Hostiloge

2 3
Confict
Eva Matthys
Atelierdocenten : William Lievens & Hugo Vanneste
Academiejaar: 2012-2013
19 juni 2013
Sint-Lucas Architectuur Gent
Master of Science in Architectuur
Hostiloge
4 5
Inhoudstafel
De Opdracht
Vizier
Inleiding
Issue
Case
Design
Confict 16 Beeld 27
Memory 28 Beeld 48
Tourism 50 Beeld 52
Confict 56 Beeld 68
Memory 70 Beeld 76
Tourism 78 Beeld 86
Memory 90 Beeld 98
Tourism 91 Beeld 100
Confict 94 Beeld 102
13
55
89
7
8
9
6 7
Conflict is de titel van de masterproef 2012-2013 binnen eAD. Het doel
van de oefening is om stil te staan bij het aspect van oorlog en vrede in een hedendaagse
context. Via een ontwerpend onderzoek gebeurt een refectie over de draagwijdte van deze
humanitaire catastrofe en over de rol en positie van architectuur in voorbije, huidige of
komende toestanden van uitzondering.
De doelstellingen van deze opdracht zijn het vormen van een maatschappelijke
standpuntontwikkeling omtrent architectuur tegen de achtergronden van confict als
universeel gegeven. Het gaat om een open vraagstelling waarbij het opzetten van een
individueel onderzoeks - en ontwerptraject met architecturaal resultaat de doelstelling is.
Met een studietrip naar de vroegere frontlinie van WOI ging de opdracht van start. De Eerste
Wereldoorlog of de Groote Oorlog was het eerste internationale confict op wereldschaal.
De Opdracht
8 9
vizier Inleiding
Conflicten hebben en zullen altijd bestaan. Een confict is vaak een
proces van verandering naar een andere toekomst. Het vormt een nieuwe laag in het geheugen
van het landschap. De manier waarop met deze laag wordt omgegaan heeft een weerslag in de
architectuur van de post confict plek. Na een confict wordt men geconfronteerd met het herstel
en de heropbouw. Dit herstel is zowel fysisch als psychologisch. De plek is gevuld met traumas en
slechte herinneringen.
Het leed krijgt een plaats binnen de architectuur van de wederopbouw. De gebouwde omgeving
speelt een rol in het al dan niet herdenken of vergeten van het trauma. Dit onderzoek gaat op zoek
naar de rol van architectuur op een post confict plek. Hoe gaat een plek herstellen van confict?
Welke impact heeft het confict op het geheugen van de plek?
Historici willen begrijpen hoe de wereld van toen en nu in elkaar zit, ontwerpers zijn dan weer op
zoek naar hoe de wereld zou kunnen worden. Een visueel en ruimtelijke interventie is de kern
van het vak van de ontwerper. Het ontwerp-onderzoek is gericht op de kritische verbeelding
van ruimtelijke opgaven. Bepaalde ankerpunten worden geselecteerd op een deels intutieve
en tactiele manier. Dit resulteert in een ontwerpend onderzoek dat werkt met scenarios en
ontwikkelen van modellen.
Een conflict resulteert vaak in de
gedeeltelijke of volledige destructie
van de gebouwde omgeving. Het
doelbewust vernietigen van de
collectieve identiteit van een volk door
destructie van de stedelijkheid maakt
sinds het einde van de Koude oorlog
deel uit van het arsenaal aan militaire
technieken. Een geruneerd landschap
is dikwijls de uitkomst van het conflict
waarbij de gebouwde omgeving zlf
het doelwit blijkt te zijn. Symbolische
gebouwen worden bewust aangevallen
om de tegenstanders te schaden. De
plek van het conflict is gevuld met
traumas en slechte herinneringen.
Mijn onderzoek bouwt hierop verder
en is een reflectie over wat er op een
post-conflict plek wordt gebouwd.
Welke invulling krijgt het conflict in
het landschap? Wordt het conflict
herdacht of net vergeten? Het
scheppen van een breed kader,
over de verschillende reacties die
volgden uit een bepaald conflict, is
noodzakelijk. De mogelijke gevolgen
voor het conflict-landschap kwamen
duidelijk naar voor bij een variatie aan
conflicten.
Na een bezoek aan de Westhoek
binnen het thema van WOI werd al
snel duidelijk dat het oorlogsverleden
sterk aanwezig is in het landschap.
De vele begraafplaatsen, relicten
en monumenten vormen bakens
van herinnering in het landschap.
Via deze architectuur worden de
oorlogsdoden herdacht. In Ieper, ook
wel de hoofdstad van de Westhoek,
werd voor een overtuigde vorm van
reconstructie gekozen. De keuze voor
deze bepaalde wijze van omgaan met
het voorbije conflict heeft een impact
op de stad zoals we die vandaag
kennen.
Echter honderd jaar na de Eerste
Wereldoorlog zijn de laatste levende
getuigen verdwenen. De sporen in
het landschap vormen de laatste
overgebleven getuigenissen. Ten
gevolge van de 100 jarige herdenking
van WOI zullen vele toeristen van
over de hele wereld afzakken naar
Ieper en omstreken. Heel wat
geschiedkundigen, restaurateurs
en andere erfgoedmedewerkers zijn
druk in de weer om alle bestaande
monumenten en andere gedenktekens
te restaureren en inventariseren.
Het brengt interessante inzichten en
vraagstukken met zich mee, zal het
toerisme er niet voor zorgen dat de
gedenktekens aan betekenisverlies
gaan lijden?
Bestaat er daarenboven geen conflict
tussen de fysieke instandhouding
en de mentale gesteldheid van het
gedenkteken? Wat is de betekenis
van deze monumenten nog honderd
jaar na het conflict?

Bestaat er een conflict
tussen de fysieke
instandhouding en de
mentale gesteldheid van
het gedenkteken?
10 11
Tourism Design
Memory
Case
Conflict
Issue
Deze refectienota is verdeeld in drie fases nl. Issue, case en design. Elke fase wordt behandeld
aan de hand van de concepten confict, geheugen en toerisme.
= Schetsen van een
universeel kader
omtrent het herstel
van conflict.
= Manier waarbinnen
conflict wordt
bekeken. Als oorlog of
tegenstrijdigheid. Het
conflict heeft gevolgen
voor het geheugen
van en het toerisme
op de plek.
= Impact van het
conflict op het
geheugen van de
plek.
= Impact van het
toerisme op het
geheugen van de
plek.
= Kader toepassen
op de Case van
de vroegere WOI
frontstreek, meer
bepaald in Ieper.
= Verder inzoomen
op de Lakenhal,
historisch gebouw
op de Grote Markt
van Ieper.
12 13
Issue
14 15
In 2001 werden twee grote Boeddha beelden in de vallei van Bamyan (Afghanistan) vernietigd. De
Taliban beval de vernietiging van alle beelden van andere godsdiensten dan de Islam.
16 17
Issue - CONFLICT
Een oorlog is het gevolg van een onderling confict tussen verschillende landen of partijen. In
moderne oorlogen worden niet alleen mensen gedood, maar wordt ook geprobeerd hun cultuur te
vernietigen om zo zelfs de herinnering aan de doden uit te wissen.
De gebouwde omgeving blijkt binnen de huidige conficten steeds vaker het doelwit te
zijn. Symbolische gebouwen worden bewust aangevallen om schade te berokkenen bij de
tegenstanders. De systematische vernieling van de stad was bedoeld om de ziel ervan te breken,
om de bewoners te beroven van hun
vertrouwde omgeving. Sinds het einde
van de Koude oorlog maakt deze strategie
van doelbewuste vernietiging van de stad
deel uit van het arsenaal aan militaire
technieken.
Om de plaatselijke cultuur en religie in
de vallei van Bamiyan in Afghanistan
uit te wissen, vernietigden de taliban in
2001 twee grote Boeddhabeelden en om
dezelfde reden probeerden de Servirs tijdens de Bosnische oorlog (1992-1995) de stad Sarajevo
te vernietigen. Kort na het opblazen van de beelden in Afghanistan werden de beroemde Twin
Towers in New York door terroristen van Al Qaida verwoest om de gehate cultuur van het vrije
Westen in het hart te treffen. De nationale musea in Beiroet, Koeweit, Bagdad, Kabul, Jalalabad
en Freetown werden tijdens de recente oorlogen geplunderd. Hele steden werden verwoest,
waaronder Beiroet, Kabul en Nablus.
1
Deze verwoesting van de gebouwde omgeving wordt in de
literatuur beschreven als urbicide.
2

1 GOLDEWIJK, Berma Klein;FRERKS, Georg; VAN DER PLAS, Els, Cultural emergency in confict and disaster (Belgi, NAI
publishers prince claus fund, 2011)
2 ABUJIDI, Nurhan, Urbicide in Nablus: Social Resilience and the Remaking of Space in the Post-Disaster Environment,
in NAI PUBLISHERS, Cultural emergency in confict and disaster (Belgi, NAI publishers prince claus fund, 2011) pp. 322-
342.
De stad is de versteende
uitdrukking van
geschiedenis en identiteit
Nurhan Abujidi
Targetting architecture

Palestijnse architecte Nurhan Abujidi schreef er een doctoraat over. Ze bestudeerde de strategie
van het Isralische leger in Palestijnse gebieden. Het vernietigen van gebouwen met een
strategische of militaire waarde komt in elke oorlog voor. Maar urbicide gaat nog veel verder :
gebouwen worden vernietigd omwille van hun symboliek. De gebouwde omgeving wordt
vernietigd om het collectief geheugen en de identiteit van een volk te raken. Volgens Abujidi wordt
deze urbicide bedreven vanuit de psychologische en politieke ontkenning van de andere, in haar
onderzoek, de Palestijn. Door de Palestijnse gebouwde omgeving te vernietigen wordt ook de
collectieve geschiedenis en identiteit vernietigd. Ze ziet de Palestijnse steden als de versteende
uitdrukking van die geschiedenis en identiteit.
3
De strategie van urbicide volstrekt zich volgens twee strategien: constructie en destructie. Via
de strategie van constructie gaat het Isralisch leger strategisch bouwwerken inplanten in het
Palestijns gebied. Het leger houdt de Palestijnse ruimtelijke structuur in een wurggreep door deze
gebieden te versnipperen, de stedelijke uitbreiding in te snoeren en de mobiliteit te bemoeilijken.
Het leven in de Palestijnse steden raakt verlamd. Het objectief van de tweede strategie, die
van destructie, is ook het uitoefenen van controle. Het kluwen aan Palestijnse structuren wordt
doorbroken door tactische vernietiging van bepaalde
gebouwen. Dit om de doorgang voor het leger te verbreden
binnen de wirwar van Palestijnse steegjes. Verder worden
ook symbolische en historische gebouwen opgeblazen om
de identiteit van het volk te schenden. De scheiding tussen
publiek en privaat wordt ondermijnd door het positioneren
van forced route explosies. Isralische soldaten banen
zich daarbij een weg door de woningen door er simpelweg
gaten in te blazen. Deze aanpak maakte iedere vorm
van normaal leven onmogelijk en verstoorde de privacy.
Abujidi suggereert de medewerking van architecten aan de
Isralische oorlogsstrategien.
Urbicide ontzegt de Palestijnen hun recht op een modern
stedelijk leven. Buitenshuis werken wordt bemoeilijkt door
het ondermijnen van de mobiliteit. De economie wordt
verstoord waardoor de Palestijnen gedwongen zijn opnieuw
traditioneel en zelfvoorzienend te leven. De stad wordt opnieuw platteland. De Palestijnen
ontwikkelden methodes tegen de georganiseerde vernietiging van hun steden. De collectieve
herinneringen aan het stadsleven werden levend gehouden door het doorvertellen van verhalen
over het vroegere stadsleven. De solidariteit onder de stadsbewoners herleeft na een aantal
decennia aan individualisering. Stadsbewoners delen voedsel en andere levensnoodzakelijke
middelen met elkaar. Solidariteit wordt een overlevingsstrategie.
Volgens Abujidi hebben architecten en stedenbouwkundigen de verantwoordelijkheid om de
Palestijnse stedenbouw en architectuur te conserveren en te documenteren. Steden zijn gelaagde
en dynamische entiteiten met architecturale elementen uit verschillende periodes en culturen. Zij
moeten vermijden dat n bepaalde laag uitgewist wordt of de andere gaat domineren.
3 zie 2
Architecten moeten
vermijden dat n
bepaalde laag
wordt uitgewist
of een andere gaat
domineren.
In deze fase van het onderzoek ga ik op zoek naar een definitie van het begrip conflict en
welke gevolgen hedendaagse conflicten hebben op de gebouwde omgeving.
18 19
Urbicide
Constructie
Isralische controleposten
1
(foto1) en illegale Joodse dorpen
2
(foto 2) die het Palestijnse
dorp insluiten zijn voorbeelden van urbicide door constructie. Via strategische inplanting van
Isralische bouwwerken vergroot het Isralische leger haar controle op de Palestijnse ruimtelijk
infrastructuur.
1 Afbeelding van www. windsofchange.net/archives/images/Israeli%20Border%20Post.jpg (geconsulteerd op 7 mei
2013).
2 Afbeelding van www.media.israelhayom.co.il/2012/12/04/135461286354969787a_b.jpg (geconsulteerd op 7 mei
2013).
Destructie
Foto 1 : Khan al wakala was een karavanserai
1
in de Palestijnse stad Nablus die volledig werd vernield
door het Isralische leger. Het was n van de meest iconische gebouwen van de stad. De vernietiging
van dit historische bouwwerk was een strategische destructie door het Isralische leger.
Foto 2: Het labyrintische netwerk van steegjes stelde het leger voor onoverkomelijk problemen in
haar pogingen om de verzetsstructuren in het kamp te breken. De oplossing voor dit probleem kwam
was om de buurt op te vatten als een volstrekt massief bouwblok en er gewapend met een GPS
letterlijk wormgaten door te boren op zoek naar de schuilplaatsen van vermeende terroristen. Deze
tactiek werd walking trough walls genoemd.
2

1 Een soort herberg met enkele winkels en stallen.
2 WEIZMAN, Eyval, Urban warfare: Walking Trough Walls, in: WEIZMAN, Eyal, Hollow Land (
20 21
Gordon Matta Clark, Offce Baroque, 1977
1
In 1977 transformeerde Matta-Clark in Antwerpen een kantoorgebouw tot Offce Baroque. Hij
maakte in de binnenruimte van het gebouw uitsnijdingen in de vorm van twee overlappende
cirkels. Doorheen verdiepingen een bizar patroon van doorkijken en ruimtelijke fguren. Door
kleine variaties in de uitsnijdingen werd een effect van beweeglijkheid opgeroepen. Dit werk doet
sterk denken aan de militaire destructie strategie van het Isralische leger. Het leger blies gaten
doorheen verschillende Palestijnse woningen en ondermijnde op deze manier de scheiding tussen
het publieke en private.
1 www.artscool.cfa.cmu.edu/ ~king/study/artweb/earthworks/sld021.jpg (geconsulteerd op 21 mei 2013).
22 23
reflectie
Urbicide resulteert in een nieuwe manier van leven. Bepaalde plekken krijgen een nieuwe
betekenis en mensen gaan op een eigen manier hier mee om. Het leven in runes wordt een gevolg
van de urbicide.
Eyal Weizman schrijft over urbicide als een tactiek in zijn boek Hollow Land. Hij ziet in deze
urbicidale tactiek, Walking trough walls, het verdwijnen van grenzen tussen privaat en
publiek.
Deze strategie creert onbewust een extra gegeven, een gemeenschappelijke ruimte en connectie
tussen woningen, maar ook binnen de eigen structuur van de woning. De woning is niet langer een
veilige capsule. Constant kan je in de gaten gehouden worden door je buren.
24 25
Eigen foto vanuit woonkamer
Conflict tussen privaat en publiek
Als de buurman in onze leefruimte zou kunnen
binnenkijken, ondervinden we dit als storend. De
woning is een veilige leefomgeving die de privsfeer
beschermd. In onze gedachten bestaat een duidelijke
scheiding tussen publiek en privaat, maar in realiteit
vormen ze een twee-eenheid.
We zijn allemaal exhibitionisten. Alles is kijken en
bekeken worden. Geen handeling mag nog aan het
oog ontsnappen; elke gebeurtenis moet gezien, elke
gedachte getaleerd worden. De videocamera heeft
een permanente plaats in het straatbeeld ingenomen.
Ons doen en laten wordt constant geregistreerd. Dit
streven naar permanent toezicht is een poging tot
beheersbaarheid.
Veilige afstand
We genieten van dat spel van voyeurisme en
exhibitionisme. We willen wel kijken en bekeken
worden, maar tegelijkertijd weigeren we deel te
nemen aan wat zich rond ons afspeelt. Zonder veilige
afstand is er van voyeurisme of exhibitionisme geen
sprake en die distantie proberen we met alle mogelijke
middelen te verwezenlijken. De inrichting van onze
omgeving en de technologie zijn daarbij de eerste
hulpmiddelen. Door tussen onszelf en de gebeurtenis
de technologie te plaatsen en door onze omgeving
zo overzichtelijk mogelijk in te richten, willen we in
de eerste plaats transparantie en beheersbaarheid
creren.
Dag in, dag uit, op de weg, op kantoor,
in het warenhuis, in de fabriek, in
de parkeergarage, in het museum,
wordt de moderne, vrije mens
scherp in de gaten gehouden op
televisieschermen.
Nergens is hij onzichtbaar.
Geen handeling is onbespied.
Overal staat hij geregistreerd.
In zijn auto, op straat, op het strand,
in zijn tuin, op caf, in het restaurant,
op de wc, in bed, overal wordt hij
achtervolgd door zijn draadloze
telefoon.
Het idee dat hij niet iedere minuut
bereikbaar en opspoorbaar zou zijn,
slaat hem met verlamming.
Zijn persoonlijke importantie meet hij
af aan zijn plaats in een reusachtig
web van machinale verbondenheid.
Wie niet constant wordt opgebeld,
bestaat niet.
1
(Paul De Wispelaere)
1 VANDENBUSSCHE, Wim, Permanent Gecontroleerde
Zones, www.datapanik.org/pgz/berichten/pgz_origin.htm
(geconsulteerd op 2 juni 2013).
26 27
BEELD issue - conflict
28 29
Geheugen van de plek
Elk landschap of stad is een container. Elk gebouw, elk object in de stad of landschap is een
verdichting van voorbije handelingen, werkzaamheden, kleine en grote beslissingen en hun
effecten. Maar de absolute accumulatiestad, de stad die alles bewaart is een fabel. Simpelweg
omdat niets of niemand een overzicht zou kunnen bijhouden van de aangroei van geaccumuleerde
evenementen, objecten en informatie. Het bewonen of beheren van de accumulatiestad zou
onmogelijk zijn. Iemand die alles onthoudt, kan geen normaal leven lijden. Het geheugen van
de stad is een verzamelbank maar tegelijkertijd ook een selectiemachine.
1
Het is geen gesloten
systeem. Het is onderhevig aan mechanismen als selectie, simplifcatie, dramatisering,
verdraaiing en verfraaiing.
Er zijn twee manieren van selecteren, de tabula rasa en de
verdringing, ofwel de vernietiging en de verplaatsing. Er wordt
veel als vuilnis, rommel, wrak of rune weggegooid of aan
zijn lot overgelaten. Om verder te kunnen gaan, opnieuw te
beginnen of om zich aan te passen aan andere vereisten moet
worden opgeruimd en plaatsgemaakt. Indien de stad niet kan
accumuleren, dan moet men wel selecteren. Objecten (of
mensen) worden verplaatst om plaats te maken in de stad. Ze
worden dan vaak buiten de stad, naar de rand of de periferie
verdrongen of verbannen. Deze verdringingsmechanismen
zijn erg courant, maar hebben wel ruimtelijke belangrijke
consequenties.
In de periferie van onze steden, in de buitengebieden en op
het verstedelijkte platteland worden we geconfronteerd met
alles wat de stedelingen in de loop der jaren en eeuwen hebben
verbannen uit hun omgeving en blikveld.
Sinds de negentiende eeuw werden musea en monumenten opgericht en patrimonium erkend
die het offcile geheugen moeten vertegenwoordigen. Tegelijk wordt hiermee het collectieve
geheugen gereduceerd tot een vereenvoudigde samenvatting.
1 UYTTENHOVE, Pieter, Landschap en geheugen, in BOSMA, Koos, KOLEN, Jan (ed.): Geschiedenis en Ontwerp.
Handboek voor de omgang met cultureel erfgoed (Nederland: uitgeverij Vantilt, 2010) pp.238-255.
Issue - Memory
Het geheugen
van de stad is een
verzamelbank
maar tegelijkertijd
ook een
selectiemachine.
In deze fase van het onderzoek ga ik op zoek naar wat gebouwd wordt op een post-
conflict plek. Het door oorlog getroffen gebied verandert in een rune-landschap. Wat
wordt er gebouwd op een plek gevuld met traumas en slechte herinneringen? Hoe
herstelt een plek van conflict?
GRAFIEK VERGEETCURVE
Artikel uit Het Nieuwsblad, 7 juni 2013
Tijd
(jaar)
Herinnering
100
De vergeetcurve toont hoe na verloop van tijd de herinnering vervaagt. Hoe verder we van het
confict staan, in tijd, hoe meer het wordt vergeten.
30 31
What you spend years building,
someone could destroy overnight...
Build anyway
Mother Theresa
Conflict en geheugen
Vernieling, veroorzaakt door urbicide, resulteert in geheugenverlies. De tabula rasa heeft
grote delen van het geheugen gewist en aangetast. Urbicide selecteert en vernietigd specifeke
plekken, kent ze een nieuwe betekenis toe en opent de site voor een mogelijk nieuw gebruik en
interpretatie. Het confict heeft het geheugen van het (stedelijk) landschap verandert.
Na deze verwoesting volgt het herstel. Om verder te leven met en op de post confict plek moeten
keuzes worden gemaakt. De getroffen plek moet kunnen herstellen en doet dit op een specifeke
manier. Het bestuderen van enkele voorbeelden die een trauma achterlieten op een plek maken
het mogelijk een synthese te maken.
32 33
De Genbaku Dome was n van de weinige gebouwen die nog overeind
stonden na het bombardement van Hiroshima. De runes zijn een
gedenkplaats van de verwoesting die het bombardement aanbrachten in de
stad.
Plek wordt gewijd aan de herinnering aan de ramp of
gebeurtenis. De confrontatie met feiten en de verwoesting blijft
zichtbaar aanwezig in het dagelijks leven.
Consecrate
Wijden
34 35
De Hillsborough Ramp (1( april 1989) werd tijdens een voetbalwedstrijd
veroorzaakt door een paniekuitbraak die de dood van 96 toeschouwers
tot gevolg had. Er werd een monument aangebracht bij de ingang van het
stadion om deze gebeurtenis te herdenken.
Plek wordt gemarkeerd met een gedenkteken. Dit teken is wil
de herinnering levend houden, een plek van gedeelde emotie
bieden.
Mark
Markeren
36 37
Dresden werd tijdens de Tweede Wereldoorlog volledig in puin gelegd. De
rune van de Frauenkirche bleef tot in 1989 staan als monument. Met het
oog op het teruggeven van het vooroorlogs karakter aan de stad, werd de
kerk gereconstrueerd. Ook andere delen van de stad werden op deze manier
heringericht. De stad lokt met deze barokke uitstraling meer toeristen.
De plek wordt zo in oude staat teruggebracht en gebruikt.
Sporen van het confict en de destructie worden gewist. De
plek heeft een belangrijke functie of heeft een grote culturele
waarde.
RECONSTRUCT
REconstrueren
38 39
In 1940 voerden de Duitsers een bombardement uit op Rotterdam. Het hele
centrum van Rotterdam was n grote puinhoop. De runes werden na WOII
niet hersteld. Men zag de wederopbouw als een kans voor vernieuwing en
moderniteit.
Sporen van het confict en de destructie worden gewist. De
herinnering wordt vergeten. Op termijn komt er een andere
bestemming.
Let go
Loslaten
40 41
In 1940 voerden de Duitsers een bombardement uit op Rotterdam. Het hele
centrum van Rotterdam was n grote puinhoop. Het Brandgrensproject in
2007 was een herdenking van het bombardement.
Er wordt plechtig aandacht geschonken aan het voorbije
confict via herdenkingspraktijken.
Commemorate
Herdenken
42 43
Voorbeelden van herstel
44 45
B018 is een ondergrondse discotheek ontworpen door de Libanese architect Bernard Khoury.
De locatie voor deze discotheek was in het verleden een Palestijns vluchtelingenkamp dat werd
gebombardeerd tijdens de Libanese burgeroorlog.
1
B018 weigert te participeren in de naeve
amnesie die de naoorlogse reconstructie domineert. Khoury spreekt bij zijn ingegraven oplossing
dan ook over de afwezigheid van de massa, vooral als eerbetoon aan de geschiedenis van de
plek. Overdag oogt het gebouw als een bunker. S avonds wordt het bouwwerk in beweging gezet
en opent het zich voor de buitenwereld. De schuifdaken gaan opzij, waardoor de bezoekers naar
binnen kunnen.
1 www.architectenweb.nl/aweb/redactie/redactie_detail.
asp?iNID=6850&iNTypeID=27&u=%7B%7Buniquenawid%7D%7D
46 47
Architectuur kan de wonden van een trauma helen door nieuwe types ruimtelijkheid te
implementeren in de stad. Lebbeus Woods noemt deze ruimtes freespaces.
1
Dit zijn ruimtes
zonder vast programma met sterke vormelijkheid die vragen om nieuwe programmas in een
naoorlogse situatie te ontwikkelen.
1 WOODS, Lebbeus, The reality of the theory www.lebbeuswoods.wordpress.com/2008/02/06/the-reality-of-theory/
(geconsulteerd op 12 mei 2013).
F
o
t
o

E
l
e
c
t
r
i
c
a
l

M
a
n
a
g
e
m
e
n
t

B
u
i
l
d
i
n
g

i
n

S
a
r
a
j
e
v
o

w
e
r
d

v
e
r
n
i
e
t
i
g
d

t
i
j
d
e
n
s


d
e

B
o
s
n
i
s
c
h
e

B
u
r
g
e
r
o
o
r
l
o
g

v
a
n

f

1
9
9
2
-
9
5

W
O
O
D
S
,

L
e
b
b
e
u
s
,

T
h
e

r
e
a
l
i
t
y

o
f

t
h
e

t
h
e
o
r
y

w
w
w
.
l
e
b
b
e
u
s
w
o
o
d
s
.
w
o
r
d
p
r
e
s
s
.
c
o
m
/
2
0
0
8
/
0
2
/
0
6
/
t
h
e
-
r
e
a
l
i
t
y
-
o
f
-
t
h
e
o
r
y
/

(
g
e
c
o
n
s
u
l
t
e
e
r
d

o
p

1
2

m
e
i

2
0
1
3
)
.
48 49
BEELD issue-memory
50 51
Issue - Tourism
Er werd reeds vermeld dat het geheugen gaat selecteren onder invloed van bepaalde
mechanismen. Zo is toerisme een mechanisme dat de vraag versterkt naar gesimplifceerde,
makkelijk toegankelijke categorien waarmee het geheugen wordt uitgedund. De toerist
consumeert de geschiedenis, maar wordt niet ingezet in de verwerking ervan. De stedenbouw
ontwikkelde een zin voor vereenvoudiging, esthetisering, conservering en monumentalisering die
de ruimte van de stad al snel opdeelt in historische, museale of scenografsche gebieden voor
het toeristische oog aan de ene kant, en gebieden die achter de schermen moeten blijven aan de
andere kant.
1
De toerist krijgt te zien wat hij wil, zelf al moeten hier pittoreske, gedealiseerde
realiteiten voor worden gecreerd.
De stad en het landschap, die vandaag ten prooi zijn
gevallen aan de gretige handen van het toerisme en
de consumptie produceren geen geheugen meer,
laten geen plaats voor herinnering. In plaats van
geheugen te maken, lijden ze aan geheugenverlies.
In plaats van nieuwe vertellingen te genereren en
intertekstuele relaties te leggen, gaan de stad en het
landschap, als er defnitie historische omgevingen,
ten onder aan commemoratie, imitatie en artifcile
instandhouding. Het zijn geen geheugens, ze
wekken geen herinneringen meer op, ze verwijzen
naar kant-en-klare verhalen en willen op kant-en-
klare beelden gelijken.
Conflict toerisme
Namen als Auschwitz, Tjernobyl, Hiroshima, De Berlijnse
Muur en Ieper roepen onwillkeurig en onmiddelijk de
herinnering op aan een historische gebeurtenis. Het zijn
voorbeelden van lieux de mmoire. Het samenvallen van
het geheugenlandschap en het rele landschap is wat Pierre
Nova lieux de mmoire noemt. Deze plekken materialiseren
zich als monumenten of gedenktekens, plekken met een
verhaal, een historiek, een betekenis voor de collectiviteit.
2

Het zijn stuk voor stuk plekken waar een traumatische
gebeurtenis zich heeft afgespeeld. Dit trauma heeft een
plek gekregen in het geheugen van het landschap. De
herinnering wordt zoals hierboven aangehaald benvloed
door toerisme. Toerisme is een onderdeel geworden van het
dagelijks leven. De modus waarin een plek wordt beleefd en
zichzelf profleert is die van het toerisme, ook meer en meer
voor de echte bewoners. Het toerisme is n van de vitale
economische sectoren van de stad.
3

Deze plekken trekken grote aantallen aan oorlogstoeristen. Dit is een type toerisme waarbij men
specifek op zoek gaat naar plekken waar onmenselijke daden zijn verricht. Een oorlogstoerist
wil de pijn van anderen en de destructie van dichtbij kunnen zien, maar behoudt wel een veilige
afstand ten opzichte van dit leed.
1 UYTTENHOVE, Pieter, Landschap en geheugen, in BOSMA, Koos, KOLEN, Jan (ed.): Geschiedenis en Ontwerp.
Handboek voor de omgang met cultureel erfgoed (Nederland: uitgeverij Vantilt, 2010) pp.238-255.
2 UYTTENHOVE, Pieter, Landschap en geheugen, in BOSMA, Koos, KOLEN, Jan (ed.): Geschiedenis en Ontwerp.
Handboek voor de omgang met cultureel erfgoed (Nederland: uitgeverij Vantilt, 2010) pp.238-255.
3 DE CAUTER, Lieven, De capsulaire beschaving. Over de stad in het tijdperk van de angst, (Rotterdam, NAi Uitgevers,
2009).
De stad die vandaag ten
prooi is gevallen aan de
gretige handen van het
toerisme en de consumptie,
Produceert geen geheugen
meer, laat geen plaats
voor herinnering.
Een conflict-toerist
wil de pijn van
anderen en de
destructie van
dichtbij kunnen zien,
maar behoudt wel een
veilige afstand
Tijd
(jaar)
Herinnering
100
Grafiek impact toerisme
In deze grafiek is zichtbaar hoe het toerisme de
herinnering aan het conflict gaat benvloeden. Het
toerisme is een vorm van herhaling. Bepaalde
herinneringen, die eerder werden vergeten,
worden weer in de kijker gebracht en wakkeren de
herinnering aan. Het verloop van de herinnering
resulteert in een grillige grafiek van pieken door
de herdenking, oprichting van monumenten, 100
jarige verjaardag, enz. van het conflict.
52 53
BEELD issue - tourism
54 55
CASE
56 57
Studietrip WOI
De case bevindt zich in de plaatselijke
context van de Westhoek. De Eerste
Wereldoorlog is in Ieper en omstreken
nog steeds overal aanwezig. Is het niet
zichtbaar in het landschap in n van
de vele begraafplaatsen, monumenten
of relicten, dan is het minstens
ondergronds. In de bodem zijn nog
altijd sporen te vinden. Nog steeds zijn
er onontplofte mijnen, constructies,
lichamen van gesneuvelde soldaten,
... De oorlog speelde zich niet alleen af
in de loopgraven bovengronds, maar
ook in de ondergrondse tunnels en dug-
outs. Hierdoor blijft een deel van de
geschiedenis onzichtbaar en verborgen
onder de grond.
De vroegere frontstreek is een landschap
van herinnering. De omgeving van
Ieper is duidelijk nauw verbonden met
dit verleden. De herinnering aan een
ondertussen lang voorbije oorlog wordt
levendig gehouden door het landschap.
Sommige plekken en objecten helpen
een tastbaar contact te leggen met het
verleden.
Honderd jaar na de Eerste Wereldoorlog
zijn de laatste getuigen verdwenen. De
Grote Oorlog is geschiedenis geworden
en wij zijn de eerste generatie zonder
ooggetuigen. De overgebleven
getuigenissen van WOI zijn de sporen in
het landschap.
1
De Wereldoorlog gaat
stilaan behoren tot een ver verleden.
Deze zichtbare bakens van herinnering
in het landschap zijn de begraafplaatsen,
monumenten en relicten.
Conflict
Binnen de groep gedenktekens is
er een confict tussen de relicten en
de monumenten onderling. Het is
opmerkelijk dat er niets echt getuige is
van oorlog als gebeurtenis op zichzelf. Er
zijn wel nog kleine stroken loopgraven te
vinden, maar deze voelen vals aan. De
bunkers die rechtstreekse overblijfselen
zijn van de oorlog worden runes,
terwijl de talloze monumenten worden
onderhouden en gerestaureerd. De
gruwel van de oorlog is terug te vinden in
de talloze witte grafzerken die verspreid
zijn over het landschap, die laten zien
hoeveel mensen slachtoffer werden
van dit confict. Nergens in de streek is
echter nog te zien welke vernieling aan de
gebouwde omgeving dit confict met zich
meebracht.
Hoe komt het dat het oorlogslandschap
zich op deze manier heeft ontwikkeld?
1 CHIELENS, Piet; DENDOOVEN, Dominiek; DECOODT,
Hannelore, De Laatste Getuige. Het landschap van
Wereldoorlog I in Vlaanderen, (Belgi, Lannoo, 2006).

F
o
t
o

l
i
n
k
s
:

e
i
g
e
n

f
o
t
o

v
a
n

m
a
q
u
e
t
t
e

v
a
n

d
e

l
o
o
p
g
r
a
v
e
n
.

D
e
z
e

m
a
q
u
e
t
t
e

w
a
s

e
e
n

s
t
u
d
i
e

n
a
a
r

d
e

s
t
r
u
c
t
u
u
r

e
n

w
e
r
k
i
n
g

v
a
n

l
o
o
p
g
r
a
v
e
n

e
n

b
i
j
h
o
r
e
n
d
e

o
n
d
e
r
g
r
o
n
d
s
e

t
u
n
n
e
l
s
.
F
o
t
o

r
e
c
h
t
s
:

D
i
t

i
s

e
e
n

e
i
g
e
n

f
o
t
o

v
a
n

H
i
l
l

6
0
,

e
e
n

m
i
j
n
k
r
a
t
e
r

u
i
t

d
e

E
e
r
s
t
e

W
e
r
e
l
d
o
o
r
l
o
g
.

D
e

s
c
h
a
p
e
n

g
r
a
z
e
n

t
u
s
s
e
n

d
e

o
v
e
r
b
l
i
j
f
s
e
l
e
n

v
a
n

b
u
n
k
e
r
s
.

D
i
t

t
o
o
n
t

h
o
e

h
e
t

l
e
v
e
n

i
n

d
e

v
r
o
e
g
e
r
e

f
r
o
n
t
s
t
r
e
e
k

v
e
r
d
e
r

g
a
a
t

t
u
s
s
e
n

d
e

r
e
l
i
c
t
e
n
,

m
o
n
u
m
e
n
t
e
n

e
n

b
e
g
r
a
a
f
p
l
a
a
t
s
e
n
.
Case - Conflict
De destructie die WOI
met zich meebracht
is nergens terug te
vinden.
58 59
60 61
62 63
H
e
t

h
e
l
e

l
a
n
d
s
c
h
a
p

i
s

b
e
z
a
a
i
d

m
e
t

e
l
e
m
e
n
t
e
n

d
i
e

h
e
r
i
n
n
e
r
e
n

a
a
n

W
O
I
.

V
i
a

d
e
z
e

z
i
c
h
t
b
a
r
e

e
l
e
m
e
n
t
e
n

w
o
r
d
t

e
e
n

l
i
n
k

g
e
l
e
g
d

m
e
t

g
e
b
e
u
r
t
e
n
i
s
s
e
n

u
i
t

h
e
t

v
e
r
l
e
d
e
n
.

A
r
c
h
i
t
e
c
t
u
u
r

i
s

i
n

s
t
a
a
t

o
m

h
e
r
i
n
n
e
r
i
n
g
e
n

i
n

z
i
c
h

t
e

d
r
a
g
e
n
.
Relicten Monumenten begraafplaatsen
Bij bestudering van het oude oorlogslandschap zijn drie zichtbare elementen te
onderscheiden: de begraafplaatsen, de relicten en de monumenten.
Een monument kan volgens de Franse auteur Rgis Debray drie betekenissen hebben:
het monument als boodschap, het monument als vorm en het monument als spoor.
1
Als
boodschap is een monument een gedenkteken ter ere van een persoon of gebeurtenis.
Monumenten die de bedoeling hebben om te herdenken worden intentionele monumenten
genoemd. Het monument als vorm spreekt voor zichzelf. Het zijn historische gebouwen of
objecten, zoals een kerk, een opera of parlement, die behouden blijven omwille van hun
culturele waarde. Deze monumenten hadden niet de bedoeling om een bepaald verleden te
herdenken maar doen dit wl. Een monument kan ook een spoor zijn van het verleden, zoals
de bunkers en de loopgraven. Alle monumenten vormen een link met het verleden. De fysieke
aanwezigheid van een monument heeft een plek in het collectief geheugen en levert een
stukje geschiedenis aan het heden.
Deze monumenten kunnen een monumentale herinneringsfunctie vervullen. Ze creren een
ruimte om ons te verbinden met het verleden en helpen ons het verleden op een tastbare
en zichtbare manier te herinneren. Ze kunnen een gebeurtenis reconstrueren, interpreteren,
heruitvinden of een gefragmenteerd beeld leveren. De monumenten van de Wereldoorlog
roepen niet de verwoestende gevechten noch de doodsangsten van de soldaten op. Ze
abstraheren de gebeurtenis tot de herinnering aan de slachtoffers.
1 UYTTENHOVE, Pieter, Landschap en geheugen, in BOSMA, Koos, KOLEN, Jan (ed.): Geschiedenis en Ontwerp.
Handboek voor de omgang met cultureel erfgoed (Nederland: uitgeverij Vantilt, 2010) pp.238-255.
64 65
reflectie
Er bestaat een confict binnen de monumenten en relicten in de vroegere fronstreek van WOI.
Monumenten werden opgericht om het landschap te markeren en tastbare herinneringsbakens te
zijn voor het verleden. Maar binnen deze herinnering werd een selectie gemaakt. De meer sacrale
en rituele benadering van de monumenten is gevormd in de jaren 20 en 30, toen de symboliek
van vaderland en religie nog veel betekenis had. Daarom is de nood om de doden te herdenken
zo uitgesproken aanwezig.
1
Het herinneringslandschap is gedomineerd door de herdenking aan
de oorlogsdoden. Er bestaat geen monument die destructie van de gebouwde omgeving toont.
Het lijkt alsof de relicten, die rechtstreekse overblijfselen zijn van tijdens de oorlog, worden
genegeerd. De bunkers worden runes.
De vormgeving van de monumenten staat lijnrecht tegenover wat de oorlog was : een harde
realiteit die niet verbonden was met het hemelse of verhevene maar met het aardse en de grond.
De oorlog speelde zich ook ondergronds af, in tunnels, loopgraven en schuilplaatsen.
Dit leidde tot het idee om een nieuw monument te maken die wl de verschrikking van de oorlog
herdenkt. De vraag die hieruit vloeide was of dat Ieper eigenlijk wel nood heeft aan een nieuw
monument? Wat zou de relevantie van zon monument zijn, 100 jaar na de feiten?
Hoe meer een plek zich gaat voorstellen als een te bezoeken werkelijkheid, hoe meer zij tot het
verleden gaan behoren. Een site die zich heel expliciet als historisch voorstelt, lijkt al gauw doods
te worden. De bezoeker heeft weinig te maken met hetgeen hij ziet.
De constructie van een verloren gegane werkelijkheid binnen een nieuw monument zou hetzelfde
gevolg hebben. Net zoals de Dodengang, een gereconstrueerde loopgraaf in Diksmuide, zou dit
onecht aanvoelen. De reconstructie van zo een uiterst gewelddadige realiteit is onmogelijk. Het
ervaren van WOI is niet na te bootsen of op te wekken zonder al te snel vals en gemaakt aan
te voelen. Door de snelle wederopbouw van de vroegere frontstreek en de specifeke keuze van
monumenten kan worden besloten dat men toen geen behoefte had om de oorlog als een militaire
gebeurtenis te herinneren. Dat is wat de overgebleven monumenten ons vandaag leren. De reden
waarom zovele monumenten onecht en doods aanvoelen ligt bij het toerisme. Daarom blijven de
onontdekte runes in het landschap, zoals de bunkers, meer tot de verbeelding spreken dan een
gereconstrueerde loopgraaf.
1 MEIRE, Johan, Monumentum 14-18, www.jorisprikken.be/MoNUmentum_Tekst.pdf (geconsulteerd 04/04/2013).
66 67
Site
De Lakenhal is zonder twijfel n van de meest symbolische en historische gebouwen van Ieper.
Ze heeft een centrale plek op de Grote Markt van Ieper. Op het einde van de Eerste Wereldoorlog
restten enkel nog een deel van het belfort en enkele zwartgeblakerde muren.
1
In de discussies
rond de wederopbouw van Ieper stonden de Hal en het Belfort centraal. De rune van de Lakenhal
was een zwaar geladen symbool voor de gevolgen van de oorlog. Uiteindelijk leek reconstructie
een betere oplossing dan het behoud van centraal gelegen runes. Het bezoeken van runes
behoort volgens Marc Aug toe aan het nageslacht van de overlevenden. Overleven vraagt om
vergeten, het verliezen van de herinnering om verder te kunnen leven. De overlevenden hadden
nood aan het vergeten van de militaire herinnering aan de oorlog. Net als de Lakenhal werd ook de
rest van de Grote Markt hersteld in de historiserende wederopbouwarchitectuur.
Het Marktplein wordt gedomineerd door de aanwezigheid van de Lakenhal. De zijde aan het
marktplein is 132 meter.
2
De wederopbouw duurde tot 1962. De Lakenhal wordt sinds 1998
gebruikt als het In Flanders Fields Museum en dienst voor toerisme. Het is opmerkelijk dat een
gebouw dat volledig gerestaureerd is naar zijn toestand voor WOI, en deze gebeurtenis als het
ware negeert, een museum ter herdenking van WOI huisvest.
1 CHIELENS, Piet; DENDOOVEN, Dominiek; DECOODT, Hannelore, De Laatste Getuige. Het landschap van Wereldoorlog I
in Vlaanderen, (Belgi, Lannoo, 2006).
2 CHIELENS, Piet; DENDOOVEN, Dominiek; DECOODT, Hannelore, De Laatste Getuige. Het landschap van Wereldoorlog I
in Vlaanderen, (Belgi, Lannoo, 2006).
Overleven vraagt om vergeten, het
verliezen van de herinnering om
verder te kunnen leven.
Marc Aug
68 69
BEELD Case - Conflict
70 71
Na de Groote Oorlog bleef het landschap
achter met de overblijfselen van een
alles vernietigend confict. Runes en
dode lichamen waren de enige resten
op de oude slagvelden. De smalle strook
van de Noordzee tot in Zwitserland bleef
gedurende 3 jaar in de frontlinie liggen. De
loopgravenoorlog beroofde het landschap
van zijn kenmerken.
De frontstreek was een dood landschap en
tegelijk een landschap van de doden.
1

Na de oorlog keerden de inwoners terug
en begonnen aan de wederopbouw van de
regio. De slagvelden doen opnieuw dienst
als landbouwgronden, industrieterreinen,
wegen, ... Naast enkele oorlogsresten,
zoals bunkers en mijnkraters, bleef van het
dode landschap niets bewaard. Terwijl dit
dode landschap grotendeels verdwenen is,
blijft het landschap van de doden echter
heel sterk aanwezig. De slachtoffers van de
Eerste Wereldoorlog hebben een zichtbare
plaats gekregen in het landschap op de
talrijke begraafplaatsen en monumenten.
De herinnering aan de oorlog wordt ook
duidelijk gedomineerd door de herdenking
aan de oorlogsdoden. De meeste
monumenten en herdenkingspraktijken
herdenken de gesneuvelden.
De verankering van dit oorlogsverleden
in het landschap wil ervoor zorgen dat de
herinnering aan een ondertussen lang
voorbije oorlog levendig kan blijven.
Sommige plekken of objecten slagen er
1 MEIRE, Johan, Monumentum 14-18, www.
jorisprikken.be/MoNUmentum_Tekst.pdf (geconsulteerd
04/04/2013).

in een tastbaar contact te leggen met
het verleden. De overvloed aan geweld
in een oorlog vroeg om een overmaat
aan betekenisgeving. Die betekenis kon
niet gevonden worden door expliciet in
te gaan op de barbaarsheid of de pijn die
de afoop was van dit confict. Na 1918
kon de herinnering aan de oorlog slechts
werken indien ze de traumas van de
talloze rouwenden kon helen. Het geweld
en de gruwel werd in het omvattend kader
van patriottisme en religie geplaatst.
De massale dood van de soldaten werd
de dominante herinnering aan WOI.
Dat is duidelijk terug te vinden in vele
oorlogsmonumenten die te vinden zijn
in het landschap. De zuilen, obelisken en
kruisen zijn allemaal geplaatst op opwaarts
lopende trappen. Door het landschap te
ontstijgen werd de herinnering aan de
oorlog verbonden met de hemel. De sacrale
betekenis van deze monumenten bood
troost aan de rouwenden.
F
o
t
o
s

r
e
c
h
t
e
r

p
a
g
i
n
a
F
o
t
o

:

h
e
t

v
e
r
n
i
e
t
i
g
d
e

c
e
n
t
r
u
m

v
a
n

I
e
p
e
r

n
a

1
9
1
8
.
F
o
t
o

3
:

H
a
n
s

O
p

d
e

B
e
e
c
k
,

L
o
s
s
,

2
0
0
4
.

H
e
t

b
e
e
l
d

v
e
r
a
n
d
e
r
t

v
a
n

t
e
k
e
n
i
n
g
e
n

v
a
n

t
u
i
n
e
n

i
n

v
e
r
n
i
e
t
i
g
d
e

g
e
v
e
c
h
t
s
z
o
n
e
s
.

H
e
t

l
a
n
d
s
c
h
a
p

v
e
r
a
n
d
e
r
t

g
e
l
e
i
d
e
l
i
j
k

i
n

h
e
t

n
o

m
a
n
s

l
a
n
d

v
a
n

d
e

t
w
i
n
t
i
g
s
t
e

e
e
u
w
.
F
o
t
o

4
:

V
a
n

h
e
t

d
o
d
e

l
a
n
d
s
c
h
a
p

i
s

v
a
n
d
a
a
g

n
i
e
t
s

m
e
e
r

t
e

z
i
e
n
.
Dood
Landschap
F
o
t
o

:

D
e

1
1
3

g
e
d
e
n
k
z
u
i
l
e
n

v
e
r
s
p
r
e
i
d

o
v
e
r

d
e

W
e
s
t
h
o
e
k

z
i
j
n

a
l
l
e
m
a
a
l

o
p
g
e
r
i
c
h
t

t
e
r

n
a
g
e
d
a
c
h
t
e
n
i
s

v
a
n

d
e

o
o
r
l
o
g
s
s
l
a
c
h
t
o
f
f
e
r
s

v
a
n

d
e

E
e
r
s
t
e

W
e
r
e
l
d
o
o
r
l
o
g
Case - Memory
Landschap
van doden
Foto 3
Foto 4
Foto 1
Foto 2
72 73
REconstructie van Ieper
Ieper is als post confict plek herstelt
volgens de scenarios markeren en
reconstrueren. Rond Ieper zijn er nog
weinig sporen of littekens te zien van de
destructie van de gebouwde omgeving.
De meer wereldse kant van de oorlog
werd overstemd door de herinnering
aan de gesneuvelden. Om het grote
verdriet en verlies een fysieke plaats te
geven werden monumenten opgericht.
Deze abstraheerden de gebeurtenis tot
de herinnering aan de slachtoffers om
ze memorabel te maken in de ogen van
de rouwenden. Het landschap wordt
tot vandaag door deze monumenten
gemarkeerd.
Bij de keuze voor een scenario van herstel
voor de stad was veel discussie. Uiteindelijk
werd gekozen voor de reconstructie van
de stad zoals die er uitzag voor 1914.
Dit is meteen ook de reden waarom er
vandaag niets meer terug te vinden is
van de vernieling die de oorlog in dit
gebied moet hebben aangericht. De
wederopbouw moest een nieuwe start
betekenen voor Ieper. Deze wederopbouw
kende vele tegenstanders, vooral Britten.
Ze beschouwden de rune-stad als een
symbool voor het Britse lijden en de offers
die ze als volk brachten. De stad werd door
hen aanzien als Heilige Grond.
1
Anderen
hoopten op een nieuwe, modernistische
stad. Maar dat was buiten de Ieperlingen
gerekend. Ze keerden na de oorlog snel
terug en bouwden de stad terug op totdat de
straten en pleinen er weer uitzagen als voor
1914.
De traditie van kopiren en herhalen
van archetypen leefde sterk in de
opvattingen van de wederopbouw na
1 LABO S, Vakgroep Architectuur en Stedenbouw,
Omgaan met de wederopbouwarchitectuur in de
frontstreek van 14-18, (Universiteit Gent, 2008).
beide Wereldoorlogen. Het kopiren van
monumenten van geschiedenis en cultuur
werd beschouwd als authentiek, op grond
van patriottische sentimenten en de
emotionele waarde van bouwwerken en
stadsdelen.
2
Bij een reconstructie van de
gebouwde omgeving in zijn vooroorlogse
staat wordt een keuze gemaakt. Het
geheugen neemt de plaats in van de
werkelijkheid.
Een voorbeeld hiervan is de historische
binnenstad van Warschau, die letterlijke
een kopie is van de stad voor 1944 en op
de Werelderfgoedlijst is geplaatst. Met
de Lakenhal en het Belfort van Ieper is
hetzelfde gebeurd: het is een kopie van de
Lakenhal van voor 1914 en heeft een plaats
gekregen op de Unesco Werelderfgoedlijst.
Authenticiteit wordt in de criteria van
de Unesco voor de Werelderfgoedlijst
begrepen als een absoluut, onveranderlijk
en getrouw beeld van de historische
werkelijkheid. Een monument is iets
blijvend en is buiten de tijd geplaatst. Een
monument of restant van de historische
structuur raakt echter onomkeerbaar in
verval. Uit deze bevinding komt de reactie
van preventieve conservering. Ondanks
het eeuwige schoonheidsideaal blijft geen
enkel origineel van verandering gespaard,
waardoor een paradox zich aandient; niets
is zo veranderlijk als een monument.
3
2 BOSMA, Koos, Authenticiteit: van substantie naar
beeld en decor, in BOSMA, Koos; KOLEN, Jan (ed.),
Geschiedenis en ontwerp. Handboek voor de omgang
met cultureel erfgoed, (Nijmegen, Vantilt, 2010) pp. 202.
3 ASSELBERGS, F., Stratgische keuzes voor
de toekomst, in VAN BREDERODE, E. (ed.),
Monumentenzorg. Dynamisch in behoud, (Den Haag,
1996) pp. 281.
Conflict betekent een proces van verandering. Het vormt een nieuwe laag in het geheugen van het (stedelijk)
landschap. Op deze laag wordt op verschillende manieren gereageerd zoals hiervoor aangehaald. Met de
bevindingen die ik heb opgepikt uit de synthese van wederopbouw keer ik terug naar de context van WOI in
Ieper, n van de frontsteden van WOI, waar duidelijk een scenario voor het herstel van conflict is gekozen. Dit
heeft een impact op het leven in Ieper vandaag.
Case - Memory
F
o
t
o

v
e
r
k
r
e
g
e
n

o
p

w
w
w
.
t
o
e
r
i
s
m
e
-
i
e
p
e
r
.
b
e
/
e
n
/
p
a
g
e
/
1
5
7
/
y
p
r
e
s
-
a
n
d
-
w
w
i
.
h
t
m
l
74 75
Ieper
Na 1918 was er veel discussie rond de wederopbouw van Ieper. Uiteindelijk
werd gekozen voor een kopie van de stad zoals die eruit zag voor 1914.
De Britten richtten wel een herdenkingsmonument op voor de vermiste
soldaten. Deze stadspoort, de Menenpoort, markeert de oostelijke ingang
van de stad Ieper.
De plek wordt zo in oude staat teruggebracht en gebruikt.
Sporen van het confict en de destructie worden gewist.
De plek heeft een belangrijke functie of heeft een
grote culturele waarde. Via monumenten word de plek
gemarkeerd.
Reconstrueren
Markeren
76 77
BEELD Case-Memory
78 79
Foto 1, 2 en 3
verkregen op:
www.virtueletentoonstelling.1418herdacht.be/onderzoeken/herdenkingstoerisme
Deze fotos tonen de oorlogstoeristen die kort na de oorlog het front gingen bezoeken. In Frankrijk geeft Michelin, producent
van banden en wegkaarten, vanaf 1917 een eerste Gellustreerde Michelingids naar de slagvelden uit.
Toerisme tijdens WOI
De meeste soldaten werden niet
gerepatrieerd of soms zelfs nooit terug
gevonden, waardoor de rouwenden
in het thuisfront geen graf hadden om
te bewenen. De overlevenden van het
confict gingen op zoek naar getuigen
van het overlijden van hun naasten. Om
een uiterlijk teken te hebben van iets
wat anders alleen in de eigen herinnering
zou voortleven, werden monumenten
opgericht.
1
Het gemeenschappelijke
van de herinnering was belangrijk. Deze
monumenten namen de plaats in van
een graf. Vele families van gesneuvelde
soldaten wilden toch het graf van hun
overleden echtgenoot, vader, zoon of
broer aanraken en trokken op bedevaart
naar de vroegere slagvelden. Ze werden
pelgrims genoemd, degenen die het
landschap van doden kwamen bezoeken.
Ook het dode landschap had een sterke
aantrekkingskracht. Niet enkel de pelgrims
bezochten de voormalige slagvelden, ook
slagveld- of oorlogstoeristen die wilden zien
wat er van de oorlog was achter gebleven.
Het front was een bezienswaardigheid.
Het onderscheid tussen de pelgrims en de
oorlogstoeristen was echter niet zo groot.
De typische toeristenactiviteiten werd
1 MAAS, M.;HOPMAN, B., De betekenis van herdenken,
van Impact: www.impact-kenniscentrum.nl/doc/
kennisbank/1000010964-1.doc (Geconsulteerd op april
2013).
door beide partijen uitgeoefend. Ook de
pelgrims kochten kitcherige souvenirs en
lieten zich fotograferen bij de runes van het
slagveld.
Deze twee vormen van toeristen, de
pelgrims en de slagveldtoeristen,
verdwenen geleidelijk aan. De tijdgenoten
van het confict zijn vandaag allemaal
verdwenen, en zo ook de originele
bedevaarten. Het oude slagveld werd
heropgebouwd en doet opnieuw dienst
als landbouwgrond, industrieterrein of
woonzone.
Een opmerkelijke vaststelling hierbij
is dat het verminderen van pelgrims
en de originele oorlogstoeristen plaats
gemaakt hebben voor een nieuw toerisme
dat vandaag sterk aanwezig is, het
herdenkingstoerisme. Ieper haalt 30% van
haar omzet uit het toerisme. Het is daarom
ook duidelijk dat Ieper zich ten volle inzet
dit toerisme te ondersteunen, om zo de
herinnering en ook de stad levendig te
houden. Het Ieper van nu leeft van het
Eerste Wereldoorlog-toerisme. In ieder
caf zijn wel wat memorabilia uitgestald,
soms zelfs uitgebreid tot particulier
museumpje. Een bezoek aan Ieper kan
daarnaast dagelijks worden afgesloten
met een bezoek aan de Last Post onder de
Menenpoort.
Case - Tourism
Foto 1 : Restaurateur bezig met het herstellen van de graven.
Foto 2 : Caf t Klein Rijsel in Ieper. Deze zaak is ingericht met voorwerpen van WOI. (geconsulteerd op )
80 81
Verval is onlosmakelijk verbonden met het stadsbeeld.
Elk gebouw is een rune.
Architecture is the delicate design of ruins.
Sou Fujimoto
Toerisme in Ieper vandaag
De binnenstad van Ieper is een toeristische trekpleister geworden binnen het kader van het
herdenkingstoerisme. Zoals eerder aangehaald consumeert het toerisme de geschiedenis. De
stad wordt door de monumentalisering van de ruimte voor de toerist ingedeeld in historische,
museale en bezienswaardige gebieden of als gebieden die beter achter de schermen blijven. De
stad is een decor, een enscenering. Het decor is vals en kan alleen tot consumptiedecor worden
door vervalsing.
1
De stad is een museum-stad geworden. Het idee van een gestold verleden is niet
houdbaar.
Binnen het kader van erfgoedbeleid gaat het vaak over het versterken of benadrukken van
een bepaalde identiteit. Hierbij bestaat het risico dat een identiteit wordt opgelegd en verschuift
van het domein van de dynamische en levendige dagelijkse realiteit naar een kunstmatig
vooropgezet beeld, een imago en ten slotte een ideologie waarin de identiteit de samenleving
moet vormgeven.
2

Het WOI-toerisme zal onvermijdelijk afnemen naarmate de gebeurtenis verder wegebt in de
geschiedenis. Ieper probeert zich vandaag al andere identiteiten aan te meten om in te inspelen
op andere facetten om de toeristen te blijven lokken. Vandaag trekken toeristen enkel in het kader
van het herdenkingstoerisme naar Ieper en kunnen hier hun verblijf mee vullen. Hoe verder die
herinnering van ons af staat, hoe meer er andere activiteiten zullen moeten ontstaan om toeristen
te plezieren.
Het is nu honderd jaar na de eerste Wereldoorlog. Er zullen altijd nog toeristen naar deze streek
blijven komen, maar hoe verder dit verleden van ons af staat, hoe minder dit zal worden. Het is tijd
dat deze post-confict plek de kaart van het loslaten trekt.
1 DE CAUTER, Lieven, De capsulaire beschaving. Over de stad in het tijdperk van de angst, (Rotterdam, NAi Uitgevers,
2009).
2 BOSMA, Koos, Authenticiteit: van substantie naar beeld en decor, in BOSMA, Koos; KOLEN, Jan (ed.), Geschiedenis en
ontwerp. Handboek voor de omgang met cultureel erfgoed, (Nijmegen, Vantilt, 2010) pp. 202.
82 83
Urbicide in Ieper
Urbicide is al eerder aangehaald als een strategie binnen hedendaagse conflicten. Het
is de destructie van de stedelijkheid. De tendensen van toerisme en consumentisme
vernietigen de stad en haar stedelijkheid.
Urbicide, de destructie van de stad en zijn stedelijkheid brengt een aantal interessante opzichten
naar voor in dit onderzoek. In het boek De capsulaire beschaving schrijft Lieven De Cauter over
de generische stad.
1
De oude stedelijkheid heeft plaatsgemaakt voor de generische stedelijkheid.
In deze generische stad verdwijnt de massa van het toneel. Hij spreekt over de evacuatie van het
publieke domein en legt de link met capsularisering.
2
De generische stad bestaat uit capsules. Dit
generische is terug te vinden in de suburbane zone rond de stad. Iedereen woont naast elkaar in
de capsule van zijn eigen huis en vertoont zich nauwelijks in de publieke ruimte. De Cauter bekijkt
de betekenis hiervan in de oude steden, of ook daar sprake is van verdwijning van de massa uit
de publieke ruimte. Daar is het tegendeel waar. Deze oude stadscentra worden de laatste jaren
overspoeld. Dit noemt hij de nieuwe massa (stadstoeristen). Deze stadstoeristen zijn niet enkel
buitenlanders, maar vaak ook dagjestoeristen, bewoners van de periferie en inwoners zelf die in
hun vrije tijd faneren in het oude centrum. De modus waarin de stad wordt beleefd en zichzelf
profleert is die van het toerisme, ook meer en meer voor de echte bewoners. Het toerisme is n
van de vitale economische sectoren van de oude stad en het lijkt alsof er geen alternatief voor
bestaat.
Volgens Koolhaas genereren dergelijke buurten afgekookte dj vus, herinneringen van
herinneringen: generic memory. Hoe meer de massa verdwijnt uit het post-urbane, hoe meer
ze verschijnt in de oude stad. Meestal passen prestigieuze musea en andere entertainment
architectuur in een soort opbod tussen steden op publiek te trekken. Dit is een gevaarlijke logica,
maar het werkt. Gehrys museum heeft op zn eentje Bilbao op de cultuurhistorische kaart
gezet. Dit gebeurt ook in de Lakenhallen van Ieper. Door hier het In Flanders Fields museum te
huisvesten, komen de herdenkingstoeristen naar Ieper. Toeristische rondritten en excursies
starten hun bezoeken aan de begraafplaatsen en monumenten met een bezoek aan het
museum.
Heel de Benelux is een generische, post-urbane zone met theatraliserende kernen (historische
themaparken). De Benelux is op weg een post-urbane zone te worden, met pretparkachtige
historische centra als overblijfselen van een vroeger tijdperk die functioneren als toeristische
trekpleisters in een generisch netwerk van verspreide bebouwing, snelwegen en glasvezelkavels.
De generische stad is een stad van de-dramatisering; de serie, de verkaveling, de lintbebouwing,
de urban sprawl, de snelwegen. De de-dramatisering versterkt te behoefte aan herdramatisering
van bepaalde (meestal historische) buurten. Dit leidt vaak tot overdramatisering : een stuk
stedelijkheid wordt een decor, simulatie. Een portie geschiedenis, Pretparkarchitectuur.
1 Essay van Rem Koolhaas
2 Capsulaire architectuur is een architectuur die als ruimtecapsule functioneert en een eigen afgesloten milieu vormt.
Voorbeelden hiervan zijn shopping malls, themaparken en gated communities.
84 85
GEVOLG VAN TOERISME EN BETEKENIS VAN MONUMENTEN
Het toerisme zorgt voor een gestuurde blik, het benvloed wat we moeten zien en hoe we ernaar
moeten kijken. De overblijfselen als een bezienswaardigheid beschouwen is hier de oorzaak
van.
Op dit nieuw soort toerisme wordt ook ingespeeld door de verschillende instanties die zich bezig
houden met de Groote Oorlog. De overblijfselen worden strak onderhouden en vaak ook voorzien
van elementen om de toeristen duiding te geven. Wegwijzers, grote informatieborden, reisgidsen
en plattegronden geven leesroosters mee die over het algemeen geen ruimte laten voor eigen
interpretaties, laat staan voor subjectieve herinnering en verbeelding.
Het bovenstaande beeld is een reclamefolder voor de nieuwe brasserie in Ieper. De Menenpoort is
de topattractie van Ieper. Jaarlijks trekken er 200 000 bezoekers naartoe. Het is een ruimtelijke
voorstelling gevisualiseerd met photoshop beelden. Het toerisme benvloed hoe er naar
oorlogsoverblijfselen of monumenten wordt gekeken. Door deze als bezienswaardigheid te gaan
beschouwen wordt onze blik gestuurd. De Menenpoort is, in dit scenario, slachtoffer geworden van
zijn eigen succes. Ze is haar monumentale functie verloren.
reflectie
Het onderzoek naar de gevolgen van een confict op een bepaalde plaats (post-confict place) werd
bekeken in Ieper en de frontstreek.
Na de oorlog werden monumenten geplaatst om hoofdzakelijk de slachtoffers van dit confict te
herdenken. Door hier letterlijk een ruimte voor te creren maken de monumenten het mogelijk
dit verleden te herinneren. Naast de monumenten die het landschap markeren, laat de oorlog ook
zelf littekens na op het landschap. De restanten van deze militaire bouwwerken, bomkraters en
ander oorlogsmateriaal maakt deel uit van dit herinneringslandschap. Deze relicten kunnen een
monumentale functie vervullen en het verleden tastbaar aanwezig stellen in het heden.
Door het verdwijnen van de levende getuigen, het groeien van toerisme in de streek, de
renovatiewerken ,... blijven deze relicten staan in een eeuwig heden. Ze kunnen geen nieuwe
herinneringen meer genereren. Zo verliezen zij hun monumentale herinneringsfunctie.
Er bestaat hierdoor een confict tussen de mentale betekenis van de gedenktekens en hun fysieke
instandhouding.
Kort na de oorlog was de vroegere frontstreek een trekpleister. Niet enkel de rouwende
familieleden, pelgrims, maar ook oorlogstoeristen trokken erheen om de oorlogsresten te
bezichtigen. Het na verloop van tijd als bezienswaardigheid gaan beschouwen van deze
oorlogsresten zorgt voor een gestuurde blik, het benvloed wat we moeten zien en hoe we ernaar
moeten kijken. Het herdenkingstoerisme bracht een nieuwe dimensie in beeld.
Omdat de nood om de doden te herdenken zo nadrukkelijk was en de symboliek van vaderland en
religie nog veel betekenis had, is de herinnering aan de Eerste Wereldoorlog in de jaren 20 en 30
gevormd geweest door de sacrale en rituele benadering.
1
Het valt daarbij op dat er geen sporen
van de vernieling van de oorlog terug te vinden zijn.
Ieper en omstreken is na de oorlog volledig terug opgebouwd. Er werd teruggegrepen naar het
originele landschap en de stad.
1 MEIRE, Johan, Monumentum 14-18, www.jorisprikken.be/MoNUmentum_Tekst.pdf (geconsulteerd 04/04/2013).
Bevindingen
D
e
z
e

a
f
b
e
e
l
d
i
n
g

k
o
m
t

v
a
n

d
e

s
i
t
e

v
o
o
r

t
o
e
r
i
s
m
e

W
e
s
t
h
o
e
k
.

M
e
t

d
e

s
l
o
g
a
n

s
n
u
i
f

d
e

s
f
e
e
r

o
p

v
a
n

W
O
I

b
i
j

e
e
n

k
o
p
j
e

t
h
e
e

i
s

h
e
t

f
r
a
p
p
e
r
e
n
d

h
o
e

d
e

h
e
r
i
n
n
e
r
i
n
g

a
a
n

W
O
I

b
e

n
v
l
o
e
d

w
o
r
d
t

d
o
o
r

h
e
t

h
e
r
d
e
n
k
i
n
g
s
t
o
e
r
i
s
m
e
.

86 87
BEELD case - tourism
88 89
Design
90 91
Design - Memory & tourism
Er werd reeds aangehaald dat het geheugen een selectiemachine is. Een geheugen is niet in staat
om alles te onthouden; herinneringen vervagen volgens een vergeetcurve. (Zie de groene curve
rechterpagina)
Toerisme is een mechanisme die deze selectie gaat benvloeden. Onder invloed van toerisme gaat
het confict opnieuw worden herdacht. De grafek op de rechterpagina duidt aan in het rood wat
de toeristische impulsen zijn voor de Lakenhal in het bijzonder. Zo zie je de herinnering afnemen
tot aan 1962, het moment waarop de Lakenhal volledig gereconstrueerd werd. De herinnering
aan WOI heeft hier een dieptepunt bereikt. Door in de Lakenhal het In Flanders Fields Museum te
openen vergroot de herinnering aan WOI opnieuw. Ook met de 100 jarige herdenking fakkert de
herinnering aan WOI opnieuw op. De herinnering neemt echter wel altijd af. Een gestold verleden
in stand houden is immers onmogelijk.
In de toekomst zal WOI onvermijdelijk worden vergeten. Het is de natuurlijke werking van het
geheugen. Het In Flanders Fields museum, kenniscentrum en toeristisch centrum dat gevestigd is
binnen de Lakenhal verliest haar functie. Vergeten betekent dat de herinnering plaatst maakt voor
iets anders. Er kan gezocht worden naar een nieuw programma voor de Lakenhal.
De destructie van de bebouwde omgeving kan een speelveld zijn voor het herdenken,
herkadreren en hertekenen van het publieke.
Het oude en het nieuwe krijgen make-overs onder invloed van het toerisme. Ze scheppen
een illusie van authenticiteit. Erfgoed is een rune, verval is onvermijdelijk. Het blijvend
in stand houden is onhoudbaar. Er wordt op zoek gegaan naar een nieuw programma,
nieuwe kansen en herinterpretatie van de Lakenhal.
Welk alternatief scenario is er denkbaar ?
Vergeetcurve met impact van toerisme op de Lakenhal
Tijd
(jaar)
Herinnering
1918 1962
Afronding
reconstructie
2014-
2018
150 jaar
na WOI
1998
Opening
IFFM
Het In Flanders Fields Museum (IFFM) dat gevestigd is in de Lakenhal, werd onlangs een grondig vernieuwd.
Vergeten betekent plaats maken
voor iets anders.
Er wordt gezocht naar een nieuw
programma voor de Lakenhal.
92 93
P
a
g
i
n
a

l
i
n
k
s
:

S
(
c
h
)
a
u
s
t
a
l
l

v
a
n

F
N
P

A
r
c
h
i
t
e
k
t
e
n
.

w
w
w
.
f
n
p
-
a
r
c
h
i
t
e
k
t
e
n
.
d
e
/
p
r
o
j
e
k
t
e
/
s
w
e
/
p
r
o
_
i
m
a
g
e
s
/
0
3
.
j
p
g
P
a
g
i
n
a

r
e
c
h
t
s
:

E
i
g
e
n

s
c
j
e
t
s

v
a
n

n
i
e
u
w

o
n
t
w
e
r
p

a
c
h
t
e
r

d
e

g
e
v
e
l

v
a
n

d
e

L
a
k
e
n
h
a
l
.
reflectie
Behoud van de gevel
Bij het herdenken van de Lakenhal wordt gekozen om de gevel te bewaren. De gevel heeft een
dominante positie op de Grote Markt. De inwoners van een stad moeten zich terug herkennen in
de totaliteit van de stad. Geschiedenis en geheugen mogen geen barrire vormen maar moeten
deel uitmaken van de omgeving. Door nieuwe interventies te voorzien binnen de geschiedkundige
geladenheid die de Lakenhal bevat, kan algemene acceptatie bereikt worden. Dominante
aanwezigheden van het verleden moet onderzocht en benut worden om via een nieuwe
interpretatie nieuw leven te krijgen. De schoonheid en karakter van de Lakenhal blijft aanwezig in
het stedelijk decor. Het gebouw is nog steeds dezelfde eenheid als wanneer het is opgezet. Tabula
rasa is geen optie want dit zou een vorm van geheugenverlies betekenen. De gevel blijft staan en
er wordt iets nieuw achter geplaatst.
94 95
Design - conflict
Het herdenkingstoerisme in Ieper sterft een langzame dood. De toeristen gaan op zoek
naar een ander, aantrekkelijker conflict-gebied. Toerisme is aan de andere kant wel de
belangrijkste inkomstenbron van Ieper. Kan het toerisme een permanente plaats krijgen
binnen de Lakenhal?
Eerder werd geconcludeerd dat confict resulteert in toerisme. Mensen worden aangetrokken
tot de miserie van anderen. Zelfs 100 jaar na het WOI-confict trekt een massa toeristen naar
de vroegere frontstreek. Dit confict was echter een eenmalige gebeurtenis en hoe dan ook
vermindert de interesse van de toeristen naarmate het confict verder in het verleden ligt. Door
het installeren van een blijvend confict zou toerisme constant kunnen blijven.
Conflict uitlokken
Er werd reeds aangehaald (zie Issue-Confict) dat de toerist als voyeur een veilige afstand
bewaard ten opzichte van het confict. De toerist kan zich ten alle tijde terugtrekken in de
privsfeer van zijn hotelkamer.
De Lakenhal krijgt een nieuw programma. In het ontwerp wordt de toerist middenin het confict
geplaatst. Hij kan bekijken maar eveneens bekeken worden. De hotelkamer biedt niet de privacy
die de toerist voor ogen heeft.
Dit ontwerp is een experiment naar een confict-toerisme, waarbij grenzen tussen privaat
en publiek zijn verdwenen. De urbicidale tactiek wordt toegepast op het subject Lakenhal als
strategie om de capsule van de hotelkamers te doorbreken.
Hostiloge
Het ontwerp vraagt naar een nieuw woord om het programma te omschrijven. Het is geen hotel,
want hotel komt van het Latijnse hospitale wat gastvrij betekent. Het ontwerp wil helemaal
geen gastvrijheid nastreven, maar confict uitlokken.
De nieuwe term die gebruikt wordt om het programma te beschrijven is hostiloge. Dit woord
komt enerzijds van het Latijnse hostis, wat gast en vijand betekent. Dit woord bevat een
tegenstrijdigheid die van past binnen het concept van het ontwerp. Om aan te duiden dat men kan
er kan verblijven wordt loge eraan toegevoegd.
Grafiek van eeuwigdurend conflict
Tijd
(jaar)
Herinnering
100
Toerisme zorgt voor kortstondige herinnering-impulsen. Het verblijf van de toerist is immers
kortstondig. De komst van elke nieuwe toerist zorgt voor een nieuw confict.
96 97
Tijd (jaar)
Herinnering
1918 1962
Afronding
reconstructie
2014-
2018
150 jaar
na WOI
1998
Opening
IFFM
Tijd (jaar)
Herinnering
1918 1962
Afronding
reconstructie
2014-
2018
150 jaar
na WOI
1998
Opening
IFFM
98 99
BEELD Design - Memory
100 101
BEELD Design - conflict BEELD Design - conflict
102 103
BEELD Design - conflict
104 105
Ontwerpschetsen
106 107
Er wordt gestreefd naar een zo groot mogelijke transparantie. Deze transparantie is het grootst als
de wanden enkel uit een structuur bestaan.
108 109
110 111
maquettes
112 113
114 115