in Calcutta gebruiken om hun eventuele leningen van de EIC af te betalen en nieuwe opium in te kopen. De rest van de kredietbrieven leveren zij uiteindelijk in Londen in. Tot in de late achttiende eeuw is opium nog zo schaars en duur dat het gebruik in China beperkt blijft. Door het steeds maar toenemende tekort aan zilver is de illegale export van opium naar China de enige manier voor de EIC om de verder zo winstgevende handel in thee, zijde en porselein, in combinatie met de kostbare verovering van India, voort te kunnen zetten. De EIC ontwikkelt daarom in samenwerking met de Britse overheid een bewuste exportpolitiek van opium als panacee voor hun probleem. Traditioneel wordt hierover in de westerse historiografie nogal vergoelijkend geschreven en wordt benadrukt dat de groeiende Chinese verslaving aan opium deze handel stimuleerde. In economische termen is de drijfveer van deze handel echter vooral de Britse behoefte aan een alternatief voor zilver om de groeiende handel in thee en andere producten te kunnen betalen. In de Chinese historiografie wordt deze periode zeer kritisch beschreven, want de opiumhandel is illegaal en een schending van de Chinese soevereiniteit. Tot 1818 is de export van opium niet meer dan 4.000 kisten (met per kist ruim 55 kilo opium) per jaar, maar daarna begint de opiumhandel in rap tempo te groeien. De reden hiervoor is het aflopen van het monopolie van de EIC op de opiumverbouw in India in 1813 en het feit dat de country traders deze lucratieve handel op grote schaal ter hand nemen. Daarnaast wordt de rol van Amerikaanse handelaren steeds belangrijker. Terwijl de Britse country traders vooralsnog hun opium kopen in India, kunnen de Amerikanen daar niet terecht. Zij
412 hemels mandaat
kopen hun opium elders, met name in Turkije toen nog het Ottomaanse Rijk totdat zij vanaf 1838 ook toegang krijgen tot Indiase opium. Dit alles leidt tot een voor China negatieve spiraal, waarbij meer opium de lokale vraag stimuleert. De Chinese overheid slaagt er niet in de verslaving tegen te gaan. Ook de smokkel blijft grotendeels buiten de controle. Deze verplaatst zich van Macao naar de eilandjes en kreken voor de kust van Guangzhou. Er ontstaat een uitgebreid distributienetwerk vanaf Guangzhou tot en met de rivieren en kanalen van het gebied aan de benedenloop van de Yangzi. De Triaden en andere georganiseerde groepen kunnen dankzij deze smokkel sterk aan invloed winnen. Het is waarschijnlijk dat ook lokale ambtenaren en plaatselijke elites direct of indirect aan de smokkel en de binnenlandse distributie deelnemen. Het aantal kisten dat per jaar wordt gemporteerd stijgt naar 27.000 in 1835. Er kan geen twijfel aan bestaan dat de import van opium de Chinese handelsbalans onder druk zet. Toch is de opiumimport slechts een deel van het verhaal. Want hierbij komt een algemene afname van het beschikbare zilver uit Latijns-Amerika, zodat de Britten weinig andere keus hebben dan om meer opium te exporteren (smokkelen) naar China. Verder neemt in de eerste helft van de negentiende eeuw door de economische crisis de omvang van de internationale markt voor thee en zijde tijdelijk af, zodat China ook niet meer voldoende kan exporteren om de stijgende opiumimporten te betalen. Het gevolg is dat de handelsbalans van China met het Westen, die tot dan toe altijd positief voor China is, dramatisch omslaat tijdens de eerste helft van de negentiende eeuw. Van 1800 tot 1856 verdwijnt maar liefst 384 miljoen dollar aan zilver naar het buitenland, oftewel ruim tweemaal zoveel als de instroom van zilver vanaf 1721 tot 1800. Na 1856 herstelt de handelsbalans zich weer in het voordeel van China. Hoewel de bovengenoemde bestuurlijke problemen allemaal even echt en groot zijn, zou deze negatieve handelsbalans de meeste moderne staten ook voor grote problemen hebben gesteld. Juist in deze tijd vindt ook nog een andere belangrijke verandering in de handelscontacten plaats, want in 1833 loopt het theemonopolie van de EIC af. Zij blijft nog wel bestaan als bestuurlijke eenheid over India, totdat zij in 1857 na de bloedige Grote Muiterij geheel wordt genationaliseerd en direct Brits bestuur in India wordt ingesteld. De handel op China wordt vanaf 1834 geheel vrij. Groot-Brittanni als nationale staat neemt de vertegenwoordigende rol van de EIC in China over. Ook in India is de relatie tussen de EIC en de Britse staat na 1833 eng, zodat deze laatste er alle belang bij heeft ervoor te zorgen dat door de theehandel voldoende inkomsten worden gegarandeerd voor de verdere verovering van dat subcontinent. De hirarchische omgangsvormen van het tribuutstelsel waarbinnen de handel formeel is geregeld zijn niet meer een particuliere aangelegenheid van de EIC, maar een nationale belediging. Bovendien is dankzij de steeds uitbreidende handel tussen China, India en Groot-Brittanni een grote groep particuliere handelaren (de al genoemde country traders) ontstaan, die via hun vertegenwoordigers in het parlement ook een sterke pressiegroep in Groot-Brittanni vormen. In ideologisch opzicht hebben zij als voorstanders van vrije handel het tij van de vroege negentiende eeuw mee. Zij oefenen daarom toenemende druk uit
413
op de Britse regering om China met diplomatieke en zo nodig militaire middelen te dwingen zijn grenzen geheel te openen voor de handel.
Tabel 3 De waarde van de Britse thee-import uit en opiumexport naar China in Mexicaanse dollars.
opium 1818-1819 1826-1827 1833-1834 4.745.000 9.662.800 12.878.200
thee 5.483.600 7.358.814 7.775.510
In China wordt opium intussen toch een groeiend probleem: het wegvloeien van zilver benvloedt de verregaand gemonetariseerde markteconomie en de verslaving neemt toe. Betrouwbare cijfers over de verslaving zijn bijna niet te geven. Een groot probleem in de evaluatie van de impact van opium is het moderne discours dat alle vormen van drugs en alle soorten van gebruik op n hoop veegt. Duidelijk is alleen dat het grootste deel van de rokers gelegenheidsgebruiker is. Zij gebruiken op jaarbasis misschien 4 mace (de gangbare westerse eenheid waarbij 1 mace 3,78 gram is) voor medische en sociale doeleinden. Van de 20% van de mannelijke bevolking die echt afhankelijk is, gebruikt het merendeel ongeveer 2/5 tot 2 mace per dag. Slechts 5% van de afhankelijke mannelijke bevolking, dus 1% van het totaal, gebruikt meer dan 5 mace per dag.* In de vroege twintigste eeuw is sprake van een toename van de zware afhankelijkheid van 1% naar 2,5% van de totale mannelijke bevolking. Zeker is wel dat veel Chinezen in de negentiende eeuw het wijdverbreide roken van opium als een groot probleem ervaren, maar de verslaving aan tabak of alcoholische drank niet. De echte verslaving is het wijdst verbreid in het leger, onder ambtenaren en klerken, en in de steden. Dit betekent dat ook bij een geringere echte verslaving dan veelal wordt aangenomen, de maatschappelijke en bestuurlijke impact ervan nog steeds aanzienlijk zal zijn geweest. Een deel van de maatschappelijke problemen die zijn verbonden met het roken van opium nieuwe stijl, wordt waarschijnlijk veroorzaakt door de criminalisering van de import en verbouw van opium, analoog aan de problemen rond drugsverslaving in het Westen vandaag de dag. De vooraanstaande ambtenaar Lin Zexu (1785 1850) pleit ervoor de verslaafden te dwingen af te kicken en de smokkel in Guangzhou uit te roeien. Hij wordt benoemd tot Keizerlijk Commissaris en krijgt een ruim mandaat om de opiumhandel aan te pakken. Voor hem is dit niet zomaar een benoeming, maar een kans zijn politieke aanzien te vergroten en een herstart in zijn carrire te maken. Hij heeft zich daarbij verbonden met een Chinese factie van ambtenaren en literaten die fel is gekant tegen het Westen en tegen de opiumverslaving. In 1839 komt hij naar Guangzhou en laat systematisch informatie over de westerlin-
Cijfers per 1879.
414
hemels mandaat
gen verzamelen. Hij maakt daarbij onder meer gebruik van buitenlandse kranten die hij laat vertalen, en de verslagen van ondervragingen van Britse krijgsgevangen op Taiwan. Helaas zal hij de kracht van het Britse leger onder invloed van zijn nationalistische opvattingen danig onderschatten. Zijn gegevens worden later door een van zijn naaste medewerkers, de eerdergenoemde Wei Yuan, uitgewerkt in een boek over de landen overzee. Deze auteur is een opponent van de achttiende-eeuwse intellectuele stroming van de Tekstkritiek (kaozhengxue), omdat hij vindt dat de studie van de oude teksten de basis moet zijn van praktische politiek en niet een doel op zichzelf. Hij is niet succesvol in de hoogste ambtelijke examens, maar maakt carrire als adviseur in het praktische bestuur. Zijn agenda is veel breder dan alleen de studie van het Westen, want hij werkt ook aan de ideologische en historische legitimatie van de Qing-veroveringen in Centraal-Azi. Voor hem is de militaire expansie in Centraal-Azi een integraal onderdeel van de dynastieke missie, en hij bepleit dan ook net als zijn superieur Lin Zexu een agressievere opstelling tegen de overzeese dreiging door de Britten en andere westerse naties. Omdat hij net als Lin Zexu nauw verbonden is met een inheemse factie die tegen het Westen is, tegenover een andere factie die sterker is verbonden met de Mantsjoeen Mongoolse leden van de bestuurlijke top, interpreteert hij de hem beschikbare papieren informatie erg eenzijdig. In Guangzhou dwingt Lin Zexu in 1839 de Britten hun opiumvoorraad over te dragen n eist van hen de belofte nooit meer opium te smokkelen. Dit laatste wordt door de officile Britse vertegenwoordiger in de factorij in Guangzhou geweigerd. Bovendien maakt deze vertegenwoordiger de opiumvoorraad tot de directe inzet van het conflict, door deze tot Brits bezit te verklaren en de Britse kooplui een schadeloosstelling te beloven. Daarbovenop komt een twist over het doodslaan van een Chinese boer door dronken Britse zeelui. Lin Zexu eist de overdracht van een schuldige, terwijl de Britten eerst naar Brits recht willen vaststellen of het gaat om moord of doodslag. Deze nuance is in het Chinese recht niet relevant, maar leidt in het Britse recht tot een aanzienlijk verschil in de bestraffing. Hier speelt een westers volkenrechtelijk probleem, namelijk de mate van toepasbaarheid van Chinees recht op westerse personen. Dit soort conflicten is er eerder ook al geweest, maar in tegenstelling tot de oude tijd van particuliere handelsrelaties tussen de EIC en de Cohong zijn zij nu een kwestie van nationale trots. De spanningen tussen beide partijen lopen snel op en na verschillende schermutselingen breekt er een oorlog uit tussen Groot-Brittanni en China. Officieel wordt deze oorlog pas in 1840 verklaard, maar feitelijk begint hij al in 1839. Recent onderzoek wijst uit dat de uiteindelijke beslissing om oorlog te voeren aan beide kanten ook wordt benvloed door tamelijk toevallige politieke debatten van dat moment. Aan de Britse kant probeert de regering angstvallig een oorlog te vermijden, maar het argument dat de eer van het land in geding is geeft de doorslag. De kooplui ter plaatse zijn wel uit op een gewapend conflict. De opiumsmokkel (handel in Britse ogen) naar China zal ook in Groot-Brittanni altijd controversieel blijven. Aan de Chinese kant woedt een felle politieke strijd over de juiste aanpak van de groeiende drugsverslaving. De factie waartoe Lin Zexu behoort, ziet in een militair conflict een mogelijke oplossing voor de problemen en is niet rouwig dat er daadwerkelijk oorlog uitbreekt.
11.3 Buitenlandse conflicten (1839 1860)

De oorlog die in 1839 uitbreekt wordt meestal de Opiumoorlog genoemd, omdat de opiumsmokkel traditioneel als de belangrijkste aanleiding wordt gezien. Toch zijn vanuit westers perspectief de erkenning van de gelijkheid van de betrokken naties en de formele openstelling van China voor buitenlandse handel op dat moment belangrijker. Analoog is voor de lokale Chinezen in Guangzhou de kwestie van de eigen soevereiniteit belangrijker dan de opiumsmokkel, waar veel mensen in het zuiden immers goed aan verdienen. De oorlog wordt in 1842 met verschillende verdragen beindigd. In 1856 breekt opnieuw een oorlog uit, die pas in 1860 wordt beindigd door het sluiten van verschillende verdragen. De verdragen tussen China en een aantal westerse landen waarmee deze twee oorlogen worden afgesloten staan in de Chinese geschiedenis bekend als de Ongelijke Verdragen. Zij veranderen de verhouding van China tot de buitenwereld ingrijpend. Het land wordt opengelegd voor buitenlandse economische, culturele en religieuze invloeden, met ingrijpende maatschappelijke veranderingen en diverse vernietigende opstanden tot gevolg. In de twintigste eeuw wordt het westers imperialisme door Chinese historici verantwoordelijk gesteld voor het achterblijven van de Chinese economische ontwikkeling in de negentiende eeuw. Deze analyse is niet geheel juist, want Chinas economische systeem is in de achttiende eeuw al in een malthusiaanse cyclus beland en het land staat zeker niet aan de vooravond van een eigen Industrile Revolutie. Dat er sprake is van ongegeneerd imperialisme door het Westen en dat landen als Groot-Brittanni hun imperium gedeeltelijk hebben gebouwd op de export van verdovende middelen staat ondertussen buiten kijf.
11.3.1 De Opiumoorlog (1839 1842)

Begin 1840 verklaart Groot-Brittanni officieel de oorlog aan de Qing en stuurt een vloot uit India om een pakket van eisen af te dwingen. In snel tempo worden achtereenvolgens een havenstad in de buurt van het politiek-economisch belangrijke Yangzi-gebied ingenomen, evenals een strategisch belangrijk fort vlakbij de noordelijke havenstad Tianjin, en de hoofdstad Beijing. De schrik zit er in China nu behoorlijk in. De Britten omsingelen Guangzhou, waarna de inname van de stad moet worden afgekocht. Hun hoofdmacht bereidt vervolgens een aanval voor op Nanjing (zie afbeelding 99). Pas wanneer blijkt dat de Britten niet alleen op zee maar ook op land zware druk kunnen uitoefenen met hun geavanceerde kanonnen en militaire organisatie, stuurt het Qing-hof afgezanten om te onderhandelen over vrede. In 1842 wordt de oorlog beindigd met het Verdrag van Nanjing. De Mantsjoe-onderhandelaars van de Qing verkeren in een netelige positie: zij mogen eigenlijk geen concessies doen en moeten toch vrede sluiten met een land dat militair sterker is. Daarbij moeten zij koste wat kost proberen de rituele vormen van het tribuutsysteem te handhaven. Ondertussen worden de Mantsjoe-bestuurders aangevallen door leden van de inheemse factie, zoals Lin Zexu, die juist een harde lijn voorstaan. Alle concessies krijgen daarom de vorm van gunsten verleend door moreel superieure heersers. De Britten streven echter naar internationale betrekkingen op gelijke voet, vrije handel en toegang tot
416 hemels mandaat
Chinas binnenlandse markt. Dit is in lijnrechte tegenspraak met de Chinese doelstellingen en hoewel een verdrag langs deze lijnen wordt afgesloten, dringt de volle impact van de Britse verwachtingen op dit gebied pas veel later tot het Chinese bestuurlijke centrum door. In 1850 verliest de Mantsjoe-lijn de interne strijd tegen de Chinese hardliners, wanneer de nieuwe Xianfeng-keizer (r. 1850-1861) partij kiest voor de inheemse factie en tegen de Mantsjoes die onder zijn vader aan de macht waren. Dit soort politieke verschuivingen komen in de late negentiende eeuw vaker voor en dragen sterk bij tot het westerse gevoel van een onbetrouwbare Qing-overheid.
kaart 15 De late Qing. De belangrijkste plaatsen uit de politieke geschiedenis van de late negentiende eeuw liggen bijna allemaal aan de kust.
417
afbeelding 99 Ets van de Britse aanval op de hoofdpoort van Zhenjiang in 1842. Deze plaats ligt direct aan de kruising van de Yangzi en het Keizerskanaal, vlak bij Nanjing.
Het Verdrag van Nanjing en enkele aanvullende verdragen hebben tot doel de handel met China te vergemakkelijken en de rechtspositie van de buitenlanders te verbeteren. Dit begint met maatregelen om de toegang te vergroten, zoals het openstellen voor buitenlandse handel van vijf havens, daarom ook wel Verdragshavens genoemd, namelijk Guangzhou, Xiamen (Amoy), Fuzhou, Ningbo en Shanghai. Van deze havens wordt de openstelling van Guangzhou min of meer gesaboteerd door de lokale overheid in samenwerking met de plaatselijke elites, maar de Britten zetten niet door, omdat zij voldoende alternatieven hebben. Het op dat moment nog onbetekenende eiland Hongkong wordt aan de Britten afgestaan. Die hebben al tijdens de oorlog systematisch gezocht naar een diepzeehaven die goed is beschut tegen de gevaarlijke taifoens en daarbij deze locatie ontdekt (zie afbeelding 100). Later komen hier nog Kowloon (in 1860) en de New Territories (in 1898) bij, waarbij het laatste gebied voor honderd jaar aan de Britten wordt verpacht en formeel bezit van China blijft. Een volgende groep maatregelen heeft op de handel betrekking. Zo wordt het oude en omslachtige Cohong-systeem van handeldrijven vervangen door rechtstreekse vrije handel (dus zonder monopolies) met Chinese firmas. Tegelijkertijd komen er vaste douanetarieven in plaats van het oude en voor de Britten geheel ondoorzichtige systeem van willekeurige heffingen. Later zullen de inkomsten uit de douane van groot belang worden bij het afbetalen van de schadevergoedingen (indemniteiten) die China keer op keer door het Westen krijgt opgelegd.
418 hemels mandaat
afbeelding 100 Lithografie uit de veertiger jaren van de negentiende eeuw van het gezicht op Hongkongeiland vanaf het vasteland waar tegenwoordig Kowloon ligt. Op de rede liggen grote en kleine Chinese jonken, een kleine stoomboot, en in de verte diverse westerse schepen.
Ten slotte is er een groep politieke maatregelen, die voor de Britten stuk voor stuk belangrijk zijn, maar door de Chinezen onvoldoende op hun waarde worden geschat. Dat is duidelijk bij de afspraak van gelijkheid in diplomatiek verkeer, want dit zal vooralsnog een dode letter blijken. Britse ingezetenen vallen voortaan onder de jurisdictie van hun eigen consuls, die dan ook verantwoordelijk zijn voor het gedrag van hun ingezetenen. Dit heet het principe van de extra-territorialiteit. Dit principe gaat een stuk verder dan het moderne beginsel van de diplomatieke onschendbaarheid, dat immers alleen voor de diplomaten en hun directe verwanten geldt. Ook Chinezen met de Britse nationaliteit, zoals Chinezen uit Singapore, zijn voortaan formeel beschermd, al begrijpt de Chinese overheid deze nuance aanvankelijk nog niet. China moet een indemniteit betalen voor de geleden schade aan Britse kant, waaronder de vernietigde opiumvoorraad. Dit is merkwaardig, want de export van opium naar China is en blijft illegaal. In de verdragen wordt ook de clausule opgenomen van de meestbegunstigde natie. Deze clausule is tegenwoordig normaal in het internationale handelsverkeer, maar is in die tijd voor China nieuw. Zij houdt in dat Groot-Brittanni ieder recht zal krijgen dat een ander land in een verdrag met China zal verwerven. Op het eerste gezicht is deze clausule nadelig voor China, maar bestuurders aan Chinese kant zien deze clausule juist als een garantie dat de Westerse landen elkaar in evenwicht zullen houden en tegen elkaar kunnen worden uitgespeeld. Het betekent in ieder geval dat niemand er belang bij heeft van een economische vorm van imperialisme over te stappen naar een radicale territoriale vorm (behalve in de laatste jaren van de negentiende eeuw). Frankrijk en de Verenigde Staten sluiten in 1844 gelijkluidende verdragen, steeds met de clausule van de meestbegunstigde natie. Frankrijk bewerkstelligt dat Chinezen weer
het rooms-katholieke geloof mogen belijden en krijgt toestemming voor het bedrijven van missie. Het rooms-katholieke geloof is overigens al die tijd ondergronds blijven bestaan, afgesloten van buitenlands contact. Dezelfde toestemming wordt vervolgens uitgebreid tot de protestantse zending. De opiumhandel blijft buiten de eerste verdragen, maar bloeit in de illegaliteit als nooit tevoren. Dankzij het principe van de extra-territorialiteit zijn westerse ingezetenen en schepen onder westerse vlag zo goed als onkwetsbaar, wat zij ook uithalen. In 1860 wordt deze handel ook gelegaliseerd. Britse en Amerikaanse kooplui blijven nog lange tijd afhankelijk van de handel in opium voor het financieren van de export van thee, zijde en andere producten.
11.3.2 Van de oude handelscentra naar de nieuwe wereldhavens

De Opiumoorlog en de daaropvolgende verdragen zetten een keten van gebeurtenissen in gang die de economische, sociale en politieke structuur van China voorgoed zullen veranderen. In het zuiden leidt de verplaatsing van de handel van Guangzhou naar andere havens tot sociale ontwrichting. In combinatie met autonome processen van migratie in het binnenland van Zuidwest-China leidt dat onder meer tot de vernietigende opstand van het Hemelse Koninkrijk van de Grote Vrede (Taiping-opstand). De transformatie van Shanghai na 1842 van een regionale handelsstad tot internationale zeehaven en de handelsmetropool van heel China, is het gevolg van de veranderende internationale situatie en de gunstige ligging van de stad ten opzichte van achterland en zee. Tegelijkertijd veroorzaakt de Taiping-opstand de ondergang van de oude handelsmetropool Suzhou, een van de grootste steden van de premoderne tijd met in 1820 zon miljoen inwoners. In 1860 wordt de stad, evenals de andere handelscentra Yangzhou en Hangzhou, ingenomen en geplunderd door de Taiping-legers. Het nabijgelegen Shanghai blijft dit lot bespaard, mede dankzij de inzet van een Chinese legermacht met westerse officieren, nieuwe strategien en modernere wapens. In de volgende jaren wordt het Keizerskanaal gediscontinueerd als verbindingsroute van belastinggraan en andere producten naar het noorden, en vervangen door zeetransport met stoomschepen. Naast de oorlogsschade is deze gebeurtenis cruciaal voor de achteruitgang van Yangzhou en Suzhou, die hun economische bloei in belangrijke mate te danken hebben aan het handels- en belastingverkeer over het Keizerskanaal. De overgang op zeetransport versterkt de positie van Shanghai juist nog verder. Terwijl Suzhou vanouds op de binnenlandse handel is gericht, dankt Shanghai zijn belang aan internationale in- en uitvoer van goederen, en de kusthandel komt hier nu ook nog bij. Shanghai streeft Guangzhou al snel voorbij als centrum van de buitenlandse handel. Het is gelegen in het beneden-Yangzi-gebied, met een goede voedselvoorziening, een eigen open haven, en dicht bij de productiegebieden van zijde beneden het Grote Meer (Taihu) en van porselein in Jingdezhen, bereikbaar via de Yangzi. Verder ligt Shanghai in het centrum van de traditionele katoenindustrie. Andere verdragshavens zoals Xiamen, Fuzhou en Ningbo liggen gunstig ten aanzien van de belangrijkste thee producerende gebieden, maar hun directe omgeving heeft niet de economische kracht en de uitstekende binnenlandse transportverbindingen van het gebied bij Shanghai.
420 hemels mandaat
Buitenlanders vestigen zich direct buiten de districtshoofdstad in speciale wijken aan het water, de zogenaamde concessiegebieden. Daar verwerven buitenlandse consuls een toenemende rol in het stadsbestuur. Bij gebrek aan een sterk lokaal Chinees gezag wijden zij zich aan de oplossing van de problemen die eigen zijn aan een grote stad, zoals brandgevaar, wegen en sociale voorzieningen, in samenwerking met de Chinese en buitenlandse kooplui in hun wijken. De uitvoering van het verdrag van Nanjing hapert echter al snel. Zowel aan Chinese als aan westerse zijde worden op grote schaal de douaneverplichtingen, de hoeksteen van de verdragen, ontdoken. In 1854 wordt in Shanghai daarom een douane-inspectie ingesteld, bemand door buitenlanders, maar verantwoording verschuldigd aan de Chinese overheid. De buitenlandse bedrijven zijn geheel afhankelijk van Chinese zakelijke bemiddelaars (compradors), die de Chinese kant van de handel behartigen. De eerste Chinezen die met de Britten samenwerken zijn nog vaak afkomstig uit de zuidelijke provincies, en via Singapore of Hongkong naar Shanghai gekomen. Zij hebben grote ervaring met buitenlanders, maar zijn vaak lid van de Triaden. Wanneer zij deelnemen aan de plaatselijke Triaden-opstand van 1853 1855, worden zij vervangen door Chinese bemiddelaars uit het gebied zelf. Deze compradors hebben grote vrijheid in het aannemen van personeel en het uitvoeren van commercile transacties. Zij ontwikkelen zich later tot onafhankelijke ondernemers, alleen al omdat zij handel drijven via de concessiegebieden, buiten de invloed van de Chinese overheid. De klassieke internationale of regionale kooplui, zoals de oude Cohong of de zoutkooplui van Yangzhou, zijn altijd sterk verbonden met de overheid, waardoor zij kwetsbaar zijn voor politieke ontwikkelingen. Shanghai begint ook binnenlands kapitaal aan te trekken, vooral van een groep bankiers uit de naburige havenstad Ningbo. Deze bankiers (qianzhuang of geld-villa's) danken hun positie aan hun activiteiten in de particuliere, regionale handel van het beneden-Yangzi-gebied. Net als bij de compradors is deze onafhankelijkheid van de overheid een belangrijke vernieuwing.
11.3.3 De Arrow-oorlog (1856 1860)

In de regio rond Guangzhou hebben de Opiumoorlog en vervolgens het verschuiven van het centrum van de handel naar Shanghai grote sociale onrust veroorzaakt. De provinciale gouverneur slaagt er met de hulp van de plaatselijke elite en hun milities in om de ergste sociale onrust de kop in te drukken. Zij weten in de jaren vijftig van de negentiende eeuw samen ook de legers van het Hemelse Koninkrijk van de Grote Vrede uit de provincie te houden. Dit alles versterkt de positie van de anti-buitenlandse plaatselijke elite, terwijl ook de gouverneur van dat moment zeer anti-buitenlands is. Tegelijkertijd begint ook aan het hof in Beijing de anti-buitenlandse stemming te overheersen en met het aantreden van de Xianfeng-keizer in 1850 vindt de definitieve omslag plaats. Dat de boodschap van het Hemelse Koninkrijk van de Grote Vrede gedeeltelijk ontleend is aan het buitenlandse christendom zal ook niet hebben geholpen bij het ontwikkelen van een meer genuanceerde houding ten opzichte van het buitenland. Zelfs de geringste concessie aan de buitenlanders wordt geweigerd en het hof wil nergens meer over praten. De Britse onvrede met de anti-buitenlandse houding van het
bestuur groeit zienderogen en concentreert zich op de xenofobe houding van de plaatselijke elites en ambtenaren, in het bijzonder in Guangzhou. Dit is tevens het gebied waar de opiumsmokkel zich nog steeds concentreert, maar nu met Hongkong als uitvalsbasis. Ook aan Britse kant bestaat een sterk xenofobe en vaak racistische houding, maar dan in de richting van de Chinezen. Dit is de tijd waarop het Britse en meer algemeen ook het westerse imperialisme in Azi en Afrika zijn toppunt bereikt. De wereld wordt gezien als n groot afzetgebied en n groot gebied waarbinnen Groot-Brittanni (en het Westen in bredere zin) zo goedkoop mogelijk mag inkopen. Dat ook na de Eerste Opiumoorlog de handel met China moeizaam blijft, onder meer omdat de Chinese behoefte aan buitenlandse producten beperkt is, wordt gezien als het gevolg van bewuste sabotage. Dat er ook andere redenen zouden kunnen zijn komt aan Britse zijde bij niemand op. In deze labiele sfeer vindt in 1856 een incident plaats rond de Arrow, een Chinees schip varend onder Britse vlag. De Chinese autoriteiten hebben het schip opgebracht wegens piraterij en smokkelarij. Daarmee staan zij ook naar het Britse recht geheel in hun recht. Toch blazen de Britten het incident op tot een casus belli (een aanleiding om oorlog te voeren), wegens de vermeende aantasting van hun soevereiniteit. Een Britse vloot verovert in 1856 de forten rond Guangzhou. De Fransen grijpen in 1857 de moord op een missionaris aan om de Britten te steunen. In 1857 neemt een Brits-Franse troepenmacht Guangzhou in en de stad wordt tot 1861 onder Brits bestuur geplaatst. In 1858 neemt een Brits-Franse vloot Tianjin in, een belangrijke plaats aan het Keizerskanaal dat het beneden-Yangzi-gebied met het noorden verbindt. Later wordt Tianjin ook de belangrijkste zeehaven voor noordelijk China. De Brits-Franse vloot dwingt het Qing-hof tot onderhandelingen, maar deze verlopen uiterst moeizaam. Het grote twistpunt is de oude Britse eis van gelijkwaardige diplomatieke betrekkingen. Volgens het Verdrag van Tianjin krijgen de Britten en Fransen het recht op een permanente vertegenwoordiger in Beijing, in strijd met het tribuutsysteem waarin alleen tijdelijke bezoeken zijn toegestaan. De Chinese onderhandelaars hebben de grootste moeite de keizer en diens adviseurs ervan te overtuigen dat hij zich aan het verdrag moet houden. De Qing wil alles nog steeds zo veel mogelijk de vorm van een tribuutgezantschap geven. Hierdoor ontstaat een conflict over de juiste route en manier van reizen van het Brits-Franse gezantschap naar Beijing, dat daar het Verdrag van Tianjin moet gaan ratificeren. Chinese forten bij Tianjin bombarderen zelfs het gezantschap, wanneer het de verkeerde (dat wil zeggen de niet-afgesproken) route neemt, en brengen het daarbij grote verliezen toe. In 1860 keert het gezantschap terug, maat nu gesteund door een aanzienlijke Brits-Franse troepenmacht. Tianjin wordt zonder veel moeite voor de tweede keer ingenomen en de troepen rukken op naar Beijing. Daar wordt het keizerlijke zomerpaleis buiten de stad verbrand als wraak voor de executie van Britse en Franse gevangenen, waarbij onder meer het enige exemplaar van de Grote Canon van Yongle (yongle dadian) verloren gaat. Alleen fragmenten van deze unieke compilatie zijn nog over. Het huidige zomerpaleis is gebouwd naast de resten van het oude paleis, die zijn overgelaten als herinnering aan de vernederingen van 1860 (zie afbeelding 101).
422
hemels mandaat
afbeelding 101 De runes van het oude zomerpaleis rond 1927 na een regenbui. De westerse architectuur valt nog steeds op.
Het Qing-hof is uit Beijing gevlucht naar Rehe (Jehol), de Mantsjoe-zomerresidentie in het huidige Binnen-Mongoli, waar de Xianfeng-keizer in 1861 sterft. De Mantsjoe-prins Gong (1833 1898), een halfbroer van de keizer, is als vertegenwoordiger van het hof achtergebleven om met de buitenlanders te onderhandelen. Hij wordt na de dood van zijn broer een van de belangrijkste bestuurders van het late keizerrijk. Het Verdrag van Tianjin wordt bevestigd en verder uitgebreid met nog enige Chinese concessies. In deze verdragen wordt de toegankelijkheid van China nog verder vergroot. Zo wordt het aantal verdragshavens uitgebreid van vijf naar vijftien. Minstens even belangrijk is dat de Yangzi, de handelsslagader, wordt opengesteld tot aan Hankou (een deel van het huidige Wuhan), een belangrijke handelsstad in de provincie Hubei. Het buitenland krijgt het recht van diplomatieke vertegenwoordiging in Beijing, waarmee de al eerder beoogde diplomatieke gelijkheid veel dichterbij komt. Aan Chinese zijde wordt het Kantoor voor Algemene Regeling (zongli yamen), een nieuwe bestuurlijke instelling, opgericht met als taak het verzorgen van de diplomatieke omgang met het buitenland. Buitenlanders krijgen nu toestemming om, mits voorzien van reisvergunningen, in het binnenland te reizen. De toegang voor missionarissen en zendelingen wordt nu geheel vrij. De komende decennia zal deze vrijheid overigens regelmatig tot spanningen leiden, omdat de plaatselijke bevolking meestal nog nooit eerder zulke rare buitenlanders heeft gezien. Pas in de eerste helft van de twintigste eeuw zal de situatie enigszins normaliseren. Na 1949 isoleert het land zich opnieuw, zodat buitenlanders in de jaren zeventig van de twintigste
eeuw in China vergelijkbare ervaringen opdoen als hun voorgangers in de negentiende eeuw, waarbij de plaatselijke bevolking vaak met honderden tegelijk uitloopt om hen te komen bekijken. Het Verdrag van Nanjing kent al een beperkte indemniteit voor de verloren gegane opiumvoorraad, maar het Verdrag van Tianjin gaat in dit opzicht veel verder. China moet nu indemniteiten betalen aan Groot-Brittanni en Frankrijk voor alle geleden schade. Deze praktijk is overigens niet uniek voor China, want ook in Europa is het in de negentiende en vroege twintigste eeuw gewoon dat de verliezende partij aanzienlijke schadevergoedingen moet betalen aan de winnaars. Er worden niet alleen nieuwe douanetarieven vastgesteld, maar er wordt ook een overkoepelend inspectiekantoor opgericht. Dit bureau krijgt een buitenlands kader onder Chinees toezicht, naar het voorbeeld van een al bestaand douanekantoor in Shanghai. Uit de inkomsten zullen ook de indemniteiten worden betaald. Het hoofd van het kantoor, de Noord-Ier Robert Hart (1835 1911), zal bij alle betrokkenen veel respect afdwingen voor de effectieve inning van de douane-inkomsten, die een van de belangrijkste bronnen van inkomsten van het centraal bestuur worden. Dankzij de capaciteiten van Hart en diens goede relaties tot het Qing-bestuur zal dit douanekantoor eigenlijk nooit als een vernedering worden beschouwd. Heel anders is dat bij een andere regeling in het Verdrag van Tianjin, namelijk de legalisering van de opiumhandel. De import van opium zal later in de eeuw geleidelijk afnemen, omdat China steeds meer zelf gaat verbouwen. In de historische herinnering zal de legalisering van de opiumhandel als een van de grote vernederingen gelden die China door het Westen is aangedaan. Het opiumgebruik zal voor allerlei problemen verantwoordelijk worden gemaakt, al is dat vaak meer een ideologische opvatting dan een hard aantoonbaar feit. Rusland en Amerika sluiten in het kielzog van de Britten en de Fransen gelijkluidende verdragen. Binnen de verdragshavens bezitten de buitenlandse naties eigen gebieden (concessiegebieden), die geheel naar eigen inzicht kunnen worden bestuurd. De inwoners van de verdragslanden bezitten in China extra-territorialiteit, dat wil zeggen dat alleen hun eigen recht van toepassing is. Missionarissen en zendelingen dringen steeds verder door in het binnenland, gebruikmakend van hun voorrechten als buitenlanders. Hun vaak arrogante optreden, gekoppeld aan misverstanden van de zijde van de plaatselijke bevolking, leidt herhaaldelijk tot rellen, die door het Westen steeds als vooropgezette antiwesterse en antichristelijke agitatie worden opgevat. Deze complottheorien zijn echter onjuist. In het geval van de ergste rellen is vooral sprake van traditionele angsten en geruchten, die al sinds eeuwen opkomen in tijden van natuurrampen, misoogsten of epidemien. De geruchten verdwijnen meestal even plotseling als zij opkomen. De spontane rellen die voortkomen uit deze geruchten leiden echter keer op keer tot felle westerse reacties, die uitmonden in nieuwe en voor China onvoordelige verdragen in de tweede helft van de negentiende eeuw. De economische gevolgen van de openlegging van de belangrijkste Chinese havens zijn verregaand. De oude Chinese jonkhandel wordt verdrongen door competitieve westerse schepen, in eerste instantie grote dwarsgetuigde schepen die veel minder afhankelijk zijn van de moessonwinden. Vanaf de jaren zestig van de negentiende eeuw nemen de westerse stoomschepen de handel over, dankzij hun onafhankelijkheid van de moessonwind. Traditionele
424 hemels mandaat
havens voor de jonkhandel als Guangdong en Xiamen (Amoy) verliezen aan belang. Nieuwe havens als Shanghai en Tianjin nemen sterk in betekenis toe.
11.4 Binnenlandse opstanden en incidenten (1851 1868)

In het midden van de negentiende eeuw vinden talloze opstanden en gewelddadige incidenten plaats, en daarvan brengt n opstand de Qing dicht bij de ondergang. Toch is het belangrijk een onderscheid te maken tussen de verschillende typen opstanden en incidenten, want zij kunnen zeker niet allemaal over n kam worden geschoren. De meeste opstanden zijn zwak georganiseerd en vormen geen militaire of ideologische bedreiging voor de dynastieke macht. Alle grote opstanden beginnen aan de rand van de sociaal-economische kerngebieden waar het politieke systeem op steunt. Alleen de opstand van het Hemelse Koninkrijk van de Grote Vrede zal zich daadwerkelijk uitbreiden naar de kerngebieden, met verwoestende gevolgen in termen van mensenlevens en infrastructuur. Ook in de kerngebieden vinden meer gewelddadige incidenten plaats dan in de voorafgaande of volgende decennia, maar deze zijn heel anders van aard.
11.4.1 Het Hemelse Koninkrijk van de Grote Vrede

Verspreid over Zuid-China leeft de arme bevolkingsgroep der Hakkas. De leden komen oorspronkelijk uit het onderontwikkelde grensgebied van de provincies Fujian, Jiangxi en Guangdong. Hun naam (kejia huishoudens van elders) suggereert dat zij vanouds geen lokale rechten op het bezit van grond hebben. In de loop van de achttiende en negentiende eeuw trekken zij naar allerlei gebieden in het zuiden, waaronder de provincie Guangxi. Daar ontwikkelen zich al snel grote spanningen met eerdere Chinese migranten, die in de bronnen de Puntis (bendi, wat wil zeggen uit het gebied zelf) worden genoemd. Zij hebben het recht grond te kopen en verkopen. In dit gebied is alle migratie nog vrij recent en bestaan er nog geen geschikte maatschappelijke verbanden om eventuele spanningen in goede banen te leiden. Hierbij komt dat de Opiumoorlog van 1839 1842 en de daaropvolgende verschuiving van het centrum van de buitenlandse handel van Guangzhou naar Shanghai vele duizenden mannen werkloos gemaakt heeft. Bendes van ex-militieleden (gedemobiliseerd na de Opiumoorlog), voormalige transportarbeiders, piraten en smokkelaars trekken in het midden van de jaren veertig van de negentiende eeuw vanuit Guangdong naar Guangxi. In de jaren 1847 en 1849-1850 mislukt de oogst in de gebieden beneden de Yangzi. Er breken daar vervolgens tal van kleinere opstanden uit, deels genspireerd door de Triaden en hun anti-Qing-gedachtegoed. Deze jaren zijn al met al een tijd van enorme sociale en economische spanningen in grote delen van Zuid-China. In deze sfeer vindt een syncretistische religieuze groepering, de Godvereringsvereniging (bai shangdi hui), in de plaatselijke minderheidscultuur van de Hakkas een vruchtbare voedingsbodem. Aan de wieg van deze groepering staat Hong Renkun, beter bekend onder zijn omgangsnaam Hong Xiuquan (1814 1864) en geboren in een geslacht van kleine
Hakka-boeren uit een dorp in de buurt van Guangzhou. Hij neemt herhaaldelijk deel aan de prefecturale examens in Guangzhou. Daarbij komt hij in contact met het protestantse christendom, want westerse en Chinese predikers plegen ondanks de verboden tijdens de jaren dertig van de negentiende eeuw toch stiekem zending in Guangzhou. Ook komt hij in aanraking met een utopische richting binnen het confucianisme, die invloedrijk in het plaatselijke academische leven is dankzij de Hal van Xuehai. Wanneer hij in 1837 voor de derde maal faalt voor de examens, raakt hij in een psychose. Hij heeft uitgebreide visioenen die later in n verhaal worden samengevat, dat vervolgens de basis vormt voor cruciale beslissingen van de beweging in de volgende decennia. Wanneer Hong in 1843 ten slotte voor de vierde maal zakt voor de examens, begint hij de christelijke traktaten in zijn bezit eens goed te lezen. Op grond daarvan interpreteert hij zijn eerdere visioenen expliciet in christelijke termen. Centraal in zijn begrip van het christendom staan de noodzaak van juist moreel gedrag en het contrast tussen de uitverkorenen en de verdoemden. In zijn visioenen brengt hij een bezoek aan de Hemel, waar hij de Oude Vader (of God) en Jezus ontmoet. Hijzelf is de jongere broer van Jezus en krijgt van de Oude Vader tot taak de aarde te bevrijden van de demonen, die vooralsnog worden gedentificeerd als Confucius en de diverse plaatselijke goden. Hij aanschouwt hoe Confucius wordt gestraft voor het feit dat hij in zijn geschriften geen melding heeft gemaakt van de christelijke leer een tamelijk anachronistisch verwijt. Hij moet zijn omgangsnaam Huoxiu veranderen, omdat huo het taboe op de bijbelse naam van de Oude Vader schendt, namelijk Jehova of yehuohua in zijn traditie. Hij noemt zich voortaan Hong Xiuquan. Als wapens in zijn strijd krijgt hij een zegel en een zwaard. Het model hiervoor is een oud Chinees verhaal, waarin Laozi niet alleen het Boek van de Weg en de Deugd geeft aan Zhang Daoling, de stichter van de traditie van de Hemelse Meesters, maar ook een zegel en een zwaard. Het verhaal gaat niet terug tot de historische oorsprong van deze traditie, maar is ten tijde van Hong Xiuquan toch al eeuwen oud. De twee voorwerpen hebben sterke exorcistische eigenschappen en dienen ter legitimatie van politieke en religieuze macht. Samen met een van zijn eerste bekeerlingen, zijn vriend en neef Feng Yunshan, begint Hong Xiuquan met het vernietigen van tabletten van Confucius en beelden van de plaatselijke goden in zijn eigen dorp. Dit leidt tot verzet van zijn eigen gemeenschap en hij raakt zijn baan kwijt. Vervolgens gaat hij met zijn eerste volgelingen naar Guangxi om zijn versie van het christendom te propageren onder de Hakkas. Hijzelf keert al spoedig terug naar Guangzhou, terwijl zijn neef Feng Yunshan achterblijft. Deze neef ontpopt zich als een groot organisator en in een paar jaar tijd stampt hij de Godvereringsvereniging uit de grond. Talloze anderen voegen zich bij hen en er breekt een korte periode aan waarin vele aanhangers worden bezeten door goddelijke stemmen, min of meer analoog aan het neerdalen van de Heilige Geest in het charismatische christendom. De meeste stemmen worden verboden, omdat anders onduidelijkheid kan bestaan over welke stemmen echt en serieus zijn. Twee mensen blijven actief als mediums door wie de Oude Vader en Jezus direct tot de aanhangers kunnen spreken, respectievelijk de houtskoolbrander Yang Xiuqing (fl. 1848 1856) en Xiao Chaogui (fl. 1848 1852). Yang Xiuqing wordt al snel de feitelijke leider van de beweging en overvleugelt daarmee Hong Xiuquan. Hij presenteert zich als de grote
426 hemels mandaat
genezer door de zonden die de veroorzakers zijn van de ziektes van de aanhangers allemaal op zich te nemen. Terwijl Hong de auteur is van het oorspronkelijke, maar eenmalige visioen, kan Yang Xiuqing als stem van de Oude Vader of God steeds opnieuw door het hoogste gezag gelegitimeerde uitspraken doen. Hij treedt op als een christelijk medium, wat perfect past in de toenmalige Chinese religieuze cultuur. De oude strijd van de Hakkas tegen de Puntis krijgt een nieuwe dimensie: de strijd van de uitverkoren Hakkas tegen de verdoemde Puntis. Beide kanten organiseren zich steeds meer in milities. In 1849 1850 breekt een hongersnood uit, waardoor de conflicten zich ontwikkelen tot regelrechte oorlogsvoering. De Hakkas voelen zich direct in hun bestaan bedreigd en in juli 1850 worden alle bekeerlingen van de Godvereringsvereniging opgeroepen om met hun families en alle roerend bezit naar een centraal punt in Guangxi te komen. De demonen uit de visioenen van Hong Xiuquan, die aanvankelijk vooral met de plaatselijke goden van de Puntis worden gedentificeerd, gaan vanaf dit moment ook de Mantsjoes omvatten. Dit verandert de lokale dynamiek van de beweging ingrijpend. De bron van deze cruciale verandering is waarschijnlijk een inheemse messianistische richting, die net als het oorspronkelijke visioen van Hong Xiuquan de vijand sterk in demonische termen identificeert. In deze richting komt het einde der tijden begeleid door de aanvallen van demonen die vernietigende natuurrampen en oorlogen veroorzaken. Zij kunnen met militair geweld worden afgewend, zodat de aanhangers van deze traditie zich altijd organiseren in echte legers. De gemeenschap van gelovigen is alleen veilig op bepaalde plaatsen, die meestal worden gedentificeerd als een keizerlijke hoofdstad. Zonder het messianistische scenario dat door hun versie van het christendom en inheemse tradities wordt aangereikt, zou de beweging zich waarschijnlijk nooit in de richting van een opstand hebben ontwikkeld. In 1851 roept de leiding van de Godvereringsvereniging het Hemelse Koninkrijk van de Grote Vrede (taiping tianguo) uit. Men kondigt een eigen kalender af en de leiders krijgen de titel van koning, met Hong Xiuquan als Hemelse Koning (tianwang). Dit zijn allemaal traditionele politieke handelingen, waarmee men aanspraak maakt op het bezit van het Hemels Mandaat. De negentiende-eeuwse westerse verwijzing naar deze opstandelingen is kortweg als Taipings, naar de term Grote Vrede. De deelnemers laten hun haar groeien als symbool van verzet tegen de Mantsjoes met hun verplichte paardenstaarten en kale voorhoofd, zodat zij vaak Langhaar Bandieten genoemd worden. De plaatselijke Qing-legers slagen er niet in de opstand in te dammen. De Taipings beginnen met een mysterieuze trek naar het noorden, die in 1853 eindigt met de inneming van Nanjing. De precieze redenen voor deze militaire beslissing zijn nooit duidelijk geworden. Het succes van de Taipings komt voort uit hun etnische cohesie en het militair talent van enkele leiders, maar minstens evenzeer uit de ongeoefendheid en de slechte organisatie van de Qing-legers en de plaatselijke milities. Veroverde steden worden niet bezet gehouden en gezien de beperkte omvang van hun eigenlijke leger had dit ook niet gekund totdat men Nanjing bereikt. Deze stad en haar directe omgeving zijn het enige gebied dat steeds vast in handen van de Taipings zal blijven en waar hun religie ook gedeeltelijk in de praktijk zal worden gebracht. Nanjing is de Hemelse Hoofdstad (tianjing), of de keizerlijke
hoofdstad uit de inheemse messianistische tradities, waar men veilig is voor de demonische rampen van de eindtijd. Tijdens het oprukken naar Nanjing breiden de gelederen van de Taipings zich uit tot zon twee miljoen mensen, maar er zal altijd een scheiding blijven tussen de oorspronkelijke, goed met de Hemelse Koninkrijk-religie gendoctrineerde kern uit Guangxi en Guangdong, en de latere deelnemers. Deze laatste groep bestaat uit mannen die bij de verschuiving van de buitenlandse handel van Guangzhou naar Shanghai veel hebben verloren. Van de volgelingen van Hong Xiuquan die niet naar Nanjing zijn getrokken en in Guangdong zijn achtergebleven, wordt een deel later opnieuw door de protestantse zending bekeerd. Gedurende de veldtocht van Guangxi naar Nanjing krijgt de Hemelse Koninkrijkideologie vaste vorm. Behalve de christelijke inspiratie is hier ook de utopisch confucianistische achtergrond belangrijk, een achtergrond die Hong Xiuquan gemeen heeft met latere hervormers uit de regio rond Guangzhou, zoals Kang Youwei (1858 1927). De Hemelse Koninkrijk-ideologie behelst onder meer het streven naar communaal grondbezit, de gelijkheid van man en vrouw, onderwijs voor vrouwen, en seksuele segregatie. Verder zijn er verboden op voeten binden, wat goed past bij de Hakkas die het voeten binden traditioneel niet praktiseren, en op stimulerende middelen zoals alcoholische drank, tabak en opium. Ook voeren de Taipings overal waar zij komen een ware beeldenstorm uit, waarin zij de vooroudertabletten van Confucius en zijn leerlingen, en de beelden van de plaatselijke goden en figuren uit het boeddhistische en daostische pantheon zonder pardon kapot slaan. De Taipings verbreiden hun leer door preken en teksten in de spreektaal, wat nauw aansluit bij de christelijke achtergrond. Er is geen andere opstandige beweging in het traditionele China geweest die zo intensief gebruik heeft gemaakt van schriftelijke en mondelinge propaganda. De volgelingen worden georganiseerd in een gecombineerde militaire en civiele structuur, waarbij officieren tevens groepen families onder zich hebben. Veel aspecten van de ideologie blijven echter beperkt tot geschriften en worden alleen in Nanjing korte tijd, en dan nog slechts ten dele, uitgevoerd. De belangstelling van de Taipings voor het lot van de boeren blijft beperkt (zie afbeelding 102). Vaak wordt de plaatselijke elite zelfs ingeschakeld voor het innen van belastingen, zonder dat zij lid van de beweging hoeven te worden. Communaal grondbezit blijft een papieren ideaal en de Taipings zijn er nooit in geslaagd de plaatselijke niet-Hakka-boerenbevolking voor hun ideologie te winnen. De leiders houden zich nauwelijks aan de leer en leven in luxueuze paleizen met vele concubines. In 1856 breekt er een broederstrijd uit, waarbij Yang Xiuqing en zijn volgelingen voor het grootste deel worden uitgemoord. Het weinige dat tot dan toe van de ideologie in de praktijk is gebracht verdwijnt en de beweging verliest haar elan. Belangrijker is dat hiermee een einde komt aan alle contact tussen God en de leden van de beweging, want Hong Xiuquan heeft, in tegenstelling tot de twee andere leiders, na zijn oorspronkelijke visioenen nooit meer nieuwe gehad. Hij overleeft deze twisten wel, maar isoleert zich nog meer dan voorheen in zijn paleis en wordt geestelijk steeds instabieler. De Taiping-leer is niet meer in staat zich aan nieuwe problemen aan te passen en verliest haar bindende karakter. De beweging valt uiteen in losse, door onafhankelijke generaals beheerste gebieden.
428
hemels mandaat
afbeelding 102 Een officile proclamatie van de Taipings in een poging de gevluchte stedelijke bevolking van een stad weer terug te lokken. De drakenversiering in de marges is geheel traditioneel en geeft de politieke aspiraties van de beweging aan.
Vanaf 1861 maakt het Hemelse Koninkrijk een laatste opleving door, waarbij het benedenYangzi-gebied wordt veroverd en grotendeels vernietigd. Daarna wordt de opstand definitief opgerold. In 1864 pleegt Hong Xiuquan zelfmoord en niet veel later valt Nanjing. Sommige leiders weten te vluchten, maar worden op de vlucht gevangengenomen en gexecuteerd. De oorspronkelijke Taipings vechten zich dood, wetende dat zij bij gevangenneming toch zulDE LATE QING: CRISIS EN HERSTEL (18391895) 429
len worden gexecuteerd. Restanten van hun legers ontkomen en voegen zich bij de Nianopstandelingen verder naar het noorden om later alsnog te worden uitgeroeid. Aanvankelijk staat het christelijke buitenland neutraal tegenover het Hemelse Koninkrijk. Men stuurt zelfs afgezanten naar Nanjing om uit te zoeken waar de Taipings voor staan. Hun afwijkende christendom wekt nieuwsgierigheid, hoewel snel blijkt dat de Taipings overtuigd zijn van de absolute juistheid van hun geloof en niet bereid zijn te worden gecorrigeerd. Hetzelfde geldt mutatis mutandis natuurlijk ook voor de westerlingen met hun vaak uiteenlopende visies op het christendom. Tegen 1860 komt het buitenland tot de opvatting dat de Taipings geen stabiele regering kunnen vormen en dat men afhankelijk is van de Qing voor het uitvoeren van de tot dan toe met China gesloten verdragen. Het buitenland levert vervolgens westerse wapens aan de milities die de Taipings bestrijden, wat daarna de inspiratie vormt om met behulp van westerse technologie China te versterken in de zogenaamde Zelfversterkingsbeweging. Het historische belang van het Hemelse Koninkrijk mag niet worden onderschat. Om te beginnen hebben de Taiping-legers en de overheidslegers grote materile en menselijke schade aangericht. Zo wordt de economische en intellectuele infrastructuur van het beneden-Yangzi-gebied ontwricht en zijn tientallen miljoenen mensen om het leven gekomen. Naast de twee Opiumoorlogen van 1839 1842 en 1856 1860, stellen de opstanden van het midden van de negentiende eeuw het late keizerrijk zwaar op de proef. De beweging van het Hemelse Koninkrijk is voor de nationalistische en republikeinse historiografie van de late negentiende en de twintigste eeuw belangrijk als een imaginaire voorloper (want net als zij anti-Mantsjoe en daarmee protonationalistisch). De communistische historiografie ziet de beweging als een boerenopstand met een compleet uitgewerkt landhervormingsprogramma. Voor diverse revolutionairen van de twintigste eeuw zijn de leiders van de beweging een directe bron van persoonlijke inspiratie. Westerse historici zijn gefascineerd door de rol van het christendom, maar ook door de rijke bronnen die door en over deze beweging zijn geproduceerd.
11.4.2 Overige opstanden

Naast de Taipings krijgt de Qing te maken met nog enkele opstanden, die opnieuw zeer verschillend van aard zijn. De grootste bedreiging wordt gevormd door de Nian-onlusten (1851 1868), die in de marges van het economisch centrum van noordelijk China plaatsvinden. Ten noorden van de Huai Rivier, op de grens van verschillende provincies, opereren sinds het begin van de negentiende eeuw arme boeren die hun inkomen aanvullen door roof, plundering, ontvoering en zoutsmokkel, meestal in het omringende gebied. De gemeenschappen waaruit zij afkomstig zijn, leven eigenlijk al sinds eeuwen in uitzichtloze armoede. Hun bendes staan op goede voet met even arme streekgenoten en worden getolereerd door plaatselijke magistraten. De wijziging van de loop van de Gele Rivier in 1852 1855 veroorzaakt rampzalige hongersnoden in het hele gebied. Hierdoor voegen vele boeren zich bij zulke bendes. Het contact met het Hemelse Koninkrijk stimuleert tot een hechtere organisatie, maar ideolo430 hemels mandaat
gisch blijven de beide groepen gescheiden. De bendes worden plaatselijk nian genoemd, waarvoor een apart Chinees schriftteken is uitgevonden. De term Nian begint te fungeren als een eigennaam, maar er is nooit sprake geweest van n georganiseerde Nian-opstand gericht tegen de dynastie, behalve in de ogen van magistraten en generaals die hun eigen falen moeten goedpraten. Zodoende is het misschien beter van onrust te spreken, maar dan wel op grote schaal. De boeren organiseren zich in dit gebied vanouds door het bouwen van muren om hun dorpen en het opzetten van milities. De Nian nemen deze forten en milities in hun organisatie op. Voorts gebruiken de Nian verwantschapsrelaties om de bendes aaneen te smeden; zo zijn de belangrijke leiders tevens vertegenwoordigers van de grootste plaatselijke families. De Nian zijn het product van normale, traditionele verhoudingen op het platteland en zeer zeker niet zoals de traditionele interpretatie luidt van alternatieve geheime genootschappen of heterodoxe sekten. In 1868 maken milities een einde aan de grote legers van de Nian, maar niet aan de voedingsbodem daarvan: de grote armoede en het endemische banditisme. In de twintigste eeuw zullen de arme boeren uit dit gebied naar Shanghai trekken om in de vuilverwerking te gaan werken. Voorts krijgt de Qing te maken met opstanden van de Miao in Centraal-China (1855 1872), en van moslims in Yunnan (1855 1873), in Shaanxi en Gansu (1862 1873), en in Xinjiang (1864 1878), allemaal ver weg van de sociaal-economisch belangrijke kerngebieden. Deze opstanden zijn gericht tegen het slechte Qing-bestuur, het opdringen van de Han-Chinezen en in mindere mate de discriminatie van de verschillende minderheden en hun religies. De opstanden duren deels zo lang, omdat de traditionele Qing-legers ineffectief zijn en de nieuwe legers van Li Hongzhang en anderen eerst worden ingezet voor de bestrijding van de Taipings en later de Nian. Ook voor de bevoorrading moet ruim tijd worden uitgetrokken. De westelijke grensgebieden staan intussen permanent onder druk van de Russische expansie naar Centraal-Azi en een deel van de opstandelingen in Xinjiang zal zijn toevlucht over de grens zoeken. In Xinjiang betekenen de opstanden een keerpunt in de Qing-opvattingen over dit gebied, dat nu direct door Chinezen zal worden bestuurd als onderdeel van het rijk, in plaats van als een Mantsjoe-verovering. In 1884 wordt het gebied officieel tot een gewone provincie gemaakt, waarmee de oorspronkelijke Mantsjoe-bezetting van vorm verandert. De eerste eeuw heeft de dynastie vooral geheerst door middel van het leger met als leiders Mantsjoes, Mongolen en soms zelfs Oeigoeren. Nu wordt de civiele bureaucratie bemand door Chinezen, meestal afkomstig uit de Hunanese legers die het gebied hebben heroverd en zelden voorzien van een examengraad. De voormalige feodale bestuursstructuur van het gebied onder semi-religieuze leiders wordt nu gedegradeerd tot een informeel subbureaucratisch niveau. Het blijft noodzakelijk het gebied te subsidiren uit het centrum. Wanneer dit na 1900 steeds moeilijker wordt, neemt de lokale belastingdruk sterk toe, met alle gevolgen van dien. Als gevolg van de vele oorlogen verandert de bevolkingsstructuur van het hele gebied. De Oeigoeren wonen voorheen vooral in het zuidelijk deel van Xinjiang, maar migreren nu ook naar de rest van het gebied, zoals de omgeving van Urumchi.
431
11.4.3 Onrust in het beneden-Yangzi-gebied

In de jaren veertig van de negentiende eeuw neemt het aantal gewelddadige incidenten in het beneden-Yangzi-gebied sterk toe. Zij zijn het gevolg van specifieke sociaal-economische ontwikkelingen in dit economische kerngebied en dus niet vergelijkbaar met de grootschalige opstanden in economisch en politiek marginale gebieden. Zij zijn het gevolg van het vertrek van de grootgrondbezitters uit de dorpen naar de stad en het ontstaan van een tussengroep van managers die de pacht voor hen moeten innen. Dit veroorzaakt diverse nieuwe problemen. Wij zien een afnemen van de band tussen elites en boeren, maar we zien ook een groeiende bemoeienis van plaatselijke magistraten om te voorkomen dat de pacht te hoog wordt, waardoor het protest zou kunnen toenemen en uiteindelijk minder of geen pacht meer wordt betaald. In dat laatste geval zou er ook geen belasting meer worden betaald, hetgeen niet in het belang van de magistraten is. Het gevolg hiervan is dat op termijn de protesten direct tegen de staat toenemen. Dit betekent niet dat de boeren het slechter hebben, want netto is de druk op hen eerder minder dan voorheen. Wat we zien is dat na de eerste golf van protest in de jaren veertig en vijftig van de negentiende eeuw de relatieve druk afneemt, totdat de zaak in het eerste decennium van de twintigste eeuw opnieuw uit de hand loopt. Daarna zal in de periode tussen 1911 en 1949 de positie van de boeren weer beter worden, maar de grondbezitters kunnen de toenemende belastingdruk niet meer aan. Zij zijn ook niet in staat deze druk op de boeren af te schuiven, doordat de overheid inmiddels te extreme pachtverhogingen heeft verboden. Tegen het moment dat de communisten de macht overnemen, is het grootgrondbezit in het beneden-Yangzi-gebied al zeer verzwakt. Belangrijk aan deze analyse voor het grotere verhaal is dat de klassieke communistische interpretatie van de belastingen pachtprotesten in het beneden-Yangzi-gebied als een lokale parallel aan het geweld van de grote opstanden in de marginale gebieden dus niet klopt. Er is geen regelrechte route van toenemende economische exploitatie die uiteindelijk voert tot het ineenstorten van de lokale samenleving of de komst van de communistische heilstaat. Uit de toenemende protesten blijkt vooral dat de boeren heel goed in staat zijn voor hun eigen rechten op te komen. Zij organiseren zich in hun liturgische groepen, die in de late negentiende eeuw eerder sterker dan zwakker zijn geworden.
11.5 De Zelfversterkingsbeweging (1861 1895)

11.5.1 De milities van Zeng Guofan
In 1851 wordt een vooraanstaande literaat uit Hunan, Zeng Guofan (1811 1872), uit retraite teruggeroepen om in Hunan milities te gaan organiseren voor de strijd tegen de Taipings. Gedwongen door de geringe financile steun van het hof en de bureaucratie vertrouwt hij vooral op zijn persoonlijke relaties bij het rekruteren, financieren en organiseren van zijn troepen. Hij rekruteert officieren die zelf milities organiseren. Financiering gebeurt door plaatselijke heffingen, de verkoop van ambtelijke titels, en de heffing van een belasting op goederen in transit (lijin432 hemels mandaat
belasting, ook likin-belasting genoemd). Pas in 1860 wordt hij gouverneur-generaal, waardoor hij eindelijk toegang krijgt tot reguliere belastinginkomsten. De lijin-belasting is ontwikkeld om de strijd tegen het Hemelse Koninkrijk te financieren, maar zij wordt na het verslaan van de Taipings niet afgeschaft en groeit uit tot een belangrijke bron van inkomsten voor het regionale en plaatselijke bestuur. Zij versterkt de positie van de provincies met veel handel en maakt hen onafhankelijker ten opzichte van het centrum. Voor het eerst sinds de Song wordt hiermee weer een substantile handelsbelasting ingevoerd, die vervolgens lokaal wordt gend en op provinciaal niveau kan worden gebruikt. Kenmerkend voor Zengs militie zijn een fatsoenlijke betaling, effectieve militaire training, het rekruteren van boeren als soldaten en literaten als officieren, persoonlijke loyaliteit tegenover Zeng, en indoctrinatie met confucianistische deugden. Tot dan toe is de rekrutering van zulke milities nogal willekeurig en komen zij vooral voort uit de noodzaak van dorpen zich tegen bandieten of andere dorpen te beschermen. Het verschil tussen bandieten of plaatselijke knokploegen aan de ene kant en milities aan de andere is gering. Het succes van de nieuwe milities van Zeng Guofan is tot 1861 nogal wisselvallig, maar vanaf dat jaar worden de Taipings in een serie campagnes verslagen. In 1861 voegt Li Hongzhang (1823 1901), een leerling van Zeng, zich bij hem met milities uit Anhui. In 1864 besluit Zeng Guofan na de val van Nanjing meteen zijn eigen militie te demobiliseren. Als een rechtgeaarde neoconfucianist is hij teleurgesteld in het morele gehalte van zijn soldaten en officieren. Bovendien wil hij kritiek van het hof op de persoonlijke loyaliteit van zijn troepen aan hem en zijn officieren voorkomen. Het hof wil ook Li Hongzhang en andere militieleiders wegwerken, maar dit mislukt door het voortduren van de andere opstanden en het falen van de traditionele Qing-legers. Het hof is hierdoor gedwongen Li Hongzhang en enige andere leiders met hun troepen in te blijven zetten tegen de Nian en de moslims. De gangbare opvatting is dat de legers van de krijgsheren (warlords) van de vroege twintigste eeuw zich hebben ontwikkeld uit deze milities, maar dit blijkt niet te kloppen. Wel zijn diverse invloedrijke ambtenaren uit de periode na 1864 afkomstig uit de gelederen van Zengs officieren. De milities zijn regionaal van oorsprong, en nadat de Taipings zijn verslagen keert een deel van de soldaten uit Hunan, Hubei en Anhui naar huis terug. Nieuwe legeronderdelen zijn veelal afkomstig uit het gebied waar hun generaals op een gegeven moment actief zijn. De legers van de twintigste-eeuwse krijgsheren zijn ontstaan uit de militaire vernieuwingen van de laatste vijftien jaar van het keizerrijk. Zoals wij in het volgende hoofdstuk zien, verschillen deze beroepslegers met een modern opgeleid kader fundamenteel van de milities van Zeng Guofan, Li Hongzhang en anderen.
11.5.2 Zelfversterking met behoud van de eigen identiteit

De Chinese discussies over de buitenlandse dreiging Nadat China in 1842 de Opiumoorlog heeft verloren, leidt dat vreemd genoeg nog niet tot een fundamentele herbezinning op het hoogste niveau. In eerste instantie wordt dezelfde buitenlandse politiek als voorheen voortgezet, met het oude tribuutstelsel als uitgangspunt. Sterker nog, velen denken dat de Qing de oorlog zelfs heeft gewonnen, omdat de lokale
bevolking bij een incident in de buurt van Guangzhou een vuist lijkt te hebben kunnen maken. Deze vuist blijkt echter bij nauwkeurige bestudering een illusie te zijn geweest en het betreffende incident militair onbelangrijk. De kern van de militaire strategie van de Britten in 1842 is geen aanval op Guangzhou, maar een vlootaanval in het beneden-Yangzi-gebied om de Qing onder druk te zetten. Deze strategie is wel degelijk succesvol, alleen nemen veel Chinese literaten dit niet goed waar. Dit is de basis voor een toenemende verharding van de publieke opinie onder de culturele en sociale elite ten aanzien van het buitenland, waar de vredesfactie van de Mantsjoes uiteindelijk niet tegenop kan. Aan de andere kant zien wij ook een reeks aan publicaties over het Westen, door Wei Yuan en anderen. Deze werken zijn nog steeds sterk anekdotisch van karakter, gebaseerd op toevallige contacten met individuele westerlingen bijvoorbeeld in gevangenschap op Taiwan, maar zijn toch al concreter dan de geografische overzichten van de wereld door de jezueten en hun christelijke bekeerlingen. Ook sijpelt er kennis over het Westen door via Chinezen die in Zuidoost-Azi werkzaam zijn en terug zijn gekeerd naar hun land van herkomst. Zo komt een Brit in 1853 op het platteland bij Shanghai een man tegen die hem in het Maleis aanspreekt. Centraal in de discussies staat het sterker maken van het eigen land om zo de barbaren de baas te kunnen (het reguleren van de barbaren of zhiyi). De steeds terugkerende slogans zijn het land verrijken om het leger sterk te maken (fuguo qiangbing) en de essentie van China met de methoden van het Westen (zhongti xiyong). In de laatste slagzin wordt het Westen niet meer gereduceerd tot het conventionele barbaren. In China betekent het handhaven van de inheemse essentie het vasthouden aan het oude systeem van normen en waarden, wat wordt onderbouwd met de hernieuwde studie van de klassieke teksten. Daarbij staan niet meer de oorspronkelijke betekenissen centraal, zoals in de filologische traditie van de tekstkritiek (kaozhengxue) van de voorafgaande eeuw, maar juist de diepere, filosofische waarheden van de oude klassieken. Van een systematische studie van het buitenland is nog steeds geen sprake en de oplossingen worden vooral gezocht in een hernieuwde kennismaking met de eigen traditie. Deze discussies worden in Japan gevolgd en verder gevoerd. Vanaf de jaren zestig van de negentiende eeuw wordt als gevolg van deze discussies een consistente politieke, militaire en economische strategie uitgewerkt. Zo vreemd is dit niet, want in tegenstelling tot China is Japan ondanks zijn politiek van afsluiting altijd het buitenland in de gaten blijven houden. Men kijkt er naar China, maar ook naar Europa, via de kleine maar belangrijke handelspost van de Nederlandse VOC op het kunstmatige eilandje Deshima in de haven van Nagasaki. Ook het tsaristische Rusland op het betwiste eiland Sachalin, ten noorden van Hokkaid, wordt bestudeerd. Er is zelfs een aparte cultureel-filosofische stroming waarbinnen eerst Hollandse en daarna westerse kennis in het algemeen centraal staat. Sommige Japanners verzamelen systematisch informatie door het interviewen van Chinezen en Hollanders in Nagasaki, en Japanse zeevaarders die als schipbreukelingen in Rusland zijn geweest. Wanneer het Amerikaanse vlooteskader onder leiding van Matthew Perry in 1853 voor de kust verschijnt, hebben sommige Japanners al een redelijk genformeerd beeld van de kracht en gevaren van het Westen. In China is zulk intellectueel contact al sinds de vroege Qing ongebruikelijk en na het verbod op het christendom in 1724 zo goed als onmogelijk geworden.
434 hemels mandaat
Voor talloze Japanners uit de oude samoerai-elite is de stap naar een nieuwe strategie traumatisch, maar er zijn machtige groepen bereid en in staat deze stap toch te zetten. Uiteindelijk treedt het oude Tokugawa-shgunaat af en wordt het oude keizerschap in zijn volle glorie hersteld, de zogenaamde Meiji Restauratie (Meiji isshin). Feitelijk is natuurlijk sprake van een geheel nieuw politiek systeem. Japan is in de volgende decennia veel succesvoller in zijn industrialisatie dan de meeste Europese landen, en dat misschien wel juist dankzij de kracht van de aan China ontleende ideologie van zelfversterking met behoud van de eigen culturele essentie. Dit geeft duidelijk aan dat een categorische veroordeling van de ideologie van de zelfversterking nooit een voldoende verklaring kan bieden voor het falen van de concrete maatregelen in China. Vooralsnog blijft het in China na 1842 bij praten, terwijl de vredesfactie van de Mantsjoes en de harde lijn van de inheemse Chinese factie met elkaar strijden. Het is de Arrowoorlog van 1856 1860, in combinatie met de aanhoudende opstanden, die de noodzaak van een fundamentele herorintatie op het Westen en de basis van zijn militaire superioriteit definitief op de agenda zet. Een kleine groep Chinese en Mantsjoe-topbestuurders gaat zich nadrukkelijk orinteren op Chinas positie in de wereld. Het verschil met een eerdere beweging van praktische denkers uit de kringen der assistenten van ambtenaren, zoals de genoemde Wei Yuan en anderen, is dat deze groep bestuurders veel dichter bij de werkelijke uitoefening van de macht staat. Zij zijn onder de indruk van de kracht van het Westen en menen dat deze vooral het gevolg is van de westerse technologische superioriteit. Daarom willen zij westerse industrile en militaire technologien overnemen, om daarmee de Chinese cultuur te behouden en versterken. Deze beweging heet de Zelfversterkingsbeweging (ziqiang yundong), in het Chinees ook vaak de Beweging voor de Studie van Buitenlandse Aangelegenheden (yangwu yundong) genoemd. Het nieuwe elan na de vrede van 1860 en het neerslaan van de Taipings in 1864 geeft velen in het ambtelijke systeem en binnen de intellectuele elite het gevoel dat de Qing nu een dynastieke restauratie doormaakt. Ondanks alle oorlogen en opstanden van de negentiende eeuw zal de Qing-dynastie tot en met 1911 voortduren. Pas vanaf 1905 wordt de val van de dynastie werkelijk onafwendbaar, met de afschaffing van het examensysteem als bindend element tussen de keizer in het centrum en de plaatselijke elites.
De Zelfversterkingsbeweging in actie In 1861 sterft de keizer, waarna een minderjarig kind op de troon komt, met acht Mantsjoes als regenten. De twee keizerin-weduwes doen vervolgens samen met prins Gong een succesvolle greep naar de macht en schakelen de regenten uit. Een van hen is Cixi (1835 1908), de biologische moeder van de nieuwe keizer en zelf een ambitieuze vrouw. Vooralsnog delen zij gedrien de macht, met de kind-keizer Tongzhi als de nominale heerser (r. 1862-1874). Op den duur zal Cixi de andere keizerin-weduwe overvleugelen en ook de macht van prins Gong weten te verminderen. Een fatale zwakte van alle hervormingspogingen is de voortdurende politieke strijd tussen Cixi en anderen die overal doorheen loopt, waardoor van een consequente en collectieve herorintatie zoals in Japan in dezelfde periode wel plaatsvindt geen sprake is.
Prins Gong en de leiders uit de strijd tegen de Taipings, zoals Zeng Guofan en Li Hongzhang, zijn diep onder de indruk geraakt van de westerse militaire macht. Li Hongzhang heeft in de laatste fase van de strijd met succes gebruikgemaakt van de nieuwste westerse wapens en militaire strategien. Zij besluiten westerse militaire en industrile technologie over te nemen om China zodanig te versterken dat het zijn cultuur voortaan tegen het buitenland zal kunnen verdedigen. Het gaat niet om een bewuste moderniseringsstrategie waarbinnen ruimte is voor lokale of zelfs particuliere autonomie en een winststreven zoals in WestEuropa, maar om een topdownbeweging die geheel binnen het staatsapparaat plaats moet vinden. In termen van ons eerder gentroduceerde concept van cultural resources is hier dus sprake van een nadruk op de eigen culturele technologien en een restrictieve visie op het soort technologien dat mag worden overgenomen om de eigen cultuur te kunnen behouden. De Zelfversterkingsbeweging definieert die over te nemen militaire en industrile technologien nadrukkelijk als niet-cultureel van aard, ook al is dat uit ons huidige perspectief ongetwijfeld een ernstige vergissing. In 1861 wordt het al genoemde Kantoor voor Algemene Regeling (zongli yamen) opgericht, dat nauw verbonden is met het Strategisch Bureau en dus dicht bij het centrum van de macht zit. Prins Gong wordt hoofd van deze instelling, die zich ontwikkelt tot de belangrijkste spreekbuis van Chinas buitenlandse politiek en tot stimulator van de Zelfversterkingsbeweging. Keizerin-weduwe Cixi speelt echter de conservatieve krachten en de voorstanders van de Zelfversterkingsbeweging tegen elkaar uit om haar eigen macht te vergroten. Hierdoor verliest het Kantoor voor Algemene Regeling na 1869 zijn invloed op de grote lijnen van het bestuur. Wel behoudt prins Gong het laatste woord over de projecten die door de voorstanders van de Zelfversterkingsbeweging worden voorgesteld. Naast het Kantoor voor Algemene Regeling worden er twee Commissariaten van de Handel ingesteld, voor het noorden in Tianjin en voor het zuiden in Shanghai. Deze posten worden bekleed door vernieuwingsgezinden. In 1870 wordt Li Hongzhang gouverneur-generaal van Zhili, de belangrijkste provincie in Noord-China, en Commissaris van de Handel in Tianjin. Hij dankt zijn post aan het Bloedbad van Tianjin in 1870 waarbij onder anderen de Franse consul wordt vermoord door een woeste menigte. Het hof is bang voor een strafexpeditie door de Fransen en haalt Li Hongzhang met zijn troepen daarom naar Tianjin. Li Hongzhang overvleugelt het Kantoor voor Algemene Regeling en zijn kantoor wordt het feitelijke ministerie van Buitenlandse Zaken. Leden van zijn staf in de strijd tegen de Taipings krijgen later ook belangrijke bestuurlijke functies op provinciaal niveau. In de laatste jaren van de Taiping-opstand heeft men kleine delen van het leger al bewapend met westerse geweren, in plaats van de traditionele musketten. Op deze manier ontstaat een eerste bewustzijn voor de mogelijkheden van moderne wapens, en de militaire technologie krijgt dan ook prioriteit in de projecten van de Zelfversterkingsbeweging. Vanaf het begin worden havens, scheepswerven en wapen- en munitie-industrien opgebouwd, zoals het Jiangnan-arsenaal bij Shanghai, een scheepswerf in Fuzhou en een munitiefabriek in Tianjin. Hieruit ontstaan de eerste Chinese vloten, die in de oorlogen tegen Frankrijk (1884 1885) en Japan (1894 1895) echter smadelijk ten onder zullen gaan.
436 hemels mandaat
Er worden scholen gesticht voor westerse talen en technische en natuurwetenschappelijke kennis, zoals een tolkenschool in Beijing ten behoeve van het contact met buitenlanders, en scholen verbonden aan het Jiangnan-arsenaal en de Fuzhou-scheepswerf (zie afbeelding 103). Deze instellingen verschaffen een alternatief carrirepad voor mensen met talent, maar zonder geld om voor de ambtelijke examens te studeren. De staat stuurt ook de eerste Chinezen uit om overzee te studeren en in 1876 wordt de eerste diplomatieke missie naar het buitenland gestuurd, waarvan het hoofd Guo Songtao (1818 1891) vervolgens de eerste ambassadeur in Groot-Brittanni en Frankrijk wordt zonder enige beheersing van de talen van deze landen. Hij komt uit dezelfde kringen in Hunan als Zeng Guofan en blijft altijd een loyale ambtenaar van de Qing. Hij schrijft een dagboek over zijn ervaringen, waarin hij een openhartig en bewonderend verslag uitbrengt over wat er in het Westen allemaal is bereikt. Dit roept zon grote weerstand op onder de conservatieve ambtenaren, dat de blokken om het boek te drukken zelfs worden vernietigd. Aan de andere kant is Guo Songtao overtuigd van de waarde van Chinese intellectuele en culturele tradities. Hij speelt een belangrijke rol in de eerste uitgave van de werken van de overtuigde Ming-loyalist Wang Fuzhi. Voor hem is Wang Fuzhi vooral een groot filosoof uit zijn eigen geboorteprovincie Hunan, iemand om trots op te zijn en zeker niet de inspiratiebron voor een anti-Mantsjoe-filosofie. Dat is een veel latere ontwikkeling die door anderen zal worden doorgemaakt. Wel belangrijk voor Guo Songtao en anderen is Wang Fuzhis pleidooi voor nieuwe oplossingen voor nieuwe problemen, zij het dat Wang zijn oplossingen nog steeds baseert op de creatieve interpretatie van klassieke teksten. Westerlingen spelen in deze activiteiten in de tweede helft van de negentiende eeuw een cruciale rol. Zo is er John Fryer (1839 1928), die begint als een Britse anglicaanse zendeling, maar uit de orde wordt gezet omdat zijn vrouw onderweg naar China zwanger is geraakt van de kapitein van het schip. Na diverse lokale banen als leraar wordt hij uiteindelijk in 1868 door het Jiangnan-arsenaal in dienst genomen als vertaler. Hij zal persoonlijk meer dan 90 van de ruim 160 vertalingen van zijn vertaalbureau produceren, die wetenschappelijke titels omvatten en algemene werken over diverse aspecten van het Westen. Daarnaast is hij actief als organisator van een Academie voor de Natuurwetenschappen (gezhi shuyuan), genoemd naar Zhu Xis klassieke zinsnede zich uitstrekken tot de dingen en kennis tot stand brengen (gewu zhizhi). Zowel hij als de hieronder behandelde Timothy Richard voert ook een pleidooi voor een nieuw soort sociaal gengageerde literatuur in romanvorm. Timothy Richard (1845 1919), een baptistische Welshman, komt in 1870 naar China. Hij en anderen publiceren in een Chineestalig en veelgelezen zendelingentijdschrift, waarbij het christendom als een positieve kracht wordt gepresenteerd. Hij zal zich onder meer onderscheiden als de medeorganisator van westerse noodhulp tijdens de grote hongersnood van 1876 1879, die miljoenen doden tot gevolg heeft en een einde maakt aan de provincie Shanxi als rijke handelsprovincie. Het is de eerste keer dat westerlingen en Chinezen samenwerken bij de bestrijding van een grote ramp. Bovendien is het een van de eerste keren, zo niet de eerste, dat westerlingen zich op deze schaal engageren in internationale liefdadigheid en hulp. Zij zullen het overigens in de komende decennia ook nog vaak genoeg nalaten, maar het is een begin. De Zelfversterkingsbeweging is niet alleen een binnenlandse
beweging, maar ook een kader waarbinnen christelijke missionarissen en zendelingen, zoals John Fryer en Timothy Richard, voor het eerst deel kunnen nemen aan het publieke leven in China.
afbeelding 103 Nieuwjaarsprent van een Zelfversterkingsschool in Tianjin rond 1900. De jongens lopen in het gelid. De meisjes hebben waarschijnlijk nog gebonden voeten, maar doen al staande toch een soort gymnastiek. In de jaren zeventig van de negentiende eeuw is China nog niet toe aan dit soort scholen.
Sommige ambtenaren zijn zich bewust van het nut van infrastructurele projecten, maar de koudwatervrees blijft aanzienlijk. Zo is de bouw van spoorwegen tot 1895 problematisch. Het eerste particuliere project uit 1876 bij Shanghai wordt het jaar daarop zelfs weer afgebroken in opdracht van de overheid. Een kolenspoortraject in de buurt van Tianjin in 1881 wordt niet afgebroken, maar leidt tot 1894 wel een moeizaam bestaan. Op Taiwan wordt tussen 1887 en 1893 van Taibei (of Taipei, zoals op Taiwan gebruikelijk) naar het zuiden een traject van 107 km aangelegd, dat na 1895 door de Japanners verder wordt uitgebreid. Vanaf de jaren zestig van de negentiende eeuw wordt eerst door westerlingen en dan door een Chinese ambtenaar geprobeerd de onderzeese telegraafkabels die in Shanghai en Xiamen aan land komen verder uit te breiden over land. Dit mislukt grotendeels, totdat Li Hongzhang zich er vanaf 1880 voor inzet. In 1872 beginnen discussies over de noodzaak een Chinese stoomvaartmaatschappij op te richten, nadat diverse westerse maatschappijen al sinds een decennium vanuit Shanghai en andere plaatsen actief zijn. Ook hier speelt Li Hongzhang een beslissende rol. Hoewel het bedrijf wordt opgericht op basis van aandelenkapitaal, blijven de banden met de overheid
438 hemels mandaat
belangrijk. Het is een goed voorbeeld van de combinatie van kooplui en ambtenaren in het managen van wat een commercile onderneming zou moeten worden. Een belangrijk doel is het vervoer van belastinggraan (het oude tribuutgraan) naar Noord-China, omdat het Keizerskanaal al sinds jaren niet meer bruikbaar is. Dit is van cruciaal belang voor de overheid, dus verbazingwekkend is de betrokkenheid van ambtenaren niet. Vooralsnog is hiermee het overwicht van de westerse stoomvaartmaatschappijen nog lang niet opgeheven. In eerste instantie is er dus geen sprake van werkelijke industrialisering. Niet alleen de komst van de spoorwegen en de stoomboot wordt vertraagd, maar ook de introductie van een zijdefabriek. Vanaf de jaren zeventig van de negentiende eeuw vindt in het Westen een tweede Industrile Revolutie plaats. Terwijl voorheen vernieuwingen vooral door trial and error worden gevonden, ontwikkelen beroepswetenschappers voortaan in laboratoria en met behulp van wiskunde, natuurkunde en scheikunde nieuwe technologie. Dit is het begin van de moderne beoefening van wetenschap en techniek aan de universiteiten en in de laboratoria van de grote ondernemingen. Omdat de infrastructuur grotendeels ontbreekt om mensen op hoog niveau op te leiden, loopt China een verdere achterstand op. Juist in dit opzicht mist China de boot, waar Japan wel slaagt. Wanneer uiteindelijk na 1895 toch een eigen industrie wordt opgebouwd, moeten de machines noodgedwongen gemporteerd worden. De meeste ondernemingen zijn (semi-)overheidsinstellingen, geleid door stafleden van de gouverneurs-generaal die voorstander zijn van de Zelfversterkingsbeweging. De rol van het particuliere kapitaal is miniem en winsten worden meteen uitgekeerd in plaats van te worden geherinvesteerd in het bedrijf. De gouverneurs-generaal en hun staf maken gebruik van de ondernemingen om zichzelf te verrijken (zie afbeelding 104). Dit is een oude gewoonte in het Chinese bestuursapparaat, maar funest voor de kans van slagen van de projecten. Doordat alles afhangt van de gouverneurs-generaal, zijn de hervormingen ook kwetsbaar bij overlijden, omdat zon netwerk dan vaak in elkaar stort. Juist in de vroege jaren zeventig van de negentiende eeuw sterven diverse belangrijke hervormers en wordt Li Hongzhang de belangrijkste representant. Voor veel ambtenaren zijn deze ondernemingen vulgaire activiteiten, de echte confucianistische geleerde onwaardig, zodat zij zich niet in het management interesseren en alleen in de opbrengst. Iemand die in deze wereld wel van de nieuwe kansen weet te profiteren is Sheng Xuanhuai (1844 1916). Afkomstig uit een elitefamilie uit het beneden-Yangzi-gebied, slaagt hij net als velen niet voor de hogere ambtelijke examens. Vroeger zou alleen een carrire mogelijk zijn geweest in de marges van het bestuurlijke systeem, bijvoorbeeld als leraar of secretaris van een welvarender familie, als persoonlijke assistent van een hogere bestuurder of als handelaar. Nu kan hij via beleidsfuncties in de nieuwe ondernemingen van de Zelfversterkingsbeweging omhoog klimmen en toch min of meer een ambtelijke carrire doorlopen. Hij is vanaf de late negentiende eeuw tot zijn dood een van Chinas belangrijkste industrile en financile leiders, die echter altijd nauwe banden met het bestuurlijke apparaat blijft en moet blijven onderhouden. Hij is de stichter van diverse instellingen voor hoger onderwijs in Tianjin en Shanghai, en van bibliotheken. Wij zullen hem ook tegenkomen als de stichter van de eerste Chinese bank, en als de minister van Transport, wiens politiek om
de regionaal gefinancierde spoorwegen te nationaliseren tot grote spanningen zal leiden in het revolutionaire jaar 1911.
afbeelding 104 Li Hongzhang en zijn assistenten op een foto uit de late negentiende eeuw.
Een vergelijkbare figuur is Zhang Jian (1853 1926). Afkomstig uit een lagere elitefamilie uit het armere noorden van het beneden-Yangzi-gebied, haalt hij in 1885 wel de op een na hoogste juren-graad, maar het jaar daarop niet de hoogste. Inmiddels werkt hij al vanaf 1876 in de persoonlijke staf van een noordelijke generaal, dezelfde bij wie ook Yuan Shikai in precies dezelfde tijd zijn loopbaan begint. Deze belangrijke figuur wordt in het volgende hoofdstuk uitvoerig behandeld. Na 1885 ruilt hij het klassieke ambtelijke carrirepad in voor een loopbaan als leraar en manager. In 1894 slaagt hij weliswaar nog als eerste voor een extra sessie van de hoogste examens ter gelegenheid van de zestigste verjaardag van keizerin-weduwe Cixi, maar hij kiest meteen daarna voor het opzetten van een katoenfabriek in zijn geboorteplaats in het klassieke katoen producerende beneden-Yangzi-gebied. Hij zal deze fabriek tot grote bloei weten te brengen. Daarnaast zal hij vele onderwijsinitiatieven ontplooien, net als zijn patroon, gouverneur-generaal Zang Zhidong. Bij hem is dus geen sprake van een gefrustreerde ambtelijke carrire, maar een bewuste keuze voor industrile en onderwijskundige ontwikkeling. Daarbij kan hij met succes gebruikmaken van zijn aanzienlijke culturele kapitaal in de vorm van een eerste plaats in de hoogste ambtelijke examens in 1894 en een lagere ambtelijke carrire van dan al bijna twintig jaar. Na 1900 wordt hij ook steeds meer politiek
440 hemels mandaat
actief, waaronder een periode als minister van Landbouw en Handel in de regeringen van Sun Yatsen en daarna Yuan Shikai van 1912 tot 1915. De projecten van Sheng Xuanhuai gelden als het klassieke voorbeeld van het systeem van toezicht door ambtenaren en management door handelaren (guandu shangban). Zhang Jian is alweer een stap verder, want hij betrekt niet alleen ambtenaren en handelaren in zijn project, maar ook de plaatselijke elite. Dankzij Zhangs culturele kapitaal kan hij een verbinding vormen tussen oude en nieuwe elites op een manier die mensen als Sheng Xuanhuai nooit zullen kunnen bereiken. Zhang zal ook in bredere kringen samenwerken met vernieuwingsgezinde jonge geleerden, die in de volgende decennia een grote rol in het culturele en intellectuele leven zullen spelen. Tegelijkertijd wijst hij Kang Youwei af als te overhaast en ondeskundig. Waar Sheng Xuanhuai dankzij de samenwerking met de hoogste ambtenaren tot op centraal niveau zal doordringen, blijft Zhang Jian vooral lokaal actief, omdat hij kiest voor samenwerking met de plaatselijke elite. Sheng wordt uiteindelijk een belangrijk onderdeel van het bestuurlijke systeem, wanneer dat na 1895 economische veranderingen gaat doorvoeren die niet meer direct aan de staat zijn gelieerd. Op het perifere Taiwan zullen ironisch genoeg de verworvenheden van de Zelfversterkingsbeweging het sterkst zijn. Achtereenvolgende bestuurders tonen grote belangstelling voor de hervormingen, mede omdat zij daarin de beste kans zien Taiwan te beschermen tegen buitenlandse machten die het op het eiland voorzien hebben, zoals de Japanners en de Fransen. In 1895 komt het eiland toch in handen van Japan, maar deze verworvenheden worden onder vreemde heerschappij verder uitgebouwd en vormen de basis voor het Taiwan van vandaag. Wanneer in 1945 Taiwan weer bij China komt, heeft het altijd al sterk onafhankelijke eiland zich in een heel andere richting ontwikkeld. Dit proces wordt na 1949 nog versterkt, wanneer Taiwan als enige Chinese gebied in nationalistische handen blijft. De Zelfversterkingsbeweging vindt plaats zonder noemenswaardige cordinatie of samenwerking. Het is een politiek initiatief van bovenaf, dat niet gepaard gaat met fundamentele veranderingen op lager niveau (zie afbeelding 105). Het is een poging om binnen de gevestigde Chinese bestuurlijke tradities en zonder concessies aan de Chinese culturele waarden te moderniseren. Ook een hervormer als Kang Youwei probeert de basis voor verandering te vinden in de oude klassieken, maar uiteindelijk bieden deze canonieke teksten daarvoor toch te weinig aanknopingspunten. In de loop van de periode ontstaat daarom de overtuiging dat de nieuwe wetenschap en technologie allemaal van Chinese oorsprong zijn, maar dat dit daarna is vergeten. Deze claim maakt het gemakkelijker om de culturele en intellectuele aspecten van de westerse kennis en kundes te accepteren, maar tegelijkertijd accepteren de bedenkers van zon claim dit cultuurgoed daarmee toch impliciet als superieur aan de bestaande cultuur. De volgende stap zal dan ook zijn om de Chinese tradities geheel te verwerpen in een reeks van vaak radicale en iconoclastische bewegingen tijdens de twintigste eeuw.
441
afbeelding 105 Deze fabriek van wollen stoffen is in 1879-1880 in Lanzhou opgebouwd met buitenlandse machines. Al na 1882 staakt de fabriek de productie, omdat de organisatorische problemen te groot worden en de contracten met de buitenlandse adviseurs zijn afgelopen.
De financiering van de projecten van de Zelfversterkingsbeweging vindt plaats vanuit de staatskas, waarbij veel geld wordt weggezogen door corruptie, militaire uitgaven en indemniteiten als gevolg van oorlogen tegen de oprukkende imperialistische naties. De middelen zijn dus steeds beperkt. De economische en culturele gevolgen blijven beperkt tot de verdragshavens, waarvan sommige zich uiteindelijk tot industrile centra zullen ontwikkelen. Er is geen sprake van ruimte voor initiatieven van onderaf met als doel winst te maken, zoals in West-Europa in de loop van de negentiende eeuw, waarbij de staat vooral indirect door het heffen van belastingen profiteert en ondertussen militair sterker wordt. Ook op lokaal niveau vindt een belangrijke ontwikkeling plaats, namelijk de versterking van de lokale elites n van het lokale bestuursapparaat op districtsniveau. De belastingheffing die is ingesteld om de onderdrukking van de opstanden te financieren, zoals de al genoemde likin (lijin)-belasting op goederen in transit, wordt genstitutionaliseerd door de lokale overheid. Tegelijkertijd neemt de macht van de lokale elites verder toe. Zij houden ook na de Hemelse Koninkrijk-opstand de inning van belastingen en de organisatie van milities in eigen hand, deels met behulp van managers en belastinginners die het echte werk voor hen doen. Dit leidt tot toenemende lokale spanningen, omdat de feitelijke beheerders van
442 hemels mandaat
de grond op plaatselijk niveau nooit zeker kunnen zijn van hun positie en er daarom vooral belang bij hebben zo snel mogelijk binnen te lopen. Bovendien voelen deze managers zich veel minder verantwoordelijk in termen van confucianistische deugden, waarin de hogere elite wl is gendoctrineerd. Tegelijkertijd betekent dit ook dat de controle door de lokale elite toeneemt. De leden zullen zich steeds meer engageren in het bestuur en daarom na 1905 ook in toenemende mate een stem opeisen in het beheer van provinciale instellingen als de nieuwe scholen en spoorwegen, en in representatieve organen zoals de Kamers van Koophandel en de provinciale assemblees. Het is echter moeilijk deze ontwikkelingen precies te waarderen. Is meer controle een goede zaak of gaat het alleen maar om een intensievere vorm van uitbuiting van de boeren, handwerkslui en handelaren? Zeker is dat de financile druk op de lokale bevolking in de laatste decennia van de dynastie steeds meer toeneemt, door de combinatie van schadeloosstellingen aan het buitenland en de noodzaak van meer inkomsten voor politieke, militaire en economische vernieuwing. Toch is het iets te makkelijk meer controle alleen maar af te doen als meer uitbuiting en repressie, want het groeiende engagement van plaatselijke bestuurders en lokale elites maakt ook de veel grotere politieke participatie mogelijk die wij na 1895 zullen zien. Vanuit ons westerse ideaalbeeld van een wereld waarin de democratie de ideale politieke vorm is, is deze participatie alleen maar toe te juichen. Daarbij moeten wij niet vergeten dat een democratie alleen goed werkt wanneer de staat zelf ook sterk is, wat alleen kan met voldoende inkomsten. In een andere politieke visie, zoals die van de meeste nationalistische en communistische historici van de twintigste eeuw, is deze participatie minder belangrijk, want volgens hen weten intellectuelen zoals zij toch wel wat het beste voor het volk is. Wat dat betreft zetten hedendaagse Chinese intellectuelen van allerlei achtergronden de paternalistische instelling van de traditionele literaten gewoon voort.
11.6 Een balans van de hervormingen

11.6.1 Succes onder druk
Het is gebruikelijk om de Zelfversterkingsbeweging vooral negatief te beoordelen, maar het is de vraag of dit wel terecht is. Het is een feit dat Japan vanaf 1868 onder een sterk en eensgezind leiderschap een voortvarende politiek van industrialisatie, kolonisatie en modernisering volgt die is genspireerd door dezelfde ideologie als de Zelfversterkingsbeweging. Japan slaagt er vanaf 1895 in om de westerse imperialistische koloniale mogendheden succesvol te imiteren. Dit culmineert uiteindelijk in de (semi-)annexatie van Taiwan, Korea, China en Zuidoost-Azi, met losse acties tegen de Verenigde Staten en andere westerse mogendheden om de grenzen van het veroverde gebied veilig te stellen. Net als bij de westerse koloniale en imperialistische expansie leidt dit onherroepelijk tot oorlogen. In de perceptie van Japan is dit niet wezenlijk anders dan de activiteiten van deze zelfde westerse mogendheden gedurende de voorafgaande negentiende eeuw en in belangrijke mate zelfs tot lang na de Tweede Wereldoorlog. Vanuit het perspectief van de vroege twintigste eeuw en opnieuw
na de Tweede Wereldoorlog is Japan het schoolvoorbeeld van een geslaagde sprong naar de moderniteit. China is dat zeker niet of zoals velen hopen misschien pas nu. Recent onderzoek suggereert echter dat de Zelfversterkingsbeweging op technisch en industrieel niveau waarschijnlijk niet zon mislukking is geweest als veelal wordt gedacht. Het grootste probleem is de menselijke (her)organisatie die met deze beweging gepaard zou hebben moeten gaan, want de introductie van technische en industrile kennis is succesvol (zie afbeelding 106). Ditzelfde onderzoek wijst erop dat tot het einde van de negentiende eeuw China en Japan grofweg op hetzelfde niveau opereren, behalve in organisatorisch opzicht. Die organisatorische problemen zijn overigens niet gering. Omdat alles via de overheid gaat, blijven veel initiatieven in corruptie en desinteresse steken. Bovendien is het gemiddelde onderwijsniveau in Japan al voor het begin van de hervormingen vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw veel hoger dan in China en het stijgt de volgende decennia nog verder. China slaagt er niet in het onderwijsniveau te verhogen en ook het opbouwen van hogere leerinstellingen verloopt traag. Tegelijkertijd opereert China in veel opzichten met de handen op de rug, omdat het westerse imperialisme in China voortduurt en het land met grote natuurrampen te maken heeft. De uitdagingen waarvoor China in de tweede helft van de negentiende eeuw staat, zouden moeilijk zijn voor elk land op ieder moment in zijn geschiedenis, zoals voor vele Europese landen in dezelfde periode en nog veel meer landen in de rest van de wereld vandaag de dag. Los van de aanzienlijke buitenlandse en binnenlandse problemen waar China in de late negentiende eeuw mee te maken heeft, zijn er talloze tegenstanders van de Zelfversterkingsbeweging die zelfs die beperkte modernisering principieel verwerpen als cultureel verraad. Helemaal ongelijk hebben zij niet, want China zal in de komende decennia ingrijpend veranderen en het keizerlijke systeem zal als gevolg van die veranderingen in 1911 ineenstorten. Iets later verdwijnt ook de oude schrijftaal als het dominante medium voor bestuur, politiek, filosofie en literatuur. De idee dat je technologische of wetenschappelijke veranderingen kunt doorvoeren zonder dat dit ingrijpende culturele implicaties heeft, ook op filosofisch en religieus gebied, is inmiddels wel achterhaald. Niet alleen China, maar ook het Westen heeft in de loop van de laatste twee eeuwen veel geleden onder de pijn, inherent aan dergelijke technologische en wetenschappelijke veranderingen. De scheidslijn tussen progressieven en conservatieven brengt verdeeldheid met zich mee tot in de top van de centrale regering en het hof. Daar heeft in 1874 de keizerin-weduwe Cixi na de dood op jonge leeftijd van haar eigen zoon, de Tongzhi-keizer, een jong neefje op de troon gezet. Deze keizer wordt bekend als de Guangxu-keizer (r. 1875 1908). In de jaren daarna weet Cixi zich van haar tegenstanders te ontdoen. Zij wordt de voornaamste politieke factor aan het Qing-hof in Beijing, al blijven er wel degelijk ambtenaren met grote persoonlijke macht. Uiteindelijk kan ook zij zich alleen in die positie handhaven door de voor- en tegenstanders van verandering tegen elkaar uit te spelen. Zo steunt zij voor de betrekkingen met het Westen en Japan vooral op Li Hongzhang, die steeds meer gaat optreden als Chinas minister van Buitenlandse Zaken, terwijl zij anderzijds uitgesproken conservatieven in de hoogste posities handhaaft. Daardoor is er geen sprake van een werkelijk consistent en doelbewust beleid van modernisering zoals in Japan.
444 hemels mandaat
afbeelding 106 Het Hankou-arsenaal doet rond 1900 niet onder voor enig ander industrieel complex in het Westen.
11.6.2 Aanhoudende spanningen met het buitenland

China en het Westen in de late negentiende eeuw Totdat na 1895 alle westerse naties zich op China storten om er invloed te verwerven, is de Britse overheidspolitiek tegenover China er vooral op gericht het streven van de Zelfversterkingsbeweging te steunen. Deze politiek staat onder permanente druk van de zijde van de Britse commercile belangengroepen die in de verdragshavens op de Chinese kust actief zijn. Zij willen de verdere uitbreiding van het systeem van verdragshavens, meer faciliteiten voor de handel en een verdere openlegging van China voor westerse producten. Dit geldt ook voor de producten die door westerse ondernemingen in de concessiegebieden gemaakt worden met gebruik van goedkope Chinese arbeidskrachten.
Die behoefte om China hard aan te pakken wordt versterkt door een reeks lokale incidenten rond de westerse missie en zending. De belangrijkste oorzaak van zulke lokale conflicten en rellen is gelegen in de betrokkenheid van de missionarissen, zendelingen en hun bekeerlingen in de lokale gemeenschap, waardoor toch al bestaande conflicten over grond, waterrechten en zo meer een internationale dimensie krijgen. Het gebeurt zelfs dat hele groepen overgaan tot het christendom, omdat de missionarissen en zendelingen uitstekende diplomatieke contacten hebben en hun bekeerlingen altijd zullen proberen te beschermen. Deels ontstaan er ook nieuwe conflicten, omdat bekeerlingen niet meer aan collectieve lokale activiteiten zoals religieuze feesten of rituelen mee willen of mogen doen, hoewel die wel de
gehele plaatselijke bevolking ten goede komen. In het niet-christelijke wereldbeeld van de gewone dorpelingen wordt het niet meebetalen aan een regenritueel waarvan de christenen ook profiteren gezien als van twee walletjes eten. De grootste conflicten ontstaan echter om andere redenen. Rond sommige christelijke rituelen en maatschappelijke praktijken ontstaan namelijk ernstige misverstanden, die zijn geworteld in oude angsten voor rondreizende magirs. Al sinds eeuwen breken collectieve angsten uit, waarbij marginale figuren van magie worden verdacht. Vaak worden zij direct doodgeslagen of voor de plaatselijke ambtenaar gesleept, die hen in snelrecht ter dood veroordeelt. Zo gelooft men vanouds dat zulke magirs uit specifieke lichaamsonderdelen, foetussen of babys een medicijn maken dat de onsterfelijkheid bevordert. Deze angst wordt geprojecteerd op de christelijke eucharistie of het avondmaal. Tijdens de rooms-katholieke eucharistieviering worden het brood en de wijn ritueel in het vlees en bloed van Jezus Christus veranderd. Dit is de leer van de transsubstantiatie. In de protestantse ritus staan brood en wijn slechts symbolisch voor het vlees en bloed van Christus. Voor niet-christelijke Chinezen zijn dergelijke rituele nuances verwarrend, temeer omdat rode wijn in het China van die tijd onbekend is. Het religieuze complex van eucharistie en avondmaal is daarom een bron van misverstanden. Daarbij komt de gewoonte om vondelingen te verzamelen en daarna te dopen, eventueel tegen een vergoeding aan degenen die zulke kindertjes aanleveren. Het gevolg is dat protestantse zendelingen en vooral katholieke missionarissen worden verdacht van kinderlokkerij voor magische doeleinden. Deze angst sluit aan bij de al genoemde traditionele angst en leidt herhaalde malen tot grootschalige en bloedige incidenten tegen missionarissen, zendelingen en hun bekeerlingen. Noch de Chinese overheid en elite, noch de westerse missie en zending of diplomaten begrijpen hoe het mechanisme van collectieve angst werkt. Traditioneel worden meestal enkele vermeende schuldigen als zondebok opgepakt, soms hetzelfde type marginale figuren dat ervan wordt verdacht magir te zijn, of mensen die de geruchten verspreiden. In het geval van de incidenten waarbij westerlingen worden verdacht, zijn de vermeende magirs namelijk de missionarissen en zendelingen zo goed als onkwetsbaar. Meestal gebeurt daarom niets, maar een enkele keer ontstaan toch gewelddadige incidenten. Wanneer lokale ambtenaren kordaat optreden, slagen zij er vaak in de spanningen te de-escaleren. De westerlingen kunnen zich evenmin voorstellen hoe zulke geruchten in de wereld komen en verdenken de plaatselijke, vijandige elite ervan bewust die geruchten te bedenken om de lokale missie en zending te schaden. Hiervoor is echter nooit overtuigend bewijs gevonden. In Tianjin doen zich in 1870 vaker kidnappingen van kinderen voor en ook verdwijnen weleens kinderen in de drukke straten. Tegelijkertijd is de lokale Franse missiepost iets te enthousiast in het tegen een beloning opnemen van vondelingen. Het aloude gerucht van kidnapping om een onsterfelijkheidsmedicijn te fabriceren raakt ook nu weer in circulatie. De Franse consul treedt voor zijn gevoel doortastend, maar naar de huidige smaak aanmatigend op tegen de plaatselijke ambtenaren, waardoor een mensenmassa te hoop loopt. Hij raakt in paniek en schiet op de mensen, waarna de menigte hem en een assistent doodt. In de nu volgende rellen wordt de kerk in brand gestoken. Tientallen plaatselijke bekeerlingen en westerlingen komen om het leven. Een directe Franse vergeldingsactie wordt niet
446 hemels mandaat
ondernomen, maar er wordt wel mee gedreigd. De Chinese diplomatie onder leiding van de oude Zeng Guofan slaagt erin de spanningen weg te nemen, waarbij als zoenoffer een aantal Chinezen wordt gexecuteerd, tegelijk met het ontslag van enkele plaatselijke ambtenaren en een flinke geldelijke schadevergoeding. Deze crisis maakt het beschermen van zending en missie een belangrijk verplicht onderdeel van de Franse en Britse politiek in China, ook al vinden de diplomaten de missionarissen en zendelingen vooral lastig en veeleisend.
Negentiende-eeuwse westerse opvattingen over China De negentiende-eeuwse confrontatie met China in den vleze, in plaats van het virtuele China dat vooral de Franse jezueten in hun brieven hebben gecreerd, leidt tot een veel negatiever beeld dan voorheen. Maar tegelijkertijd is het een beeld dat op eigen ervaringen is gebaseerd. Het is daarom op de langere termijn genuanceerder en veelstemmiger dan het vroegere eenzijdig positieve beeld. Centraal staat de aanname dat het Westen het natuurlijke recht heeft van onbeperkte vrijheid van handel en investeringen, evenals het recht van missionering en zending zonder beperkingen door lastige centrale of lokale overheden, terwijl voor ethische vragen naar de westerse rol in Chinas opiumprobleem of westers wangedrag in China weinig ruimte is. Macartneys gezantschap naar China van 1793 en een later gezantschap tonen in de ogen van een belangrijke groep Britse schrijvers aan dat China een corrupt land is dat niet kan en niet wil veranderen. In Groot-Brittanni zijn invloedrijke media als The Times en Punch zeer kritisch ten aanzien van China, terwijl ook invloedrijke Duitse filosofen als Georg Wilhelm Friedrich Hegel en later Karl Marx een extreem negatief beeld van China hebben. Een belangrijke factor in de negatieve westerse beeldvorming is dat het land niet als vanzelfsprekend de ontwikkelingsroute volgt die grote landen als Groot-Brittanni en Frankrijk voor de beste houden. Het is gangbaar om dit veel kritischer China-beeld te wijten aan ontwikkelingen in China, zoals de verslechterende kwaliteit van het bestuur. Dit is niet erg overtuigend en zeker niet gebaseerd op gericht onderzoek. Er is bijvoorbeeld nog nooit een systematische poging gedaan de kwaliteit van het Chinese bestuur voor en na 1795 te vergelijken, en al helemaal niet door de negentiende-eeuwse schrijvers waar het hier om gaat. Ook is nooit een objectieve vergelijking gepleegd van het Chinese bestuur met het bestuur van de verschillende Europese politieke systemen. Zo wordt tijdens de grote hongersnood van 1876 1879 door serieuze westerse diplomaten aan China verweten dat zij voedselhulp geven, omdat zoiets in het Westen in die tijd op overheidsniveau niet gebruikelijk is. Tegenwoordig zien wij dit nauwelijks meer als bewijs voor slecht bestuur en verkeerde politieke keuzes. Het is ook niet voor niets dat juist deze hongersnood de aanleiding is voor grootschalige private noodhulp vanuit het Westen, op inspiratie van onder anderen de in Wales geboren Britse zendeling Timothy Richard. Veel belangrijker dan wat er werkelijk in China gebeurt, is daarom de veranderende context van ons China-beeld in Europa. De jezueten willen China van bovenaf bekeren en zijn daarom bereid tot concessies, in tegenstelling tot de toenmalige dominicanen en franciscanen maar die bepalen het China-beeld van de achttiende eeuw nu eenmaal niet. Het negentiende-eeuwse schrijven over China heeft als uitgangspunt de behoefte het land poliDE LATE QING: CRISIS EN HERSTEL (18391895) 447
tiek, economisch en religieus voor de westerse verworvenheden open te leggen. De negentiende-eeuwse missionarissen en zendelingen zijn zeker niet bereid tot concessies, het is hn christendom of niets. Ook de diplomaten en zakenlui willen vrije toegang tot China en gaan niet voor minder. Terwijl de achttiende-eeuwse jezueten geen enkel belang hebben bij het schrijven over hun frustraties of culturele botsingen, zijn zulke remmingen bij de negentiende-eeuwse auteurs afwezig. Omdat China evident geen onvoorwaardelijke opening wil, leidt dit automatisch tot spanningen. Verder is het contact tussen de negentiende-eeuwse auteurs en hun studieobject veel intiemer dan tussen de jezueten en hun stedelijke Chinese omgeving, waardoor er ook meer ruimte is voor sociale en culturele spanningen, en voor het soort negatieve opvattingen dat voortkomt uit een cultuurschok. Het is dus niet zozeer China dat in de negentiende eeuw heel anders is geworden, maar het Westen dat China op een veel agressievere manier benadert dan voorheen.
De afbraak van het oude tribuutsysteem De expansie van de westerse mogendheden en Japan maakt in deze periode definitief een einde aan Chinas traditionele relaties met de laatste tribuutstaten aan de grenzen van het rijk. In 1876 annexeert Japan formeel het Liuqiu-koninkrijk (in het Japans: Ryky). Dit is het oude eilandenrijk tussen Japan en Taiwan, met als hoofdeiland Okinawa, dat echter al sinds 1609 door het Zuid-Japanse hertogdom Satsuma wordt gecontroleerd. Toch begint de definitieve japanisering van het eiland pas met de formele incorporatie vanaf 1876. De reden voor de althans formele onafhankelijkheid van het koninkrijk vr die tijd, is dat Satsuma het koninkrijk gebruikt om handel met het buitenland te kunnen drijven, waaronder met China en Siam (Thailand), hoewel dat sinds de vroege zeventiende eeuw door het Tokugawashgunaat verboden is. Het Liuqiu-koninkrijk heeft vanouds een tribuutrelatie met China en heeft allerlei cultuurelementen van China overgenomen, zoals Chinese familienamen voor de elitefamilies en allerlei religieuze gewoontes, onder meer uit het daosme. Tot 1876 wordt vanwege deze tribuutrelatie uitgebreid handel gedreven tussen het koninkrijk en China, die uiteindelijk ook Satsuma ten goede komt. In hetzelfde jaar dwingt Japan ook het verzwakte Korea om zijn tribuutrelatie met China op te zeggen, uiteraard met als doel om zo de weg vrij te maken voor toenemende Japanse invloed. In eerste instantie blijft Korea nog wel onder invloed van pro-Chinese facties staan, maar Japan blijft, enigszins gefrustreerd, dringen aan de poort.
In het zuiden gaan twee verdere traditionele tribuutstaten verloren. Birma wordt overgenomen door de Britten, ook al zullen die nooit de volledige territoriale controle krijgen. Annam (het huidige Vietnam) wordt een Frans protectoraat, al blijft de Chinese sociale, economische en culturele invloed groot. De overname van Annam door de Fransen leidt tot een gewapend conflict, de Frans-Chinese oorlog van 1884 1885. De uiteindelijke afloop is voor China zeer ongunstig, want de Fransen vernietigen in een verrassingsaanval bij de havenstad Fuzhou in Noord-Fujian een belangrijk deel van de met moeite opgebouwde moderne Chinese marine. Bovendien weigert de noordelijke vloot, onder het gezag van Li Hongzhang, domweg hun collegas te hulp te komen. De Qing wordt nu genoodzaakt om het Franse pro448 hemels mandaat
tectoraat over haar oude tribuutstaat te erkennen, maar hoeft verder niet veel concessies te doen op het eigen territorium. De reden voor dit verlies is niet zozeer militairtechnologisch, als wel organisatorisch-strategisch. Tijdens de oorlog tegen de Fransen worden wel degelijk belangrijke lokale overwinningen geboekt door Chinese landlegers, die ook al ten dele zijn gemoderniseerd. De binnenlandse berichtgeving benadrukt deze overwinningen, waardoor de politieke impact van het verlies van deze oorlog klein is. Het verlies van de oude tribuutstaten Korea, Birma en Annam heeft belangrijke financile gevolgen door de militaire nederlagen, maar toont verder vooral het falen van de traditionele buitenlandse politiek van China. De Qing slaagt er niet in dit tegen te gaan. Dezelfde geruchten als voorheen leiden in 1891 tot grootscheepse rellen tegen christelijke missie- en zendingsposten in het hele Yangzi-gebied. Het aantal westerse doden en gewonden is zeer beperkt, maar er is wel aanzienlijke materile schade. Georganiseerde propaganda door de plaatselijke elite en de activiteiten van het mythische geheime genootschap van de Vereniging van Broers en Ouderen (gelaohui) worden gezien als de oorzaak van de rellen, zonder dat dit ooit kan worden aangetoond. Wel worden keer op keer marginale Chinezen als zondebokken gexecuteerd. Het gevolg is een enorme diplomatieke druk op de Qing en het opleggen van een nieuwe reeks schadevergoedingen.
11.7 Sociaal-economische ontwikkelingen

11.7.1 Opium als economische en sociale kwestie
De economische geschiedenis van China in de negentiende eeuw heeft grote invloed gehad op cruciale gebeurtenissen en kent dan ook een dramatisch verloop. De volgende tabel toont de ontwikkeling van de handelsbalans, waarbij vooral de uitstroom van zilver tijdens de eerste helft van de negentiende eeuw opmerkelijk is.
Tabel 4 Netto in- en uitstroom van zilver tijdens de Qing in miljoenen tael (1 tael = 37,3 gram zilver).
instroom 1721 1800 1800 1856 1857 1886 691 173
uitstroom
384
Er is geen directe correlatie van de uitstroom of instroom van zilver met de import van opium uit het buitenland, zoals de volgende tabel duidelijk maakt.
449
Tabel 5 De jaarlijkse import van opium uit het buitenland. En kist bevat ongeveer 63,5 kilogram opium.
kisten opium 1729 1818 1826 1835 1849 200 4.000 12.000 27-30.000 53.075 1855 1872 1885 1895 1901 1905 1910
kisten opium 78.354 93.364 82.000 per jaar 51.000 per jaar 51.700
Het is duidelijk dat opium in de loop van de negentiende eeuw op grote schaal gemporteerd blijft worden, met een keerpunt ergens na 1872. Ondanks de verdere stijging van de import na 1855, slaat de handelsbalans in die periode echter opnieuw om en wel in Chinas voordeel. De binnenlandse productie van opium heeft geen direct effect op de import, zolang het totale gebruik van opium alleen nog verder toeneemt. Veel belangrijker is daarom de groeiende export van China, zoals thee en zijde. De positieve handelsbalans geeft ook aan dat het economische herstel na de Taiping-opstand redelijk snel moet zijn gegaan, zij het ongetwijfeld tegen hoge menselijke kosten. Afgezien van dit economische herstel wordt de handelsbalans ondersteund door de gewoonte van Overzeese Chinezen aanzienlijke geldbedragen naar huis over te maken. Het complete verhaal van de internationale handel tussen China, Japan, Zuidoost-Azi en de diverse westerse naties is nog een stuk complexer dan wij hier kunnen uiteenzetten, omdat katoen, zijde, porselein, thee en vele andere artikelen elk hun eigen economische geschiedenis hebben. Het economische en politieke belang van de opiumsmokkel en de opiumverslaving binnen China in de eerste helft van de negentiende eeuw is ook in de volgende decennia onverminderd groot, niet alleen door het opiumgebruik, maar evengoed door de criminalisering van de bij de handel betrokken groepen (zie afbeelding 107). Al in de vroege negentiende eeuw beginnen plaatselijke boeren in allerlei gebieden in China met de eigen verbouw van opium, waarbij pogingen dit tegen te gaan uiteindelijk steeds mislukken. Er zijn vanaf deze tijd twee hoofdfronten in de opiumsmokkel en -verbouw, het zuidwesten (Yunnan, Guizhou en Zuid-Sichuan) en het noordwesten (met name Xinjiang en daarna Gansu en Shanxi) allebei in economisch opzicht zeer kwetsbare gebieden. Hierin spelen ook nietHan-groepen een belangrijke rol, waaronder islamitische groepen in het noordwesten die daarin niet door hun religie worden gehinderd evenmin als dat tegenwoordig het geval is. In Yunnan is de verbouw van en handel in opium van groot economisch en sociaal belang. Aan het einde van de achttiende eeuw zijn de oude kopermijnen uitgeput en raken veel mensen zonder werk. Zij vinden nu een nieuwe bron van inkomsten in de opiumhandel. In het noordwesten neemt de verbouw van opium sterk toe in de arme provincies Gansu, waar het al in de zeventiende eeuw wordt verbouwd voor medische doeleinden, en Shanxi na 1850.
450
hemels mandaat
afbeelding 107 Twee opiumgebruikers met een prostituee in een opiumkit rond 1900.
Voor de Chinese boeren is opium een ideaal gewas, omdat zij daarmee aan het benodigde zilver kunnen komen voor het betalen van hun reguliere belastingen op andere landbouwproducten. Daarmee wordt de staat automatisch een belanghebber bij de opiumverbouw, want die garandeert dat de boeren altijd hun belasting betalen, terwijl de nettobelastingdruk door de stijgende kosten van het zilver elders toeneemt en de boeren steeds slechter aan hun verplichtingen kunnen voldoen. Hiermee ontstaat een fatale vicieuze cirkel, want dit maakt ook dat de lokale overheid niet bij machte is om effectief op te treden tegen de opiumhandel en -verbouw, aangezien zij zich daarmee in eigen vlees zou snijden. Omdat binnenlands steeds meer opium wordt verbouwd, is het opiumprobleem als sociale kwestie met de afname van de importen niet verdwenen. In landbouwkundig opzicht is de binnenlandse aanplant van opium geen probleem, want de plant groeit vanouds prima op goede grond met weinig water. Daarmee is zij buitengewoon geschikt voor de heuvelgebieden van het zuiden en voor de droge gebieden in Noord-China, die verder slechts een marginale landbouw in stand kunnen houden. Het is een economisch succesvol gewas dat rond 1900 zelfs meer opbrengt dan graan of zout. Als zodanig draagt het gewas bij tot de herdistributie van welvaart uit rijkere gebieden, met meer en ook rijkere gebruikers van opium, naar de armere gebieden waar de opium wordt verbouwd. De Chinese Communistische Partij zal tijdens haar gevecht om het overleven zelfs bewust opium laten aanplanten in het arme Yanan om die vervolgens te exporteren naar andere gebieden in China. Pas na
1949, wanneer de legers van de Chinese Communistische Partij definitief de Guomindang met haar legers verslaan en de restanten verjagen naar Taiwan en over de grens met Birma, wordt de binnenlandse opiumcultuur met wortel en tak uitgeroeid. De restanten van het nationalistische leger in Birma zijn afkomstig uit Yunnan, dat op dat moment al meer dan een eeuw het centrum is van de zuidwestelijke opiumverbouw en -handel. Dit leger zal daarom ook in Birma betrokken raken bij grootschalige opiumproductie. De buitenlandse rol in de export van opium naar China komt pas lang na de revolutie van 1911 ten einde, wanneer onder grote internationale druk de Britse regering van India in 1926 besluit om de verbouw en export van opium voor commercile doeleinden te beindigen. China is ook na 1911 absoluut niet in staat een einde te maken aan het gebruik of de verbouw van opium. Ondertussen wordt het dankzij Britse en Amerikaanse export over vele decennia in China opgebouwde opiumgebruik gezien als een typisch Chinese kwaal. De bereidheid op te houden met de export van Indiase opium naar China wordt zelfs afhankelijk gemaakt van het succes van China in de beperking van de binnenlandse productie. Dit alles draagt bij tot verdere negatieve beeldvorming over China als de zieke man van Azi.
11.7.2 De grote migraties overzee

Uit Fujian en Guangdong trekken al eeuwen mensen naar Zuidoost-Azi vanwege de handel, waar zij daarnaast allerlei lokale commercile activiteiten ontwikkelen. In de negentiende eeuw komt daar nog de koeliearbeid bij en neemt de omvang van de migratie sterk toe. De belangrijkste reden is dat de diverse westerse landen hun indirecte exploitatie via factorijen aan de kust, ondersteund door incidentele militaire ingrepen, nu uitbreiden naar kolonies met grootschalige plantages en mijnen. Hierdoor is er grote behoefte aan arbeiders. De lokale bevolking doet niet mee aan deze economische exploitatie, althans niet zolang zij in het plaatselijke landbouwsysteem nog kan overleven. In China is de bevolkingsdruk tijdens de negentiende eeuw al zo hoog dat de belofte van een geldinkomen talloze arme mannen naar het buitenland lokt. Velen van hen komen om van uitputting of ziektes en keren nooit meer terug naar China, of slechts na hun dood om daar begraven te worden. Anderen zijn echter zeer succesvol en zij vormen tegenwoordig een belangrijke deel van de middenklasse in diverse landen van Zuidoost-Azi. Dit succes leidt weer tot scheve ogen bij de plaatselijke bevolking, die van tijd tot tijd in bloedige rellen en pogroms tot uiting komt. Om hoeveel mensen het gaat hangt af van de precieze definitie van het begrip Overzeese Chinezen (huaqiao), maar het gaat zeker om vele miljoenen mensen die zich nog steeds gedeeltelijk als Chinees identificeren. Het belang van de Overzeese Chinezen voor de Chinese economie is enorm, want zij sturen een aanzienlijk deel van hun inkomsten terug naar huis. Deze inkomsten zorgen er mede voor dat China na de opstanden en oorlogen van het midden van de negentiende eeuw opnieuw een positieve betalingsbalans met het buitenland krijgt. Ook na 1949 spelen de Overzeese Chinezen een belangrijke rol in de handel. Sommigen van hen keren terug om de communistische revolutie te steunen, wat hen overigens niet altijd even goed zal bekomen tijdens de felle anti-buitenlandse politieke campagnes van de jaren vijftig en zestig van de
452 hemels mandaat
twintigste eeuw. Na 1976 spelen overzeese Chinezen een belangrijke rol in het herstel van de Chinese economie en van de religieuze cultuur van hun gebieden van oorsprong in het zuiden.
11.7.3 Traditioneel krediet en nieuwe banken

Vanouds vindt de verschaffing van krediet plaats via lokale netwerken of instellingen. De financile ondersteuning via netwerken van familie en bekenden is tot vandaag de dag nog steeds belangrijk. Ook in de complexere vormen van lokale, regionale en zelfs nationale financiering spelen zulke relaties nog een belangrijke rol. Daarnaast zijn er verenigingen van mensen die geregeld geld in een gemeenschappelijke pot stoppen, waaruit iemand mag lenen zonder dat er sprake is van een onderpand. In zulke verenigingen zijn iemands plaatselijke relaties tegelijk het onderpand, want als iemand niet terugbetaalt, raakt zijn plaats in het hele netwerk letterlijk in diskrediet. Van een onpersoonlijke bank is geen sprake. De enige vorm van krediet die min of meer onpersoonlijk is, is het pandjeshuis, omdat men daar geld krijgt tegen de als tijdelijk bedoelde overdracht van een object of goed. Deze traditionele vormen van krediet zijn ontoereikend voor grote investeringen die in n keer moeten worden gedaan. Bij de langeafstandshandel binnen families of goed gentegreerde netwerken zijn formele contracten nog steeds niet nodig, omdat er voldoende sociale druk is om de betaling te garanderen. Toch ontstaan er in die context bancaire instellingen, met name de Shanxibanken (coupon-bedrijven piaohao) en de lokale banken uit het beneden-Yangzi-gebied (geldfirmas qianzhuang). De Shanxi-banken dienen oorspronkelijk vooral om binnen n bedrijf grote bedragen naar andere regios over te maken zonder riskant en moeizaam geldtransport. Zij zijn ontwikkeld door de grote zoutkooplui van het noorden, die inmiddels hun netwerk tot alle zoutproductiegebieden hebben uitgebreid. Dit soort papieren transacties zijn mogelijk geworden dankzij de toenemende monetarisering van de economie, waardoor men overal aan zilvergeld kan komen. Vanaf 1823 zijn deze instellingen ook open voor andere kooplui en verwerven zij ook andere bancaire functies, zoals het overmaken van grote zilverbedragen ten behoeve van de overheid uit de hoofdstad naar de regios. De hoofdkantoren van dit type bank zijn gestationeerd in het noorden van de provincie Shanxi, en de individuele banken hebben netwerken van kantoren in de grote handelssteden van heel China. De nadruk ligt op de transfer van grote bedragen uit noordelijk China, waaronder de hoofdstad Beijing. Tot het midden van de negentiende eeuw vervoert de overheid haar zilver zelf, maar rond het midden van de negentiende eeuw worden de kosten van een bewapend konvooi door de stijgende onrust te hoog. Omdat deze kosten veel hoger zijn dan het betalen van een kleine toeslag aan een Shanxi-bank, wint deze laatste in het midden van de negentiende eeuw veel terrein. Tot in de vroege twintigste eeuw hebben de Shanxi-banken het grootste deel van het nationale betalingsverkeer in handen. Hun geschatte kapitaal is tegen 1890 circa 280 miljoen Chinese dollars, waarvan 42 miljoen aan eigen kapitaal, 210 miljoen aan depositos en 28 miljoen aan door henzelf uitgegeven bankpapier. Opmerkelijk is dat het slechts om enkele tientallen Shanxi-banken gaat, met ieder weer tientallen kantoren over het hele land.
De banken uit het beneden-Yangzi-gebied (qianzhuang) komen vooral uit Ningbo, Shaoxing en Shanghai. Zij komen op in de laatste helft van de achttiende eeuw. In tegenstelling tot de Shanxi-banken hebben zij vooral een lokale functie, omdat zij zijn ontstaan voor de plaatselijke financile dienstverlening in het meest gemonetariseerde en gecommercialiseerde gebied van het traditionele China. Zij ontwikkelen tot in de late negentiende eeuw geen kantorennetwerk elders. Zij verschaffen onder meer plaatselijke leningen zonder onderpand en opereren vooral in het beneden-Yangzi-gebied. Hun grote bloei komt met de opkomst van de verdragshavens, wanneer de lokale ondernemers daar geld nodig hebben voor hun investeringen in de buitenlandse handel en de inkoop van Chinese producten voor de export. Het aantal van dit type banken in de jaren negentig van de negentiende eeuw wordt geschat op tienduizend. Het voordeel van kleinere bedrijven is de grotere flexibiliteit en de geringere impact van een faillissement op de geldverschaffers. De geschatte totale kapitalisering in die tijd is 303 miljoen Chinese dollars, maar de kapitalisering van individuele banken is veel kleiner. Een bank bezit veelal niet meer dan vijfduizend Chinese dollars of tael aan eigen kapitaal. Er is nauwelijks directe concurrentie tussen deze twee typen banken, omdat zij verschillende soorten transacties doen voor een verschillende klantenkring en in principe opereren vanuit verschillende delen van China. Opmerkelijk is wel dat de hele Zelfversterkingsbeweging zonder de deelname van traditionele banken gebeurt. Ook voor andere doelen leent de staat niet van zulke instellingen, zoals in West-Europa dan al eeuwen heel gebruikelijk is. Omdat een moderne industrialisering de investering van grote bedragen over langere tijd vereist, zijn de traditionele banken ontoereikend en moet de staat wel zelf investeren. Het zal tot de late negentiende eeuw duren voordat het mogelijk wordt grotere bedragen op te brengen voor de bouw van spoorwegen en andere kostbare projecten buiten de staat om. Naast deze traditionele bancaire instellingen zijn er nog de kleine wisselaars en zilverhandelaren, die bijvoorbeeld op lokaal niveau zilver afwegen en het gewicht van zilveren dollars valideren. In de jaren veertig van de negentiende eeuw komen de eerste buitenlandse banken (yinhang) naar China, eerst voornamelijk uit Groot-Brittanni en vanaf de jaren tachtig van de negentiende eeuw met succes ook uit andere landen. Zij hebben een geschat eigen kapitaal van 35 miljoen Chinese dollars, maar mobiliseren daarnaast met depositos en de uitgave van bankpapier nog eens een extra van circa 255 miljoen. Deze buitenlandse banken zijn vooral genteresseerd in winst op de korte termijn en niet in het veel riskantere beleggen op de lange termijn, wanneer ook particuliere partijen in de jaren zeventig van de negentiende eeuw beginnen met industrile ondernemingen en daarvoor kapitaal nodig hebben.
11.7.4 Lokale organisaties

Het is een merkwaardig verschijnsel van de late Qing dat wij steeds beter genformeerd zijn over allerlei soorten organisaties rond de plaatselijke tempels. Rond tempels bestaan altijd al informele netwerken, die soms een zekere institutionele vorm krijgen als verenigingen voor de organisatie van de jaarlijkse feesten of bij heel grote organisaties zelfs als verenigingen met specifieke taken binnen de tempel. Het leiderschap van zulke instellingen rouleert tus454 hemels mandaat
sen de familiehoofden van het gebied dat door de instelling wordt bestreken. Iedereen wordt geacht mee te betalen, want anders ligt men buiten de groep. Bij belangrijke tempelculten zien wij dat plaatselijke elitefamilies, grootgrondbezitters of kooplui het voortouw nemen. In de late negentiende eeuw worden dat soort structuren navenant beter gedocumenteerd dan voorheen, wat suggereert dat het belangrijker is geworden om de wederzijdse verplichtingen en rechten vast te leggen. Het lijkt er daarom op dat de groeiende complexiteit van de samenleving en de economie ook betekent dat er meer behoefte is aan lokale organisaties. Al kort werd het bestaan van gilden genoemd, die zijn ontstaan in de Song en Yuan. De meeste gilden zijn gebaseerd op een beroep (hang), al komen in een bepaalde regio de beoefenaren van een beroep toch vaak uit hetzelfde gebied. Daarnaast zijn er de eveneens genoemde nieuwe gilden of Kaufmannschaften, die zijn georganiseerd op basis van de geografische herkomst van hun leden. In de late negentiende eeuw zien wij dat beide typen gilden zich gedeeltelijk losmaken van hun locaties in tempels en zich onafhankelijk vestigen. Hieruit komen dan ook meer seculiere organisaties voort, al blijft de verering van een patroongodheid voor veel gilden nog lange tijd een belangrijke activiteit. Omdat de Qing zich in de negentiende eeuw toleranter opstelt ten aanzien van de autonome organisatie van literaten en ambtenaren, zien wij ook daar sterkere instellingen, zoals academies of iets informelere discussieclubs. Academies spelen vooral een rol in de vorming van een lokale identiteit en bij het opleiden van mensen voor het examensysteem. Discussieclubs kunnen invloedrijke pressiegroepen worden, zoals de groep waarvan de al genoemde Lin Zexu deel uitmaakte.
11.7.5 Natuurrampen en ziektes

Klimaat en milieu in Chinas geschiedenis In de negentiende eeuw zorgt de Gele Rivier keer op keer voor grote overstromingen. Traditioneel wordt zij onder controle gehouden door meerdere beddingen in stand te houden, in combinatie met uitbaggeren en de bouw van dijken. Vanaf de late Ming wordt de strategie gevolgd van n enkele bedding, wat een uitstekende waterbouwkundige organisatie vereist. Dit lukt, totdat in de jaren veertig van de negentiende eeuw de problemen met de controle van de bedding dusdanig groot worden, dat men gedwongen wordt de rivier haar gang te laten gaan (zie afbeelding 108). In 1852 1855 verlegt de rivier haar koers naar het noorden, met enorme aantallen doden en grote materile schade tot gevolg. In 1887 en 1931 treedt de Gele Rivier opnieuw op dramatische wijze buiten haar oevers. In 1938 steken de nationalistische legers de dijken door, met als doel de Japanse legers tegen te houden overigens zonder succes. Steeds opnieuw komen vele duizenden mensen om het leven. Oogsten gaan verloren en landbouwgebied wordt zwaar beschadigd. Woningen met muren van aangestampte aarde lossen op in het water. Elders in China bestaan door de eeuwen heen vergelijkbare problemen met het water, in de vorm van regionale tekorten of juist een teveel aan water tegelijk.
455
afbeelding 108 Een dijk langs de Gele Rivier wordt gedicht bij het licht van honderden lampionnen aan hoge palen. Illustratie uit een autobiografie van iemand die in de vroege negentiende eeuw onder meer inspecteur van de waterwerken is geweest.
Bijzonder belangrijk in de Chinese context zijn de steeds terugkerende aardbevingen. De grootste aardbeving in China ooit is die van 23 januari 1556, tijdens de regeringsperiode van de Jiajing-keizer, in de noordelijke provincie Shaanxi. Schattingen uit die tijd spreken van ruim 800.000 doden, maar dat cijfer combineert ongetwijfeld de directe doden en de doden als gevolg van de besmettelijke ziektes en de enorme sociale onrust die daarop uitbreken. Hele gemeenschappen worden bedolven in hun grotwoningen die midden in de nacht zijn ingestort (zie afbeelding 109). In heel het gebied circuleren in de volgende jaren geruchten over akelige wezens die de mensen bedreigen en er worden boeddhistische rituelen opgevoerd om de doden te pacificeren. Het economische herstel van dit gebied duurt heel lang en wordt ook nog eens onderbroken door de opstanden van de late Ming die hun wortels hebben in dezelfde straatarme regio. Ook de volgende eeuwen blijven aardbevingen plaatsvinden, vooral in het noorden en in het westen, maar ook in andere delen van het land. Voorbeelden van aardbevingen met tienduizenden doden uit de Qing-dynastie zijn in 1695 en 1815 in Shanxi, in 1654, 1718 en 1879 in Gansu, 1739 in Ningxia, 1668 in Shandong, en 1850 in Sichuan. De reden dat juist in het noorden steeds de meeste doden vallen, is dezelfde als in 1556, namelijk de kwetsbare grotwoningen waarin zoveel mensen wonen.
456
hemels mandaat
afbeelding 109 Op deze foto uit circa 1912 is duidelijk te zien hoe een grotwoning bestaat uit een grot in een lssheuvel, waarna een voorgevel is aangebracht.
Ten slotte moeten wij kort melding maken van een natuurramp die wij tegenwoordig vooral associren met Afrika, maar ook in China een lange geschiedenis heeft. Er zijn diverse inheemse soorten sprinkhanen in het noorden, het noordwesten, en het beneden-Yangzigebied. Zij zijn door de eeuwen heen verantwoordelijk voor talloze misoogsten en hongersnoden. Ondanks pesticiden en moderne verkenningstechnieken is hieraan nog steeds geen einde gekomen. Vanouds vereert men goden die bescherming bieden tegen de sprinkhanen en laat men daostische rituelen uitvoeren, terwijl de overheid de ambtelijke rapportage over de komst van zwermen probeert te verbeteren. Dankzij deze uitvoerige documentatie is het tegenwoordig mogelijk een goed beeld van de ecologie van sprinkhanen te vormen, maar afgezien van insecticiden zijn er nog steeds geen permanente oplossingen.
De natuurrampen van de late Qing Eerder zagen we al dat natuurrampen in belangrijke mate het gevolg zijn van menselijk handelen of juist het nalaten ervan. Natuurlijk worden misoogsten veroorzaakt door droogtes
of overstromingen, maar zij worden versterkt door het planten van droogtegevoelige granen of het ontwikkelen van gebieden in een afwateringsgebied dat vanouds eens in de zoveel jaar overstroomt, zoals dicht bij rivieren, meren en in oude moerassen. Zij kunnen in dat geval ook worden voorkomen of minder ernstig worden gemaakt door menselijk ingrijpen, maar de kwaliteit van de lokale organisatie van de bevolking en het leiderschap van plaatselijke ambtenaren zijn in dat geval cruciaal. De hongersnood van 1876 1879 is een goed voorbeeld van de gecompliceerde mix van een natuurlijke gebeurtenis en falend menselijk ingrijpen. Een vaker voorkomende klimatologische gebeurtenis boven de Stille Oceaan, de zogenaamde El Nio-Southern Oscillation (ENSO), veroorzaakt onder meer boven Noord-China een fatale droogte. Omdat de landbouw daar vrijwel volledig afhangt van regen, mislukt de oogst enkele jaren lang. Uiteindelijk kost deze droogte in Noord-China een geschatte 9,5 tot 13 miljoen mensen het leven, maar ook in andere delen van de wereld, zoals India, vinden grote hongersnoden plaats. Dit is niet de laatste hongersnood of andere natuurramp van de late Qing of daarna, want vooral in Noord-China blijven hongersnoden veroorzaakt door droogte zich met enige regelmaat opvolgen tot ver in de twintigste eeuw, met soms miljoenen doden in n ramp (zie afbeelding 110). Het vaak moeizame landtransport en de toch al geringere economische marges maken het moeilijk hongersnoden voor te zijn. Noord-China zal zich pas na 1976 werkelijk kunnen herstellen van deze serie hongersnoden, die na 1931 is gevolgd door burgeroorlog, een buitenlandse invasie, decennia aan politieke campagnes, en de hongersnood van 1959 1961. In de negentiende eeuw komen in China twee belangrijke besmettelijke ziektes op, de pest (yersinia pestis) en de cholera. Door de toenemende openlegging van China en de steeds intensievere handelscontacten neemt de uitbraak van besmettelijke ziektes enorm toe, al is er ook in de voorgaande eeuwen sprake van ziektes die in een korte periode grote aantallen doden veroorzaken. Een groot probleem bij de historische studie van ziektes is dat de bronnen niet altijd de precieze identificatie van een ziekte toelaten. De pest (yersinia pestis) die in 1894 Hongkong bereikt en in de jaren daarna in India zon zes miljoen mensen het leven kost, is heel anders dan de klassieke pest uit de late Middeleeuwen. Zij doodt relatief veel minder mensen, maar in tegenstelling tot de raadselachtige ziekte uit de Middeleeuwen ontwikkelen mensen er geen resistentie tegen. Deze specifieke pest wordt in 1792 voor het eerst in Yunnan geregistreerd. Zij is endemisch onder de knaagdieren in dit gebied, maar pas in de late achttiende eeuw is er voldoende verstedelijking en regionale handel waardoor de ziekte lang genoeg kan overleven om een menselijke epidemie te veroorzaken. De Qinglegers die de moslimopstanden kort na het midden van de negentiende eeuw in dit gebied onderdrukken, verspreiden de ratten die de besmette vlo dragen en zich te goed doen aan menselijke graanvoorraden, en daarmee ook de pest verder door het gebied. Daarna brengt de handel in graan en in opium de ziekte via Guangxi naar de kust. In de jaren tachtig van de negentiende eeuw is zij stevig gevestigd in het zuiden van Guangdong en in 1894 bereikt zij Hongkong. Van daaruit verspreidt de ziekte zich verder naar andere kustgebieden in China en naar het buitenland.
458
hemels mandaat
afbeelding 110 Tijdens de hongersnood van 1907 sterven opnieuw enkele tientallen miljoenen mensen. Deze foto toont een uitgemergelde bedelaar uit het hongersnoodgebied Anhui.
De omgekeerde weg volgt in de vroege negentiende eeuw een oude Indiase ziekte die via dezelfde handelsroutes als opium naar China komt: de cholera. Die veroorzaakt krampen en diarree, waardoor mensen binnen enkele dagen, en babys zelfs binnen een dag, aan uitdroging doodgaan. Het is mogelijk dat een niet-pandemische variant vanouds in China voorkomt, maar de pandemische variant (vibrio cholerae) komt het meest waarschijnlijk uit het Ganges-gebied van India. Daar breekt in 1820 een grote epidemie uit, die meteen daarna ook grote delen van China bereikt. Daarna is deze variant hier endemisch en de cholera zal regelmatig vele duizenden doden eisen. Wanneer een droogte uitbreekt, komt het water in de putten en rivieren laag te staan, zodat een cholerabesmetting in uitwerpselen of vies water niet meer snel wordt weggespoeld. In de steden is de voorziening van vers water altijd problematisch, zodat de cholera vooral in de zomers steeds opnieuw uitbreekt.
459
11.7.6 Vrouw, man en kind in de Qing-periode

Gedurende de regeringsperiodes van de Kangxi-, Yongzheng- en Qianlong-keizers wordt geprobeerd via de rechtspraak de ideale samenleving te sturen en te vormen, waarbij ook de relaties tussen man en vrouw en vooral tussen de leden van de familie steeds meer worden gereguleerd. Daarbij wordt systematisch geprobeerd de kinderlijke piteit (xiao) te bevorderen, bijvoorbeeld door wangedrag van een schoondochter tegen de moeder van haar man strenger te straffen en omgekeerd de moeder juist veel ruimte te bieden. De intense bemoeienis van de Qing met de moraliteit komt voort uit de behoefte van de Mantsjoe-heersers zich als hoeders van de echte Chinese waarden te presenteren, terwijl zij zo ook hopen de steun van de sociale en culturele elite voor zich te winnen. Met alle beperkingen in de positie van de vrouw in het traditionele China en de geringe ruimte voor liefdesgevoelens in het huwelijk is er natuurlijk in de sociale werkelijkheid wel degelijk sprake van het soort gevoelens als liefde of genegenheid. Of deze gevoelens mensen altijd gelukkiger maken is een hier niet te beantwoorden vraag naar cultureel bepaalde normen. Feit is dat deze gevoelens er zijn. Wanneer Pu Songling in de vroege Qing schrijft over vossengeesten, doet hij dat onder meer omdat in de moderne provincie Shandong vossen tot de meest populaire goden behoren, die kunnen neerdalen in mediums om mensen te helen of om geluk te brengen maar ook berucht zijn om hun willekeurige pesterijen. Daarnaast schrijft hij zoals velen voor hem over intieme relaties tussen vrouwelijke vossengeesten als liefdespartner van een geletterde man. Daarbij gaat het niet om het ook bestaande vampirisme van mannen door zulke vossengeesten, maar daadwerkelijk om een complexe relatie gebaseerd op gevoelens van liefde en genegenheid. Pu Songling kan niet over zulke relaties schrijven, wanneer hij ze niet in de menselijke samenleving zou hebben waargenomen. Ook zijn eigen al op jonge leeftijd gearrangeerde huwelijk wordt door hem in een biografische tekst naar aanleiding van de dood van zijn vrouw beschreven als gebaseerd op liefde. Zoals wij al eerder zagen, zijn er altijd dochters geweest die van een van hun ouders of zelfs van beide meer onderwijs en meer speelruimte hebben gekregen. Het huwelijk is nauwelijks te vermijden. Wel is er altijd de mogelijkheid concrete aanzoeken eerst af te wijzen en de dochter daarin ruimte te bieden. Zoals het voorbeeld van Pu Songling aangeeft, kan in een gearrangeerd huwelijk in een later stadium ook liefde en genegenheid groeien. Juist in de Qing-tijd zien wij in de literatuur steeds meer ruimte om zulke gevoelens uitgebreid te beschrijven. De ontwikkeling van de late Ming dat vrouwen gedichten schrijven, zet zich onder de Qing voort. Daarbij moet wel worden aangetekend dat het net als vr die tijd gaat om een verschijnsel dat regionaal en sociaal zeer beperkt is in omvang, namelijk alleen vrouwen uit de elite van het beneden-Yangzi-gebied waar de mannen studeren voor de ambtelijke examens. Binnen dit gebied vallen sommige prefecturen, zoals de grote handelsstad Suzhou, ook veel meer op dan andere. Een van de meest vooraanstaande vrouwen op dit gebied is Wanyan Yunzhu (1771 1833), een Chinese die is getrouwd met een Mantsjoe-ambtenaar van adellijke afkomst. Zij is de moeder van drie zonen die allemaal een ambtelijke carrire zullen maken. Deze hoogst geletterde vrouw compileert een omvangrijke bloemlezing van
460 hemels mandaat
gedichten door vrouwen, waarin zij tegelijk ook haar visie op de geschiedenis van vrouwendichtkunst presenteert. Deels is het de grotere beschikbaarheid van lokale bronnen, die het mogelijk maakt om lokale verschillen te zien in de plaats van de vrouw. Niet iedere ontwikkeling is daarom noodzakelijkerwijs een nieuw verschijnsel. Zo hebben lokale vrouwen in een district in het westen van de moderne provincie Hunan een eigen schrift met lettergreeptekens ontwikkeld op basis van Chinese karakters waarin zij vanuit hun eigen standpunt literaire tradities opnemen en vormgeven. Zij wisselen in dit zogenaamde vrouwenschrift allerlei teksten met elkaar uit die door buitenstaanders niet gelezen kunnen worden. Revolutionaire literatuur is het niet, want de traditionele rollenpatronen van de vrouw als dochter, echtgenote en moeder van een zoon worden niet aangevochten. Wel biedt dit schrift de mogelijkheid genuanceerd te reflecteren op het eigen lot, zonder sociale of ideologische controle door de man. Het is waarschijnlijk dat dit vrouwenschrift wel een uitvinding is uit het latere keizerrijk, wanneer de drang naar geletterdheid ook in hun gebied groter wordt. In de delta van de Parel Rivier in de moderne provincie Guangdong bestaat een lange traditie van verzet door vrouwen tegen het huwelijk. Hier is waarschijnlijk vooral sprake van een omzetting van oude tradities van vrouwelijke zelfstandigheid in een modernere vorm. Dit verzet krijgt de vorm van rituele zusterschappen, analoog aan gezworen broederschappen, waarbij de vrouwen wonen in gemeenschappelijke woningen en daar een inkomen verwerven uit de verwerking van zijde. Zolang de zijde-industrie goed draait, is deze vorm van huwelijksverzet mogelijk, maar met het instorten van de zijde-industrie in de jaren dertig van de twintigste eeuw komt aan deze praktijk een einde. De vrouwen trekken zich terug als dienstmeisjes of in vegetarische religieuze groepen. Daarnaast is er een vorm van het uitgestelde huwelijk in hetzelfde gebied, waarbij getrouwde vrouwen thuis blijven wonen en eerst een inkomen opbouwen om pas later te verhuizen naar hun echtgenoot. In Hunan en in Guangdong hebben wij te maken met gebieden waar allerlei etnische groepen pas in de late Ming of nog later sterk verchineesd zijn. Het is goed mogelijk dat bovenstaande gebruiken zijn ontstaan uit oudere etnische tradities waar de vrouw meestal een veel zelfstandiger positie heeft. In noordelijk China is er nog een heel andere mogelijkheid voor vrouwen, die minder bekend is en zeker niet uit een etnische context is ontstaan. Dit zijn de tempels voor de Vrouwe van Berg Tai. Volgens statistieken uit de jaren twintig en dertig van de twintigste eeuw wonen hier vanouds nonnen, maar meestal meer dan die ene non die voor de tempel moet zorgen namens de lokale gemeenschap. De Vrouwe van Berg Tai wordt sinds het midden van de Ming wijd en zijd in Noord-China vereerd om kinderen te krijgen. Het is daarom niet meer dan passend dat de cultus voor deze godin ook door vrouwen in stand wordt gehouden, in ruil voor een kleine bijdrage waarvan zij kunnen leven. In de negentiende eeuw ontstaat nog een opmerkelijke categorie van vrouwen, naast die van de deugdzame weduwe, en dat is die van de vrouwelijke martelaars. Door alle opstanden van de negentiende eeuw, met opstandelingen, bandieten en gewone soldaten die vrouwen verkrachten, neemt het aantal deugdzame zelfmoorden sterk toe. In de plaatselijke geschiedenissen van de late negentiende eeuw vinden wij daarom soms paginas vol met hun namen. De reden hiervoor is de buitengewoon ongunstige juridische positie van de vrouw bij
verkrachting, want tijdens de Qing moet zij kunnen bewijzen dat zij onvrijwillig is misbruikt. Dit is heel moeilijk en eigenlijk levert alleen een zelfmoord een volledig zeker bewijs. De opstanden hebben nog een ander gevolg, want de verwoesting van het benedenYangzi-gebied door de opstand van het Hemelse Koninkrijk van de Grote Vrede betekent ook dat de emanciperende beweging van de vrouwelijke elite in dat gebied wordt afgebroken. Na de opstand betekent herstel vooral de terugkeer naar de canonieke normen en waarden, niet naar de veel subtielere verhoudingen en mogelijkheden uit de tijd direct voor de opstand. Hierna zien wij dat de eerste aanzetten tot emancipatie uit heel andere gebieden van China komen, zoals uit Guangdong, waar vanouds al meer gevarieerde opvattingen over de positie van de vrouw bestaan.
11.8 Filosofie, religie en cultuur

11.8.1 Van filosofie weer terug naar politiek
Een classicistische opleiding als cultureel kapitaal In 1817 komt de vooraanstaande bestuurder en aanhanger van de school van de Tekstkritiek, Ruan Yuan (1764 1849) als gouverneur-generaal van Guangdong en Guangxi naar Guangzhou, waar hij een aantal jaren zal blijven. Hij is afkomstig uit Yangzhou, een belangrijk centrum van zoutkooplui op de kruising van de Yangzi en het Keizerskanaal. Hoewel hij stamt uit een militaire familie, werkt zijn vader voor een oom die handelt in bamboe zoutcontainers. Hij krijgt van zijn moeder een literaire opvoeding en slaagt al vroeg voor de hoogste examens. Dankzij de patronage van keizerlijke vertrouwelingen maakt hij snel carrire en wordt een van de hoogste regionale ambtenaren van zijn tijd. Hij geldt als een aanhanger van de school van de Tekstkritiek, die hij overal waar hij wordt benoemd probeert te verbreiden. Hij doet dit door de patronage van talloze wetenschappelijke projecten, van een verzameling biografien van wiskundigen en astronomen tot en met de compilatie van canonieke teksten met commentaren. Zijn verzameling biografien omvat ook figuren als Copernicus en Newton, met als centrale these de Chinese oorsprong van westerse kennis. Met dit laatste loopt hij vooruit op een belangrijke tendens van de late negentiende eeuw om alle belangrijke westerse kennis op de een of andere manier toch tot China te herleiden. Ruan Yuan sticht in Guangzhou in 1820 een confucianistische academie, de Hal van Xuehai, naar een commentator uit de Han-dynastie met de beeldende naam Zee van Studie. Deze academie zal zowel binnen als buiten het gebied grote invloed krijgen. Interessant is de sociale achtergrond van de leerlingen van de academie, die varieert van zoutkooplui uit het beneden-Yangzi-gebied en Fujian-kooplui die zich met de internationale handel bezighouden, tot en met families uit de arme Hakka-gebieden in het noordoosten van de provincie. De zonen van de elitefamilies op het platteland gaan naar andere academies en maken deel uit van oudere familietradities van geleerdheid. Op deze manier dient de nieuwe academie als focus voor nieuwkomers in het verkrijgen van een culturele identiteit. Zij worden opgeleid in de Tekstkritiek als dominante stroming. Tegelijkertijd ontwikkelen zij een Kantonese
462 hemels mandaat
identiteit, als compensatie voor het feit dat zij veelal van buiten komen. Dit is des te interessanter, omdat de elitefamilies van het platteland uit de delta van de Parel Rivier juist een herkomstmythe hebben, die benadrukt dat zij afstammen van families uit het noordoosten van Guangdong die ooit een keizerlijke concubine op de vlucht hebben verborgen en toen zelf moesten vluchten. De families uit de delta organiseren zichzelf als afstammingsgroepen die zich met behulp van classicistische rituelen tot grote familieverbanden organiseren, om elkaar financieel en sociaal te steunen. De nieuwe elite van Guangzhou maakt juist vooral gebruik van de academies in de stad, zoals de Hal van Xuehai. Ook belangrijke latere intellectuelen als Kang Youwei en Liang Qichao (1873 1929) krijgen hier hun opleiding. Deze combinatie van academische instellingen, met hun uitgebreide intellectuele en culturele leven eromheen, en sociale mobiliteit vinden wij in de achttiende en negentiende eeuw in een aantal plaatsen in China terug. Zij laat zien dat de scheidslijn tussen handelaren en literaten inmiddels betrekkelijk is, omdat handelaren uiteindelijk via het verwerven van cultureel kapitaal hun positie voor de lange termijn proberen te versterken en te bestendigen. Historici hebben wel enige tekenen gevonden van een eigen waardesysteem van de kooplui, maar de algemene tendens is toch om zo veel mogelijk op literaten te gaan lijken.
Nieuwe benaderingen van de klassieken Vooral vanaf de jaren twintig van de negentiende eeuw stimuleren de steeds meer zichtbare maatschappelijke en politieke problemen, en de evidente financile en economische crisis van de eerste helft van de negentiende eeuw, het nadenken over praktische oplossingen binnen de classicistische traditie. De nieuwe denkers zijn vaak afkomstig uit het milieu van de assistenten van ambtenaren: zij zijn praktisch ingestelde geleerden, deskundig op het gebied van het zoutmonopolie, graantransport, de waterbeheersing, defensie, geld en plaatselijk bestuur. De leden van deze stroming zijn zich zeer wel bewust van de groeiende problemen waarmee China te maken krijgt. Zij zien het belang van meer kennis van overzeese landen en van het verdedigen van de grenzen. Zij ontwikkelen steeds meer oog voor de complexiteit van de binnenlandse en buitenlandse economie, inclusief het belang van zilver voor de Chinese economie. Zij gaan ervan uit dat deze zich het beste reguleert door een minimum aan ingrijpen. Interessant is hoe deze Bestuurlijke School (jingshi) tegelijk opkomt met de financieel-economische crisis van de eerste helft van de Qing en na het voorbijgaan van de ergste crisis rond 1861 ook weer aan invloed verliest. Het is belangrijk te beseffen dat deze denkers zich verdiepen in de concrete problemen van hun tijd, maar dat nog steeds doen in termen van de klassieken van vroeger. Deze teksten zijn en blijven een cruciale culturele hulpbron (cultural resource), op grond waarvan allerlei nieuwe ideen kunnen worden ontwikkeld en waarmee zij kunnen worden gelegitimeerd. Hoewel bijvoorbeeld Kang Youwei en Liang Qichao in de tweede helft van de negentiende eeuw worden opgeleid in de Hal van Xuehai in Guangzhou, waar de school van de Tekstkritiek centraal staat, komen zij daar ook in aanraking met ideen uit de Bestuurlijke School. Na zijn studietijd ontwikkelt Kang Youwei een nieuwe leeswijze van de klassieken, waarbij het tot dan toe vrijwel vergeten commentaar van De Traditie van Gongyang op de Lente en Herfst Annalen centraal staat. Hij behoort tot de laatste generatie van classici, dus
van politici die de klassieken als uitgangspunt voor hun nieuwe, vaak zeer radicale ideen nemen. Liang Qichao, die veel jonger is, zal veel verder gaan en de klassieken uiteindelijk afwijzen. Na hen zullen er toch nog steeds mensen zijn die de klassieken lezen als een bron van inspiratie, en sinds de jaren tachtig van de twintigste eeuw is er opnieuw een invloedrijke stroming die de klassieken met name de geschriften van Confucius en Mencius als uitgangspunt neemt voor het ethisch-filosofische discours. Naast denkers die voortkomen uit het traditionele examensysteem verschijnen er in de late negentiende eeuw ook schrijvers op het toneel die niet of nauwelijks binnen het examensysteem hebben gefunctioneerd. Zij zijn vaak opgeleid in de scholen van de Zelfversterkingsbeweging. In Shanghai zullen rond de nieuwe kranten en uitgevers steeds meer van zulke schrijvers actief worden. Aanvankelijk streven zij toch nog naar een carrire binnen het examensysteem, maar na 1895 verlaten zij dit pad in toenemende mate, omdat ook zonder de hoogste examengraad een zinvolle intellectuele carrire mogelijk wordt met een uitgebreide lezerskring. Het is voor het eerst sinds vele eeuwen dat mensen zonder een graad in het examensysteem en zonder lidmaatschap van de hoogste sociaal-culturele elite toch zullen deelnemen aan het intellectuele, literaire en filosofische discours.
11.8.2 Religie: verval, stabiliteit of bloei?

De opstanden en oorlogen van de negentiende eeuw veroorzaken de grootschalige vernietiging van religieuze infrastructuur. De Taiping-legers vernietigen heel bewust op grote schaal lokale tempels en kloosters, omdat zij daarin als christelijke beweging demonen zien die zij in opdracht van God moeten vernietigen. De systematische vernietiging van lokale culten door ambtenaren of meer toevallig door incidentele opstanden of overstromingen is van alle tijden, maar met het herstel van een gebied komt meestal ook dat van de lokale religieuze infrastructuur. Dit keer zal het herstel echter uitblijven, want op deze eerste golf van vernietiging volgen na 1911 vooral in Noord-China vele decennia van burgeroorlog en buitenlandse invasies, die grote schade aanrichten. Hongersnoden en overstromingen verzwakken de economische draagkracht van veel gebieden, opnieuw vooral in Noord-China. De doorslaggevende klap komt echter van de niet aflatende reeks campagnes vanaf de late negentiende tot en met de late twintigste eeuw door de hervormers van de late Qing, de nationalisten en de communisten. De culten kunnen zich niet meer herstellen en talloze religieuze specialisten sterven voor zij hun kennis en ervaring kunnen doorgeven. Vanaf het late keizerrijk komen daarnaast allerlei nieuwe religieuze stromingen op, die op een onverwachte manier veel meer ruimte krijgen dan voorheen. Omdat namelijk in het verdrag met Frankrijk na de Arrow-oorlog van 1856 1860 de zending en missie van het christendom worden gelegaliseerd, gaat de Chinese overheid ook de nieuwe religieuze groepen van eigen bodem stilzwijgend tolereren. De oude tradities zijn na eeuwen vervolging vaak sterk verzwakt en gemarginaliseerd, maar sommige groepen bloeien opnieuw op en er ontstaan ook nieuwe groepen. Deze nieuwe groepen ontwikkelen een actuele agenda, zoals verboden op het roken van opium of op de consumptie van alcoholische drank. Juist de nieuwe groepen maken gebruik van een specifieke communicatietechniek met het bovenna464 hemels mandaat
tuurlijke, die vooral onder geletterden al enkele eeuwen populair is. De goden dalen hierbij af in een houten schrijfinstrument dat hun woorden opschrijft in zand of op papier. De praktijk lijkt op ons spiritisme. De teksten die deze goden componeren variren van enigszins cryptische gedichten tot moralistische instructies en zelfs recepten tegen ziektes en psychische kwalen. Juist de nieuwe religieuze groepen van deze periode beoefenen deze vorm van spiritisme op grote schaal, omdat dit hun de mogelijkheid verschaft van een directe dialoog met hun goddelijke wezens n omdat men via deze vorm van interactie allerlei religieuze vernieuwingen kan legitimeren. Door te schrijven in plaats van te spreken is zij veel respectabeler dan traditionele vormen van mediumculten. Tot het einde van de republiek kunnen deze nieuwe groepen zich vrij ontwikkelen, waarna het communistische regime hen vanaf 1949 meedogenloos onderdrukt. In Hongkong en op Taiwan, maar ook in de talloze gemeenschappen van Overzeese Chinezen, zijn de nieuwe religieuze groepen echter levenskrachtig gebleken. Terwijl de nieuwe religieuze groepen kunnen profiteren van de vrije atmosfeer vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw tot 1949, verdiept de crisis voor de classicistische geleerden zich alleen maar verder. Sommige ontwikkelen alternatieve rituelen met een ideologische basis in de klassieke teksten, maar zij hebben alleen succes in de organisatie van grotere afstammingsgroepen (lineages). De delegitimatie van de klassieke canon door de school van de Tekstkritiek in de achttiende eeuw tast tijdens de laatste decennia van de Qing en de republiek ook de aloude positie van het neoconfucianisme en classicisme aan, waardoor een einde komt aan de ontwikkeling van classicistische rituelen. In plaats daarvan proberen diverse groepen seculiere rituelen en symbolen te ontwikkelen, zoals een vlag, een nieuwe kalender en een volkslied. Enkele literaten vinden hun weg terug naar het boeddhisme of daosme, maar van een grootschalige herleving is geen sprake. Vooraanstaande literaten worden genspireerd door boeddhistische teksten als filosofie, maar niet als religieuze cultuur. Zij gebruiken vooral het boeddhisme als een alternatief voor het christendom dat zo nauw met het sterke Westen is verbonden. Wanneer men bedenkt dat de Chinese culturele elite ooit grote moeite had met het boeddhisme als barbaarse religie, is deze laatste ontwikkeling wel ironisch te noemen.
11.8.3 Literatuur en nieuwe media

De verdragshavens en de opkomst van de krant De verdragshavens zijn een belangrijk onderdeel van de Zelfversterkingsbeweging, omdat juist daar de belangrijkste werven en fabrieken worden gebouwd, maar ook scholen en vertaalprojecten worden opgezet. Verder opereren de christelijke missie en zending in eerste instantie bij voorkeur vanuit de verdragshavens, omdat zij daar weinig last hebben van Chinese magistraten of lokale elites. Shanghai wordt al snel de belangrijkste verdragshaven, als de voornaamste haven voor de handel met het hele Yangzi-gebied tot aan Hunan en Hubei. Hier vinden wij een concentratie van buitenlanders, die niet alleen bestaat uit diplomaten, zendelingen of missionarissen en scheepsagenten, maar ook uit dienstverleners zoals artsen en dergelijke. Daarnaast komen hier ook steeds meer Chinezen wonen die in de buitenlandse
handel en dienstverlening werken. Ten slotte zijn sommige Chinezen op de vlucht voor het keizerlijke gezag, als een soort politieke vluchtelingen. Zij genieten in deze havens grote vrijheid, maar kunnen wel in nauw contact blijven staan met hun culturele achterban. Met name in Shanghai ontstaan vormen van Chinees zelfbestuur, en wij zien het begin van een moderne pers en uitgeverij. Beide zijn van groot belang; hier wordt alleen kort ingegaan op het ontstaan van de moderne pers. Daarbij gaat het niet meer om de traditionele Hoofdstedelijke Courant of jingbao, die al sinds eeuwen bestaat en zoals onze Staatscourant vooral de belangrijkste beslissingen van het hof weergeeft. In de nieuwe pers wordt onafhankelijk van de overheid over allerlei soorten gebeurtenissen bericht. Tegelijkertijd wordt ook de belangrijkste inhoud van de Hoofdstedelijke Courant in de nieuwe kranten afgedrukt. De vernieuwing begint in de kringen van de missionarissen en zendelingen. Zij introduceren westerse druktechnieken en -conventies in Hongkong en Shanghai, in eerste instantie voor de verbreiding van de christelijke religie, maar ook om westerse wetenschap en technologie te verspreiden. Bij dit alles speelt een ontwikkeling uit 1796 een centrale rol, namelijk de steendrukkerij of lithografie, die is bedacht door een Oostenrijker in Mnchen en daarna verder is ontwikkeld. Deze uitvinding maakt een veel preciezere weergave van tekst en beeld mogelijk, die de kwaliteit van de blokdrukkunst ver overtreft. Als zodanig is de lithografie bij uitstek geschikt voor de uitgave van de wetenschappelijke vertalingen met vaak gedetailleerde illustraties. De jezueten drukken vervolgens van 1862 tot 1872 de eerste krant van Shanghai in hun hoofdkwartier in Xujiahui (beter bekend in hun transcriptie van de lokale uitspraak als Zikawei), het stadje waar ooit hun grote bekeerling Xu Guangqi vandaan kwam Xujiahui betekent dan ook zoveel als kruispunt waar de Xu-familie woont. De belangrijkste Chineestalige krant van de late keizertijd wordt de Shenbao of Krant van Shanghai naast diverse Engelstalige kranten en naast Chineestalige kranten in Hongkong. Hij wordt gesticht in 1872 door de Brit Ernest Major, wiens uitgeverij tevens met groot succes honderden Chinese boeken uitgeeft. Major maakt gebruik van een metalen font van losse Chinese karakters en een mechanische drukpers, zodat naast de klassieke blokdrukkunst op plaatselijk niveau en de nieuw gentroduceerde lithografie, nu ook de losse karakterdruk analoog aan de letterdruk zijn invloed in China kan laten gelden. Rond 1900 vindt een verdere mechanisering van het drukproces plaats, die de centrale plaats van Shanghai als hoofdstad van de toenmalige drukindustrie van China nog meer versterkt. De Shenbao blijft bestaan tot mei 1949, maar wordt in de late negentiende eeuw al volledig Chinees bezit. Interessant is hoe de krant nooit verwordt tot de spreekbuis van een Engels perspectief, maar door Major bewust wordt getaleerd als Chinees met een onafhankelijk perspectief. Zoals vrijwel alle kranten uit deze tijd en tot ruim in de twintigste eeuw is hij geschreven in de premoderne schrijftaal. Rond deze krant ontstaat eigenlijk voor het eerst een werkelijk publiek discours los van de staat, al zijn alle kranten in deze tijd nog doordesemd van de culturele aannames van de literaten. De Shenbao haalt al in zijn eerste jaar van bestaan een oplage van 4.500 stuks per dag, waarbij ieder exemplaar door veel meer mensen wordt gelezen. De krant wordt gedistribueerd in het hele Yangzi-gebied en de verdragshavens. De redacteuren hebben meestal het laagste ambtelijke examen gehaald. Zij worden journalist zoals veel van hun collegas sinds
466 hemels mandaat
eeuwen leraar of assistent van een magistraat worden. Wij weten dat deze en andere kranten ook echt worden gelezen en een bijdrage leveren tot de meningsvorming, al is het moeilijk deze invloed voor concrete beslissingen echt hard te maken. In de krant worden de gebeurtenissen van dag tot dag gevolgd, wat het voor het eerst mogelijk maakt de ontwikkeling van gezichtspunten of gebeurtenissen in detail te volgen. De verslaglegging over gevoelige politieke gebeurtenissen als de Frans-Chinese oorlog van 1884 1885 is zo evenwichtig dat het krediet van de krant enorm stijgt. De uitgeverij van de Shenbao geeft ook een ander belangrijk blad uit, met de veelzeggende titel Gellustreerde krant uit de Lithografiestudio (dianshizhai huabao), die vanaf 1884 tot en met 1898 elke tien dagen zal verschijnen. Een eenheid van tien dagen is in het oude China een gebruikelijke tijdsduur. In iedere aflevering verschijnt een aantal illustraties voorzien van korte verklarende teksten. De kwaliteit en het detail van de illustraties zijn opmerkelijk (zie afbeelding 96). Het gaat nadrukkelijk niet om kunst, maar om het equivalent van fotos in een tijd dat de fotografie in China nog in haar kinderschoenen staat. Net als de vroege westerse pers is ook de Chinese journalistiek in haar ambitie literair van aard. De auteurs gebruiken traditionele middelen als parallelle teksten, citaten uit de klassieken en zo meer. Dit maakt de boodschap overtuigender dan wanneer voor een nieuwe stijl of zelfs voor de dagelijkse omgangstaal zou zijn gekozen. De onderwerpen variren van contemporaine politieke themas, oorlogen, handel en industrie, tot en met geruchten, feesten en relletjes. De krant functioneert naast mondeling contact en brieven, die allebei nog steeds erg belangrijk blijven, ook voor de geletterde elite. Het overheersende standpunt is traditioneel paternalistisch, met als ondertoon dat de overheid het altijd goed voor heeft met de mensen. Tegelijkertijd veranderen de kranten definitief de perceptie van de geletterde elite, omdat een bredere groep mensen in een groter deel van het toenmalige China nu kennis kan nemen van de problemen waar hun land mee te maken heeft.
De traditionele genres De traditionele literaire genres worden ook in de negentiende eeuw gewoon beoefend. Literaten schrijven nog steeds talloze gedichten voor sociale en politieke gelegenheden, inscripties voor gebouwen, biografien, spookverhalen en anekdotes, enzovoorts. Maar in de vrijere atmosfeer van de negentiende eeuw blijken er ook andere dingen mogelijk te worden, vooral op het gebied van de roman in de spreektaal. Belangrijk is de compositie van maatschappijkritische of visionaire romans, naast de obligatere verhalen op grond van hagiografien en vergelijkbare religieuze of mythologische gegevens. In de vroege Qing wordt al een roman gepubliceerd die het maatschappelijke leven in Shandong beschrijft, terwijl iets later ook de al besproken Inofficile geschiedenis van de literaten (door Wu Jingzi, voltooid in 1750) verschijnt. Beide romans beschrijven de maatschappelijke werkelijkheid met een kritische ondertoon. In de negentiende eeuw komen daar nog talloze romans bij, zoals Lotsbestemmingen van de bloemen in de spiegel (jinghuayuan, voltooid in 1827) door Li Ruzhen (1763 1830). De grote vernieuwing van deze roman is de constructie van een imaginaire wereld, waarin bijvoorbeeld vrouwen de bloemen uit de titel sterk en machtig kunnen zijn. Beroemd is het hoofdstuk waarin de schrijver mannen oorbellen in laat doen en hun voeten laat binden, zij
het dat zij er niet vele jaren mee bezig zijn, maar slechts zeven dagen. Zogenaamd speelt het verhaal in de tijd van Wu Zetian tijdens de vroege Tang, maar niemand van de lezers zal zijn ontgaan dat deze allegorische roman eigenlijk gaat over de vroege negentiende eeuw. Het is een gedachtenexperiment analoog aan onze hedendaagse sciencefiction, dat vragen stelt over de juiste plek van de vrouw in de samenleving. Terwijl De droom in de Rode Kamer vooral een literaire roman is, en wij er maar met moeite een eenduidige boodschap in kunnen lezen, is deze navolger juist een en al boodschap. Deze en talloze andere auteursromans uit de negentiende en vroege twintigste eeuw worden geschreven door mensen die meestal ook ambtenaar zijn of zijn geweest. Cao Xueqin als auteur van de achttiende-eeuwse De droom in de Rode Kamer is de uitzondering die de regel bevestigt. Typerend is verder dat n auteur meestal maar n buitengewoon lange en vaak wat overladen roman schrijft. De opkomst van auteursromans betekent niet dat de relatie tussen orale en geschreven literatuur nu helemaal is verbroken, of dat orale literatuur niet meer wordt geproduceerd. Vanaf de late Ming worden steeds opnieuw religieuze verhalen en andere orale tradities in schriftelijke vorm vastgelegd, hetzij in romans hetzij in andere genres, zoals de Kostbare Rol vanaf de late Ming. Vooral in de late negentiende eeuw maakt de opkomst en verbreiding van de lithografie in combinatie met de toegenomen religieuze en intellectuele vrijheid, dat een breed scala aan verhalende teksten kan worden gepubliceerd. Naast de auteursromans met literaire en politieke pretenties, worden er ook gewone spannende verhalen gepubliceerd, zoals detectiveverhalen. Ook uitgesproken mondelinge tradities krijgen nu in toenemende mate een schriftelijke dimensie, al moet de precieze interactie tussen de beide vormen van expressie door de eeuwen heen nog steeds worden uitgezocht.
Vrouwenliteratuur Ook tijdens de Qing blijven vrouwen uit de sociale elite gedichten schrijven. De samenstelster van een grote bloemlezing, Wanyan Yunzhu, zijn we al tegengekomen. Het gedicht is echter niet het enige genre dat door vrouwen wordt beoefend. Vrouwen met een eliteachtergrond schrijven ook theaterstukken tijdens de late Ming, maar deze zijn helaas verloren gegaan. Op plaatselijk niveau spelen vrouwen als actrice een rol in reizende theatergroepen en het is moeilijk voor te stellen dat zij niet deelhebben aan het scheppen van nieuwe stukken. Maar als dit zo is, dan is het helaas niet gedocumenteerd. Vanaf de tweede helft van de achttiende eeuw zijn er niet alleen opnieuw vrouwelijke toneelschrijvers bekend, maar zijn hun stukken ook bewaard gebleven. Waarschijnlijk worden de meeste van deze stukken geschreven om te lezen of thuis voor te dragen. De auteur van het enige toneelstuk waarvan wij weten dat het echt is opgevoerd is Wu Zao (1799 1862). Haar stuk in n bedrijf heet Afbeelding in Vermomming, en is voor het eerst gedrukt in 1825. Wu Zao is afkomstig uit een koopmansfamilie in Hangzhou met voldoende welvaart om haar en haar zusters een goede opvoeding te geven. Zij is getrouwd met een koopman, maar heeft ook contacten met andere geletterde vrouwen. Het toneelstuk is een grote monoloog, afgewisseld met liederen die de mannelijke hoofdrolspeler spreekt en zingt tegenover een schilderij van haar in mannenkleren. Intrigerend is dat Wu Zao ook zon
468 hemels mandaat
schilderij heeft gemaakt. Zoals veel toneelstukken door vrouwen uit deze tijd, is ook dit stuk een spel met rolwisselingen, waardoor de auteur haar frustraties kan uiten over een mannenwereld waarin voor vrouwen met haar soort ambities geen plaats is. Dankzij het toneelstuk leert zij een vooraanstaande mannelijke patroon van vrouwelijke dichters in Hangzhou kennen en wordt ook deel van diens kring. Dit soort kringen van dichteressen onder een mannelijke patroon zijn niet nieuw, want er is toch altijd een soort arbiter van de goede smaak nodig en die rol kan blijkbaar het beste door een man worden vervuld. Een tweede genre dat in de tweede helft van de achttiende eeuw door elitevrouwen wordt opgepikt is het prosimetrische genre van de getokkelde ballade (tanci). In dit genre worden proza en rijmende passages afgewisseld onder begeleiding van het getokkel op een luit. De teksten hebben een aanzienlijke lengte en worden vaak uitgevoerd door vrouwen. Elitevrouwen van de late achttiende eeuw gebruiken dit genre voor hun eigen doeleinden, niet meer om daadwerkelijk uit te voeren, maar om te lezen. De meeste van deze ballades handelen over vrouwen die zich voordoen als mannen, maar n ballade gaat nog een stap verder en gaat over een jongeman die zo onweerstaanbaar is dat allerlei mannen hem achternazitten. Om nu te zeggen dat homoseksualiteit in het late keizerrijk geen probleem is, is echter een stap te ver. Het Qing-recht tolereert homoseksualiteit niet en de partij die wordt gepenetreerd geniet weinig aanzien. In de ballade is de op de jongeman gerichte homoseksualiteit vooral een manier om de slechtheid van de andere mannen aan te tonen en het eindigt er dan ook mee dat de jongeman zichzelf castreert om het evenwicht te herstellen. De relaties tussen de vrouwen in deze ballade worden positiever afgebeeld, als ideale vriendschappen in plaats van seksuele relaties.
11.8.4 Kunst en materile cultuur tijdens de Qing

De afwijzing van het perspectief In grote lijnen zetten de trends van de late Ming zich voort tijdens de Qing. Het sociaalcultureel dominante paradigma blijft dat van de literatenkunst. Een bijzonder geval, maar niet iemand die school heeft gemaakt, is Gao Qipei (1660 1734). Hij is afkomstig uit een van de Qing-vendels, maar geboren en opgegroeid in het beneden-Yangzi-gebied. Hij wordt soms wel als Mantsjoe betiteld, maar is afkomstig uit het Chinese deel van de veroveraarselites. Hij maakt een redelijk succesvolle carrire als ambtenaar en ontwikkelt daarnaast een speciale schildertechniek, waarbij hij zijn vingers en handpalmen gebruikt, met de nagels voor het fijne lijnenwerk. Zijn vingerafdrukken zijn dan ook op zijn schilderijen teruggevonden. Leden van de Chinese elite laten vanouds enkele vingernagels groeien als teken van het feit dat zij geen handenarbeid verrichten, maar dit is wel een bijzonder gebruik van deze gewoonte. Een intrigerend verschijnsel is de tijdelijke introductie van westerse schildertechnieken, zoals het perspectief of de olieverftechniek. Het westerse perspectief wordt op beperkte schaal ook door enkele vooraanstaande literatenschilders uitgeprobeerd, zoals Dong Qichang tijdens de late Ming, bijvoorbeeld door experimenten met schaduwwerking. Gezien het hoge technische kunnen van sommige van deze schilders komt het gebrek aan interesse in het
westerse perspectief ongetwijfeld niet voort uit onvermogen, maar uit een bewuste artistieke keuze, analoog aan vergelijkbare keuzes in onze eigen tradities sinds de late negentiende eeuw. Enkele jezueten maken carrire als schilder aan het hof van de Qing-keizers tijdens de achttiende eeuw, maar zij worden in Chinese culturele termen gezien als ambachtslui en ondanks hun onmiskenbare technische meesterschap niet als kunstenaars. De beroemdste onder hen is Giuseppe Castiglione (1688 1766), die niet alleen door de Chinese keizers wordt erkend als een meesterschilder, maar ook leiding geeft aan de planning en bouw van het westerse deel van het oude zomerpaleis. Hij en anderen leiden ook Chinese schilders op in de westerse traditie met gebruikmaking van olieverf en perspectief maar het blijft gezien worden als een ambachtelijke activiteit. Het perspectief wordt in de loop van de achttiende en negentiende eeuw ook overgenomen in andere sectoren van de ambachtelijke kunst, zoals Nieuwjaarsprenten en afbeeldingen op porselein. De Nieuwjaarsprent (nianhua) is waarschijnlijk het meest verbreide visuele medium van het late keizerrijk en verdient daarom een uitgebreidere bespreking. Zij ontleent haar naam aan de gewoonte met Chinees Nieuwjaar nieuwe prenten op te hangen, bijvoorbeeld een of twee deurgoden op de deur van de hoofdingang van het huis, een God van het Fornuis in de keuken, en andere godenafbeeldingen in het huis, enzovoorts. Als zodanig zijn deze prenten deel van een religieuze context en soms worden zelfs een altaar met wierookvat, offerschaal en kaarsen afgebeeld. Daarnaast zijn er ook seculiere afbeeldingen, zoals fraaie vrouwen in mooie kleding, oorlogsscnes, operascnes en zo meer. Deze worden thuis opgehangen, maar ook in herbergen en op andere openbare plaatsen (zie afbeelding 111). Zij zijn niet zozeer een volkskunst, maar een gebruikskunst met een grote breedte aan kwalitatieve en artistieke niveaus. Wij vinden Nieuwjaarsprenten vanouds in de Verboden Stad, in elitehuishoudens en bij de armste boeren op het platteland. In de achttiende eeuw wordt het westerse perspectief gentroduceerd in Nieuwjaarsprenten uit Suzhou. Dit levert een aantal fraaie en in onze moderne ogen ook geloofwaardige afbeeldingen van de stad Suzhou op. De makers van deze prenten zijn waarschijnlijk opgeleid aan het keizerlijke hof, misschien wel door de jezueten-schilders aldaar. Curieus is dat latere Nieuwjaarsprenten uit Suzhou of andere gebieden geen gebruik meer maken van het westerse perspectief. De makers van de achttiende-eeuwse prenten hebben hun vaardigheden blijkbaar niet doorgegeven, of hun leerlingen hadden er geen behoefte aan. Dit geeft eens temeer aan dat het gebruiken of verwerpen van deze westerse innovatie niet een kwestie van technische beheersing is, maar van artistieke en culturele keuzes. De Nieuwjaarsprent is in de laatste decennia van het keizerrijk ook een belangrijk medium voor het communiceren van een eigen kijk in plaats van een elitevisie op recente gebeurtenissen (zie afbeeldingen 103, 112, 113 en 114). Het blijkt namelijk dat de artiesten goed op de hoogte zijn van de gebeurtenissen van hun tijd en deze ook prima binnen de conventies van hun genre kunnen afbeelden. Ons herziene beeld van bijvoorbeeld de Boksersopstand rond 1900 is in belangrijke mate genspireerd door deze afbeeldingen en de bijbehorende verslaggeving.
470
hemels mandaat
afbeelding 111 In een Noord-Chinese herberg wordt op de kang niet alleen geslapen, maar ook geleefd. Aan de muur hangen grote Nieuwjaarsprenten als versiering.
De uitdaging van de foto? Bij de ontwikkeling van de kunst en materile cultuur in de loop van de negentiende eeuw hoort ook de introductie van nieuwe media zoals lithografie en fotografie. De lithografie of steendruk is eerder besproken, dus hier alleen kort iets over fotografie. Vooral in de verdragshavens langs de kust zijn Chinese en buitenlandse fotografen actief, in de portretfotografie, ook ten behoeve van reclame, en als verslaggeving. De impact van de fotografie, of zij nu wordt beoefend door westerlingen, Japanners of Chinezen, blijft in de late keizertijd nog een marginale aangelegenheid. Omdat de foto een precieze en realistische weergave van de werkelijkheid geeft, is de fotografie in het elitewereldbeeld een ambachtelijke activiteit. Het zal dan ook geruime tijd duren voordat het medium wordt geaccepteerd als kunst. Ook leidt de confrontatie met de fotografie vooralsnog niet tot een herbezinning op de relatie tussen beeld en werkelijkheid, omdat de Chinese literatentraditie vanouds toch al een andere visie op de afbeelding van de realiteit heeft. In deze visie is het doel van een schilderij of kalligrafie al eeuwenlang de innerlijke realiteit en niet de externe werkelijkheid. De mogelijkheid de echte werkelijkheid in fotos te vangen is tegen die achtergrond daarom niet het soort bevrijding die het in het Westen wel is geweest.
471
Exportporselein De productie van porselein en andere soorten aardewerk gaat ook onder de Qing gewoon door. Het is de absolute bloeitijd van de export van Chinees porselein, dat zo populair wordt in West-Europa dat men zich gaat inspannen om het geheim van dit materiaal zelf onder de knie te krijgen, zoals we verderop nog zullen zien als de globalisering van de Chinese economie sinds de late zestiende eeuw aan de orde komt. De omvang van deze export is enorm. Volgens n berekening worden in de zeventiende en achttiende eeuw ruim 70 miljoen stuks porselein gexporteerd naar Europa, waarvan ruim de helft door de VOC. Het economisch belang van de export van porselein betekent, net als ten tijde van de eerste export van blauw-wit porselein naar islamitische landen in de vroege veertiende eeuw, dat de Chinese producenten versieringen gaan aanbrengen naar de wensen van de kopers. Dit is het zogenaamde Chine de commande, dat in de loop van de achttiende eeuw een steeds belangrijker deel vormt van de Chinese export. De versieringen, kleuren en vormen worden in dit type porselein allemaal bepaald door de opdrachtgevers, zoals heraldiek, opschriften of illustraties, en gebruiksvoorwerpen als een botervloot, peper-en-zoutstel of koffiekan. De Chinese ambachtslui werken op grond van tekeningen die zij uit het Westen krijgen opgestuurd. Het meeste Chine de commande komt uit Jingdezhen, de porseleinhoofdstad van China. Kunstvoorwerpen met versieringen in de westerse stijl worden niet alleen naar het buitenland gexporteerd, maar vinden ook aftrek aan het keizerlijke hof en onder elitefamilies in China. Zelfs in de tijd dat het politieke centrum van de Qing zich in sterke mate isoleert van het buitenland, is er dus wel degelijk sprake van een zekere belangstelling voor die exotische wereld. Wij vinden hetzelfde terug in romans uit de late achttiende en vroege negentiende eeuw, waarin gretig melding wordt gemaakt van allerlei merkwaardige westerse voorwerpen. Dat deze belangstelling niet leidt tot een grootschalige import van zulke goederen en dus economisch gesproken vrij marginaal blijft, doet niet af aan het culturele belang ervan.
472
hemels mandaat
hoofd s t uk 1 2
HET EIN D E VAN HET K EI Z E R R I J K ( 1 8 9 5 1 9 1 1 )

De vroege twintigste eeuw is een belangrijk breekpunt in Chinas geschiedenis, door de revolutie van 1911, die een einde maakt aan ruim tweeduizend jaar keizerrijk. De keizerlijke familie wordt opzijgeschoven en verdwijnt grotendeels in de vergetelheid. In andere landen vinden vergelijkbare revoluties plaats. Het tsaristische Rusland verkeert al lang in een crisis, maar komt in 1917 definitief ten einde. De tsarenfamilie wordt in 1918 gexecuteerd. In het Ottomaanse Rijk vinden na de opstand van de Jonge Turken in het Ottomaanse leger in 1908 grote politieke veranderingen plaats in de richting van een constitutionele monarchie. Het rijk komt in 1922 formeel ten einde met de onafhankelijkheid van Turkije. De voormalige heersers worden uit het land verbannen. Ook het Duitse Keizerrijk overleeft de Eerste Wereldoorlog niet en de laatste Duitse keizer gaat in 1918 in Nederland in ballingschap, waar hij in 1941 sterft. De grote Europese koloniale machten, zoals Groot-Brittanni, Frankrijk en Nederland, krijgen nog enig respijt, maar de eerste tekenen van nationalistische bewegingen in hun kolonin worden al zichtbaar. Ook in China beginnen zulke gevoelens zich te manifesteren, al blijven zij meestal beperkt tot enkele grote steden.
12.1 De toegenomen intensiteit van de berichtgeving

De periode van 1895 tot en met de revolutie van 1911 is niet lang, maar het zijn belangrijke jaren waarin het land zich in allerlei opzichten opnieuw uitvindt. Deze decennia vormen de afsluiting van het Chinese Keizerrijk en het begin van de moderne tijd. De verloren oorlog met Japan van 1894 1895 geldt als het bewijs voor de mislukking van de Zelfversterkingsbeweging, en de mislukte hervormingen van 1898 gelden als een gemiste kans om China alsnog op het rechte pad te krijgen. Veel historiografie heeft een ondertoon van spijt, alsof de juiste hervormingen in de late negentiende eeuw alle ellende van de twintigste eeuw zouden hebben kunnen voorkomen. De verloren oorlog tegen Japan is inderdaad een breekpunt, omdat meteen daarna wel degelijk hervormingen worden ingezet, die echter door het te radicale optreden van Kang Youwei en de zijnen in 1898 tijdelijk worden onderbroken. Het intermezzo rond Kang Youwei is niet een gemiste kans maar een incident, want vanaf 1901
HET EINDE VAN HET KEIZERRIJK (1895 1911) 473
gaan dezelfde hervormingen in rap tempo verder onder de veelbetekenende naam Nieuwe Politiek. 1895 is daarom een positief moment van verandering, en niet het eindpunt van mislukte hervormingen. Uit alles blijkt dat deze tijd het begin is van het moderne China een tijd met verbazingwekkend veel elan en heel herkenbaar in zijn keuzes n dilemmas. De nieuwe berichtgeving van dagelijkse kranten en regelmatige tijdschriften (met illustraties), en de komst van de telegraaf in de laatste twee decennia van de negentiende eeuw zorgen voor een veel grotere snelheid en intensiteit van de berichtgeving. Hierdoor zijn topbestuurders en elites in de grote steden en de kustgebieden sneller en beter op de hoogte van maatschappelijke problemen en natuurrampen of hongersnoden in het binnenland. Ook krijgt de lezer niet n samenvattend verslag achteraf, als de ergste problemen al bijna voorbij zijn, maar mag hij zijn eigen beeld vormen uit de dagelijkse en daardoor veel indringender berichtgeving. Het lijkt nu alsof de late Qing meer wordt getroffen door allerlei rampen en tegenslag dan ooit tevoren, zonder dat dit objectief het geval is. Los van de verder nogal traditionele manier waarop het nieuws wordt gepresenteerd, zorgt alleen al de vele malen grotere intensiteit van de berichtgeving toch voor een heel andere perceptie van de problemen waarvoor het land zich geplaatst ziet. Een tweede verandering is dat niet alleen de topbestuurders beter zijn genformeerd, maar ook de lokale elites die woonachtig zijn in een gebied waar men een krant kan ontvangen, zoals de grote transportroutes die zijn aangesloten op de Yangzi of het Keizerskanaal, en natuurlijk in de verdragshavens. De mannelijke lezers van de kranten variren van kooplui en literaten, tot acteurs en actieve ambtenaren. Uiteindelijk kan iedereen die geletterd genoeg is binnen een familie met een abonnement, dus zelfs de vrouw(en) en jongeren maar in voorkomende gevallen ook de vrienden of buren van een abonnee, kennisnemen van allerlei gebeurtenissen in de wereld en de opinievorming daarover. Er ontstaat het begin van een moderne publieke opinie, zij het dat deze grotendeels beperkt blijft tot de steden. In plaats van de traditionele opinievorming die pas na weken of maanden tot stand komt, worden meningen nu binnen enkele dagen gevormd en in schriftelijke reacties vertaald. Hoewel het centrum in Beijing zeker niet altijd blij is met de meningen die in de kranten tot uiting worden gebracht, slaagt het er niet in die te controleren. Daarbij helpt het dat kranten zoals de Shenbao ver van Beijing worden uitgegeven, in dit geval ook nog in de westerse concessiegebieden van Shanghai. Dankzij de nieuwe media kunnen lokale elites, bestuurders, kooplui en vroege industrilen een zelfstandige politieke kracht ontwikkelen die uiteindelijk leidt tot het ineenstorten van het eeuwenoude keizerlijke systeem en het ontstaan van een republikeinse bestuursvorm.
12.2 De Chinees-Japanse oorlog (1894 1895): een keerpunt

12.2.1 Het voorspel
Tot in de nadagen van het Chinese Keizerrijk blijft de gedachte levend dat de Qing-staat niet zomaar een land is, maar het Al-onder-de-Hemel. Vanuit die gedachte onderhoudt de
474 hemels mandaat
Qing nog steeds tribuutrelaties met haar traditionele partners in Azi, zoals Korea of Vietnam, ook al proberen de westerse machten intussen een op westerse leest geschoeid systeem van internationale relaties op te bouwen rond permanente vertegenwoordigingen in elkaars hoofdsteden en ministeries van Buitenlandse Zaken. In 1882 dreigt in Korea een coup tegen de Chinese belangen en er wordt een vooraanstaande legercommandant naartoe gestuurd om de coup tegen te gaan, samen met twee van diens meest veelbelovende bestuurlijke assistenten. De een is Yuan Shikai (1859 1916), de andere is de latere ambtenaar-industrieel Zhang Jian, die wij al eerder tegenkwamen. Yuan Shikai stamt uit een familie van grootgrondbezitters en succesvolle ambtenaren in de provincie Henan. Na een tweede mislukte poging om te slagen voor de laagste ambtelijke examens, besluit hij in 1879 een militaire carrire te volgen. Hij koopt een lage ambtelijke titel en komt met behulp van zijn familierelaties in dienst van de legercommandant. In Korea onderscheidt hij zich bij het helpen oplossen van de crisis en daarna bij het trainen van een groep Koreaanse soldaten in de moderne oorlogsvoering. In 1885 benoemt Li Hongzhang Yuan Shikai tot de Chinese vertegenwoordiger in Korea en in die functie zal hij daar tot kort voor het uitbreken van de Chinees-Japanse oorlog in 1894 een belangrijke rol spelen in het blokkeren van de Japanse expansieplannen. Yuan Shikai doet dat overigens op de voor hem ook later typerende manier: niet door een principile keuze voor een bepaald hervormingsbeleid met vaste bondgenoten, maar door het aangaan van ad-hocallianties met de mensen die het beste passen bij zijn specifieke doelen. Hij zal zijn leven lang excelleren in het dagelijkse politieke spel en in het concrete bestuur, maar nooit een grotere visie ontwikkelen. Hij kan zowel een hervormer als een conservatief zijn, zolang dit zijn eigen macht maar vergroot. Zo wisselt hij kort voor het uitbreken van de oorlog in 1894 zijn relatie met Li Hongzhang in voor een nieuw netwerk, waaronder een goede relatie met een van de belangrijkste Mantsjoe-prinsen uit de laatste decennia van de Qing.
12.2.2 De oorlog
De helft van de gemoderniseerde Chinese vloot is vernietigd tijdens de Frans-Chinese oorlog van 1884 1885, nu gaat de andere helft ten onder tijdens de Chinees-Japanse oorlog van 1894 1895. Om deze reden wordt de Chinees-Japanse oorlog veelal gezien als het definitieve falen van de Zelfversterkingsbeweging als streven technologisch en industrieel op gelijk niveau met het Westen te komen. Toch is deze analyse ontoereikend om de ontwikkelingen van de late negentiende en vroege twintigste eeuw te verklaren. Het onophoudelijke Japanse streven Korea onder controle te krijgen, vormt uiteindelijk de oorzaak van de Chinees-Japanse confrontatie. Ondanks de formele zelfstandigheid die in 1876 door Japan aan Korea is toegekend, doet de koning van het land in 1894 een beroep op China voor militaire hulp tegen een mede door christelijke ideen genspireerde opstandige beweging. De Qing stuurt inderdaad een kleine legermacht, waarop Japan prompt reageert en China de oorlog verklaart. Gezien de voortdurende machinaties van Japan in Korea gedurende het voorafgaande decennium waarin Yuan Shikai hun voornaamste Chinese
tegenstander is kan er geen twijfel over bestaan dat Japan vroeger of later altijd een aanleiding zou hebben gevonden voor een oorlog. China wordt in de nu volgende oorlog verpletterend verslagen door de moderne Japanse legers en vloot. De gemoderniseerde noordelijke Chinese vloot gaat geheel verloren, hoewel zij tot de eerste zeeslag in 1894 bij de Yalu, de rivier die de grens tussen China en Korea vormt, geldt als de sterkste van Azi. Door de verdere ontwikkelingen van de twintigste eeuw is het verleidelijk Japan in de rol van boosdoener te plaatsen, wat vanuit het Chinese perspectief ook juist is. Vanuit het perspectief van wat andere machtige landen zoals GrootBrittanni, Frankrijk of Duitsland in die jaren plegen te doen, gaat zon waardeoordeel echter zeker niet op. Op dat moment doet Japan niets wat andere imperialistische mogendheden van dat moment niet ook doen of zouden hebben willen doen. Net als bij de oorlogen tussen de westerse mogendheden en China, wordt ook deze oorlog met een vernederend verdrag afgesloten, het verdrag van Shimonoseki. De oorlog van 1894 1895 wordt niet in technologisch of industrieel opzicht verloren, maar net als de Frans-Chinese oorlog van een decennium eerder op organisatorischstrategische gronden (zie afbeelding 112). Ditmaal komt de zuidelijke vloot of wat er van resteert de noordelijke vloot niet te hulp. Het belangrijkste technologische verschil is de kwaliteit van de snelvuurmunitie. Verder is de bemanning van de Chinese vloot slechter getraind en wordt zij slechter betaald dan haar Japanse collegas.
afbeelding 112 De gewone man zal de nederlaag van China in de Chinees-Japanse oorlog misschien helemaal niet hebben meegekregen. Deze Nieuwjaarsprent beeldt de Chinese kant (links) in ieder geval af als modern en succesvol.
In het vredesverdrag van Shimonoseki worden net als in eerdere ongelijke verdragen met de westerse naties zeer zware eisen opgenomen. De Qing moet de volledige zelfstandigheid van Korea erkennen, wat het uiteindelijk mogelijk maakt voor Japan om Korea in 1910 zonder problemen te annexeren. Pas na de Tweede Wereldoorlog krijgt Korea zijn
476 hemels mandaat
zelfstandigheid weer terug, maar het land wordt daarna in twee delen gesplitst, en dat is tot vandaag de dag zo gebleven. Bij het verdrag worden ook de Pescadoren en Taiwan aan Japan afgestaan. Zij zullen na afloop van de Tweede Wereldoorlog aan China terugvallen, maar in 1949 blijven zij als laatste grondgebied in handen van de nationalisten. Japan krijgt van China oorspronkelijk ook de naast elkaar gelegen havensteden Dalian en Lshun (Port Arthur), en het bijbehorende schiereiland Liaodong, maar dit wordt onder zware druk van de westerse mogendheden Rusland, Groot-Brittanni en Frankrijk ingetrokken. Het feit dat Rusland vervolgens wl het schiereiland en de haven van Lshun mag gebruiken voor zijn vloot, geeft aan dat er in de westerse druk op Japan om zich niet in China uit te breiden ook een behoorlijke dosis racisme schuilt. Het is ditzelfde onderliggende racisme dat maakt dat wij in het Westen het Japanse imperialisme altijd veel negatiever beoordelen dan het veel langduriger en gewelddadiger imperialisme van het Westen. Japan zal wraak nemen in de Russisch-Japanse oorlog van 1904 1905, wanneer Rusland wordt verslagen en Lshun alsnog in Japanse handen komt. De desastreuze nederlaag van 1895 betekent het einde van de Zelfversterkingsbeweging als poging om zonder concessies aan de Chinese culturele eigenheid door de beperkte overname van westerse technologie op gelijke voet met het Westen te komen. Het verdrag van Shimonoseki is verder een zware slag voor Li Hongzhangs prestige, waardoor meer ruimte ontstaat binnen de bureaucratie om andere benaderingen te proberen. Hiervan zal vervolgens Zhang Zhidong (1837 1909) proberen te profiteren, maar ook Yuan Shikai, die van de keizerin-weduwe Cixi de ruimte krijgt om een modern leger op te bouwen. Li Hongzhang blijft tot zijn dood in 1901 nog steeds een politieke factor van belang, maar is niet meer oppermachtig. Het verdrag van Shimonoseki is het sein voor een verhevigde expansiepolitiek van de imperialistische mogendheden. Het zal tot 1949 duren voordat de vestiging van de Volksrepubliek China deze concessies grotendeels ongedaan maakt. Rusland krijgt van de Qing toestemming om een deel van de Transsiberische spoorweg dwars door Mantsjoerije te laten lopen, met een aftakking naar Dalian en Lshun. De spoorwegen worden door Russen beheerd, en beide steden worden vooralsnog aan Rusland in pacht gegeven. Zij zullen later in Japanse handen komen en een incident aan deze spoorweg zal in 1931 de annexatie van Mantsjoerije door Japan inluiden. Andere westerse mogendheden krijgen ook zulke pachtgebieden met bijbehorende invloedssferen. Frankrijk in de zuidelijke provincies die aan Vietnam grenzen, met als doel de controle over Vietnam te vergemakkelijken en niet ter expansie binnen China. Groot-Brittanni vooral in het stroomgebied van de Yangzi, met Shanghai als voornaamste centrum. Duitsland krijgt tot en met de Eerste Wereldoorlog een invloedssfeer in Shandong, en Japan in Fujian, tegenover Taiwan, dat het in direct eigendom heeft gekregen. China lijkt op weg om opgedeeld te worden zoals zoveel landen in het toenmalige Azi en Afrika. De enige natie die zich verzet tegen het verwerven van speciale rechten en invloedssferen zijn de Verenigde Staten. Zij zijn voorstander van een open deur-politiek althans buiten Amerika, want voor Midden- en Zuid-Amerika geldt immers al sinds de vroege negentiende eeuw de ook nu nog relevante Monroe-doctrine dat dit hele werelddeel tot de invloedssfeer van de Verenigde Staten behoort.
12.2.3 Een nieuwe rol voor Japan

De competitie tussen China en Japan in de technologische en industrile modernisering krijgt een verdere, enigszins ironische dimensie wanneer wij bedenken dat de Japanners tot de oorlog van 1894 1895 vooral via Chinese vertalingen kennisnemen van westerse wetenschap en technologie. Juist in Japan is een van de centrale activiteiten uit de Zelfversterkingsbeweging, namelijk de vertaling van belangrijke westerse wetenschappelijke en technologische werken, dan ook heel goed ontvangen. Na de oorlog zal Japan zich in toenemende mate direct tot het Westen richten voor het opdoen van westerse kennis. Omdat Japan de oorlog gewonnen heeft met een demonstratie van militaire en organisatorische superioriteit, wordt dit land voor China een groot voorbeeld en het levende bewijs dat modernisering ook in Azi wel degelijk kan lukken. China stuurt in toenemende mate mensen naar Japan om daar moderne (= westerse) kennis op te doen, haalt Japanse leraren en experts naar China, en vertaalt Japanse vertalingen op hun beurt weer in het Chinees. Uiteindelijk zullen in de hervormingen van de vroege twintigste eeuw juist de Japanse versies van westerse kennis en instellingen in China worden doorgezet en tot in de jaren twintig van de twintigste eeuw een grote rol spelen. Van de groeiende aantallen Chinezen die in Japan gaan studeren zitten de meesten op eigen scholen en krijgen les via tolken. Zij blijven maar kort. Een veel kleiner deel van de studenten is langer in Japan en maakt zich substantieel nieuwe kennis en opvattingen eigen. Toch komen alle studenten in aanraking met medestudenten uit het hele land. Zij praten met elkaar over verandering en zij lezen Chinese kranten en tijdschriften vaak met radicaal andere inzichten dan thuis kunnen worden gepubliceerd. Net als in Shanghai en in veel mindere mate in andere verdragshavens, ontstaat in Japanse steden zoals Tokyo en Yokohama, maar ook elders, een alternatief intellectueel en cultureel milieu dat in de komende decennia grote invloed op China zal uitoefenen.
Tabel 6 Chinese studenten in Japan.
jaar 1896 1899 1902 1903 1904 1905 1906 1907
aantal 13 202 500 1.000 1.300 8.000 8.000 7.000
jaar 1908 1909 1910 1911 1912 1913 1914
aantal 4.000 4.000 3.979 3.328 1.400 2.000 5.000
478
hemels mandaat
De studie in Japan heeft een aantal belangrijke praktische voordelen boven de studie in het Westen, zoals de lagere kosten doordat het dichterbij is en de Japanse schrijftaal die gebruikmaakt van Chinese karakters. Hoewel de Japanse taal totaal anders is dan het Chinees, kan een brede Japanse elite vanouds de oude Chinese schrijftaal lezen en schrijven. Niet alleen de oude samurai-kaste, maar bijvoorbeeld ook kooplui, artsen en apothekers, boeddhistische monniken en priesters zijn gewend Chinese teksten uit hun vakgebied te lezen (zie de Japanse herdrukken die zijn gebruikt voor afbeeldingen 63, 76 en 77). Hoewel de oude Chinese schrijftaal aan het einde van de negentiende eeuw wordt afgeschaft als een officile schrijftaal binnen Japan, blijft de elite deze taal de komende decennia toch nog leren. Door klassiek Chinees te schrijven of zelfs alleen maar enkele karakters op te schrijven, is er daarom altijd een minimale mate van communicatie mogelijk. Westerse begrippen worden tot 1945 in het Japans altijd met behulp van Chinese karakters vertaald. Zij hebben daarmee een manier van schrijven die gemakkelijk in het Chinees kan worden overgenomen, door de Chinese in plaats van de Japanse uitspraak te gebruiken. Vanaf 1895 zullen talloze westerse concepten via het Japans door China worden overgenomen. Zelfs concepten die tijdens de Zelfversterkingsbeweging of daarna direct uit een westerse taal in het Chinees zijn vertaald of getranscribeerd worden opgegeven ten gunste van de Japanse versies. Dankzij het gebruik van Chinese karakters klinken de Japanse vertalingen nu eenmaal beter dan moeizame transcripties. Dit proces van de overname van buitenlandse woorden gaat nog steeds door, net als in talen die met een alfabet worden geschreven. Zoals wij het woord thee hebben overgenomen uit de taal van zuidelijk Fujian, hebben de Chinezen het woord koffie (caf) overgenomen uit het Frans, als kafei. Een bijkomend voordeel is dat Japan niet christelijk is en zichzelf voor hetzelfde dilemma ziet gesteld als China, namelijk de overname van kennis en technologie zonder de eigen identiteit te verliezen. Het militaire en organisatorische succes van Japan in de recente oorlogen tegen China (van 1894 1895) en Rusland (van 1905) toont in de ogen van de Chinezen aan dat modernisatie mogelijk is zonder te veel westerse cultuur over te moeten nemen. Daarbij heeft niemand door dat Japan misschien wel het neoconfucianisme in zijn traditionele en vrij bescheiden rol van moraalleer bevestigt, maar zich in de nieuwe staatsinstituties en -rituelen baseert op een herziene vorm van de eigen Shint-religie. Daarnaast blijven ondanks een initile repressie in de late negentiende eeuw de diverse boeddhistische tradities buitengewoon belangrijk in Japan, ook onder de elite. Het filosofische en religieuze veld in beide landen is fundamenteel verschillend.
12.2.4 Nieuwe elites en nieuwe media

Ook al heeft de Zelfversterkingsbeweging als ideologische beweging gefaald, toch is er een begin gemaakt met vormen van industrialisatie die gewoon doorgaan na 1895. De telegraaf verdwijnt niet meer, er varen nu stoomboten langs de kust en op de Yangzi, en nadat eerdere pogingen in de kiem zijn gesmoord wordt de ontwikkeling van spoorwegen weer ter hand genomen. In Shanghai ontstaat een nieuwe, strikt stedelijke intellectuele, culturele, economische en sociale elite. In de steden waar de projecten van de Zelfversterkingsbeweging worHET EINDE VAN HET KEIZERRIJK (1895 1911) 479
den uitgevoerd ontstaat een groep Chinezen met nieuwe vormen van praktische kennis. Zij zijn opgeleid op de nieuwe scholen, met het oog op een carrire in de militaire industrie of buitenlandkunde. Zij worden in eerste instantie actief in de instellingen van de Zelfversterkingsbeweging, maar ook als journalisten en vertalers. Hun keuze voor nieuwe vormen van scholing is vaak het gevolg van onvoldoende financile middelen, en niet een bewuste keuze tgen de traditionele manier van de studie van de klassieke canon om de ambtelijke examens te halen. Op deze manier komt een nieuwe laag van hoogopgeleide mensen op, die niet meer de ideologische aannames delen van de oude examenelite met hun neoconfucianistische en classicistische uitgangspunten. De oude elite definieert de toekomst in termen van oude teksten, de nieuwe elite ziet de toekomst in termen van technische en kwantitatieve doelen. Omdat de nieuwe elite in toenemende mate carrire maakt binnen het bestuurlijke systeem, wint haar manier van kijken ook steeds meer aan invloed. Een goed voorbeeld is Yan Fu (1854 1921). Hij wordt opgeleid aan een van de Zelfversterkingsscholen, studeert in Groot-Brittanni, en werkt later zelf bij diverse Zelfversterkingsscholen. Yan Fu zal nog viermaal proberen een traditionele examengraad te halen, maar zonder succes. Hij ontleent zijn grote faam aan zijn vertalingen vanaf 1895 van belangrijke westerse werken in de oude schrijftaal, waaronder sleutelwerken door Adam Smith (over economie), Thomas Huxley (over evolutie) en Herbert Spencer (over de neodarwinistische sociologie). Daarnaast schrijft hij politieke essays waarin hij de noodzaak van culturele en intellectuele veranderingen bepleit. Daarbij gaat hij zoals de meesten van zijn generatie er nog van uit dat dit kan zonder de historische normen en waarden van Chinas Oudheid geweld aan te doen. Hij kan dat zeggen, omdat hij gelooft dat de nieuwe westerse ideen uiteindelijk toch zijn ontleend aan China, zij het in een ver verleden. Een ander voorbeeld is de beroemde schrijver Lu Xun (pseudoniem van Zhou Shuren; 1881 1936), die in zijn jeugd naar zon Zelfversterkingsschool gaat. Hij zal later naar Japan gaan om medicijnen te studeren, waar hij tot de conclusie komt dat China eerst een heel ander medicijn nodig heeft, namelijk dat van de literatuur. Het is eigenlijk voor het eerst dat steden als de voornaamste locatie van de nieuwe scholen een zo centrale rol in de opleiding van nieuw intellectueel kader gaan vormen. Qua status genieten deze nieuwe scholen aanvankelijk weinig aanzien. Ook Lu Xun komt alleen op zon school omdat zijn literatenfamilie financieel aan lager wal is geraakt. Wanneer hij uiteindelijk gaat schrijven is dat vooraleerst in de oude schrijftaal en pas veel later in de moderne omgangstaal die na 1917 eindelijk het voornaamste vehikel voor de literatuur wordt. Zijn teksten blijven altijd een sterke invloed van de oude schrijftaal houden. Een belangrijke rol in China en onder de Chinezen in Japan wordt na 1895 gespeeld door kranten en tijdschriften. Tot 1895 is het aantal kranten eigenlijk nog erg beperkt, met een totaal van zon tien tot vijftien in de verdragshavens. Na de oorlog met Japan neemt het aantal kranten sterk toe en zij worden ook niet meer alleen in de verdragshavens gepubliceerd. Tussen 1895 en 1898 verschijnen een stuk of zestig kranten, maar daarna gaat het aantal uitgaven snel verder omhoog. Zij maken het nieuwe verschijnsel mogelijk van uitvoerige publieke discussie onder de diverse groepen van de elite over de problemen waar China mee worstelt en de mogelijke oplossingen. Een succesvolle krant als de Shiwubao heeft op zijn
480 hemels mandaat
hoogtepunt 14.000 abonnees. Ook onder de ballingen in Japan ontstaan belangrijke kranten, waarin bijvoorbeeld de intellectueel Liang Qichao veelvuldig zal schrijven. De invloed van deze kranten in Japan is groter dan men zou denken, omdat er juist in de jaren tussen 1895 en 1908 duizenden Chinezen in Japan studeren, die via deze kranten met hervormings- of zelfs revolutionaire ideen in contact komen. Liang Qichaos Xinmin congbao (vanaf 1901) heeft ook een oplage van zon 14.000. De kranten worden behalve in Japan ook in China gedistribueerd. Uiteindelijk ontstaat nu ook een nieuw soort journalistiek, dat niet meer het oude literatendiscours gebruikt, maar een eigen stijl ontwikkelt binnen de traditionele schrijftaal. Liang Qichao speelt hierin een belangrijke rol, omdat hij inhoudelijk echt vernieuwend is, maar ook door de journalisten die hem voorgingen af te schilderen als irrelevant en enkel uit op winst. Hij maakt hier gebruik van de oude tegenstelling tussen literatenschilderkunst met de mythe van schilderen zonder winstoogmerk, en de ambachtelijke schilderkunst die alleen maar technisch knap zou zijn, met zichzelf in de rol van de onbaatzuchtige literatenschilder. Ondertussen moet Liang echter wel degelijk leven van zijn schrijfsels, net als veel traditionele literatenschilders.
12.3 De hervormingsbeweging van 1898

12.3.1 Het voorspel
De verloren oorlog tegen Japan doet bij een deel van de bestuurlijke intellectuele elites het besef ontwaken dat het zo niet verder kan, en dat fundamentele veranderingen nodig zijn die veel verder moeten gaan dan de in cultureel opzicht oppervlakkige Zelfversterkingsbeweging. Globaal kunnen wij daarin twee hoofdrichtingen onderscheiden. Er zijn er die menen dat het bestel van binnenuit, door het keizerlijke bewind, zou kunnen worden gemoderniseerd, met behoud van het keizershuis. Dit is vooralsnog de grootste groep. Daarnaast zijn er anderen die streven naar revolutie, dus naar omverwerping van de dynastie en de vestiging van een republiek. Hoewel veel geringer in aantal, zullen zij na de val van het keizerrijk in 1911 een grote rol gaan spelen. De achtergrond en opleiding van de vertegenwoordigers van die twee stromingen zijn zeer verschillend. De monarchistische hervormers zijn over het algemeen verontruste literaten met een traditionele achtergrond in het examensysteem. De belangrijkste figuur uit die richting is de literaat Kang Youwei. De leiders van de republikeinse radicalen zijn doorgaans afkomstig uit een sterker verwesterst milieu. Zij komen uit de modern opgeleide bovenlaag in de grote steden langs de kust met hun westerse concessiewijken of uit de kringen met familieleden in het buitenland. Deze richting wordt bijvoorbeeld vertegenwoordigd door de figuur die in het Westen bekend staat als Sun Yatsen, die nog uitgebreid aan de orde zal komen. Zijn oudere broer is een succesvol emigrant op Hawa. Hoewel Sun Yatsen ook voor 1911 al actief is, blijft hij nog lange tijd een vrij marginale figuur. Het is vooral de zeer
HET EINDE VAN HET KEIZERRIJK (1895 1911)
481
invloedrijke nationalistische historiografie die hem na zijn dood in 1925 tot een icoon van de revolutie van 1911 heeft gemaakt. In 1898 breekt een korte periode aan waarin de Guangxu-keizer actief probeert hervormingen door te voeren. In het Westen staat deze tijd bekend als de periode van de Honderd Dagen en in het Chinees als de hervormingen van 1898 (wuxu bianfa). De historiografie van deze episode is sterk benvloed door de geschriften van Kang en de zijnen n de gebeurtenissen, waarin zij hun rol hebben aangedikt op een manier die niet klopt met de historische werkelijkheid. Het gevolg is dat de periode tussen 1895 en 1898 vaak wordt beschreven als een tijd waarin behalve rond Kang weinig gebeurde. Dit is een van die gebeurtenissen waar de mystificaties achteraf en de mogelijke historische werkelijkheid zeer uiteenlopen, maar er toch allemaal toe doen. Kang Youwei en zijn toen nog discipel Liang Qichao zijn invloedrijke intellectuelen geweest. De gebeurtenissen van 1898 en hun visie daarop hebben bovendien aanzienlijke invloed uitgeoefend op de latere gebeurtenissen. De feitelijke historische reconstructie benadrukt de continuteit van de hervormingspogingen vanaf 1895 en ziet de Honderd Dagen als een poging die hervormingen te intensiveren. Door de extreme reacties die de gebeurtenissen in de hoofdstad vervolgens oproepen, zijn de hervormingen afgeremd en deels gestopt, om na 1900 weer te worden hervat. Een cruciale gebeurtenis is de verzwakking van de positie van de zeer machtige Li Hongzhang als gevolg van de pijnlijke nederlaag tegen Japan in 1895. Hij kan daardoor niet meer zijn wil opleggen. In de nu ontstane politieke ruimte probeert bijvoorbeeld Zhang Zhidong, de gouverneur-generaal van de provincies Hunan en Hubei, samen met anderen zijn invloed te vergroten. In eerste instantie ondersteunen hij en andere vooraanstaande ambtenaren een poging van Kang Youwei om een studiegenootschap op te richten dat zich met de noodzaak van hervormingen bezighoudt. In het jaar daarop trekt Zhang die steun echter weer in. In 1898 publiceert hij een beroemd traktaat over de noodzaak van onderwijshervormingen, de Stukken ter Aansporing van Studie. Hoewel hij daarin aanzienlijk verder gaat dan eerdere positiebepalingen uit de tijd van de Zelfversterkingsbeweging, blijft zijn doel vast te houden aan Chinas eigenheid die hij vindt in de normen en waarden zoals vervat in de klassieke teksten. Diverse ambtenaren concurreren met elkaar om de leidende positie die na het verzwakken van Li Hongzhangs positie is vrijgekomen. Een van zijn concurrenten, die zijn invloed dankt aan zijn rol als Keizerlijke Leraar, zal daarop als alternatief voor Zhang Zhidong een nieuwe ster aan het intellectuele firmament naar voren schuiven, die sinds 1895 veel aandacht in de hoofdstad heeft getrokken, namelijk de al meermaals genoemde Kang Youwei. Hoewel zijn tegenstander waarschijnlijk hoopt de wind uit de zeilen van Zhang te nemen, wordt hij op zijn beurt kort daarna toch ontslagen. Terwijl deze tegenstander buiten het hof geen machtsbasis heeft en zich uit de politiek moet terugtrekken, kan Zhang Zhidong als gouverneur-generaal in de provincie gewoon aanblijven. Hij blijft tot zijn dood in 1909 vergelijkbare posities bekleden en eindigt in het centraal bestuur in Beijing.
482
hemels mandaat
12.3.2 De figuur van Kang Youwei

Net als Zhang Zhidong is ook Kang Youwei overtuigd van de waarden van de canonieke teksten en hij is dat zijn leven lang gebleven. Meer dan de inhoud van zijn hervormingsvoorstellen zijn het echter de interpretaties van de klassieken die hem maken tot een veel te radicale denker voor de meeste ambtenaren van zijn tijd. Hij is bovendien zo compromisloos en onhandig in zijn aanpak van de politieke praktijk dat zijn positie snel onhoudbaar wordt. Het is voor ons tegenwoordig moeilijk voor te stellen dat Kang tot het soort interpretaties kan komen zoals hij die ontwikkelt, maar minstens even opzienbarend dat die interpretaties vervolgens voor zoveel ophef hebben gezorgd. Wij kunnen dit het beste vergelijken met de religieuze discussies over de mate waarin de Bijbel of Koran moeten worden gezien als teksten door mensenhand, in plaats van als heilige openbaringen van God of Allah. De status van de klassieke teksten en hun commentaren staat in de Chinese intellectuele traditie gelijk aan die van de Bijbel of Koran. Vernieuwing buiten deze teksten om is in het negentiendeeeuwse China in de meest letterlijke zin nog ondenkbaar. Kang Youwei n Liang Qichao zijn oorspronkelijk opgeleid aan de beroemdste academie van Guangzhou, de Hal van Xuehai, waar de school van de Tekstkritiek centraal staat en waar zij ook in aanraking zijn gekomen met ideen uit de Bestuurlijke School. Als lid van de plaatselijke elite bij Guangzhou heeft Kang Youwei ook al jong kennisgemaakt met de westerse aanwezigheid in China, inclusief het nabije Hongkong, en met in het Chinees vertaalde westerse boeken. Al deze kennis gebruikt Kang bij zijn herlezing van de oude teksten. Zijn hermeneutiek is traditioneel, maar de interpretaties zijn radicaal en vernieuwend. Kang Youwei bouwt voort op een commentaar op de Lente en Herfst Annalen dat vanaf de Han tot de late achttiende eeuw meestal is genegeerd, namelijk De Traditie van Gongyang. Dit commentaar wordt ook geassocieerd met de vroege Han-filosoof Dong Zhonghu en is in de late derde eeuw en tweede eeuw v.Chr. een van de belangrijkste manifestaties van het vroege classicisme, met een centrale rol voor Confucius. De Confucius van deze tekst is een soort ongekroonde koning, iemand die eigenlijk het Hemels Mandaat bezit, maar er door de chaos van zijn tijd niet in is geslaagd koning of keizer te worden. Deze interpretatie is in de vroege negentiende eeuw opnieuw uitgewerkt door een vooraanstaande filosoofbestuurder in de hoofdstad Beijing, die ook een rol heeft gespeeld in een diplomatieke twist met een bezoekende Vietnamese delegatie. Hij is van mening dat een deel van de canon is vervalst door Liu Xin, de hofbibliothecaris van Wang Mang. Ruan Yuan heeft deze interpretatie vervolgens geherintroduceerd in de door hem gestichte Hal van Xuehai in Guangzhou. De naam van deze hal is niet voor niets de literaire naam van de auteur van een belangrijke vroege Han-interpretatie van De Traditie van Gongyang. Kang Youwei ontwikkelt deze ideen verder door Confucius nu helemaal als een progressieve wijsgeer en profeet te presenteren. Zijn Confucius wordt een heilige, die eigenlijk koning had moeten worden. Kang ontwikkelt een utopisch beeld van een ideale maatschappij zoals hij die in de toekomst gerealiseerd wil zien. Centraal in zijn visie staat dat de mensheid door drie stadia gaat: van chaos, via de gewone wereld waarin wij nu leven, naar een wereld van Grote Vrede. Daarbij gebruikt hij dezelfde term als het Hemelse Koninkrijk van
de Grote Vrede, maar nu in een meer classicistische interpretatie. De taak van de regering is om ten behoeve van het volk te regeren, met de geletterde elite als belangrijkste uitvoerders. Dit zal leiden tot een ideale wereld van Grote Eenheid (datong). Hier heeft Kang ook de invloed ondergaan van boeddhistische teksten met hun nadruk op het voorkmen van lijden en zelfs van de mohistische gedachte van de algemene liefde. In zijn hoofdwerk, de Tekst van de Grote Eenheid (datongshu), zal Kang Youwei deze gedachten tot in detail uitwerken. Dit boek zal hij echter pas publiceren tegen het einde van zijn leven en het speelt in de negentiende eeuw nog geen rol. De nederlaag van China tegen Japan en de vernederende vrede van Shimonoseki in 1895 zijn voor Kang Youwei de gelegenheid om in actie te komen. Hij is in de hoofdstad om deel te nemen aan de hoogste examens en mobiliseert de deelnemers door een petitie aan de keizer op te stellen. Kangs petitie is ondertekend door naar schatting 1.200 kandidaatambtenaren uit zestien provincies en ook bij latere activiteiten weet hij een breed gehoor te verwerven uit grote delen van China. De ondertekenaars bepleiten meer aandacht voor en inspraak door het volk, met henzelf als degenen die daarin leiding zouden moeten geven. Het protest wordt door de plaatselijke ambtenaren met gemak ver van de keizer en de keizerinweduwe gehouden, maar trekt wel degelijk de aandacht van hogere ambtenaren. In 1895 zal Kang Youwei inderdaad slagen voor de examens, maar Liang Qichao niet. Zij verlaten de hoofdstad nadat hun petitie is genegeerd, maar de tekst wordt in Shanghai gepubliceerd en krijgt daardoor alsnog een aanzienlijke verspreiding. Kang en Liang ijveren nu met hun medestanders over heel China voor concrete en diepgaande hervormingen. Dankzij de drukpers en de nieuwe kranten krijgen hun ideen een geografische verspreiding die ongekend snel en breed is. Volgens Kang moet de Qing op korte termijn veranderen in een constitutionele monarchie, waarbij hij hoopt dat de keizer zelf daartoe het initiatief zal nemen, naar het voorbeeld van Peter de Grote in Rusland en meer recent de Meijikeizer in Japan. Alleen al hieruit blijkt dat Kang niet goed op de hoogte is van de historische werkelijkheid, want Peter de Grote was een absolute heerser in een land met een zwakke bestuursstructuur en een slecht gentegreerde landbouweconomie, terwijl de Meiji-keizer aan het hoofd staat van een land met een sterke bestuursstructuur dankzij de kort daarvoor verdreven Tokugawa-shguns en een door de handel sterk gentegreerde landbouweconomie. Kang Youwei is vooral een paternalistische hervormer, die tamelijk autoritair is in zijn benadering van leerlingen. Hij is zeker niet een westerse democraat in de dop. Overal in het land ontstaan studiegenootschappen (xuehui) die zich laten inspireren door Kangs politieke opvattingen over de noodzaak van hervormingen en deze vervolgens in bijeenkomsten propageren. Kangs leerling Liang Qichao ontwikkelt in de volgende jaren steeds meer een eigen stem, door publicaties en als lokale docent. Na 1895 neemt zoals beschreven ook het aantal kranten en tijdschriften sterk in aantal toe. Het groeiende engagement zal tot het einde van de dynastie niet meer ophouden en bouwt voort op de genoemde toegenomen betrokkenheid en politisering van de lokale elites en hun kinderen. Minstens even begaafd als Liang Qichao is een andere figuur uit deze tijd, namelijk Tan Sitong (1865 1898), de zoon van een succesvolle ambtenaar uit Hunan. Hij studeert voor de examens, maar zonder succes op het hoogste niveau. Na 1895 zet hij zich in voor de
484 hemels mandaat
activiteiten van de Zelfversterkingsbeweging door het opzetten van nieuwe, meer praktische curricula, zoals een school om te leren rekenen, en industrile projecten in zijn geboorteprovincie, waaronder riviertransport, mijnbouw en spoorwegbouw. Zoals zoveel anderen sticht hij een lokale krant in Hunan. Net als Kang en Liang leest hij de vertalingen van westerse werken die in de voorafgaande periode van de Zelfversterkingsbeweging zijn geproduceerd. Tegelijkertijd orinteert hij zich op het christendom, dat hij als invloed verwerpt, en het boeddhisme, dat hij wel accepteert. Bijzonder aan Tan is dat hij westerse ideen vervolgens ook verregaand toelaat binnen zijn eigen wereldbeeld, met als doel de Chinese visie op de kosmos en de ethiek te verbeteren en te verduidelijken. In plaats van de klassieke Chinese term qi of materile kracht introduceert hij de westerse term ether (yitai). Vanuit een wereldbeeld waarin alles leeg is en door ether met elkaar verbonden wordt, komt hij tot de conclusie dat ook alle mensen in binnen- en buitenland met elkaar verbonden zijn. Zij dienen elkaar daarom ook te helpen en niet te bestrijden of uit te buiten. In zijn werk maakt hij uitgebreid gebruik van de diverse teksten die hij heeft gelezen om daaraan toch een persoonlijke interpretatie te geven. In zijn organisatorische activiteiten en in zijn uitwerking van westerse ideen is Tan Sitong een duidelijke erfgenaam van de Zelfversterkingsbeweging. Mensen als Kang Youwei, Liang Qichao en Tan Sitong, en in iets beperktere mate ook gevestigde ambtenaren als Zhang Zhidong, zijn inmiddels bereid verder te kijken dan de strikt militair-technische hervormingen van de voorafgaande decennia. Kang Youwei behoort tot de laatste generatie van classici, dat wil zeggen politici die de klassieken als uitgangspunt voor hun nieuwe, vaak radicale ideen nemen. De veel jongere Liang Qichao zal verdergaan en de klassieken uiteindelijk afwijzen.
12.3.3 De Honderd Dagen

In de zomermaanden van 1898 probeert de Guangxu-keizer actief om diverse hervormingen door te voeren, maar het eindigt met een paleiscoup onder leiding van keizerin-weduwe Cixi, waarbij de keizer wordt gevangengezet voor de rest van zijn leven. Kang Youwei is mogelijk door de keizer in een collectieve audintie ontvangen, maar waarschijnlijk niet individueel, omdat hij daarvoor veel te laag in rang is. Ook in 1898 krijgt hij geen hoge aanstelling in de hoofdstad, en hij blijft gemarginaliseerd. Hij zit zeker niet naast de keizer om hem zijn plannen in te fluisteren, al worden enkele medestanders zoals Tan Sitong wel assistenten van het zo belangrijke Strategisch Bureau. Dit is geen hoge functie, maar wel een klassieke stap voor een succesvolle ambtelijke loopbaan en een plek waar men door het meeredigeren van teksten voor de keizer dicht bij het centrum van de macht is. Omdat veel van de ideen van Kang in die tijd gewoonweg in de lucht zitten is het moeilijk hard te maken dat alles van hem afkomstig is. Zeker is dat Kang Youwei en Liang Qichao na afloop van de gebeurtenissen van 1898 hun eigen rol zullen benadrukken, en dat zij al tijdens de hervormingen door hun tegenstanders worden gedemoniseerd. Minstens even opmerkelijk is dat de hervormingen veel verder gaan dan vroegere plannen, maar ook al duidelijk hun schaduw vooruitwerpen naar de zogenaamde Nieuwe Politiek van 1901.
485
Ruim drie maanden lang kondigt Guangxu een serie hervormingsedicten af waarin tot onmiddellijke reorganisatie van het hele staatsbestel wordt bevolen. De onderliggende motivatie is niet anders dan tijdens de Zelfversterkingsbeweging, namelijk de buitenlandse dreiging die met de bestaande middelen niet kan worden gestopt. Het is de tijd dat het imperialisme van het Westen en inmiddels ook van Japan op zijn hoogtepunt is. De buitenlandse machten hebben hun ogen gericht op China met als doel hun invloedssfeer te vergroten door de annexatie van economisch en/of militair relevante gebieden. De beoogde hervormingen bouwen verder op voorstellen zoals die in de kringen van leiders van de Zelfversterkingsbeweging al twee decennia lang circuleren. Een van die teksten wordt zelfs heruitgegeven in opdracht van de keizer, namelijk een verzameling essays uit de nadagen van de Taiping-opstand die in 1883 voor het eerst is uitgegeven. De auteur Feng Guifen (1809 1874) is afkomstig uit de kringen van de Zelfversterkingsbeweging, maar heeft nooit een succesvolle ambtelijke carrire kunnen maken. Zijn essays gaan buitengewoon ver en geven aan hoezeer de hervormingsvoorstellen van 1898 eigenlijk al in de lucht hingen. Dit begint al bij het voorstel om het examensysteem praktischer van inhoud te maken, want het gaat terug op een lange traditie van klachten over deze vorm van ambtelijke rekrutering. Er moeten publieke scholen worden opgericht, die kunnen worden gehuisvest in de grote kloosters en tempels. Zulke religieuze gebouwen bieden vanouds plaats aan onderwijs van niet-religieuze aard, maar nieuw is dat de religieuze dimensie zou moeten worden afgeschaft en dat het zou moeten gaan om publiek onderwijs. Ook wordt een Hoofdstedelijke Academie gesticht in Beijing, waaruit later de Universiteit van Beijing zal ontstaan. Leger en vloot moeten worden gemoderniseerd, iets wat overigens al lang is begonnen, met name in het leger onder aanvoering van de bestuurder-generaal Yuan Shikai. Tot slot wordt een ingrijpende hervorming van de bureaucratie in gang gezet, wat de macht van de Mantsjoes moet verminderen en het bestuurlijke proces moet stroomlijnen. Iedereen mag zich voortaan direct tot de troon richten met hervormingsvoorstellen, wat regelrecht tegen de gevestigde ambtelijke hirarchien ingaat en een wezenlijke vernieuwing zou zijn geweest. Qua ambitie gaan de voorstellen van 1898 dus niet alleen om een inhoudelijke hervorming, maar ook om een bestuurlijke revolutie, met als doel de positie van de keizer te versterken. De Guangxu-keizer probeert deze maanden op een manier te regeren die past in de mythe van de almachtige Qing-keizers van de zeventiende en achttiende eeuw, maar die helaas voor hem al lang achterhaald is. De macht van de Qing-keizers is vanaf de Qianlongkeizer in belangrijke mate een collectieve macht, die wordt gedeeld met een kleine kring van hoge ambtenaren. De Guangxu-keizer, en ook zijn adviseurs-op-afstand zoals Kang Youwei en anderen, willen dit collegiale systeem doorbreken en bedreigen daarmee de carrires van tal van hogere en lagere hoofdstedelijke ambtenaren en klerken. De reactie blijft niet uit. Bij eerdere pogingen in Chinas geschiedenis is de keizer het enige symbolische machtscentrum, waardoor de voorstanders van hervormingen, zoals Wang Anshi in de noordelijke Song en Zhang Juzheng in de late zestiende eeuw, hun voorstellen effectief kunnen combineren met het uitschakelen van hun tegenstanders in het ambtelijke apparaat. Hier is ook meteen het grootste verschil met de periode van de Honderd Dagen, want in 1898 is er
486 hemels mandaat
een alternatief symbolisch centrum voorhanden in de vorm van de keizerin-weduwe en de Mantsjoe-prinsen, terwijl daarnaast ook het leger onder Yuan Shikai een factor van belang is geworden. Niemand in de hoofdstedelijke bureaucratie durft daarom de hervormingen daadwerkelijk uit te voeren en iedereen wacht op de reactie van de keizerin-weduwe Cixi. De hervormingen blijven papieren plannen. Kang Youwei en de zijnen hebben op ongebruikelijke wijze hun invloed in de hoofdstad verworven, namelijk niet via de gebruikelijk kanalen van een ambtelijke carrire, maar door het mobiliseren van een publieke opinie van literaten en minder controversieel door politieke patronage. Hiermee hebben zij de bestuurlijke conventies geschonden en kunnen zij niet op brede ambtelijke steun rekenen. De gebeurtenissen gaan die zomer snel, want de ambtelijke inertie en actieve tegenstand nopen de hervormers externe steun te zoeken. Tan Sitong probeert vervolgens van generaalbestuurder Yuan Shikai de cruciale steun te krijgen die hij meent nodig te hebben om de ambtelijke impasse te doorbreken en de hervormers te beschermen tegen een coup. Dit zal meteen het breekpunt worden, niet ten gunste van de hervormingen, maar van de onderdrukking ervan. De opportunistische Yuan Shikai kiest niet partij voor de keizer, maar voor de macht. Het is niet zozeer een inhoudelijke keuze tegen de hervormingen, maar een pragmatische beslissing om de snelste weg naar de top te vinden. Vermoedelijk vindt hij de hervormers rond Kang Youwei te labiel om er zijn carrire voor in de waagschaal te stellen. Yuan geeft zijn informatie door aan de Mantsjoe-prinsen en keizerin-weduwe Cixi, die moeten vrezen voor hun machtspositie, omdat een sterkere keizer en een grotere rol voor de Chinese geletterden zeker ten koste zou zijn gegaan van hun leidende politieke positie. Wij zien tot het einde van de dynastie dan ook een hernieuwde sterke rol voor de prinsen van Mantsjoe-afkomst. Met de hulp van Yuan Shikai maakt de keizerin-weduwe een einde aan de hervormingen. De Guangxu-keizer wordt onder curatele gesteld en veilig opgesloten. De hervormingsedicten worden herroepen. Cixi, die zich juist steeds meer uit het centrum van het bestuur heeft teruggetrokken, komt toch weer terug als het feitelijke hoofd van de Mantsjoe-macht. Met de hulp van de Engelsen en Japanners kunnen Kang Youwei, Liang Qichao en anderen wel vluchten. Tan Sitong wordt gearresteerd en met vijf anderen, onder wie een broer van Kang Youwei als diens substituut, terechtgesteld. Of Tan bewust is achtergebleven of niet, is onduidelijk, maar het lijkt erop dat hij domweg te veel weet en dat Yuan Shikai het zich niet kan veroorloven hem in leven te laten. In Japan, waar vanaf 1895 steeds meer jonge Chinezen zijn gaan studeren, zetten Kang Youwei, Liang Qichao en anderen hun acties voort. Ondanks hun ervaringen zijn zij niet antimonarchistisch geworden, maar hopen zij dat Guangxu op de een of andere manier zijn zelfstandigheid zal herwinnen. De beweging die Kang Youwei sticht, wordt dan ook Vereniging ter Bescherming van de Keizer (baohuanghui) genoemd. Door zijn monarchistische instelling zal hij in 1917 zelfs eenmaal deelnemen aan de tot mislukken gedoemde coup van een noordelijke generaal, maar daar na enkele dagen al weer uit stappen.
487
12.4 Rampjaar 1900: Boksers als laatste kans?

Sinds 1899 wordt Noord-China geteisterd door slechte oogsten, droogte en ziektes. Omdat de waterputten droogvallen en besmettingen niet snel worden weggespoeld, breekt de cholera in volle hevigheid uit. Overal in het noorden duiken in de loop van 1900 verhalen op over het einde der tijden dat zal worden begeleid door demonische aanvallen. Tegelijkertijd circuleren er verhalen waarin buitenlanders figureren als magirs die het voorzien hebben op specifieke lichaamsdelen voor een onsterfelijkheidsmedicijn, en nog weer andere verhalen dat Chinezen of buitenlanders waterbronnen vergiftigen n manier om het verband tussen de bronnen en het uitbreken van cholera te verklaren. Zulke verhalen zijn vanouds in staat hele gebieden op grote schaal te mobiliseren en zij zullen ook ditmaal vele doden tot gevolg hebben. Wij noemen zulke verhalen geruchten, maar met de kanttekening dat het gaat om zeer rele angsten om het naakte bestaan, die de voedingsbodem vormen van deze in ieder geval voor de meeste Chinezen van die tijd heel plausibele verhalen. In de provincie Shandong zijn in de late negentiende eeuw Duitse missionarissen actief, die des te fanatieker zijn in het verspreiden van het christelijke geloof, omdat zij nog een achterstand menen te hebben op hun Europese concurrenten. Zij nemen groepen Chinezen op die zoeken naar bescherming en steun tegen de Chinese overheid of tegen andere groepen met wie zij een conflict hebben. Zoals alle christelijke missionarissen bemoeien zij zich actief met zulke conflicten ten gunste van hun aanhang, maar vaak met volledig voorbijgaan aan de merites van een zaak. Zij hebben een goede toegang tot hun diplomaten, die in Beijing direct bij het ministerie van Buitenlandse Zaken kunnen protesteren, terwijl lokale Chinese bestuurders de veel tragere ambtsweg moeten volgen. Het gevolg van dit alles is dat in Shandong en overal elders in noordelijk China waar Chinese christenen woonachtig zijn de onderlinge spanningen stijgen. Westerlingen en christenen worden in de geruchten van deze tijd direct verantwoordelijk gehouden voor de droogte en hongersnood, maar ook andere categorien buitenstaanders in de Chinese samenleving worden op grond van de verhalen vervolgd en gedood. Verder is vooral het armere gedeelte van de provincie Shandong al jaren sterk gemilitariseerd, terwijl er geen krachtige lokale elite is die de conflicten kan helpen beheersen eenvoudigweg omdat het gebied te arm is om een echte elite voort te brengen. In 1898 heeft in het noordwesten van de provincie de Gele Rivier het land overstroomd, waardoor nog eens miljoenen mensen huis en haard hebben moeten verlaten. Dit alles vormt de voedingsbodem waardoor lokale spanningen in een specifiek gebied in Shandong de vlam in de pan kunnen doen slaan in heel noordelijk China. Als reactie op de verhalen over de demonen van de aanstaande eindtijd gaan lokale groepen in Shandong religieuze rituelen toepassen, waarbij krijgshaftige goden neerdalen in de gelovigen om mensen te genezen en om onkwetsbaarheid in de strijd te verkrijgen. De aanhangers zijn fel gekant tegen de westerse en christelijke invloed in hun gebied, maar het ritueel is in eerste instantie gericht op de aanvallen door demonen. Het is een heel gangbaar ritueel, ook al maakt het op de westerse tijdgenoten een buitenissige indruk. Omdat hun armen beenbewegingen de westerlingen doen denken aan boksen, zullen de bezeten gelovigen als de Boksers de geschiedenis in gaan. De mensen zien zich helemaal niet als geweld488 hemels mandaat
dadige rebellen, maar juist als loyale en door hun goden bezielde strijders, de Groepen van Rechtschapenheid en Harmonie (yihe tuan). De gouverneur van Shandong laat de leiders van de eerste incidenten executeren, terwijl hij de rest laat terugkeren naar huis. Deze strategie is hem goed van pas gekomen op eerdere posten, maar werkt dit keer niet. Hij gaat er namelijk van uit dat hier sprake is van een normale opstand met een centrale leiding, die hij met deze executies denkt te hebben uitgeschakeld, maar dat is niet het geval. Juist omdat de onderliggende rituele praktijk en de politieke agenda precies aansluiten op lokale religieuze gewoontes en sociale spanningen, is het onvoldoende alleen maar toevallige leiders te doden. Het gaat namelijk niet om een echte opstand, maar om een rituele praktijk die de mensen helpt om te gaan met hun angsten voor honger en demonen. Het zijn niet de mensen die zich verspreiden, maar het zijn de verhalen over de effectiviteit van de rituele praktijk, die worden doorgegeven langs de handelsroutes en op de markten. Dit betekent ook dat de uiteindelijke repressie wel uit de hand moet lopen, omdat er geen duidelijk bevelscentrum is dat men kan vernietigen om aan de gebeurtenissen een einde te maken. Zoals we ook in eerdere uitbarstingen van geruchten kunnen zien, is het mondelinge verhaal onder de goede omstandigheden een krachtige inspiratiebron. Ook in 1900 zien we hoe een eenvoudige rituele praktijk zich samen met enkele verhalen over de boze westerling verspreidt over grote delen van Noord-China. De diverse lokale incidenten zijn steeds een combinatie van strikt lokale omstandigheden en het zich verspreidende verhaal. Overal worden buitenlanders en plaatselijke christenen bedreigd en soms vermoord. Van een echte opstand als centraal geleide beweging is geen sprake. Daarmee is de zogenaamde Boksersopstand dus een mooi voorbeeld van de neiging van overheden of deze nu Chinees zijn of westers om achter massale gebeurtenissen meteen een centraal geleid complot te vermoeden. De overheid doet pogingen om de beweging te onderdrukken, met van tijd tot tijd bloedige confrontaties met honderden doden tot gevolg. Van een effectieve repressie is echter geen sprake. De overheid in Beijing aarzelt en in de zomer van 1900 krijgt een groep aan het hof de overhand die de Boksers bewust tegen de buitenlandse aanwezigheid en vr de dynastie wil inzetten. Hierdoor krijgen lokale Chinese legers de expliciete opdracht geen groepen Boksers meer aan te vallen, hoewel zij tegelijkertijd christenen en buitenlanders moeten beschermen, evenals de noordelijke spoorlijnen die als symbool van de modernisering een belangrijk doelwit van lokale Boksersgroepen zijn. Op 21 juni wordt zelfs een oorlogsverklaring aan het buitenland uitgegeven en worden de Boksers in Beijing formeel onder gezag van een aantal hoge Mantsjoe-prinsen gebracht. Zijn de Boksers misschien een laatste kans om het sinds enkele decennia steeds maar toenemende tij van het westerse imperialisme te keren? Wij zullen zien dat het omgekeerde het geval is. Na het inlijven van de Boksers door het keizerlijke hof als de laatste kans om het Westen te kunnen verdrijven, is de chaos in Noord-China compleet. In Beijing belegeren diffuse groepen Boksers de wijk van de buitenlandse diplomatieke vertegenwoordigingen, niet ver van de Verboden Stad, waar duizenden westerse vluchtelingen uit de hoofdstad zich hebben
teruggetrokken. Er wordt gevochten, al zal het Chinese leger de Boksers niet systematisch te hulp komen en krijgt men het gevoel dat de zogenaamde oorlogsverklaring zeker niet door iedereen in de politieke en militaire top wordt gesteund. De kanonnen zijn niet gericht op de diplomatieke wijk, maar schieten er overheen. Aangezien het Chinese leger in dezelfde tijd in de slag om Tianjin bewijst uitstekend met artillerie om te kunnen gaan, duidt zon misser waarschijnlijk op een bewuste politieke beslissing. De belegering kan het beste worden geanalyseerd als een gijzeling, in de hoop in een latere fase van de strijd onderhandelingskapitaal te hebben, bijvoorbeeld wanneer de buitenlanders niet te hulp kunnen komen. De toestand in de diplomatieke wijk, en in allerlei andere gebieden in noordelijk China waar westerlingen en christenen worden vervolgd, is er niet minder nijpend om. Ondertussen wordt het Verenigde Leger der Acht Naties (baguo lianjun) bijeengebracht, een westers-Japanse expeditie die pas na een maand van felle gevechten rond Tianjin kan oprukken naar de hoofdstad en de westerse vluchtelingen kan ontzetten. Militaire bronnen uit die tijd maken duidelijk dat de nieuwe Chinese legers buitengewoon competent zijn en de geallieerde expeditie niet altijd, want de moderne Chinese artillerie slaagt erin om de vijand wekenlang tegen te houden (zie afbeelding 113). Wanneer de geallieerden Beijing uiteindelijk bereiken, wordt de hoofdstad na de chaos van de Boksers nogmaals in ellende gestort. Een aantal van de westerse legers krijgt toestemming te plunderen. Het veroorzaakte menselijke leed en de schade aan Chinas culturele erfenis is enorm, zoals ook bij een eerdere brandschatting van de hoofdstad in 1860. De expeditie van het Verenigde Leger der Acht Naties is daarom nog steeds een negatief beladen begrip in de Chinese historiografie. Dat deze expeditie in het eerste stadium een militaire mislukking is, wordt zowel door westerse als Chinese historici genegeerd, ondanks een rijkdom aan getuigenissen hierover van beide zijden. Het is vooral de elitaire westerse pers in Europa die een beeld creert van een zwakke tegenstander en het eigen heldhaftige gedrag, maar niet de populaire pers of de Amerikaanse pers die veel kritischer zijn. Pas wanneer het geallieerde leger naar Beijing oprukt, vluchten Cixi en haar hofhouding hals over kop naar Shanxi, met inbegrip van de Guangxu-keizer, die al sinds jaren gevangen wordt gehouden op een eilandje in de Verboden Stad en niets meer te vertellen heeft. Dezelfde provincie is ook het toneel van de ergste anti-buitenlandse pogroms, met ook een Nederlandse martelaar, de bisschop Ferdinand Hamer (1840 1900) uit Nijmegen. Shanxi is een goede keus als toevluchtsoord, want hier is onder invloed van de Zelfversterkingsbeweging een goed functionerende militair-politieke infrastructuur tot stand gebracht. Na de moeizame overwinning in de veldslag rond Tianjin hebben de buitenlandse mogendheden geen behoefte aan verdere oorlogsvoering zonder garantie op succes. Zij besluiten dan ook om dit gebied niet aan te vallen, maar laten het bij de brandschatting en plundering van Beijing. Zeker in de toenmalige westerse historiografie worden de westerse doden benadrukt, en het is duidelijk dat velen zijn omgebracht door bruut geweld. Toch zijn de doden niet altijd even toevallig. Zo sterft een van de leden van de Duitse missieorde weliswaar bij toeval door een gewelddadige aanval op zijn missiepost, maar het is een bewuste actie, want degene die men eigenlijk wil doden, en die op dat moment afwezig is, staat wel degelijk bekend om
490 hemels mandaat
zijn brute gedrag tegenover niet-christelijke Chinezen. De Nederlander Ferdinand Hamer, lid van een Vlaamse missieorde, gaat in het verre noorden van Binnen-Mongoli bewust zijn martelaarsdood tegemoet. Verbitterd over de manier waarop de leiding van zijn missieorde met hem omgaat, en trouw aan de lokale Chinese christenen, weigert hij te vluchten naar een veiliger plek hoewel dat had gekund. Op de achtergrond spelen ook hier weer strikt plaatselijke conflicten een belangrijke rol, door de ongevoelige manier waarop de missie gebruik heeft gemaakt van haar positie in lokale conflicten over grondbezit ten gunste van haar bekeerlingen. In een tijd waarin de hongersnood nabij is, is het bezit van vruchtbare grond een zaak van levensbelang.
afbeelding 113 Zeer levendige Nieuwjaarsprent over de nasleep van een gevecht tussen de Boksers en de Europese naties met Japanse soldaten in de voorhoede. De Boksers komen bij de magistraat hun beloning voor de gevangengenomen officieren opeisen.
Er sterven in 1900 tijdens de gebeurtenissen en de nog vele malen brutere repressie die volgt honderden Chinese christenen en nog eens vele duizenden niet-christenen. Vaak zijn zij onschuldig aan wat er is gebeurd en raken zij min of meer bij toeval bij de gebeurtenissen betrokken. Ook de Boksers hebben heel andere doelstellingen, want uiteindelijk zijn zij vooral bang en boos, zonder dat daar een ideologische of religieuze agenda achter schuilt. Historici hebben de neiging de westerse doden te benadrukken en de veel talrijkere Chinese doden te vergeten iets wat wij ook tegenwoordig bij internationale gebeurtenissen nog vaak tegenkomen. Chinese historici hebben de omgekeerde neiging. Zij hebben in kwantitatieve zin zeker het morele gelijk aan hun kant, maar worden hier op hun beurt door geremd in hun analyse van de achtergronden van de gebeurtenissen.
Namens het hof leidt een Mantsjoe-prins de vredesonderhandelingen tussen China en de buitenlandse mogendheden. China krijgt een enorme schadeloosstelling opgelegd. Nederland krijgt ook een vergoeding omdat zijn legatie (de oude term voor een ambassade) als eerste door de Boksers is vernietigd. De totale indemniteit heeft een omvang van 400 miljoen tael, wat viermaal het jaarlijkse budget is van de centrale overheid. Zij moet worden betaald uit de opbrengst van de keizerlijke douanedienst, die een van de belangrijkste bronnen van staatsinkomsten vormt. Sommige landen, zoals Nederland en de Verenigde Staten, zetten hun deel van het geld in om de bestudering van China te bevorderen. Andere landen leggen er wegen mee aan. Voor China is de schadevergoeding de zoveelste negatieve kostenpost die als een loden last drukt op de begroting, maar niet bijdraagt tot politieke of militaire versterking en al helemaal niet tot economische groei. De vernederende vrede die nu wordt gesloten veroorzaakt onder de sociale en politieke elites een enorme crisis. De vernederingen van de Qing en van China zijn daarmee nog niet ten einde, want er volgt nog een lange periode van het Japanse binnendringen via Korea en daarna Mantsjoerije, gevolgd door de Tweede Wereldoorlog die voor China begint met de Japanse invasie van het eigenlijke China in 1937 en niet in 1939 met de Duitse invasie van Polen. De Ongelijke Verdragen worden pas grotendeels beindigd in de laatste jaren van de Tweede Wereldoorlog. Omdat het pachtverdrag van de New Territories in 1998 zou aflopen, zijn Hongkong, Kowloon en de New Territories in 1997 aan China teruggegeven en is de periode van de Ongelijke Verdragen toen definitief ten einde gekomen. Toch is de Boksersopstand van 1900 in termen van vernederingen door het Westen wel de laatste grote gebeurtenis, want dankzij het relatieve militaire succes in 1900 en de evident toegenomen kracht van de Nieuwe Legers komt een einde aan het allerergste imperialisme door de westerse mogendheden. In de loop van de Eerste Wereldoorlog (1914 1918) die toch vooral een Europese oorlog is wordt de voornaamste vijand van China het nabijgelegen Japan. Dat land ziet zijn kans schoon de invloed in China te vergroten, onder meer door bij de vredesconferentie in Versailles te proberen de belangen van Duitsland over te nemen.
12.5 De Nieuwe Politiek (1901 1911)

12.5.1 De noodzaak van hervormingen
Bij het staken van de hervormingsbeweging van 1898 gaat het niet, zoals vaak wordt gedacht, primair om een conservatieve reactie op alle aspecten van hervormingen, maar om een ouderwetse machtsstrijd. Deze strijd gaat tussen hen die de dynastieke macht van de Mantsjoes in stand willen houden en hen die door een versterking van de rol van de keizer, als noodzakelijke stap voordat een constitutionele monarchie kan worden gevormd, juist een meer op de inhoud gerichte machtsstructuur voorstaan. In deze laatste optie zal de macht van de Mantsjoes of van individuele leiders als Yuan Shikai veel beperkter worden dan voorheen. Het grote dilemma voor deze laatste groep is hoe zij tegelijkertijd de huismacht van
492
hemels mandaat
het Qing-keizerschap als Mantsjoe-instelling in stand kunnen houden, en toch het hoofd kunnen bieden aan de buitenlandse machten. Door de gebeurtenissen van 1900 1901 zijn hervormingen niet meer tegen te houden. De buitenlandse machten dringen erop aan en ook binnenlands zijn de krachten ten gunste van hervormingen sterk. In januari 1901 kondigt de keizerin-weduwe een edict af dat verregaande hervormingen op gang brengt, waarna het eigenlijk verrassend snel gaat. Hoewel zij zijn bedoeld om China en de Mantsjoe-dynastie te verstevigen, versterken de hervormingen juist krachten die de basis van de dynastie ondermijnen. In de westerse analyse van de gebeurtenissen, die een strikte scheidslijn legt bij 1911 als jaar van de revolutie, worden deze hervormingen getiketteerd als hervormingen van het laatste moment. De benaming uit die tijd is Nieuwe Politiek (xinzheng), wat een neutralere term is en het mogelijk maakt ook de continuteit met de jaren na 1911 te zien. De hervormingen komen niet op tijd om de dynastie te redden, maar brengen sociale, economische en culturele processen op gang die na 1911 gewoon worden voortgezet. De financile implicaties van de drang naar hervormingen zijn kolossaal, want een moderne staat vergt veel inkomsten, terwijl de indemniteit die na de gebeurtenissen van 1900 is opgelegd, na een reeks van eerdere schadeloosstellingen sinds 1842, de financile slagkracht van de dynastie enorm beschadigt. De belastingdruk op de gewone bevolking neemt door dit alles sterk toe. Tegelijkertijd neemt het imperialisme in China steeds grotere vormen aan. Na 1900 oefenen de buitenlandse mogendheden in Beijing aanzienlijke invloed uit op de hoogste benoemingen. Interessant is dat in dezelfde tijd dat de buitenlandse aanwezigheid wordt versterkt, het aantal geruchten over buitenlandse magirs evenredig daalt. Ook in dat opzicht is de aard van de confrontatie tussen China en het buitenland fundamenteel anders na de gebeurtenissen van 1900.
12.5.2 Yuan Shikai en het leger

Een goed voorbeeld van een hervorming die het systeem uit elkaar drijft is de militaire modernisering, de sector waarin hervormingen na 1898 juist veel succes oogsten. Yuan Shikai heeft al vr die tijd op kleinere schaal aangetoond dat het mogelijk is een sterk leger te verkrijgen, door goede selectie, training en discipline. Het systeem van moderne militaire academies naar westers voorbeeld wordt uitgebreid, met inschakeling van Japanse en Duitse instructeurs; ook gaan veel Chinezen naar Japan voor de officiersopleiding. Zo ontstaan in verschillende delen van China op moderne wijze getrainde en bewapende legers, die sinds 1906 ressorteren onder het ministerie van Legerzaken. Toch is het niet zo dat het bevel over zon leger op zich al genoeg is om politieke macht te verwerven. Yuan Shikai bouwt aan zijn carrire met het leger als rugdekking, maar hij verwerft zijn benoemingen vooral op grond van zijn evidente competentie als bestuurder en organisator, inclusief zijn vermogen met buitenlanders om te gaan. Hoewel hij niet het traditionele examensysteem heeft doorlopen, is hij sociaal en cultureel uit dezelfde wereld als gewone ambtenaren afkomstig. Hij omringt zich in de loop der jaren met officieren en adviseurs met dezelfde achtergrond. In Shandong heeft hij in 1900 1901 na de interventie door
het Verenigde Leger der Acht Naties en de aansluitende vrede niet alleen de Boksers bloedig neergeslagen, maar ook tal van bestuurlijke hervormingen doorgevoerd. Eind 1901 zet Yuan Shikai dezelfde hervormingen voort in de hoofdstedelijke provincie, met zijn hoofdkwartier in Tianjin. Hij herstelt de orde en zorgt dat de provinciale kas weer op orde komt, onder meer door het munten van geld en het oprichten van een moderne bank (zie afbeeldingen 103, 114 en 115 voor het straatbeeld van Tianjin rond 1900). Succesvol is zijn opbouw van een moderne politiemacht in plaats van de traditionele combinatie van losse krachten in dienst van het kantoor van de districtsmagistraat en eigenrichting op dorpsniveau. De hervormingen zijn niet allemaal even effectief buiten de grote steden; dit probleem komt voort uit de omvang van het gebied en speelt nog steeds elke vorm van bestuur in China parten. In 1903 zet Yuan zijn carrire voort in de hoofdstad. Dit geeft goed aan hoe zijn macht niet is gebaseerd op de kracht van het leger, maar op no-nonsensebestuur en politieke netwerken.
afbeelding 114 Nieuwjaarsprent met een straatscne in Tianjin rond 1900, met op de achtergrond het station en een stoomtrein.
In de daaropvolgende jaren werkt Yuan Shikai verder aan de opbouw van een sterk leger. Het zal bekend worden als het Beiyang Leger of het Noordelijke Leger en een belangrijke rol spelen in de decennia die volgen op de val van het keizerrijk in 1911. Het oudere deel van het officierscorps is trouw aan hem persoonlijk, maar alleen zolang hij hun carrire kan bevorderen op grond van zijn eigen politieke invloed. Bij nadere analyse blijkt dat het leger ook financieel wel degelijk onder controle van het centrum is. Verder worden officieren gerekruteerd op grond van hun vaardigheden en formele opleiding, in plaats van hun regionale her494 hemels mandaat
komst of persoonlijke loyaliteit. Hun opleidingsniveau is veel hoger dan vroeger. De gewone manschappen krijgen nu voor het eerst uniformen en worden systematisch gedrild. Hier is meteen het cruciale verschil met eerdere militaire hervormingen, die vooral zijn gericht op de technologische dimensie van de oorlogsvoering en voorbijgaan aan de organisatorische aspecten. Het leger zal overigens bewust niet worden ingezet tegen een buitenlandse strijdmacht, terwijl ondertussen buitenlandse militaire waarnemers wel zodanig onder de indruk zijn van het militaire optreden van het Chinese leger in 1900 en tijdens militaire oefeningen van na die tijd, dat zij hernieuwd militair ingrijpen in China afraden. Deze professionalisering en de financile controle over het leger vanuit het centrum betekenen ook dat Yuan Shikai na zijn val uit de politieke gratie in 1908 het leger niet kan gebruiken om zijn wil toch door te zetten. Pas wanneer het keizerlijke systeem in 1911 instort en Yuan Shikais greep naar de keizerstroon in 1915 mislukt, worden deze regionale legers onafhankelijke machtsfactoren. Maar zelfs in de ergste tijd van de krijgsheren (warlords) tussen 1916 en 1927 zullen zij het republikeinse systeem op provinciaal niveau minstens in naam blijven handhaven.
afbeelding 115 Het treinstation in Tianjin in 1900, kort voor de veldtocht naar Beijing om de belegerde westerlingen in de hoofdstad te bevrijden.
Het Qing-hof probeert ondertussen het proces van militarisering in de hand te houden door Mantsjoe-prinsen in leidende militaire posities te benoemen. Dit lukt niet. Al snel stellen
Chinese en buitenlandse waarnemers vast dat de anti-Mantsjoe-gevoelens in het leger toenemen. Het zijn dan ook Chinese generaals en troepen die ordeproblemen in Mantsjoerije moeten oplossen, in plaats van de Mantsjoes. Zij zijn loyaal aan het keizerlijke systeem, aan Yuan Shikai, en/of aan elkaar, maar in ieder geval niet aan de notie van de Qing als een Mantsjoe-onderneming. Het is daarom kenmerkend dat de omwenteling van 1911 begint met een militaire muiterij op 10 oktober 1911 in Wuchang, gevolgd door muiterijen en opstanden elders in het land.
12.5.3 Hervormingen in het onderwijs

De hervormingen in het onderwijssysteem vormen misschien wel de meest doorslaggevende verandering in deze laatste jaren van het keizerrijk. Het examensysteem als voornaamste route naar de ambtenarij staat al geruime tijd onder druk door het bestaan van allerlei alternatieve routes. De mogelijkheid om lagere examengraden te kopen draagt niet bij tot het aanzien van het examensysteem. Mensen als Yuan Shikai en zijn hoogste officieren komen weliswaar uit geletterde elitehuishoudens, maar de meesten van hen zijn via militaire scholen in plaats van het civiele of militaire examensysteem opgeklommen. Steeds meer mensen worden opgeleid in de scholen van de Zelfversterkingsbeweging, waarna zij onder andere gaan werken als adviseurs, bijvoorbeeld in de journalistiek. In 1900 kunnen de examens zelfs helemaal niet plaatsvinden door de Boksersopstand. De tijd is rijp voor verandering. Na de Boksersopstand volgen de fundamentele veranderingen elkaar in snel tempo op. Als eerste wordt het Essay in Acht Voeten (baguwen) afgeschaft in augustus 1901 en het jaar daarop worden examens nieuwe stijl ingesteld. Toch geeft de geletterde elite de examens niet zomaar op, want deze ontleent hieraan nu eenmaal haar sociale en culturele status. In eerste instantie worden allerlei veranderingen bij de praktische uitvoering gewoonweg gesaboteerd. Hoewel daarmee de hervormingen tijdelijk kunnen worden tegengehouden, ondermijnt zulk gedrag tegelijkertijd de macht van het centrum ten gunste van de regios. Vanaf 1901 wordt ook op lager niveau een verregaande onderwijshervorming doorgevoerd, met het Japanse onderwijssysteem als model. Overal in het land worden basisscholen opgericht, doorgaans gevestigd in in beslag genomen tempels. De scholen hebben te kampen met een groot gebrek aan onderwijzers, leermiddelen en geld, en het niveau blijft laag. Hetzelfde geldt voor de middelbare scholen. De beste moderne opleiding krijgt men nog steeds in de door zending en missie gedreven scholen in de concessiewijken van Shanghai en elders in het land. Het hoogste onderwijs blijft voorlopig beperkt tot n instelling, de Hoofdstedelijke Academie in Beijing, gesticht in 1898 tijdens de periode van de Honderd Dagen. Voor hoger onderwijs nieuwe stijl blijft men aangewezen op studie in het buitenland, met name in Japan. Er ontstaat, net als in de concessiegebieden van grote havens zoals Shanghai, ook in Japan een generatie van een nieuw soort Chinese intellectuelen: deels verwesterst, open voor politieke discussie en agitatie, nationalistisch, en in toenemende mate gekant tegen het bestaande regime. Wanneer zij terugkeren naar huis nemen zij hun ideen mee en zetten die soms om in de praktijk en verkondigen die in ieder geval in tijdschriften en kranten. Zij zijn allemaal
496 hemels mandaat
ongeveer even oud en vormen daardoor een veel sterker cohort dan de studenten in het oude examensysteem. In 1905 wordt het oude examensysteem definitief afgeschaft en blijft alleen het nieuwe systeem over. Het is in de historiografie gangbaar de teloorgang van het examensysteem te wijten aan de discrepantie tussen de oude schriftgeleerdheid en de behoefte aan nieuwe kennis en aan specialistische opleidingen. Helemaal bevredigend is zon uitleg niet, want die discrepantie is er altijd geweest en zo praktisch of modern is het nieuwe onderwijs nu ook weer niet. Wel is door de verloren oorlogen van de laatste jaren aangetoond dat men een nieuw systeem nodig heeft om mensen met bestuurlijk talent n morele integriteit te rekruteren, terwijl het voorbeeld van Japan sinds de late negentiende eeuw overduidelijk heeft laten zien dat het mogelijk is om met behoud van de eigen identiteit te moderniseren. Dit voorbeeld n de vernederingen van 1900 trekken de hervormingen nu wel over de streep. Vanaf 1906 wordt het scholensysteem overal ingevoerd. Vaardigheden worden belangrijker dan gedeelde culturele normen, wat vooral in het voordeel is van de nieuwe economische elites zoals kooplui en industrilen. Op politiek niveau betekent het einde van het examensysteem ook het verbreken van de band tussen de sociale elites en het keizerschap, een verbinding die door de problematische positie van de Guangxu-keizer toch al is verzwakt. De examens zijn er immers niet alleen om talent te rekruteren, maar vormen ook een manier voor de sociale elites om hun macht te legitimeren in meer acceptabele culturele termen. De succesvolle kandidaten gaan traditioneel op audintie bij de keizer en dit schept een symbolische band tussen keizer en elites die voor het leven is. Het is hun rol, vooral wanneer zij als plaatselijke magistraat werkzaam worden, om namens de keizer de kosmische orde als uitdrukking van het Hemels Mandaat te handhaven. Tijdens de studie voor de examens wordt men doorkneed in een stelsel van normen en waarden waarin het dienen van het publieke belang het hoogste goed is een ideaal dat tot dan ondanks alle problemen wel degelijk bij de Chinese ambtenaren leeft op een manier die wij hierna niet meer zullen zien. Met de afschaffing van de examens verliest de instelling van het keizerschap veel van zijn relevantie voor de lokale elite. Dit geldt met terugwerkende kracht voor iedereen die ooit de examens heeft gedaan. Hoewel het examensysteem verdwijnt, betekent dit niet het einde van examens als cultureel en sociaal fenomeen. Eeuwenlang heeft de elite zich gereproduceerd als sociale en culturele entiteit met behulp van examens. Het kan daarom nauwelijks verbazen dat de nieuwe sociale elites en iedereen die tot die elite wil gaan behoren even groot belang hecht aan de diplomas in het nieuwe onderwijssysteem als de graden in het oude examensysteem. Het behalen van de juiste diplomas blijft ervaren worden als de belangrijkste route naar een betere toekomst. Onderwijskwesties worden dan ook een belangrijke focus voor de toenemende provincialisering van het land, die verder bijdraagt tot de verzwakking van het centrum. Een belangrijk gevolg van de veranderingen in het onderwijssysteem is de toenemende splitsing tussen platteland en stad. Vanouds kan iedereen met voldoende geld zijn zonen voor de examens laten studeren, waar zij ook wonen, al hebben rijkere gebieden met een grotere
dichtheid van geletterden wel een natuurlijke voorsprong door een betere onderwijskundige infrastructuur. Soms zijn stedelijke centra al langer een onderwijskundig centrum, zoals Guangzhou met zijn Hal van Xuehai, maar dit zijn uitzonderingen. Sinds de Zelfversterkingsbeweging worden grotere steden steeds belangrijkere centra van hogere scholing, en na de invoering van de nieuwe scholen vanaf 1905 is dat overal het geval. De jeugd die hoger wil worden opgeleid en voldoende middelen heeft trekt naar de stad en blijft daar na afloop van haar opleiding vaak hangen. De culturele uitwisseling tussen hoger opgeleiden en de bevolking op het platteland neemt af. Dit zien wij duidelijk terug in de culturele en religieuze politiek, waar stedelijke afkeer van plattelandscultuur en -religie wordt vertaald in repressieve politiek een politiek die na 1949 succesvol zal blijken te zijn en het platteland ingrijpend zal ontwrichten. Door de concentratie van het hoger onderwijs in de steden en dus ver van huis, gaan de studenten qua leeftijd en subcultuur een meer samenhangende groep dan voorheen vormen. De meeste deelnemers aan het examensysteem studeren niet in groepen maar individueel, eventueel naast baantjes zoals leraar of secretaris. Zij zien elkaar traditioneel alleen in groten getale tijdens de examens. Het examenprotest van Kang Youwei en de zijnen in 1895 is een goed voorbeeld van het soort spanningen dat wel degelijk kan optreden, maar in de praktijk nooit langer duurt dan het tijdstip waarop de examens zijn nagekeken en de uitslag bekend wordt. Daarna gaan de examenkandidaten weer naar huis. In het nieuwe type onderwijs worden scholieren en studenten leerlingen in klassen waarin iedereen ongeveer dezelfde leeftijd heeft. Zij zien elkaar gedurende enkele jaren bijna dagelijks en zonder controle van de eigen ouders of oudere deelnemers aan de examens. Deze cohorten slagen meestal ongeveer op hetzelfde moment, waardoor elk jaar opnieuw een groep afstudeert met een sterke sociale samenhang en de ambitie om te slagen in het leven. Vooralsnog zijn vooral hun vaders en ooms aan de macht, maar na de val van de dynastie in 1911 zullen achtereenvolgende generaties studenten en pas afgestudeerden een grote rol gaan spelen. De concentratie van scholieren en studenten in scholen en universiteiten ver van huis betekent ook dat op termijn de culturele elite losraakt van haar plaatselijke wortels. Dit proces is nog steeds aan de gang, maar wij zien in de loop van de twintigste eeuw een toenemende rol voor grote steden als Beijing en Shanghai als de plek waar het allemaal gebeurt. Wanneer studenten eenmaal in zon stad hebben gestudeerd, proberen zij uit alle macht daar te blijven. Dit vergroot alleen maar de afstand tussen platteland en stad.
12.5.4 De provincialisering van het land

Een belangrijk onderdeel van de Nieuwe Politiek is de modernisering van het hele bestuurssysteem. Het oude stelsel van de Zes Departementen maakt plaats voor een aantal ministeries, zoals die van Buitenlandse Zaken, Onderwijs, en Handel en Industrie. Dit laatste ministerie stimuleert de oprichting van Kamers van Koophandel in alle grote steden. Een duidelijke uiting van de provincialisering van het land, omdat deze Kamers van Koophandel vooral een regionaal perspectief hebben op economische activiteiten. Bij het gebruik van de
498
hemels mandaat
term provincialisering moeten wij wel bedenken dat het gaat om eenheden met de omvang van de grootste Europese landen. De lokale kooplui en elitefamilies worden veel systematischer bij het lokale bestuur betrokken dan voorheen. Zo betalen zij mee aan de scholen en krijgen zij ook meer inspraak. Bij de bestrijding van de opiumverslaving doet de centrale overheid een beroep op de lokale elites om anti-opiumverenigingen te stichten. Dit vloeit regelrecht voort uit het zelfbeeld van de elites als een groep met de morele taak de maatschappelijke orde in stand te houden. Plaatselijke elites gaan systematisch publieke taken verrichten op een manier die tot dan toe niet bekend is. Vanzelfsprekend krijgen zij hierdoor ook een grotere behoefte aan politieke participatie. Verder krijgen de lokale elites de macht over het nieuwe provinciale recht tijdens juridische hervormingen die, zoals ook op andere terreinen, in belangrijke mate zijn genspireerd op het Japanse recht. Op allerlei gebieden wordt nieuw recht geschapen, zoals strafrecht, burgerlijk recht, handelsrecht, en de institutionele inkadering van de rechtspraak. Het scheppen van recht wordt voortgezet na de afschaffing van het keizerlijke systeem in 1911 en komt pas tot stilstand in 1937 door de Chinees-Japanse oorlog en de burgeroorlog tussen de nationalisten en de communisten. Er wordt geprobeerd de eeuwenoude combinatie van bestuur en rechtspraak in die ene persoon van de plaatselijke magistraat te splitsen. Geldgebrek noopt de nieuwe republikeinse regering om deze hervorming in 1914 weer terug te draaien en ook na 1949 blijven staat en rechtspraak nauw met elkaar verbonden. Het ideaal van de scheiding der machten waarbij de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht onafhankelijk van elkaar zijn, bestaat in de Volksrepubliek China niet, maar wel in Hongkong en op Taiwan. In 1909 vinden verkiezingen plaats voor provinciale vergaderingen, waarbij alleen mannelijke leden van de plaatselijke elite mogen stemmen, volgens een vorm van het censuskiesrecht zoals in deze tijd ook in het Westen nog gebruikelijk is. Deze vergaderingen spelen direct een belangrijke rol in het politieke leven. Er is geen sprake van een nationale vergadering, al dringen de provinciale vergaderingen daar wel sterk op aan. Het ontbreken van zon vergadering is een groot gemis, omdat in 1905 met het afschaffen van het examensysteem ook de belangrijkste verbinding tussen centrum en regio is verdwenen. Als gevolg hiervan dringen de leden van deze vergaderingen vooral aan op de behartiging van regionale belangen en provinciale autonomie. Het zijn ook lokale incidenten die in 1911 uitlopen op een reeks aan lokale opstanden, in plaats van n grote omwenteling in het centrum van de macht. In 1912 wordt meteen een president gekozen en worden er verkiezingen georganiseerd voor een nationale vergadering, wat duidelijk aangeeft dat de provincies wel degelijk behoefte hebben aan een krachtig centrum. De geschiedenis van de late Qing tot en met de stichting van de Volksrepubliek China wordt meestal beschreven in termen van een toenemende regionalisatie die uitloopt op de rampzalige versplintering van het land in de invloedssferen van lokale krijgsheren (de warlords). In 1949 wordt het land herenigd en daarmee zou een einde zijn gekomen aan dergelijke tendensen. Deze analyse is niet juist. Om te beginnen zijn er goede argumenten ten gunste van een vorm van provincialisering, want door de grote regionale verschillen tussen de proHET EINDE VAN HET KEIZERRIJK (1895 1911) 499
vincies is het niet zinvol n identieke economische politiek voor het hele land na te streven. Om precies dezelfde redenen als tijdens de late Qing zien wij daarom tegenwoordig opnieuw een sterke provincialisering, waarbij het centrum weliswaar zijn macht behoudt en misschien zelfs vergroot, maar ook veel beslissingen naar de provincie delegeert. Centrale leiders hebben, behalve in de periode van 1949 1976 onder leiding van de revolutionaire generatie met haar sterke centralistische ambities, tegenwoordig meestal een sterke regionale basis van waaruit zij de sprong naar het centrum maken. Iemand met een basis die beperkt is tot de hoofdstedelijke bureaucratie in Beijing maakt in de strijd om de macht geen kans.
12.6 De revolutie van 1911

12.6.1 Het keizerschap
In 1911 komt het Chinese keizerschap dan toch definitief ten val, al zullen velen dat in die tijd als een tijdelijk fenomeen hebben gezien, in afwachting van een nieuw keizershuis wellicht dat van Yuan Shikai. De afschaffing van het keizerrijk verloopt in eerste instantie eigenlijk verbazingwekkend soepel en de Mantsjoes geven de macht betrekkelijk makkelijk uit handen, na slechts enkele maanden van onderhandelingen. Er is zeker sprake van geweld waarbij soms duizenden mensen omkomen, maar niet van systematische terreur. De meest voor de hand liggende kandidaat om een nieuw keizerrijk te stichten is de bestuurder-generaal Yuan Shikai, maar hij faalt jammerlijk en komt in 1916 te overlijden. Er breekt een tijd van grote verdeeldheid aan. De chaos wordt nog verder versterkt door de buitenlandse aanwezigheid in China en het oprukkende Japanse imperialisme. Vele miljoenen mensen komen om het leven door het buitenlandse militair geweld en door de eindeloze burgeroorlogen. In 1949 wordt het land opnieuw verenigd, maar het geweld houdt niet op en eigenlijk zien wij nu pas het soort extreme politieke terreur dat zo gebruikelijk is na omwentelingen als de afschaffing van een eeuwenoud keizerlijk systeem. Een belangrijk moment in de aftakeling van het Chinese keizerschap is de crisis van 1898, wanneer de Guangxu-keizer niet wordt afgezet of vermoord, maar wel wordt opgesloten. Hij kan daardoor geen publieke of rituele rol meer vervullen. In plaats daarvan probeert de keizerin-weduwe Cixi na 1900 zelfs een nieuwe rol te ontwikkelen als een publieke keizerin, net als koningin Victoria van Groot-Brittanni, waarbij zij zelfs diplomatenvrouwen op de thee uitnodigt en een staatsieportret laat schilderen (zie de omslag van dit boek en afbeelding 116). Deze poging is echter tot mislukken gedoemd, omdat de eeuwenoude keizerlijke traditie een man op de troon vooronderstelt en niet een vrouw achter de troon. Het afschaffen van het examensysteem als de belangrijkste symbolische band tussen de keizers en de plaatselijke elite is in 1905 misschien wel de definitieve klap voor het keizerlijke systeem.
500
hemels mandaat
afbeelding 116 Na de opkomst van de fotografie wordt de voorkeur gegeven aan fotos van Cixi, of aan haar beroemde staatsieportret door Katharine Carl (1865 1938). Carl heeft tijdens haar grote schilderproject in 1903 echter ook de hier afgebeelde schets gemaakt van de keizerin met haar gevolg in het nieuwe zomerpaleis aan de rand van Beijing.
De traditionele keizer is als drager van het Hemels Mandaat in ideologisch en ritueel opzicht nooit alleen een brute machthebber, maar moet zich ook altijd presenteren als iemand die het goed voorheeft met het volk en de natie. Een enigszins genformeerde keizer weet bovendien dat hij in het retrospectief van de geschiedenis zal worden afgerekend op zijn inzet voor het publieke belang, terwijl ambtenaren hem daarop ook al tijdens zijn regering aanspreken. De bijbehorende moralistische taal is niet een leeg ritueel, maar wordt daadwerkelijk inhoud gegeven. De leden van de politiek-culturele elite kunnen op grond van vergelijkbare
moraalfilosofische aannames zich te allen tijde uitspreken over publieke zaken, al wordt dit morele recht getemperd door de realiteiten van de macht van hogeren in de hirarchie, zoals het niet denkbeeldige risico bij uitoefening van hun morele recht te worden bestraft met de dood, verbanning of een lijfstraf. Dat iemand als Kang Youwei een petitiebeweging leidt in de late negentiende eeuw laat goed zien hoe zulke culturele aannames in de late Qing nog steeds leven. De nieuwe grondwet van 1908 erkent deze cruciale dimensie van de traditionele politieke cultuur niet. Zij is genspireerd op de grondwet van Meiji-Japan en gaat vooral uit van de brute macht. De morele dimensie gaat verloren en dit is misschien wel de grootste verandering van de Chinese politieke cultuur van de twintigste eeuw. In naam proberen diverse politieke partijen deze morele dimensie later opnieuw te introduceren, maar zonder veel succes, omdat er geen sociale en culturele elite meer over is om deze morele dimensie vorm te geven. Net als in de Japanse grondwet van de late negentiende eeuw wordt de rol van de keizer benadrukt, maar als absolute heerser, en niet meer in de traditionele en beperkende termen van het aloude Hemels Mandaat. Vanaf 1908 is de crisis definitief, want vlak na elkaar overlijden zowel de zieke keizer Guangxu als de oude keizerin-weduwe Cixi. De nieuwe keizer is een driejarig kind dat nauwelijks beseft dat het de keizer van China is en na 1911 zelfs niet doorheeft dat hij geen keizer meer is, want hij mag vooralsnog blijven wonen in het oude paleis en iedereen binnen het paleis behandelt hem nog steeds als de keizer. Daardoor is er niemand die de symbolische of daadwerkelijke rol van keizer actief op zich kan nemen. Er is een ritueel en politiek vacum ontstaan. De nieuwe grondwet van 1908 voorziet niet in een deugdelijke nieuwe visie op het keizerschap, terwijl met de afschaffing van het examensysteem in 1905 en het toenemende provincialisme in de volgende jaren de belangstelling voor een erfelijk keizerschap snel afneemt. Een andere vraag is in hoeverre de keizerlijke institutie verzwakt is door de persoonlijke machtsvorming door keizerin-weduwe Cixi. Het is te makkelijk haar verantwoordelijk te maken voor de val van de dynastie drie jaar na haar dood, al heeft zij samen met de toenmalige bestuurlijke top zowel Mantsjoes als niet-Mantsjoes wel de cruciale beslissingen genomen die leiden tot de verzwakking van de institutie van het keizerschap, de afschaffing van het examensysteem, de provincialisering van het land, of de opkomst van het Noordelijke Leger. Toch is het uiteindelijk een betrekkelijk toevallige reeks van gebeurtenissen die tot de val van het keizerlijke systeem leidt. Daarin speelt de figuur van Yuan Shikai een cruciale rol, maar hij is tot 1908 de proteg van de keizerin-weduwe en loyaal aan het systeem. Het is pas na haar dood dat hij zijn betrokkenheid bij het keizerlijke systeem verliest, dan wel een kans ziet om zelf keizer van China te worden en een nieuwe dynastie te stichten. Als hij anders zou zijn behandeld of een oudere Mantsjoe-prins op de keizerstroon zou zijn gekomen, had alles evengoed anders kunnen aflopen.
12.6.2 Het ontstaan van anti-Mantsjoe-gevoelens

Het is verleidelijk om te denken dat de gebeurtenissen van 1911 het gevolg zijn van een eeuwenlange onderstroom van anti-Mantsjoe-gevoelens, en Chinese historici hebben dit
502 hemels mandaat
door de jaren heen graag benadrukt. Opvallend is echter hoe weinig zulke gevoelens een doorslaggevende rol hebben gespeeld. De Mantsjoes, en hun voor een deel Mongoolse en een nog groter deel etnisch Chinese legers, hebben in de eerste jaren van de verovering vanaf 1644 inderdaad systematisch gebruikgemaakt van terreur door weerbarstige steden uit te moorden. Ook bij hun veldtochten tegen de Dzoengaren en andere volkeren in CentraalAzi worden massas mensen over de kling gejaagd. Dergelijk geweld wordt in die tijd meer geassocieerd met de Qing-staat dan met de Mantsjoes als etnische groep. Dit is ook terecht, want deze militaire terreur wordt meestal uitgevoerd door niet-etnisch gedifferentieerde legers, en beide partijen plegen zulke vormen van terreur te gebruiken. Ook de Ming en eerdere dynastien hebben in hun oorlog tegen weerbarstige etnische groepen, bandieten of opstandelingen meestal weinig respect voor een mensenleven. De systematische uitmoording van grote groepen mensen is een verwerpelijke, maar effectieve politiek van de angst en van de voldongen feiten. Zij is ook door westerse koloniale regimes op grote schaal gebruikt. De etnische dimensie wordt pas vanaf de late negentiende eeuw in de historische visie op de overgang van de Ming naar de Qing gentroduceerd, door nationalistische historici die om politieke redenen de Mantsjoes zo negatief mogelijk willen afschilderen. Een goed voorbeeld is de slachting van de inwoners van Yangzhou in 1645, die volgens Chinese ooggetuigenverslagen is uitgevoerd door de Noord-Chinese legers van de Qing, terwijl vooral geplunderd is door plaatselijke dieven en bandieten. In de late negentiende eeuw hebben nationalistische auteurs hiervan een slachting door de Mantsjoes gemaakt, in regelrechte tegenspraak met de historische feiten. Dit roept de vraag op wat het onderliggende proces is waarbij etnische tegenstellingen in de late negentiende eeuw zo belangrijk worden. Ironisch genoeg gaat de constructie van een tegenstelling tussen Mantsjoes en de Han voor een deel terug op de Qing-politiek om een etnische categorie van de Mantsjoes te creren, hoewel die oorspronkelijk diffuus is. Vooral de adellijke elite is zichzelf tot het einde van de dynastie blijven zien als Mantsjoe. Dat betekent in de praktijk dat zij zich misschien niet als Han beschouwen, maar wel als burger van het land van het midden, of in onze moderne terminologie als burgers van China. De ene identiteit kan onderdeel van de andere zijn. Het creren van een bevoorrechte categorie Mantsjoes impliceert automatisch ook het creren van een minder bevoorrechte categorie Han. De gewone Chinees zal zich hier niet erg van bewust zijn geweest, maar vooral Chinezen uit de sociale en culturele elite ervaren deze tweedeling als beledigend. Om de Mantsjoes als groep in stand te houden krijgen zij tot het einde van de dynastie een toelage van de overheid, maar zij moeten soldaat blijven en mogen zich niet in andere richtingen ontplooien. Deze toelage is echter onvoldoende, zeker in de late keizertijd, wanneer de financile ruimte van de centrale overheid steeds kleiner wordt door de kosten van de Zelfversterkingsbeweging en de diverse indemniteiten aan het buitenland. In de laatste jaren van de dynastie worden wel pogingen ondernomen om de positie van de verarmde Mantsjoes in hun gesegregeerde wijken en gebieden te verbeteren en hun meer economische mogelijkheden te bieden, maar deze politiek mislukt. De gewone Mantsjoe heeft dus bepaald geen luxeleventje en de meesten van hen verarmen zienderogen. Tijdens de opstanden en
503
oorlogen van de negentiende eeuw hebben de regionale Mantsjoe-garnizoenen het nog eens extra zwaar te verduren. Aan de andere kant wordt de rol van de Mantsjoe-prinsen aan de politieke top na 1861 juist weer sterker dan zij sinds de Yongzheng-keizer ooit is geweest. Deze trend heeft alles te maken met de zwakte van de laatste keizers, waardoor een machtsvacum ontstaat. Wanneer keizerin-weduwe Cixi haar macht vergroot, moet zij ook diverse Mantsjoe-prinsen meer bij het hoogste bestuur betrekken. Op dezelfde manier moet prins Chun, als regent voor zijn zoontje en de laatste keizer, vanaf 1908 zijn collega-prinsen meer politieke macht geven in ruil voor hun steun aan hem als regent. De toegenomen rol van de Mantsjoe-prinsen in het dynastieke bestuur vanaf 1861 is daarom vooral het gevolg van specifieke politieke ontwikkelingen en zeker niet een systematische poging de dynastie te her-mantsjoeseren. In de ogen van de Chinese publieke opinie, die bestaat uit leden van de sociale en culturele elite, wordt de groeiende rol van de Mantsjoe-prinsen echter wel degelijk in etnische termen genterpreteerd. De revolutionairen in de late negentiende en vroege twintigste eeuw hebben geen gelijk met hun kritiek op de bevoorrechte positie van de Mantsjoes, want de meeste Mantsjoes hebben helemaal niet zon rozig bestaan als hun kritiek suggereert. Zij hebben wel gelijk met hun analyse van de politieke situatie, al is de prominente rol van de Mantsjoeprinsen op het hoogste niveau relatief toevallig en niet het gevolg van dynastiek beleid op de lange termijn. Wij vinden het nieuwe anti-Mantsjoe-denken vooral onder studenten aan de nieuwe scholen en in Japan, en onder revolutionairen uit het verre zuiden, zoals Sun Yatsen en zijn medestanders. Dit denken wordt gelegitimeerd aan de hand van een nieuwe, en historisch foutieve lezing van de beschrijvingen van de terreur door de veroveraars in de vroege jaren van de dynastie. Tegelijkertijd zoeken de revolutionairen en nationalisten naar voorgangers, die zij vinden in de Triaden en in de opstand van de Taipings. Beide groepen definiren de Mantsjoes als een soort demonen die moeten worden uitgedreven en vernietigd. Anti-Mantsjoe-slogans hebben zeker een rol gespeeld in de gebeurtenissen van het jaar 1911, al zijn het de onderliggende trends die bepalen wat er echt gebeurt. De studenten en de revolutionairen spelen hierbij geen grote rol, maar hun propaganda draagt wel bij tot het ontstaan van een anti-Mantsjoe-atmosfeer bij legerofficieren die een moderne opleiding hebben genoten, en bij plaatselijke groepen smokkelaars, bandieten en afpersers. Ondertussen worden de Chinese geletterden thuis in de westerse concessiegebieden in de verdragshavens en in het zich snel moderniserende Japan aan den lijve geconfronteerd met allerlei vormen van discriminatie en racisme. De actieve revolutionairen, zoals Sun Yatsen en zijn medestanders, horen op hun beurt van overzeese migranten ongetwijfeld ook allerlei verhalen over racisme en economische exploitatie. Al deze verhalen en ervaringen worden vertaald in een anti-Mantsjoe-denken, waarin de Mantsjoes de plaats innemen van de buitenlanders in de rol van boosdoener. Men ontdekt als het ware dat ook China al eeuwen wordt geregeerd door heersers van een vreemd ras. Zij onderbouwen deze these vervolgens met hun lezing van de vroege Qing-filosoof en Ming-loyalist Wang Fuzhi, die in zijn werk fanatiek op de Mantsjoes als minderwaardige barbaren heeft afgegeven.
504
hemels mandaat
Tijdens de Zelfversterkingsbeweging worden ook andere ideen in China gentroduceerd, die worden benut om het anti-Mantsjoe-denken een betere theoretische basis te geven. Zo wordt in 1892 een oudere Duitse theorie gentroduceerd die de mensen in hirarchische categorien naar huidskleur plaatst, met de blanken aan de top en de zwarten onderaan. De Chinezen en Japanners behoren tot het gele ras, dat niet helemaal bovenaan staat, maar zeker niet onderaan. De Mantsjoes worden tot het veel primitievere Toengoesische ras gerekend. Tegelijkertijd gaat men het ontstaan van de Chinese beschaving voor het eerst terugvoeren op de Gele Keizer. Hij zou eigenlijk afkomstig zijn uit het oude Babyloni, en daarmee even oud zijn als de bijbelse cultuur waaruit de superieure westerse cultuur zou zijn ontstaan. Nieuw is hier dat het niet meer gaat om de wortels van de Chinese cultuur, maar van het Chinese volk, dus de lijn van het bloed. Tot dan toe kan iedereen aanspraak maken op het inwonerschap van het Land van het Midden, het traditionele equivalent van onze notie van China. Vanaf nu hebben sommige mensen meer recht op dit inwonerschap dan anderen. Tegenwoordig vinden wij dergelijke interpretaties tamelijk vergezocht, maar zij passen in de toenmalige westerse, Chinese en Japanse manier van redeneren over ras en geschiedenis. Culturele en fysieke afstamming vallen voortaan samen. Sinds de vroege twintigste eeuw doet ook een nieuwe jaartelling opgeld, die begint in het jaar dat de Gele Keizer zou zijn geboren, in onze kalender het jaar 2639 v.Chr., al zijn er ook andere en even speculatieve berekeningen (zie afbeelding 118). Het zal duidelijk zijn dat deze opvatting de verdere acceptatie betekent van de westerse cultuur. Als onderdeel van de vertaling van politieke spanningen naar etnische categorien wordt de paardenstaart in de laatste twee decennia van het Chinese Keizerrijk opnieuw tot symbool van de Mantsjoe-overheersing. De paardenstaart is voor de meeste Chinezen al lang een vast onderdeel van iemands mannelijke identiteit, maar hierin komt nu langzaam verandering. Overzeese Chinezen hebben altijd al meer ruimte om de paardenstaart wel of niet te blijven dragen, zolang zij verwachten niet meer terug te keren naar Qing-China. Het is daarom voor mensen als Sun Yatsen en de zijnen, die gedeeltelijk onder overzeese Chinezen opgroeien, geen grote psychologische stap om de paardenstaart af te knippen. Sun doet dit in 1895, wanneer hij een balling is in Japan en daarvoor ook al vele jaren in het buitenland heeft geleefd. Binnen China zijn er ook praktische problemen met het dragen van een paardenstaart, die na 1905 voor het eerst een rol gaan spelen. De dikke paardenstaart is namelijk onpraktisch in combinatie met de legeruniformen van het Nieuwe Leger en de schooluniformen van het nieuwe schoolsysteem, die een harde kraag hebben. Omgekeerd wordt de combinatie van de uniformen westerse stijl met de oude paardenstaart als vervreemdend ervaren. De overheid staat daarom toe dat soldaten en politie hun staart korter dragen. Het is veelbetekenend dat dit bij de politie van Beijing juist tot onrust leidt, omdat zij hun staart normaal willen blijven dragen. In het leger wordt deze stap als onvoldoende radicaal ervaren en vinden er soms golven van staart afknippen plaats. Langzaam maar zeker wordt in sommige kringen de paardenstaart iets uit het oude China en het symbool van de Mantsjoeoverheersing.
505
De jongeren met hun anti-Mantsjoe-ideen hebben ondertussen een beperkt begrip van de problemen waar China voor staat, maar ze slaan wel actief aan het complotteren, eerst in Japan en na 1908 in toenemende mate in China. Van tijd tot tijd proberen zij een vooraanstaande Mantsjoe te vermoorden, wat een enkele keer lukt, zoals de moord op de Mantsjoegouverneur van de provincie Anhui in 1907. Wanneer de revolutie in 1911 uitbreekt, worden soms lokale groepen Mantsjoes als etnische groep aangevallen, zonder dat dit een verdere militaire functie heeft. Toch is de anti-Mantsjoe-dimensie van de revolutie van 1911 niet dominant en houdt zij daarna geen stand. De opkomst van racistische ideen om China te definiren is wel een fundamentele trendbreuk met het oude keizerrijk. Er zijn in de Chinese geschiedenis altijd spanningen geweest tussen etnische groepen die verdergaan dan verschillen in welvaart of politieke macht, zoals tussen buitenlandse veroveraars en de lokale bevolking, of binnen China tussen de opdringende sedentaire landbouw door een patriarchale samenleving (de Chinese cultuur) en lokale culturen met andere landbouwsystemen en een heel andere verwantschapsstructuur. Er worden over andere lokale culturen de raarste verhalen verteld. Maar etnische verschillen en vooroordelen zijn tijdelijk, want iedereen wordt in staat geacht zich de Chinese cultuur toe te eigenen. Bovendien zijn de meeste keizershuizen multi-etnisch en/of hebben allerlei etnische groepen in dienst, zoals de Ming-dynastie, die ondanks haar etnisch Chinese oorsprong gebruik blijft maken van de Mongoolse cavalerie en van Yao-eunuchen en soldaten. Ook de Mantsjoes zijn multi-etnisch van oorsprong, maar hun leiders kiezen ervoor om de etnische dimensie te radicaliseren in een tegenstelling tussen Mantsjoes en Han (de Chinezen). Nadat de revolutie van 1911 is voltooid is het lot van de Mantsjoes niet makkelijk. Hun economische problemen blijven bestaan als tevoren, behalve dat zij nu niet meer verplicht zijn om het symbolische bestaan van Mantsjoe-soldaat in stand te houden. De Mantsjoe-elite verliest haar bevoorrechte toegang tot het bestuurlijke systeem. Vanwege de anti-Mantsjoestemming kiezen velen ervoor hun identiteit te verbergen en de meesten kiezen een Chinese familienaam. Prins Chun (1883 1951), de halfbroer van de Guangxu-keizer en de vader van diens opvolger, zal later de familienaam Jin aannemen, de Chinese vertaling van de keizerlijke familienaam Aisin. Onder de communisten worden de Mantsjoes erkend als een van de vele etnische minderheden. Daarbij gaan de nieuwe heersers uit van de oude vendels, maar geven Mongoolse en Han-leden van de vendels de keuze of zij als Mantsjoe willen worden aangemerkt of in hun oorspronkelijke etnische categorie willen vallen. Als enige minderheid krijgen de Mantsjoes echter tot 1985 vrijwel geen eigen territorium.
12.6.3 Revolutie bij verrassing

Na de dood van de Guangxu-keizer en meteen daarna van keizerin-weduwe Cixi, komt een jongetje uit de volgende generatie op de troon, keizer Puyi (1906 1967) of de Xuantongkeizer. Zijn vader, prins Chun, is een jongere halfbroer van de Guangxu-keizer. Hij wordt de regent van de nieuwe keizer. Een van zijn eerste daden is het ontslaan van Yuan Shikai, die zijn broer in 1898 zo had laten zitten ten gunste van de keizerin-weduwe. Yuan Shikai komt
506 hemels mandaat
er levend vanaf, maar moet zich terugtrekken uit het centrum van de macht. Prins Chun zet de hervormingspolitiek van de voorafgaande jaren voort. De gecommercialiseerde provinciale elite is hier en daar in China overgegaan tot de aanleg van spoorwegen. Omdat zij zich steeds meer met economische activiteiten bezighoudt, is zij ook gevoeliger voor de nog steeds toenemende buitenlandse economische inmenging. De centrale overheid zit ondertussen in grote financile problemen en hoopt door het nationaliseren van de spoorwegen in 1910 een goede bron van inkomsten te verwerven. Aangezien er in China onvoldoende kapitaal voorhanden is voor zulke grote projecten, is het sowieso onvermijdelijk dat de staat deze taak op zich neemt en de spoorwegen met buitenlands kapitaal financiert. De minister van Transport, de eerdergenoemde Sheng Xuanhuai, sluit daarom een grote lening af bij een consortium van buitenlandse banken, ondanks aanzienlijke weerstand op provinciaal niveau waar men de investeringen in eigen land wil houden en buitenlandse inmenging op principile, nationalistische gronden afwijst. In Sichuan breekt in de lente van 1911 een door de provinciale elite geleid protest uit, niet omdat zij hun al genvesteerde geld niet terugkrijgen, want dat is wl het geval, maar omdat een deel van het nog niet gebruikte kapitaal is geparkeerd op banken in Shanghai die failliet zijn gegaan. Men vraagt ook dit geld terug van de regering, die daaraan niet kan en niet wil voldoen. Van een revolutie is op dit moment nog geen sprake. De gebeurtenissen in Sichuan zijn vooral interessant, omdat zij aangeven hoe de investeerders verwachten dat de staat garant blijft staan voor de financile schade, in dit geval het bankroet van banken, die men in open economisch verkeer kan lijden. Op dat moment is de staat goed beschouwd verder in zijn ideologische modernisering dan de lokale elites. De spanningen blijven echter oplopen. De revolutionairen bereiken met hun antiMantsjoe-complotten in 1911 het leger in Wuchang in de provincie Hubei. Wanneer de Mantsjoe-leiding van het leger probeert de complotten op te rollen, is het vooral de angst in de repressie te worden meegezogen die maakt dat het plaatselijke leger op 10 oktober 1911 aan het muiten slaat. Dit moment geldt sindsdien als de centrale gebeurtenis van de revolutie van 1911 (xinhai geming) waarna het keizerlijke systeem in snel tempo ten val komt. Interessant genoeg zijn het de gewone soldaten die muiten en niet de officieren. Gewone soldaten hebben voor het eerst een ideologische agenda, omdat in het gemoderniseerde deel van het leger niet alleen de officieren, maar ook de gewone soldaten geletterd zijn. Zij zijn daarom veel vatbaarder voor de propaganda van de revolutionairen. De officieren zijn bang voor hun carrire en sluiten zich aan bij de muiterij. De soldaten nemen met geweld in een mum van tijd Wuchang en twee aangrenzende steden (die samen het moderne Wuhan vormen) in. De Mantsjoes slagen erin de muiterij in de meest noordelijke van deze drie steden neer te slaan, maar niet voordat een golf van rellen en opstanden in grote delen van het land is uitgebroken. De repressie verliest daardoor haar momentum. Vooral in de provincies vanaf het Yangzi-stroomgebied naar het zuiden zien plaatselijke revolutionairen en geheime genootschappen, louter georganiseerde smokkelaars en bandieten met een dun revolutionair laagje en weinig visie voor de lange termijn, hun kans schoon om in actie te komen. Bij deze incidenten wordt ook gevochten, waarbij de Mantsjoes in de provincies vaak een speciaal doelwit zijn. Vooral in dit stadium heeft de revolutie
van 1911 een sterk anti-Mantsjoe-karakter. Bij de gewelddadige muiterij van 10 oktober in Wuchang is nadrukkelijk een Mantsjoe-generaal verjaagd en is juist het Mantsjoe-deel van zijn leger over de kling gejaagd. Dit wordt gevolgd door een moordpartij van twee dagen op alle Mantsjoes die men kan vinden. Ook in de belangrijke provinciestad Xian in het noorden worden twee weken lang duizenden Mantsjoe-soldaten en hun families afgeslacht. Kleinere moordpartijen vinden ook elders in China plaats, soms na afloop van plaatselijke gevechten en soms willekeurig. Tijdens de rellen worden Mantsjoes geselecteerd op grond van hun uitspraak, hun uiterlijk en bij de vrouwen bijvoorbeeld het niet hebben van gebonden voeten. Het gaat niet om een gerichte politiek-militaire strijd tegen de steunpilaren van de dynastie in het algemeen, maar om een wraakoefening met sterk racistische boventonen. Individuele Mantsjoes en andere leden van de vendels die op reis zijn door het land vallen ten slachtoffer aan vergelijkbare moordpartijen. Het geweld vindt vooral plaats in de revolutionaire delen van China en houdt op in januari 1912, wanneer onderhandelingen onder leiding van Yuan Shikai leiden tot het aftreden van de laatste keizer van China (zie afbeelding 117).
afbeelding 117 De rebellen op deze foto uit het begin van 1912 hebben nog niet de moeite genomen hun paardenstaart af te knippen. Misschien hebben zij zich zo ingedekt voor het geval de revolutie zou mislukken. Of zij hebben niet stilgestaan bij zoiets normaals als hun hoofdhaar. Zij behoren echter niet tot de tegenstanders van de revolutie.
Ondertussen verandert de revolutie snel van aard, want de provinciale elites gaan enkele weken na de muiterijen en opstandjes al een centrale rol spelen in de gebeurtenissen. Lokale
508 hemels mandaat
structuren herstellen de orde, hetzij het plaatselijke leger onder leiding van de nieuwe militaire elite, dan wel de provinciale vergadering. De leiding van de gemoderniseerde legers en de leden van de provinciale vergadering zijn allemaal afkomstig uit de maatschappelijke elite, dus er is geen grote tegenstelling tussen beide groepen. Al in november 1911 zijn in totaal veertien provincies formeel uit het Qing-rijk gestapt, terwijl binnen het eigenlijke China nog maar drie provincies in het noorden loyaal zijn gebleven, naast de drie provincies van het oude Mantsjoerije en de gebieden in het verre westen. Ambtenaren van buiten een provincie moeten aftreden, ongeacht hun politieke opvattingen, en worden door mensen uit de eigen provincie vervangen. Van een volksrevolutie is geen sprake en de elite neemt het heft weer in handen. Interessant is om vast te stellen hoe de ontwikkelingen van de late Qing in deze periode tot volle wasdom komen, namelijk het nieuwe leger met zijn professionele leiding, de provinciale vergadering, en de plaatselijke elites met een basis in handel of grondbezit. Lagere bevolkingsgroepen, pure revolutionairen of geheime genootschappen spelen een rol in de eerste incidenten, maar daarna niet meer. De Mantsjoes en de leiding uit Beijing worden buiten spel gezet en de plaatselijke militaire leiders trekken samen met kooplui en de grotere grondbezitters de macht naar zich toe. Vertegenwoordigers van de provinciale vergaderingen kiezen eind december 1911 de revolutionair Sun Yatsen tot hun president, terwijl de keizer formeel nog aan de macht is (zie afbeelding 118). Zij roepen 1 januari 1912 uit tot het eerste jaar van de republiek, een jaartelling die op Taiwan nog steeds wordt gevolgd. De keuze van Sun Yatsen is vooral een compromis. Hij is niet zo invloedrijk en bekendere kandidaten zouden tot veel controverse aanleiding hebben gegeven. De verkiezing van een nationale president geeft duidelijk aan dat de provincies niet uit het Qing-rijk stappen om onafhankelijk te worden, maar omdat zij een nieuwe nationale orde willen met meer macht en kansen op lokaal niveau n een nieuwe nationale leiding. Tegelijkertijd willen zij dat de nieuwe staat minder toegeeflijk is aan de buitenlandse machten in China. Mede door het soms buitensporige geweld tegen plaatselijke groepen Mantsjoes zit de schrik er bij de Mantsjoe-prinsen in Beijing wel in. De dynastie in de persoon van dezelfde prins Chun, de regent van de minderjarige keizer, roept de hulp in van Yuan Shikai. Deze zet de legers echter niet of te laat in. Dit zal niet uit angst voor het gebruik van geweld zijn geweest, want hij heeft in 1900 1901 wel de Boksers in Shandong onderdrukt met duizenden doden tot gevolg. Eerder is het zo dat hij meer heeft aan zijn Noordelijke Leger als dreiging achter de hand dan daadwerkelijk in het veld. Bovendien is moeilijk te voorspellen hoe zijn leger zich zal gedragen, want de soldaten en officieren zijn ook partij in de gebeurtenissen geworden. Een deel van zijn staf zal zeker hebben gesympathiseerd met de revolutie en hij zal weinig medelijden hebben met prins Chun die hem in 1908 nog heeft ontslagen. Wij zullen het waarschijnlijk nooit weten, want Yuan Shikai is geen mens die zijn overwegingen op papier vastlegt, maar iemand van daden. Binnen twee maanden heeft hij een vrede uitonderhandeld tussen de legers, de provincie en het hof. Voor die vrede moet de keizer aftreden, hetgeen op 12 februari 1912 formeel gebeurt. In april van dat jaar wordt Yuan Shikai president en begint een nieuw tijdperk.
509
afbeelding 118 Deze maandkalender illustreert een specifiek moment in de geschiedenis van de revolutie van 1911. De nieuwe staat heet hier nog De Grote Han Republiek van de Hua van het Midden, met een sterk etnische component in de naam. Sun Yatsen is afgebeeld als de democratische president Sun Wen, met naast hem de hoogste Chinese generaal. Onder hem de Chinese keizer Puyi, en daaronder twee vrouwelijke legerleiders, een legereenheid en diverse buitenlandse officieren. De kalender bestrijkt het maanjaar 19121913 in de westerse jaartelling en het jaar 4610 in de jaartelling van de Gele Keizer.
Natuurlijk is het niet zo dat het keizerrijk meteen voorbij is als sociaal of cultureel verschijnsel, maar op politiek niveau is het met de Mantsjoe-Qing-dynastie afgelopen. De voormalige keizer mag zich zo blijven noemen, of, beter gezegd, de hofhouding mag het driejarige kind keizer blijven noemen. Hij krijgt een staatspensioen en zijn titel wordt afgetreden keizer. De ex-keizer mag met zijn familie tot 1924 in een deel van het paleis en het zomerpaleis aan de rand van de stad blijven wonen. Daarna wordt hij alsnog door een lokale krijgsheer uit zijn oude paleis gezet. De afschaffing van het meer dan twee millennia oude keizerlijke systeem in 1911 is het gevolg van een aaneenschakeling van toevallige gebeurtenissen, waarin ook revolutio510 hemels mandaat
naire groepen een kleine rol hebben. Het had allemaal ook heel anders kunnen lopen. Niet het spoorwegoproer in Sichuan of de muiterij in Wuhan vormt de werkelijke oorzaak van deze omwenteling, maar de weigering van Yuan Shikai en zijn collega-generaals om de lokale incidenten met hun legermacht de kop in te drukken. Daarna zijn het de nieuwe provinciale elites die de revolutie naar zich toetrekken. Wederom is het de vermoede maar nooit goed aangetoonde vechtkracht van het Noordelijke Leger en de mogelijkheid deze daadwerkelijk in te zetten, die Yuan Shikai zijn macht en invloed geven. Net als eerder in zijn loopbaan, maakt hij gebruik van de mogelijkheden van het moment, waarbij hij op verlate wijze revanche kan nemen op prins Chun, die hem in 1908 de politieke wildernis in heeft gestuurd.
12.6.4 De revolutionairen ingehaald ter rechterzijde

In de gebeurtenissen tot 1911 hebben revolutionairen slechts een vrij marginale rol gespeeld. De revolutie van 1911 is na de eerste muiterijen en opstandjes er vooral een van elites, niet van complotteurs. Na enkele maanden neemt Yuan Shikai de teugels zelfs helemaal in handen en vooralsnog is hij de meest succesvolle samenzweerder. Alleen in de dominante nationalistische en communistische historiografie wordt aan Sun Yatsen en andere revolutionairen een belangrijke en succesvolle rol toegeschreven. Toch is iemand als Sun Yatsen wel degelijk relevant, maar pas nadat Yuan Shikai is afgetreden en in 1916 is gestorven. Dan zal de politieke partij die uit Suns activiteiten is voortgekomen met een beroep op zijn ideologie en met hem als het revolutionair boegbeeld alsnog aan de macht komen. Dankzij dit succes wordt Sun Yatsen met terugwerkende kracht tot de Vader van de Chinese Republiek gemaakt. Volgens de nationalistische visie is Sun al sinds zijn jeugd bezield van de overtuiging dat China bevrijd moet worden van de Mantsjoe-overheersing. Hij wordt in de late negentiende eeuw de drijvende kracht achter een serie opstandjes in Zuid-China, met behulp van de Triaden en van overzeese Chinese gemeenschappen die hij met succes heeft weten te organiseren in een revolutionaire beweging. In de jaren daarop ontwikkelt hij zich tot een groot politiek en sociaal denker, wiens Leer van de Drie Volksprincipes (sanmin zhuyi) de blauwdruk moet vormen voor Chinas toekomstige ontwikkeling. Zijn ideen worden in heel China verbreid en zouden hebben genspireerd tot de revolutie van 1911. Wanneer hij eind 1911 in China terugkeert, wordt hij in Shanghai tot president van de republiek uitgeroepen. Omdat het noorden en het leger door Yuan Shikai worden beheerst, doet Sun daarna in het belang van de nationale eenheid grootmoedig afstand van die positie en laat hij Yuan Shikai president worden. Tot zover de officile Chinese geschiedschrijving, die in dit opzicht in de nationalistische en in de communistische variant gelijk is. Andere visies op Sun Yatsen zijn realistischer, en minder hagiografisch. Hij wordt in 1866 geboren aan de rand van het rijk, in een arm gezin in een dorp dicht bij Macao. Zijn vijftien jaar oudere broer is geslaagd als migrant in Hawa en laat hem in 1879 overkomen. Hij krijgt een opleiding op een middelbare school, waar hij onder meer uitstekend Engels leert. In 1883 stuurt zijn broer hem terug, omdat hij bang is dat Sun Yatsen zich tot het christendom zal bekeren. In 1883 is hij weer thuis, maar hij is al lang losgeraakt van zijn
culturele wortels en heeft bijvoorbeeld een afkeer van de traditionele religie ontwikkeld. Hij gooit tot grote woede van de plaatselijke bevolking de beelden van hun tempel kapot. Ook zijn familie is boos, maar helpt hem te vluchten naar Hongkong. In 1884 bekeert hij zich daar tot het christendom. Hij leert hier verder aan een middelbare school. In 1892 rondt hij zijn opleiding tot arts af en praktiseert korte tijd als dokter. Zijn netwerken zijn veelzijdig, dankzij zijn Kantonese wortels en persoonlijke ervaringen met de Chinese, Britse en Amerikaanse cultuur, en ten slotte zijn bekering tot het christelijke geloof. Zijn persoonlijke levensweg zal hem in staat stellen om goede contacten op te bouwen met overzeese Chinezen en hen te overtuigen om geld te investeren in zijn revolutionaire project voor een nieuw China. Typerend voor Suns Werdegang zijn ook diens huwelijken. Als jonge man wordt hij uitgehuwelijkt aan een dorpsgenote, bij wie hij drie kinderen krijgt, waarvan de zoon een belangrijke rol zal spelen in de latere Nationale Volkspartij. Zoals wel meer vroege revolutionairen, zegt hij dit huwelijk uiteindelijk eenzijdig op in 1915, voor een tweede huwelijk met Song Qingling (1893 1981). Zij is de dochter van een Hakka-vader die als jongetje in de Verenigde Staten opgroeit in een Chinees milieu, maar uiteindelijk wordt opgeleid tot methodistische zendeling. De vader komt terug om als prediker en later zakenman in de omgeving van Shanghai te gaan wonen en werken. Haar zuster Song Meiling (circa 1897 2003) trouwt later met Suns opvolger Chiang Kaishek (Jiang Jieshi) (1887 1975), nadat deze op een analoge manier is gescheiden van zijn eerste vrouw, de moeder van zijn twee kinderen. Een andere zus is getrouwd met een van de rijkste mannen van China, en een van hun broers, T.V. Song (1894 1971), is een vooraanstaande zakenman in Shanghai en politicus in de Nationale Volkspartij. Allemaal hebben zij lange tijd in de Verenigde Staten gestudeerd. Sun Yatsen krijgt met dit huwelijk toegang tot een belangrijk christelijk politiek netwerk in de omgeving van Shanghai. Aan de andere kant blijft hij staan in zijn eigen wereld, een mengeling van de Chinese diaspora, christendom en sterke Amerikaanse connecties. Sun Yatsen probeert in 1894 audintie te krijgen bij Li Hongzhang, maar krijgt geen belet. Gezien zijn lage sociale afkomst en het ontbreken van substantile traditionele vorming is dit niet verbazingwekkend. Vanaf dit moment begint hij zijn revolutionaire carrire, met de stichting van de Verhef China Vereniging (xingzhong hui) in Hawa in hetzelfde jaar en de vestiging van een afdeling in Hongkong in 1895. Zijn coup later dat jaar wordt al ontdekt voor hij plaatsvindt en Sun moet vluchten. In 1896 is hij op bezoek in Londen. Daar wordt hij door de Chinese diplomatieke vertegenwoordiging gekidnapt, maar die moet hem na vijf dagen weer vrijlaten onder grote publieke en daarna diplomatieke druk. Dit incident geeft hem een zekere faam, maar desondanks moet hij vanaf 1895 tot 1911 in de Chinese periferie opereren. Sun Yatsen reist rond in Zuidoost-Azi, Europa en Amerika. Hij heeft vooral goede contacten met de overzeese Chinezen en enkele Japanse revolutionairen, maar tussen hem en de meeste Chinese literaten in ballingschap, onder wie Kang Youwei en Liang Qichao, en de studenten in Japan blijft een grote culturele afstand bestaan. De cultuur in de oude schrijftaal is voor iedereen nog steeds maatgevend en Sun Yatsen is daarin zo goed als ongeschoold. Hij kan Kantonees of Engels spreken, maar spreekt de spreektaal van de bestuurlijke elite (het Mandarijn of guanhua) matig. Ook beheerst hij de oude en dan nog springlevende schrijf512 hemels mandaat
taal slechts in beperkte mate, en al helemaal niet op het niveau van andere literaten uit die tijd. Hij praat met de Japanners Engels en met Kang Youwei of Liang Qichao ongetwijfeld Kantonees. Met de meeste Chinezen uit andere gebieden in China zal hij slechts moeizaam hebben kunnen communiceren. In 1905 stichten studenten in Japan de Alliantie Vereniging (tongmeng hui, de oudste kern van de latere Nationale Volkspartij), waarin diverse radicale stromingen worden verenigd, waaronder Sun Yatsens Verhef China Vereniging. Zij zijn genspireerd door de Triaden in hun rituelen, zoals het sluiten van een alliantie met een eed of geheime wachtwoorden, maar ook in hun doelstelling de Mantsjoes omver te werpen en China terug te winnen. Omdat Sun niet is opgeleid in de traditionele literaire canon en afkomstig is uit het verre zuiden, hebben de studenten wel moeite met hem, maar hij wordt toch als voorzitter gekozen. Dankzij de mislukte ontvoering in Londen in 1896 heeft hij een revolutionaire reputatie binnen de Chinese gemeenschap buiten China zelf; hij is verder fel tegen de Mantsjoes. De Alliantie Vereniging groeit naar eigen zeggen van enkele honderden leden in 1905 tot circa tienduizend leden in 1911. Zij rekruteren met enig succes onder de soldaten van het Nieuwe Leger. De aanleiding tot de muiterij van Wuchang in oktober 1911 is dat de legerleiding ledenlijsten heeft gevonden van een revolutionaire organisatie en bezig is die op te rollen. Sun Yatsens feitelijke rol in de Chinese revolutie is beperkt en zijn mederevolutionairen zijn veel actiever. De mede door hem opgerichte Alliantie Vereniging is zwak en verdeeld, en niet iedereen erkent hem als leider. In 1910 wordt de vereniging heropgericht en vervolgens grotendeels van Sun losgemaakt, met als doel de revolutie vanuit Zhejiang in het Beneden Yangzi gebied tot stand te brengen, in plaats vanuit Suns geboorteprovincie Guangdong. Suns gezag als oppositieleider wordt permanent aangevochten, door gematigde figuren als Kang Youwei en Liang Qichao, en door mederevolutionairen met een andere sociale en regionale achtergrond. Voor alle beoordelaars geldt Sun Yatsen als een moedig man en een idealist, maar de officile lezing van zijn rol in de revolutie van 1911 is niet meer dan een politieke mythe. Suns Drie Volksprincipes zijn vr 1911 nog maar in enkele hoofdlijnen geformuleerd. Vreemd is dat niet, want hij is vooral een prater en agitator, en veel minder een schrijver. De uitwerking ervan dateert van veel later en blijft onvolledig. Zij omvatten de principes van de familie van het volk (minzu zhuyi), de macht van het volk (minquan zhuyi) en het welzijn van het volk (minsheng zhuyi). Het principe van de familie van het volk betekent voor hem, zoals voor veel van zijn Chinese mede-intellectuelen, dat het Chinese volk dezelfde pure biologische oorsprong heeft. Oorspronkelijk is dit principe vooral gericht tegen de Mantsjoes en in de jaren twintig van de twintigste eeuw wordt het omgevormd in een anti-imperialistische boodschap. Het principe van de macht van het volk betekent niet een egalitaire democratie, maar vooral dat er goed wordt geregeerd ten behoeve van het volk. Hij concentreert zich op de noodzaak een sterke staat op te bouwen, terwijl dingen als algemeen kiesrecht nog niet aan de orde zijn zolang het volk niet voldoende is opgevoed. Het principe van het welzijn van het volk houdt in dat landbouw en industrie meer moeten produceren, met behulp van een landhervorming door de staat. Na 1911 ontwikkelt hij dit
principe in de richting van het mogelijk maken van grotere onafhankelijkheid van westerse invloed, dus analoog aan zijn eerste principe. Maar in tegenstelling tot zijn eerste principe, dat duidelijk gericht is tegen het imperialisme waar China in die tijd van te lijden heeft, sluit hij buitenlandse investeringen niet uit. Goed beschouwd past Suns visie naadloos in een lange paternalistische traditie, ontleend aan de klassieke filosoof Mencius en centraal in de neoconfucianistische traditie. Hierbij is het de taak van de overheid om voor het volk te zorgen en hebben collectieve rechten, inclusief welvaart, voorrang op individuele rechten. Het is een visie die niet alleen opgeld doet op Taiwan tot het opheffen van de staat van beleg in de late jaren tachtig van de twintigste eeuw en de volledige keuze voor een democratisch systeem, maar ook in het communistische China van vandaag de dag.
12.7 Economische en sociale veranderingen

12.7.1 Economische veranderingen
Zoals ook in de politiek gaan de veranderingen in de economie na 1895 veel sneller dan voorheen, al blijven zij beperkt tot specifieke gebieden, zoals de verdragshavens en omgeving. In al deze ontwikkelingen blijft de relatie tussen de hogere ambtenaren en de nieuwe industrialisering zeer nauw. Het voornaamste verschil is dat er nu niet meer n centrum is in de vorm van Li Hongzhang, die sterk aan macht en controle heeft ingeboet, maar verscheidene regionale leiders, en dat de ontwikkelingen in een regionaal politiek netwerk worden ingebed. Tegelijkertijd wordt na 1895 bij het verdrag van Shimonoseki aan Japan toegestaan om eigen fabrieken te bouwen. De Qing kan haar eigen burgers nu niet meer verbieden om fabrieken te bouwen, zoals tot dan toe het geval is. Particulieren met toegang tot voldoende kapitaal mogen voortaan hun eigen initiatieven ontplooien. Wij zien na 1895 een grote toename van het aantal ondernemingen, met een grotere kapitalisering dan voorheen, zoals mijnen, weverijen, zijdespinnerijen, meelfabrieken, een luciferfabriek, oliepersen en een wijnmakerij. Deze ondernemingen zijn vooral modern in hun gebruik van mechanisering voor arbeidsprocessen die vanouds met de hand en met simpele hulpmiddelen worden verricht, want de onderliggende sociale relaties blijven verrassend eender als in de oude handwerksindustrie. De nieuwe ondernemingen bestaan uit een netwerk van losse ondernemers die een specifieke taak aannemen en daarvoor weer mensen in dienst nemen, vergelijkbaar met bouwprojecten met allerlei onderaannemers. De onderliggende relaties zijn die van uitgebreide familie- of patroon-clintnetwerken, zoals voorheen ook in de handwerksindustrie. De voorkeur gaat uit naar het bouwen van fabrieken in de verdragshavens, omdat daar een betere toegang tot buitenlandse expertise, handelaren en kapitaal bestaat, maar ook omdat de juridische inkadering daar veel beter is. Directe contractarbeid tussen de fabriekseigenaar en zijn werknemers begint pas in de late jaren twintig van de twintigste eeuw in de fabrieken van Shanghai, dus veel later dan de mechanisering van het arbeidsproces. In veel opzichten is de latere communistische reactie tegen het verfoeilijke
514
hemels mandaat
kapitalisme van de nieuwe Chinese industrie een reactie tegen dat specifieke type uitbuiting en de rechteloosheid die er vaak mee is verbonden. De echte toename van de buitenlandse investeringen in China vindt pas plaats na 1900, want de Nieuwe Politiek is een enorme stimulans. Zo gaan de investeringen van Groot-Brittanni omhoog van 260,3 miljoen US$ in 1902 naar 607,5 miljoen US$ in 1914, en nog eens naar 1.189,2 miljoen US$ in 1931. De investeringen van Japan gaan van vrijwel niets in 1902 naar 219,6 miljoen US$ in 1914, en naar 1.136,9 miljoen US$ in 1931. Het aantal buitenlanders stijgt explosief van circa 10.091 in 1895 naar 163.827 in 1913, van wie zon 9.000 Britten en ruim 80.000 Japanners. Het aantal buitenlandse ondernemingen groeit van 603 naar 3.805 in dezelfde periode. Opmerkelijk is de groeiende relatieve betekenis van Japan in China, want naast de Japanse investeringen in dat land zien wij ook nog een sterke territoriale expansie in Taiwan, Korea en daarna Mantsjoerije. Hoewel nieuwe industrien veel geld kosten, vallen de kosten daarvan in het niet bij die van spoorwegen. De aanleg van spoorwegen wordt daarom een belangrijke motor om nieuwe vormen van kredietverstrekking te ontwikkelen. Een van die eerste spoorwegen, een traject van slechts 87,5 km vanaf de noordelijke havenstad Tianjin, kost in 1888 al 1,82 miljoen Chinese dollars. De spoorlijn van Beijing naar Hankou van 1.311 km wordt voltooid in 1905 en heeft in totaal 68 miljoen Chinese dollars gekost. De omvang van het land maakt de aanleg van spoorwegen een heel ander soort onderneming dan in West-Europa het geval is. De traditionele Chinese banken kunnen onvoldoende krediet verstrekken en ook de nieuwe westerse banken beschikken maar over beperkte mogelijkheden (zie afbeelding 119). In 1897 wordt daarom eindelijk de eerste moderne bank gesticht, de Keizerlijke Bank van China (zhongguo tongshang yinhang, letterlijk De Chinese Handelsbank), door Sheng Xuanhuai, zij het pas na grote strijd met de conservatieve ambtelijke top. Zij wordt gevolgd in 1905 door de centrale bank, vanaf 1908 onder de naam Bank van de Grote Qing (daqing yinhang), en vanaf 1912 omgedoopt in de Bank van China (zhongguo yinhang). De Keizerlijke Bank van China wordt gefinancierd door het ministerie van Financin met een deposito van 1,4 miljoen Chinese dollars en 3,5 miljoen aandelenkapitaal. Later groeit de bank nog verder, waardoor het de grootste financile instelling wordt van de late Qing. De bank geeft ook eigen bankpapier uit, zodat men minder afhankelijk wordt van zilver. Zij helpt bij de financiering van tal van nieuwe industrile ondernemingen, maar hoewel de bank een particuliere onderneming is naar westers model, zijn de relaties met de overheid nog steeds sterk. Zij lijdt onder vervalst bankpapier en besteedt door de sterke relatie met de overheid te weinig aandacht aan het aantrekken van particulier kapitaal. Naast deze bank ontstaan tal van andere banken, zodat de 3,5 miljoen aandelenkapitaal waarmee die ene Keizerlijke Bank van China in 1897 is begonnen in 1911 al is gegroeid tot 192 miljoen verdeeld over 17 banken. Naarmate het makkelijker wordt onafhankelijk van de staat voldoende kapitaal te genereren voor een nieuw industrieel of infrastructureel project, neemt ook de rol van ambtelijke patronage (en kapitaalverschaffing) sterk af. De scheiding tussen de staat en de nieuwe banken is een belangrijke nieuwe ontwikkeling, die bepaald niet vanzelfsprekend is. Wij zagen hiervan al een mooi voorbeeld in het protest in Sichuan tijdens de zomer van 1911, de voorbode van de revolutie van oktober
1911. De protesten ontstaan omdat de centrale staat weigert de geleden schade op zich te nemen wanneer kapitaal dat is geparkeerd op banken in Shanghai door hun faillissement verloren gaat. Hoewel in het verhaal van de revolutie van 1911 deze gebeurtenissen vaak gelden als een eerste positieve stap naar de afschaffing van het conservatieve keizerlijke systeem, zijn zulke protesten vanuit economisch perspectief juist uitermate conservatief. In die zin is de revolutie van 1911 dus niet alleen een moment waarop de sociale elite haar kans grijpt om daadwerkelijk meer macht uit te oefenen, maar ook een eerste reactie op de gevolgen van een economisch systeem waarin de staat niet meer alles kan of wil controleren.
afbeelding 119 Met de opkomst van de nieuwe banken zijn de oude instellingen nog niet verdwenen. Afgebeeld is een leenbriefje dat is uitgegeven door een traditionele bank (qianzhuang) na 1911. De krachtige ronde haal rond het geldbedrag in het midden geeft aan dat het bedrag is afgelost. De zegels fungeren als een handtekening of waarmerk van de instelling.
516
hemels mandaat
Naast de opkomst van banken is een minstens zo belangrijke ontwikkeling de stichting van plaatselijke Kamers van Koophandel, die kort na 1900 begint. Tegelijkertijd sterven de oude gilden en Kaufmannschaften in de loop van de twintigste eeuw als commercile organisatievorm grotendeels uit. De Kamers van Koophandel ontwikkelen zich uit een breed scala aan lokale groepen waarvan de oude gilden er maar n zijn. Kooplui, lokale elites en ambtenaren zijn al decennia, zo niet langer, gewend samen te werken voor het goede doel. De reden voor hun samenwerking is hun beroepsmatige aanwezigheid in hetzelfde gebied. Dit organisatieprincipe komt in plaats van de organisatie van gilden rond hetzelfde beroep of de Kaufmannschaften op grond van de herkomst van kooplui uit hetzelfde gebied. De leidende kooplui van Shanghai richten in 1902 (en formeel in 1904) de eerste Kamer van Koophandel op in China, nadat er eerder een is opgericht in Hongkong. De samenwerking is niet bedoeld om concrete belangen te behartigen of als wederzijdse steun, en dient ook geen goede doelen, maar vooral om de communicatie met de overheid te verbeteren. Omdat de overheid dergelijke samenwerkingsverbanden nodig heeft voor haar nieuwe economische politiek, erkent zij de Kamer van Koophandel als partner en stimuleert zij de stichting van meer van dergelijke instellingen. Zij worden in de volgende jaren over het hele benedenYangzi-gebied opgericht. De leden van de nieuwe Kamers van Koophandel plaatsen de plek waar zij actief zijn centraal in hun politieke handelen, waarmee zij een duidelijke uiting zijn van de provincialisering van het toenmalige China. De late Qing-bestuurders zijn permanent op zoek naar nieuwe inkomsten, omdat het centrum deels de controle over de lokale inkomsten heeft verloren, terwijl de oorlogen met het buitenland, de schadevergoedingen of indemniteiten, en het moderniseren van leger en economie allemaal veel geld kosten. Het lukt de belastinginkomsten te vergroten, maar dit leidt ook tot een toenemende en uiteindelijk fatale druk op de lokale bevolking. De groei aan belastinginkomsten is alles bij elkaar indrukwekkend, van circa 42,5 miljoen tael in 1849 waarvan ongeveer een kwart uit de handel, 77 miljoen tael in 1885 dankzij de verviervoudiging van de handelsinkomsten, naar bijna 302 miljoen tael in 1911 door de verdere toename van de handelsinkomsten. Een fraai voorbeeld van een wezenlijke verandering in het genereren van staatsinkomsten is de heffing van belastingen op de verbouw van en de handel in opium. Wij hebben eerder al gezien dat de import van opium zich na 1872 stabiliseert en daarna zelfs weer afneemt. Tegelijkertijd neemt de eigen aanplant toe. In de periode 1885 1905 komt al 6-7% van totale belastinginkomsten uit de verbouw van opium en in 1906 stijgt dit naar 14%. Dit levert een vergelijkbaar dilemma op als voor de hedendaagse staat die belasting heft op alcohol en tabak, maar tegelijkertijd het gebruik ervan probeert terug te dringen. De zwakke politieke systemen tussen 1911 en 1949 zullen noodgedwongen alleen maar meer op de inkomsten uit opiumverbouw en -handel vertrouwen, die veel makkelijker zijn te innen dan de landbouwbelasting in gebieden die zij vaak nauwelijks of niet controleren. Uiteindelijk zijn de inkomsten van de staat belangrijker dan de morele of medische problemen van de verslavingen. Het probleem van de nieuwe staat na de afschaffing van het examensysteem is dat er niets in de plaats komt voor het oude paternalistische ideaal van de keizer en zijn vertegenwoordigers als hoeders van het volk.
Hier is vooral ingegaan op de laatnegentiende- en vroegtwintigste-eeuwse veranderingen in de economische politiek en de economische relaties met het buitenland. Toch is daarmee een groot deel, en misschien zelfs het grootste deel van de Chinese economie voornamelijk een landbouweconomie buiten beschouwing gebleven. De verbouw van granen zoals rijst of tarwe, maar ook gierst, sorghum (gaoliang) en andere soorten is essentieel om de mensen te voeden. Vezelplanten worden verbouwd voor textiel, zoals katoen, hennep en vlas. Moerbeibomen worden geplant om de zijdewormen met hun bladeren te voeden, en de zijde blijft een belangrijk exportproduct tot de komst van kunststoffen. Zaden en bonen worden op grote schaal verbouwd als groente, voor sojaproducten of om olie uit te winnen. De familie blijft de basiseenheid van de economische productie. De mechanisering blijft beperkt, onder meer omdat arbeid dankzij de bevolkingsgroei goedkoop is en de aanschaf van machines langetermijninvesteringen vergt die alleen renderen in een stabiele politieke situatie. Er is concurrentie van de koloniale plantage-economien die dankzij de meedogenloze uitbuiting van de arbeiders en de in een vroeger stadium ingezette mechanisatie goedkoper kunnen produceren. Wanneer nodig zetten de westerse landen daarnaast protectionisme in om hun eigen afzetmarkten te beschermen.
12.7.2 China en de globalisering

China is al sinds eeuwen onderdeel van internationale handelsnetwerken, waarbinnen goederen met een hoge waarde en een laag gewicht of volume worden verhandeld voor andere goederen of geld. Sinds de zestiende eeuw neemt de omvang van deze handel aanzienlijk toe, die in de allereerste plaats bestaat uit de eigen jonkhandel tussen China, Oost-Azi (Japan, Korea, en de Ryky-eilanden) en Zuidoost-Azi, en daarnaast uit de handel door Europese vloten met Europa en binnen Azi. Deze ontwikkeling gaat gelijk op met de toenemende regionale handel in China, vooral in het Yangzi-gebied dankzij de mogelijkheid van bulktransport over water. China is vanaf de zestiende eeuw essentieel voor het ontstaan van een wereldeconomie, dankzij de productie van goederen die zo populair worden in de westerse wereld dat westerse handelaren door handel of de directe exploitatie van hun kolonin zo veel mogelijk kostbare metalen als zilver, goud en koper proberen te verwerven voor de Chinese producten. Dit leidt al vanaf de late zestiende eeuw tot een grote onderlinge financile afhankelijkheid via de gebruikte betaaleenheden, die zichtbaar worden in soms grote schommelingen van de waarde van het gebruikte zilvergeld. Helemaal nieuw is dit voor China niet, want China exporteert al eeuwenlang goederen naar de omringende landen, terwijl Perzische en Arabische handelaren in de loop van het eerste millennium ook in toenemende mate naar China komen om luxegoederen te verkopen. De integratie van de economien gaat naar een nieuw niveau, wanneer de import of export van producten ook leidt tot lokale verschuivingen in de productie. De export van porselein, thee, zijde, rabarber en andere goederen naar het Westen verdringt daar vooralsnog niet op grote schaal de lokale productie van vergelijkbare goederen, behalve misschien dat er minder vraag is naar luxe zilveren en koperen borden, schalen en dergelijke, die immers worden vervangen door porselein. Aangezien zilver en koper in dezelfde tijd steeds meer nodig
518 hemels mandaat
zijn als betaalmiddel, zal dit weinig problemen hebben opgeleverd. Omgekeerd is China niet in westerse grondstoffen of goederen genteresseerd, maar wel in kostbare metalen. Van globalisering is daarom tot de achttiende eeuw nog geen sprake, maar wel van een toenemende commercile integratie. Omdat de import van porselein, thee, zijde en andere goederen of fabricaten uit China kostbaar is, worden al snel pogingen gedaan deze producten te vervangen of na te maken. Het beroemde Delfts blauw aardewerk wordt ontwikkeld als substituut voor porselein. In de vroege achttiende eeuw slaagt een Duitse alchemist in Meissen erin na uitgebreide experimenten het porseleinproced te imiteren. Dit lukt hem nog voordat een jezuet de samenstelling van porselein in een brief naar Europa heeft beschreven, met bijvoeging van een monster met het juiste mengsel. In Duitsland en daarna ook elders in Europa wordt vervolgens op grote schaal een eigen porseleintraditie ontwikkeld, die concurreert met het porselein uit China. De economische consequenties voor de export van het Chinese porselein op de lange termijn zijn nog niet goed beschreven. Meer principieel is hier echter al sprake van globalisering, waarbij niet meer alleen sprake is van internationale handel, maar van een wederzijdse benvloeding van de markt in hetzelfde product. Hetzelfde proces van globalisering vindt vanaf de negentiende eeuw ook plaats met talloze andere producten. De theeplant wordt uit China gexporteerd naar bijvoorbeeld India en Nederlands-Indi, terwijl opium na 1860 ook in China op grote schaal wordt verbouwd. Zijde is al in de eerste eeuwen van onze jaartelling gexporteerd naar India via de Zijderoute, en dat blijft zo. In de dertiende eeuw hebben Venetiaanse kooplui al een succesvolle zijde-industrie opgebouwd, die de volgende eeuwen zal overleven en groeien. Zij zal echter onvoldoende produceren om aan de Europese vraag te voldoen. Ondanks diverse pogingen van andere landen om ook zijderupsen en geschikte moerbeibomen te kweken, blijven China en Japan de belangrijkste exporteurs. In de twintigste eeuw wordt zijde grotendeels door synthetische stoffen vervangen, met rampzalige gevolgen voor het beneden-Yangzi-gebied. Ten slotte importeert met name Guangdong op grote schaal rijst uit Siam, zodat de stad zich op andere landbouwproducten kan toeleggen. Het lijkt erop dat de globalisering meestal niet tot een probleem voert, zolang de markt als geheel blijft groeien. De Chinese thee-export wordt echter in de negentiende eeuw al minder door de concurrentie van thee uit andere gebieden in Azi, terwijl de handel in zijde in de twintigste eeuw instort door de komst van kunstvezels. De handel in rijst uit Siam duurt voort tot en met de dag van vandaag. Globalisering is daarom niet een nieuw fenomeen in China. Wel nieuw is de toenemende zichtbaarheid van de buitenlander als religieuze specialist in de negentiende eeuw of als handelaar en industrieel in de twintigste eeuw. Het is niet de feitelijke economische globalisering, maar deze groeiende zichtbaarheid van het buitenland en de buitenlanders die tot grote spanningen leidt. Dankzij de enorme toename van de buitenlandse investeringen in China vanaf 1900 en het groeiende bewustzijn van de stedelijke elites door de nieuwe media, gaat het anti-buitenlandse gevoel een fundamenteel andere dimensie aannemen. Het is niet meer gericht op individuele missionarissen en zendelingen die worden aangevallen op grond van traditionele angsten voor rondreizende magirs, maar het zijn nu economisch en politiek gefundeerde anti-buitenlandse gevoelens.
Vanaf 1900 zien we steeds vaker gerichte boycots van buitenlandse goederen, met als eerste een nog wat diffuus protest tegen de Russische invasie van Mantsjoerije in 1901, dat voortduurt tot 1905 wanneer de Japans-Russische oorlog uitbreekt. In 1905 vindt de eerste echte boycot plaats, genstigeerd door handelaren en zakenlui in Shanghai en gericht tegen Amerikaanse goederen. De aanleiding is de verlenging van een verdrag tussen China en de Verenigde Staten over de beperking van de Chinese immigratie. De boycot verspreidt zich naar enkele andere grote steden. Deze zorgt voor een tijdelijke verstoring van de handel, maar het verdrag wordt toch verlengd. De boycots worden mogelijk dankzij de toenemende organisatiegraad van de kooplui in de Kamers van Koophandel. Ze dragen op hun beurt ook weer verder bij tot die organisatiegraad en tot de al eerder behandelde politisering van de lokale elites, die bestaat uit grondbezitters, bestuurders, kooplui en beginnende industrilen. Kranten en tijdschriften helpen om deze gevoelens een verdere verspreiding te geven.

De veranderingen van de late Qing brengen ook heel langzaam veranderingen en soms ook verbeteringen in de positie van de vrouw. Het proces verloopt niet zonder grote weerstand. Het nieuwe onderwijssysteem is in principe gericht op jongens, maar er worden uiteindelijk ook scholen voor meisjes opgericht. De keizerin-weduwe Cixi staat bij edict in 1901 al zulke scholen toe, en in enkele grote steden worden ook privscholen voor meisjes opgericht. Dit klinkt meer als een vernieuwing dan het werkelijk is. Zeker sinds de late Mingdynastie is een meer dan basale scholing voor dochters in lezen en schrijven al helemaal geen taboe meer en voorbeelden van hoogst geletterde vrouwen zijn al bekend uit de Han, zoals Ban Zhao uit de roemruchte Ban-familie. Moeders spelen in de sociale en culturele elite een grote rol in het onderwijs aan hun zonen die in het examensysteem moeten gaan slagen, om zo de sociale en culturele positie van hun familie in stand te houden of te verbeteren. Deze moeders moeten als jonge meisjes al voldoende worden geschoold, om later hun opvoedende rol te kunnen spelen. Wanneer de jongens naar gewone scholen gaan, verdwijnt daarmee de bescheiden lokale infrastructuur waar ook meisjes van hebben geprofiteerd. De redenen voor onderwijs aan meisjes zijn daarom ook in het nieuwe schoolsysteem dezelfde als voorheen, namelijk om goede moeders en echtgenotes te worden. Ondertussen zijn zulke scholen wel het begin van een verzelfstandiging van jonge vrouwen die zo veel intensiever met elkaar kunnen omgaan dan vroeger, toen zij binnen individuele huishoudens werden ingekapseld. Jonge vrouwen gaan in Japan studeren, zodat er in 1907 al zon honderd van hen in Japan leven en zich organiseren in studiegroepen en tijdschriften oprichten. In China zullen jonge vrouwen zich in enkele grote steden, zoals Shanghai en de Britse kolonie Hongkong, ook organiseren. Kleine aantallen nemen zelfs deel aan de gewapende strijd, als revolutionairen of als soldaten, artsen of verpleegsters in legereenheden. Het gaat hierbij altijd om dochters uit de sociale en culturele elite. De werkelijke strijd om de rechten van de vrouw zal echter pas na 1911 losbarsten. In welke mate en in welk tempo de positie van de vrouwen vanaf het late keizerrijk en daarna verbetert, is een vraag die nog onvoldoende is onderzocht uit sociaal-historisch
520 hemels mandaat
perspectief. Zeker is dat voor veel traditionele gezinnen hun economische positie veel te marginaal is om te experimenteren met andere rolmodellen (zie afbeelding 120). De vrouw zal in de meeste families haar ouderlijk huis en geboortedorp verlaten, zodat investeringen in een dochter maar beperkte waarde hebben.
afbeelding 120 De veranderingen van de twintigste eeuw hebben tijd nodig om alle hoeken van China te bereiken. Zeker op het platteland (zoals hier in het verre noorden in de jaren twintig van de 20ste eeuw) blijft de kowtow voor Hemel en Aarde nog decennia een centraal onderdeel van ieder huwelijksritueel.
Het is belangrijk te beseffen dat de overdracht van de bruidsschat naar de familie van de man enorme consequenties heeft, die bij de invoering van een modern huwelijksrecht in de jaren vijftig van de twintigste eeuw leiden tot enorme maatschappelijke spanningen. Volgens de nieuwe wetten krijgt de vrouw opeens allerlei rechten, waaronder de opeisbaarheid van haar rechtmatige deel van het familiebezit, dus zowel haar bruidsschat als haar deel van de erfenis, na de dood van haar man of een scheiding. Dit leidt tot een enorme toename van het huiselijk geweld en talloze zelfmoorden door vrouwen. Goedbedoelde verbeteringen in de positie van de vrouw zijn dus niet zonder risicos en kunnen daarnaast zelfs tot een ernstige identiteitscrisis leiden. Ook uit andere samenlevingen is bekend hoe vrouwen daarom bereid
521
zijn allerlei veranderingen in hun voordeel tegen te houden uit angst voor de nieuwe rollenpatronen en de verstoring van de gebruikelijke menselijke betrekkingen. Een eerste stap in de ontwikkeling naar een vrijer huwelijk wordt genomen door de revolutionairen tijdens de late Qing en de decennia die daarop volgen. Wij hebben gezien dat mannen als Sun Yatsen en Chiang Kaishek hun eerste vrouw uit een gearrangeerd huwelijk verlaten, in hun geval om met een van de Song-zusters te trouwen. Of hun tweede huwelijken uit liefde zijn is een andere zaak, maar zeker is dat de vrijheid die zij nemen niet bepaald in het belang van de vrouw is. De lijst van zulke scheidingen is lang, hoewel sommige mannen wel formeel getrouwd zijn gebleven, zoals de schrijver Lu Xun die gaat samenwonen met zijn werkelijke geliefde en met haar ook een zoon krijgt. Voor die vrouwen, meestal met gebonden voeten en zonder mogelijkheden om een nieuw leven op te bouwen, is zon scheiding bepaald niet de bevrijding die hun voormalige echtgenoten erin gezien hebben. Anderen zijn gewoon getrouwd gebleven, Kang Youwei bijvoorbeeld met n vrouw (en een dochter) en Liang Qichao met twee vrouwen tegelijk (en uiteindelijk negen kinderen). Omgekeerd zijn gevallen van vrouwen die in de woelige jaren na 1895 hun kans grijpen niet talrijk. De beroemde revolutionaire Qiu Jin (1875 1907), in het Nederlands vereeuwigd als de onthoofde feministe, is een van de weinige voorbeelden. Zij is de dochter van een ambtenaar uit Shaoxing in de moderne provincie Zhejiang, een plaats die vanouds beroemd is om haar lagere ambtelijke staf en vanaf de late Qing als leverancier van moderne geschoolde intellectuelen, zoals Lu Xun. Deze plaats is in de voorafgaande eeuwen niet bekend om haar mogelijkheden voor goed opgeleide vrouwen, in tegenstelling tot andere prefecturen binnen het beneden-Yangzi-gebied. Qiu Jin wordt pas op haar 21ste uitgehuwd, voor Chinese begrippen laat, en dan ook nog na een jeugd waarin zij zich persoonlijk heeft kunnen bezighouden met excentrieke hobbys als paardrijden en zwaardvechten. In dit soort rollenspel is zij de vleesgeworden versie van de hoofdfiguren van de vrouwenliteratuur die sinds de late achttiende eeuw wordt geschreven. Haar huwelijk met de zoon van een welvarende koopman brengt twee kinderen voort, maar is niet gelukkig. In 1900 is zij getuige van de Boksersopstand in Beijing. In 1904 neemt zij een ongehoorde stap, want zij verkoopt een deel van haar juwelen en leent geld van haar familie om naar Japan te gaan en daar te studeren. Haar gezin laat zij achter. Zij studeert ongeveer twee jaar in Japan, onder andere het vak van verpleegster, en is daarnaast erg actief in de revolutionaire beweging en als publiciste. In 1906 moet zij terug, omdat alle nietofficile Chinese studenten op verzoek van de Qing door Japan worden uitgewezen. Zij zet haar werk voort in Shanghai en daarna in Shaoxing, waar zij lesgeeft op een meisjesschool. Zij baart groot opzien wanneer zij haar leerlingen aanspoort legertraining te volgen en in mannenzit en westerse mannenkleding paardrijdt. In 1907 raakt zij via een neef verwikkeld in een plot tegen de Qing, waarbij de aanslag op de Mantsjoe-gouverneur van Anhui wel lukt, maar haar onderdeel in Shaoxing niet. Zij wordt opgepakt en gexecuteerd door onthoofding. Zij is niet erg representatief voor de vrouwen van haar tijd, zelfs niet voor de meeste revolutionairen, maar als een van de eerste vrouwen met eigen opvattingen over vrouwelijke rollenpatronen is haar symbolische betekenis groot.
522 hemels mandaat
Qiu Jin is buitengewoon actief in haar revolutionaire periode als auteur van vlammende betogen voor een belangrijkere rol voor de vrouw. In dat kader schrijft zij over het vak van verpleegster als een geschikte carrire voor de nieuwe vrouw. Vanuit het heden klinkt dit niet als een erg feministische opvatting, maar in het China van die tijd, en kort daarvoor ook nog in West-Europa, is dit een enorme verandering. Een geletterde vrouw met enige sociale ambities wordt geen arts of verpleegster, maar echtgenote van iemand die een ambtelijke carrire nastreeft. Vroedvrouwen en vrouwelijke artsen, meestal nonnen, worden door de sociale elite vanouds veracht en gewantrouwd. Qiu Jins uitgebreide betoog voor het verpleegstervak, inclusief een medisch-inhoudelijke discussie, is daarom een meer dan revolutionaire opvatting. Een verpleegster kan een eigen carrire opbouwen en de natie dienen, zelfs in militair opzicht door voor de soldaten op het slagveld te zorgen. Qiu Jin sterft te vroeg om deze en andere opvattingen te kunnen verdedigen en het duurt tot lang na de revolutie van 1911 voordat er in dit opzicht daadwerkelijk wat verandert. De politiek correcte opvatting over Qiu Jin is als een voorbeeldige revolutionair en martelaar, maar haar tijdgenoten zien dit vaak anders. De conventionelere omgeving waarin zij leefde keurde haar grensoverschrijdend gedrag af, en ook het weglopen van een gezin wordt als extreem beschouwd. Haar mannelijke mederevolutionairen vinden haar veel te praatgraag, een vorm van vrouwelijke assertiviteit die in die tijd niet erg op prijs wordt gesteld, en zij schrijven dat ook expliciet op. Na haar dood wordt zij beroemd als een van de eerste, en aanvankelijk zeer weinige vrouwelijke iconen van de Chinese revolutie en een Chinees feminisme. Zij is inmiddels al negen keer herbegraven, eerst om haar uit de geschiedenis te schrappen en daarna als onderdeel van de publieke cultus van herinnering. Vanzelfsprekend heeft dit ook ons zicht op haar werkelijke leven vertroebeld. Heel langzaam wordt ondertussen de gewoonte van het voeten binden afgeschaft, waardoor zeker in de steden steeds meer jonge vrouwen met gewone voeten rondlopen. Terwijl een ander belangrijk symbool van het oude China, namelijk de paardenstaart, tegelijk ook (en vooral opnieuw) een symbool voor de Mantsjoe-overheersing is, staan de gebonden voeten alleen maar voor de traditionele samenleving. De paardenstaart wordt daarom onder grote druk van bovenaf vrij snel afgeschaft, terwijl de afschaffing van het voeten binden een veel langzamer proces is. Aangezien het binden zeer pijnlijk is en het de vrouw ernstig beperkt in haar fysieke mobiliteit, is het afschaffen ervan letterlijk een belangrijke stap in de vergroting van haar autonomie. Wel heeft recent onderzoek erop gewezen dat de beweging tegen het voeten binden, en de manier waarop daarover wordt geschreven, een sterk vrouwvijandige dimensie heeft. Hoewel de gewoonte is ontstaan in een poging mannen te behagen, en de gebonden vrouwenvoet voor sommige mannen een absolute fetisj is, is het voeten binden ook een belangrijk onderdeel van de vrouwencultuur. Het zijn de vrouwen die de gewoonte binnen een familie in stand houden en die een belangrijk deel van de noodzakelijke sociale druk uitoefenen. Voor die vrouwen is een mooi klein geworden voet, en al helemaal het schoeisel dat erbij hoort, ook een bron van grote trots. Vrouwen besteden veel geld, tijd en zorg aan het ver-
523
fraaien van hun schoentjes, op hetzelfde niveau als sieraden of kleding. De campagne tegen het voeten binden maakt daarom ook een einde aan een belangrijk gedeelte van de vrouwencultuur. Voor de talloze vrouwen die al gebonden voeten hebben, vormt de campagne een verdere sociale degradatie, analoog aan de feministische kritiek vandaag de dag in onze westerse samenleving op traditioneler ingestelde vrouwen, bijvoorbeeld met een islamitische of orthodox-christelijke achtergrond.
12.8 Taal en literatuur

12.8.1 Naar een nieuwe literatuur
Onze empirische kennis van de literatuur van het late keizerrijk wordt sterk geremd door de explosie aan literaire creativiteit na de overwinning van de nieuwe spreektaal vanaf 1917. De laatste fase van de traditionele literatuur wordt vaak weggezet als vastgeroest in een oude taal en oude literaire normen. Dit is onjuist, want dankzij de technische ontwikkeling van de lithografie n de onmiskenbare uitdagingen van de moderniteit ontstaat er een rijke geschreven literatuur. Na 1900 komt in Shanghai een nog modernere druktechnologie op, gemporteerd uit het Westen en daarna verder verbeterd, maar deze ontwikkeling maakt deel uit van de geschiedenis van de twintigste eeuw en valt buiten het tijdsbestek van dit boek. In de late negentiende eeuw worden romans in kranten en tijdschriften als feuilleton gepubliceerd. Deze literatuur wordt meestal geschreven in oude omgangstaal en niet in de nieuwe noordelijke spreektaal die pas na 1917 steeds meer ingang vindt. Chinese romans zijn vanouds fragmentarisch en kennen boven het niveau van het hoofdstuk meestal een zeer zwakke narratieve structuur. Dit maakt het eenvoudig ze als feuilleton te publiceren, als middel om de lezer te binden. Later worden zulke romans gepubliceerd en soms blijven zij ook incompleet. Dankzij de nieuwe media bereiken de romans van de late negentiende en vroege twintigste eeuw hun lezers veel sneller en veel intenser dan ooit tevoren. Ook inhoudelijk zijn deze nieuwe romans anders van aard dan hun voorgangers. De nieuwe auteurs volgen het pleidooi van invloedrijke westerlingen als John Fryer en Timothy Richard, en verder uitgewerkt door Liang Qichao, voor een sociaal en politiek gengageerde romanliteratuur. Net als Lin Shu (1852 1924) en anderen, met hun vertalingen van westerse literatuur in de oude schrijftaal (wenyan), dragen zij hiermee bij tot het politieke, sociale en ethische debat van hun tijd. Een goed voorbeeld is het Reisverslag van de Oude Verminkte (laocan youji) door Liu E (1857 1909). De auteur komt uit een familie met een sterke achtergrond in de studie van westerse wetenschap en technologie tijdens de Zelfversterkingsbeweging. Hij maakt carrire als expert in de organisatie van waterwerken en probeert zonder veel succes diverse commercile ondernemingen en zelfs een drukkerij op te zetten. Hij is ook de eerste literaat die inziet dat op de orakelbeenderen die hij bij de apothekers in Beijing tegenkomt oude schrifttekens staan, die uiteindelijk worden gedentificeerd als het schrift van de Shang-dynastie.
524
hemels mandaat
Liu E schrijft zijn onvoltooid gebleven roman als feuilleton voor publicatie in kranten uit Tianjin, in 1903 1904 en 1907. Het Reisverslag van de Oude Verminkte is gegoten in de vorm van een verslag, waarin de Oude Verminkte wordt geconfronteerd met de moderniteit. Hij komt goede en dramatisch slechte ambtenaren tegen, maar brengt ook bezoeken aan de Berg Tai en aan de onderwereld. Het verhaal wordt verteld als een allegorie met een creatief, versleuteld taalgebruik. Tegenwoordig wordt het boek vooral gelezen als document van zijn tijd, in plaats van als literatuur met eeuwigheidswaarde. Liu E past nog goed in de Chinese romantraditie, waarbij zijn literaire meesterwerk een eenmalige onderneming is naast zijn bestuurlijke werk, commercile ondernemingen en het verzamelen van kunst en archeologische voorwerpen. Schrijven is voor hem een hobby en geen beroep. Ook andere belangrijke romans uit deze tijd worden in afleveringen gepubliceerd in tijdschriften of kranten en gaan over de eigentijdse bestuurlijke problemen. Het gebruik van romans in de oude omgangstaal om kritiek te leveren op de eigen tijd is een nieuw verschijnsel van de late Qing. Het geeft aan hoe dergelijke literatuur de politieke en moraliserende functies overneemt die tot dan toe worden vervuld door prozateksten in de oude schrijftaal. Zij doen dit explicieter en doelbewuster dan oudere romans. De Inofficile geschiedenis van de literaten (door Wu Jingzi en voltooid in 1750) is tot op zekere hoogte een uitzondering op deze stelling. De nieuwe romans bespreken een breder scala aan bestuurlijke problemen, terwijl de roman van Wu Jingzi zich beperkt tot het examensysteem. Zowel serieuze romans als ontspanningsliteratuur worden steeds vaker geschreven door beroepsauteurs voor wie het schrijven een bron van inkomsten is, en niet een eenmalige nevenactiviteit, zoals voor Liu E en de meeste schrijvers vr hem. Natuurlijk kennen wij ook in eerdere tijden beroepsauteurs, zoals de toneelschrijvers van de Yuan-dynastie of de auteur-uitgevers van de late Ming. Kenmerkend voor de toneelschrijvers van de Yuan is dat zij vooral dichters zijn, want de dialogen worden toch in belangrijke mate gemproviseerd. Over hun eigenlijke leven is meestal niet veel bekend. Ook een bijna-beroepsauteur uit de late Ming, zoals Feng Menglong, is nog steeds duidelijk lid van de sociaal-culturele elite en ambieert een ambtelijke carrire, die hij tegen het einde van zijn leven ook heeft. Anderen in die tijd combineren meestal het schrijverschap met redactioneel werk en het uitgeven van boeken, of hebben een basisinkomen uit land en/of handel. Ook zijn er mensen die leven van het uitgeven van examenessays en bloemlezingen van andere praktische documenten. Hun ideaal blijft een ambtelijke carrire en het schrijven brengt geen prestige. De beroepsauteurs van de late Qing en de vroege republiek leven steeds vaker exclusief als schrijver en eventueel als redacteur in dienst van een krant of uitgever. Zij schrijven aan n stuk door en verwerven daarmee ook een naam. Een goed voorbeeld van het nieuwe type auteur is Wu Woyao (1866 1910). Hij komt uit een familie die succesvol is geweest in het ambtelijke systeem, maar moet na zijn vaders dood in 1882 alleen voor de familie zorgen. Dit doet hij door als schrijver te gaan werken in het Jiangnan-arsenaal, gevolgd door een carrire als journalist in Shanghai. In 1901 kan hij deelnemen aan een speciaal examen voor het rekruteren van ambtenaren, nadat de gewone examens het jaar daarvoor niet zijn doorgegaan door het geweld van de Boksers en de bestrijding van hen. Hij blijft weg, zodat hij zijn handen vrij heeft om te schrijven. Er is
een nieuwe tijd aangebroken, waarin men niet meer automatisch bij het keizerlijke systeem wil horen. Wu Woyao pleit als publieke spreker in een park in Shanghai voor een van de eerste Chinese boycots, gericht tegen het Russische opdringen in Mantsjoerije. In 1902 publiceert hij de eerste afleveringen van drie romans tegelijk, in een tijdschrift dat speciaal door Liang Qichao in Japan is opgericht om de romans nieuwe stijl te kunnen publiceren. Zijn bekendste werk is Met eigen ogen aanschouwde merkwaardige situaties uit de laatste twintig jaren (ershinian mudu zhi guai xianzhuang). Tot zijn vroege dood zal hij nog talloze romans publiceren, vaak in heel verschillende genres, zoals een detective, een vervolg op De droom in de Rode Kamer, historische romans genspireerd op de gebeurtenissen van zijn tijd en zo meer. Met eigen ogen aanschouwde merkwaardige situaties uit de laatste twintig jaren is geschreven vanuit het in China ongebruikelijke standpunt van een ik-persoon die terugkijkt op zijn loopbaan. Vanuit een klassiek westers standpunt is het een chaotische roman, waarin tal van observaties over de eigen tijd worden vermengd met de lotgevallen van de verteller. Na de literaire experimenten van na de Tweede Wereldoorlog hebben literaire historici minder moeite met deze verhaalstijl. Ondertussen worden de oude genres van proza en pozie nog steeds beoefend en zij blijven tot in de jaren twintig van de twintigste eeuw zeer invloedrijk. Wanneer in 1917 een artikel verschijnt waarin de invoering wordt bepleit van een nieuwe, op de noordelijke spreektaal gebaseerde schrijftaal, zijn de pleitbezorgers niet de auteurs van romans of ontspanningsliteratuur in de traditionele literaire omgangstaal (het oud-baihua), maar individuele revolutionairen of intellectuelen die een tijd in het Westen of in Japan hebben geleefd. De voorstanders voor een nieuwe schrijftaal komen allemaal uit de kringen van de sociale en culturele elite en niet uit de kringen van de gewone journalisten of beroepsschrijvers. De kracht van de oude schrijftaal blijkt ook uit de activiteiten van vertalers, zoals de al genoemde Yan Fu, die vooral wetenschappelijke literatuur vertaalt, en Lin Shu. In 1899 publiceert Lin zijn eerste literaire hertaling, die in een van de nieuwe tijdschriften verschijnt, en wordt gevolgd door bijna 170 boeken en verhalenbundels, van William Shakespeare, Charles Dickens, Arthur Conan Doyle (Sherlock Holmes), Daniel Defoe (Robinson Crusoe), Harriet Beecher Stowe (De Negerhut van Oom Tom), en vele andere, soms inmiddels vergeten westerse schrijvers. Hij kent geen enkele vreemde taal, maar laat vrienden of kennissen het werk mondeling vertalen en schrijft tegelijkertijd een versie op in de oude schrijftaal vandaar de term hertaling. Voor hem zijn deze romans niet alleen gestructureerde verhalen, maar ook modellen voor maatschappelijke en politieke hervorming. Lin Shus onderneming doet denken aan de vroege vertalingen van boeddhistische teksten door Kumarajiva en zijn vertaalteam, de jezueten in de zeventiende eeuw, en de missionarissen en zendelingen die in de late negentiende eeuw actief zijn en altijd samenwerken met plaatselijke literaten. Ook de beroemde vertaler James Legge (1815 1897), die onder meer alle klassieke Chinese filosofische teksten naar het Engels vertaald heeft, werkt met een Chinese literaat die hem de teksten uitlegt. Niemand in deze tijd vindt de gekozen methode vreemd, omdat men vooral in termen van de narratieve, filosofische, wetenschappelijke of technologische inhoud denkt. De talige vorm van de vertaalde literatuur kan voor het gevoel
526 hemels mandaat
van geletterde Chinezen toch niet de kracht en beknoptheid van de oude schrijftaal overtreffen zeker niet in de ogen van Lin Shu. In dit opzicht delen de intellectuelen en lezers van die tijd nog steeds de oude opvatting uit de tijd van de Zelfversterkingsbeweging, met haar strakke scheiding tussen inhoud de positieve westerse technologie en vorm de onwelkome westerse cultuur.
12.8.2 De opkomst van een nieuwe standaardtaal

Aan het einde van de keizertijd is er nog steeds sprake van de oude situatie waarin een algemeen aanvaarde geschreven standaardtaal (het wenyan) de basis vormt van het maatschappelijke discours. Daarnaast, en in veel opzichten ook daaronder, bestaat een beperkte geschreven literatuur in de vorm van toneel en romans in een aparte, geschreven omgangstaal (het oud-baihua, dat eeuwen daarvoor van de toenmalige spreektaal is afgeleid), de gesproken omgangstaal die in de bestuurlijke kringen wordt gebruikt (het Mandarijn of guanhua), en talloze lokale taalvarianten (dialecten). Wel heeft de vestiging van diplomatieke vertegenwoordigingen in de hoofdstad Beijing na 1861 een belangrijke en onvoorziene consequentie op de iets langere termijn. Er ontstaat namelijk een plaatselijke kring van diplomaten met hun gezinnen, ondersteunende staf en westerse zendelingen in dienst van de Chinese overheid. Het gesproken Chinees dat zij leren is niet het bestuurlijke Mandarijn, maar de gewone noordelijke spreektaal. Dit is al sinds 1644 ook de dagelijkse spreektaal van de Mantsjoe-elite, die een centrale rol speelt in het late keizerrijk. Daarin communiceren zij met de plaatselijke bevolking die in dienst is als huishoudelijke staf en bij wie men bepaalde diensten afneemt. Hierdoor wint de taalvariant van Beijing aanzienlijk aan prestige vergeleken met andere taalvarianten, waaronder de zuidelijke variant uit Nanjing die de basis vormt van het bestuurlijke Mandarijn van die tijd. Een andere factor in de toenemende populariteit van de taalvariant van Beijing is ongetwijfeld de populariteit in de late negentiende eeuw van een nieuw soort spreektaalromans, die handelen over het dagelijkse leven in de hoofdstad, met beoefenaars van het krijgsambacht (wushu) als de hoofdfiguren. In deze romans wordt heel nadrukkelijk geprobeerd de levende taal van de hoofdstad door te laten klinken. Zij zijn zeer populair in geletterde kringen en dragen bij tot de plausibiliteit van deze spreektaal als schrijftaal. In andere gebieden in China leren westerlingen de daar relevante spreektaalvariant en soms ook het bestuurlijke Mandarijn. Zo leren de tientallen Nederlandse sinologen die vanaf 1855 aan de Leidse universiteit worden opgeleid om in Nederlands-Indi te gaan werken allemaal de oude schrijftaal. Tijdens hun verplichte jaar van studie in Amoy (Xiamen in de moderne standaarduitspraak) leren zij de gesproken taalvarianten van Amoy en het naburige Zhangzhou. De Chinezen in Nederlands-Indi spreken allemaal een van deze twee nauw verwante taalvarianten (behorend tot de Min-streektalen uit Fujian) en als zij schrijven is dat de klassieke schrijftaal (wenyan). Missionarissen en zendelingen schrijven vaak in de plaatselijke spreektaal van hun directe kring van gelovigen, zodat wij bijvoorbeeld talloze vertalingen bezitten van de Bijbel en andere christelijke teksten in lokale taalvarianten. Missionarissen, zendelingen en vroege sinologen die een variant van de lokale spreektaal moeten
leren, besteden daarom veel aandacht aan het samenstellen van woordenboeken. Zo zijn de vroegste woordenboeken van het dialect van Zhangzhou in de late negentiende eeuw samengesteld door Nederlandse sinologen. Zowel de missionarissen en zendelingen als de vroege revolutionairen maken gebruik van de spreektaal om te schrijven, maar zij doen dat enkel en alleen met het doel om de gewone man beter te kunnen bereiken. De spreektaal blijft een instrument zonder status. Zij delen allemaal het zeer westerse uitgangspunt dat een geschreven taal in de spreektaal makkelijker is om te lezen dan de oude schrijftaal, met volledig voorbijgaan aan het gangbare lees- en schrijfonderwijs dat exclusief op de schrijftaal is gebaseerd. Het voornaamste voordeel van zulke teksten is dan ook niet dat zij makkelijk kunnen worden gelezen, maar dat zij hardop kunnen worden opgelezen en door de plaatselijke gelovigen kunnen worden begrepen. Er is nog geen sprake van een beweging om de oude schrijftaal te vervangen door een op de gesproken taal gebaseerde schrijftaal en het is ook niet duidelijk welke gesproken Chinese taalvariant dat zou moeten zijn. Aangezien het grootste deel van de culturele elite niet uit het noorden afkomstig is, ligt het niet voor de hand dat de taalvariant van Beijing de basis moet worden van de nieuwe schrijftaal. Voor deze elite ligt de oude standaard van Nanjing veel meer voor de hand. Wat dat betreft is de uiteindelijke overwinning van de noordelijke taalvariant als de standaardspreektaal een laatste overwinning van het Mantsjoe-bestuur. Een belangrijke verandering is de langzame overgang op de scholen van de late negentiende eeuw, vooral de scholen binnen de Zelfversterkingsbeweging, van het memoriseren (root learning) van klassieke teksten naar inhoudelijk begrip. Dit maakt het logischer om gebruik te maken van de spreektaal, waarin de leerling iets moet uitleggen in plaats van te antwoorden met een citaat uit de canon. Al tijdens de late achttiende eeuw is de klassieke canon in het gedrang gekomen, en dit proces wordt na 1895 versneld. Na het afschaffen van het examensysteem in 1905 verliest deze canon zijn waarde als bron van citaten, al blijft hij onverminderd belangrijk als bron van normen en waarden. Na 1912 hoeft de canon niet meer uit het hoofd te worden geleerd op de scholen en verliest de oude schrijftaal haar basis voor codificatie. Men kan dit vergelijken met de rol die de komst van plaatselijke vertalingen van de Bijbel speelt in de standaardisering van de Europese spreektalen, behalve dat het hier gaat om een omgekeerd proces. Toch is met al deze ontwikkelingen het gebruik van de oude schrijftaal nog bepaald niet afgelopen. Liang Qichao probeert in zijn journalistieke werk juist bewust een nieuwe versie van deze taal te ontwikkelen. De revolutionairen hebben na 1908 hun belangstelling voor de omgangstaal als nieuwe schrijftaal zelfs verloren. Ook enkele latere leiders van de beweging voor een nieuwe schrijftaal verliezen na 1908 voorlopig hun belangstelling en gaan weer gebruikmaken van de oude schrijftaal. Het verzet tegen de noordelijke spreektaal als de nieuwe schrijftaal zal bovendien tot in de jaren twintig van de twintigste eeuw voortduren. Het revolutiejaar 1911 is in literair en taalkundig opzicht dus geen breekpunt.
528
hemels mandaat
hoofds t uk 1 3
VAN T R A DITIE NAA R DE M ODE R NE TI J D

In 1911 komt de geschiedenis van het Hemels Mandaat ten einde, een geschiedenis die is begonnen met de overwinning van de Zhou-koningen op de Shang-heersers in circa 1045 v.Chr. en daarna is voortgezet met de vereniging van China in 221 v.Chr. door de eerste keizerlijke dynastie, de Qin. Zelfs opstandelingen en criminele organisaties doen door de eeuwen heen aanspraak op het Hemels Mandaat. Elementen uit de ideologie van het Hemels Mandaat vinden wij bijvoorbeeld terug in de rituele tradities van het daosme en in de lokale religieuze cultuur, waar zij nog steeds prominent aanwezig zijn. Met de formele troonsafstand van de laatste Mantsjoe-keizer begin 1912 begint een republikeins politiek systeem dat in veel opzichten de erfenis van de voorafgaande jaren voortzet, maar ook een belangrijk breekpunt is. Hoe slecht het nieuwe systeem soms ook functioneert, de macht is niet meer erfelijk en wordt niet meer gerelateerd aan de Hemel als uiteindelijke bron van alle gezag. Tegelijkertijd verdwijnt het morele plichtsbesef dat met de religieuze en politieke praktijk van het Hemels Mandaat is verbonden. Daarmee is de invloed van het traditionele China zeker nog niet afgelopen, net zo min als het moderne China precies in het volgende jaar begint. In het vorige hoofdstuk gingen we uit van de stellingname dat het moderne China begint na de verloren oorlog tegen Japan in 1895. Op dezelfde manier eindigt het traditionele China in veel opzichten pas ver in de republikeinse periode. Belangrijke aspecten van de traditionele cultuur zijn ook nu nog steeds relevant en actueel, zoals het gebruik van de oude schrijftaal in het boeddhisme en daosme, of de lokale tempels die nog steeds de symbolische taal hanteren van het keizerlijke systeem. De oude schrijftaal blijft tot in de vroege jaren twintig van de twintigste eeuw gebruikt worden voor alle geschreven politieke discussies en bestuurlijke documenten, en daarna nog lange tijd in sommige vormen van literatuur (zoals de klassieke opera en de dichtkunst). Ook in diverse aspecten van bestuur, samenleving en economie zijn tal van continuteiten, maar het voert te ver die hier allemaal op te noemen. De twintigste eeuw in China is een moeizame tijd, die begint met een lange zoektocht naar een nieuwe politiek structuur, van 1911 tot 1949. Na decennia van burgeroorlogen en Japanse invasies slaagt de Chinese Communistische Partij in 1949 in haar lange strijd om de macht. Het nieuwe regime wijst de markteconomie en de macht van geld resoluut af en
VAN TRADITIE NAAR DE MODERNE TIJD 529
begint een lange serie campagnes om een strak geleide planeconomie op te bouwen. De onophoudelijke oorlogsvoering tot 1949 en de daarop volgende bijna drie decennia van massacampagnes tegen alle vormen van traditionele cultuur zorgen voor een enorme kaalslag in de meest letterlijke zin van het woord. Talloze heuvels en bergen worden niet alleen ontdaan van hun religieuze bouwwerken en eventuele kluizenaars, maar ook van hun complete begroeiing. In 1976 komt met het einde van de laatste radicale campagne, de Grote Proletarische Culturele Revolutie, ook de systematische vernietiging van alle cultuur ten einde. Dit betekent niet dat de traditionele cultuur niet meer onder druk staat, maar nu is haar verdwijnen het gevolg van dezelfde normale veranderingsprocessen als elders in de wereld, zoals moderne massacommunicatie (radio, televisie, film en internet), nieuwe vormen van transport (trein, auto en vliegtuig), en economische groei. Het zal niet verbazen dat wij juist in armere en gesoleerdere gebieden in China de meeste resten van de oude cultuur kunnen terugvinden. Nu verandering steeds meer wordt gedefinieerd in termen van een toekomstideaal en als verwerping van het oude, kunnen wij spreken van de moderne tijd. Daarbij is de classificatie modern dus niet positief of negatief, maar een fundamenteel nieuwe manier van kijken naar verleden, heden en toekomst. Ironisch genoeg is de specifieke vorm die het communisme in China aanneemt vooral een anti-moderne reactie op de veranderingen en problemen van de twintigste eeuw. Het nieuwe regime presenteert het heden als een socialistische, en na 1957 zelfs korte tijd als een communistische heilstaat, zodat er sprake is van het einde van de geschiedenis. Daardoor past het marxisme-leninisme met zijn droom terug te keren naar het ideale communistische verleden eigenlijk perfect in traditionele Chinese ideen over een gouden tijd waarmee de geschiedenis ooit is begonnen: de tijd van Chinas heilige koningen, maar ook van heersers als de Eerste Keizer van de Qin of Zhu Yuanzhang, de stichter van de Ming. Sterke heersers waarmee bijvoorbeeld Mao Zedong zich dan ook graag identificeert. Alleen de korte periode tussen 1911 en 1949 en de periode van economische, sociale en politieke hervormingen die in 1978 begint, kunnen wij als een werkelijk moderne tijd kenmerken, waarbij vooruit wordt gekeken en niet te veel naar een gedealiseerd verleden.
13.1 De twintigste eeuw: vallen en opstaan

13.1.1 Op zoek naar een nieuw politiek systeem (1911 tot 1949)
Na de val van het keizerlijke systeem in 1911 ontstaat bepaald niet meteen een stabiele politieke structuur, althans niet op macroniveau. Het buitenlandse imperialisme duurt voort en Japan dringt vanaf 1931 in toenemende mate door op het eigenlijke Chinese grondgebied. Als achtergrond voor de analyse van continuteiten en discontinuteiten van het traditionele China is het noodzakelijk eerst een kort overzicht te geven van de belangrijkste gebeurtenissen vanaf 1911. De geschiedenis van de late Qing is in dit boek niet gepresenteerd als een tijd van onophoudelijk politiek, militair of economisch verval, maar van deels succesvolle pogingen tot hervorming en modernisering. Dit proces wordt ook na 1911 voortgezet. Net
530 hemels mandaat
als in West-Europa gaan de veranderingen gepaard met grote politieke strubbelingen en langdurige oorlogen. De geschiedenis van landen als Duitsland, Itali of Spanje geeft aan dat de doorvoering van een verregaande geldeconomie en de vorming van een nieuw type natie nu eenmaal pijn doet en aanleiding geeft tot allerlei tegenbewegingen. Na 1911 is de geschiedenis van China er ook een van allerlei conflicterende tegenbewegingen, waarbij het westerse en het Japanse imperialisme met ieder zijn eigen doelstellingen extra verstorende factoren vormen. Een cruciale factor in het ontstaan van de politieke en militaire chaos vanaf de revolutie van 1911 tot het binnenvallen van Japan in 1937, is het falen van de vestiging van een nieuw politiek systeem in de jaren tussen 1911 en 1916. De val van de Qing-dynastie blijkt nog onvoldoende om een einde te maken aan de politieke crisis die na 1908 is uitgebroken. Puyi of beter gezegd zijn vader als zijn regent samen met de toenmalige keizerin-weduwe (de hoofdvrouw van de in 1908 overleden Guangxu-keizer en niet de in datzelfde jaar overleden Cixi) doet in februari 1912 afstand van het keizerschap. In de tussentijd heeft een nationale vergadering Sun Yatsen tot president gekozen, maar deze doet al snel afstand van zijn functie ten gunste van de feitelijke machthebber, Yuan Shikai. In 1912 kan Yuan Shikai met behulp van de Nieuwe Legers de orde in het hele land herstellen en hij begint met het systematisch uitschakelen van de concurrentie. Hij slaagt er echter niet in om de plaatselijke elites met hun nieuw verworven mogelijkheden van inspraak en bestuur aan zich te binden, omdat hij de nieuwe provinciale en nationale instellingen die hiervoor net zijn ontwikkeld juist afbreekt ten behoeve van zijn persoonlijke macht (zie afbeelding 121). De centralisatie van de militaire macht ten koste van de provincies gaat ook ten koste van de macht van lokale generaals, die hier geen genoegen mee nemen. Tot dan toe zijn zij betaald vanuit het centrum, maar onder Yuan Shikai is het politieke systeem niet meer bereid of in staat de legers te financieren. De plaatselijke generaals moeten nu zelf voor geld zorgen en ontwikkelen zich tot onafhankelijke krijgsheren, de beruchte warlords. Door de net ontwikkelde vormen van lokaal bestuur af te breken schept Yuan Shikai een politiek vacum dat de oorzaak is van vele jaren van bestuurlijke en militaire chaos. Indirect betekent dit ook het definitieve einde van de macht en invloed van de lokale elites, want in de nieuwe situatie zijn zij te zwak om zich nog te doen gelden via de traditionele middelen van cultuur en onderwijs. De macht komt voortaan uit de loop van geweren, of dit nu die van plaatselijke krijgsheren zijn, van Chiang Kaishek en de Nationale Volkspartij, of uiteindelijk van de communisten. De lokale elites zullen hun macht nooit meer terugkrijgen en tijdens de politieke campagnes van de communistische periode wordt keihard met hen afgerekend. In 1915 roept Yuan Shikai opnieuw het keizerrijk uit, maar dit blijkt een stap te ver. De Nationale Volkspartij van Sun Yatsen is fel tegen en diverse lokale generaals laten hem vallen, terwijl een zuidelijke generaal zelfs direct in opstand komt. Bij gebrek aan steun treedt hij af en trekt zich terug, om kort daarna te sterven aan een nierziekte. Na deze mislukte poging om opnieuw een keizerlijk systeem te vestigen stort de centrale politieke controle over de generaals in de provincies in elkaar. Geen van de nu volgende politieke bewegingen slaagt erin op grote schaal de plaatselijke elites aan zich te binden, en de communistische revolutie probeert die elites later zelfs uit te roeien. Er begint in 1916 een periode van plaatVAN TRADITIE NAAR DE MODERNE TIJD 531
selijke generaals of krijgsheren die de macht in een bepaald gebied in handen hebben, terwijl de krijgsheer in het noorden de hoofdstad en daarmee de buitenlandse betrekkingen controleert. De krijgsheren schaffen het bestaande politieke systeem niet af, maar roepen zichzelf uit tot de hoogste bestuurder en gebruiken dat systeem om te regeren. Omdat de diverse legers die na 1900 zijn ontstaan allemaal een regionale basis hebben, krijgt niemand van de krijgsheren de macht over meer dan enkele provincies
afbeelding 121 De Nationale Vergadering in 1913 aan het werk bij de discussies over een nieuwe grondwet. De onscherpte in het midden van de foto is onderdeel van het origineel.
In de decennia na 1911 vindt geen bijltjesdag plaats in de ambtelijke bureaucratie. Alleen de hoogste lokale ambtenaren afkomstig van buiten de regio moeten in 1911 vertrekken, maar verder blijft het plaatselijke, regionale en nationale bureaucratische apparaat intact. Ook later, wanneer de krijgsheren steeds machtiger worden, blijft dit apparaat grotendeels intact. Er ontwikkelt zich een publieke beweging tegen de krijgsheren, die zonder militaire macht vrij tandeloos blijft, maar aangeeft dat er ook in deze tijd meer politieke opvattingen mogelijk zijn en van een dictatuur geen sprake is. Tegenstanders van de krijgsheren kunnen worden vermoord, maar de terreur is tamelijk willekeurig. Wanneer de Nationale Volkspartij eenmaal een eigen leger heeft opgebouwd eindigt het tijdperk van de krijgsheren ook weer snel. In het gebied rond de stad Guangzhou heeft Sun Yatsen zich met de Nationale Volkspartij met moeite gehandhaafd, waarbij hij soms wordt
532 hemels mandaat
gesteund door wisselende lokale machthebbers. De Komintern, de internationale communistische beweging onder controle van de Sovjet-Unie, biedt hulp in een adviserende functie, als onderdeel van de internationale revolutie en in de verwachting dat er eerst een nationalistische revolutie nodig is voordat een communistische machtsovername mogelijk wordt. Sun sterft in 1925, waarna een machtsstrijd uitbreekt die door het hoofd van de militaire academie in Whampoa bij Guangzhou, Chiang Kaishek, wordt gewonnen. Chiang is een goed voorbeeld van de veranderingen van zijn tijd, want hij is opgeleid aan een militaire academie in NoordChina en tijdens zijn studie in Japan in aanraking gekomen met de revolutionaire zaak. In 1926 1928 leidt hij de beroemde Veldtocht naar het Noorden. Hij slaagt erin Beijing te veroveren, maar vestigt zijn hoofdstad in Nanjing, dicht bij het regionale centrum van zijn macht in het beneden-Yangzi-gebied en in Shanghai in het bijzonder. Hij rekent in 1927 samen met de georganiseerde criminaliteit van Shanghai op bloedige wijze af met de plaatselijke communisten, en iets minder bloedig met de concurrenten binnen de eigen partij. De controle van Chiang Kaishek over China blijft onvolledig, want hij heeft gewonnen door sommige krijgsheren in het noorden in zijn legers op te nemen. Zij hebben daardoor aanzienlijke macht kunnen behouden. De nu ontstane combinatie van een massabeweging, de persoonlijke politieke en militaire macht van Chiang Kaishek, en de concurrentie van autonome legerleiders en politieke tegenstanders binnen de Nationale Volkspartij, zal in de volgende decennia een essentile dimensie blijven van de politieke strijd. Zelfs tijdens de Volksrepubliek China blijft het leger tot in de jaren zeventig van de twintigste eeuw een cruciale machtsfactor en zal het pas daarna langzaam weer ondergeschikt worden gemaakt aan het politieke systeem.
afbeelding 122 Het stadsbeeld van Beijing verandert heel langzaam. Toch is op deze foto van Hatamen de poort in de zuidoostelijke stadsmuur in 1926 al veel aan de hand. De riksja is een relatief recente ontwikkeling, mogelijk gemaakt door de introductie van de fiets en rubberen banden. Een publiek toilet is boven de afwatering links geplaatst, en rechts staan elektriciteitspalen en een straatlantaarn.
533
Op politiek niveau gaat de strijd om Chinas toekomst verder, maar intussen vinden ook andere veranderingen plaats (zie afbeelding 122). Belangrijk voor het lot van de traditionele cultuur is de beweging vanaf 1917 voor het afschaffen van het oude geschreven Chinees als het aangewezen medium voor politiek, filosofie en literatuur. Even belangrijk is de demonstratie van 4 mei 1919 waarin diverse groepen samen protesteren voor de Poort van de Hemelse Vrede (tianan) aan de ingang van de Verboden Stad tegen de begunstiging van Japan ten koste van China tijdens de vredesconferentie in Versailles na afloop van de Eerste Wereldoorlog (zie afbeelding 123). Dit plein zal bekend worden als het plein van de Hemelse Vrede. Er vindt een grootschalige boycot plaats van Japanse producten door stedelijke handelaren en hun klanten die enkele maanden duurt. Deze boycot past in de trend van boycots en protesten sinds 1901 door wisselende coalities van kooplui en handelaren, studenten en intellectuelen, en soms arbeiders. Ook in enkele andere grote steden wordt gedemonstreerd en worden Japanse goederen geboycot. Vanwege het belang van deze demonstraties en de nationalistische boycot als katalysator van allerlei politieke en sociale bewegingen wordt de term Vier Mei-beweging ook voor het grotere geheel aan ontwikkelingen van deze jaren gebruikt. Het is een tijd van ongelofelijke intellectuele en culturele gisting, waarin men zich heel bewust afzet tegen de traditie en probeert nieuwe ideen voor China te ontwikkelen (zie afbeelding 124).
afbeelding 123 Een van de vele demonstraties in de hoofdstad, hier direct voor de Poort van de Hemelse Vrede.
534
hemels mandaat
afbeelding 124 Een snel genomen en daardoor onscherpe foto van een publieke spreker die in de jaren twintig van de twintigste eeuw oproept tot protest tegen de buitenlanders die China uitbuiten. De poster op de achtergrond illustreert zijn betoog met een afbeelding van een Chinees die is gekruisigd en wordt ontdaan van zijn ingewanden.
In 1921 wordt de Chinese Communistische Partij opgericht, met Chen Duxiu (1879 1942) en Li Dazhao (1888 1927) als meest vooraanstaande leiders. Wij zullen hen nog uitgebreider tegenkomen bij de bespreking van de opkomst van een nieuwe schrijftaal. In eerste instantie is de partij vooral op zoek naar meer kennis van het marxisme als revolutionaire ideologie in plaats van het aanvankelijk veel invloedrijkere anarchisme, en naar een juiste strategie. Nadat een groot deel van de stedelijke basis in 1927 wordt uitgemoord door Chiang Kaishek, trekt de partij zich terug in diverse marginale gebieden. Een toevluchtsoord ligt in het grensgebied van Jiangxi, waar restanten van de partij de Jiangxi Sovjet stichten. Het gebied wordt omsingeld door de nationalistische legers, maar die slagen er niet in om de communisten de genadeslag toe te brengen. In oktober 1934 ontsnapt een substantieel deel van de communistische legermacht uit dit gebied om na lange omzwervingen eind 1935
aan te komen in Yanan, gelegen in het arme en afgelegen noorden. Deze zware tocht staat bekend als de Lange Mars. In Yanan zullen de communisten tot na de Tweede Wereldoorlog hun hoofdkwartier opslaan in lssgrotten in dit gebied heel normaal om in te wonen en zich verder ontwikkelen in ideologisch, politiek en militair opzicht. Slechts enkele duizenden van de oorspronkelijke legermacht overleven de Lange Mars, maar onderweg voegen zich wel van tijd tot tijd andere legereenheden bij hen. De meeste deelnemers moeten te voet, behalve de partijtop die reist in draagstoelen. Mao Zedong weet tijdens deze tocht min of meer het leiderschap over de communistische beweging te verwerven, al zal dit in de komende jaren nog zeker onder druk blijven staan. Het vroege lidmaatschap van de partij en de deelname aan de Lange Mars zullen altijd belangrijke bronnen van symbolisch gezag en feitelijke macht blijven binnen de communistische partij. De nationalisten en de communisten sluiten tweemaal een gelegenheidsalliantie, de eerste maal gedwongen door de Komintern en de tweede maal door een krijgsheer die door de Japanners uit Mantsjoerije is verjaagd. De allianties heten Verenigd Front. Beide partijen nemen deel met hun eigen agenda en zijn geen van beide voornemens om lang samen te werken. Het eerste Verenigde Front duurt van 1924 tot de moordpartij van 1927 in Shanghai, en is een samenwerking gericht op de veldtocht naar het noorden tegen de krijgsheren. Het tweede Verenigde Front wordt afgedwongen wanneer de voormalige krijgsheer van Mantsjoerije in 1936 Chiang Kaishek ontvoert bij een bezoek aan Xian, om hem te dwingen actiever tegen de Japanners te vechten. Deze alliantie is vooral van symbolisch belang, want beide partijen blijven elkaar heimelijk en soms zelfs openlijk bestrijden. De communisten kiezen voor een guerrillastrategie en de nationalisten na 1938 consequent voor terugtrekking met hun overgebleven legers of klassieke oorlogsvoering. In de loop van de Tweede Wereldoorlog wordt ook dit tweede Verenigde Front weer opgegeven. De Japanners zetten na 1911 hun politiek om meer politieke en economische invloed in China te verwerven voort. Zij nemen in 1915 de invloedssfeer van de Duitsers over en proberen met de zogenaamde Eenentwintig Eisen hun nieuwe macht door de jonge Chinese Republiek te laten erkennen. Uiteindelijk slagen zij er niet in meer te krijgen dan wat zij feitelijk al hebben, namelijk de voormalige Duitse gebieden in Shandong, hun al bestaande invloedssfeer in Mantsjoerije, en sterke belangen in de Zuid-Mantsjoerijse spoorweg en een belangrijk mijncomplex. De negatieve reacties in China zijn sterk, maar het land is niet tegen de druk opgewassen. In eerste instantie breidt Japan vooral zijn economische en politieke invloed in Mantsjoerije uit, door samen te werken met de lokale krijgsheer en het doen van economische investeringen. Na 1928 wordt dit moeilijker, door het groeiende nationalisme in China en de toenemende kracht van de nationalistische regering in Nanjing. Lokale Japanse groepen ontwikkelen onafhankelijk van de overheid in Japan hun eigen strategien om de directe territoriale controle over Mantsjoerije in handen te krijgen. In 1928 vermoorden zij de Chinese krijgsheer in Mantsjoerije. In 1931 wordt een incident aan de ZuidMantsjoerijse spoorweg gensceneerd en als voorwendsel gebruikt om binnen te vallen. De Japanse troepen stuiten op weinig verzet en veroveren Mantsjoerije in een mum van tijd. Zij zetten daar een marionettenstaat op onder Puyi, de laatste keizer van de Qing. Pogingen
536 hemels mandaat
van China om via de Volkerenbond iets aan de situatie te doen mislukken, want Japan stapt eenvoudigweg uit de organisatie. De frustratie in China is groot, ook bij de zoon van de vermoorde krijgsheer van Mantsjoerije die zijn vader is opgevolgd en in 1928 is ingelijfd als generaal in het nationalistische leger. Het is deze generaal die Chiang Kaishek in 1936 bij Xian ontvoert. Voor de sterk op het zuiden gerichte nationalistische regering is Mantsjoerije nooit een grote prioriteit, wat haar na 1945 duur zal komen te staan in de eindfase van de strijd om de macht met de communisten. In 1937 vallen goed getrainde Japanse legereenheden na een incident bij de Marco Polo-brug, de westerse naam voor de Lugou Brug ten noorden van Beijing, China binnen. Zij trekken naar het noordwesten, onder meer om cruciale kolengebieden in Shanxi te veroveren, en naar het Yangzi-gebied om dit commercieel belangrijke gebied onder controle te krijgen. Andere eenheden vallen vanuit Shanghai het land binnen. Aanvankelijk organiseren de nationalisten, deels in samenwerking met de communisten, actieve tegenstand, maar na 1938 wordt gekozen voor een strategie van ruimte inruilen voor tijdwinst. De Japanners lopen vast, maar proberen in 1944 met een laatste groot offensief de patstelling alsnog in hun voordeel te doen keren. Hoewel in eerste instantie succesvol, moeten de Japanners hun reserves aanspreken en worden zij extra kwetsbaar. Uiteindelijk verliezen zij de oorlog echter in de Stille Oceaan en volgt de overgave in China pas met de algemene Japanse capitulatie in augustus 1945. In retrospectief is de belangrijkste gebeurtenis van de oorlog misschien wel de systematische terrorisatie van Nanjing, die duurt van laat 1937 tot begin 1938. Zij volgt op de veldslag bij Shanghai die pas na enkele maanden door de Japanse legers wordt gewonnen, en is de culminatie van groeiende Japanse frustratie over het moeizame verloop van de oorlog. Over het precieze aantal slachtoffers wordt tot op de dag van vandaag getwist door Chinese, Japanse en westerse historici. Zeker is dat op meer dan brute wijze wordt geplunderd, verkracht, gemoord en mishandeld, met honderdduizenden doden tot gevolg. De moordpartij past ook in de aloude inzet van terreur om de vijand te straffen en te demoraliseren. Japanse historici en politici zijn nog steeds niet bereid om de gebeurtenissen in en rond Nanjing in hun volle omvang te erkennen, waarbij hun positie varieert van het ontkennen van de gebeurtenissen tot diverse gradaties van bagatelliseren, en maar zelden het publiekelijk toegeven van schuld. Hetzelfde geldt ook voor andere excessen die zijn begaan door de Japanse legers tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hoewel de Japanners door directe oorlogsvoering en tal van excessen enorme aantallen doden op hun geweten hebben, zijn gedurende de burgeroorlog tussen de nationalisten en communisten in deze tijd minstens even grote aantallen doden gevallen. Deze doden worden meestal vergeten, want zij stellen de nationalistische of revolutionaire strijd in een negatief daglicht. Vaak vallen meer doden vooraf of na afloop van een veldslag aan honger, ziektes en verwondingen dan tijdens de eigenlijke gevechtshandelingen, als gevolg van bestuurlijke incompetentie en onverschilligheid. De bestuurlijke chaos zorgt er ook voor dat de gevolgen van allerlei epidemische uitbraken en droogtes of overstromingen in deze tijd groter zijn dan in een goed georganiseerd land. Hierbij gaat het niet alleen om endemische ziektes als malaria, maar ook om uitbraken van de klassieke pest (yersinia pestis) of cholera. Op regionaal niveau wordt geprobeerd de gezondheidssituatie te verbeteren, maar het duurt tot 1949
voordat dit op nationaal niveau kan gebeuren. Dit geldt terecht als een van de successen van het communistische systeem en is een belangrijke factor in de bevolkingsgroei vanaf 1949.
13.1.2 De afwijzing van moderniteit (1949 tot 1976)

Na de oorlog is het nog geen uitgemaakte zaak dat de nationalisten zullen verliezen, maar de communisten hebben zich in ieder geval kunnen herstellen van hun verliezen tijdens de Grote Mars en vervolgens in noordelijk China ondergronds kunnen groeien. In Mantsjoerije krijgen zij de wapenvoorraden van de Japanners in handen en na enkele cruciale militaire overwinningen in de loop van 1948 gaat het eigenlijk heel snel. In 1949 wordt het grootste deel van China veroverd, waarna Chiang Kaishek met de restanten van zijn zuidelijke legers en de partijelite vlucht naar Taiwan. Ook talloze intellectuelen en zakenlui zoeken hun toevlucht op Taiwan, terwijl anderen naar Hongkong vluchten en daar een belangrijke factor vormen in de weergaloze economische groei. Op het vasteland wordt op 1 oktober in Beijing de Volksrepubliek China uitgeroepen, vanaf de poort van de Verboden Stad die op het Plein van de Hemelse Vrede uitkijkt (afbeelding 125). Dit moment heet tot op de dag van vandaag de Bevrijding en wordt gebruikt om het begin of einde van allerlei ontwikkelingen te markeren. Op Taiwan beginnen intussen verregaande economische hervormingen, die samen met Amerikaanse steun het eiland in een moderne staat hebben getransformeerd. Dat het eiland uit het oogpunt van de Volksrepubliek China en volgens een deel van de mensen op Taiwan eigenlijk onderdeel van n China is, doet niets af aan zijn economisch, sociaal, politiek en cultureel gescheiden ontwikkeling sinds de late negentiende eeuw. De revolutie van 1949 is niet alleen een communistische revolutie, maar tegelijkertijd ook een nationalistische revolutie tegen het westerse imperialisme waaraan nu eindelijk een einde kan worden gemaakt. In 1911 is weliswaar het keizerlijke systeem afgeschaft, maar de vernederende verdragen tussen het buitenland en China vigeren nog. De concessiegebieden in de verdragshavens, de invloed van missie en zending zowel in religieus opzicht als in het onderwijs, de buitenlandse investeringen met de daarmee gepaard gaande exploitatieve verhoudingen, en de vaak racistische instelling van westerlingen blijven een doorn in het oog van velen. Daarmee is het nationalisme ook een kracht die door de communistische revolutionairen kan worden gebruikt tgen hun tegenstanders en vr hun machtsovername. Daarnaast zijn de veranderingen vanaf 1949 ook een reactie op de oude vraagstukken van modernisering en globalisering. In eerste instantie is het antwoord afwijzend, minstens tot het einde van de jaren zeventig en voor velen ook daarna. In veel opzichten is het communisme dat na 1949 wordt ingevoerd de verwerping van een economisch systeem dat sinds tien eeuwen in toenemende mate is gebaseerd op geld, en sinds de late zestiende eeuw een van de motoren van de wereldeconomie is. De complexiteit van dit economische systeem wordt waarschijnlijk maar ten dele begrepen door de nieuwe machthebbers, met hun sterk politieke en ideologische orintatie. Tegen deze achtergrond zijn de volgende decennia tragisch, want door de ontkenning van de markt en de werking van geld, wordt ook over het hoofd gezien dat ten goede of ten kwade de Chinese economie via de binnenlandse markt al verregaand is gentegreerd in en ook nauw verbonden is met het buitenland.
538 hemels mandaat
afbeelding 125 Op 1 oktober 1949 wordt de Volksrepubliek China uitgeroepen door Mao Zedong, hier met een tekst in de hand. Zoals de foto duidelijk laat zien, is dit nog de tijd van de radio-uitzendingen.
Tegelijkertijd is de communistische revolutie van 1949 ook een reactie tegen meer recente veranderingsprocessen die samenhangen met de moderniseringen die sinds de late negentiende eeuw zijn begonnen. Een daarvan is de steeds anoniemere industrialisatie, waarbij onderaannemers of fabriekseigenaren de werknemers uitbuiten. Een andere ontwikkeling zijn de spanningen in de Chinese landbouwsector, bijvoorbeeld in het beneden-Yangzigebied waar de oude landbezittende elites hun controle over de grond hebben verloren aan exploitatieve eigenaren. Met de afschaffing van het examensysteem is de afbraak begonnen van het paternalistische waardesysteem dat met behulp van de neoconfucianistische interpretatie van de Vier Boeken wordt gelegitimeerd, zonder dat daarvoor een nieuw algemeen geldend systeem van normen en waarden in de plaats komt. Ondertussen zetten economische spanningen, natuurrampen en gewapende conflicten de verhoudingen binnen de dorpen op scherp. De nieuwe communistische machthebbers zijn zich van de nuances van deze processen veelal niet bewust, maar hun revolutionaire campagnes worden wel uitgespeeld tegen deze achtergrond, en de lokale groepen maken gebruik van deze campagnes om hun eigen belangen door te zetten. In de Volksrepubliek China vindt nu een omwenteling plaats in een gigantisch politiek, economisch, sociaal en cultureel experiment, dat pas in 1978 echt ten einde komt met de keuze voor Deng Xiaopings economische hervormingen. Het fundamentele uitgangspunt is het verwerpen van zowel de westerse economische uitbuiting, als de westerse ideologie en cultuur. In plaats daarvan komt een specifiek Chinese versie van het marxismeVAN TRADITIE NAAR DE MODERNE TIJD 539
leninisme, met de communistische partij en het door haar gecontroleerde staatsapparaat als de centrale leiding. In velerlei opzicht kunnen wij spreken van een totale verwerping van de Chinese ontwikkelingen van de laatste eeuwen, die is uitgemond in een geldeconomie die wordt gestuurd door de economische interactie en pas daarna door de fiscale behoeftes van de staat zoals die voortkomt uit haar politieke doelen, zoals territoriale expansie of het in stand houden van de Mantsjoe-elite. De keizerlijke staat haalt zijn inkomsten voornamelijk uit de landbouweconomie en speelt maar een beperkte rol in wat daarbuiten gebeurt. De nieuwe communistische staat probeert de invloed van geld en handelstransacties juist zo veel mogelijk uit te sluiten door de opbouw van een plan- en rantsoeneconomie. Mensen krijgen allerlei soorten bonnen voor dingen als katoen, zijde, olie of graan, en zij kunnen werkpunten verdienen die wel kunnen worden geruild of weggegeven, maar niet normaal verhandelbaar zijn. Na 1949 begint bovendien een politieke terreur die de communistische revolutie op hetzelfde niveau brengt als de Russische Revolutie van 1917 en de daaropvolgende decennia van burgeroorlog en terreur onder Lenin en Stalin. In economisch opzicht is de gekozen politiek erg naef, omdat zij uit angst voor de werking van de markt voorbijgaat aan het simpele feit dat in China sinds de Song-periode een complexe handelseconomie is ontstaan, die zich sinds de late Ming dankzij haar gunstige handelsbalans met het Westen verder heeft kunnen ontwikkelen en een enorme bevolkingsgroei heeft mogelijk gemaakt. De communistische keuze voor autarkie, dat wil zeggen zo min mogelijk economische afhankelijkheid van het buitenland, is onherroepelijk een keuze voor economische krimp. Het is een ideologisch gemotiveerde keuze tegen de achtergrond van een eeuw buitenlands militair, politiek, economisch, cultureel en religieus imperialisme. Hoewel wij gewend zijn de communistische revolutie te zien als een progressieve gebeurtenis, is zij daarom in veel opzichten vooral een conservatieve beweging tegen de geldeconomie en tegen globalisering. Al voor 1949 hebben communistische leiders in de door hen gecontroleerde gebieden geprobeerd hun radicale sociaal-economische en politiek-culturele programma door te voeren. Daarbij moeten zij steeds concessies doen aan de omringende werkelijkheid, zodat zij de zeer zwakke economie van het gebied rond Yanan tijdens de Tweede Wereldoorlog zelfs moeten laten ondersteunen door de productie en export van opium. Na 1949 doen zij in eerste instantie ook concessies, want het is belangrijker de productie te herstellen dan hun wereldbeeld in praktijk te brengen. De grond wordt herverdeeld, waarbij het afbreken van de oude machtsstructuren centraal staat. Dit gaat gepaard met een gewelddadige campagne om de lokale elites kapot te maken, of zij nu echt grootgrondbezitters zijn of niet. Andere politieke vijanden, zoals religieuze groepen die met de Japanners of de Nationale Volkspartij hebben samengewerkt, smokkelaars of criminele groepen, worden met bruut geweld uitgeschakeld. Hierbij vallen naar eigen zeggen enkele miljoenen doden, al is nooit goed vastgesteld hoeveel precies. De doden vallen door direct geweld middels standrechtelijke executies of na een kort proces, maar ook als gevolg van mishandelingen of door zelfmoord, en ten slotte door uitputting als gevolg van verbanning en dwangarbeid. Ook religieuze structuren, die vanouds de basis van de plaatselijke samenleving vormen, worden aangepakt. Hierna is er eigenlijk geen alternatief meer voor de communistische partijstructuur die nu tot op lokaal
540 hemels mandaat
niveau wordt doorgevoerd. Korte tijd wordt kritiek toegestaan in de Laat Honderd Bloemen Bloeien-campagne van 1956, waarschijnlijk omdat het regime onder leiding van Mao Zedong zich veilig voelt en denkt zo zinvolle kritiek te ontvangen. In plaats daarvan spreken velen van teleurstelling en misstanden, zodat de beweging snel wordt beindigd. Critici verdwijnen in de heropvoedingskampen. Het gebruik van intensieve campagnes is een fundamenteel onderdeel van het politieke systeem dat door Mao Zedong al in de Yanan-periode wordt gecreerd. Het is een manier om zonder sterk bestuurlijk apparaat, of in de loop van de tijd buiten het bestuurlijke apparaat om, toch snel politieke veranderingen door te voeren. Het nadeel van campagnes is echter dat de centrale leiding in Beijing hun richting niet kan controleren. Zij lopen altijd uit de hand en leiden tot een groeiend cynisme bij de gedwongen deelnemers, laat staan bij hun slachtoffers. Tegelijkertijd moeten wij niet vergeten dat voor velen binnen het communistische systeem de eerste jaren na 1949 ook een tijd van hoop en van idealen zijn. Er wordt wel degelijk geprobeerd een beter gezondheidssysteem op te bouwen. Voor diegenen die werken binnen staatsondernemingen, dus vooral in de steden en het leger, en voor de leden van de communistische partij voor zover zij niet worden weggezuiverd is er een gegarandeerde ziekenhuiszorg. Het bewust onthouden van medische zorg is een manier om critici en politieke tegenstanders te straffen, ook als dit hun dood tot gevolg heeft. Door opvoedingscampagnes voor hygine, zoals voor tandenpoetsen, schoonmaken en dergelijke, en door de massale aanleg van publieke toiletten, wordt een grote sprong gemaakt op gezondheidsgebied. De afbraak van de religieuze heling wordt deels gecompenseerd door het aanmoedigen van het praktiseren van de Armbewegingen van het Grote Uiterste (taijiquan), dat wordt gepresenteerd als een geseculariseerde vorm van de oude meditatietechnieken, en van de beroemde blotevoetendokters, die meer een soort EHBOers zijn. Of alle campagnes altijd goed uitpakken is een ander verhaal. Zo heeft vanaf 1958 de Vier Plagen-campagne tegen ratten, vliegen, muggen en spreeuwen tot gevolg dat andere schadelijke beesten zoals sprinkhanen bij gebrek aan een natuurlijke vijand juist enorm in hoeveelheid toenemen. Deze campagne is een van de vele menselijke factoren in het ontstaan van de grote hongersnood van 1959 1961. Alle campagnes gaan uit van de absolute maakbaarheid van de menselijke samenleving. Vanaf 1958 wordt de landbouwgrond versneld gecollectiviseerd en de industrie genationaliseerd. Dit wordt de Grote Sprong Voorwaarts genoemd, omdat Mao Zedong en zijn medestanders geloven dat Groot-Brittanni in korte tijd zal kunnen worden ingehaald. Groot-Brittanni is het grote voorbeeld als het land waar de industrile revolutie model heeft gestaan voor Karl Marx analyse van het onvermijdelijke ontstaan van een communistische revolutie. De campagnes van de Grote Sprong Voorwaarts hebben een sterk millennianistisch karakter, waarbij van bovenaf wordt gesuggereerd dat de communistische heilstaat is aangebroken en mensen op plaatselijk niveau oprecht geloven dat alle voedselproblemen van voorheen zijn opgeheven. Heel even zelfs wordt de familie als basiseenheid vervangen door communale keukens. Tekenen dat dit alles niet klopt, worden bewust genegeerd en de onheilsprofeten binnen de partij worden weggezuiverd. Niemand durft goed tegen Mao
in te gaan. Wanneer het weer vervolgens ook nog tegenwerkt, vindt van 1959 tot 1961 een catastrofale hongersnood plaats. Binnen China is deze gebeurtenis bepaald geen geheim, al blijft het werkelijke aantal doden nog lang onduidelijk. Bij de volkstelling van 1982 blijkt er een gat in de bevolkingsopbouw te zitten dat suggereert dat er naar schatting dertig miljoen doden zijn gevallen. Het gevolg van het mislukken van de Grote Sprong Voorwaarts en het uitbreken van deze hongersnood is dat Mao Zedong niet meer in staat is zijn wil aan de partij op te leggen. Er wordt nu een gematigde politiek van herstel doorgevoerd waarbij op het platteland in de landbouw weer enig eigen initiatief mogelijk wordt, vooral op de privstukjes grond van de individuele boeren. De productie van voedsel herstelt zich, maar de industrie blijft gefrustreerd. Tussen de Sovjet-Unie dat immers tot op het laatste moment nog heeft ingezet op een nationalistische en waarschijnlijker geachte overwinning en Mao Zedongs volksrepubliek zal het nooit echt boteren. De Sovjet-Unie steunt het land niet bij een aantal cruciale kwesties, zoals Taiwan waar nu Chiang Kaishek heerst die zij jarenlang hebben gesteund en het grensconflict met India waar in sommige gebieden ook een sterke communistische partij is. Omdat Mao en zijn medestanders in de late jaren vijftig proberen hun radicale ideologische programma door te zetten, komt het in 1960 tot een schisma met de Sovjet-Unie wanneer China onder leiding van premier en minister van Buitenlandse Zaken Zhou Enlai (1898 1976) probeert zijn rol in de groep van Ongebonden Landen te versterken, met de nadruk op landen in Afrika en Azi. Intussen probeert Mao Zedong nog steeds zijn gelijk te halen. Mensen als zijn vierde vrouw Jiang Qing (1914 1991) wanneer wij het eerste gearrangeerde huwelijk van Mao meetellen en de held van de bevrijdingsoorlog in Mantsjoerije Lin Biao (1907 1971) bouwen aan een opmerkelijke, bijna messianistische persoonlijkheidscultus rond Mao. Hun doel is niet alleen om de positie van Mao buiten de structuren van de Chinese Communistische Partij om te versterken, maar ook om via Mao hun eigen machtspositie te vergroten. Dit mondt uit in de alles verzengende Grote Proletarische Culturele Revolutie, die begint in 1966 en pas eindigt met de dood van Mao in 1976. Dan blijkt dat de steun voor Jiang Qing cum suis volledig afhankelijk is van het prestige van Mao, want binnen een maand worden zij en haar medestanders gearresteerd. Ondertussen is het krediet van de Chinese Communistische Partij ernstig beschadigd na decennia van campagnes die de economie alleen maar in het slop hebben doen raken. Vooral de vroege Culturele Revolutie heeft het karakter van een wraakoefening ten aanzien van de verschillende tegenstanders van Mao, Jiang Qing, Lin Biao en de hunnen. Mao en zijn groep schakelen delen van de Chinese jeugd die in de laatste jaren van de middelbare school of aan de universiteiten zitten, in als hun persoonlijke machtsinstrument, waarna hun tegenstanders dat ook doen. Dit zijn de beroemde (of beruchte) Rode Gardisten, die als een wervelwind tekeer gaan tegen alle uitingen van traditionele cultuur. Enkele honderdduizenden mensen komen tijdens het geweld om het leven. Een van de meeste prominente slachtoffers is Liu Shaoqi (1898 1969), die na de mislukking van de Grote Sprong Voorwaarts en het uitbreken van de hongersnood van 1959 1961 samen met Deng Xiaoping (1904 1997) de fatale politiek van Mao Zedong heeft teruggedraaid. Liu Shaoqi is zwaar ziek,
542 hemels mandaat
en n onderdeel van Maos wraak is dat hem de noodzakelijke medische hulp wordt onthouden. De meeste slachtoffers zijn partijleden, intellectuelen of cultuurdragers die door de Rode Gardisten van 1966 tot 1968 worden vervolgd. Vanaf 1968 zijn de Rode Gardisten zelf het slachtoffer tijdens hun onderlinge conflicten en de daaropvolgende repressie door het Volksbevrijdingsleger. In de eerste jaren van de Culturele Revolutie wordt op nog grotere schaal dan ooit tevoren de traditionele cultuur in de vorm van haar menselijke en materile dragers kapotgemaakt. Politieke tegenstanders en intellectuelen worden naar het platteland gestuurd, maar in 1969 volgen ook talloze Rode Gardisten. Zij zijn niet welkom bij de boeren, die werk en eten moeten verschaffen aan deze stedelingen, die niet erg geschikt zijn voor het leven op het platteland en vaak slechte werkers zijn. Sommigen van hen komen na enige tijd in aangenamere carrires terecht, zoals leraar, klerk of boekhouder. Na 1976 kan een deel van hen weer terugkeren naar de steden en alsnog een loopbaan opbouwen op grond van hun intellectuele vaardigheden. De belangrijkste vroege dissidenten en kunstenaars van de periode na 1976 zijn allemaal voormalige Rode Gardisten die zijn teleurgesteld in het systeem, maar hun vroegere idealen en eigenwijsheid hebben behouden. Vanaf 1969 tot en met het midden van 1976 is China het toneel van interne politieke twisten, in eerste instantie tussen de overwinnaars van de eerste fase van de Culturele Revolutie en daarna tussen Mao Zedongs medestanders en diverse groepen die proberen terug aan de macht te komen, zoals de in 1966 weggezuiverde leider Deng Xiaoping. In sommige provincies is de macht van de radicalen onder leiding van Jiang Qing en anderen heel groot, maar zij zijn zeker niet overal de baas. Lin Biao probeert de macht over te nemen door een politieke coup, die echter eindigt met zijn dood in 1971 wanneer zijn vliegtuig op de vlucht naar de Sovjet-Unie boven Mongoli onder onduidelijke omstandigheden neerstort. Hierna stagneert de Chinese politiek vrijwel totaal, omdat Mao bang is dat zijn politiek opnieuw wordt teruggedraaid, maar ook omdat hij is geschrokken van de uitwassen van de afgelopen jaren. Deng Xiaoping geniet de steun van Zhou Enlai, die hem in 1974 terugroept naar de hoofdstad, en van belangrijke regionale leiders. Hij wordt echter gehaat door Jiang Qing, zodat hij na de dood van zijn patroon Zhou Enlai in januari 1976 opnieuw het veld moet ruimen en maar ternauwernood een aanslag op zijn leven overleeft. In de landbouw en industrie betekent de periode van de Culturele Revolutie vooral stagnatie, al begint in de provincies verder van Beijing langzaam een economische liberalisatie op het platteland met als doel de landbouwproductie te stimuleren door meer verantwoordelijkheden aan de boeren te geven. Interessant is dat het in eerste instantie de boeren zijn die meer initiatief nemen, waarna hun benadering door regionale partijleiders wordt overgenomen. Het extreme streven naar collectivisering is dan al lang verlaten. De familie komt helemaal terug als basiseenheid, want alleen daarbinnen kan men elkaar nog vertrouwen. Religieuze eenheden komen ook langzaam terug, maar meer in het zuiden dan in het noorden, en vrijwel nooit boven het dorpsniveau. Het onderwijs ligt vanaf 1966 grotendeels stil en pas in 1978 worden weer toelatingsexamens aan de universiteiten afgenomen. Voor zover daar al onderwijs plaatsvindt, is het aan studenten die exclusief op grond van hun klassenachtergrond zijn toegelaten.
543
Van 1949 tot en met de vroege jaren zeventig is China nauwelijks voor buitenlanders toegankelijk. Nadat het hoogtepunt van de Culturele Revolutie voorbij is, vindt een toenadering plaats met de Verenigde Staten. Hierdoor kan in 1971 de Volksrepubliek China de zetel van de Republiek China in de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties overnemen. Chiang Kaishek verlaat vervolgens woedend de organisatie, hoewel zijn land op dat moment nog gewoon lid had kunnen blijven. In 1972 worden de betrekkingen tussen de Verenigde Staten en de Volksrepubliek China officieel hersteld en in 1979 worden weer formele diplomatieke betrekkingen aangeknoopt. De Verenigde Staten blijven Taiwan steunen via indirecte kanalen en militaire hulp. In het licht van de ontwikkelingen van de volgende decennia is de beslissing van Chiang Kaishek uit de Verenigde Naties te stappen onverstandig gebleken, want Taiwan is hierdoor buiten een groot aantal internationale organisaties komen te staan. Via inofficile vertegenwoordigingen weet Taiwan (formeel dus de Republiek China) echter nog steeds betrekkingen met de rest van de wereld te onderhouden.
13.1.3 De terugkeer van een markteconomie (1976 tot heden)

Met de dood van Mao Zedong in september 1976 verliezen Jiang Qing en haar medestanders hun voornaamste politieke steun, niet omdat Mao een grote bewonderaar is van Jiang Qing, maar omdat hij haar kan gebruiken als tegenwicht voor Zhou Enlai, Deng Xiaoping en anderen. Om dezelfde reden steunt Mao de relatief onbekende Hua Guofeng (1921 2008) om de overleden Zhou Enlai op te volgen als premier. Na Maos dood wordt Hua als een soort compromis-kandidaat gekozen tot president. Vanaf 1976 tot en met 1978 woedt een felle strijd om de macht, die wordt gewonnen door Deng Xiaoping en zijn medestanders. Hua Guofeng wordt uit zijn positie verdrongen, maar niet vervolgd. Deng Xiaoping maakt een begin met de politiek van de Vier Moderniseringen, namelijk in de landbouw, industrie, technologie en defensie. Deze agenda toont duidelijk hoezeer Deng Xiaoping en de zijnen staan in de oude traditie van de Zelfversterkingsbeweging. Zij willen wel modernisering, wat in de praktijk betekent dat men concessies doet aan de markteconomie, en westerse technologie introduceert, maar zonder concessies op het gebied van de eigen cultuur. De marxistisch-leninistische ideologie moet de basis blijven van de macht van de Chinese Communistische Partij. Een belangrijk deel van de oude revolutionaire generatie is nog steeds actief als bestuurder en ziet zich als hoeder van de ideologische lijn. Daarbij kunnen zij ver gaan, zoals bij het neerslaan van de massale protesten ten gunste van meer democratisering op het Plein van de Hemelse Vrede in Beijing in 1989. De oudere revolutionaire generatie vindt deze democratiseringsbeweging te ver gaan en op 4 juni van dat jaar volgt een bloedige onderdrukking, gevolgd door een vergelijkbare repressie van protesten elders in het land. Het blijft moeilijk veranderingen door te voeren, maar met het uitsterven van de oude generatie en dankzij de rol van Deng Xiaoping wordt de politiek van economische liberalisatie uiteindelijk gewoon voortgezet. De troonopvolging binnen het politieke systeem blijft moeizaam door de netwerkfunctie van de communistische partij. Iemand op een hogere plaats in het systeem is tegelijkertijd de patroon van mensen op een lagere plaats, dus zodra hij of zij zich terugtrekt of
544 hemels mandaat
sterft, verliest een netwerk sterk aan kracht. Dit netwerk strekt zich uit buiten het politieke systeem naar allerlei kennissen en verwanten die profiteren van de invloed van het netwerk zonder dat zij een duidelijke plaats hebben in het politieke systeem. De ingebouwde corruptie en de noodzaak van bescherming tegen eventuele sancties maken dat een patroon zo lang mogelijk zijn of haar plaats moet behouden. De verschuiving van de macht vindt altijd heel langzaam plaats. Na de onderdrukking van de protesten in Beijing op 4 juni 1989 wordt de toenmalige partijleider afgezet en tot zijn dood onder huisarrest geplaatst. Zijn opvolger als partijleider is Jiang Zemin (1926). Typerend voor de manier waarop de Chinese politiek werkt, is dat hij een kleine machtsbasis heeft en zijn functie krijgt als zetbaas voor de oudere revolutionairen, met name Deng Xiaoping. Toch slaagt hij er, eenmaal in functie, in om zijn machtsbasis uit te breiden en zich ook na de dood van Deng in 1997 te handhaven. In 2003 wordt hij opgevolgd als partijsecretaris door de veel jongere Hu Jintao (1942). Ook hij wordt gezien als iemand met een kleine machtsbasis, maar toch slaagt hij erin Jiang Zemin en de zijnen vrij snel naar de achtergrond te dringen. Blijkbaar geeft de functie van partijsecretaris, gevolgd door andere cruciale functies in 2003 en 2004, aan Hu voldoende politieke middelen om zijn wil door te zetten. Dit wijst op een zekere mate van institutionalisering, waarbij zijn functie belangrijker wordt dan het achterliggende politieke netwerk. De komst van een markteconomie en de toenemende verwevenheid van de Chinese economie met die van de rest van de wereld gaan onvermijdelijk gepaard met de destabilisering van de eigen normen en waarden, en met culturele veranderingen die als bedreigend voor de eigen identiteit worden ervaren. De politieke en culturele dilemmas van de late twintigste eeuw en daarna zijn daarom goed vergelijkbaar met de dilemmas van de late negentiende eeuw. De communistische hervormers proberen zo veel mogelijk controle te houden over de publieke meningsvorming, want zij willen hun eigen machtspositie absoluut niet ter discussie stellen. Dezelfde partij die tussen 1949 en 1976 zoveel ellende heeft veroorzaakt, is nog steeds aan de macht, waardoor het vrijwel onmogelijk is kritisch naar deze periode te kijken zonder de alleenheerschappij van de communistische partij ter discussie te stellen. In plaats daarvan worden enkele zondebokken geselecteerd, zoals Lin Biao die in 1971 is omgekomen, en Jiang Qing met haar medestanders die als de Bende van Vier publiekelijk worden berecht en veroordeeld. Een principile analyse van de periode blijft uit. Op diverse momenten kunnen wij zien hoe intellectuelen en andere groepen proberen meer bewegingsruimte te krijgen. Beroemd is de Muur van Democratie in Beijing met zijn muurkranten en gemproviseerde tijdschriften die bij de muur verkocht worden. Hierin uiten enkele hedendaagse dichters zich voor het eerst in het publiek zonder zich te conformeren aan de eisen van het communistische regime. Anderen schrijven politieke essays, zoals het pleidooi van de voormalige Rode Gardist Wei Jingsheng (1950) voor een vijfde modernisering van de democratisering als noodzakelijke voorwaarde voor werkelijke economische vooruitgang. Begonnen in 1978 worden deze activiteiten tegen het einde van 1979 al weer verboden. Wei Jingsheng verdwijnt in maart van dat jaar in de gevangenis en komt daar pas in 1997 definitief uit tevoorschijn wanneer hij in ballingschap wordt gestuurd. De bezetting van het Plein van de Hemelse Vrede in Beijing van april tot 4 juni 1989 is een ander voorbeeld waarbij grote aantallen studenten en zelfs arbeiders een belangrijke
rol spelen. Minstens even belangrijk zijn de gebeurtenissen van 1999, wanneer de leden van de semi-religieuze Falun Gong-beweging op 25 april een massaal stil protest houden bij de ingang van de woonverblijven van de politieke leiding van China, meteen naast de Verboden Stad in het centrum van Beijing. Een bloedige vervolging breekt uit, omdat de partij zich net als in 1979 en 1989 bedreigd ziet in haar machtsmonopolie. Of deze communistische interpretatie van het protest klopt, is zeer de vraag, maar de angst voor iedere bedreiging van het machtsmonopolie van de Chinese Communistische Partij is groot. Mondeling blijft men gedurende al deze jaren zijn onvrede uiten in de vorm van geruchten, roddels, lijdzaam verzet en zo meer. Ondanks alle politieke repressie wordt het economische beleid ongewijzigd voortgezet. Sinds de late jaren negentig lijkt er sprake van een onuitgesproken pact tussen de machthebbers en de intellectuele en culturele elite, waarbij de laatsten steeds meer mogen zeggen en schrijven, zolang het systeem niet in twijfel wordt getrokken en zolang enkele taboeonderwerpen niet worden aangeroerd. Dankzij de economische groei is het voor deze groepen steeds interessanter om in China te blijven of zelfs uit het buitenland terug te keren. Na de omarming van de geldeconomie heeft de communistische partij vooral de functie gekregen van een politiek netwerk voor het aanknopen en onderhouden van relaties. Deze relaties zijn cruciaal voor economische transacties op de iets langere termijn, als bescherming tegen de willekeur van partij en staat. Hoewel dit niet uniek is voor China, is het daarom noodzakelijk de Chinese economie altijd in nauwe samenhang met de politieke structuur te bestuderen. Maar er is nog een reden waarom het nieuwe economische model niet optimaal functioneert. In andere traditionele kapitalistische systemen bestaat naast de werking van de markt ook de matigende werking van religieus genspireerde liefdadigheid en normale burenhulp. In China is in de politieke turbulentie van de periode 1949 1976 grondig afgerekend met alle vormen van religieus genspireerde liefdadigheid, en ook de reguliere banden tussen buren zijn zwaar beschadigd. De nieuwe geldeconomie moet daarom functioneren in een omgeving zonder enigerlei vangnet, terwijl de staat over onvoldoende middelen beschikt om een nieuw vangnet te creren door middel van betaalbare overheidsvoorzieningen. Tegelijkertijd werkt de staat het ontstaan van religieuze of semi-religieuze verbanden actief tegen, zoals de Falun Gong die probeert deze morele leemte te vullen. Alleen voldoende economische groei kan maken dat het aantal verliezers klein genoeg blijft om sociale spanningen te voorkomen, want zolang genoeg mensen werk hebben, kunnen zij zichzelf en hun directe omgeving in leven houden. De economische politiek na 1978 is in eerste instantie vooral een tijd van herstel, want decennia van communistische politiek, voorafgegaan door burgeroorlogen en buitenlandse invasies, hebben veel kapotgemaakt. Met andere woorden, door de liberalisatie kan meer uit het bestaande landbouwsysteem worden gehaald, zonder dat van werkelijke vooruitgang sprake is. Langzaam maar zeker wordt de communistische plan- en rantsoeneconomie vervangen door een economie met individuele prikkels. Op het platteland krijgen boeren meer ruimte voor eigen initiatief in de landbouw en de opbouw van een landelijke industrie. Dit is belangrijk voor economische groei, maar ook om de steeds maar groeiende bevolking aan het werk te houden en te kunnen blijven voeden. Voor de industrie is de nieuwe vrijheid nog niet genoeg. Vanaf de late jaren negentig wordt particulier initiatief ook in de industrie steeds
546 hemels mandaat
meer toegestaan en gaat de economische groei steeds harder zij het tegen hoge ecologische en menselijke kosten. De enorme interne migraties geven ook duidelijk aan voor wat voor problemen het Chinese economische en politieke systeem nu staat. Taiwan volgt na 1949 een heel andere route. Aan de ene kant staat de geschiedenis van dit eiland lange tijd in het teken van verzet tegen de communistische vijand op het vasteland. Tegelijkertijd wordt een landhervorming doorgevoerd, maar van werkelijke democratisering is nog geen sprake. Onwelgevallige stemmen, zoals die van autochtone Taiwanese intellectuelen, worden zwaar onderdrukt. Het ergste incident vindt plaats in februari 1947, wanneer tijdens en in de nasleep van protesten tegen de nationalisten vele duizenden worden gedood. Onder de noodtoestand blijft de Nationalistische Partij in haar eentje de baas, maar ondanks de voortdurende politieke repressie vindt toch een geleidelijke economische, sociale en culturele liberalisatie plaats. Taiwanese bedrijven investeren al sinds de jaren tachtig van de twintigste eeuw op het tegenovergelegen vasteland. In 1987 wordt de noodtoestand opgeheven en kan de formele democratie die al die tijd heeft bestaan zich voluit ontplooien. Er is nu sprake van volledige religieuze en intellectuele vrijheid. Zowel stemmen voor als tegen een Taiwanese onafhankelijkheid kunnen zich laten horen.
13.2 Het keizerschap

Na 1911 vinden diverse pogingen plaats om het keizerschap in ere te herstellen, waarvan de belangrijkste poging die van Yuan Shikai is. Hij probeert zijn dictatoriale macht aan het einde van 1915 te bekronen met het uitroepen van het Keizerrijk van China met hem als keizer (zhonghua diguo dahuangdi). Provincie na provincie komt echter in opstand, en ook de buitenlandse mogendheden trekken hun steun aan Yuan Shikai in. Hij moet de rituele inzegening van zijn nieuwe politieke systeem uitstellen en treedt terug. Eigenlijk voorkomt alleen zijn dood in de zomer van 1916 dat de publieke vernedering compleet is. De naam van het beoogde keizerrijk is een goede indicatie van het belang dat wordt gehecht aan een nationale identiteit, in plaats van de klassieke dynastieke identiteit. De tweede poging om het keizerlijke systeem te herstellen is een stuk minder goed georganiseerd. De leider Zhang Xun (1854 1923) is de generaal van een van de traditionele legers die niet zijn gemoderniseerd volgens het model van Yuan Shikais Nieuwe Leger. Na 1911 heeft hij zijn soldaten de paardenstaart laten behouden en in 1917 plaatst hij voor een kleine twee weken Puyi terug op de troon. De oude Kang Youwei laat zich in eerste instantie inpalmen door deze poging de monarchie te herstellen, ongetwijfeld omdat dit aansluit bij zijn decennialange streven om een constitutionele monarchie in te voeren. Na enkele dagen trekt Kang zich echter al weer terug en vlucht naar de Amerikaanse diplomatieke vertegenwoordiging. Wanneer de lokale krijgsheer Beijing binnentrekt en de opstand onderdrukt, vlucht Zhang Xun op zijn beurt naar de Nederlandse diplomatieke vertegenwoordiging (zie afbeelding 126). Na onderhandelingen kan hij de vertegenwoordiging verlaten en trekt hij zich terug uit het publieke leven. De gevolgen voor Puyi en het hof blijven vreemd genoeg beperkt.
afbeelding 126 In 1917 zoekt de couppleger Zhang Xun zijn toevlucht tot de Nederlandse legatie. Hier is hij tussen de twee ambassadetolken gefotografeerd. Voor ons rechts van hem de latere hoogleraar sinologie in Leiden J.L.L. Duyvendak (1889-1954).
Wanneer Puyi volwassen wordt en in 1922 trouwt, gaat hij zich ook meer met het bestuur van zijn hof bemoeien. Zo gooit hij het grootste deel van zijn meer dan duizend eunuchen als echte of vermeende dieven het paleis uit. In 1924 wordt hij echter door een nieuwe krijgsheer in de hoofdstad uit zijn paleis gezet (zie afbeeldingen 127 en 128). Hij komt steeds meer onder Japanse invloed en gaat wonen in hun extraterritoriale wijk in Tianjin. Hij laat zich lenen om keizer te worden van het Japanse protectoraat in Mantsjoerije, maar van een herleving van het oude keizerlijke systeem is zeker geen sprake. De Japanners houden de volledige controle en hij is diep teleurgesteld dat zij hem alleen maar willen gebruiken. In 1945 wordt hij gearresteerd door de Russen die na de afsluiting van de Tweede Wereldoorlog in Europa snel Mantsjoerije binnenvallen om alsnog een vinger in de pap te hebben in de oorlog in Azi, met name in China. Puyi wordt in 1950 overgedragen aan de Chinese communisten. Na een opsluiting van bijna tien jaar in een heropvoedingsinrichting, wordt hij vrijgelaten als symbool voor het nieuwe en quasi-verdraagzame China. Hij sterft onder verdachte omstandigheden in 1967, aan het begin van de Culturele Revolutie. Met behulp van een ghostwriter wordt aan het begin van de jaren zestig een autobiografie geschreven, die in het Westen
548 hemels mandaat
bekend wordt als From Emperor to Citizen. In de jaren tachtig vormt deze tekst samen met de herinneringen van zijn vroegere leraar en voormalig bestuurder van een klein Brits gebied in Shandong, de Brit Reginald Johnston, en andere bronnen, de basis voor de invloedrijke film The Last Emperor door Bernardo Bertolucci uit 1987.
afbeelding 127 In circa 1926 wordt deze foto genomen van de ingang van het keizerlijke paleis, waar tegenwoordig de entreekaartjes worden verkocht. Al sinds de late Qing is het paleis slecht onderhouden.
In 1927 begint de feitelijke leider van de Nationale Volkspartij, generaal Chiang Kaishek, in Guangdong zijn beroemde veldtocht naar het noorden, die hij in 1928 voltooit. Hij voelt zich niet verplicht de overeenkomsten tussen de republikeinse regering en het voormalige hof nog gestand te doen. De keizerlijke graven van de Qing zijn al eerder het doelwit geweest van dieven en van plunderingen door soldaten, maar nu zal een noordelijke legereenheid twee van de graven systematisch plunderen en tal van andere graven beschadigen. Op lokaal niveau vinden in de decennia na 1911 nog steeds opstandjes plaats, die zijn gemotiveerd door het aloude ideaal van een keizer die het Hemels Mandaat heeft ontvangen en daarna het Al-onder-de-Hemel ordent. Zulke opstanden worden altijd vrij snel onderdrukt, maar geven wel aan dat het oude keizerlijke ideaal niet is vergeten. Het ideaal van het Hemels Mandaat blijft een grote rol spelen in de religieuze cultuur. Een aantal belangrijke goden, zoals de eerdergenoemde Keizer Guan en de Keizerin van de Hemel (Tianhou, ook bekend als Mazu), hebben nog steeds keizerlijke titels en maken gebruik van keizerlijke symboliek in hun kleding, architectuur en ritueel. Zij ontlenen hun
legitimiteit als hogere goden nog steeds aan het Hemels Mandaat, want zij kunnen, net als ooit de keizer, in naam van de Hemel de krachten in de kosmos ordenen ten gunste van de mensen die aan hen respect betuigen en de juiste offers brengen. Tegelijkertijd ontlenen zulke goden hun legitimiteit aan de oude keizers zelf, want die zijn het die deze goden hun hoge titels hebben verleend. Nu de keizers zijn verdwenen komen er geen goden meer bij op het hoogste niveau, maar alleen als koning of lager.
afbeelding 128 Aan het einde van zijn leven in 1846 herinnert een ambtenaar zich de ingang van het keizerlijke paleis heel anders. Hij is net benoemd tot assistent in de keizerlijke Kanselarij en begeeft zich hier met zijn collegas voor het eerst in de richting van het kantoor. Het is waarschijnlijk dat hij de laatste in het rijtje is, en een buiging maakt in de richting van de grote ontvangsthal voor audinties. De tekening is op aanwijzing van de ambtenaar vervaardigd.
Daostische priesters presenteren zich in hun religieuze teksten op hun beurt ook vanouds als degenen die de orde kunnen herstellen in het Al-onder-de-Hemel, waarvoor zij dezelfde taal en symbolen gebruiken als het keizerlijke systeem. Zij ontwikkelen zich echter zelden tot
550 hemels mandaat
een alternatieve politieke of bestuurlijke traditie, maar worden wel van tijd tot tijd ingehuurd door de heersers in het centrum of plaatselijke bestuurders, om namens de staat hun kosmische rituelen uit te voeren. Na 1911 blijven zij hun klassieke rituelen uitvoeren, maar nu alleen nog op plaatselijk niveau en voor zover de politieke situatie het toelaat. Als zij worden vervolgd is dat in hun functie van religieuze specialisten, maar nooit als politieke bedreiging. Een andere context waarin het Hemels Mandaat nog lang een rol blijft spelen is de interpretatie van grote natuurrampen. Het klassieke voorbeeld is dat van de grote aardbeving bij Tangshan (circa 200 km ten oosten van Beijing) in juli 1976, die algemeen wordt genterpreteerd als een teken van de Hemel. Deze aardbeving met minstens 250.000 doden vindt plaats kort na de dood van Zhou Enlai en vlak voor de dood van Mao Zedong. De traditionele term voor de dood van een Chinese keizer is het ineenstorten van een berg, wat een aardbeving tot een krachtig voorteken maakt. Dissidente groepen buiten China hebben ook geprobeerd een verband te leggen tussen de aardbeving in Sichuan van 2008 en de door hen gewenste ineenstorting van het regime in Beijing, maar voor zover wij nu kunnen zien zonder veel succes.
13.3 Het lot van de traditionele cultuur

13.3.1 Anti-traditionalisme
In de late negentiende eeuw ontstaat voor het eerst in de Chinese geschiedenis een antitraditionalistische houding. Er is een eeuwenoude opvatting die volkse, domme, verdorven of heterodoxe tradities afwijst. Op grond van deze opvatting worden allerlei traditionele praktijken vervolgd, maar meestal alleen de gebruiken van het volk en niet die van de geletterde elite. Vaak zijn de vervolgingen bovendien tijdelijk, namelijk zolang hun instigatoren aan de macht zijn. Na een vervolging kunnen de traditionele praktijken zich vaak weer herstellen. Zulke vervolgingen vormen nog geen beweging tegen de traditie in de hogere zin van het woord, maar in de late negentiende eeuw zien wij het begin van een verwerping van de eigen tradities door de leden van de elite, die veel verder gaat dan incidentele vervolgingen of polemische essays. Tegelijkertijd ontstaat een nieuwe sociale structuur voor dit type verzet, omdat sinds de late negentiende eeuw steeds meer mensen met dezelfde leeftijd in cohorten worden opgeleid. Terwijl verklaarde iconoclasten als Liang Qichao en Kang Youwei aan dezelfde examens deelnemen, hoewel Liang een leerling is van Kang en zon 15 jaar jonger, liggen de nieuwe groepen intellectuelen qua leeftijd veel dichter bij elkaar. De afkeer van de eigen tradities is daarmee niet meer alleen een culturele beweging, maar valt voortaan samen met generatieconflicten. Culturele en intellectuele veranderingen gaan zo veel sneller dan voorheen. Na de afschaffing van het examensysteem in 1905 zijn alle jongeren die van de scholen afkomen ongeveer van dezelfde generatie, waardoor een krachtig mechanisme van sociale en culturele verandering ontstaat. Nadat Yuan Shikai is overleden breekt op politiek niveau een periode van onzekerheid aan, maar tegelijkertijd krijgt de anti-traditionalistische beweging nu haar grote kans. In
1917 wordt Cai Yuanpei (1868 1940) benoemd tot rector van de Universiteit van Beijing. Hij is afkomstig uit het traditionele onderwijssysteem, maar heeft ook uitgebreid kennisgenomen van het Westen. In 1890 haalt hij de hoogste examengraad en hij maakt onder meer carrire als de organisator van scholen nieuwe stijl in zijn geboortestreek Shaoxing, in het beneden-Yangzi-gebied. In 1905 voegt hij zich met zijn eigen revolutionaire organisatie bij de nieuwe Alliantie Vereniging (tongmeng hui), de voorloper van de Nationale Volkspartij. Hij studeert vanaf 1907 langere tijd in Duitsland, dat in die tijd het centrum van de westerse academische wereld is en een model voor de universitaire systemen van bijvoorbeeld de Verenigde Staten en Japan. Na een korte tijd begin 1912 als minister van Onderwijs in de overgangsregering van Sun Yatsen, vertrekt hij onder het presidentschap van Yuan Shikai opnieuw naar Duitsland en Frankrijk, om pas in 1916 weer terug te keren. Zijn benoeming tot rector is van groot belang, want hij trekt voor de universiteit een aantal mensen aan, die zich al hebben onderscheiden vanwege hun belangstelling voor culturele en intellectuele vernieuwing. Onder hen zijn Chen Duxiu en Li Dazhao, en de liberale Hu Shi (1891 1962). Chen en Li hebben in Japan gestudeerd, Hu in de Verenigde Staten. Zij en anderen krijgen dankzij hun aanstelling aan de Universiteit van Beijing de ruimte hun ideen uit te dragen, waaronder de noodzaak van een nieuwe spreektaal als schrijftaal, gelijk aan Japan (waar dit in de late negentiende eeuw al is gebeurd) en de moderne westerse landen. Tegelijk met het gevecht voor een nieuwe schrijftaal zetten de nieuwe culturele en intellectuele elites de aanval in op wat zij zien als de traditie, in de zogenaamde Vier Meibeweging. De nieuwe intellectuelen stellen alles wat zij slecht vinden in de traditie gelijk met het confucianisme. Toch gaan de veranderingen maar langzaam. Het binden van de voeten van vrouwen komt geleidelijk ten einde, al zal het in arme gebieden tot in de jaren dertig van de twintigste eeuw worden gepraktiseerd. De positie van de vrouw gaat vooruit, al blijft het een zware strijd en profiteren vooral de mannen van het ruimere scheidingsrecht. De meeste regimes tussen 1911 en 1949 zijn niet sterk en/of niet genteresseerd genoeg om systematisch de traditionele cultuur te verdrijven, al proberen zij het wel degelijk. Misschien wel belangrijker voor de teloorgang van tradities en traditionele organisatievormen zijn in deze jaren de steeds terugkerende hongersnoden, overstromingen, economische verstoringen en oorlogsvoering. Vooral noordelijk China wordt zwaar getroffen. Daar heeft de communistische revolutie na 1949 dan ook de grootste impact en hebben de maatschappelijke en religieuze tradities zich na 1976 het minst kunnen herstellen.
13.3.2 Een nieuwe taal voor een nieuwe natie

Een van de grootste veranderingen van de twintigste eeuw is de overgang naar een nieuwe schrijftaal. Hoewel de spreektaal van Beijing sinds de late negentiende eeuw geleidelijk aan prestige wint, is haar overwinning als schrijftaal geen uitgemaakte zaak. Slechts een kleine minderheid van de mensen die genteresseerd zijn in politieke veranderingen wil ook een nieuwe schrijftaal die is afgeleid van de spreektaal. Verreweg de meesten van de revolutionairen en hervormers van de vroege twintigste eeuw zijn geen moedertaalsprekers in de spreektaal van Beijing, maar in een van de vaak zeer afwijkende taalvarianten uit het Yangzi-gebied
552 hemels mandaat
of Zuid-China. De zuidelijke revolutionairen rond Sun Yatsen beheersen de oude schrijftaal maar in zeer beperkte mate, maar de noordelijke spreektaal of de oude bestuurlijke standaardtaal, het Mandarijn, zelfs zo goed als niet. Iemand als Mao Zedong heeft nooit behoorlijk de standaardtaal leren spreken en blijft tot zijn dood berucht om zijn onverstaanbare accent. Voor zijn geschreven teksten heeft hij al vroeg een secretaris en ghostwriter in dienst. Door de afschaffing van het examensysteem in 1905 is de suprematie van de klassieke canon als de tekstuele basis voor de schrijftaal weliswaar aangetast, maar de culturele en politieke elites blijven nog lang hun normen en waarden ontlenen aan deze canon. De latere medeoprichter en voorzitter van de Chinese Communistische Partij, Chen Duxiu, engageert zich al in 1904 met een tijdschrift in de spreektaal, maar moet dat door de politieke repressie weer opheffen. In 1915 sticht hij een van de meest invloedrijke tijdschriften van het twintigste-eeuwse China, met de Chinese naam Xin qingnian (Nieuwe Jeugd) en de zelfgekozen Franse naam La Jeunesse. In januari 1917 publiceert de jonge intellectueel Hu Shi in dit tijdschrift een pleidooi voor een nieuw soort dichtkunst, zonder fratsen, over echte gevoelens, en in de taal van de mensen. Chen Duxiu en Hu Shi zijn beide geen moedertaalspreker van deze nieuwe spreektaal. Hu Shis pleidooi is achteraf gezien het begin van een succesvolle beweging voor de spreektaal van Beijing als de nieuwe schrijftaal. Omdat de dichtkunst geldt als de hoogste vorm van elite-discours, is hiermee de spreektaal wel voor het eerst aangeland op eliteniveau, in plaats van een middel om met het gewone volk te communiceren. In de volgende jaren vindt een felle strijd plaats over de noodzaak in de oude schrijftaal te blijven schrijven of juist over te stappen op een spreektaal als de nieuwe schrijftaal. De voorstanders winnen de strijd onder meer omdat vooraanstaande leiders worden overtuigd door het westerse ideaal dat een schrijftaal gebaseerd op de spreektaal het makkelijker zal maken voor het volk deel te hebben aan de politiek en de hogere cultuur. De grote voorbeelden zijn de grote Europese mogendheden die na de Middeleeuwen het Latijn hebben verlaten voor de diverse nationale spreektalen, en Japan dat in de late negentiende eeuw ook de oude Chinese schrijftaal voor bestuurlijke, politieke, filosofische en literaire doeleinden heeft opgegeven en is overgegaan op het gebruik van de Japanse spreektaal voor bijna alle doeleinden. Aan het einde van de jaren twintig is de overwinning van het gesproken noordelijke dialect als de basis voor de nieuwe schrijftaal voor alle doeleinden compleet. De oude schrijftaal blijft indirect nog wel degelijk grote invloed uitoefenen, want de meeste hoger opgeleide mensen leren deze schrijftaal en onderdelen van de klassieke filosofische en literaire canon nog steeds. Een schrijver als Lu Xun is geheel in het oude systeem opgeleid en heeft zijn eerste gedichten en essays ook in de oude schrijftaal geschreven en zelfs in een nogal gecompliceerde stijl. Dat zijn spreektaalteksten na 1917 sterke invloeden van de oude schrijftaal vertonen is niet verbazingwekkend. Ook Lu Xuns bewuste gebruik van literatuur in dienst van politiek en maatschappij is nog traditioneel. De meeste auteurs schrijven net als voorheen vanuit een sterk maatschappelijk engagement, terwijl onder de communisten de productie van literatuur sinds hun tijd in Yanan exclusief in dienst wordt gesteld van de politieke en maatschappelijke doelen van de communistische partij. Voor 1949 zijn er weinig schrijvers zonder enige opleiding in de cultuur van de oude schrijftaal, dit in scherpe tegenVAN TRADITIE NAAR DE MODERNE TIJD 553
stelling tot de decennia daarna. Hun verleden is nog het oude China waarin zij zijn opgegroeid, en de vroege republiek met haar barensween, terwijl de nieuwe schrijvers vooral de misvormde herinnering aan het oude China hebben, zoals die in de politieke propaganda van na 1949 wordt verspreid. Zij verwerpen de oude regels van maatschappelijk engagement en het moraliserende literaire discours. In formele teksten, varirend van wetenschap tot en met contracten en uitnodigingen, blijft de invloed van de oude schrijftaal nog groot. In boeddhistische en daostische tradities wil en kan men niet om de oude schrijftaal heen, als de taal van de heilige geschriften en alle rituelen. Weliswaar worden de kernteksten vertaald, maar de taal van boeddhisme en daosme en zelfs van talloze nieuwe religieuze bewegingen blijft tot op de dag van vandaag de oude schrijftaal. Alleen de allernieuwste groepen, zoals de Falun Gong, opgericht in 1992, opereren exclusief in de spreektaal. Omdat de oude schrijftaal bondige zinswendingen mogelijk maakt en nog steeds groot prestige heeft, vinden wij bijvoorbeeld in contracten en uitnodigingen nog steeds allerlei klassieke formuleringen. Een belangrijk type spreekwoorden (chengyu) is gebaseerd op verhalen uit de geschreven klassieke cultuur en bestaat uit korte zinnetjes in de oude schrijftaal. Al deze uitdrukkingen kunnen uit het hoofd geleerd worden als woordenschat, maar meestal leert men ze als onderdeel van een basisleesvaardigheid in de oude schrijftaal. De geletterdheid neemt met de overgang naar de nieuwe schrijftaal niet automatisch toe, want het blijft noodzakelijk enkele duizenden karakters uit het hoofd te leren. Ook is de afstand tussen de nieuwe geschreven standaard en de eigen spreektaal (dialect of taalvariant) nog steeds groot, zelfs wanneer die eigen taal behoort tot de noordelijke taalvarianten waaruit de nieuwe schrijftaal afkomstig is. Voor minstens tweevijfde van de Chinese bevolking is het leren lezen en schrijven nog altijd tegelijkertijd het leren van een tweede taal, die ver van de eigen taalvariant is verwijderd. Zij leren zelden om te schrijven in hun eigen streektaal (fangyan), want net als in het traditionele China geldt dit als primitief, ook al gaat het veelal om miljoenen sprekers per taal. In Hongkong is na 1949 wel een prestigieuze literatuur en filmcultuur in de Kantonese spreektaal ontstaan, terwijl op Taiwan na de opheffing van de noodtoestand in 1987 ook een literatuur en film in de Taiwanese (Fujianese) spreektaal is ontstaan. Omgekeerd neemt door radio, film en televisie, en tegenwoordig door internet, de betekenis van de moderne noordelijke spreektaal als standaardtaal steeds verder toe. Terwijl de oude leiding van communistisch China nog berucht is om haar zware regionale accenten bij het spreken van de nieuwe standaardtaal, spreekt de nieuwe leiding meestal een redelijk verstaanbaar standaard Chinees. Na 1949 worden de Chinese karakters vereenvoudigd als onderdeel van een strategie om de geletterdheid te bevorderen, maar van hun afschaffing en vervanging door een alfabetisch schrift is geen sprake. Voor een belangrijk deel is de vereenvoudiging van karakters niets meer dan de erkenning van allerlei afkortingen die soms al eeuwen in manuscripten en zelfs gedrukte boeken worden gebruikt. Er is nooit daadwerkelijk aangetoond dat afgekorte karakters het makkelijker maken om te leren lezen en schrijven, maar het is wel een feit dat de meeste mensen die met afgekorte karakters zijn opgeleid het lastiger vinden om teksten in de traditionele karakters te lezen. Op deze manier ontstaat een verdere breuk tussen de
554 hemels mandaat
traditionele cultuur en de cultuur van het communistische China, die verder bijdraagt tot de teloorgang van de tradities en hun vervanging door een nieuwe cultuur. Deze breuk is bewust, want zij vergemakkelijkt het voor het communistische regime om greep te krijgen op het denken van de bevolking. In Hongkong en op Taiwan is deze breuk veel minder groot, omdat daar nooit afgekorte karakters zijn ingevoerd en de invloed van de oude schrijftaal veel groter blijft. In de Volksrepubliek China wordt ook geprobeerd in politiek relevante publicaties het aantal verschillende karakters beperkt te houden. Ondanks al deze veranderingen hebben de karakters in China een enorm prestige behouden en is er weinig steun voor het afschaffen van deze lastige manier van schrijven ten gunste van een westers alfabet. Alleen in Korea zijn de Chinese karakters na de Tweede Wereldoorlog met succes uitgerangeerd, geholpen door het bestaan van een inheems lettergreepschrift, het hangul. In Japan bestaan vanouds ook twee lettergreepschriften, het hiragana en het katakana, die het mogelijk maken Chinese karakters af te schaffen zonder over te gaan op het westerse alfabet. Toch is dit daar niet gebeurd. Wel is het dankzij de lettergreepschriften mogelijk het aantal karakters voor regulier gebruik in te perken tot ongeveer tweeduizend stuks, maar ook in Japan is te veel symbolisch kapitaal met de Chinese karakters verbonden om ze helemaal af te schaffen. Zij spelen een cruciale esthetische rol in alle dimensies van de dagelijkse cultuur, zelfs in de popcultuur van anime-films en manga-cartoons. De meeste Japanners geven er de voorkeur aan om hun namen in Chinese karakters te blijven schrijven, al vindt men wel mensen die hun persoonlijke naam alleen in een lettergreepschrift schrijven. Een ontwikkeling op een heel ander niveau is het ontstaan van n land met n dominante taal. Hiermee bedoelen wij niet het bestaan van een gedeelde elitecultuur rond de oude schrijftaal, of dat elites besluiten dat China ook echt n land is, of dat drievijfde van de bevolking een variant van de nieuwe spreektaal beheerst. Veel belangrijker is dat dankzij de radio, televisie, telefoon en internet, en systematisch onderwijs voor velen en massieve propaganda voor iedereen, steeds meer mensen regelmatig de standaardspreektaal horen en gebruiken. Zeker in de steden kun je spreken van een gemeenschappelijke massacultuur, al blijven er regionale variaties. Dit gaat gelijk op met een grotere afstand tussen stad en platteland, maar doordat grote groepen plattelanders voor kortere of langere tijd als gastarbeiders werken in de steden, zal de standaardtaal ook onder hen steeds verder oprukken. Van de standaardtaal van de elite wordt de spreektaal van het noorden nu ook de dominante taal van China.
13.3.3 De religieuze cultuur: afbraak, vernieuwing en traditie

Voor 1949 heeft de traditionele religieuze cultuur zwaar te lijden onder de oorlogen, economische malaise, hongersnoden en epidemien van die tijd. Maar na 1949 wordt zij systematisch kapotgemaakt, al is dat niet altijd heel gericht maar als onderdeel van grotere hervormingen en campagnes. Tijdens de landhervormingen wordt de grond afgepakt van alle grootgrondbezitters, maar ook van de kloosters en tempels. Zij verliezen daarmee een belangrijke bron van stabiele inkomsten. Voortaan zijn alle religieuze instellingen afhankelijk van wisselende bijdragen in ruil voor rituele dienstverlening of de deelname van rituVAN TRADITIE NAAR DE MODERNE TIJD 555
ele specialisten aan festivals. Het aantal dagen dat een bepaald ritueel of feest mag worden uitgevoerd wordt beperkt tot de feestdag zelf of een klein aantal dagen er omheen, zoals bij het Geestenfestival in de zevende maanmaand. Hierdoor wordt het moeilijker voor rituele specialisten om rond een feestdag voldoende inkomsten te verwerven en zo voor de rest van het jaar een buffer te creren. Vooral op de hoogtepunten van een campagne staan religieuze activiteiten onder druk, maar vaak is er nog wel enig herstel mogelijk. Tijdens de Grote Sprong Voorwaarts van 1958 verdwijnt veel van de cruciale religieuze infrastructuur omdat alle metalen voorwerpen, dus ook veel wierookvaten en andere rituele objecten, worden omgesmolten in een poging de ijzerproductie van Groot-Brittanni te evenaren. Het resulterende metaal is nutteloos, maar dat doet aan de schaal van de vernieling niet af. Overal wordt brandhout gezocht, waardoor in allerlei gebieden de laatste heuvels worden ontbost en heilige bomen worden gerooid. Dit verergert de erosie en draagt verder bij tot het typisch Noord-Chinese verschijnsel van de stofstormen. Herstel is vrijwel onmogelijk door de nationale hongersnood die volgt. Daarna breekt in 1966 de Culturele Revolutie uit, wanneer groepen stedelijke jongeren, de beruchte Rode Gardisten, overal in het land alle materile uitingen van traditionele cultuur vernielen. De beweging bereikt zelfs Tibet, waar Tibetaanse Rode Gardisten onherstelbare schade aanrichten in de boeddhistische kloosters. Het patroon waarbij jongeren de cultuur van hun eigen ouders en grootouders vernietigen, is helaas niet uniek voor Tibet en herhaalt zich overal in China op gelijke wijze. Wanneer ergens tempels blijven staan, worden zij omgebouwd tot woonhuizen of werkplaatsen. Na 1976 kan slechts een deel van de tempels en andere gebouwen in de oorspronkelijke functie worden hersteld. Behalve de materile infrastructuur verdwijnen ook de meeste rituele specialisten. Kloosters worden opgeheven en monniken of nonnen moeten terugkeren in de lekenstand. Een heel kleine minderheid die na 1976 nog in leven is, kan (en wil) terugkeren. Priesters, sjamanen en mediums, maar ook allerlei andere parttime rituele specialisten, kunnen hun activiteiten jarenlang niet meer uitoefenen. Daostische priesters komen na 1976 soms weer terug als er in een gebied voldoende welvaart is om hun een goed bestaan te garanderen. Een andere randvoorwaarde is dat er voldoende rituele teksten kunnen worden teruggevonden, want ook in dat opzicht is de vernietiging na 1949 ingrijpend. Vaak herstellen zich wel de tempelculten in een gebied, in ieder geval voor een deel, maar niet de rituele tradities en nog minder vaak de sjamanen of mediums. Helemaal verdwenen zijn zij niet, maar het is vrijwel onmogelijk om vast te stellen hoeveel er nog zijn, omdat zij worden geacht niet te bestaan. In plaats van de traditionele religieuze heling komt nu een publiek gezondheidssysteem. In de loop van de jaren tachtig stort dit publieke gezondheidssysteem echter in elkaar, parallel aan de neergang van de staatsbedrijven en de opkomst van een particuliere economie. Het gevolg is dat alleen mensen met voldoende toegang tot geld, zoals een vaste baan bij de staat, een staatspensioen of kinderen met voldoende inkomen, nog toegang hebben tot het steeds duurdere gezondheidswezen. Omdat de traditionele religieuze genezing nog steeds wordt onderdrukt, is er een grote leemte in de zorg ontstaan. De nieuwe (semi-)religieuze bewegingen, zoals de in 1999 verboden Falun Gong, en tegenwoordig steeds meer groeperingen met een christelijke inspiratiebron, zijn ook een poging deze leemte te vullen.
556 hemels mandaat
Op Taiwan en in Hongkong kan de traditionele religieuze cultuur zich wel handhaven en verder ontwikkelen. Zij doet dat binnen een veranderde economische en culturele context, want er is inmiddels ook een moderne medische en psychologische zorg opgebouwd. Na de opheffing van de noodtoestand op Taiwan in 1987 kunnen zelfs nieuwe religieuze groepen, die al die eeuwen meer of minder actief zijn vervolgd, zich volledig vrij ontplooien. Nadat Hongkong in 1997 is teruggegeven aan China, is de bestaande vrijheid van godsdienst gebleven, zelfs voor de elders in China verboden Falun Gong. Religieuze activiteiten vormen op Taiwan en in Hongkong nog steeds de basis van veel vormen van sociale organisatie, en allerlei religieuze figuren bieden alternatieve soorten hulp die wij in een andere context als medisch, sociaal en psychologisch zouden kwalificeren.
13.4 De terugkeer van traditie

Een interessant voorbeeld van continuteit, en misschien zelfs wel van de versterking van de traditionele maatschappelijke verhoudingen, is de rol van de familie en de geschenkencultuur. Het is duidelijk dat het communistische regime door het vernietigen van de religieuze instellingen met succes de traditionele liturgische structuur, die de basis vormde van de oude samenleving, heeft kunnen vervangen door haar eigen partijstructuur en door een veelvoud aan persoonlijke netwerken rond mensen met macht en invloed. De breuk met het religieuze verleden gaat zo diep dat zij onomkeerbaar lijkt te zijn geworden, al weten wij dat pas werkelijk zeker wanneer het huidige regime zoveel vrijheid gaat toestaan dat religieuze groepen weer openlijk en langdurig aanhangers kunnen werven. De familie is door alle vervolgingen alleen maar in kracht toegenomen, juist omdat zij het enige netwerk is dat immuun is gebleken voor alle communistische campagnes. Daarbij gaat het niet alleen om de uitgebreide familie, maar ook en vooral om de kernfamilie van grootouders en hun directe nageslacht. De kracht van Chinees Nieuwjaar, waarbij werkelijk iedereen probeert terug te keren naar de eigen familie, ook al is dat aan de andere kant van China of tegenwoordig zelfs van de wereld, geeft mooi aan hoe belangrijk de familie is. Zij is niet alleen een emotionele eenheid, maar ook de basis voor allerlei vormen van sociale en economische steun. Ook de informele geschenkeneconomie is door de onzekerheid en ontwrichtingen van de politieke vervolgingen eerder sterker dan zwakker geworden. De familie en de geschenkeneconomie creren netwerken die samen een belangrijke kracht vormen tegen de amorfe moderne samenleving, maar ook tegen een politiek systeem dat is gebaseerd op gelijke rechten voor iedereen. Wij hebben gezien hoe juist in de laatste decennia van de keizertijd een heuse beweging begint in de richting van een moderne samenleving, in de zin van het ontwikkelen van functioneel gedifferentieerde instituties in plaats van de klassieke liturgische groepen met allerlei functies tegelijkertijd. Dit proces wordt na 1911 tijdens de republiek voortgezet, maar komt tot stilstand door de politiek van het nieuwe communistische regime die nadrukkelijk tegen de moderniteit is gericht. Essentieel voor het politieke en militaire model van Mao Zedong en zijn medestrijders is het creren van netwerken, die via de hirarchie van de Chinese Communistische Partij en met als sancties zuivering en zelfs verbanning of executie,
onder controle kunnen worden gehouden. De facties en richtingen binnen de partij zijn niet functioneel gedifferentieerd, maar dringen in alle sectoren van de samenleving door. Alles is afhankelijk van netwerken die worden ondersteund door de uitwisseling van gunsten en geschenken. Juist die aspecten van de traditionele samenleving die de cultural resources bieden voor effectief netwerken, zoals de familie en de geschenkeneconomie, hebben na 1949 sterk aan kracht gewonnen. De toename van de rol van de familie na 1949 heeft niet in n rechte lijn plaatsgevonden. Tijdens de hoogtepunten van politieke campagnes als de Grote Sprong Voorwaarts met zijn millennianistische momenten van 1958 tot 1959 en tijdens de vroege fase van de Culturele Revolutie van 1966 tot 1968 staan de familiebanden sterk onder druk. In 1958 en 1959 wordt vooral op het platteland geprobeerd de familie te vervangen door een communistische heilstaat met gemeenschappelijke keukens en slaapvertrekken, maar zonder veel succes. Van 1966 tot 1968 ontstaan vooral in de steden grote spanningen tussen jongeren in de laatste jaren van de middelbare school en studenten aan de ene kant, en hun ouders en leden van de oudere generatie aan de andere kant. De strijd van de Rode Gardisten is ook een generatieconflict. Al zijn deze momenten weliswaar enorme crises, toch blijft de schade aan de familie van tijdelijke aard. Zij blijft bestaan en wint in de jaren daarna opnieuw aan kracht als enige alternatieve netwerk waar de staat niet aan kan, of durft te komen. Een ander klassiek voorbeeld van onverwachte continuteit is de kalligrafie, die in China eigenlijk vanaf de derde eeuw n.Chr. een wezenlijk onderdeel van de elite-identiteit is. De traditionele keizers gebruiken het schenken van korte gekalligrafeerde teksten om hun steun voor iets of iemand uit te spreken. Literaten wisselen onderling kalligrafien uit en zij schrijven gedichten of colofons op schilderijen als teken van hun appreciatie. Een mooi handschrift geldt als een uiting van iemands karakter, maar omgekeerd kan iemands maatschappelijk positie ook een rol spelen in de waardering van een kalligrafie. Zo worden tot lang na 1976 vrijwel overal in China kalligrafien van Mao Zedong opgehangen. Dit is des te ironischer, omdat Mao eigenlijk een hekel heeft aan de culturele en sociale elite voor wie de kalligrafie zo belangrijk was. Zijn kalligrafie geldt in deze tijd als bijzonder goed, want hij is nu eenmaal de grote leider. Op tentoonstellingen krijgen de kalligrafien van politieke leiders en vooraanstaande culturele figuren vaak een prominentere plaats dan de eigenlijke objecten. Ook in de rest van de samenleving genieten gekalligrafeerde teksten en uithangborden groot aanzien. Met de opkomst van de computer komt de kalligrafie als politiek instrument voor het eerst onder druk te staan, omdat steeds meer kinderen nauwelijks meer met de hand schrijven. Aspecten van de traditionele religie komen ook terug in de politieke campagnes. Tijdens de landbouwhervormingen worden de armere boeren van bovenaf gestimuleerd om klassenvijanden te identificeren in de vorm van grotere grondbezitters en rijke boeren. De publieke bijeenkomsten om de klassenvijanden te bekritiseren lijken erg op de structuur van een bepaald type religieuze wonderen, waarin iemand een zichtbare ziekte krijgt met builen, huiduitslag, vergroeiingen of convulsies, als uiting van een moreel en asociaal vergrijp. Hij of zij wordt door een godheid gedwongen tot een publieke bekentenis, waarna soms een verlossing volgt, maar meestal een verdere bestraffing. Vergelijkbaar zijn de processies tijdens de
558 hemels mandaat
vroege Culturele Revolutie waarbij klassenvijanden op grote schaal over schoolterreinen en door de straten worden geparadeerd met hoge mutsen op en borden om hun nek waarop hun wandaden worden genoemd. Dit grijpt terug op het gebruik tijdens de jaarlijkse processies voor de Stadsgod en de Keizer van de Oostelijke Markberg, waarbij mensen die zichzelf zien als zondaren zich verkleden als veroordeelde criminelen, inclusief de plank om hun nek, en vrijwillig meelopen in de processie om zo publiekelijk boete te doen. Na 1976 wordt de traditionele religie wel weer toegestaan op het platteland, maar de manier waarop en de mate waarin verschillen per gebied. Heel algemeen kan men stellen dat in de grote steden de religie grotendeels uit het zicht is verdwenen. Van grote collectieve rituelen of feesten is in de steden nauwelijks sprake en de staat gaat die waar mogelijk nog steeds actief tegen. In noordelijk China is er nog collectieve religie in de armere gebieden, maar in de welvarendere en toegankelijkere gebieden is de zichtbare collectieve religie nog steeds beperkt in omvang. Wel zijn nieuwe religies, waaronder allerlei vormen van het christendom, de laatste jaren enorm in opmars. De reden hiervoor is ongetwijfeld de behoefte aan zingeving, die door het teloorgaan van de traditionele religieuze cultuur niet meer via oudere praktijken kan worden vervuld. In gebieden met een sterke band met overzeese Chinese groepen hebben traditionele vormen van religieuze cultuur wel een sterke herleving gezien, dankzij de financile en organisatorische steun van de overzeese gemeenschap. Die steun is niet altrustisch van aard, want deze groepen hebben groot belang bij het herstel van de religieuze cultuur waar hun eigen cultuur tenslotte ook uit voortkomt. Naast de gedeeltelijke terugkeer van traditionele religie en de opkomst van nieuwe vormen van religie keren ook de oude tradities van geomantie, astrologie en andere methodes om de onzekerheid van het leven een plek te geven weer terug. De strijd van het communistische systeem tegen dergelijke specialismen is meer dan alleen de angst van een dictatoriaal regime voor alternatieve wereldbeelden, want geomanten, sjamanen, mediums en andere religieuze of semi-religieuze experts zijn in veel opzichten te vergelijken met de categorie mensen die wij in onze eigen cultuur als kwakzalver betitelen. Juist in deze tijd dat de medische zorg daadwerkelijk een aantal ziektes en kwalen dusdanig begrijpt dat zij die kan voorkomen en genezen, kunnen zulke mensen ook een gevaar zijn. Aan de andere kant zijn deze religieuze en semi-religieuze experts bij uitstek in staat om houvast en duidelijkheid te scheppen in de chaos van het leven. De uitgebreide systemen van wederzijdse sociale controle die worden opgezet door de nationalistische en opnieuw door de communistische heersers na 1949 bouwen direct voort op eeuwenoude tradities zoals het baojia-systeem uit de Song of het lijia-systeem uit de vroege Ming. Beide systemen zijn tijdens de Qing ook al opnieuw ingevoerd om het makkelijker te maken de plaatselijke bevolking te controleren. Er zijn ook verschillen, maar in de ogen van de plaatselijke bevolking zullen de buurtcomits en het principe van collectieve verantwoordelijkheid die door de communisten worden ingesteld niet als een grote breuk met het verleden zijn ervaren. Net als in de keizertijd is de controle van boven meestal beperkt tot korte periodes van intensieve politieke campagnes, waarna de plaatselijke gemeenschap vaak weer aan haar lot wordt overgelaten. Zoals alle zwakkeren overal ter wereld, hebben de
559
gewone mensen ook hun eigen mogelijkheden om zand in de machine te gooien, en zij doen dit ook. De nationalistische en communistische politieke systemen vormen op hun beurt ook in veel opzichten een breuk met het verleden, waarbij het communistische systeem door zijn langere periode van machtsuitoefening en het langdurig gebruik van geweld veel meer zijn wil aan het land heeft kunnen opleggen dan zijn nationalistische voorganger. Beide politieke systemen erven een multi-etnische staat en maken dat zichtbaar in hun vlaggen. Vanaf 1912 tot 1928 gebruikt de Chinese republiek een vlag met vijf parallelle kleuren, die de vijf nationaliteiten van de Han, Mantsjoes, Mongolen, moslims, en Tibetanen weergeven. De nationalisten die dan aan de macht komen, gebruiken vanouds een eigen vlag. De oudste versie dateert uit 1895 en is een witte ster op een blauw vlak, die later integraal als hoek op een rode ondergrond wordt aangebracht. De vlag die in 1949 door de communisten wordt ingevoerd bestaat uit een rood vlak met daarop n grote en vier kleine sterren, die opnieuw de vijf belangrijkste etnische groepen weergeven, met de Han als de grote ster. Beide politieke systemen noemen zich Hua van het midden (zhonghua), al wordt dat tegenwoordig meestal ambiguer vertaald als China, zoals in de naam van de Volksrepubliek China. Het nieuwe China is een natiestaat waar het politieke systeem centraal staat, en niet meer een keizerrijk dat is opgebouwd rond n menselijke figuur en zijn afstammelingen.
13.5 Gebruik en hergebruik van het verleden

Er is juist in deze eeuw van ingrijpende veranderingen ook een sterke behoefte aan continuteit met het grootse verleden. Elke samenleving is steeds opnieuw bezig zichzelf en haar tradities her uit te vinden, maar het proces is anders wanneer zoveel zo gewelddadig kapot is gemaakt als in de recente Chinese geschiedenis. De openingsceremonie van de Olympische Spelen van 2008 in Beijing heeft overduidelijk laten zien dat het huidige politieke systeem bij uitstek wil voortbouwen op het glorieuze Chinese verleden, maar dan wel in een vorm die past bij het huidige gevoel van grootsheid. De burgeroorlogen en de invasies van de eerste helft van de twintigste eeuw, gevolgd door de verwoestende politieke campagnes van de eerste decennia van de communistische heerschappij, zijn niet echt iets waaraan men nog een positieve identiteit kan ontlenen. De belangstelling voor het Chinese verleden is daarom in China onverminderd groot. Dat daarbij het verleden wordt vervormd en vertekend is iets wat wij waarschijnlijk voor lief zullen moeten nemen. Geschiedenis is een symbolische hulpbron waarmee men politieke keuzes in het heden of recente verleden kan legitimeren, maar ook een ideologisch wapen om het buitenland zijn plaats te wijzen. Wij kunnen de vervormingen en vertekeningen waarmee het gebruik van geschiedenis voor het heden altijd gepaard gaat alleen herkennen als zodanig, wanneer wij onze eigen kennis van Chinas verleden in stand houden en verder ontwikkelen. Naast zon herinterpretatie van de geschiedenis vindt er ook een nog veel verdergaand gebruik van het verleden plaats, dat zo ver gaat dat wij meestal spreken van de heruitvinding van traditie. Het verschil tussen deze twee is enigszins subjectief. Hierbij gaat
560 hemels mandaat
het niet om de analytische continuteit zoals een historicus die zou kunnen reconstrueren, maar vooral om de selectieve en emotionele beleving van een gewoonte of gebruik in het heden alsof juist sprake is van grote continuteit met eenzelfde gewoonte of gebruik eeuwen geleden. Zo zijn er heruitgevonden tradities die eigenlijk geheel nieuwe tradities zijn, met de claim van ouderdom, maar fundamenteel verschillend van het verleden. Pikant hierbij is dat sommige tradities deels zijn benvloed door ons westerse en vaak foutieve beeld van China, dus zelfs hierin is aan de westerse invloed niet te ontkomen. Zo vreemd is dat niet, want de communistische revolutie van 1949 moge deels een reactie tegen westers imperialisme en globalisering zijn geweest, zij is ook mede genspireerd door een heel westerse ideologie over modernisering, namelijk het marxisme-leninisme. Een goed voorbeeld van een heruitgevonden verleden is de territoriale erfenis van het militair zo succesvolle Qing-rijk, waarvoor na 1911 een nieuwe geschiedenis nodig is om te legitimeren dat de gebieden altijd al bij China hebben gehoord. Daarbij speelt de vermeende territoriale expansie van de Han- en de Tang-dynastien een grote rol, waarbij tijdelijke militaire veroveringen worden benadrukt en de verbreiding van Chinese cultuur wordt verward met politieke controle. Zo is er het gebied rond Dunhuang, dat na de opstand van An Lushan in 755 eerst in handen valt van de Tibetanen, en later onafhankelijk wordt. Vanaf dat moment tot ver in de Qing (1644 1911) is Dunhuang niet in Chinese handen. In de late Qing neemt de belangstelling voor dit gebied ook uit Chinees (dus niet-Mantsjoe) perspectief toe, en al helemaal nadat de kloosterbibliotheek van Dunhuang is ontdekt en voor een belangrijk deel is meegenomen door buitenlanders (zie afbeelding 40). Tegelijkertijd wordt in het onderzoek naar Dunhuang het Chinese karakter van dit gebied steeds meer benadrukt. Zulke historische verhalen worden gebruikt om de relatief recente militaire controle over Qinghai en Xinjiang beter te kunnen legitimeren. In de loop van dit historische overzicht is al herhaaldelijk gewezen op de uitvinding van tradities rond de figuur van Confucius en de geschriften die aan hem worden toegeschreven. Als leraar die wordt geassocieerd met de vroegste filosofische tekst (de Gesprekken) en de Vijf Klassieken, is Confucius de cultural resource bij uitstek als focus voor gevoelens van samenhorigheid rond een algemeen gedeelde culturele traditie. Het enige nadeel is dat hij nooit erg heeft geleefd onder het gewone volk. Zij hebben vanouds hun eigen lokale of regionale symbolen, die zij beleven in plaatselijke tempelculten en verhalende tradities. Omdat generaties culturele elites zich daarvan vanouds onvoldoende rekenschap plegen te geven, mislukken de pogingen om via Confucius een nationale identiteit te scheppen meestal vrij snel. Toch wordt op dit moment opnieuw geprobeerd via een herinterpretatie van zijn leer te komen tot een ethische filosofie en maatschappelijke visie die in de plaats kan komen van het communisme, en als inheems alternatief kan dienen voor wat men ervaart als verwerpelijke verwestersing. Deze nieuwe interpretatie wordt wel betiteld als de Nieuwe Classicistische Studie (xinruxue) of het Nieuwe Confucianisme. Voor hun aanhangers staat nog steeds het aloude dilemma uit de Zelfversterkingsbeweging centraal, waarbij men wordt geconfronteerd met een buitenlands politiek-economisch systeem dat wordt gezien als buitengewoon effectief en daarom zo veel mogelijk moet worden gemiteerd, maar als het even kan zonder dat kwalijke ideologische, ethische of religieuze ideen het land binnenkomen. De oplosVAN TRADITIE NAAR DE MODERNE TIJD 561
singen die de aanhangers van het Nieuwe Confucianisme kiezen zijn echter zeer creatief en kunnen niet zomaar worden weggezet als de zoveelste conservatieve reactie sinds de Zelfversterkingsbeweging. De wortels van het Nieuwe Confucianisme liggen in de Vier Mei-beweging, wanneer sommige intellectuelen de dan gangbare verwerping van Chinas traditionele cultuur te radicaal vinden en op zoek gaan naar nieuwe interpretaties binnen de eigen traditie, met als doel zowel de eigen cultuur als die van het Westen te verrijken. De aanhangers van deze herinterpretatie verwerpen de westerse invloeden nadrukkelijk niet, zoals democratie, moderne wetenschap of kritische historiografie, maar proberen die een plaats te geven binnen de oude classicistische en neoconfucianistische tradities. Het moge duidelijk zijn dat hiervoor ook een zeer creatieve leeswijze van de oude teksten nodig is, vergelijkbaar met moderne bijbelinterpretaties. De meeste leden van de eerste generatie, die voor 1949 actief wordt, stammen uit elitefamilies van de oude keizertijd. Zij hebben een grondige kennis van het Westen en/of Japan door lange verblijven in het buitenland, maar ook van de eigen classicistische, neoconfucianistische en boeddhistische stromingen. Enkele van hen verlaten rond 1949 het communistische vasteland en stichten in Hongkong of in het Taiwanese Taibei (Taipei) nieuwe netwerken van leerlingen. In Hongkong ontstaat hieruit de huidige Chinese University of Hongkong, die naast de voormalige koloniale instelling Hongkong University een prominente plaats inneemt. Hun leerlingen zijn nog steeds actief in de diaspora van Chinese intellectuelen in de Verenigde Staten, in Singapore met zijn combinatie van een de facto eenpartijstaat en centraal gestuurd kapitalisme, en op Taiwan. Hongkong heeft de laatste jaren sterk aan invloed ingeboet, maar het Nieuwe Confucianisme heeft inmiddels ook het communistische vasteland bereikt. Voor de Volksrepubliek China is deze stroming een belangrijke cultural resource voor het creren van bindende normen en waarden, in plaats van het grotendeels gediscrediteerde marxisme-leninisme en communisme. Om te zien wat er tegenwoordig aan wordt toegevoegd, is het essentieel dat wij goede nota nemen van de tradities waar het Nieuwe Confucianisme uit voortkomt. Een ander voorbeeld van de heruitvinding van de traditie is de Traditional Chinese Medicine. Deze vorm van geneeskunde wordt meestal afgekort als TCM en heet in het Chinees kortweg Chinese geneeskunde. Zij is een bewuste poging de inheemse geneeskundige tradities te ontdoen van hun religieuze en filosofische context, zodat zij kunnen worden gepresenteerd als modern en wetenschappelijk, en, niet minder belangrijk, als Chinees. In China vervult de TCM, net als haar classicistische voorgangers, dezelfde leidinggevende rol ten opzichte van de alternatieve geneeswijzen als de theoriegestuurde geneeskunde in het Westen. Zij wordt genstitutionaliseerd op westerse wijze, waarbij TCM-artsen aan medische universiteiten worden opgeleid nadat zij een basisopleiding westerse stijl hebben gehad, en met een gemeenschappelijk curriculum en een selectief gebruik van de traditionele medische teksten. Het gaat niet meer om individuele leraar-leerlingtradities, met alle lokale variatie en nadruk op ervaringskennis. Toch kun je ook in de TCM nog artsen vinden die zichzelf zien als cultuurdragers, op analoge wijze als de classicistische artsen van weleer. In dit opzicht zijn zij goed vergelijkbaar met daostische priesters en kalligrafen die de woelingen van de eerste decennia van de communistische periode hebben overleefd. Zij houden de klassieke
562 hemels mandaat
cultuur in leven, inclusief tot op zekere hoogte de oude schrijftaal en oude ideen over de integratie van micro- en macrokosmos. Inhoudelijk wijkt de TCM fundamenteel af van de Chinese medische tradities. Wij kunnen dit goed zien in de herwaardering van de acupunctuur. Juist de classicistische tradities waarop de TCM zegt voort te bouwen hebben sinds de zeventiende eeuw de acupunctuur verworpen, omdat zij te bloederig is voor de sensibiliteit van de literaten. De klassieke acupunctuur dient om ader te laten of abcessen door te prikken, terwijl de moderne vorm wordt ingezet bij allerlei vormen van pijn- en stressbestrijding. Wanneer een arts met moderne naalden bloed trekt tijdens een acupunctuurbehandeling geldt dat als een grote vergissing, terwijl dit in de traditionele praktijk het belangrijkste doel is. Dit is het gevolg van een bewuste herdefiniring van de acupunctuur in de jaren dertig, die na 1949 in de Volksrepubliek China actief is opgepakt. Mao Zedongs China heeft in de jaren vijftig en zestig behoefte aan een symbool voor de kracht van de eigen traditionele cultuur in een tijd dat de Chinese Communistische Partij in toenemende mate haar eigen weg gaat, tegen de SovjetUnie als het communistische moederland of de Verenigde Staten als de kapitalistische aartsvijand in. De partij vindt dat symbool onder meer in de acupunctuur, die zij presenteert als een unieke bijdrage van China tot het internationale medische repertoire. Alleen al de sterke rol van de staat en de nationalistische agenda maken de TCM een totaal ander fenomeen dan de medische tradities waar het uit is voortgekomen. Zij oefent nog steeds grote aantrekkingskracht uit als inheemse traditie tegenover de gemporteerde westerse geneeskunde. Elders in de wereld is de TCM vooral een paradigma waarin het makkelijker is om te praten over het lichaam als geheel, in plaats van als een losse verzameling organen en functies. Het is de klassieke voorstelling van het lichaam als een microkosmos, parallel aan staat en kosmos, die de holistische en in de ogen van steeds meer westerlingen veel natuurlijkere opvattingen van de TCM aantrekkingskracht geeft. Het verleden leeft in China door op allerlei manieren, varirend van onbewuste invloed en continuteit, via beeldvorming door wetenschappelijke studie en populaire geschiedschrijving, naar het bewuste hergebruik van het verleden voor het heden. Dit is niet uniek, zoals het voorbeeld van de recente zoektocht naar een Nederlandse historische canon voor het onderwijs aangeeft. Ook onze canon is een deels ideologisch gemotiveerde selectie, die heftige emoties oproept om wat er wel of niet in staat en om de accenten die zij legt. China komt aan de orde als doelgebied van de VOC, maar bij het zo belangrijke hoofdstuk migranten wordt de enorme hoeveelheid mensen van Chinese afstamming in Nederland, afkomstig uit Nederlands-Indi, Nieuw-Guinea, Suriname, Hongkong en China, niet genoemd. Ook onze zeeroverij in Azi of het buitensporige geweld van onze overzeese economische expansie, met alleen al duizenden plaatselijke doden tijdens de korte episode van de VOC op Taiwan, nemen wij niet in onze eigen canon op. Geschiedschrijving is nu eenmaal selectie en selectiviteit is misschien wel de enige manier om ons in de chaos van deze wereld staande te houden. Dit boek beoogt een eerste hulpmiddel te zijn om de Chinese geschiedenis te ontwarren. Niet als eindpunt van onze zoektocht naar kennis en begrip, maar als een mogelijk ijkpunt om de veelheid van visies op en gebruikswijzes van de Chinese geschiedenis te kunnen evalueren.
564
hemels mandaat
VE R DE R L E Z EN
De historische studie van diverse aspecten van de Chinese cultuur is de laatste decennia enorm toegenomen. Deze ontwikkeling is grotendeels voorbijgegaan aan Nederland, waar de studie van China, Japan of Korea buiten de Leidse universiteit nauwelijks wordt beoefend en ook in Leiden onder grote financile druk staat. In de Verenigde Staten en Canada hebben alle grote universiteiten (die een BA, MA en soms ook PhD aanbieden) en liberal art colleges (die alleen een BA aanbieden) in hun faculteiten voor geschiedenis, filosofie, religie en moderne talen, docent-onderzoekers in dienst die deze vakken beoefenen voor China en andere Aziatische landen. Aan de grote universiteiten vinden wij verder nog economen, juristen, sociologen, politicologen en antropologen die zich in China specialiseren. Iedere historicus moet ook vakken in de geschiedenis van het niet-Westen volgen, terwijl dit aan de meeste universiteiten in Nederland domweg niet mogelijk is en ook wanneer het wel mogelijk is vrijwel niet gebeurt. Dit betekent dat de belangrijkste westerse vakliteratuur in het Engels is en vanuit een Amerikaans perspectief wordt geschreven, op afstand gevolgd door vakliteratuur in het Frans en Duits. Een Chinaspecialist zal verder de vakliteratuur op zijn eigen onderzoeksgebied volgen in het Chinees en Japans. Het is onmogelijk om een zinvol en representatief overzicht van de gebruikte vakliteratuur te geven, maar enige hulp bij het verder lezen, met speciale aandacht voor de schaarse Nederlandstalige werken die inmiddels ter beschikking staan, lijkt nuttig. Om te beginnen is de informatie die men via internet kan vinden van sterk wisselende kwaliteit en onduidelijke betrouwbaarheid. Een volgend probleem voor de genteresseerde leek is dat veel materiaal wordt gepubliceerd in tijdschriften die wel online beschikbaar zijn, maar alleen tegen betaling. Alleen The Journal of Asian Studies is in de bibliotheken van de meeste universiteiten en enkele hogescholen beschikbaar. en.wikipedia.org is het webadres van Wikipedia dat collectief door internetgebruikers wordt bijgehouden. De informatie is soms verbazingwekkend goed, en soms helemaal fout of bevooroordeeld. Dankzij de annotaties is het echter wel degelijk mogelijk Wikipedia te gebruiken. De lemmata over China zijn vaak geschreven door overzeese Chinezen met een wat traditionele, nationalistische en moraliserende kijk op hun eigen geschiedenis. U zult merken dat de analyse in dit boek vaak afwijkt van de lemmata op Wikipedia, maar de strikt feitelijke informatie is vaak goed bruikbaar. U kunt ook de Nederlandse versie raadplegen, maar deze is veel minder uitvoerig. www.sino.uni-heidelberg.de/igcs is het webadres van de Internet Guide to Chinese Studies. Dit is al ruim tien jaar de beste toegang tot en evaluatie van serieuze internetbronnen over alle aspecten van China.
VERDER LEZEN 565
www.google.nl kent u vast allang. Door te googelen in het Engels op een combinatie van het gezochte onderwerp en de woorden China en university vindt u verwijzingen naar onderzoek van academici. Van boeken wordt vaak een deel zichtbaar gemaakt in pdfformaat, zodat u kunt zien of het boek voor u van nut kan zijn of niet. Veel onderzoekers plaatsen een deel van hun onderwijsmateriaal op internet, waar u het kunt terugvinden. Dit materiaal is wel specialistisch, maar biedt vaak de beste en meest up-to-date bibliografien en algemene informatie. Wanneer u op plaatjes zoekt, vindt u een schat aan legaal en illegaal gekopieerd beeldmateriaal over China. www.geledraak.nl is een gebruikersvriendelijke, niet academische website, die door Marilou den Outer wordt bijgehouden en gevuld met allerlei informatie over wat er in Nederland op Chinagebied gebeurt, achtergronden en nieuwtjes, onder meer over nieuwe boeken. Dankzij de voormalige Leidse hoogleraar W.L. Idema is er een breed scala aan publicaties over de traditionele Chinese literatuur beschikbaar in het Nederlands. Onderstaand drie belangrijke overzichtswerken. W.L. Idema en Lloyd Haft, Chinese letterkunde: een inleiding (oorspronkelijke editie 1985; herdruk Amsterdam: Amsterdam University Press, 2005) biedt een feitelijke inleiding en uitgebreide bibliografische informatie. Ook geeft het boek de Chinese karakters voor alle Chinese termen en namen. W.L. Idema, De onthoofde feministe: leven en werk van schrijvende vrouwen in het Chinese keizerrijk van de vroege tweede eeuw v.Chr. tot de eerste jaren van de twintigste eeuw (Amsterdam: Atlas, 1999). Hiervan bestaat een verbeterde en uitgebreide versie in het Engels, in samenwerking met Beata Grant, The red brush: writing women of imperial China (Cambridge, Mass.: Harvard University Asia Center, 2004). W.L. Idema, Spiegel van de klassieke Chinese poezie: van het Boek der oden tot de Qing-dynastie (Amsterdam: Meulenhoff, 1991). Voor deze anthologie en zijn andere vertalingen tot dat moment heeft Idema in 1992 de Martinus Nijhoff Prijs gekregen. Idema heeft een lange reeks vertalingen van dichtkunst en proza van individuele auteurs uit het oude China op zijn naam staan, zowel in het Nederlands als in het Engels. Verder verschijnt sinds 1996 enkele malen per jaar het vertaaltijdschrift Het Trage Vuur. Het biedt een brede selectie aan vertalingen van Chinees werk in de oude schrijftaal en de moderne standaardtaal, door Nederlandse en Vlaamse Chinakenners met een indrukwekkende beheersing van het Chinees en het Nederlands. Een overzicht van alle vertalingen in het Nederlands door de jaren heen direct uit het Chinees of via een andere westerse taal vindt u op de website van Verretaal: Chinese literature in Dutch translation, met het webadres www. unileiden.net/verretaal. Over taal en schrift in China is in het Nederlands een standaardwerk beschikbaar van internationaal niveau.
566
hemels mandaat
Jeroen Wiedenhof, Grammatica van het Mandarijn (Amsterdam: Bulaaq, 2004) biedt de meest complete beschrijving van de levende spreektaal, met een goede algemene inleiding. Er is geen goede kunstgeschiedenis van China in het Nederlands. Het beste boek om te beginnen is het volgende. Craig Clunas, Art in China (Oxford: Oxford University Press, 1997). Deze auteur kijkt verder dan de kunst van de culturele elite, en bespreekt ook andere vormen van visualiteit en materile cultuur. Het boek is rijk gellustreerd. Wanneer u daadwerkelijke voorwerpen wilt zien, is er een kleine kunstcollectie in de Aziatische afdeling van het Rijksmuseum in Amsterdam, een collectie materile cultuur en kunst in het Museum Volkenkunde in Leiden, en een mooie collectie porselein in het Keramiekmuseum Princessehof in Leeuwarden. Deze musea hebben ook bruikbare en nog steeds groeiende internetsites om een overzicht te krijgen van hun collecties. Hetzelfde geldt voor musea met goede Chinacollecties elders (zoals het British Museum en het Victoria and Albert Museum in Londen of Muse Guimet en Muse Cernuschi in Parijs) en het is een goede manier om een idee te krijgen van de visuele rijkdom van de Chinese cultuur. Andere Nederlandse musea hebben soms kleine deelcollecties. Het Sinologisch Instituut in Leiden heeft een grote collectie plaatwerken over de kunst en materile cultuur van China. De studie van religie en filosofie van China heeft juist de laatste decennia een grote vlucht genomen. Door de vondst van onbekende teksten in graven uit de Han en daarvoor, is ons beeld de laatste jaren fundamenteel veranderd. Mensen als Karel van der Leeuw en anderen geven regelmatig cursussen over Chinese filosofie aan de Internationale School voor Wijsbegeerte in Leusden (www.isvw.nl). Karel van der Leeuw, Het Chinese denken - geschiedenis van de Chinese filosofie in hoofdlijnen (Amsterdam: Boom, 1994). Deze inleiding is helaas niet meer te koop, maar biedt een compleet overzicht dat veel verder gaat dan alleen maar de vroege Chinese filosofen. Jan Bor & Karel van der Leeuw (red.), 25 eeuwen oosterse filosofie: teksten, toelichtingen (Amsterdam: Boom, 2003). Combinatie van inleidingen tot de oosterse filosofie, waaronder de Chinese, met vertalingen van belangrijke fragmenten. B.J. Mansvelt Beck, Confucianisme (Kampen: Kok, 2005). Mooie inleiding door een onderzoeker die vele jaren over Chinese wereldbeschouwingen heeft gedoceerd aan de Universiteit Leiden. Kristofer Schipper, Tao: de levende religie van China (Amsterdam: Meulenhoff, 1988). Meer een essay, maar een van de meest leesbare inleidingen tot het daosme. Wijkt qua visie op belangrijke punten af van de in dit boek gepresenteerde analyse en is voor de vroege geschiedenis enigszins verouderd. Fabrizio Pregadio (red.), The encyclopedia of Taoism (Londen: Routledge, 2008). Geen inleiding, niet goedkoop, en twee kloeke delen, maar wel het beste handboek voor alle aspecten van het daosme.
VERDER LEZEN
567
Enkele kernteksten uit de Chinese filosofie zijn recent zeer competent in het Nederlands vertaald. Karel van der Leeuw inl. en vert., Mencius (Budel: DAMON, 2008). Dit is de eerste vertaling van Mencius in het Nederlands. B.J. Mansvelt Beck inl. en vert., Daodejing/Laozi (vertaling naar de tekstversie met het commentaar van Heshanggong) (Utrecht: Servire, 2002). In tegenstelling tot alle bestaande vertalingen van dit boek, wordt het hier vertaald op grond van een invloedrijk commentaar. Dit is van groot belang, omdat de Daodejing vanaf haar ontstaan volgens een mondeling en later schriftelijk commentaar is gelezen. Kristofer Schipper inl. en vert., Zhuang Zi: de volledige geschriften: het grote klassieke boek van het taoisme (Amsterdam: Augustus, 2007). Schipper ziet dit belangrijke boek als een kerntekst van het daosme, terwijl ik dit boek liever niet aan een school zou toeschrijven. Prachtige vertaling van een sleuteltekst uit de Chinese cultuur. Jan De Meyer inl. en vert., De geschriften van Liezi: de taoistische kunst van het relativeren (Amsterdam: Augustus, 2008). De Liezi is een vergelijkbare tekst als de Zhuangzi en vooral invloedrijk door de prachtige parabels. De Meyer is een groot literair vertaler. Carine Defoort & Nicolas Standaert (red.), Hemel en aarde verenigen zich door rituelen: een bloemlezing uit het werk van de Chinese wijsgeer Xunzi (Kapellen: Pelckmans & Kampen: Klement, 2003). Jammer genoeg is er geen goede introductie tot het Chinese boeddhisme in het Nederlands voorhanden. De meeste Nederlandstalige boeken handelen over het sterk afwijkende Tibetaanse boeddhisme. Er bestaat geen overzichtswerk over de positie van de vrouw in het oude China, maar inmiddels is er wel veel over het onderwerp geschreven, waaronder de onderstaande twee boeken. Ko, Dorothy Yin-yee, Cinderella's sisters: a revisionist history of footbinding (Berkeley: University of California Press, 2005). Over de pijnlijke gewoonte vrouwenvoeten af te binden. Francesca Bray, Technology and gender: fabrics of power in late imperial China (Berkeley: University of California Press, 1997). Over de relatie tussen technologie, ruimte en geslacht. Wanneer u zomaar wat wilt lezen over enigerlei aspect van de Chinese geschiedenis, kunt u het beste beginnen met de oude detectiveromans door Robert van Gulik over Rechter Tie. Zijn boeken gaan nominaal over de Tang, maar de samenleving en instellingen die hij als achtergrond voor zijn spannende verhalen gebruikt, stammen uit de late Ming. Robert van Gulik was een groot kenner van de samenleving in die periode. Dat wij veel dingen tegenwoordig anders zien, doet niet af aan de blijvende kwaliteit van zijn werk. Verder is er het werk van Jonathan Spence, dat altijd goed is en vaak heel leesbaar. Bijvoorbeeld The Death of Woman Wang uit 1978, maar hij heeft sindsdien vele andere boeken geschreven, die soms ook in het Nederlands zijn vertaald.
568
hemels mandaat
Er zijn talloze inleidingen tot de Chinese geschiedenis in het Engels, Frans en Duits. Zij wijken vaak sterk af van het voor u liggende overzicht qua interpretaties, maar bieden soms wel meer informatie, namen en jaartallen. Eduard B. Vermeer, Ooggetuigen van de Chinese geschiedenis (Amsterdam: Bert Bakker, 2009) is de eerste anthologie van Chinese bronnen in Nederlandse vertaling ooit. De nadruk ligt op de laatste vijf eeuwen. F.W. Mote, Imperial China 900-1800 (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1999) is een van de weinige overzichten van de Chinese geschiedenis die ook de ingewikkelde periode van 900 tot 1400 uitgebreid behandelt. Jonathan Spence (Jaap Engelsman vert.), Op zoek naar het moderne China: 1600-1989 (Amsterdam: Agon, 1991). Hiervan bestaat ook een recenter bijgewerkte Engelse versie. U zult merken dat Spence op een aantal punten afwijkt van de interpretaties in dit boek, maar hij geeft een helder en gedetailleerd overzicht vanaf de late Ming tot en met de periode na 1911. Patricia Buckley Ebrey, The Cambridge illustrated history of China (Cambridge: Cambridge University Press, 1996). De auteur is een van de bekendste historici van Chinas traditionele samenleving. Vanwege de rijke illustraties is dit een mooie alternatieve inleiding, zij het sterk beschrijvend en minder analytisch. Timothy Brook, Vermeers hat: the seventeenth century and the dawn of the global world (New York: Bloomsbury Press, 2008). Brook is een erkende expert in de geschiedenis van de late Ming. Hij vertelt niet echt iets nieuws voor de experts, maar doet dat wel op een heldere en voor de op het Westen georinteerde leek zeer inzichtelijke manier. Floris Cohen, De herschepping van de wereld: het ontstaan van de moderne natuurwetenschap verklaard (Amsterdam: Bert Bakker, 2007). Een goede inleidende wetenschapsgeschiedenis die ook aandacht aan China besteedt. Leonard Bluss en Floris-Jan van Luyn, China en de Nederlanders, Geschiedenis van de Nederlands-Chinese betrekkingen 1600-2008 (Zutphen: Walburg Pers, 2008). Bluss is een van de grote kenners van de commercile en koloniale expansie van Nederland naar Japan en China. Van Luyn heeft het stuk na 1989 voor zijn rekening genomen. Als u klaar bent om in het diepe te springen zijn de volgende werken zeer informatief. Zij bevatten ook gedetailleerde bibliografien. John K. Fairbank en Dennis Twitchett (red.), The Cambridge history of China (Cambridge: Cambridge University Press, sinds 1978). Er verschijnen regelmatig nieuwe delen die meestal n dynastie behandelen vanaf de Qin (221 206 v.Chr.) tot en met de Qing (1644 1911 n.Chr.). Michael Loewe en Edward L. Shaughnessy (red.), The Cambridge history of ancient China: from the origins of civilization to 221 B.C. (Cambridge: Cambridge University Press, 1999). Het belangrijkste boek over de archeologie en geschiedenis van China voor 221 v.Chr. Joseph Needham e.a., Science and civilisation in China (Cambridge: Cambridge University Press, sinds 1954 en bijna voltooid). Afgezien van de eerste twee inleidende delen, behandelt ieder deel een deelaspect van de geschiedenis van Chinas wetenschap en techVERDER LEZEN 569
nologie; van astronomie, wiskunde en natuurwetenschappen tot en met geneeskunde, farmacie, voedselcultuur en logica. Er is een omvangrijke literatuur over alle aspecten van Chinas verleden, die met het jaar verder groeit. In Leiden probeert de sinologische bibliotheek de vakliteratuur bij te houden, zij het met steeds verder slinkende middelen. www.hum.leidenuniv.nl/chinees is het webadres van de studie Chinees aan de Leidse universiteit. Via deze website kunt u ook bij de sinologische bibliotheek komen met uitgebreide informatie over haar grote Chinacollectie met alleen al zon 35.000 westerse titels en talloze westerse tijdschriften. Binnen de website vindt u ook een link naar Chinatools, een aparte Nederlandstalige website over het doen van onderzoek naar China. Op de pagina over Catalogi en databases staat een link om in de Leidse collectie boeken te vinden over allerlei aspecten van China. Wanneer u de sinologische bibliotheek bezoekt, kunt u daar niet alleen de boeken raadplegen, maar ook allerlei artikelen op papier of online. De Leidse universiteit is geabonneerd op vrijwel alle belangrijke tijdschriften over China. Bij vragen kunt u e-mailen met de bibliotheekstaf (bibchin@hum.leidenuniv.nl).
570
hemels mandaat
Ill u s t r at i e v e r a n t w o ord i ng
De volgende verwijzingen zijn zeer beknopt. Verreweg de meeste werken kunt u in de bibliotheek van het Sinologisch Instituut in Leiden vinden; enkele werken zijn in het bezit van de auteur van dit boek. In het geval van collectieve auteurs zijn de werken geordend volgens titel. Kaarten De kaarten zijn allemaal gebaseerd op schetsen van de auteur op grond van de kaarten in de historische atlassen van Tan Qixiang ed., Zhongguo lishi ditu ji (Shanghai, 1982). De kaarten van de provincies en van de bergen en rivieren zijn gebaseerd op Zhonghua renmin gongheguo dituji (Beijing, 1974; vele herdrukken). Kaart zonder titel van het Keizerskanaal (Sinologisch Instituut Leiden) (nr. 88) Werken zonder hoofdauteur Asia 1920: 11 (nr. 75) Baoshan chumu (Beijing, 1991) (nr. 14) Changsha mawangdui yihao hanmu (Beijing, 1973) (nr. 28) Daofa huiyuan (Daozang, Shanghai, 1928) (nr. 62) Dianshizhai huabao, vol. 5 (Guangzhou 1980er jaren herdruk van 1897 herdruk) (nr. 96) Dierci guogong hezuo (Beijing, 1985) (nr. 125) Dunhuang feitian (Beijing, 1982) (nrs. 46, 48) Guangzhou hanmu (Beijing, 1981) (nr. 29) Han Tang bihua (Beijing, 1974) (nrs. 30, 43) Historical Relics Unearthed in New China (Beijing, 1972) (nrs. 16, 17, 23, 26, 27, 33, 45, 47, 50, 67, 86) Jiangsusheng chutu wenwu xuanji (Beijing, 1963) (nrs. 24, 35) Jing Xiaokong (Yuncheng) (nr. 3) Longmen shiku (Beijing, 1980) (nrs. 38, 39) Maijishan shiku (Beijing, 1954) (nr. 37) Mingdai banhua xuan (Taibei, 1969) (nrs. 53, 83) Mingqing dangan cunzhen xuanji (Taibei, 1959) laatste foto (nr. 90)
Illustratie verantwoording 571
Shanghai qianzhuang shiliao (Shanghai, 1960) (nr. 119) Shengyu xiangjie (Sacred Edict) (1856) (nrs. 78, 80, 91) Shike shiliao xinbian (Taibei, 1977) (nrs. 4, 25) Sishu jizhu (Sinologisch Instituut, Leiden) (nr. 64) Wenhua dageming qijian chutu wenwu (Beijing, 1972) (nrs. 34, 51, 71) Xuxiu siku quanshu (Shanghai: 1995-1999), Vol. 1026 (nr. 94) Yonglegong (Beijing, 1964) (nrs. 52, 70) Yunmeng Shuihudi Qin mu (Beijing, 1981) (nr. 15) Zhejiang taiping tianguo geming wenwu tulu xuanbian (Hangzhou, 1984) (nr. 102) Zhongguo banke tulu (Beijing, 1961) (nrs. 2, 13, 44, 49, 69) Zhongguo kaogu baogao ji 3, Houjiazhuang VIII (Taibei, 1976) (nrs. 6, 7) Zhongguo kaogu baogao ji 2, Xiaodun II, Yinxu wenzi, bingbian (Taibei, 1957) (nr. 5) Zhongguo lidai huobi (Beijing, 1982) (nrs. 12, 18, 59) Werken met auteur B.L. Putnam Weale, The fight for the republic in China (New York, 1917) (nr. 121) Charles Bell, The people of Tibet (Oxford, 1928) (nrs. 92, 93) J.O.P. Bland, Recent events and present policies in China (Londen, 1912) (nrs. 110, 117) Katharine Carl, With the Empress Dowager of China (Londen, 1906) (nr. 116) Gideon Chen, Tso Tsung Tang: Pioneer promotor of the modern dockyard and the woolen mill in China (Beiping, 1938) (nr. 105) Cheng Dajun, Chengshi moyuan (various late Ming editions) in: Zhongguo gudai banhua congkan erbian (Shanghai, 1994) vol. 6 (nr. 87) J.L.L. Duyvendak, China tegen de Westerkim (Haarlem, 1927) (nr. 126) Ernst Grosse, Die ostasiatische Tuschmalerei (Berlijn, 1923) (nr. 81) Hiraoka Tadao (Yang Lisan vert.), Changan yu Luoyang (Xian, 1957) (nrs. 41, 42) A.Krarup-Nielsen, The dragon awakes (Londen, 1928) (nr. 124) It Takao, Shina pekinj kenchiku (Tokyo, 1927) (nr. 127) Joseph Kurschner, China: Schilderungen aus Leben und Geschichte, Krieg und Sieg: ein Denkmal der Streitern und der Weltpolitik (Leipzig, 1901) (nr. 113) Frank Leeming, Official landscapes in traditional China, Journal of the Economic and Social History of the Orient 23 (1980) (nr. 31, licht bewerkt naar het origineel) Liao Ben, Zhongguo xiju tushi (Zhengzhou, 1996) (nr. 72) Linqing, Hongxue yinyuan tuji (1847) (nrs. 108, 128) Mrs. Archibald Little, The land of the blue gown (Londen, 1902) (nr. 98) Lu Wenqin e.a., Mei Lanfang changqiangji (Shanghai, 1983) (nr. 95) Mao Yuanyi, Wubeizhi (1620) (Wakokuhon minshin shiryoshu [Tokyo, 1975]) (nrs. 76, 77) J.J. Matignon, La Chine hermtique (Parijs, 1936) (nr. 20) Matsuoka Yuzuru, Tonko monogatari (Tokyo, 1943) (nr. 40) Donald Mennie, The grandeur of the gorges (Shanghai, 1926) (nr. 1) R. Millart, La drogue: Fumeurs et mangeurs dopium (Parijs, 1910) (nr. 107)
572 hemels mandaat
James Orange, The Charter Collection (Londen, 1924) (nrs. 99, 100) Heinz von Perckhammer, Peking (Berlijn, 1928) (nrs. 79, 89, 101, 122) Chas N. Robinson, China of To-day or the Yellow Peril (Londen, 1906) (nrs. 104, 106, 115) Rong Geng, Wuyingdian yiqi tulu (Taibei, 1976) (nrs. 8-10) Arthur Segers, China: het volk, dagelijksch leven en ceremonien II (Antwerpen/Amsterdam, 1933) (nrs. 19, 61, 97, 111, 120) Sha Mengfei, Zhongguo shufashi tulu (Shanghai, 1991) (nr. 32) Shen Yi und Heinrich Stadelmann, China und sein Weltprogramm (Dresden, 1925) (nr. 123) John Knight Shyrock, Kingtehchen: the Porcelain City, Asia (1920: 11) 992-1002 (nrs. 84, 85) Song Yingxing, Tiangong kaiwu, shang (nrs. 55-57, 66) Su Bai, Baisha songmu (Beijing, 1957) (nr. 60) Albert Tafel, Meine Tibetreise: eine Studienfahrt durch das nordwestliche China und durch die innere Mongolei in das stliche Tibet (Stuttgart, 1914) (nrs. 36, 109) Wang Jingru, Xixia yanjiu (Beiping, 1932) (nr. 68) Wang Shifu, Xinkan dazi kuiben quanxiang canzeng qimiao zhushi Xixiangji (moderne herdruk van de 1498 editie) (nr. 73) Wang Shucun, Sulian cang Zhongguo minjian nianhua zhenpin ji (Beijing, 1989) (nrs. 103, 112, 114, 118) Wang Zhenduo, Keji kaogu luncong (Beijing, 1989) (nr. 65) Wen You, Sichuan handai huaxiang xuanji (Beijing, 1956) (nrs. 21, 22) Xu Bida, Zhou Zhang quanshu (Japanse herdruk uit 1675 van een Chinese editie uit 1609) (nr. 63) Zhang Zeduan, Qingming shanghetu (Hongkong, 1978; zwart-wit versie van de editie in de Verboden Stad in Beijing) (nrs. 54, 58) Zheng Zhenduo, Weida de yishu chuantong tulu (Shanghai, 1951) (nrs. 11, 74, 82)
Illustratie verantwoording
573
574
hemels mandaat
I n de x
A
aangestampte aarde 28, 83, 455 aardappel 344, 374, 375 aardbeving 60, 456, 551 aardewerk 18, 22, 64, 91, 100, 117, 131, 133, 177, 178, 179, 180, 216, 244, 246, 281, 316, 343, 375, 472, 519 abacus 317, 318 academie 72, 87, 234, 309, 310, 320, 362, 455, 462, 483, 493, 533 Acht Trigrammen 19, 35, 53, 55, 118, 123 acupunctuur 98, 99, 237, 563 adel 34, 39, 42, 43, 45, 52, 101, 112, 115, 251, 267, 288, 295, 320, 361, 383, 385, 460, 503 Afrika 10, 103, 139, 183, 191, 285, 299, 300, 422, 457, 477, 542 afstammingsgroep 209, 234, 235, 304, 305, 319, 355, 463, 465 Aisin Gioro 356 alchemie 240, 397 alcoholische drank 27, 35, 112, 117, 126, 156, 160, 176, 210, 240, 253, 276, 333, 374, 410, 414, 428, 464 Alexander de Grote 57, 76, 96 Al-onder-de-Hemel (tianxia ) 1, 12, 33, 76, 122, 133, 141, 142, 188, 201, 261, 342, 354, 356, 474, 549, 550 Altan Khan 292, 306 ambacht 100, 117, 131, 153 ambachtslui 27, 99, 113, 145, 214, 218, 221, 222, 236, 245, 246, 283, 297, 311, 337, 470, 472 ambtenaar 8, 9, 42, 59, 60, 62, 63, 68, 72, 79, 84, 87, 89, 90, 91, 93, 114, 118, 119, 120, 123, 141, 143, 144, 145, 146, 148, 149, 154, 159, 166, 168, 191, 192, 193, 194, 197, 198, 199, 200, 205, 207, 208, 209, 210, 213, 215, 216, 219, 221, 222, 224, 226, 231, 232, 234, 235, 236, 238, 239, 240, 241, 243, 261, 264, 275, 276, 278, 282, 288, 289, 290, 293, 294, 295, 298, 301, 302, 303, 304, 309, 310, 311, 314, 318, 320, 322, 323, 324, 326, 330, 332, 333, 334, 335, 336, 340, 342, 347, 349, 351, 354, 356, 359, 360, 362, 364, 366, 367, 369, 370, 376, 378, 385, 386, 388, 389, 392, 396, 397, 398, 401, 404, 405, 406, 407, 408, 409, 413, 414, 415, 422, 432, 433, 435, 437, 438, 439, 440, 441, 444, 446, 455, 457, 458, 460, 462, 463, 464, 466, 468, 469, 474, 475, 480, 482, 483, 484, 485, 486, 487, 493, 497, 501, 514, 515, 517, 522, 523, 525, 532, 550 Ambtenarenzaken, Ministerie van (libu ) 143 Amitabha Soetra (amituojing ) 164, 165 Amitabha 130, 162, 164, 165, 276, 326, 327 amituojing (Amitabha Soetra) 164 Amoy 344, 379, 418, 425, 527 An Lushan 136, 151, 155, 156, 158, 177, 180, 181, 561 An Shigao 97 anatomie 237, 240, 339, 391, 392 Anhui 288, 376, 394, 433, 459, 506, 522 antieke stijl 169, 233, 238 Anxiguo 97 Anyang 24, 25, 26, 27 apotheek 319 apotheker 237, 316, 324, 330, 331, 380, 479, 524 Arabieren 180, 181, 182, 220, 247, 299, 343 Arabisch 7, 103, 116, 139, 180, 181, 183, 220, 254, 274, 281, 293, 299, 411, 518 arbeidsdienst 42, 57, 69, 154 arbeidskracht 29, 42, 69, 83, 159, 223, 269, 315, 317, 375, 398, 445 archief 15, 32, 91, 120, 155, 199, 300, 337, 345, 368 architectuur 28, 133, 171, 172, 245, 423, 549 aristocratie 26, 46, 112, 113, 114, 115, 117, 119, 123, 127, 129, 143, 153, 159, 169, 194, 205, 207, 208, 227, 286, 333, 383, 385 Arrow 421, 422, 435, 464 arts 99, 207, 236, 237, 238, 239, 278, 324, 330, 387, 391, 465, 479, 512, 520, 523, 562, 563 Ashoka 133, 141 astrologie 53, 55, 88, 261, 559 astronomie 53, 55, 99, 240, 241, 261, 277, 390, 569 auteur xix, 7, 19, 20, 47, 50, 51, 58, 87, 88, 93, 99, 119, 121, 145, 239, 331, 332, 388, 389, 392, 393, 394, 415, 427, 468, 483, 486, 523, 524, 525, 567, 569
Index
575
autopsie 98, 237 Avalokitesvara 306
ba (hegemoon) 39 Bacon, Roger 273 Bactri 96, 180 Bagdad 76, 191 baguo lianjun (Verenigde Leger der Acht Naties) 490 baguwen 119, 496 Bai (minderheid) 158, 169, 188 Bai Juyi 158, 169 bai shangdi hui (Godvereringsvereniging) 425 baihua 8, 170, 281, 526, 527 baiyun zong (Witte Wolken traditie) 268 ballade 469 bamboe 24, 32, 54, 59, 91, 94, 98, 100, 115, 173, 462 Ban Biao 88, 94 Ban Chao 76, 88, 94 Ban Gu 88, 94 Ban Zhao 88, 94, 520 bankje 175 bankpapier 453, 454, 515 Bank van China (zhongguo yinhang ) 515 Bank van de Grote Qing (daqing yinhang ) 515 bank (yinhang ) 154, 319, 439, 453, 454, 494, 507, 515, 516, 517 banliang 63 baobian 15, 48 baohuanghui (Vereniging ter bescherming van de keizer) 487 baojia-systeem 198, 200, 231, 298, 559 baojuan 328 barbaren 1, 12, 14, 38, 39, 41, 58, 65, 75, 105, 106, 108, 109, 112, 114, 127, 140, 150, 183, 195, 201, 203, 220, 227, 228, 250, 263, 264, 270, 276, 286, 295, 303, 348, 358, 360, 363, 434, 465, 504 Basiskruiden (bencao) 99, 124, 195, 237 Basiskruiden van Shennong (shennong bencao ) 99 Batavia 345, 380 Batu 259 bed 175, 176, 250 Beijing 1, 2, 151, 185, 188, 192, 193, 195, 201, 222, 253, 256, 258, 260, 261, 262, 268, 271, 273, 278, 286, 290, 291, 292, 293, 294, 296, 298, 307, 308, 335, 343, 345, 346, 348, 349, 352, 354, 356, 361,
366, 384, 387, 393, 394, 397, 409, 416, 421, 422, 423, 437, 444, 453, 474, 482, 483, 486, 488, 489, 490, 493, 495, 496, 498, 500, 501, 505, 509, 515, 522, 524, 527, 528, 533, 537, 538, 541, 543, 544, 545, 547, 551, 552, 553, 560 Beijing Opera (jingju ) 394 Beiyang Leger 494 belasting 13, 16, 27, 42, 43, 49, 57, 69, 70, 78, 80, 83, 84, 102, 108, 110, 111, 112, 114, 140, 143, 153, 155, 156, 158, 193, 194, 195, 197, 198, 199, 200, 205, 214, 215, 216, 234, 251, 261, 267, 268, 296, 297, 298, 304, 311, 312, 313, 315, 316, 317, 318, 321, 350, 369, 377, 378, 387, 388, 405, 428, 431, 432, 442, 451, 493, 517, 540 bencao (Basiskruiden) 99, 124, 195, 237 bendi (Punti) 425 berg Lu 234 berg Tai 62, 195, 319 beriberi 77, 78, 211 bestuur 2, 4, 7, 11, 15, 16, 21, 31, 39, 40, 41, 42, 44, 49, 50, 51, 57, 58, 59, 60, 62, 64, 68, 69, 70, 71, 72, 74, 78, 87, 88, 89, 90, 91, 99, 106, 108, 111, 113, 114, 120, 123, 140, 141, 142, 143, 144, 147, 151, 154, 158, 160, 181, 187, 189, 191, 193, 194, 195, 197, 198, 199, 200, 203, 204, 205, 206, 207, 209, 215, 221, 222, 234, 236, 238, 240, 245, 248, 249, 253, 254, 256, 258, 259, 261, 262, 263, 264, 265, 268, 271, 274, 278, 281, 286, 287, 288, 289, 290, 293, 295, 297, 298, 301, 304, 309, 310, 311, 312, 313, 317, 330, 334, 343, 346, 350, 351, 353, 354, 355, 359, 360, 362, 364, 365, 367, 368, 370, 377, 378, 385, 386, 387, 388, 396, 401, 403, 405, 406, 407, 408, 409, 410, 413, 414, 415, 417, 419, 422, 423, 424, 431, 433, 435, 436, 439, 441, 443, 444, 447, 462, 463, 474, 475, 480, 481, 482, 483, 486, 487, 488, 493, 497, 499, 500, 502, 504, 506, 512, 517, 520, 525, 527, 528, 529, 531, 532, 537, 541, 544, 548, 551, 553 Bestuurlijke School (jingshi ) 463, 483 bestuurskundige 66, 68, 69 bevolking 2, 3, 7, 9, 10, 16, 18, 22, 34, 42, 50, 57, 69, 78, 79, 80, 105, 108, 113, 137, 140, 142, 144, 145, 153, 154, 156, 159, 161, 165, 179, 188, 193, 194, 198, 214, 218, 221, 256, 258, 263, 265, 266, 268, 274, 294, 296, 297, 298, 299, 306, 308, 312, 313, 317, 321, 330, 345, 351, 355, 357, 359, 361, 362, 369, 372, 373, 375, 378, 380, 385, 386, 402, 403, 404, 405, 414, 423, 424, 429, 434, 443, 446, 452, 458, 493, 498, 506, 512, 517, 527, 546, 554, 555, 559 bi (proza) 119
576
hemels mandaat
bibliothecaris 91 bier 27, 176, 210, 240, 410 Bijeenkomsten om Levende Wezens te Bevrijden (fangshenghui ) 320, 326 bilharzia (schistosomiasis) 77, 78, 213 Biografien van de Oevers van het Water (shuihuzhuan ) 201, 330, 331, 393 Biografien van Voorbeeldige Vrouwen (lienzhuan ) 94, 129 Birma 10, 357, 385, 448, 449, 452 bloeiend talent (xiucai ) 293 blokdruk 173 bodhisattva 230 Boeddha 96, 126, 127, 131, 132, 133, 141, 165, 166, 170, 174, 176, 229, 230, 233, 276, 282, 325, 327 boeddhisme 8, 11, 14, 45, 57, 76, 96, 97, 98, 103, 104, 106, 109, 112, 118, 120, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 131, 132, 133, 136, 140, 141, 144, 145, 147, 149, 153, 158, 160, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 171, 172, 173, 175, 176, 181, 183, 189, 210, 223, 226, 227, 228, 229, 230, 233, 234, 242, 252, 263, 267, 271, 275, 276, 277, 282, 292, 293, 304, 306, 311, 320, 322, 323, 324, 325, 326, 327, 330, 333, 348, 349, 361, 363, 382, 383, 384, 389, 390, 393, 396, 397, 399, 428, 456, 465, 479, 484, 485, 526, 529, 554, 556, 562, 568 boek xiii, xvi, xvii, xix, xx, 2, 12, 15, 19, 32, 40, 47, 48, 50, 51, 70, 71, 86, 87, 91, 93, 94, 96, 99, 119, 121, 154, 168, 174, 175, 208, 216, 231, 232, 235, 236, 237, 239, 240, 241, 242, 243, 248, 250, 262, 293, 300, 317, 331, 332, 333, 335, 337, 346, 347, 360, 369, 389, 391, 393, 415, 437, 466, 483, 484, 500, 524, 525, 526, 530, 554, 563, 565, 566, 567, 568, 569, 570 Boek der Documenten (shujing ) 22, 32, 38, 46, 47, 55, 87 Boek der Oden (shijing ) 22, 32, 38, 46, 47, 55, 87, 93, 116 Boek der Veranderingen (yijing ) 32, 35, 38, 46, 47, 55, 87, 120, 121, 122, 231, 234, 262 Boek van de Han (hanshu ) 88, 94 Boek van de Weg en de Deugd (daodejing ) 50, 68, 87, 97, 120, 121, 122, 145, 426 boekdrukkunst 119, 169, 173, 175, 194, 230, 235, 236, 241, 242, 243, 247, 248, 273, 285, 316, 337, 466 boekenbrand 65 Boeken over het Goede (shanshu ) 326, 327 boekhouding 108, 319
boeren 2, 20, 25, 69, 71, 79, 80, 81, 109, 113, 114, 153, 154, 159, 197, 198, 200, 209, 211, 214, 215, 216, 267, 294, 296, 297, 298, 311, 313, 314, 354, 372, 373, 376, 377, 378, 384, 404, 405, 415, 426, 428, 430, 431, 432, 433, 443, 450, 451, 470, 542, 543, 546, 558 Bohai 5, 188, 250, 253, 256, 286 Boksers 488, 489, 490, 491, 492, 494, 509, 525 Boksersopstand 470, 489, 492, 496, 522 bonsai (=penjing) 172, 201, 202, 333 boog 5, 43, 64, 108, 117, 180, 210, 254, 255, 259, 390 boom 89, 100, 131, 132, 245, 305, 336, 556 bos 55, 246, 374 boshi (Erudieten) 62, 87 bovennatuurlijk 35, 42, 90, 91, 170, 237, 331, 394, 465 boycot 520, 526, 534 brons 18, 19, 23, 26, 27, 28, 32, 35, 37, 38, 41, 42, 43, 48, 64, 69, 100, 101, 118, 125, 131, 154, 165, 167, 173, 179, 219, 235, 239, 246, 333, 341, 378 bronsinscripties 32 bronstijd 17 bronveld-systeem (jingtian ) 48 bruidsschat 85, 223, 269, 271, 321, 322, 521 bureaucratie 8, 11, 27, 42, 51, 70, 72, 111, 114, 185, 194, 199, 203, 205, 206, 207, 209, 231, 256, 261, 288, 290, 293, 294, 302, 303, 351, 356, 370, 383, 405, 431, 432, 477, 486, 487, 500, 532 buskruit 241, 243, 247, 248, 285
Cai Jing 200, 309 Cai Yuanpei 552 campagne 59, 61, 70, 75, 76, 77, 249, 433, 452, 458, 464, 524, 530, 531, 539, 540, 541, 542, 555, 557, 558, 559, 560 Canada 10, 565 canon 47, 66, 68, 70, 71, 86, 87, 88, 89, 119, 120, 122, 126, 195, 197, 199, 206, 227, 230, 231, 232, 242, 262, 270, 275, 276, 293, 304, 309, 390, 441, 462, 465, 480, 483, 513, 528, 553, 563 Cao Cao 74, 104, 116, 129 Cao Pi 74, 104, 116 Cao Xueqin 393, 468 Cao Zhi 116, 129 cartografie 240 Castiglione, Giuseppe 470 Cathay 254 cavalerie 43, 76, 106, 108, 180, 204, 220, 243, 254, 255, 267, 287, 290, 295, 307, 356, 382, 506
Index
577
Censoraat 144, 193, 367 census 78, 153, 214, 297, 402 censuur 369 Centraal-Azi 14, 88, 108, 126, 127, 137, 142, 167, 173, 180, 181, 182, 183, 185, 204, 254, 258, 259, 273, 292, 339, 353, 364, 385, 387, 415, 431, 503 Ceylon 300, 301 cha (thee) 160 Chagatai 259, 292 Champa 142, 210, 220 Chan 165 Changan 67, 68, 69, 71, 81, 83, 128, 135, 140, 141, 142, 145, 146, 151, 153, 155, 156, 158, 159, 161, 162, 164, 166, 169, 171, 177, 182, 183, 187, 193, 217, 221, 224 changcheng (lange muren, de Lange Muur) 302, 307 changjiang (Lange Rivier) 5 changshengdian (Het Paleis van het Lange Leven) 332 charitatieve werken 168, 276, 277, 320, 327 Chen Duxiu 535, 552, 553 Chen Hongshou 336 Cheng Hao 197, 231 Cheng Yi 197, 231 Chengdu 60, 101, 174 chengyu 554 Chiang Kaishek (Jiang Jieshi ) 512, 522, 531, 533, 535, 536, 537, 538, 542, 544, 549 Chine de commande 472 Chinees-Japanse oorlog 359, 474, 475, 476, 499 Chinese Communistische Partij 451, 529, 535, 542, 544, 546, 553, 557, 563 Chinezenmoord 380 Chiyou 20 cholera 412, 458, 459, 488, 537 Chongzhen 311, 352 christendom 2, 4, 6, 12, 13, 14, 15, 29, 45, 96, 103, 115, 139, 183, 185, 193, 230, 236, 260, 271, 273, 285, 312, 317, 325, 328, 346, 347, 348, 349, 363, 397, 421, 426, 427, 428, 430, 434, 437, 445, 446, 448, 449, 464, 465, 466, 475, 479, 485, 488, 489, 490, 491, 511, 512, 524, 527, 556, 559 chronologie 15, 31 Chu 23, 39, 41, 43, 44, 50, 63, 94, 96, 113 chuanqi (Overlevering van het Opmerkelijke) 170, 331, 394 chuci (Zangen uit Chu) 96 Chun, prins 504, 506, 509, 511 chunqiu 38 ci (woordvulgedicht) 238, 569
ciqi (aardewerk, porselein) 177 circuit (dao ) 144, 194 citer 48, 92, 210, 240 Cixi 365, 367, 435, 436, 440, 444, 477, 485, 487, 490, 500, 501, 502, 504, 506, 520, 531 classicisme, classicus (ru ) 47, 51, 68, 69, 70, 86, 87, 88, 89, 90, 120, 121, 122, 140, 148, 168, 195, 197, 199, 206, 216, 226, 231, 232, 234, 235, 236, 237, 239, 242, 257, 275, 297, 302, 303, 324, 346, 356, 362, 388, 390, 391, 396, 405, 462, 463, 465, 480, 483, 484, 485, 562, 563 classicistische arts (ruyi ) 235, 236, 237, 239, 257, 324, 391, 562 Cohong (gonghang ) 345, 409, 415, 418, 421 commanderij (jun ) 60, 68, 77 commentaar 45, 47, 50, 51, 55, 87, 90, 94, 97, 99, 121, 122, 127, 231, 232, 309, 328, 329, 332, 367, 388, 389, 393, 462, 463, 483, 568 communisme 3, 185, 203, 238, 277, 372, 383, 397, 430, 432, 443, 452, 464, 465, 499, 506, 511, 514, 530, 531, 533, 535, 536, 537, 538, 539, 540, 541, 542, 544, 545, 546, 547, 548, 552, 553, 554, 555, 557, 558, 559, 560, 561, 562, 563 Complete Boeken van de Vier Schatkamers der Literatuur (siku quanshu ) 369, 389 Complete Perfectie (quanzhen ) 270, 275, 278, 302, 396 comprador 421 concessiegebieden 421, 424, 445, 474, 496, 504, 538 concrete studies (shixue ). 324, 346, 348, 387 concubine 83, 85, 88, 96, 148, 151, 223, 224, 302, 322, 332, 428, 463 confucianisme 34, 45, 46, 47, 48, 86, 87, 88, 168, 197, 199, 207, 226, 231, 233, 275, 298, 314, 324, 393, 426, 428, 433, 439, 443, 462, 552 Confucius 35, 38, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 51, 52, 60, 66, 69, 70, 71, 83, 87, 109, 119, 120, 121, 122, 175, 197, 231, 232, 300, 304, 349, 390, 396, 426, 428, 464, 483, 561 conservatief 200, 207, 257, 400, 444, 475, 516 corruptie 72, 370, 377, 378, 404, 406, 442, 444, 545 corvee 42, 57, 63, 65, 69, 80, 81, 82, 83, 145, 155, 156, 298, 312, 377 country traders 380, 411, 412, 413 cultural resources 187, 189, 250, 251, 252, 255, 256, 262, 355, 436, 463, 558, 561, 562 cultus 25, 27, 33, 91, 126, 132, 228, 234, 277, 304, 319, 321, 337, 376, 461, 464, 523 cultuurschok 303, 448
578
hemels mandaat
da (pagode, stupa) 13, 133 dacheng (het Grote Voertuig) 96 dadu (de Grote Hoofdstad) 262 Dai Zhen 389 Dalai Lama 306, 382, 384 Dalian 477 Dali 188, 250, 262 dang (factie, partij) 206 dao (circuit) 8, 122, 144 dao (Weg) 50 daodejing 50, 120 Daoguang 401 daosme 8, 20, 34, 45, 50, 66, 86, 89, 90, 96, 97, 98, 106, 109, 112, 118, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 137, 140, 145, 147, 148, 151, 165, 166, 168, 169, 172, 195, 196, 200, 201, 210, 226, 227, 228, 229, 230, 231, 233, 234, 235, 236, 237, 243, 250, 271, 275, 277, 278, 282, 292, 293, 302, 303, 320, 322, 323, 324, 325, 326, 327, 330, 333, 349, 393, 396, 397, 428, 448, 457, 465, 529, 550, 554, 556, 562, 567, 568 daoxue (Studie van de Weg) 231 daqing yinhang (Bank van de Grote Qing) 515 datongshu (Tekst van de Grote Eenheid) 484 Datong (plaatsnaam; tevens Grote Eenheid) 111, 135 daxia (Grote Xia) 255 De droom in de Rode Kamer (hongloumeng ) 393, 468, 526 democratie 10, 443, 513, 544, 545, 547, 562 demon (gui ) 1, 20, 34, 52, 53, 55, 60, 65, 74, 98, 112, 123, 124, 175, 202, 226, 228, 230, 234, 237, 243, 363, 397, 426, 427, 428, 464, 488, 489, 504 Deng Xiaoping 539, 542, 543, 544, 545 Di Renjie 150 dialect xvi, 7, 8, 10, 361, 393, 528, 553, 554 dianshizhai huabao 467 dichter xvi, 3, 9, 46, 71, 116, 119, 123, 169, 199, 203, 232, 256, 260, 334, 435, 469, 525, 545, 551 dienstplicht 80, 194, 198, 200, 207, 209, 215 district 58, 60, 68, 144, 194, 206, 215, 264, 288, 289, 294, 302, 309, 331, 351, 405, 461 dizi (dwarsfluit) 172 dochter 86, 142, 149, 222, 223, 273, 322, 332, 377, 460, 461, 512, 520, 521, 522 dollar 413, 453, 454, 515 Dong Qichang 335, 336, 337, 469 Dong Zhongshu 88
Donglin Academie (donglin shuyuan ) 310 Doorlopende Spiegel tot Hulp bij het Bestuur (zizhi tongjian ) 239 douane 380, 418, 421, 424 Drie Hittebronnen 98, 391 Drie Koningen (sanwang ) 21 Drie Koninkrijken (sanguo ) xiv, 104, 105, 106, 108, 113, 279 Drie Leengoederen 358, 359 Drie Verhevenen (sanhuang ) 19, 21 droogte 105, 457, 458, 459, 488, 537 drukindustrie 466 Du Fu 158, 169 Duitsland 2, 13, 476, 477, 492, 519, 531, 552 Dujiangyan 60 Dunhuang 15, 120, 134, 135, 137, 138, 162, 170, 171, 173, 183, 187, 229, 561 dwangarbeider 65, 82, 83 dwarsfluit 172 dynastie xiii, xvi, 1, 12, 13, 14, 15, 16, 21, 22, 23, 24, 31, 32, 33, 34, 35, 50, 53, 58, 59, 61, 62, 63, 64, 65, 70, 71, 73, 74, 93, 94, 103, 104, 105, 106, 108, 111, 112, 113, 114, 119, 125, 139, 140, 141, 142, 143, 145, 146, 148, 149, 152, 153, 154, 156, 158, 166, 179, 180, 182, 186, 187, 190, 191, 192, 193, 201, 203, 205, 206, 208, 215, 220, 239, 248, 254, 255, 257, 261, 262, 263, 265, 267, 268, 273, 274, 275, 286, 287, 290, 294, 295, 296, 298, 301, 302, 304, 309, 311, 313, 323, 329, 332, 350, 351, 354, 355, 356, 360, 362, 363, 365, 382, 387, 398, 401, 404, 405, 431, 435, 443, 481, 484, 487, 489, 493, 498, 502, 503, 504, 508, 509, 524, 529, 569 dynastieke cyclus 15, 16, 21, 152, 200, 205 Dzoengaren 382, 384, 385, 503
E
East India Company (EIC) 409, 410, 411, 412, 413, 415 economie 1, 2, 3, 5, 8, 9, 10, 11, 13, 23, 24, 29, 38, 40, 43, 49, 57, 59, 61, 66, 68, 69, 71, 72, 75, 76, 78, 80, 81, 85, 109, 111, 112, 113, 114, 115, 127, 139, 140, 144, 145, 146, 153, 154, 155, 156, 158, 159, 161, 164, 165, 166, 181, 182, 187, 191, 193, 194, 196, 197, 199, 200, 203, 204, 207, 209, 210, 217, 220, 221, 222, 223, 224, 230, 246, 252, 253, 257, 259, 264, 266, 267, 269, 271, 277, 285, 294, 295, 296, 297, 298, 302, 304, 306, 310, 311, 312, 313, 314, 315, 316, 319, 321, 329, 340, 342, 343, 344, 350, 351, 357, 359, 360, 363, 364, 365, 368, 370, 372, 374, 376, 378, 379, 383, 385, 388, 394,
Index
579
399, 400, 401, 403, 404, 407, 408, 409, 410, 411, 412, 413, 416, 419, 420, 424, 425, 430, 431, 432, 434, 441, 442, 443, 448, 449, 450, 451, 452, 453, 455, 456, 458, 463, 464, 472, 479, 480, 486, 492, 493, 497, 498, 500, 503, 504, 506, 507, 514, 516, 517, 518, 519, 521, 529, 530, 536, 538, 539, 540, 542, 543, 544, 545, 546, 547, 552, 555, 556, 557, 561, 563 eenhoorn (qilin ) 300 En Zweep Hervormingen (yitiao bianfa ) 312 Eerste Keizer van de Qin 43, 59, 60, 62, 63, 64, 65, 66, 68, 69, 82, 88, 100, 131, 177, 195, 307, 530 Eerste Minister 143 EIC (East India Company) 285, 409 elite 1, 8, 13, 15, 27, 31, 32, 34, 39, 42, 43, 45, 46, 49, 50, 57, 58, 69, 70, 72, 74, 91, 92, 99, 101, 106, 108, 111, 113, 114, 115, 116, 118, 121, 123, 126, 127, 142, 143, 144, 145, 150, 151, 155, 158, 160, 163, 164, 168, 169, 170, 174, 178, 179, 180, 193, 194, 195, 197, 201, 203, 205, 206, 207, 208, 209, 210, 216, 221, 222, 224, 225, 226, 229, 231, 236, 237, 238, 240, 242, 245, 253, 265, 267, 274, 276, 283, 286, 288, 290, 293, 295, 297, 298, 302, 303, 304, 310, 319, 320, 322, 324, 325, 326, 327, 329, 332, 333, 339, 340, 346, 349, 351, 354, 358, 363, 364, 368, 370, 377, 378, 391, 396, 399, 400, 401, 404, 405, 408, 413, 418, 421, 428, 432, 434, 435, 441, 442, 443, 446, 449, 460, 462, 463, 464, 465, 467, 468, 469, 470, 474, 479, 480, 481, 483, 484, 488, 492, 496, 497, 498, 499, 500, 501, 502, 503, 504, 506, 507, 508, 511, 512, 516, 517, 519, 520, 523, 525, 526, 527, 528, 531, 539, 540, 546, 551, 552, 553, 555, 558, 561, 567 elitefamilies 74, 106, 108, 112, 114, 115, 123, 140, 144, 148, 159, 161, 166, 177, 179, 180, 222, 223, 234, 256, 360, 389, 439, 440, 448, 455, 462, 472, 499, 562 emancipatie 462 energie (qi ) 53, 132, 233, 236, 282, 323, 397 epidemie 256, 295, 298, 313, 319, 351, 391, 392, 424, 458, 459, 555 erhu (tweesnarige staande viool) 172 Erligang 23 ershinian mudu zhi guai xianzhuang (Met eigen ogen aanschouwde merkwaardige situaties uit de laatste twintig jaren) 526 Erudieten (boshi ) 62, 65, 66, 87, 88 Esoterische Klassieke van de Gele Keizer (huangdi neijing ) 99
Essay in Acht Voeten (baguwen ) 119, 389, 496 etnisch 3, 11, 12, 14, 24, 33, 74, 75, 106, 111, 113, 128, 131, 136, 142, 149, 161, 179, 180, 181, 182, 183, 184, 185, 187, 188, 214, 247, 248, 250, 254, 256, 259, 263, 264, 265, 268, 271, 274, 276, 286, 287, 295, 304, 306, 352, 355, 360, 361, 383, 385, 404, 427, 461, 503, 504, 505, 506, 510, 560 eunuch 72, 73, 74, 104, 151, 155, 194, 288, 289, 291, 292, 293, 294, 301, 302, 310, 339, 340, 350, 351, 365, 368, 388, 506, 548 examens 114, 118, 119, 141, 143, 144, 145, 155, 158, 159, 168, 169, 192, 194, 197, 204, 205, 206, 207, 209, 216, 222, 224, 231, 233, 235, 236, 238, 242, 254, 256, 264, 265, 269, 270, 275, 277, 278, 280, 288, 289, 293, 304, 317, 323, 326, 329, 331, 332, 333, 334, 336, 339, 349, 360, 362, 368, 377, 378, 386, 389, 392, 393, 396, 405, 406, 415, 426, 435, 437, 439, 440, 455, 460, 462, 464, 466, 475, 480, 481, 484, 486, 493, 496, 497, 498, 499, 500, 502, 517, 520, 525, 528, 539, 551, 553 executie 34, 59, 66, 288, 357, 370, 422, 557 exorcisme 55, 98, 133, 228, 243, 278, 303, 394, 426 externe alchemie (waidan ) 124, 227 extra-territorialiteit 419, 420, 424
fa (wet) 49 Fa Qiang 77 factie (dang ) 67, 141, 148, 152, 180, 199, 200, 203, 204, 206, 209, 222, 265, 309, 310, 320, 340, 350, 351, 352, 362, 404, 408, 414, 415, 417, 435, 448, 558 Falun Gong 546, 554, 556, 557 familie 13, 14, 36, 38, 46, 47, 60, 67, 70, 71, 72, 75, 83, 84, 85, 86, 90, 93, 94, 99, 103, 104, 105, 106, 108, 109, 111, 112, 113, 114, 115, 122, 127, 128, 140, 141, 142, 143, 145, 148, 149, 151, 153, 168, 169, 172, 177, 180, 192, 194, 195, 197, 205, 207, 208, 209, 223, 224, 227, 235, 245, 251, 261, 262, 269, 271, 276, 279, 288, 289, 290, 293, 298, 303, 304, 311, 318, 319, 322, 330, 334, 335, 336, 337, 348, 352, 353, 355, 365, 369, 370, 372, 377, 383, 385, 389, 393, 403, 427, 428, 431, 439, 453, 460, 462, 466, 473, 474, 475, 508, 510, 512, 513, 514, 518, 520, 521, 522, 523, 524, 525, 541, 543, 557, 558 Familieriten (jiali ) 389 Fan Zhongyan 197, 199 Fang Xiaoru 289, 290 Fang Yizhi 390
580
hemels mandaat
fangshenghui (Bijeenkomsten om Levende Wezens te Bevrijden) 320, 326 fangshi (Meesters van de Regios) 62 fangyan (streektaal) 8, 554 farmacie 20, 98, 99, 124, 125, 195, 235, 237, 241, 257, 324, 569 Feng Guifen 486 Feng Menglong 331, 525 Feng Yunshan 426 fengshui (geomantie) 242 feodaal 5, 17, 36, 38, 39, 40, 42, 43, 45, 46, 48, 57, 58, 319, 353, 383, 431 filosoof (filosofie) 1, 7, 20, 31, 32, 34, 35, 40, 42, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 55, 58, 62, 65, 66, 86, 87, 89, 91, 93, 97, 115, 120, 121, 122, 163, 164, 169, 175, 189, 197, 199, 223, 226, 231, 234, 235, 236, 238, 239, 265, 269, 273, 275, 310, 323, 324, 328, 388, 389, 390, 400, 434, 437, 444, 447, 462, 464, 465, 479, 483, 504, 514, 526, 534, 553, 561, 562, 565, 567 Financin, Ministerie van (hubu ) 143, 409, 515 folter 288 fotografie 467, 471, 501 Frankrijk 2, 103, 273, 350, 353, 410, 419, 424, 436, 437, 447, 464, 473, 476, 477, 552 Frans-Chinese oorlog 448, 467, 475, 476 Fryer, John 437, 438, 524 Fu Hao 29 fu (prefectuur) 144, 194 fu (prozagedicht) 93, 169 fubing 111 fuguo qiangbing (het land verrijken om het leger sterk te maken) 434 Fujian 9, 10, 77, 113, 128, 158, 162, 217, 218, 220, 316, 319, 321, 325, 331, 344, 357, 359, 363, 373, 375, 379, 402, 425, 448, 452, 462, 477, 479, 527 Fuzhou 158, 379, 418, 420, 436, 437, 448
Gan -streektaal 9 Gansu 23, 74, 134, 385, 431, 450, 456 Gao Ming 332 Gao Qipei 469 Gao Xianzhi 181 Gaozong 203 gaozu (Hoogste Voorouder) 147 gebonden voeten 162, 224, 225, 226, 428, 438, 508, 522, 523
gedicht 8, 75, 93, 96, 116, 118, 129, 137, 152, 165, 169, 190, 210, 238, 239, 245, 278, 323, 330, 339, 392, 393, 456, 460, 465, 467, 468, 553, 558 Geestenfestival (guijie ) 229, 556 geheime genootschappen 408, 431, 507, 509 gelaohui (Vereniging van Broers en Ouderen) 449 geld 43, 44, 68, 69, 79, 80, 81, 83, 101, 154, 177, 197, 199, 200, 215, 218, 219, 245, 246, 258, 267, 311, 314, 316, 318, 333, 335, 351, 352, 372, 377, 378, 385, 386, 401, 407, 421, 437, 442, 453, 454, 463, 492, 494, 496, 497, 507, 512, 515, 517, 518, 522, 523, 529, 531, 538, 540, 556 Gele Hoed 306, 382 Gele Keizer (huangdi ) 20, 52, 505, 510 Gele Rivier (huanghe ) xiv, 1, 5, 7, 14, 23, 24, 29, 33, 38, 71, 78, 101, 133, 201, 203, 217, 254, 266, 290, 406, 407, 430, 455, 456, 488 geletterdheid 39, 84, 85, 90, 91, 108, 119, 143, 206, 207, 209, 242, 263, 281, 322, 328, 392, 461, 474, 507, 554 Gele Tulbanden 72 gelijke veld-systeem (juntian ) 109, 110, 114, 140, 144, 151, 153, 155 Gelug-pa 306, 382, 384 Gemengde Categorien (semu ) 263, 264, 274, 287 geneeskunde (medicijnen) 20, 42, 52, 53, 55, 65, 86, 88, 98, 99, 126, 128, 195, 227, 235, 236, 237, 239, 241, 257, 277, 320, 324, 390, 391, 409, 411, 414, 450, 480, 517, 523, 541, 543, 557, 559, 562, 563, 569 geologie 240 geomantie 242, 559 gepresenteerde geleerde (jinshi ) 206, 293, 294, 396 geschiedenis xix, 1, 2, 3, 4, 5, 9, 11, 13, 14, 15, 17, 18, 19, 23, 31, 33, 38, 40, 47, 51, 52, 53, 63, 68, 69, 72, 86, 87, 88, 94, 98, 103, 105, 112, 119, 122, 140, 148, 149, 150, 152, 156, 177, 192, 195, 199, 202, 203, 229, 232, 239, 241, 245, 255, 259, 263, 271, 278, 285, 300, 309, 310, 328, 329, 331, 339, 354, 355, 363, 381, 386, 387, 388, 390, 399, 400, 404, 408, 409, 416, 444, 449, 450, 455, 457, 461, 473, 486, 488, 499, 501, 505, 506, 510, 523, 524, 529, 530, 547, 551, 560, 561, 563, 565, 567, 568, 569 Geschiedenis van de Ming (mingshi ) 369 Gesprekken (Lunyu ) 46, 47, 48, 49, 71, 87, 121, 122, 197, 231, 561 gestampte aarde 22, 28
Index
581
getokkelde ballade 469 gewu zhizhi (zich uitstrekken tot de dingen en kennis tot stand brengen) 234, 237, 324, 437 gezhi shuyuan (Academie voor de Natuurwetenschappen) 437 gezhi 234, 437 gierst 5, 22, 27, 210, 518 gilde (hang ) 218, 222, 376, 397, 455, 517 giraffe 300 Go (qi) (spel) 92, 93, 117, 210, 333 Go Seon-ji 181 god 14, 19, 24, 27, 29, 32, 33, 34, 35, 37, 50, 60, 87, 91, 98, 112, 122, 123, 124, 126, 130, 131, 145, 148, 172, 176, 195, 201, 207, 215, 219, 226, 234, 235, 262, 278, 303, 304, 321, 327, 339, 344, 346, 349, 396, 397, 398, 410, 426, 427, 428, 457, 460, 465, 488, 549, 558 Godvereringsvereniging (bai shangdi hui ) 425, 426, 427 gongan 170, 229 gongbu (Openbare Werken) 143 gongguoge (Register van Verdienste en Overtreding) 326 gonghang (Cohong) 345 gongyang zhuan (De Traditie van Gongyang) 51 Gong , prins 423, 435, 436 goud 154, 178, 179, 219, 356, 518 Gouden Horde 259 gouverneur-generaal 433, 436, 439, 440, 462, 482 graan 7, 22, 27, 89, 110, 114, 153, 156, 176, 197, 211, 214, 256, 266, 267, 268, 290, 291, 298, 314, 315, 369, 375, 378, 384, 385, 403, 420, 439, 451, 458, 518, 540 graf xvii, 15, 21, 24, 26, 29, 32, 43, 52, 54, 59, 60, 64, 65, 68, 69, 81, 82, 83, 91, 92, 95, 98, 100, 101, 105, 107, 124, 128, 129, 130, 131, 132, 145, 146, 150, 171, 172, 174, 177, 178, 222, 224, 242, 243, 298, 307, 549, 567 Grieks 19, 31, 76, 87, 96, 131, 411 Groepen van Rechtschapenheid en Harmonie (yihe tuan ) 489 grondbezit 48, 80, 114, 144, 153, 207, 209, 215, 311, 317, 320, 335, 372, 428, 491, 509 grondverdeling 70, 103, 109 Groot-Brittanni 2, 3, 10, 210, 306, 315, 320, 345, 353, 354, 364, 375, 387, 399, 401, 409, 410, 411, 412, 413, 415, 416, 419, 422, 424, 437, 447, 454, 473, 476, 477, 480, 500, 515, 541, 556
grootgrondbezitter 70, 71, 79, 110, 112, 113, 114, 156, 194, 197, 199, 200, 214, 215, 216, 221, 230, 267, 317, 319, 372, 383, 432, 455, 475, 540, 555 Grote Canon van Yongle (yongle dadian ) 293, 422 Grote Eenheid, Tekst van de (datongshu ) 484 Grote Hoofdstad (dadu ) 262, 273, 275, 276 Grote Khan 259, 260, 261, 273, 275 Grote Muur (changcheng ) 142, 302, 307, 308, 351, 352, 361 Grote Proletarische Culturele Revolutie 530, 542, 543, 544, 548, 556, 558, 559 Grote Sprong Voorwaarts 541, 542, 556, 558 Grote Voertuig (dacheng ) 96, 126, 133 Grote Vrede (taiping ) 72, 195, 363, 373, 378, 397, 399, 403, 405, 420, 421, 425, 427, 462, 483 Gu Kaizhi 129 Gu Yanwu 362, 388, 389, 390 Guan Yu 106, 228, 330 guandu shangban (toezicht door ambtenaren en management door handelaren) 441 Guangdong 9, 10, 77, 113, 162, 304, 316, 321, 344, 359, 363, 373, 374, 375, 379, 380, 402, 425, 428, 452, 458, 461, 462, 463, 513, 519, 549 Guangxi 9, 113, 373, 375, 400, 403, 425, 426, 427, 428, 458, 462 Guangxu 367, 444, 482, 485, 486, 487, 490, 497, 500, 502, 506, 531 Guangzhou (Kanton) 2, 6, 77, 154, 188, 313, 316, 319, 344, 345, 354, 368, 375, 376, 378, 379, 380, 387, 409, 410, 412, 413, 414, 415, 416, 418, 420, 421, 422, 425, 426, 428, 434, 462, 463, 483, 498, 532 Guanyin 230, 306, 382 gui (demon) 234 guijie (Geestenfestival) 229 Guizhou 286, 359, 373, 403, 450 guliang zhuan (De Traditie van Guliang) 52 Gulik, Robert van 150, 568 Guo Songtao 437 guoyu 7, 8 guwen 169, 233, 238 Hakka (kejia ) 10, 190, 226, 462, 512 Hallen voor het Goede (shantang ) 320 Hamer, Ferdinand 490, 491 Han (dynastie, etniciteit) xiii, xiv, 3, 4, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 18, 32, 46, 51, 52, 53, 55, 57, 60, 61, 63, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87,
582
hemels mandaat
88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 108, 110, 111, 113, 114, 115, 117, 118, 119, 120, 122, 129, 131, 135, 139, 144, 146, 153, 155, 168, 171, 175, 177, 179, 181, 186, 187, 188, 189, 193, 195, 227, 231, 247, 248, 249, 250, 251, 253, 256, 257, 263, 264, 265, 271, 274, 279, 286, 297, 302, 304, 307, 330, 345, 355, 356, 360, 361, 362, 381, 385, 390, 400, 403, 431, 450, 462, 483, 503, 506, 510, 520, 560, 561, 567 Han Feizi (Han Fei) 49, 58 Han Yu 158, 166, 169, 232, 233, 238 Han-Chinezen 3, 4, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 181, 248, 250, 251, 253, 256, 263, 264, 265, 274, 286, 304, 345, 355, 356, 361, 362, 381, 385, 400, 431 handel 2, 10, 15, 43, 76, 80, 81, 113, 154, 156, 158, 161, 164, 167, 175, 176, 177, 181, 182, 184, 187, 188, 191, 216, 218, 220, 221, 241, 244, 246, 249, 253, 255, 267, 271, 275, 281, 289, 293, 296, 298, 299, 300, 302, 306, 311, 312, 313, 314, 315, 316, 317, 318, 319, 332, 342, 343, 344, 345, 350, 353, 354, 356, 357, 359, 364, 368, 372, 373, 375, 376, 377, 378, 379, 380, 386, 387, 403, 409, 410, 411, 412, 413, 415, 416, 417, 418, 420, 421, 422, 424, 425, 428, 433, 439, 441, 443, 445, 447, 448, 449, 450, 452, 454, 458, 459, 462, 463, 465, 467, 484, 489, 509, 514, 517, 518, 519, 520, 525, 534, 540 handwerksindustrie 28, 72, 80, 176, 221, 257, 298, 314, 315, 317, 319, 372, 375, 514 handwerkslieden 81, 274 hang (gilde) 376, 455 Hangzhou 8, 22, 161, 203, 205, 210, 221, 228, 230, 239, 255, 262, 268, 290, 322, 326, 420, 468 Hankou 423, 445, 515 hanshu 88 harem 75, 148, 302 harp (konghou ) 172, 173 heerser 1, 19, 21, 24, 33, 34, 39, 44, 45, 46, 49, 50, 53, 60, 61, 62, 68, 69, 87, 141, 142, 146, 148, 149, 183, 186, 227, 247, 254, 288, 302, 356, 382, 385, 435, 484, 502 Hegel, Georg Wilhelm Friedrich 447 hegemoon (ba ) 39 Heilige Edicten (shengzhi ) 369 helan (Holland) 345 Hemel (tian ) 1, 12, 14, 15, 21, 33, 34, 48, 50, 55, 64, 72, 73, 88, 91, 97, 109, 112, 118, 120, 122, 123, 142, 148, 173, 188, 189, 195, 206, 227, 254, 263, 265, 275, 287, 293, 294, 321, 342, 349, 351, 362, 363, 371, 373, 377, 384, 396, 397, 398, 399, 403, 405, 420, 421, 425, 426, 427, 428, 429,
430, 433, 442, 462, 483, 497, 501, 502, 521, 529, 534, 538, 544, 545, 549, 551, 568 Hemelse Hoofdstad (tianjing ) 427 Hemelse Koning (tianwang ) 427 Hemelse Koninkrijk van de Grote Vrede (taiping tianguo ) 363, 373, 377, 397, 399, 403, 405, 420, 421, 425, 427, 428, 429, 430, 433, 442, 462, 483 Hemelse Meester (tianshi ) 50, 74, 97, 109, 112, 118, 122, 123, 227, 275, 293, 294, 384, 397, 398, 426 Hemelse Vrede (tianan ) 534, 538, 544, 545 Hemels Mandaat (tianming ) 1, 12, 15, 21, 33, 34, 48, 72, 73, 88, 122, 123, 142, 148, 206, 265, 287, 342, 351, 362, 396, 427, 483, 497, 501, 502, 529, 549, 551 Henan 24, 29, 33, 71, 184, 475 hennep 84, 85, 214, 314, 518 hert 89, 345 hertog van Zhou (zhougong ) 34 hervorming 35, 45, 46, 58, 68, 70, 71, 109, 155, 197, 199, 200, 205, 261, 312, 321, 377, 389, 439, 441, 443, 444, 473, 478, 482, 484, 485, 486, 487, 492, 493, 494, 495, 496, 497, 499, 526, 530, 538, 539, 555 Heshen 370, 404, 410 Hexagrammen 35, 53, 55 Hinayana (xiaocheng ) 96, 97 homoseksualiteit 469 Honderd Bloemen campagne 541 Honderd Dagen, de hervormingen van 482, 485, 486, 496 Hong Chengchou 352, 359 Hong Renkun 425 Hong Sheng 332 Hong Taiji 356 Hong Xiuquan 425, 426, 427, 428, 429 hongersnood 16, 105, 266, 295, 296, 320, 361, 370, 372, 375, 427, 430, 437, 447, 457, 458, 459, 474, 488, 491, 541, 542, 552, 555 hongjin (Rode Hoofdbanden) 266 Hongkong xiv, 3, 9, 10, 131, 205, 303, 418, 419, 421, 422, 458, 465, 466, 483, 492, 499, 512, 517, 520, 538, 554, 555, 557, 562, 563 hongloumeng (De droom in de Rode Kamer) 393 hoofdstad 27, 31, 32, 35, 58, 60, 64, 67, 68, 71, 81, 83, 97, 104, 106, 111, 112, 114, 125, 126, 135, 140, 141, 142, 145, 146, 156, 161, 162, 166, 171, 182, 184, 187, 191, 193, 197, 198, 200, 203, 206, 208, 217, 218, 220, 221, 225, 241, 253, 256, 257,
Index
583
260, 262, 266, 267, 268, 272, 273, 274, 279, 283, 288, 290, 293, 294, 296, 298, 301, 302, 346, 352, 356, 357, 365, 367, 394, 416, 427, 428, 453, 466, 482, 483, 484, 485, 487, 489, 490, 494, 495, 527, 532, 533, 534, 543, 548 Hoofdstedelijke Courant (jingbao ) 466 Hoofdstuk van de Allerhoogste over Stimulans en Respons (taishang ganying pian ) 326 Hoogste Soeverein (God) (shangdi ) 29, 349 Hoppo 409 horde 254 hout 22, 28, 32, 48, 55, 83, 85, 91, 115, 133, 135, 137, 145, 147, 167, 171, 172, 173, 176, 184, 217, 242, 243, 260, 301, 315, 317, 327, 344, 380, 465 houtskool 161 Hu Jintao 545 Hu Shi 552, 553 hua 13 Hua 14, 510, 544, 560 Hua Guofeng 544 Huai Rivier 78, 156, 203, 210, 255, 262, 266, 295, 358, 377, 430 Huang Chao 156, 166, 183 huangdi bashiyi nanjing (Klassieke van de Gele Keizer over de 81 Problemen) 99 huangdi neijing (Esoterische Klassieke van de Gele Keizer) 99 huangdi (Gele Keizer) 20 Huang Zongxi 388, 389, 390 huaqiao 10, 452 Hubei 23, 73, 97, 106, 373, 394, 402, 423, 433, 465, 482, 507 hubu (Financin) 143, 409 huiguan (Kaufmannschaften) 376 Huihui (huihuiguo ) 274 huis 28, 39, 42, 71, 74, 84, 85, 105, 148, 175, 214, 224, 243, 273, 274, 337, 409, 433, 450, 452, 470, 488, 489, 496, 498, 521 Huizong 200, 201, 202, 203, 309, 330 Hlegu 259 Hunan 9, 23, 373, 388, 402, 403, 405, 432, 433, 437, 461, 465, 482, 484 Hunnen 75 Huoxiu 426 huwelijk 85, 162, 223, 235, 239, 249, 269, 295, 322, 332, 460, 461, 512, 522, 542
455, 462, 479, 497, 503, 505, 506, 545, 547, 558, 560, 561 ijzer 18, 43, 69, 70, 80, 82, 217, 219, 243, 257 Ilkhan 259, 272 imperialisme 66, 315, 399, 400, 416, 419, 422, 444, 477, 486, 489, 492, 493, 500, 514, 530, 538, 540, 561 indemniteit 419, 424, 492, 493 India 3, 57, 96, 97, 104, 126, 127, 128, 133, 141, 164, 167, 176, 220, 259, 268, 293, 299, 312, 317, 343, 344, 345, 353, 364, 374, 379, 380, 402, 409, 410, 411, 412, 413, 416, 452, 458, 459, 519, 542 Indo-Europees 17, 29, 57, 118, 137 Indonesi 10, 381 infanticide 322 Inofficile geschiedenis van de literaten (rulin waishi ) 393, 467, 525 inscripties (bronsinscripties, orakelinscripties) 19, 23, 24, 25, 29, 32, 33, 36, 37, 53, 62, 85, 90, 100, 118, 146, 184, 274, 300, 316, 328, 467 interne alchemie (neidan ) 124, 227, 396 investeringen 29, 158, 321, 447, 453, 454, 507, 514, 515, 519, 521, 536, 538 irredentisme 192, 193, 195, 197, 201, 203, 286 irrigatie 5, 99, 159, 210, 348, 372 islam 13, 15, 103, 139, 167, 181, 183, 184, 191, 244, 247, 261, 271, 274, 285, 339, 340, 385, 450, 472, 524
I
identiteit 2, 12, 13, 14, 92, 108, 117, 122, 180, 184, 185, 190, 209, 221, 227, 248, 256, 263, 264, 268, 287, 321, 355, 360, 361, 384, 398, 399, 400, 433,
jaartitel (nianhao ) 15, 147, 195, 262 jade 22, 23, 48 Japan xvi, xix, 7, 10, 12, 15, 66, 77, 92, 121, 128, 144, 145, 161, 165, 166, 167, 170, 171, 172, 173, 175, 188, 189, 190, 201, 203, 220, 230, 234, 244, 250, 258, 261, 262, 289, 299, 300, 306, 312, 314, 323, 325, 332, 333, 340, 342, 343, 344, 345, 350, 353, 358, 359, 379, 387, 391, 400, 402, 434, 435, 436, 438, 439, 441, 443, 444, 448, 450, 455, 471, 473, 475, 476, 477, 478, 479, 480, 481, 482, 484, 486, 487, 490, 491, 492, 493, 496, 497, 499, 500, 502, 504, 505, 506, 512, 513, 514, 515, 518, 519, 520, 522, 526, 529, 530, 531, 533, 534, 536, 537, 538, 540, 548, 552, 553, 555, 562, 565, 569 jezueten 45, 185, 240, 241, 254, 309, 317, 328, 335, 346, 347, 348, 349, 350, 386, 387, 390, 434, 447, 466, 470, 519, 526 Jezus 426, 446 Jia Sidao 204 Jiajing 292, 302, 303, 304, 305, 306, 310, 321, 335, 389, 456
584
hemels mandaat
jiali (Familieriten) 389 Jiang Jieshi (Chiang Kaishek) 512 Jiang Qing 542, 543, 544, 545 Jiang Zemin 545 Jiangxi 9, 227, 234, 246, 275, 281, 315, 375, 402, 425, 535 Jiaozhi (Jiaozhou) 77, 154, 188 Jiaozhou (Jiaozhi) 77 Jiaqing 370, 401 Jie 21 jiedushi 72, 155, 156, 193 jingbao (Hoofdstedelijke Courant) 466 Jin (dynastie; familienaam; goud) xiii, xiv, 137, 192, 201, 202, 203, 204, 214, 236, 238, 240, 248, 249, 251, 253, 255, 256, 257, 258, 261, 263, 275, 276, 277, 278, 307, 314, 329, 354, 356, 362, 394, 506, 522, 523, 525 Jingdezhen 246, 281, 285, 292, 315, 339, 340, 375, 420, 472 jingju (Beijing Opera) 394 jingshi (Bestuurlijke School) 463 jingtian 48 jingtu (Reine Land) 165 Jinn (dynastie) xiii, 104, 105, 106, 108, 111, 113, 189 jinpingmei cihua (Vertelling van de Pruimebloesem in de Gouden Vaas) 331 jinshi (gepresenteerde geleerde) 206, 293, 294, 369, 396 jodendom (joods) 15, 183, 184, 185, 220, 274 jonk 220, 299, 343, 379, 380, 419 jonkhandel 379, 380, 424, 518 journalist 466, 480, 481, 525, 526 jun (commanderij) 60 junjichu (Strategisch Bureau) 367 juntian (Gelijke Veld) 109 Jrchen xiii, 11, 137, 192, 243, 248, 251, 254, 255, 256, 263, 286, 307, 354, 355, 356, 361 juren (verheven geleerde) 206, 293, 369, 440 Justitie, Ministerie van (xingbu ) 143
kafei (koffie) 479 Kaifeng 1, 161, 184, 185, 193, 198, 208, 217, 222, 241, 256, 266, 268, 274 kalender 15, 20, 25, 157, 193, 199, 240, 241, 261, 262, 346, 389, 427, 465, 505, 510 kalligrafie 103, 112, 115, 117, 118, 124, 169, 210, 238, 240, 243, 245, 246, 333, 334, 335, 337, 365, 392, 471, 558 kameel 177, 178, 180, 253, 260
kamikaze 262 kanaal 193, 266, 268, 290, 344, 408 kanalen 53, 99, 141, 218, 366, 413, 487, 544 kang 176, 471 Kang Youwei 428, 441, 463, 473, 481, 482, 483, 484, 485, 486, 487, 498, 502, 512, 513, 522, 547, 551 Kangxi 318, 348, 359, 365, 366, 368, 369, 370, 371, 372, 388, 393, 401, 460 kangxi zidian (Karakterwoordenboek van Kangxi) 369 kanselier (kanselarij) 193, 197, 200, 203, 204, 288, 293 Kantonees (Yue ; streektaal) 9 Kantonees (Guangzhou) 9, 10, 190, 462, 512, 554 Kantoor voor Algemene Regeling (zongli yamen ) 423, 436 kaolin (gaoling ) 246, 340 kaozhengxue (Tekstkritiek) 389, 415, 434 kapitaal 32, 215, 216, 320, 332, 333, 421, 439, 440, 441, 453, 454, 462, 463, 507, 514, 515, 516 kar 28, 61 Kara Khitai 254, 274 Karakorum 260, 273 karakter xvi, 19, 24, 32, 35, 37, 38, 42, 43, 63, 66, 67, 70, 91, 93, 101, 114, 118, 122, 129, 143, 149, 170, 174, 189, 205, 207, 243, 245, 256, 262, 265, 272, 286, 293, 323, 331, 362, 394, 428, 434, 461, 466, 479, 508, 541, 542, 554, 555, 558, 561, 566 Karakterwoordenboek van Kangxi (kangxi zidian ) 369, 389 karamono 188 Karatsu 190 karma 127, 141, 164, 230 Karma-pa 382 katoen 268, 297, 314, 315, 322, 375, 376, 387, 410, 411, 440, 450, 518, 540 Kaufmannschaften (huiguan ) 376, 397, 455, 517 keizer (huangdi ) 1, 2, 8, 11, 14, 15, 28, 29, 32, 34, 50, 60, 61, 62, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 78, 81, 82, 83, 87, 88, 91, 92, 93, 94, 99, 103, 104, 105, 106, 108, 111, 112, 114, 115, 119, 120, 123, 125, 133, 135, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 147, 148, 149, 151, 152, 153, 155, 157, 164, 166, 168, 169, 171, 172, 176, 177, 179, 180, 183, 188, 189, 190, 192, 194, 195, 197, 199, 200, 201, 202, 203, 205, 206, 221, 224, 227, 228, 243, 251, 253, 254, 255, 256, 257, 261, 262, 263, 265, 274, 277, 278, 281, 287, 288, 289, 290, 291, 292, 293, 294, 295, 298, 299, 301, 302, 303,
Index
585
304, 305, 306, 309, 310, 318, 324, 332, 333, 339, 340, 341, 342, 348, 350, 351, 352, 354, 356, 357, 359, 361, 362, 365, 366, 367, 368, 369, 370, 371, 377, 378, 384, 387, 389, 392, 393, 394, 396, 397, 401, 403, 404, 405, 409, 410, 417, 421, 422, 423, 427, 435, 444, 462, 463, 466, 470, 472, 473, 474, 481, 482, 483, 484, 485, 486, 487, 489, 490, 492, 495, 496, 497, 499, 500, 501, 502, 504, 506, 507, 508, 509, 510, 516, 517, 526, 529, 530, 531, 536, 538, 540, 547, 548, 549, 550, 551 Keizer Guan (guandi ) 228, 321, 396, 410, 549 keizerin 67, 71, 148, 149, 151, 202, 205, 365, 367, 435, 440, 444, 477, 484, 485, 487, 493, 500, 501, 502, 504, 506, 520, 531 Keizerlijke Bank van China (zhongguo tongshang yinhang ) 515 Keizerlijke Hofhouding 368 Keizerskanaal xiv, 193, 218, 266, 268, 290, 291, 315, 317, 326, 357, 358, 377, 407, 418, 420, 422, 439, 462, 474 kejia (Hakka) 425 kerngebied 1, 29, 31, 32, 33, 38, 63, 71, 78, 152, 155, 158, 161, 167, 209, 250, 264, 286, 298, 325, 407, 425, 431, 432 ketou (kowtow) 176, 410 kexue (wetenschap) 234 Kham 385 khan 75, 259, 262, 356 Khanbalik 262, 273 Khitan xiii, 14, 137, 188, 197, 243, 248, 253, 254, 255, 261, 263, 273, 286 Khubilai 258, 260, 261, 262, 263, 265, 275, 281, 292, 384 Khwarazm 259, 263, 274, 293 kind xx, 68, 70, 72, 83, 84, 85, 124, 146, 148, 205, 223, 235, 269, 271, 273, 282, 306, 309, 321, 358, 365, 391, 435, 446, 460, 461, 484, 502, 510, 512, 520, 522, 556, 558 kinderlijke piteit (xiao ) 66, 86, 129, 226, 229, 302, 303, 309, 326, 370, 388, 460 Kjachta 386, 387 klankstenen 48, 173 Klassieke van de Gele Keizer over de 81 Problemen (huangdi bashiyi nanjing ) 99 klerk 8, 94, 114, 118, 194, 198, 207, 215, 221, 264, 302, 313, 330, 360, 367, 378, 406, 414, 486, 543 klimaat 7, 11, 77, 253, 374, 379, 409, 458 klok 48, 173, 241, 346 klooster 126, 127, 128, 141, 144, 153, 155, 164, 165, 166, 173, 222, 223, 229, 230, 234, 276, 277,
302, 306, 325, 326, 363, 382, 383, 385, 396, 464, 486, 555 kobalt 281, 340 koelies (kuli ) 317, 380, 452 kolen 217, 319 kolonies 36, 291, 298, 364, 410, 452, 520 Komintern 533, 536 kompas 220, 242 konghou (harp) 172 koning 1, 15, 21, 23, 24, 26, 27, 29, 33, 34, 35, 36, 38, 39, 40, 58, 60, 62, 97, 98, 133, 141, 186, 229, 273, 319, 382, 427, 475, 483, 550 koning Wu 24, 29, 33, 34 kooplui (koopman) 70, 79, 80, 154, 184, 197, 198, 199, 207, 214, 218, 219, 221, 222, 257, 267, 273, 274, 281, 289, 296, 297, 313, 315, 316, 317, 318, 319, 321, 330, 343, 368, 376, 377, 378, 380, 389, 415, 420, 421, 439, 453, 455, 462, 463, 468, 474, 479, 497, 499, 509, 517, 519, 520, 522, 534 koper 43, 69, 127, 219, 220, 246, 378, 380, 450, 518 Korea 7, 12, 77, 128, 142, 145, 167, 173, 180, 181, 187, 188, 189, 190, 220, 244, 250, 254, 261, 262, 286, 299, 314, 323, 342, 343, 348, 354, 379, 443, 448, 449, 475, 476, 492, 515, 518, 555, 565 kosmologie 55, 88, 168, 231, 232, 233, 236, 388 kosmos 7, 15, 19, 34, 52, 53, 55, 64, 86, 89, 99, 106, 112, 118, 119, 123, 124, 201, 227, 228, 231, 232, 234, 236, 252, 262, 275, 323, 327, 389, 396, 397, 485, 497, 550, 551, 563 Kostbare Rol (baojuan ) 328, 468 Kostbare Schat (Lingbao ) 123, 124, 127 Kowloon 418, 419, 492 kowtow (ketou ) 176, 410, 521 Koxinga (guoxingye ) 357, 358 krant 415, 464, 465, 466, 467, 474, 478, 480, 484, 485, 496, 524, 525 krediet 453, 467, 515, 542 krijgsambacht (wushu ) 203, 227, 527 krijgsgevangene 27, 29, 248, 273, 368 krijgsheer 73, 74, 129, 156, 433, 495, 499, 510, 531, 532, 536, 547, 548 kruiwagen 61 Kumarajiva 128, 164, 526 Kun 55, 232 Kunming 357 Kunqu 394 Kunshan 394 kunst 100, 102, 128, 129, 164, 169, 171, 244, 245, 282, 283, 320, 333, 337, 338, 365, 467, 470, 471, 525, 567, 568
586
hemels mandaat
L
lak 23, 85, 100, 101, 102, 145, 179, 337, 338, 339 landbouw 5, 11, 18, 19, 20, 22, 23, 34, 38, 41, 42, 43, 49, 55, 58, 60, 70, 76, 79, 82, 83, 99, 108, 110, 113, 114, 140, 153, 160, 176, 191, 197, 198, 205, 210, 214, 215, 216, 248, 255, 256, 261, 267, 269, 291, 296, 298, 313, 314, 315, 316, 317, 319, 347, 354, 372, 373, 375, 451, 458, 506, 513, 519, 541, 543, 544, 546 landbouwkolonies 76, 289, 296, 311 landhervorming 71, 109, 372, 383, 513, 547, 555 landroute 76, 181, 268, 375 landschap 110, 172, 242, 283, 326, 333, 347 landschapschildering (landschapschilderkunst) 171, 245, 282, 283, 336 Lange Mars 536 laocan youji (Reisverslag van de Oude Verminkte) 524 Laozi 21, 50, 87, 97, 121, 122, 145, 148, 168, 195, 426, 568 Latijn 7, 386, 553 leerling 44, 45, 46, 47, 49, 50, 58, 99, 164, 165, 231, 236, 275, 304, 324, 428, 433, 462, 470, 484, 498, 522, 528, 551, 562 legalisme 48, 58, 66, 68, 69, 90 leger 27, 29, 38, 42, 43, 49, 64, 65, 68, 71, 76, 77, 80, 91, 111, 112, 123, 128, 142, 151, 154, 156, 179, 180, 181, 193, 197, 205, 231, 240, 254, 256, 258, 259, 262, 263, 264, 265, 266, 271, 274, 281, 287, 288, 290, 291, 294, 295, 296, 298, 301, 307, 311, 352, 355, 357, 358, 359, 360, 361, 364, 378, 381, 404, 414, 415, 420, 421, 427, 430, 431, 433, 434, 436, 452, 455, 458, 464, 473, 476, 477, 486, 487, 489, 490, 493, 494, 496, 503, 505, 507, 508, 509, 511, 517, 531, 532, 535, 536, 537, 538, 541, 547 Leger, Ministerie van het (bingbu ) 143, 486, 490, 494, 502, 505, 509, 511, 513, 547 Legge, James 526 legitimatie 141 legitimiteit 9, 14, 23, 33, 34, 48, 65, 88, 94, 97, 109, 111, 112, 115, 121, 125, 127, 141, 144, 145, 147, 148, 163, 185, 194, 195, 201, 206, 226, 227, 235, 261, 262, 292, 293, 299, 320, 324, 352, 356, 364, 382, 384, 386, 398, 401, 415, 426, 465, 497, 550, 560, 561 Lente en Herfst Annalen 38, 42, 47, 51, 87, 94, 463, 483 Lente en Herfst-periode 31, 38, 42 leraar xix, 44, 45, 46, 48, 49, 50, 52, 76, 87, 122, 123, 125, 126, 128, 164, 165, 170, 175, 207, 222,
229, 231, 232, 265, 277, 278, 288, 289, 290, 306, 309, 311, 323, 327, 328, 337, 384, 396, 403, 437, 439, 440, 467, 478, 498, 543, 549, 561, 562 levensenergie (qi ) 53, 132, 233, 236, 282, 323, 397 leviraat 269, 270 Lhasa 12, 382, 383, 385 Li (familienaam) 106, 122, 142, 145, 168, 195 li (de Riten) 51 Li Bai 158, 169 Li Dazhao 535, 552 Li Hongzhang 431, 433, 436, 438, 439, 440, 444, 448, 475, 477, 482, 512, 514 Li Qingzhao 239 Li Ruzhen 467 Li Shimin 143, 148 Li Si 49, 58, 61, 65 Li Yuan 142 Li Zhizao 317 Li Zicheng 352, 356 liang (n ons) 63, 312 Liang Qichao 463, 481, 482, 483, 484, 485, 487, 512, 513, 522, 524, 526, 528, 551 liangshui fa (Methode van de Tweemalige Belastingheffing) 155 liangzhi (ethische waarheid) 323, 324 Liangzhu 23 Liao Rivier 5 Liao (dynastie) xiii, 5, 14, 137, 188, 192, 193, 195, 197, 201, 248, 251, 253, 254, 255, 256, 261, 274, 276, 314 libu (Ambtenarenzaken) 143 libu (Ministerie van Riten) 143 Lichtende Koning (mingwang ) 266 lijia-systeem 298, 311, 312, 321, 559 lijin-belasting 432, 442 Lin Biao 542, 543, 545 Lin Shu 524, 526 Lin Zexu 405, 414, 415, 416, 417, 455 lineage (afstammingsgroep) 209, 222, 304, 305, 389 Lingbao 123, 124, 127 lisao (Treurzang over het Verlaten) 96 literaat 117, 121, 172, 202, 203, 206, 208, 210, 239, 240, 243, 245, 277, 282, 283, 289, 290, 297, 303, 310, 317, 320, 322, 324, 325, 326, 327, 328, 331, 332, 333, 334, 335, 337, 339, 346, 348, 349, 350, 357, 376, 386, 388, 392, 396, 408, 414, 432, 433, 434, 443, 455, 463, 465, 466, 474, 481, 487, 512, 524, 526, 563 Literaire Anthologie (wenxuan ) 119
Index
587
Literaire Hart en het Kerven van Draken (wenxin diaolong ). 119 literatenschilder 245, 246, 282, 481 literatuur 8, 16, 19, 31, 69, 96, 103, 115, 119, 142, 163, 168, 169, 170, 171, 182, 189, 195, 201, 223, 224, 238, 240, 242, 280, 299, 320, 323, 329, 330, 331, 357, 362, 376, 387, 392, 393, 437, 444, 460, 461, 468, 480, 524, 525, 526, 527, 529, 534, 553, 554, 566, 570 liturgie 321, 326, 432, 557 Liu Bang 63, 68, 147, 279, 286 Liu Bei 74, 105, 106, 330 Liu Bingzhong 261, 264 Liu E 524, 525 Liu Shaoqi 542 Liu Xiang 94, 96, 129 Liu Xie 119 Liu Xin 70, 94, 483 Liu Xiu 71, 88 liubu (Zes Departementen) 143 liufu (Zes Toezichtorganen) 98 Liuqiu 220, 342, 448 Longmen 134, 135 lss 5, 78, 133 lssgrot 457, 458, 536 Lotsbestemmingen van de bloemen in de spiegel (jinghua yuan ) 467 Lotus Soetra (miaofa lianhua jing ) 164, 165 Lu 45, 47 Lu Xun 480, 522, 553 luit (pipa ) 48, 172, 173, 469 Luo Guanzhong 330 Luo Qing 291, 311, 327, 349 luoshenfu (Het prozagedicht op de Godin van de Luo Rivier) 129 Luoyang 32, 38, 39, 67, 71, 81, 83, 93, 97, 104, 106, 111, 126, 135, 145, 151, 153, 156, 158, 159, 161, 166, 169, 177, 193, 225 Lshun 477 lyrische gedichten 93, 116, 118, 119, 169, 238, 328, 392
M
Macao 3, 10, 312, 344, 346, 411, 412, 413, 511 Macartney, George 291, 409, 447 madak 374, 411 magistraat 58, 60, 112, 144, 150, 206, 221, 266, 275, 288, 298, 309, 310, 329, 331, 369, 377, 378, 405, 407, 430, 431, 432, 465, 467, 491, 497, 499 Mahayana 96, 97, 165
mas 374 Maitreya (milefo ) 266 Major, Ernest 466 malaria 5, 77, 78, 158, 188, 206, 213, 345, 348, 358, 374, 412, 537 Maleisi 10, 344 Malthus, Thomas 401, 402, 404, 416 Mandarijn (guanhua ) xvi, 8, 9, 330, 346, 393, 512, 527, 553, 567 manichesche 183 manichesme 103, 181, 183, 184, 274 Manilla 344, 380 Mantsjoe (manzu ) xiii, 4, 9, 11, 12, 13, 34, 161, 177, 256, 258, 264, 286, 294, 295, 302, 306, 343, 345, 348, 350, 351, 352, 354, 355, 356, 357, 359, 360, 361, 362, 363, 364, 365, 370, 381, 382, 384, 385, 386, 387, 388, 390, 398, 399, 401, 404, 415, 416, 423, 427, 430, 431, 434, 435, 437, 460, 469, 475, 486, 487, 489, 492, 493, 495, 500, 502, 503, 504, 505, 506, 507, 509, 510, 511, 513, 522, 523, 527, 528, 529, 540, 560, 561 Mantsjoerije 4, 5, 180, 188, 253, 255, 258, 260, 261, 355, 359, 360, 361, 373, 385, 477, 492, 496, 509, 515, 520, 526, 536, 538, 542, 548 manuscript xix, 94, 138, 172, 175, 331, 333, 554 manzi (Mangi) 264 manzu (Mantsjoe) 356 Mao Zedong 238, 530, 536, 539, 541, 542, 543, 544, 551, 553, 557, 558, 563 maoshan 112, 118, 123, 125 Marco Polo 264, 271, 273, 537 markt 80, 81, 83, 101, 154, 161, 191, 200, 214, 216, 221, 224, 268, 311, 315, 316, 319, 372, 374, 375, 376, 378, 380, 400, 402, 405, 410, 411, 413, 417, 489, 519, 538, 540, 546 martelaar 461, 490, 523 martial arts 203 Marx, Karl 447 mat 117, 175, 176 materile kracht (qi ) 233, 236, 389, 397, 485 Matteo Ricci 185, 254, 317, 346, 347, 349 Mawangdui 98, 101, 129 Mazu 321, 344, 549 meditatie 124, 165, 175, 176, 229, 323, 324 medium 7, 88, 91, 98, 112, 118, 124, 126, 150, 166, 169, 170, 226, 277, 316, 329, 331, 426, 444, 460, 465, 470, 471, 534, 556, 559 Meester Mo 44, 46, 49 Meesters van de Regios (fangshi ) 62, 66 Mei Lanfang 394, 395 Meiji Restauratie 435
588
hemels mandaat
melk 6, 113, 176, 253 Mencius 48, 122, 231, 232, 233, 289, 388, 464, 514, 568 Meng Jiangn 307, 308 Mengzi/mengzi 48, 122 mensenoffers 26, 27, 29 messianisme 106, 266, 363, 397, 400, 404, 410, 427, 428, 542 messias 74, 106, 122, 142, 149, 277, 327, 403 metaal 23, 55, 91, 115, 165, 178, 217, 246, 312, 339, 556 Met eigen ogen aanschouwde merkwaardige situaties uit de laatste twintig jaren (ershinian mudu zhi guai xianzhuang ) 526 meteorologie 240 Mexicaanse dollar 312, 344, 414 miaofa lianhua jing (Lotus Soetra) 164 Miao 12, 404, 431 migratie 4, 8, 10, 12, 69, 78, 140, 161, 182, 183, 250, 256, 286, 287, 296, 316, 321, 342, 345, 353, 361, 373, 379, 380, 386, 403, 404, 405, 420, 425, 431, 452, 547 milefo (Maitreya) 266 militair 11, 12, 16, 23, 24, 26, 27, 29, 35, 36, 38, 39, 41, 57, 59, 60, 61, 64, 69, 70, 75, 77, 80, 105, 106, 111, 112, 113, 114, 115, 139, 140, 142, 145, 151, 153, 155, 156, 158, 179, 180, 181, 185, 186, 187, 188, 189, 191, 192, 193, 194, 195, 197, 198, 201, 203, 204, 205, 210, 214, 221, 234, 241, 243, 247, 248, 249, 253, 255, 256, 258, 259, 262, 263, 264, 268, 281, 285, 286, 287, 288, 289, 290, 291, 292, 294, 295, 296, 298, 300, 301, 306, 308, 311, 316, 324, 343, 344, 350, 351, 352, 353, 354, 355, 357, 359, 360, 363, 364, 367, 368, 369, 378, 381, 382, 386, 388, 399, 400, 404, 408, 411, 414, 415, 416, 425, 427, 428, 433, 434, 435, 436, 442, 443, 449, 452, 462, 475, 478, 479, 480, 485, 486, 490, 492, 493, 495, 496, 500, 503, 506, 508, 509, 523, 530, 531, 532, 533, 536, 538, 540, 544, 557, 561 militie 111, 198, 203, 222, 404, 408, 421, 427, 430, 431, 432, 433, 442 Min (dynastie; taalvariant, streektaal) 9, 10, 158, 188, 527 minderheid 3, 4, 9, 10, 11, 188, 254, 256, 274, 304, 324, 360, 389, 403, 412, 431, 506, 552, 556 Ming (dynastie) xiii, xiv, xvi, 68, 102, 119, 139, 150, 152, 171, 184, 185, 189, 207, 209, 211, 215, 222, 223, 232, 242, 244, 261, 262, 264, 265, 266, 267, 268, 269, 270, 274, 276, 277, 278, 281, 282, 285, 286, 287, 289, 290, 292, 293, 294, 295, 296, 297, 298, 299, 300, 301, 302, 303, 307, 308, 309,
310, 311, 313, 314, 315, 316, 320, 321, 322, 323, 324, 325, 326, 327, 328, 329, 330, 331, 332, 335, 339, 341, 342, 343, 344, 346, 347, 348, 350, 351, 352, 354, 355, 356, 357, 359, 362, 363, 365, 367, 372, 373, 374, 375, 380, 382, 387, 388, 389, 390, 392, 393, 394, 396, 397, 398, 402, 403, 405, 408, 437, 455, 456, 460, 461, 468, 469, 503, 504, 506, 520, 525, 530, 540, 559, 568, 569 mingshi (Geschiedenis van de Ming) 369 mingwang (Lichtende Koning) 266 ministerie 143, 317, 397, 409, 436, 475, 488, 493, 498, 515 minquan zhuyi (macht van het volk) 513 minsheng zhuyi (het welzijn van het volk) 513 minzu zhuyi (de familie van het volk) 513 misoogst 294, 369, 424, 457 missie 189, 328, 346, 347, 348, 349, 350, 386, 415, 420, 437, 445, 446, 447, 449, 464, 465, 491, 496, 538 missionaris 97, 254, 328, 348, 349, 362, 422, 423, 438, 445, 446, 447, 448, 465, 466, 488, 519, 526, 528 Moekden 356, 360 moesson 220, 299, 379, 380, 424 Mogao Grotten 134, 135 Moghuls 259, 285 mondorgel 48 Mongolen xiii, 9, 11, 13, 34, 106, 161, 177, 188, 191, 204, 205, 235, 243, 248, 254, 255, 256, 258, 259, 261, 262, 263, 264, 265, 267, 268, 269, 271, 273, 274, 281, 282, 286, 287, 290, 291, 295, 301, 302, 306, 313, 342, 351, 354, 355, 356, 357, 360, 361, 382, 384, 431, 560 Mongoli 3, 142, 161, 180, 189, 253, 260, 271, 273, 356, 382, 386, 423, 491, 543 Mongools 11, 13, 108, 183, 184, 204, 240, 254, 256, 258, 259, 260, 261, 262, 263, 264, 265, 266, 267, 268, 269, 271, 272, 273, 274, 275, 281, 285, 286, 287, 290, 292, 295, 303, 305, 306, 339, 355, 356, 360, 381, 382, 384, 385, 386, 415, 503, 506 monnik 76, 97, 126, 127, 128, 140, 141, 165, 166, 167, 175, 176, 223, 229, 230, 237, 266, 273, 276, 320, 325, 326, 329, 330, 342, 361, 382, 383, 390, 396, 479, 556 monopolie 15, 53, 70, 80, 156, 220, 250, 257, 358, 376, 378, 409, 411, 412, 418 Montecorvino, Giovanni 273 moreel (moralistisch) xx, 15, 33, 38, 46, 50, 51, 85, 86, 90, 94, 114, 115, 118, 120, 128, 129, 142,
Index
589
143, 147, 154, 159, 168, 199, 201, 207, 231, 234, 237, 238, 239, 265, 289, 310, 320, 324, 325, 329, 350, 351, 369, 388, 390, 397, 409, 412, 417, 426, 433, 460 , 465, 491, 497, 499, 501, 502, 517, 529, 546, 558 moslims 267, 274, 431, 433, 560 Mosuo 11 Mozi/mozi 49 Mudanting (Het Pioenenpaviljoen) 332 mufu 406 muiterij 496, 507, 508, 511, 513 Mulian 229 munt 61, 63, 69, 70, 147, 154, 181, 182, 219, 378, 410, 494 muntgeld 80, 81, 102, 146, 154, 165, 200, 218, 240, 316, 378 muur 22, 28, 61, 83, 106, 117, 161, 171, 172, 179, 210, 221, 302, 307, 431, 455, 471, 545 muurschildering 117, 131, 133, 135, 162, 171, 172, 173, 196, 270, 279, 283 muziek 22, 48, 49, 51, 87, 100, 117, 171, 172, 173, 250, 281, 331, 365
N
Nanjing 93, 106, 111, 112, 113, 114, 115, 118, 119, 125, 140, 159, 161, 199, 266, 288, 290, 292, 296, 335, 346, 393, 416, 418, 421, 424, 427, 428, 429, 430, 433, 527, 528, 533, 536, 537 nanren (Zuiderlingen) 263 nanxi (het Zuidelijke Toneel) 331 Nanyang 71, 379 Nanzhao 188 nationalisme 190, 247, 295, 361, 536, 538 nationalisten 203, 295, 358, 359, 398, 400, 415, 430, 441, 443, 452, 455, 464, 473, 477, 482, 496, 499, 503, 504, 507, 511, 533, 534, 535, 536, 537, 538, 542, 547, 559, 560, 563, 565 Nationalistische Partij (guomindang ) 358, 363, 512, 513, 531, 532, 540, 547, 549, 552 nativisme 252, 253, 262 natura (in natura) 69, 80, 83, 102, 153, 154, 155, 215, 372 natuur 29, 48, 50, 51, 53, 60, 89, 99, 118, 124, 131, 170, 172, 233, 240, 245, 249, 396 natuurramp 16, 21, 52, 298, 351, 363, 402, 424, 427, 444, 457, 458, 474, 539, 551 navigatie 241, 299, 346 Nederland 2, 3, 9, 10, 187, 312, 317, 345, 353, 387, 473, 492, 563, 565, 566, 569 neidan (interne alchemie) 124, 227, 396
neoconfucianisme 223, 231, 232, 233, 234, 236, 238, 239, 264, 265, 269, 270, 277, 289, 294, 295, 320, 322, 323, 324, 327, 329, 346, 362, 368, 396, 405, 465, 479, 480, 514, 539, 562 Nertsjinsk 386 nestorianisme 181, 183, 184, 260, 271, 273, 274 New Territories 418, 492 Ni Zan 282 Nian 430, 431, 433 nianhua (Nieuwjaarsprent) 470 niet-handelen (wuwei ) 68 Nieuwe Classicistische Studie (xinruxue ) 562 Nieuwe Jeugd (Xin qingnian ) 553 Nieuwe Politiek (xinzheng ) 474, 485, 492, 493, 498, 515 Nieuwjaarsprent (nianhua ) 438, 470, 471, 476, 491, 494 Ningbo 268, 344, 379, 418, 420, 421, 454 Ningxia 456 nomaden 11, 61, 105, 106, 253, 255, 354 non 127, 128, 148, 165, 166, 322, 326, 329, 461, 523, 556 njie (Verordeningen voor mijn Dochters) 94 nul 317 Nurhaci 355, 356, 361
O
oase 11, 76, 97, 137, 154, 164, 181 baku Zen 325 Oceani 10 Oeigoeren (Oeigoers) 11, 106, 107, 111, 136, 152, 180, 181, 183, 187, 248, 250, 254, 259, 263, 271, 274, 431 offer 23, 27, 29, 35, 42, 62, 64, 98, 132, 195, 219, 229, 239, 278, 304, 339, 396, 550 olifant 184, 373 omgangstaal 8, 150, 164, 170, 201, 272, 300, 322, 329, 330, 331, 332, 393, 467, 480, 524, 525, 526, 527, 528 onderwijs 14, 48, 88, 90, 209, 216, 235, 289, 389, 428, 439, 460, 486, 496, 497, 498, 520, 531, 538, 543, 555, 563 Ongelijke Verdragen 416, 492 onsterfelijk 124, 125, 130, 172, 333 Onsterfelijkheid 243, 446, 488 ontbossing 7, 83, 374 oorlog 11, 40, 42, 43, 49, 58, 65, 75, 108, 110, 159, 161, 179, 180, 186, 195, 197, 199, 205, 247, 248, 253, 255, 258, 272, 296, 297, 306, 311, 345, 353, 354, 359, 361, 363, 380, 386, 399, 402, 404, 408,
590
hemels mandaat
410, 415, 416, 418, 421, 422, 427, 431, 433, 435, 436, 442, 443, 448, 452, 464, 467, 473, 474, 475, 476, 477, 478, 479, 480, 481, 490, 492, 495, 497, 499, 503, 504, 517, 520, 529, 530, 531, 536, 537, 538, 548, 552, 555 Oostelijke Markberg 319, 559 Openbare Werken, Ministerie van (gongbu ) 143, 317 Opiumoorlog 345, 364, 380, 386, 399, 416, 420, 421, 422, 425, 430, 433 opium (yapian ) 354, 374, 398, 411, 412, 413, 414, 415, 416, 419, 420, 422, 424, 428, 449, 450, 451, 452, 458, 459, 464, 499, 517, 519, 540 opstand 12, 16, 33, 61, 63, 67, 71, 72, 73, 82, 122, 123, 136, 142, 148, 152, 155, 156, 158, 159, 161, 166, 177, 178, 179, 180, 181, 193, 194, 200, 206, 228, 254, 258, 264, 266, 267, 268, 277, 286, 290, 296, 297, 311, 313, 324, 327, 351, 359, 361, 362, 363, 368, 372, 373, 377, 379, 385, 396, 397, 399, 401, 403, 404, 405, 407, 408, 410, 416, 420, 421, 425, 427, 429, 430, 431, 432, 433, 435, 442, 452, 456, 461, 462, 464, 473, 489, 496, 499, 503, 504, 507, 531, 547, 549, 561 Optekeningen over de Riten (liji ) 51, 87, 231 Optekeningen over vreemde zaken uit het Studeervertrek van Ledigheid (liaozhai zhiyi ) 392 Optekeningen van de Historicus (shiji ) 18, 19, 21, 24, 44, 52, 69, 93, 98, 238, 243, 307 orakel 24, 27, 35 orakelbeenderen 25, 27, 29, 524 orakelinscripties 19, 24, 26, 29, 32, 33, 98, 118 orale literatuur & tradities 55, 70, 86, 91, 126, 170, 238, 330, 393, 468 Ordos 5, 254 Oudheid 19, 76, 87, 346, 480 Ouyang Xiu 197, 238 oven(s) 43, 82, 83, 176, 177, 179, 246, 340, 543 overstroming 5, 21, 28, 71, 78, 201, 215, 228, 266, 291, 295, 313, 369, 372, 374, 455, 458, 464, 537, 552 Overzeese Chinezen 10, 317, 450, 452, 465, 505
P
paard 38, 43, 61, 64, 65, 75, 107, 108, 112, 117, 172, 178, 180, 197, 198, 210, 243, 245, 253, 254, 255, 259, 260, 307, 330, 387, 522 paardenstaart 286, 361, 505, 508, 523, 547 pacht (pachter) 79, 109, 154, 215, 216, 371, 372, 383, 432, 477 pagode (stoepa) (da ) 132, 133, 166, 167, 171
paleis 15 , 27, 61, 81, 100, 151, 172, 201, 206, 257, 260, 275, 289, 290, 303, 352, 365, 384, 397, 410, 422, 428, 502, 510, 548, 549, 550 Paleis van het Lange Leven, Het (changshengdian ) 332 paleisbibliotheek 65, 94, 369 papier 15, 103, 115, 116, 174, 179, 219, 242, 247, 248, 285, 316, 327, 334, 368, 465, 509, 570 papiergeld 43, 102, 219, 220, 242, 267, 273, 312, 315, 316, 327 paprika 374 parallelle proza, het (pianwen ) 119, 169, 170 Parel Rivier 6, 461, 463 Parhae 188, 250, 253, 256, 286 Parthi 57, 76, 97 partijsecretaris 545 patronage 45, 135, 141, 145, 163, 195, 201, 227, 275, 276, 292, 319, 331, 365, 389, 462, 487, 515 patroon 15, 44, 62, 119, 125, 127, 137, 141, 164, 176, 201, 276, 326, 347, 355, 382, 440, 469, 514, 543, 544, 556 penjing (=bonsai) 172, 201, 202, 333 peper 374, 472 perspectief 2, 47, 74, 99, 173, 185, 195, 239, 292, 299, 303, 335, 343, 345, 400, 416, 436, 443, 466, 469, 470, 476, 498, 516, 520, 561, 565 Perzi 31, 57, 76, 96, 97, 103, 131, 137, 139, 146, 151, 181, 183, 184, 185, 220, 247, 248, 259, 261, 263, 271, 273, 274, 281, 293, 299, 343, 411, 518 pest 265, 266, 458, 537 Phags-pa 263, 384 pianwen (het parallelle proza) 119 piaohao (coupon-bedrijven) 453 Pilusi (Piroz) 139 pinda 374, 375 pipa (luit) 172 piraten 289, 306, 422, 425 Piroz de Tweede 139 Plinius 76 pokken 306, 348, 365 politie 494, 505 politiek 1, 3, 7, 9, 11, 13, 15, 22, 23, 24, 32, 44, 45, 48, 52, 66, 69, 70, 71, 72, 78, 80, 81, 86, 88, 89, 90, 91, 93, 97, 99, 103, 108, 109, 112, 113, 122, 127, 139, 140, 147, 151, 153, 154, 157, 168, 181, 183, 185, 186, 187, 188, 189, 191, 192, 193, 195, 201, 234, 238, 240, 255, 259, 263, 268, 287, 289, 291, 292, 294, 295, 300, 309, 310, 311, 329, 331, 352, 353, 355, 356, 360, 361, 362, 363, 364, 365, 370, 388, 390, 393, 399, 408, 411, 415, 416, 432, 433, 434, 436, 439, 440, 441, 443, 444, 445, 447,
Index
591
448, 449, 462, 477, 482, 497, 498, 500, 501, 502, 503, 508, 510, 511, 512, 514, 517, 518, 519, 523, 524, 529, 530, 531, 534, 536, 538, 539, 540, 542, 543, 544, 545, 546, 551, 553, 555, 557, 558, 561 polo 172, 180 porselein 18, 177, 179, 216, 218, 220, 246, 250, 251, 269, 273, 281, 285, 292, 315, 316, 332, 337, 339, 340, 341, 343, 375, 380, 409, 411, 412, 420, 450, 470, 472, 518, 519, 567 Port Arthur 477 portret 75, 129, 130, 131, 229, 304, 337, 338, 339 Portugal 3, 10, 312, 344, 354, 411 prefect 206, 293, 369 prefecturale soldaten-systeem (fubing ) 111, 140 prefectuur (fu en zhou ) 144, 194, 264, 288, 294, 351 priester 34, 137, 140, 147, 168, 196, 201, 228, 237, 272, 303, 326, 330, 333, 348, 349, 385, 396, 479, 550, 556, 562 proto-Mongoolse 108, 188 provinciale vergadering 499, 509 provincie (sheng ) 20, 23, 24, 29, 33, 35, 41, 62, 71, 74, 77, 78, 97, 101, 144, 155, 174, 184, 188, 201, 227, 237, 246, 264, 265, 281, 288, 293, 294, 295, 303, 304, 315, 316, 319, 321, 330, 331, 344, 350, 357, 359, 365, 369, 373, 374, 375, 380, 388, 397, 405, 421, 423, 425, 431, 433, 436, 437, 453, 456, 460, 461, 462, 475, 482, 488, 490, 494, 495, 500, 506, 507, 509, 522, 547 proza (bi ) 93, 119, 158, 169, 210, 238, 328, 469, 526, 566 prozagedicht (fu ) 93, 116, 119, 129, 169 Ptolemaeus 77 Pu Songling 392, 460 putonghua 7, 8 Puyi 506, 510, 531, 536, 547, 548
100, 109, 120, 131, 139, 142, 144, 177, 189, 195, 203, 271, 286, 302, 307, 309, 529, 530, 569 Qin Gui 203 qin shi huangdi (Eerste Keizer van de Qin) 60 qing (klankstenen) 48 Qing (dynastie) xiii, xiv, xvi, 12, 13, 28, 150, 182, 186, 203, 223, 258, 262, 264, 269, 274, 275, 286, 290, 291, 294, 295, 297, 302, 306, 307, 308, 310, 312, 313, 314, 320, 325, 327, 331, 332, 340, 342, 343, 344, 346, 348, 349, 350, 353, 354, 355, 356, 357, 358, 359, 360, 361, 362, 363, 364, 365, 367, 368, 369, 372, 373, 374, 377, 380, 381, 382, 384, 385, 386, 387, 388, 390, 392, 393, 396, 397, 399, 401, 402, 404, 405, 408, 409, 410, 415, 416, 422, 423, 424, 425, 427, 430, 431, 433, 434, 435, 437, 444, 448, 449, 454, 455, 456, 457, 458, 460, 462, 463, 464, 465, 467, 468, 469, 470, 472, 474, 475, 476, 477, 484, 486, 492, 493, 495, 499, 502, 503, 504, 505, 509, 510, 514, 515, 517, 520, 522, 525, 530, 531, 536, 542, 543, 544, 549, 559, 561, 566, 569 Qinghai 3, 11, 385, 561 Qiu Changchun 276 Qiu Chuji 276 Qiu Jin 522, 523 qu (toneelliederen) 278, 328, 394 Qu Yuan 96 quanzhen 275 Quanzhou 158, 184, 271, 274 Quinsai 203
R
rabarber 315, 387, 518 Rabban Sauma 272, 342 racistisch 295, 361 ras 75, 247, 504, 505 recht 13, 33, 36, 52, 60, 83, 85, 114, 144, 149, 189, 208, 215, 223, 229, 250, 270, 271, 304, 321, 409, 415, 419, 422, 423, 424, 425, 447, 469, 499, 502, 505 Rechter Tie 568 regeringsperiode 15, 68, 114, 143, 201, 290, 292, 303, 305, 307, 311, 335, 339, 365, 369, 372, 377, 456 regionale commandant 72, 155, 156, 193 Register van Verdienste en Overtreding (gongguoge ) 326 Reine Land (jingtu ) 165, 228, 229, 230, 276 Reisverslag van de Oude Verminkte (laocan youji ) 524, 525
qi (levensenergie, materile kracht) 53, 132, 233, 236, 282, 323, 389, 391, 397, 485 Qian 55, 232 Qianlong 365, 367, 369, 370, 384, 392, 401, 404, 405, 410, 460, 486 qianzhuang 421, 453, 454, 516 Qigong 227 qilin (eenhoorn) 300 qin (citer) 48, 60, 92, 210 Qin (dynastie) xiii, xiv, 12, 13, 14, 22, 33, 40, 41, 42, 43, 50, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 68, 69, 75, 80, 81, 82, 83, 85, 86, 87, 89, 90, 99,
592
hemels mandaat
reliek 126, 132, 133, 141, 166, 233 rellen 378 repressie 140, 327, 348, 362, 373, 379, 393, 404, 406, 443, 479, 489, 491, 507, 543, 544, 546, 547, 553 retraite 90, 388, 432 revolutie 35, 48, 71, 131, 172, 173, 185, 313, 353, 359, 363, 399, 402, 430, 440, 452, 473, 481, 482, 486, 493, 500, 504, 506, 507, 508, 509, 510, 511, 512, 513, 515, 520, 522, 523, 526, 528, 531, 533, 535, 537, 538, 539, 540, 541, 544, 545, 552, 561 Richard, Timothy 437, 447, 524 Rijk van het Midden 14, 66 rijst 5, 22, 74, 110, 123, 159, 210, 211, 214, 217, 269, 314, 315, 344, 345, 348, 375, 380, 518, 519 Riten (li ) 51, 71, 87, 143, 199, 231, 289, 294, 397 Riten, Ministerie van (libu ) 143 Riten van de Zhou (Zhouli ) 51, 71, 87, 199, 231, 289 Ritenstrijd 349, 350 ritueel 8, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 32, 33, 34, 35, 38, 39, 42, 45, 46, 48, 49, 51, 61, 62, 64, 65, 86, 87, 88, 89, 90, 93, 98, 100, 101, 119, 120, 122, 123, 124, 126, 130, 131, 137, 161, 168, 171, 174, 176, 179, 192, 195, 196, 201, 206, 208, 219, 222, 223, 226, 227, 228, 229, 230, 234, 235, 237, 243, 253, 254, 269, 275, 276, 278, 282, 283, 292, 302, 303, 304, 321, 322, 324, 325, 326, 328, 332, 339, 342, 351, 354, 362, 376, 378, 381, 382, 383, 389, 394, 395, 396, 397, 410, 416, 445, 446, 456, 457, 461, 463, 465, 479, 488, 489, 500, 501, 502, 513, 529, 547, 549, 551, 554, 555, 556, 559, 568 Rode Gardist 542, 545, 556, 558 Rode Hoofdbanden (hongjin ) 266 Rode Wenkbrauwen 71 roer 218, 299, 379 roman(s) 8, 150, 164, 201, 300, 329, 330, 331, 393, 467, 468, 472, 524, 525, 526, 527 Rome 13, 57, 75, 76, 87, 103, 139, 146, 272 route (lu ) 63, 69, 76, 135, 144, 181, 264, 293, 300, 307, 383, 422, 432, 496, 497, 547 ru (classici, classicisme) 47, 51, 68, 69, 88, 120, 199, 231 Ruan Yuan 462, 483 Rubrouck, Willem van 273 rulin waishi (Inofficile geschiedenis van de literaten) 393 Rusland 3, 185, 259, 285, 343, 350, 353, 354, 361, 382, 386, 387, 395, 424, 431, 434, 473, 477, 479, 484, 520, 526, 533, 540, 542, 543, 563 Ryky 220, 342, 343, 344, 448, 518
Sakya-pa 263, 384 sancai (driekleurig aardewerk) 177 sanguo yanyi (Vertelling van de Drie Koninkrijken) 330 sanguo 105, 330 sanhuang 19 sanjiao guiyi (de drie leren lopen uit op n principe) 324 sanmin zhuyi (Drie Volksprincipes) 511, 513 Sanskriet xvi, 97, 118, 164, 189 sanwang (drie koningen) 21 Sanxingdui 23 schaakspel 184, 240 schadevergoeding 447, 492 Schall von Bell, Adam 348 scheepskompas 241, 242, 247, 299, 379 scheiding 18, 85, 86, 216, 322, 428, 499, 515, 521, 522, 527 schilderij 75, 94, 129, 152, 172, 208, 210, 226, 245, 282, 333, 334, 337, 468, 469, 471, 558 schilderkunst 117, 130, 131, 171, 172, 210, 237, 245, 282, 295, 334, 335, 338, 481 schip (schepen) 6, 182, 218, 299, 343, 344, 345, 380, 419, 420, 421, 422, 424, 439 schistosomiasis (bilharzia) 77, 213 schrift 5, 11, 17, 18, 19, 22, 23, 24, 25, 32, 36, 39, 42, 45, 46, 52, 61, 64, 90, 97, 112, 118, 164, 165, 170, 189, 222, 223, 241, 248, 250, 251, 252, 256, 263, 273, 329, 332, 360, 428, 461, 468, 474, 524, 554, 566, 568 schriftcultuur 5, 18, 39, 112, 115, 139, 189 schrijftaal 7, 8, 9, 37, 42, 57, 88, 123, 128, 169, 170, 189, 190, 250, 274, 281, 322, 326, 327, 329, 330, 331, 346, 360, 392, 393, 444, 466, 479, 480, 481, 512, 524, 525, 526, 527, 528, 529, 535, 552, 553, 554, 555, 563, 566 schrijvers 39, 90, 91, 92, 97, 158, 238, 239, 325, 331, 447, 464, 525, 526, 553 se (citer) 48 secretaris 278, 406, 439, 498, 553 sedentair 7, 11, 22, 253, 262, 382, 506 semu 263 Seres 77 Shaanxi 33, 35, 296, 321, 351, 352, 373, 403, 431, 456 Shandong 62, 78, 101, 195, 201, 276, 296, 319, 330, 331, 456, 460, 467, 477, 488, 489, 493, 509, 536, 549
Index
593
Shang (dynastie) xiii, xiv, 19, 21, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 32, 33, 34, 35, 37, 38, 53, 58, 60, 62, 98, 100, 102, 108, 109, 262, 356, 524, 529 Shang Yang 58, 60, 109 shangdi (Hoogste Soeverein [God]) 29, 60, 346, 349 Shanghai 2, 5, 8, 269, 303, 347, 418, 420, 421, 424, 425, 428, 431, 434, 436, 438, 439, 454, 464, 465, 466, 474, 477, 478, 479, 484, 496, 498, 507, 511, 512, 514, 516, 517, 520, 522, 524, 525, 533, 536, 537 Shangqing 123 shanhui (Verenigingen voor het Goede) 320 shanshu (Boeken over het Goede) 326 shantang (Hallen voor het Goede) 320 Shanxi 20, 108, 111, 156, 253, 257, 275, 296, 321, 352, 358, 376, 437, 450, 453, 454, 456, 490, 537 Shanxi-bank 453, 454 Shanyuan 193, 195 Shen Kuo 199, 239, 240, 241, 242, 243, 325, 390 Shenbao 466, 467, 474 sheng (mondorgel) 48 Sheng Xuanhuai 439, 441, 507, 515 shengren (heilige man) 87 shengzhi (Heilige Edicten) 369 Shennong 20 shennong bencao (Basiskruiden van Shennong) 99 Shenyang 356 Shenzong 197, 201 shi (duizendblad) 35 shi (lyrische gedichten) 93, 116, 118, 119, 169, 238, 297, 328, 392 Shi Naian 330 shiji (Optekeningen van de Historicus) 19 shijing (Boek der Oden) 22, 93 Shimonoseki 476, 477, 484, 514 Shingon 166 shishi (het doneren van voedsel) 229 shitouji (Verhaal op de steen) 393 Shiwubao 480 shixue (concrete studies) 324, 346, 348 Shu 74, 105, 106, 527 shuihuzhuan (Biografien van de Oevers van het Water) 201, 330, 331 shuiluhui (Water en Land Ritueel) 230 shujing (Boek der Documenten) 22 Shun (koning) 21 Shunzhi 348, 365, 384, 396 si (zijde) 77
Siam 343, 375, 380, 448, 519 Siberi 259, 343, 361, 386 Sichuan 5, 11, 23, 41, 60, 73, 74, 78, 97, 101, 105, 106, 151, 174, 187, 219, 373, 374, 385, 402, 403, 450, 456, 507, 511, 515, 551 Siddham 97 siku quanshu (Complete Boeken van de Vier Schatkamers der Literatuur) 369 Sima Guang 197, 199, 200, 239 Sima Qian 19, 44, 52, 69, 91, 93, 94, 98, 286, 307 Singapore 10, 300, 381, 419, 421, 562 sinificatie 4, 109, 250, 252, 255, 256, 263, 264 sishu (Vier Boeken) 231 sjamaan 98, 118, 123, 124, 126, 150, 166, 236, 271, 277, 556, 559 slaaf 70, 79, 140, 223, 317 soetra 252 Sogdi 96, 137, 151, 183, 259, 274 soja 159 soldaat 42, 43, 61, 64, 65, 81, 82, 100, 111, 123, 140, 151, 182, 192, 197, 221, 253, 258, 268, 274, 289, 294, 296, 355, 357, 359, 433, 461, 475, 491, 503, 505, 506, 507, 508, 509, 513, 520, 523, 547, 549 Song (dynastie) xiii, xiv, 12, 13, 18, 86, 87, 99, 102, 117, 118, 122, 129, 131, 137, 139, 147, 148, 154, 157, 159, 161, 165, 166, 167, 168, 169, 172, 174, 177, 179, 180, 182, 184, 185, 187, 188, 191, 192, 193, 194, 195, 197, 198, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 206, 207, 208, 209, 210, 213, 214, 215, 216, 217, 218, 220, 222, 223, 224, 226, 227, 229, 230, 231, 232, 234, 235, 236, 237, 238, 239, 240, 241, 243, 244, 245, 246, 247, 248, 249, 253, 254, 255, 256, 257, 259, 261, 262, 263, 266, 267, 268, 269, 270, 274, 275, 276, 278, 281, 282, 286, 288, 289, 293, 295, 296, 298, 299, 308, 309, 313, 315, 316, 319, 320, 323, 324, 325, 326, 328, 329, 330, 333, 342, 362, 376, 389, 390, 394, 408, 433, 455, 486, 522, 540, 559 Song Meiling 512 Song Qingling 512 Song, T.V. 512 sorghum 5, 518 Spanje 191, 312, 314, 344, 354, 531 spoorweg 438, 439, 440, 443, 454, 477, 479, 489, 507, 515, 536 spreektaal 8, 9, 57, 123, 170, 277, 278, 280, 281, 286, 346, 428, 467, 512, 524, 526, 527, 528, 552, 553, 554, 555, 567 sprinkhanen 457, 541
594
hemels mandaat
Sri Lanka 96, 293, 299, 300, 301 stad xvii, 1, 2, 9, 10, 14, 23, 24, 27, 38, 42, 43, 48, 80, 81, 99, 101, 111, 133, 140, 142, 145, 146, 147, 153, 156, 161, 173, 183, 185, 193, 198, 204, 216, 221, 238, 247, 251, 254, 255, 256, 257, 260, 262, 266, 272, 278, 288, 290, 294, 307, 313, 314, 319, 332, 357, 376, 406, 410, 414, 416, 420, 421, 422, 427, 429, 432, 448, 459, 463, 470, 473, 474, 477, 478, 479, 480, 481, 494, 497, 498, 503, 507, 510, 519, 520, 523, 532, 534, 535, 541, 543, 555, 556, 558, 559 Stadsgod 63, 229, 371, 396, 559 standaardtaal 7, 8, 9, 32, 527, 553, 554, 555, 566 steendrukkerij 466, 468, 471, 524 steeninscriptie 91, 146 steenkool 161, 193 stoel 175, 176, 250 stoomschip (stoomvaart) 380, 399, 419, 420, 424, 438 straf 49, 82, 237, 288, 294, 303, 326, 460, 537, 541 Strategisch Bureau (junjichu ) 366, 367, 370, 436, 485 Strijdende Staten (zhanguo ) xiv, 14, 31, 40, 41, 42, 44, 45, 49, 50, 52, 58, 60, 86, 96, 100, 101, 179, 302 strijdwagen 17, 26, 28, 38, 43, 61, 64, 65, 108, 250, 307 student 72, 222, 278, 280, 326, 478, 497, 498, 504, 512, 513, 522, 534, 543, 545, 558 Su Dongbo 238 Su Shi 199, 238, 245 Su Song 241, 325 Sui (dynastie) xiii, 12, 13, 103, 111, 113, 115, 136, 139, 140, 141, 142, 143, 145, 148, 151, 168, 169, 179, 187, 188, 189, 218, 247, 286, 307 suiker 176, 216, 269, 316, 374, 375, 387 Sun-familie 105 Sun Quan 74 Sun Yatsen 441, 481, 504, 505, 509, 510, 511, 512, 513, 522, 531, 532, 552, 553 Suona 281 Suriname 10, 563 Suzhou 161, 221, 296, 322, 334, 394, 420, 460, 470 symbolisch kapitaal 14, 44, 115, 246, 555 symbool 12, 14, 20, 33, 43, 44, 53, 62, 65, 69, 73, 76, 80, 88, 115, 120, 123, 145, 176, 181, 191, 195, 201, 203, 221, 246, 252, 255, 271, 282, 319, 352, 356, 362, 367, 370, 381, 427, 446, 465, 486, 489, 497, 500, 502, 505, 506, 522, 523, 529, 536, 548, 550, 555, 560, 561, 563 synagoge 184, 185
T
taalvariant 7, 8, 9, 191, 527, 528, 554 tabak 344, 354, 374, 375, 411, 414, 428, 517 Tabghac 108 taifoen (taifeng) 262 taijiquan 541 Tainan 312, 345 taipingdao (Weg van de Grote Vrede) 72 taiping (Grote Vrede) 195, 363, 427 taiping guangji (Brede Optekeningen uit de Periode van de Grote Vrede) 195 taiping shenghui fang (Heilige Weldoende Recepten uit de Periode van de Grote Vrede) 195 taiping xingguo 195 taiping yulan (Keizerlijke Bloemlezing uit de Periode van de Grote Vrede) 195 Taiping-leer 428 Taiping-opstand 363, 420, 436, 450, 486 Taipings (taiping tianguo ) 363, 420, 427, 428, 429, 430, 431, 432, 433, 435, 436, 450, 464, 486, 504 taishang ganying pian (Hoofdstuk van de Allerhoogste over Stimulans en Respons) 326 Taiwan xiii, xiv, 1, 3, 7, 10, 14, 131, 201, 312, 327, 345, 358, 359, 363, 373, 385, 403, 415, 434, 438, 441, 443, 448, 452, 465, 477, 499, 509, 514, 515, 538, 542, 544, 547, 554, 555, 557, 562, 563 Taizong 143, 148, 151, 168 Taizu 192 Tamerlane 259, 292, 339 Tan Sitong 484, 485, 487 tanci (getokkelde ballade) 469 Tangoet xiii, 137, 187, 199, 243, 248, 254, 255 Tang (dynastie) xiii, xiv, 12, 13, 86, 98, 103, 110, 111, 113, 116, 119, 120, 121, 123, 124, 129, 133, 135, 136, 137, 139, 140, 142, 143, 144, 145, 146, 148, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 155, 156, 158, 159, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 168, 169, 170, 171, 172, 174, 175, 176, 177, 178, 179, 180, 181, 182, 183, 184, 185, 186, 187, 188, 189, 190, 192, 193, 194, 195, 205, 207, 208, 209, 210, 214, 218, 219, 220, 221, 222, 224, 228, 229, 231, 232, 238, 244, 245, 247, 248, 249, 251, 253, 255, 257, 281, 286, 308, 325, 330, 332, 333, 411, 468, 561, 568 Tang (koning) 24 Tang Xianzu 332 Tao Hongjing 124, 125 Tarim 181, 263, 385 tarwe 5, 210, 403, 518
Index
595
tekst xix, 7, 8, 17, 19, 24, 27, 32, 37, 38, 42, 45, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 58, 59, 60, 65, 68, 69, 70, 81, 84, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 96, 97, 98, 99, 118, 119, 120, 121, 122, 124, 126, 127, 131, 137, 147, 164, 165, 169, 170, 173, 174, 183, 185, 189, 195, 197, 206, 207, 210, 219, 223, 226, 227, 229, 230, 231, 233, 235, 238, 242, 243, 245, 256, 261, 273, 274, 275, 278, 281, 289, 304, 309, 322, 323, 326, 327, 328, 329, 330, 332, 337, 347, 369, 386, 388, 389, 393, 394, 415, 428, 434, 437, 441, 460, 461, 462, 463, 465, 466, 467, 468, 469, 479, 480, 482, 483, 484, 485, 486, 526, 527, 528, 539, 549, 550, 553, 554, 556, 558, 561, 562, 567, 568 Tekstkritiek (kaozhengxue ) 389, 390, 415, 462, 463, 465, 483 Tekst van de Grote Eenheid (datongshu ) 484 telegraaf 385, 399, 474, 479 tempel(s) 20, 64, 81, 133, 135, 137, 150, 165, 166, 168, 171, 183, 202, 210, 221, 222, 230, 235, 257, 260, 279, 283, 302, 307, 319, 320, 321, 327, 344, 366, 376, 396, 397, 454, 455, 461, 464, 486, 496, 512, 529, 555, 556, 561 terreur 204, 258, 357, 500, 503, 504, 532, 537, 540 textiel 84, 114, 174, 223, 271, 315, 337, 339, 518 Thai 188 Thailand 10, 12, 250, 344, 375, 448 theater 63, 208, 223, 226, 238, 278, 329, 331, 394 thee (cha ) 117, 156, 160, 176, 210, 214, 216, 218, 220, 240, 252, 253, 269, 273, 276, 285, 315, 316, 320, 326, 332, 333, 375, 380, 387, 410, 411, 412, 413, 414, 420, 450, 479, 500, 518, 519 Theravada 96 ti (substantie) 233 Tianhou 549 Tianjin 78, 290, 291, 348, 416, 422, 423, 424, 425, 436, 438, 439, 446, 490, 494, 495, 515, 525, 548 tianjing (Hemelse Hoofdstad) 427 tianming 15 Tianqi 310, 350 tianshan (Hemelse Bergen) 263 tianshidao (Weg van de Hemelse Meesters) 74 Tiantai 141, 228 tianwang (Hemelse Koning) 427 tianxia (Al-onder-de-Hemel) 12 tianzi (Zoon des Hemels) 33, 88, 141, 254, 255, 356 Tibet 3, 5, 9, 11, 77, 106, 132, 136, 137, 152, 161, 167, 180, 181, 186, 187, 189, 252, 263, 271, 292, 306, 364, 382, 383, 384, 385, 556, 560, 561, 568
tijger 373 Timoer Lenk 259, 292, 339 Tocharen 57, 76, 137, 164 Toghto (Tuotuo ) 265, 266 Tjin ch 190 Tokugawa 343, 435, 448, 484 Tolui 259 toneel 8, 13, 238, 277, 278, 280, 332, 353, 355, 393, 464, 468, 490, 527, 543 toneelliederen (qu ) 278, 328, 394 tongjian gangmu (Hoofdlijnen en Details in de Doorlopende Spiegel) 239 tongmeng hui (Alliantie Vereniging) 513, 552 Tongzhi 435, 444 traditie xvii, 2, 3, 4, 9, 13, 15, 18, 19, 20, 21, 22, 28, 31, 32, 33, 34, 35, 38, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 52, 55, 61, 62, 64, 65, 66, 67, 69, 71, 78, 86, 87, 88, 89, 96, 98, 99, 106, 109, 112, 113, 114, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 133, 137, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 148, 150, 151, 154, 157, 164, 165, 168, 169, 170, 171, 176, 177, 180, 181, 183, 195, 197, 201, 205, 206, 210, 211, 216, 219, 223, 226, 227, 228, 229, 230, 231, 232, 233, 236, 237, 240, 243, 245, 246, 248, 250, 251, 255, 256, 260, 261, 262, 263, 265, 267, 270, 275, 276, 278, 282, 288, 292, 293, 294, 303, 304, 306, 310, 314, 315, 318, 320, 321, 324, 325, 326, 327, 328, 329, 330, 331, 335, 336, 338, 343, 348, 349, 356, 360, 361, 362, 363, 365, 367, 372, 376, 377, 381, 382, 384, 388, 389, 390, 391, 392, 393, 394, 396, 397, 400, 401, 402, 403, 404, 405, 408, 409, 416, 420, 424, 426, 427, 428, 429, 431, 433, 434, 436, 437, 441, 443, 446, 448, 449, 453, 454, 460, 461, 463, 464, 466, 467, 468, 470, 474, 475, 479, 480, 481, 483, 486, 493, 497, 498, 500, 501, 502, 505, 512, 513, 514, 515, 516, 519, 521, 523, 524, 526, 529, 530, 531, 534, 542, 544, 546, 547, 551, 552, 553, 554, 555, 556, 557, 558, 559, 560, 561, 562, 563, 565, 566, 569 Traditional Chinese Medicine 562 Transformatieteksten (bianwen ) 170 transport 5, 191, 216, 218, 221, 246, 253, 266, 290, 315, 316, 372, 376, 403, 530 Treurzang over het Verlaten (lisao ), 96 Triaden 34, 357, 363, 397, 400, 413, 421, 425, 504, 511, 513 tribuut 1, 62, 75, 76, 123, 193, 195, 197, 215, 249, 253, 289, 299, 302, 306, 314, 319, 342, 343, 413, 417, 422, 433, 448, 475 trommel 173
596
hemels mandaat
Tumu 301, 304, 307 Tuoba xiii, 108, 109, 111, 114, 128, 133, 135 Tuotuo 265 Turfan 15, 160, 181, 187 Turk 106, 142, 180, 181, 263, 473 Turks xiii, 11, 12, 107, 108, 111, 142, 149, 150, 151, 158, 169, 173, 180, 181, 183, 184, 194, 247, 248, 258, 260, 271, 273, 285, 307, 339, 413, 473 Tweemalige Belastingheffing (liangshui fa ) 155, 194, 198, 214, 267, 298, 309
V
varken 6, 7, 155, 274, 330 veeteelt 6, 11, 12, 160, 255, 354 vegetarisch 276, 320, 326, 328, 461 Veiligheidsraad 544 vendels 355, 360, 361, 368, 469, 506, 508 Verbiest, Ferdinand 348 Verboden Stad 470, 489, 490, 534, 538, 546 Verdragshavens 418 Verenigde Leger der Acht Naties (baguo lianjun ) 490, 494 Verenigde Naties 544 Verenigde Staten 10, 354, 364, 395, 419, 443, 477, 492, 512, 520, 544, 552, 562, 563, 565 Verenigd Front 536 Verenigingen voor het Goede (shanhui ) 320 Vereniging van Broers en Ouderen (gelaohui ) 449 Vereniging ter bescherming van de keizer (bao huang hui ) 487 verhaal 3, 8, 9, 17, 19, 21, 22, 33, 34, 35, 65, 75, 83, 141, 162, 169, 170, 172, 202, 224, 229, 237, 238, 239, 273, 278, 307, 308, 317, 329, 330, 331, 332, 337, 339, 354, 374, 382, 392, 393, 397, 400, 413, 426, 432, 450, 467, 468, 488, 489, 504, 506, 516, 525, 526, 541, 554, 561, 568 Verhaal op de Steen (shitouji ) 393 Verhaal van de Luit (pipaji ) 332 Verhaal van de Westvleugel (xixiangji ) 280 Verhef China Vereniging (xingzhong hui ) 512, 513 verheven heer (juren ) 206, 293 Verheven Soeverein (keizer) 29, 60, 66 verlichting 151, 155, 165, 229, 230, 326, 328, 350, 383 Verordeningen voor mijn Dochters (njie ) 94 Verslag van de Reis naar Het Westen (xiyouji ) 164
vertalen 29, 36, 49, 60, 97, 127, 164, 165, 169, 236, 256, 272, 306, 317, 347, 349, 363, 415, 478, 505, 506, 526, 568, 569 vertaler 97, 437, 480, 526, 568 Vertelling van de Drie Koninkrijken (sanguo yanyi ) 330, 393 Vertelling van de Pruimebloesem in de Gouden Vaas (jinpingmei cihua ) 331, 393, 394 Vier Boeken (sishu ) 231, 233, 238, 264, 293, 309, 539 Vietnam 3, 7, 10, 12, 77, 142, 154, 188, 189, 210, 220, 250, 259, 291, 385, 448, 475, 477 Vijf Fasen 52, 55, 88, 123, 232, 237, 257 Vijf Klassieken (wujing ) 87, 122, 168, 195, 197, 561 Vijf Oerkeizers (wudi ) 19, 21 Vijf Opslagorganen (wuzang ) 98 Vijf Schepels Rijst-beweging 74 viool 172 vlag 420, 422, 465, 560 vlecht 361 vlees 6, 27, 83, 113, 132, 155, 276, 446, 451 VOC 312, 345, 358, 379, 380, 409, 411, 434, 472, 563 vondelingen 320, 446 voorouder 9, 14, 24, 25, 27, 29, 35, 60, 85, 86, 91, 124, 127, 130, 131, 142, 145, 148, 209, 219, 222, 223, 229, 235, 269, 301, 302, 304, 311, 321, 327, 337, 339, 346, 349 voorouderverering 86, 130, 146, 223, 229, 234, 303, 304, 327, 346 voorspelllingen 71 voortekenen 71, 88, 89, 90, 240 vrouw 2, 21, 29, 33, 55, 75, 83, 84, 85, 86, 91, 94, 95, 99, 119, 129, 142, 146, 148, 149, 151, 162, 163, 172, 180, 186, 192, 221, 223, 224, 225, 226, 230, 232, 235, 269, 270, 271, 280, 295, 299, 307, 321, 322, 326, 329, 331, 332, 365, 374, 380, 391, 394, 396, 428, 435, 437, 460, 461, 462, 467, 468, 469, 470, 474, 500, 508, 512, 520, 521, 522, 523, 531, 542, 552, 566, 568 vrouwenschrift 461
W
waarzeggerij 38 wagen 38, 61, 64, 220, 242 waidan (externe alchemie) 124, 227 wang (koning) 36 Wang Anshi 197, 198, 199, 200, 201, 204, 231, 235, 238, 239, 289, 298, 309, 486 Wang Bi 121
Index
597
Wang Chong 89, 270, 275 Wang Chongyang 270, 275 Wang Fuzhi 388, 390, 437, 504 Wang Kunyang 396 Wang Mang 70, 71, 80, 94, 96, 483 Wang Qingren 391, 392 Wang Shouren 323 Wang Xizhi 112, 115, 116, 118 Wang Yangming 310, 323, 324, 327, 362, 388 Wang Zhaojun 75 Wang Zhe 275, 301, 302 Wang Zhen 301, 302 Wanli 309, 310 Wanyan Yunzhu 460, 468 wapen 18, 27, 28, 29, 41, 43, 52, 55, 60, 64, 111, 112, 270, 420, 426, 430, 436, 560 Water en Land Ritueel (shuiluhui ) 230 waterklok 241 waterwerken 5, 199, 234, 261, 407, 456, 524 weduwe 67, 72, 84, 85, 149, 202, 205, 223, 269, 270, 271, 320, 322, 365, 367, 435, 436, 440, 444, 461, 477, 484, 485, 487, 493, 500, 502, 504, 506, 520, 531 Weg 50, 51, 72, 73, 96, 97, 112, 118, 121, 122, 227, 231 Weg van de Grote Vrede (taipingdao ) 72 Wei (staat, dynastie) xiii, 74, 104, 105, 108, 111, 113 Wei Jingsheng 545 Wei Rivier 38 Wei Yuan 386, 405, 415, 434, 435 Wei Zhongxian 310, 388 weiqi (Go) 92 Wencheng (prinses) 186 wenren (literaat) 210, 333 wenxin diaolong (Het Literaire Hart en het Kerven van Draken) 119 wenxuan (Literaire Anthologie) 119 wenyan 7, 9, 281, 524, 527 Wen (koning) 33 wen (patronen, beschaving, cultuur, schrift) 13, 112, 119, 323 Wen (keizer) 140 Wen Zhengming 334 werkelijkheid 19, 34, 35, 40, 51, 65, 86, 99, 106, 131, 168, 201, 235, 245, 277, 282, 295, 298, 307, 312, 322, 324, 330, 333, 335, 337, 386, 390, 391, 460, 467, 471, 482, 484, 540 werkplaats 23, 26, 28, 81, 85, 90, 100, 102, 313, 315, 337, 556
West-Europa 7, 10, 13, 17, 57, 103, 139, 189, 191, 247, 248, 285, 319, 328, 342, 343, 353, 364, 387, 399, 436, 442, 454, 472, 515, 523, 531 Westmeer 326 wet 42, 49, 50, 58, 59, 60, 65, 66, 90, 184, 198, 200, 261, 269, 288, 295, 521 wetenschap (kexue ) 53, 234, 236, 239, 240, 277, 346, 390, 400, 439, 441, 466, 478, 524, 554, 562, 569 wichelen 35, 53 wijn (zie ook alcoholische drank) 238, 446 wiskunde 240, 261, 277, 389, 439, 462, 569 Witte Hert Grot Academie 234 Witte Lotus (bailian ) 276, 277, 328, 348, 403, 407 Witte Wolken Klooster (baiyun guan ) 396, 397 Witte Wolken traditie (baiyun zong ) 267 wokou 306, 314 woordvulgedicht (ci ) 238, 239, 278, 328, 392 Wu (staat; dynastie; streektaal) 8, 25, 105, 148 Wu (keizer Wu van de Han) 68, 69, 75, 87, 88, 92, 112, 114, 125, 135 Wu Chengen 330 Wu Jingzi 393, 467, 525 Wu Sangui 352, 355, 357, 359 Wu Woyao 525 Wu Zao 468 Wu Zetian 148, 149, 150, 468 Wuchang 496, 507, 508, 513 Wuding 29 wudi 19 Wuhan 423, 507, 511 wujing 87 wushu 203, 227, 527 wuwei (niet-handelen) 68 wuxing 55, 88 wuxu bianfa (de hervormingen van de Honderd Dagen) 482 Wuyue (dynastie) 158, 192, 227 wuzang (Vijf Opslagorganen) 98
Xia (dynastie) xiii, 21, 22, 58, 62, 137, 187, 255 Xiamen 344, 379, 418, 420, 425, 438, 527 xian (district) 60 Xian 35, 58, 63, 64, 67, 508, 536, 537 Xianbei 108 Xianfeng (keizer) 401, 417, 421, 423 xiangqi (olifantenschaak) 184 Xiang -streektaal 9
598
hemels mandaat
Xiangyang 204 Xiang Yu 63, 65 Xianyang 58 xiao (kinderlijke piteit) 66, 86, 129, 226, 229, 302, 309, 460 Xiao Chaogui 426 Xiao Tong 119 xiaocheng (Hinayana) 96 Xibo (Sibe) 361 xici 55 Xin 67, 70, 71, 94, 103, 553 xingbu (Justitie) 143 xingzai (Quinsai) 203 xingzhong hui (Verhef China Vereniging) 512, 513 xinhai geming 507 Xinjiang 3, 11, 281, 361, 382, 385, 431, 450, 561 Xinmin congbao 481 Xin qingnian (Nieuwe Jeugd/La Jeunesse) 553 xinruxue (Nieuwe Classicistische Studie) 561 xinzheng (Nieuwe Politiek) 493 Xiongnu 75, 76, 77, 142, 307 xiucai 293, 369, 396 Xixia (westelijke Xia) xiii, 136, 167, 187, 195, 197, 199, 248, 251, 252, 253, 254, 255, 258, 276, 314 xiyouji (Het Verslag van de Reis naar Het Westen) 164, 330 Xu Guangqi 347, 466 Xuantong (keizer) 506 xuanxue 120, 127 Xuanzang 164, 330 Xuanzong (Duistere Voorouder) 149, 151, 332 Xuehai 426, 462, 463, 483, 498 xuehui (studiegenootschappen) 484 Xunzi/xunzi 48, 568
Yan Fu 480, 526 Yanan 451, 536, 540, 541, 553 yanchi (Zoutmeer) 20, 156 Yang Guifei 151, 152, 332, 395 Yang Jian 140 Yang Xiuqing 426, 428 Yang Xi 118, 123, 124, 125, 426, 428 Yangdi (Keizer Yang) 142 yangwu yundong 435
Yangzhou 154, 273, 357, 358, 377, 420, 421, 462, 503 Yangzi Rivier (yangzijiang ) 1, 5, 6, 8, 23, 39, 43, 63, 69, 74, 78, 101, 105, 106, 111, 112, 113, 118, 128, 140, 141, 151, 154, 156, 158, 159, 161, 167, 182, 192, 193, 198, 203, 210, 211, 213, 218, 221, 226, 227, 228, 230, 255, 262, 266, 268, 274, 276, 277, 285, 288, 290, 294, 295, 296, 310, 311, 313, 314, 315, 319, 322, 325, 326, 331, 357, 360, 363, 365, 373, 375, 377, 378, 384, 397, 402, 405, 408, 413, 416, 418, 420, 421, 422, 423, 425, 429, 430, 432, 434, 439, 440, 449, 453, 454, 457, 460, 462, 465, 466, 469, 474, 477, 479, 507, 513, 517, 518, 519, 522, 533, 537, 539, 552 Yao (koning) 21 Yao / (etnische groep) 12, 123, 250, 304, 506 yapian (opium) 411 Yel 253, 261, 264 Yel Chucai 261, 264 yijing 32, 55, 262 Yili 51 yinhang (bank) 454 Yin (dynastie) 25 yin (schaduwzijde) 52 yin en yang 52, 53, 55, 88, 123 yitai (ether) 485 yong (functie) 154, 233 Yongle 287, 290, 291, 292, 293, 294, 295, 299, 301, 304, 311, 339, 382 Yongzheng 349, 365, 366, 367, 369, 377, 384, 393, 401, 405, 460, 504 Yu (koning) 21, 62, 63, 106, 158 Yuan Shikai 440, 475, 477, 486, 487, 492, 493, 494, 496, 500, 502, 506, 508, 509, 511, 531, 547, 551 Yuan (dynastie) xiii, xiv, xvi, 13, 96, 142, 144, 179, 184, 191, 222, 223, 236, 240, 244, 245, 246, 248, 253, 257, 258, 262, 264, 265, 266, 267, 268, 269, 270, 273, 274, 276, 277, 278, 280, 281, 282, 283, 285, 286, 287, 288, 290, 295, 296, 297, 298, 314, 316, 322, 328, 329, 333, 354, 356, 367, 394, 455, 525 yuanqu (Yuan-toneelliederen) 278, 394 Yue Fei 203 Yungang 134 Yunnan 11, 188, 265, 286, 357, 359, 373, 378, 385, 403, 431, 450, 452, 458
zaju 278, 331, 394 Zangen uit Chu (chuci ) 96
Index
599
Zayton (Quanzhou) 271 Zeeroute 126, 127, 182, 184 zegel 356, 426 zelfmoord 34, 96, 149, 151, 265, 310, 322, 363, 370, 388, 390, 429, 461, 521, 540 Zelfversterkingsbeweging (ziqiang yundong ) 388, 430, 432, 435, 436, 437, 439, 441, 442, 443, 444, 445, 454, 464, 465, 473, 475, 477, 478, 479, 481, 482, 485, 486, 490, 496, 498, 503, 505, 524, 527, 528, 544, 561 Zen 165, 170, 229, 275, 323, 324, 325, 326, 327 zendeling 185, 350, 423, 424, 437, 438, 445, 446, 447, 448, 465, 466, 512, 519, 526, 527, 528 zending 420, 426, 428, 445, 446, 447, 464, 465, 496, 538 Zeng Guofan 405, 432, 433, 436, 437, 447 Zes Departementen (liubu ) 143, 288, 498 Zes Toezichtorganen (liufu ) 98 Zeven Wijzen van het Bamboebosje (zhulin qixian ) 130 Zhang (familienaam) 227 Zhang Daoling 122, 426 Zhang Fei 106, 330 Zhang Jian 440, 441, 475 Zhang Jue 72 Zhang Juzheng 309, 311, 312, 313, 486 Zhang Lu 73, 122 Zhang Qian 75 Zhang Xun 547, 548 Zhang Zhidong 477, 482, 483, 485 zhanguo 40 Zhangzhou 379, 527 Zhao Kuangyin 192 Zhao Xuemin 391 Zhejiang 237, 265, 266, 294, 379, 397, 513, 522 Zheng Chenggong 345, 357, 358, 359 Zheng He 293, 299, 300, 302, 314, 379 zhengtong (juiste overlevering) 232 Zhengzhou 23 Zhenzong 195, 201, 227 zhiguai 120, 169 zhiyi (het reguleren van de barbaren) 392, 434 Zhiyi 141 zhongguo (China/de landen van het midden, Rijk van het Midden) 2, 14, 41, 58 zhongguo tongshang yinhang (Keizerlijke Bank van China) 515 zhongguo yinhang (Bank van China) 515 zhongguoren 2 zhonghua (Hua van het midden) 547, 560
zhonghua diguo dahuangdi 547 Zhonghua minguo 14 Zhonghua renmin gongheguo 14 zhongti xiyong (de essentie van China met de methoden van het Westen) 434 zhongyuan 41 Zhou (dynastie) xiii, xiv, 22, 23, 25, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 38, 39, 40, 41, 42, 45, 46, 47, 48, 53, 55, 57, 58, 62, 63, 65, 69, 71, 100, 108, 120, 140, 149, 192, 199, 231, 232, 235, 262, 529 zhou (prefectuur) 144, 194 Zhou 33 Zhou Dunyi 231, 232 Zhou Enlai 542, 543, 544, 551 zhougong 34 Zhouli 51, 231 Zhu Di 290, 292, 295, 311 Zhu Xi 231, 232, 233, 234, 236, 238, 239, 264, 293, 310, 323, 324, 362, 389, 437 Zhu Youdun 278 Zhu Yuanzhang 266, 276, 277, 279, 286, 288, 289, 290, 295, 296, 304, 311, 351, 530 Zhu Zhenheng 236 Zhuang (etnische groep) 12 Zhuangzi (Meester Zhuang)/ Zhuangzi 50, 51, 90, 120, 121, 122, 568 zhuanluanwang 141 Zhuge Liang 106, 286, 330 Zhuhong 326 zhulin qixian (Zeven Wijzen van het Bamboebosje) 117, 129, 130 ziekte (ziek) 61, 62, 82, 99, 148, 213, 237, 257, 265, 323, 351, 391, 458, 459, 542, 558 zijde 19, 22, 23, 24, 32, 69, 76, 84, 85, 91, 94, 101, 102, 110, 114, 115, 129, 131, 153, 154, 159, 160, 161, 179, 181, 213, 214, 219, 230, 253, 267, 268, 297, 314, 315, 316, 322, 374, 375, 380, 387, 409, 411, 412, 413, 420, 421, 422, 423, 424, 439, 445, 450, 461, 518, 519, 540 Zijderoute 57, 76, 97, 104, 116, 126, 127, 128, 131, 135, 137, 154, 160, 164, 167, 172, 173, 180, 181, 182, 183, 187, 259, 263, 274, 519 zilver 43, 102, 154, 178, 179, 219, 220, 237, 246, 253, 267, 311, 312, 316, 318, 344, 358, 376, 377, 378, 380, 388, 409, 410, 412, 413, 414, 449, 451, 453, 454, 463, 515, 518 ziqiang yundong (Zelfversterkingsbeweging) 435 zizhi tongjian (Doorlopende Spiegel tot Hulp bij het Bestuur) 239
600
hemels mandaat
zomerpaleis 293, 422, 423, 470, 501, 510 zon 24, 53, 268, 396 zondebok 446, 449, 545 zongli yamen (Kantoor voor Algemene Regeling) 423, 436 zoon 19, 34, 45, 58, 62, 74, 75, 83, 85, 86, 94, 104, 116, 128, 129, 139, 141, 142, 143, 148, 149, 151, 183, 192, 201, 202, 203, 222, 223, 230, 235, 236, 259, 269, 273, 288, 289, 290, 299, 304, 310, 322, 326, 327, 339, 348, 356, 370, 372, 377, 388, 393, 444, 460, 461, 462, 484, 497, 512, 520, 522, 537 Zoon des Hemels (tianzi ) 33, 88, 141, 188, 189, 201, 251, 254, 255, 261, 356 zoroastrianisme 103, 183
zout 43, 58, 69, 70, 80, 156, 161, 177, 216, 220, 237, 253, 257, 266, 268, 269, 315, 358, 368, 377, 378, 398, 406, 421, 430, 451, 453, 462, 463 Zoutmeer (yanchi ) 20, 58, 156, 257, 275 Zou Yan 52 Zuidelijke Toneel (nanxi ) 331, 394 Zuidoost-Azi 10, 12, 96, 123, 182, 214, 282, 293, 299, 314, 315, 316, 321, 342, 343, 344, 349, 353, 358, 373, 374, 379, 380, 398, 409, 411, 434, 443, 450, 452, 512, 518 zuozhuan (De Traditie van Zuo) 52 zuyongdiao (Tang-belasting) 154 zwaard 43, 426
Index
601
602
hemels mandaat

Het Hemels Mandaat PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Het Hemels Mandaat PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

B A R E N D J.

het hemels mandaat

De geschiedenis van het Chinese Keizerrijk

het hemels mandaat

het hemels mandaat

Barend J. ter Haar

amsterdam university press

INLEIDING: HET TONEEL EN DE ACTEURS

HET BEGIN VAN CHINAs GESCHIEDENIS

HET FEODALE CHINA

HET VROEGE KEIZERRIJK

DE PERIODE VAN VERDEELDHEID

DE SUI, TANG EN VIJF DYNASTIEN

7.4.4 Wetenschap en technologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 7.4.5 Kunst en materile cultuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 8

DE QING-DYNASTIE: OPKOMST EN BLOEI (16441839)

DE LATE QING: CRISIS EN HERSTEL

HET EINDE VAN HET KEIZERRIJK

VAN TRADITIE NAAR DE MODERNE TIJD

Illustratie verantwoording . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 571 Index . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 575

Lijst van de belangrijkste dynastien

kaart 1 De moderne provincies en autonome regios van China, HongKong en Taiwan.

Lijst van kaarten

Over de kaarten enillustraties

IN L EI D ING : HET TONEE L EN DE ACTEU RS

kaart 2 Bergen en rivieren.

INLEIDING: HET TONEEL EN DE ACTEURS

1.1.3 Conceptuele problemen bij de term China

De studie van de Chinese geschiedenis

HET BE G IN VAN CHINA s G ESCHIE DENIS

De traditionele opvatting van Chinas vroegste Oudheid

HET BEGIN VAN CHINAs GESCHIEDENIS

De tijd voor de komst van het Chinese schrift

De Shang-heersers en hun rijk

HET F EODA L E CHINA

HET FEODALE CHINA (circa 1045221 v.Chr.)

De vroegste schriftelijke bronnen

De westelijke Zhou (circa 1045 771 v.Chr.)

3.2.1 Het verhaal van de val van de Shang

3.2.2 De macht van de westelijke Zhou

kaart 3 De Shang en Zhou.

HET FEODALE CHINA (circa 1045221 v.Chr.)

De oostelijke Zhou (770 256 v.Chr.)

3.3.1 De Lente en Herfst-periode (770 481 v.Chr.)

HET FEODALE CHINA (circa 1045221 v.Chr.)

3.3.2 De Strijdende Staten (481 221 v.Chr.)

kaart 4 De Strijdende Staten, hier weergegeven in de situatie rond350v.C.

HET FEODALE CHINA (circa 1045221 v.Chr.)

HET FEODALE CHINA (circa 1045221 v.Chr.)

3.4.1 Reflectie over de ideale heerser

HET FEODALE CHINA (circa 1045221 v.Chr.)

HET FEODALE CHINA (circa 1045221 v.Chr.)

HET VROEGE KEIZERRIJK (221 v.Chr.220 n.Chr.)

De Qin-dynastie (221 206 v.Chr.)

4.1.1 De voorgeschiedenis van de Qin

HET VROEGE KEIZERRIJK (221 v.Chr.220 n.Chr.)

4.1.2 De prestaties van de Qin

HET VROEGE KEIZERRIJK (221 v.Chr.220 n.Chr.)

4.1.3 Het graf van de Eerste Keizer

4.1.4 Het historische beeld van de Qin

De Han-dynastie (202 v.Chr 220 n.Chr.)

4.2.1 De westelijke Han (202 v.Chr 9 n.Chr.)

HET VROEGE KEIZERRIJK (221 v.Chr.220 n.Chr.)

4.2.2 De Xin-dynastie (9 23 n.Chr.)