Roma e lasht ishte nj qytetrim q u zhvillua prej nj komuniteti te vogl bujqsor t themeluar n Gadishullin Italik q n shekullin e 10-t para

Krishtit. I vendosur prgjat detit Mesdhe, ajo u b nj nga perandorit m t mdha n botn e lasht.[1] N shekujt e ekzistencs s saj, qytetrimi romak nga nj monarki adoptoi nj republik oligarkike dhe m von nj perandori autokratike. Romakt arritn t dominojn Evropn jugperndimore, Evropn juglindore (Ballkanin) dhe tr rajonin mesdhetar me an t asimilimit kulturor dhe pushtimit. Pr shkak t paqndrueshmris s brendshme dhe sulmeve nga popuj t ndryshm migrues, pjesa perndimore e perandoris, duke prfshir Italin, Hispanjn, Galin, Britanin dhe Afrikn u nda n mbretri t pavarura n shekullin e pest pas Krishtit. Perandoria Lindore Romake, q drejtohej nga Konstandinopoja, e prbr nga Greqia, Ballkani, Azia e Vogl, Siria dhe Egjipti, i mbijetoi krizs. Edhe pse kta t fundit i humbn territoret e Siris dhe Egjiptit nga Perandoria Islamike Arabe, Perandoria Romake e Lindjes do t mbijetonte edhe pr nj mijvjear, derisa territoret e fundit t saj u pushtuan nga Perandoria Otomane. Kjo faz mesjetare dhe e krishter e Perandoris njihet nga historiant me emrin Perandoria Bizantine. Qytetrimi romak shpesh grupohet n periudhn e antikitetit klasik bashk me Greqin e lasht, nj qytetrim q pati ndikim t madh n kulturn e Roms s lasht. Roma e lasht kontribuoi jashtzakonisht shum n zhvillimin e ligjeve, luftrave, artit, letrsis, arkitekturs, teknologjis dhe gjuhs dhe historia e saj vazhdon t ket nj ndikim t madh n bot sot. Prmbajtja [fshih] 1 Legjenda dhe historia 1.1 Themelimi dhe Mbretria Romake 1.2 Republika 1.3 Perandoria 2 Shoqria 2.1 Struktura e klasave 2.2 Familja 2.3 Edukimi 2.4 Qeveria 2.5 Ligji 2.6 Ekonomia 2.7 Ushtria 3 Kultura

3.1 Kuzhina 3.2 Gjuha 3.3 Feja 3.4 Arti, muzika dhe letrsia 3.5 Studimet shkollare 3.6 Lojrat dhe aktivitet 4 Teknologjia 5 Shnime 6 Referencat 7 Lexim i mtejshm 8 Lidhje t jashtme Legjenda dhe historia[redakto]

Themelimi dhe Mbretria Romake[redakto] Roma e Lasht Roman SPQR banner.svg Kjo sht nj seri artikujsh mbi Romn e Lasht Periudhat fsheh Mbretria Romake Republika Romake Perandoria Romake Principati Dominati Perandoria Romake e lindjes

Perandoria Romake perndimore Kushtetuta Romake fsheh Magjistratt e zakonshme fsheh Magjistratt e zakonshmm fsheh

Magjistratt e jashtzakonshmm fsheh

Tituj nderi fsheh Red right arrow.svg Artikulli kryesor: Mbretria Romake.

Sipas legjends, Roma u themelua n vitin 753 para Krishtit nga Romuli dhe Remi, q u rritn nga nj ujkonj. Sipas nj legjende, Roma u themelua m 21 Prill, 753 para lindjes s Krishtit nga vllezrit binjak q e kishin origjinn nga princi trojan Enea.[2] Romuli dhe Remi ishin nipa t mbretit latin, Numitorit t Alba Longs. Mbreti u rrzua nga froni nga vllai i tij mizor Hamuli ndrsa vajza e Numitorit, Rea Silva, lindi Remin dhe Romulin.[3][4] Rea Silva ishte nj virgjresh e Vests q u prdhunua nga Marsi, duke i br vllezrit gjysm-hyjnor. Mbreti i ri ishte i friksuar prej Romulit dhe Remit se mos ata ia merrnin fronin, kshtu q ai vendosi ti mbys.*4+ Nj ujkonj (ose gruaja e nj bariu n disa versione) i shptoi dhe i rriti ata dhe kur arritn moshn e pjekuris, i rikthyen fronin e Alba Longs Numitorit.[5][6] Binjakt themeluan qytetin e tyre, por Romuli e vrau Remin gjat nj grindjeje pr sundimin si mbret i Roms, megjithse disa burime thon se grindja ishte pr arsyen se emri i kujt do ti vendosej qytetit.[7] Romuli ishte burimi i emrit t qytetit.[8] Meq qyteti kishte ngelur me shum pak gra, legjenda thot se latint ftuan sabint n nj festival dhe vodhn femrat e tyre q ishin t pamartuara, duke uar n integrimin e latinve me sabint.[9] Nj legjend tjetr e thn nga historiani grek Dionisi i Halikarnasusit thot se princi Enea drejtoi nj grup trojansh n nj udhtim n det. Pas nj kohe t gjat n ujrat e ashpra, ata zbarkuan n buz t lumit Tiber. Jo gjat pas zbarkimit, burrat donin t vazhdonin rrugn n det, por grat q po udhtonin nuk donin t iknin. Nj grua, e quajtur Roma, u sugjeroi grave t tjera t digjnin anijet pr t mos lejuar largimin. N fillim, burrat ishin t inatosur me Romn, por m von ata e kuptuan se ndodheshin n nj vend ideal pr tu vendosur. Ata i vun vendit emrin e gruas q dogji anijet e tyre.[10] Qyteti i Roms u zgjerua rreth nj vau t lumit Tiber, nj kryqzim rrugsh plot trafik dhe tregti.[11] Sipas t dhnave arkeologjike, fshati i Roms ka mundsi t jet themeluar dikur rreth shekullit t 8t p.e.s, megjithse mund t shkoj deri n shekullin e 10-t p.e.s nga fiset latine t Italis, n maj t kodrs Palatine.[12][13] Etruskt, q m par ishin vendosur n veri t Etrurias, duket se kan vendosur pushtet politik n rajonin e Roms rreth fundit t shekullit t 7-t p.e.s, duke formuar elitn mbretrore dhe aristokratike. Etruskt, si duket, e humbn fuqin n zon n fund t shekullit t 6-t p.e.s, dhe n at pik, fiset e hershme latine dhe sabine rishpikn qeverin e tyre duke krijuar nj republik, me shum m tepr kufizime n pushtetin e sunduesit.[14]

Tradita romake dhe t dhnat arkeologjike e shfaqin Forumin Romak (Forum Romanum) si vatrn e mbretit dhe gjithashtu zanafilln e qendrs fetare. Numa Pompili ishte mbreti i dyt i Roms, duke pasuar Remin dhe Romulin. Ai filloi projektin e ndrtesave madhshtore me pallatin e tij mbretror t quajtur Regia dhe ndrtimin e kompleksit t virgjreshave t Vests. Republika[redakto] Red right arrow.svg Artikulli kryesor: Republika Romake. Sipas nj tradite dhe sipas shkrimtarve t mvonshm si Tit Livi, Republika Romake u krijua rreth vitit 509 p.e.s, kur i fundit nga shtat mbretrit romak, Tarkuin Krenari u rrzua dhe nj sistem i bazuar n magjistrat t zgjedhur nj her n vit dhe kuvende me prfaqsues t ndryshm u vendosn.[15] Nj kushtetut vendosi nj varg normash dhe balancimesh dhe ndarje pushtetesh. Magjistratt m t rndsishm ishin dy konsujt, q s bashku ushtruan pushtetin ekzekutiv n formn imperium, ose me urdhr ushtarak.*16+ Konsujt duhet t punonin me senatin romak, q fillimisht ishte nj kshill i prbr nga patric (fisnik), por q u rrit n madhsi dhe fuqi me kalimin e kohs.[17] Poste t tjera magjistratsh n Republik ishin pretort, edilt dhe kuestort.[18] N fillim, postet e magjistratve i kishin vetm patrict, por m von ato u bn t mundura edhe pr njerzit e thjesht, ose plebenjt.[19] Institucionet votuese t Republiks ishin comitia centuriata (asambleja e centurionve), q votonte pr shtjet e lufts dhe paqes dhe zgjidhte njerzit m t rndsishm, dhe comitia tributa (asambleja tribunale), q zgjidhte postet m pak t rndsishme.[20] Romakt gradualisht mposhtn popujt e tjer n gadishullin Italik, duke prfshir Etruskt.[21] Krcnimi i fundit i hegjemonis romake erdhi nga Taranto, nj koloni e madhe greke, q krkoi ndihmn e Pirros s Epirit n vitin 281 p.e.s, por kjo prpjekje dshtoi.[22][23] Romakt siguruan kolonit e tyre duke themeluar koloni romake n zonat strategjike, duke vendosur nj kontroll t qndrueshm mbi rajonin.[24] N gjysmn e dyt t shekullit t 3-t p.e.s, Romakt u prleshn me Kartagjenn n t parn nga tre Luftrat Punike. Kto luftra rezultuan n pushtimet e para romake prtej detit, duke pushtuar Sicilin dhe Hispanjn dhe n rritjen e Roms si fuqi e rndsishme.[25][26] Pasi mundn Maqedonin dhe Perandorin Seleucide n shekullin e 2-t p.e.s, romakt u bn fuqia dominuese n detin Mesdhe.[27][28]

Gaius Marius, nj gjeneral dhe politikan romak q reformoi dramatikisht ushtrin romake Dominimi i jashtm oi n grindje t brendshme. Senatort u bn t pasur n kurriz t ksaj, por ushtart, q shumica ishin fermer t vegjl, ishin larg shtpis pr m shum koh dhe nuk mund t ruanin tokn e tyre dhe varsia n rritje ndaj skllevrve t huaj dhe zgjerimi i latifundia (prona me prmasa toke shum t mdha) reduktuan disponueshmrin e punve t paguara.[29][30] T ardhurat nga plaka e lufts, tregtia n provincat e reja dhe sistemi i ri i taksave q prcaktonte nj kufi pr seciln klas t shoqris, krijoi mundsi t reja ekonomike pr t pasurit, duke formuar

nj klas t re tregtarsh, ekuestriant.[31] Ligji Lex Claudia pengonte senatort q t angazhoheshin n tregti kurse ekuestriant teorikisht mund t bheshin antar t Senatit, por pushtetin politik e kishin shum t kufizuar.[11][32] Senati u grind prher, vazhdimisht duke penguar reformat e rndsishme t toks dhe duke refuzuar ti jap klass s ekuestrianve nj vend m t lart n qeveri. Banda t dhunshme t njerzve t papunsuar npr qytete, t kontrolluara nga senatort rival, friksonin elektoratin me an t dhuns. Situata ishte n kulm n fund t shekullit t 2-t p.e.s nn vllezrit Grakus, nj ift tribunsh q tentuan t kalojn reformat e toks q do t rishprndanin tokat e mdha t patricve ndrmjet plebenjve. T dy vllezrit e u vran, por Senati kaloi disa nga reformat e tyre n nj tentativ pr t ulur gjakrat e trazirs dhe pr t qetsuar plebenjt dhe ekuestriant. Refuzimi i qytetaris romake q iu b qytetarve t qyteteve aleate italiane oi n fillimin e Lufts Sociale (91 p.e.s-88 p.e.s).[33] Reformat ushtarake t Gaius Mariusit bn q ushtart t jen m tepr besnik ndaj komandantit sesa ndaj qytetit dhe nj gjeneral i fuqishm mund t duronte harain e qytetit dhe t Senatit.[34] Kjo rezultoi n fillimin e lufts civile ndrmjet Mariusit dhe t favoritit t tij, Sils dhe kulminoi n diktatoriatin e Sils nga 81-79 p.e.s.[35] N mes t shekullit t 1-r p.e.s, tre burra, Jul Cezari, Pompeu dhe Krasi formuan nj pakt sekretTriumviratin e Par- pr t kontrolluar Republikn. Pas pushtimit t Galis nga Cezari, nj mnjanim ndrmjet Cezarit dhe Senatit rezultoi n luft civile, me Pompeun q kryesonte forcat e Senatit. Cezari qe fitimtar dhe u b diktator prjet.[36] N vitin 44 p.e.s, Cezari u vra nga senatort q e kishin kundrshtuar supozimin e tij pr t marr pushtetin absolut dhe q donte t rivendoste qeverin kushtetuese, por pas ksaj nj Triumvirat i Dyt, i prbr nga pasardhsi i prcaktuar i Cezarit, Oktavian dhe ish mbshtetsit e tij, Mark Antoni dhe Lepidi, morn fuqin. [37][38] Gjithsesi, kjo aleanc s shpejti u katandis n nj prleshje pr dominim. Lepidi migroi dhe kur Oktaviani mposhti Antonin dhe Kleopatrn e Egjiptit n betejn e Akciumit n vitin 31 p.e.s, ai u b sunduesi i padiskutueshm i Roms. [39] Perandoria[redakto] Red right arrow.svg Artikulli kryesor: Perandoria Romake. Me armiqt e mundur, Oktaviani mori emrin Augustus dhe pothuajse pushtetin absolut duke ruajtur vetm nj shtirje t forms republikane t qeveris.[40] Pasardhsi i tij i prcaktuar, Tiberiusi, mori pushtetin pa kundrshtim, duke vendosur dinastin Julio-Klaudiane, q zgjati deri n vdekjen e Neronit n vitin 68.[41] Zgjerimi territorial i asaj q ishte tani Perandoria Romake vazhdoi dhe shteti mbeti i sigurt, [42] pavarsisht nj serie perandorsh gjersisht t konsideruar si t shtrembruar dhe t korruptuar (pr shembull, pr Kaliguln thuhet se ishte i mendur dhe Neroni kishte nj reputacion pr mizorin dhe q ishte m shum i interesuar pr shqetsimet e tij private sesa pr shtjet e shtetit) [43]). Sundimi i tyre u pasua nga Dinastia Flaviane.[44] Gjat sundimit t Pes Perandorve t Mir (96-180), Perandoria arriti zenitin e saj territorial, ekonomik dhe kulturor.[45]

Shteti ishte i sigurt edhe nga krcnimet e jashtme dhe t brendshme dhe Perandoria qe e begat gjat Pax Romana (Paqja romake). [46][47] Me pushtimin e Dakis gjat sundimit t Trajanit, Perandoria arriti kulmin e zgjerimit territorial; dominioni I Roms n kt koh kishte nj siprfaqe prej 6.5 milion km.[48] Murtaja e Antoninit q u shprnda n Perandori gjat viteve 165-180 vrau afrsisht pes milion njerz. [49]

Perandoria Romake n zgjerimin e saj m t madh nn Trajanin n vitin 117. Periudha ndrmjet viteve 193 dhe 235 u dominua nga dinastia Severane dhe pa disa sundues t pazot, si Elagabalusi. [50] Kjo dhe influenca n rritje e ushtris oi n nj periudh t gjat kolapsi t njohur si Kriza e Shekullit t Tret. [51][52] Kriza mori fund nga sundimi i Dioklecianit, q n vitin 293 e ndau Perandorin n nj gjysm lindore dhe perndimore t njohur si tetrarki e dy bashkperandorve dhe dy kolegve m t rinj. [53] Bashk-sunduesit e Perandoris konkurruan dhe luftuan pr supremaci pr m shum se gjysm shekulli. M 11 Maj 330, perandori Konstantin I me vendosmri vendosi Bizantin si kryeqytetin e Perandoris Romake dhe e riemrtoi Konstandinopoj.[54] Perandoria u nda n Perandorin Romake t Perndimit dhe Perandorin Romake t Lindjes (m von e njohur si Perandoria Bizantine) n vitin 395. [55] Perandoria Romake ngacmohej vazhdimisht nga dyndjet e barbarve dhe rnia graduale e Perandoris Perndimore vazhdoi me kalimin e shekujve.[56] N shekullin e 4-t, migrimet n perndim t Hunve ishin shkaku q Vizigott krkuan strehim n kufijt e Perandoris Romake. [57] N vitin 410, Vizigott, nn sundimin e Alarikut t I, plakitn qytetin e Roms. [58] Vandalt pushtuan provincat romake t Galis, Hispanjs dhe Afriks Veriore dhe n vitin 455 plakitn Romn. [59] M 4 Shtator 476 kryetari i gjermanikve, Odoakri detyroi perandorin e fundit t perndimit, Romulus Augustusin, t abdikonte.[60] Pasi kishte zgjatur pr afrsisht 1200 vjet, sundimi i Roms mbi Perndimin i erdhi fundi. [61] Perandoria Lindore do psonte nj fat t ngjashm, megjithse jo kaq drastik. Justiniani mundi t ripushtoj Afrikn Veriore dhe Italin, por zotrimet bizantine n perndim u reduktuan n Italin jugore dhe Sicilin disa vjet pas vdekjes s Justinianit.[62] N lindje, pjesrisht si rezultat i Murtajs s Justinianit, bizantint u krcnuan nga ngritja e Islamit, ndjeksit e t cilit pushtuan territoret e Siris dhe Egjiptit dhe s shpejti u bn nj krcnim direkt pr Konstandinopojn.[63][64] Prap se prap, bizantint, mundn t ndalin ekspansionin islamik n tokat e tyre gjat fundit t shekullit t 8-t dhe gjat fillimit t shekullit t 9-t rimorn tokat e pushtuara. [11][65] N vitin 1000 Perandoria Lindore ishte n kulmin e saj: Basili II ripushtoi Bullgarin dhe Armenin, kultura dhe tregtia lulzonin. [66] Gjithsesi, pak pas ktij zgjerimi, ai befas u ndal n vitin 1071 n Betejn e Manzikertit. Kjo e fundit e oi perandorin n nj rnie dramatike. Disa shekuj grindjeje t brendshme dhe pushtimet e turqve I shtruan rrugn perandorit Aleksi I Komneni pr ti krkuar ndihm perndimit m 1095. [63] Perndimi iu prgjigj me an t Kryqzatave prfundimisht duke rezultuar n Plakitjen e Konstandinopojs nga vet pjesmarrsit e Kryqzats s Katrt. Pushtimi i Konstandinopojs m 1204-n do t shihte copzimin e atyre pak tokave q i kishin mbetur perandoris n gjendjet e mvonshme, fitorja e fundit e t cils ishte ajo e Nikes. [67] Pas rimarrjes s Konstandinopojs nga forcat perandorake, perandoria nuk ishte gj tjetr vese pak m I madh se

nj shtet grek I prqendruar n brigjet e Egjeut. Perandoris Lindore I erdhi fundi kur Mehmeti II pushtoi Konstandinopojn m 29 Maj 1453. [68] Shoqria[redakto]

Qyteti perandorak i Roms ishte qendra urbane m e madhe e kohs, me nj popullsi rreth 1 milion persona (sa madhsia e Londrs n shekullin e 19-t, kur Londra ishte qyteti m i madh n bot). [69][70] Hapsirat publike n Rom zhurmonin kudo nga tingllima e rrotave t hekurta t karrocave. Madje Jul ezari dikur propozoi ndalimin e trafikut t karrocave gjat dits. Prafrimet historike tregojn se rreth 20 % e popullsis q ishte nn juridiksionin e Roms s lasht (25-40%, n varsi t standardeve t prdorura, n Italin romake) [71] jetonin n qendra urbane t panumrta, me popullsi mbi 10,000 ose m shum dhe gjithashtu jetonin n vendbanime ushtarake. Kjo sht nj shifr shum e lart urbanizimi pr standarde para-industriale. Shumica e ktyre qendrave kishin nj forum dhe tempuj dhe ndrtesa me stile t ngjashme me ato t Roms, por n shkall m t vogla. Struktura e klasave[redakto]

Zonat nn kontrollin romak Republika Romake Perandoria Romake Perandoria Romake Perndimore Perandoria Bizantine Shtetet pasardhse t Perandoris Bizantine Shoqria romake shihet gjersisht si hierarkike me skllevrit (servi) n fund, t liruarit (liberti, ish skllevr q jan t lir) sipr tyre dhe qytetar t lindur t lir (cives) n krye. Qytetart e lir ndaheshin m tej n klasa. Ndarja m e madhe dhe m e hershme ishte ndrmjet patricve, q mund t gjurmonin origjinn e tyre te nj nga 100 patriarkt n themelimin e qytetit dhe plebenjt, q nuk kishin paraardhs njrin prej 100 patriarkve. Kjo ndarje u b m pak e rndsishme gjat pjess s fundit t Republiks, sepse disa familje plebeje ishin shum t pasura dhe kishin hyr n politik dhe disa familje patrice patn koh t vshtira. dokush, patric apo plebe, q mund t numronte njrin nga paraardhsit e tij si konsull ishte nj fisnik (nobilis); nj burr q ishte i pari n familjen e tij q bhej konsull, si Marius ose Ciceroni, njiheshin me emrin novus homo (njeri i ri) dhe i fisnikronte pasardhsit e tij. Origjina patrice, prap se prap t akordonin prestigj shum t lart dhe shum poste fetare ishin vetm pr patrict. Nj ndarje klasash e bazuar n shrbimin ushtarak u b m e rndsishme. Antarsia n kto klasa ishte e vendosur periodikisht nga enzort, sipas pronave. M t pasurit ishin senatort, q

dominonin politikn dhe kishin komandn e ushtris. Pastaj vinin ekuestriant ose ekuitt (disa her e prkthyer si kalorsit) q fillimisht ishin ata q mund t prballonin pr t paguar pr nj magazin, por q m von formuan nj las t fuqishme tregtarsh. Disa klasa t tjera, fillimisht t bazuara n pajisjet ushtarake q antart e grupit mund t prballonin pr t bler, q ndiqeshin nga proletarii, qytetart q nuk kishin fare pron. Prpara reformave t Mariusit ata nuk mund t kryenin shrbimin ushtarak dhe prshkruheshin thjesht pak m sipr se skllevrit e liruar pr nga pasuria dhe prestigji. Pushteti i vots n Republik ishte i varur sipas klass. Qytetart regjistroheshin n grupe votuese, por grupet e klasave t pasura kishin m pak antar se ato t njerzve m t varfr, t gjith proletarii-t regjistroheshin t tr n nj grup. Votimi kryhej sipas radhs s klasave dhe ndalonin kur shumica e grupeve kishin votuar, duke br q klasat m t varfra t mos votonin dot. Qytetet e huaja aleate shpesh iu jepej e Drejta Latine, nj nivel ndrmjets midis qytetarve me t drejta t plota dhe t huajve (peregrini), q u jepte qytetarve t tyre t drejtat e ligjit romak dhe i lejonte magjistratt kryesor t tyre t bheshin qytetar me t drejta t plota. Ndrsa kishte shkall t ndryshme t s drejts latine, ndarja kryesore ishte midis cum suffragio ("me vot"; t regjistruar n grupe votuese dhe q kishin mundsi t merrnin pjes n comitia tributa) dhe sine suffragio ("pa vot"; q nuk kishin mundsi t merrnin pjes n politikn romake). Disa prej qytetarve t qyteteve italiane aleate me Romn iu dha qytetari e plot pas Lufts Sociale (91-88 p.e.s) dhe qytetaria e plot u zgjerua pr t gjith njerzit e lir t lindur n perandori nga Karakala n vitin 212. Femrat kishin disa t drejta baz krahasuar me meshkujt, por nuk konsideroheshin qytetar me t drejta t plota, prandaj nuk lejoheshin t votonin ose t merrnin pjes n politik. Familja[redakto]

Nj portret familjeje n qelq, q daton rreth vitit 250, ku tregohet mamaja, i biri dhe vajza. Dikur mendohej se ishte nj portret I familjes s Valentinianit III. Njsit baz t shoqris romake ishin familjet dhe fiset. [72] Familjet prfshinin kreun e familjes (zakonisht babai), pater familias (babai i familjes), gruan e tij, fmijt dhe t afrmit e tjer. N shtresat e larta, skllevrit dhe shrbyesit gjithashtu ishin pjes e familjes.[72] Kreu i familjes kishte fuqi t madhe (patria potestas, fuqia e babait)mbi ata q jetonin me t: ai mund t detyronte martesat (zakonisht pr para) dhe divorcin, ti shiste fmijt pr skllevr, t deklaronte pronat e vasalve si t tijat dhe mund edhe t dnonte ose t vriste pjestar t familjes (megjithse kjo e fundit pushoi s ushtruari pas shekullit t 1-r p.e.s. [73] Patria potestas vlente edhe pr djemt e rritur q kishin familjen e tyre: Nj burr nuk konsiderohej paterfamilias, as nuk mund t kishte prona, kur babai i tij jetonte. [73][74] Gjat periudhs s hershme t historis romake, nj vajz, kur martohej, binte nn kontrollin (manus) e paterfamilias t burrit t saj, megjithse n fund t Republiks ky zakon doli nga moda, sepse grat mund t vazhdonin t zgjidhnin familjen e babait t saj si familjen e vrtet. [75] Prap se prap, pr shkak se romakt njihnin origjinn vetm nga ana mashkullore, do fmij nj femr kishte i prkiste familjes s burrit t saj. [76]

Pak dashuri ose dhembshuri shfaqej pr fmijt e Roms. Fmijt e padshiruar shiteshin pr skllevr; mamaja ose nj e afrme m e moshuar kujdesej edhe pr djemt edhe pr vajzat; fmijt mund t qndronin n nj tavolin me prindrit por nuk mund t merrnin pjes n bisedime. Nj infermiere greke iu msonte fmijve edhe latinisht edhe greqisht; babai iu msonte djemve si t notonin dhe si t kalronin, megjithse ai ndonjher punsonte nj skllav pr ti msuar fmijve. N moshn 7 vjeare djemt fillonin edukimin. Duke mos pasur ndrtesa shkollash, ort e msimit mbaheshin mbi nj ati (nse ishte errsir, djali duhej t mbante nj llamb ndriuese pr n shkoll). Tabela t mbuluara me dyll prdoreshin, sepse letra, papirusi dhe pergamena ishin shum t shtrenjta-ose ai mund t shkruante mbi rr. Nj kafshat buke merrej pr tu ngrn. Sigurisht, materialet pr djemt e pasur i mbante nj skllav. [77] Grupe t lidhura nga familja formonin nj fis (gens). Fiset ishin t lidhura nga gjaku ose adoptimi, por ishin gjithashtu aleanca politike dhe ekonomike. Sidomos gjat Republiks Romake, kur disa fise t fuqishme ose Gentes Maiores, dominuan jetn politike. Martesa n Romn e lasht shpesh vlersohej m shum si aleanc politike dhe financiare sesa nj lidhje romantike, ky fenomen shum i prhapur n shtresat e larta. Baballart shpesh filluan t krkojn burra pr vajzat e tyre kur ato arrinin moshn 12 dhe 14 vje. Burri ishte gjithmon m i vjetr se nusja. Ndrsa vajzat e shtresave t larta martoheshin shum t reja, ka prova se grat e shtresave m t ulta martoheshin n fund t adoleshencs ose n fillim t t njzetave. Edukimi[redakto] Gjat Republiks s hershme, nuk kishte shkolla publike, kshtu q prindrit i msonin djemt si t lexonin dhe t shkruanin, ose nga skllevr t edukuar, t quajtur paedagogi, zakonisht me origjin greke. [78][79][80] Qllimi kryesor i edukimit gjat ksaj periudhe ishte pr t trajnuar burrat e rinj n bujqsi, artin e lufts, traditat romake dhe shtjet publike.[11] Djemt e rinj msonin shumicn e jets qytetare duke shoqruar baballart n funksionet e tyre politike dhe fetare, duke prfshir Senatin pr djemt e fisnikve.[11] Djemt e fisnikve merreshin si ndihms nga nj figur e rndsishme politik n moshn 16 vje dhe merrte pjes n fushata ushtarake n moshn 17 vjeare (ky sistem ishte n prdorim n disa familje fisnike n epokn perandorake).[11] Praktikat edukuese u ndryshuan kur u pushtuan mbretrit Helenistike duke rezultuar n influencn greke, megjithse duhet thn se praktikat edukuese romake ishin prap se prap t ndryshme nga ato greke. [11][81] Nse prindrit mund ta prballonin kt, djemt dhe vajzat 7 vjeare drgoheshin n nj shkoll private jasht shtpis t quajtur ludus ku nj msues (i quajtur litterator ose magister ludi, q shpesh ishte me origjin greke) i msonte lexim, shkrim dhe ca greqisht, deri n moshn 11 vje. [11][80][82] Duke filluar nga mosha 12 vje, nxnsit shkonin n shkoll sekondare ku msuesi (tani quhej grammaticus) i msonte greqisht dhe letrsi romake. [11][11] N moshn 16 vjeare, disa nxns shkonin n shkoll retorike (ku msuesi, pothuajse gjithmon grek, quhej retor). [11][11] Edukimi n kt nivel i prgatiste nxnsit pr karrier n juridik, q krkonte q nxnsit t memorizonin ligjet e Roms. [11] Nxnsit shkonin n shkoll dit pr dit, prvese kur kishte festivale fetare dhe kur kishte dit tregu. Kishte gjithashtu pushime vere. Qeveria[redakto] Fillimisht, Roma sundohej nga mbretr, q zgjidheshin nga fiset kryesore. [83] Natyra ekzakte e pushtetit t mbretit mbetet e paqart. Ai mund t ket pasur pushtet pothuajse absolut ose mund

t ket qen thjesht kryetari i ekzekutivit i Senatit dhe popullit. T paktn n shtje ushtarake, autoriteti i mbretit ishte absolut. Ai ishte gjithashtu kreu fetar. Prve autoritetit mbretror, kishte tre kuvende prfaqsuese: Senati romak, q vepronte si nj trup kshillues i mbretit; Comitia Curiata, q miratonte dhe ratifikonte ligjet e sugjeruara nga mbreti; dhe Comitia Calata, q ishte nj kuvend i kolegjit priftror q mund t mblidhte njerzit n mnyr q t siguroj njerz ose dshmitar pr t dgjuar shpalljet dhe pr t deklaruar kalendarin e festave pr muajt n vazhdim.

Prfaqsim i nj seance n Senatin romak: Ciceroni sulmon Katilinn, nga nj afresk i shekullit t 19t Prleshja e klasave n Republikn romake rezultoi n nj przierje t pazakont demokracie dhe oligarkie. Fjala republik vjen nga latinishtja res publica q n kuptimin e drejtprdrejt do t thot biznes publik. Ligjet romake tradicionalisht mund t kaloheshin vetm nga vota e kuvendit popullor, Comitia Tributa. Gjithashtu, kandidatt pr poste publike duhej t garonin n zgjedhje. Gjithsesi, Senati romak prfaqsonte nj institucion oligarkik, q vepronte si nj trup kshillues. N Republik, Senati mbante autoritet shum t madh (auctoritas), por nuk kishin fuqi legjislative; teknikisht ishte thjesht nj trup kshillues. Gjithsesi, meqense senatort ishin shum ndikues, ishte e vshtir q t kryeje ndonj gj kundr vullnetit kolektiv t Senatit. Senatort e rinj zgjidheshin nga patrict m t kualifikuar, nga enzort, q gjithashtu mund t largonin nj senator nga zyra e tij nse gjendej se ishte moralisht i korruptuar; nj akuz ishte ryshfeti, ose nn Katonin Plak, prqafimi me gruan e tjetrit n publik. M von, nn reformat e diktatorit Sila, kuestort bheshin antar automatik t Senatit, ndonse shumica e reformave t tij nuk mbijetuan. Republica nuk kishte burokraci fikse dhe mblidhte taksat nprmjet nj sistemi q kishte nj kufi t caktuar pr seciln klas. Postet e qeveris si ato t kuestorit, edilit ose prefektit financoheshin nga vet parat e mbajtsit t postit. N mnyr pr t mos lejuar q nj qytetar t mos bhej shum i fuqishm, magjistratt e rinj zgjidhen vit pr vit dhe duhej ta prdornin pushtetin bashk me kolegt e tjer. Pr shembull, nn kushte normale, autoriteti m i lart mbahej nga dy konsuj. Kur kishte emergjenc, nj diktator emrohej. Prgjat Republiks, sistemi administrativ rishikohej her pas here pr tu pajtuar me krkesat e reja. N fund, u tregua i paefektshm n dominionin e Roms q zgjerohej dit pr dit, duke kontribuar n vendosjen e Perandoris Romake. Gjat fillimit t Perandoris, forma republikane e qeveris u ruajt. Perandori romak konsiderohej thjesht si princeps ose qytetar i par dhe Senati fitoi pushtetin legjislativ dhe t gjith autoritetin ligjor q m par e mbanin kuvendet popullore. Gjithsesi, sundimi i perandorve sa erdhi e u b m shum autokratike dhe Senati u reduktua n nj trup kshillues t prcaktuar nga perandori. Perandoria nuk trashgoi nj grup burokracish nga Republika, meqense Republika nuk kishte struktura qeverisse permanente prve Senatit. Perandori prcaktonte asistentt dhe kshilltart por shtetit i mungonin shum institucione, si mungesa e nj institucioni ku planifikohej buxheti qendror. Disa historian e kan cituar kt si nj arsye t rndsishme pr rnien e Perandoris Romake. Ligji