Professional Documents
Culture Documents
ZAM0403
ZAM0403
N A J A A R 2 0 0 4 J A A R G A N G 8 N R 3 € 5, 5 0
Ilha de Moçambique:
Mocambique:
kruispunt van culturen
U betaalt voor het abonnement € 20,65 (Europa: € 26,85; buiten Europa: € 30,95). U krijgt een acceptgiro
thuisgestuurd. Het abonnement geldt tot wederopzegging.
“Het is niet onmiddellijk duidelijk op welk deel van de aardbol en in welk
tijd we ons bevinden.” Journaliste Jordane Bertrand en fotografe Sigrid
Spinnox doen verslag van hun fascinerende reis naar een verborgen schat in
Ik geef een gratis kennismakingsnummer aan: het hoge noorden van Mozambique.
Postcode en plaats
Telefoonnummer
Adres
Foto omslag: Sigrid Spinnox
Postcode en plaats
Telefoonnummer
Kopieer de bon of knip hem uit. Stuur hem in een envelop zonder postzegel naar: Zuidelijk Afrika, televisiezender voor de Zuid-Afrikaanse Rhemakerk. Aan Nederland
Antwoordnummer 11800, 1000 ra Amsterdam / Faxen mag ook: 020-520 62 49 / Of zendt de gegevens
bewaart hij enkele pijnlijke herinneringen, noteerde Peter van den Akker.
per e-mail naar: magazine@niza.nl
Zuidelijk Afrika, najaar 2004 Telefoon: 020 -520 62 10 tuut voor Zuidelijk Afrika. Het Advertenties: Riet Ariaans Nicole Segers (beeldredactie). Maurick, Bram Posthumus,
jaargang 8, nummer 3 Fax: 020 -520 62 49 magazine wordt gemaakt door 020-520 6210 of 06-4020 8045 Anne-Marieke Steeman, Marieke
verschijnt vier maal per jaar E-mail: magazine@niza.nl een onafhankelijke redactie, riet.ariaans@niza.nl Vaste medewerkers: Peter van van Twillert.
Bezoekadres: Prins Hendrik- www.niza.nl/magazine die opereert op basis van een den Akker (Zuid-Afrika), Marnix
kade 33, Amsterdam redactiestatuut. De inhoud Redactioneel team: Bart Luirink de Bruyne, Pauline Burmann,
Postadres: Postbus 10707, Zuidelijk Afrika wordt uitgege- geeft niet noodzakelijk de (hoofdredactie, Zuid-Afrika), Evelien Groenink (Zuid-Afrika),
1001 es Amsterdam ven door het Nederlands insti- standpunten van NiZa weer. Udo Sprang (eindredactie), Ineke van Kessel, Madeleine
TANZANIA
Luanda
0 500 km
ANGOLA Lilongwe
ZAMBIA
16 Zuid-Afrika:
Lusaka
MALAWI
Z
O
M
NAMIBIË
17 Afrika: BOTSWANA
Albert Heijn maakt er gehakt van Windhoek
Gaborone
Pretoria Maputo
25 Zuid-Afrika: Mbabane
Management op z’n Afrikaans, Maseru SWAZILAND
Marnix de Bruyne
ZUID-AFRIKA LESOTHO
26 Zuid-Afrika:
Een beweging in tijd,
Eric Miller Intussen in Johannesburg
42 Burundi: Onlangs was de Schotse schrijver
Zuid-Afrika speelt dubbelrol in Burundi, Alexander McCall Smith te gast op een
Jeroen Corduwener diner dat ‘Exclusive Bookshops’ te zijner
ere organiseerde. De boeken van Smith,
waarin de Botswaanse Precious Ramotswe
Rubrieken een hoofdrol speelt (zie het vorige num-
mer van dit blad), verkopen hier als
4 Het Portaal ‘boerewors’. De zaal zat vol met zo’n
honderdtwintig blanke fans, merendeels
18 Dromen en Denken: Charity Musamba over van middelbare leeftijd of iets ouder. Er
normen en waarden in Zambia, Bram was een tafelschikking, die mij bij een
Posthumus echtpaar en hun dochter had ingedeeld.
Al na twee minuten was het raak: “Mijn
vrouw heeft me hiernaartoe genomen.
Ik heb nog nooit iets van die man gele-
zen.” Maar hij was wel ooit in Botswana
geweest, vond het er prachtig en de
zwarten zoveel aangenamer dan thuis.
22 Theater van de Verandering Niks zeggen, hield ik mijzelf voor. Slokje
De cultuur in Zuid-Afrika bloeit na tien jaren witte wijn en neutraal knikken.
vrijheid. Zestien pagina’s over hoe cultuur hielp de Na een korte stilte nam de vrouw het
apartheid te verjagen en daarna tot bloei kwam. 21 Afrika-Gek: Willem Vriend, Bart Luirink gesprek over. “De doodstraf moet weer
“Onze renaissance wordt werkelijkheid”, jubelt ingevoerd worden, onmiddellijk”, riep ze.
cabaretier Pieter-Dirk Uys in zijn essay. 38 Profiel: Jonathan Moyo, venijnige spreekbuis Ze keek me indringend aan. “Niet dan?”
van Robert Mugabe, Marnix de Bruyne Niks zeggen.
28 Hoogtepunten Afrovibes Festival “Vorig jaar nog! Een zuster van een buur-
In het Afrovibes 39 Column: De vogel die melk poept, Prudence vrouw van een vriendin… Overdag! In
Festival is het woord Mbewu d’r eigen huis!” Terwijl het misdrijf tot
aan artiesten die kleur in de gruwelijkste details over tafel ging,
geven aan het moderne 40 Swakopmund Observer, Heinrich Otjiwarongo zag ik de dochter hardnekkig in het niets
Zuid-Afrika. Zingi kijken.“‘Hang them’, dat is mijn mening!”
Mfeka maakte een 43 Lezersaanbiedingen Waarna de schrijver het woord kreeg.
portret van artistiek Die vertelde over een nieuw boek waarin
leider Gregory 44 In beeld: Het Mozambique van Ricardo hij zijn spotlust op Duitse wetenschappers
Maqoma. Ronald Rangel, Barbara Bosma loslaat. “Het speelt toch in Botswana?”
Kennedy bekeek het vroeg de man naast me aan zijn wraak-
bekroonde toneelstuk 48 De Markt: muziek, boeken, agenda zuchtige vrouw. “Sssst”, siste ze.
At Her Feet over mos- Ik heb de vrouw nog wel vriendelijk aan-
lima’s in Kaapstad. geraden de boekjes van McCall Smith te
lezen en kennis te maken met de huma-
32 Soweto blues, de bezieling van de niteit van Precious Ramotswe. Daarop
Zuid-Afrikaanse jazz keek ze me onbegrijpend aan. Maar ver-
De geschiedenis van de jazz in Zuid-Afrika, ontrafeld der heb ik mijn mond gehouden, want ik
door Gwen Ansell. Een levenskrachtig elixer van woon hier om te luisteren.
buitenlandse invloeden en eigen muziektradities. Bart Luirink
Aan dit nummer werkten mee: Kennedy (Zuid-Afrika), Aggie (Mozambique), Jürgen Vormgeving: Van Rosmalen & Abonnementen: € 20,65 per 1 januari automatisch verlengd,
Gwen Ansell (Zuid-Afrika), Langedijk, Prudence Mbewu Schadeberg (Zuid-Afrika), Sigrid Schenk , Amsterdam kalenderjaar (Europa: € 26,85; tenzij schriftelijk is opgezegd
Jordane Bertrand (Mozambique), (Zuid-Afrika), Zingi Mfeka (Zuid- Spinnox (Mozambique), Pieter- Druk: Thieme, Nijmegen buiten Europa: € 30,95). vóór 1 december.
Barbara Bosma (Mozambique), Afrika), Eric Miller (Zuid-Afrika), Dirk Uys (Zuid-Afrika), Graeme Fotobureau: i-Afrika, Kaapstad Aanmelding op het redactie-
Truus Boot, Ellen Elmendorp Astrid Nieland, Marleen Williams (Zuid-Afrika) e-mail: iafrika.photo@iafrica.com adres. Betaling na ontvangst Adreswijzigingen: uitsluitend
(Zuid-Afrika), Richard Hengeveld, Noordergraaf, Neo Ntsoma van de acceptgiro. schriftelijk.
Salim Henry (Zambia), Ronald (Zuid-Afrika), Ricardo Rangel Abonnementen worden op ISSN: 1386-4297
het portaal
Teksten: Bart Luirink
(tenzij anders vermeld)
Mugabe’s spindoctor is
homo
Zimbabwe’s informatieminister,
Jonathan Moyo, is homo. Dat is
volgens dr. David Nyekorach
Matsanga, oud-adviseur van presi-
dent Mugabe, vastgesteld nadat
testen uitwezen dat zich in haarve-
zels van Moyo vrouwelijke hormo-
nen bevinden. Matsanga beweert
dat de haarmonsters uit het huis
Black Christ van de minister komen. Bevriende
professoren in een Londens zieken-
Veertig jaar geleden schilderde huis zouden de forensische testen
Ronnie Harrison de toenmalige hebben uitgevoerd. Moyo, die ho-
anc-leider chief Albert Luthuli mo’s in zijn land meermalen pu-
als een zwarte Christus. bliekelijk heeft aangevallen, weigert
Hendrik Verwoerd, grondleg- te reageren. (Zie ook profiel op pa-
ger van de apartheid, werd gina 38)
zijn sadistische folteraar. Het
werk werd door het minder- Koning Mswati bij 10
heidsbewind onmiddellijk ver-
boden en de kunstenaar werd
ergste dictators
gearresteerd. Het schilderij Afrika’s laatste ab-
50 De Zuid-Afrikaanse
vrouwenbeweging
jaar geleden: werd opgericht: de
(Soedan, zevende) haalden de lijst.
Volgens Mswati’s broer, prins
Masitsela Dlamini schaadt de ‘ne-
gatieve berichtgeving’ de reputatie
Federation of South van het koninkrijk. Dlamini: “Het is
African Women. BE N OE M D weer zo’n typisch voorbeeld van
een aap die denkt te weten hoe
D Prof. dr. Leo de Haan (54) is per 1 september directeur Swazi-geiten leven.”
van het Afrika Studiecentrum (asc) in Leiden. De Haan
was eerder als directeur verbonden aan het Centre for Premier Mozambique bij
International Development Issues in Nijmegen en is
gespecialiseerd in ontwikkelingsstudies in sub-Sahara
100 machtigste vrouwen
Afrika. Hij is de opvolger van dr. Gerti Hesseling. Zij blijft Luisa Diogo (46), die eerder dit jaar
als senior onderzoeker aan het asc verbonden. premier van Mozambique werd, is
de enige Afrikaanse op de lijst van
100 machtigste vrouwen ter wereld,
samengesteld door het Amerikaanse
tijdschrift Forbes.
Volgens het blad
vertegenwoordigt ANC’ers komen voortaan op tijd
Diogo ‘een nieuwe
garde Mozambikaanse politici’ wier Er is al veel gezegd over de ver-
invloed zal toenemen nu president meende Afrikaanse gewoonte om
20
Chissano zijn vertrek heeft aange- niet op tijd te komen. Nelson
kondigd. Op 1 december zijn er in Veiligheidsraad neemt Mandala ergert zich er rot aan.
Mozambique verkiezingen voor resolutie aan die de Zuid- Misschien is dat de reden dat de
parlement en presidenschap.
jaar geleden: Afrikaanse militaire afdeling productverkoop van het
acties in Angola ANC nu een horloge op de markt
Slapende leeuw versus veroordeelt. Engeland en VS heeft gebracht. Compleet met
onthouden zich van stemming. ANC-logo en inscriptie ANC 10
eend en muis Years of Democracy. In een oplage van duizend.
De nabestaanden Roestvrij staal. En voor een ‘zacht’ prijsje: een
van Solomon herenklokje kost 5000 rand (600 euro), die
Linda, componist voor dames iets meer dan de helft: 3000 rand
van de wereldhit (360 euro).
The Lion Sleeps
Tonight, hebben
Walt Disney de wacht aangezegd.
Deze maatschappij bracht onlangs
een derde filmaflevering van de
Lion King uit en daarin is opnieuw Holland South Africa Line
het aloude lied van Linda te horen.
Het muzieklabel Gallo betaalde de
componist ooit tien shilling voor zijn
werk, dat oorspronkelijk Uyimbube
heette. Vervolgens verbasterden de
Tokens, een Amerikaanse band,
het door Pete Seeger uitgebrachte
Wimoweh, een bewerking van
Uyimbube. En zo ontstond The Lion
Sleeps Tonight, ook te horen in de
Nederlandse Lion King. Volgens de
Zuid-Afrikaanse journalist Rian
Malan verwerven nabestaanden het
ooit verkochte copyright na 25 jaar.
Linda’s kleindochters, woonachtig
in Soweto, maken daarom aan- Veertien
spraak op miljoenen randen. Hun jonge kun-
advocaat heeft gedreigd beslag te stenaars uit
zullen leggen op enkele van de 240 Zuid-Afrika
handelsmerken die Walt Disney in en Neder-
Zuid-Afrika heeft laten registreren. land werk-
Gedacht wordt aan producten van ten drie
Donald Duck en Mickey Mouse. maanden
in elkaars
ANC handhaaft atelier.
Deze Holland South Africa Line werd in 2000 opgezet Johannesburg, een collage van Femke van Heerikhuizen.
Kerstmis door AKKA, een organisatie voor projecten rond beel-
Kerstmis blijft, verklaarde ANC- dende kunst in Amsterdam. In vier boekjes, samenge-
woordvoerder Smuts Ngonyama pakt in een handzame doos, wordt verslag gedaan.
begin augustus. Volgens de Zuid- Naast interviews met de kunstenaars over deze kruis-
Afrikaanse Sunday Times zou een bestuiving, bevatten ze werk uit de tentoonstellingen
door oud-minister Buthelezi inge- zoals die in Kaapstad en in Amsterdam te zien waren.
stelde commissie afschaffing van de Meer info op www.akka.nl/hsal
christelijke feestdagen overwegen.
Ngonyama bevestigde wel dat de u
5 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
het portaal
6 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
het portaal
7 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
Luanda
ANGOLA Lilongwe
ZAMBIA
MALAWI
Lusaka
Harare
UE
Q
BI
ZIMBABWE M
reizen
ZA
O
NAMIBIË
M
BOTSWANA
Windhoek
Gaborone
Pretoria Maputo
Mbabane
Maseru SWAZILAND
ZUID-AFRIKA LESOTHO
8 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
reizen
het Turks uitgesproken als Bek; de naam Moussa Bek religieuze tegenstellingen geplaagde millennium.“Het
verbasterde tot Mozambique en het eiland zou voortaan is geen zeldzaamheid de religieuze moslimleiders te zien
onder die naam op de Europese kaarten verschijnen! assisteren bij de kerstnachtmis, terwijl de priester hen
Al snel vestigen de Portugezen zich op het eiland om komt groeten tijdens de islamitische feesten”, benadrukt
zich te verzekeren van een veilige ankerplaats op de route Antoine, een Franse architect die sinds een jaar of tien
naar Indië. In 1507 bouwen ze er een kleine vesting waar op het eiland woont.
ze een vijftiental mannen posteren. Ze De meerderheid van de bevolking van
bouwen ook een kerkje, de Onze-Lieve-
Vrouw van Baluarte, dat tegenwoordig
Het had weinig het eiland is moslim; de islam– van
soennitische overtuiging– wordt op
wordt beschouwd als het oudste Euro-
pese religieuze bouwwerk van Afrika.
gescheeld of uiterst soepele wijze gepraktiseerd. Een
belangrijke figuur is sjeik Amur, de zoon
In 1558 begint de bouw van het fort São Mozambique was in van een Comorees die na een storm op
Sebastião, waarvan de dikte van de het eiland aanspoelde. Met zijn negentig
muren niets te gissen overlaat omtrent Hollandse handen jaar is hij er de meest gerespecteerde re-
de felheid van de strijd om de hegemo- ligieuze leider en alle kinderen kennen
nie op zee. De Hollanders, ontevreden gekomen zijn brommer. Ondanks zijn leeftijd
over de onderhandelingen met Lissabon besteedt hij uren aan het uitpluizen van
over de handel in de Oriënt, zijn trouwens de eersten die de geschiedenis van de moslimbroederschappen op het
de Portugezen van deze strategische plek willen verjagen. eiland. “Mijn hoofd dient niet alleen voor het dragen van
Het eiland wordt maandenlang belegerd, eerst in 1607 en een sjaal, het slaat ook verhalen op”, laat hij schalks weten.
later in 1608. Na de totale verwoesting van de stad accep- Niet veel verderop ligt een vrijwel verlaten hindoetempel,
teren de Hollanders niettemin hun nederlaag en verleggen want het grootste deel van de Indiase gemeenschap heeft
hun aandacht naar het Kaapse schiereiland. Sommige het eiland verlaten. Maar in sommige hutten in de volks-
historici zijn er daarom van overtuigd dat het weinig had wijken bewerken edelsmeden nog altijd zilver op de oude,
gescheeld of Mozambique was in Hollandse handen te- door de Indiërs achtergelaten machines.
rechtgekomen en dan zou dat met Zuid-Afrika vermoede- De luister van het Portugese koloniale tijdperk wordt
lijk niet het geval zijn geweest. Zuidelijk Afrika zou er dan verteld in de gangen van het vroegere paleis van de gouver-
heel anders hebben uitgezien... neur, dat tegenwoordig tot museum is getransformeerd.
Er wordt beweerd dat dit paleis zijn redding te danken
Op uiterst soepele wijze heeft aan Samora Machel, de eerste Mozambikaanse
Ondanks de voortdurende aanvallen en plunderingen president die, nadat een van zijn schildwachten een
blijft het eiland Mozambique Portugees en wordt het de antieke stoel had beschadigd, had verordend dat het niet
voornaamste ankerplaats tussen Lissabon en de Indische meer voor officiële bezoeken zou worden gebruikt. Het
handelsposten. Het ziet een bonte stoet langskomen: zou worden behouden als getuigenis van het koloniale
onderkoningen, galeiboeven, handelaars, avonturiers. verleden van het land.
Gevolg van al dat korte vertoeven: de bevolking vermengt
zich. Nog altijd een kenmerk van het eiland, waarvan de Geheime deuren
vreedzame coëxistentie van de verschillende gemeen- In 1752 wordt het eiland Mozambique officieel de hoofd-
schappen tot voorbeeld zou kunnen dienen in dit door stad van het land. In die tijd verandert ook de aard van de
1 0 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
handel: de vraag naar slaven is groter dan die naar goud priester die al veertig jaar op het eiland woont en een
en ivoor. Duizenden Afrikanen worden via het eiland aantal historische onderzoeken heeft geleid.
Mozambique naar de plantages in Brazilië of op de eilan- Uit deze periode bestaat nog een grens die het eiland
den in de Indische Oceaan gestuurd. Talloze gebouwen in tweeën deelt. In het noorden de stad van steen met
hebben geheime deuren, luiken en ondergrondse vertrek- haar rijke huizen van de slavenhandelaars, in het zuiden
ken. Want de handel, die aanvankelijk was toegestaan, de stad van macuti, een woord uit het Swahili dat verwijst
wordt voortgezet tot aan de jaren 1900, meer dan vijftig naar de kokospalmen waarmee de daken van de traditio-
jaar na de afschaffing van de slavernij. “De binnenplaat- nele Afrikaanse hutten bedekt zijn. Deze hutten werden
sen van talloze huizen dienden als bewaarplaats voor de gebouwd in de enkele meters brede sleuven die ontston-
doorvoer van slaven, men verborg er mannen, vrouwen den bij het winnen van de stenen voor de bouw van de
en kinderen”, verklaart vader Lopes, een Portugese koloniale stad. Wie de macuti-stad binnengaat, komt
ineens in een andere wereld terecht: Afrika heeft midden
op het eiland zijn plaats hervonden. Geuren van vis en
SLAVEN EN DE EILANDEN IN DE INDISCHE OCEAAN maniok, bochtige straatjes, slierten kinderen, felle kleuren
Ilha de Moçambique heeft een gemeenschappelijke geschiedenis met de van de pagnes (rok van een grote doek) van de vrouwen
andere eilanden in de Indische Oceaan: Mauritius, Réunion, de Comoren en welluidende klanken van het Macua, de plaatselijke
en de Seychellen. Eeuwenlang hebben ze als handelsposten gediend en actief taal. Soms kun je op een straathoek zomaar getuige zijn
meegewerkt aan de slavenhandel. Het eiland Mozambique was de overslag- van een tofo-dans, uitgevoerd door een groep vrouwen.
plaats voor de duizenden slaven die gedeporteerd werden naar de suiker- Hun gezicht bedekt met een schoonheidsmasker, het
plantages op deze eilanden. Sinds enkele jaren worden de banden tussen msiro, houtpoeder vermengd met water, en gekleed in
deze eilanden aangehaald. Na decennia van taboes wil de zwarte bevolking kleurrijke stoffen, laten ze hun lichaam golven en zingen
van Mauritius en Réunion haar wortels terugvinden. Er is in 2002 een sym- ze met hun schelle stem. De vrouwen van het eiland
bolische vriendschapsovereenkomst getekend tussen het eiland Mozam- Mozambique hebben de reputatie de mooiste van het
bique, de vertrekhaven van de slaven, en Mahébourg, de aankomsthaven op land te zijn.
Mauritius. Het jaar daarop bood het festival van Baluarte, een festival voor Het einde van de slavernij luidde ook op onherstelbare
muziek en podiumkunsten, aan traditionele zang- en dansgroepen van het wijze het begin in van het verval van het eiland, dat zich
eiland Mayotte (Comoren) en het eiland Mozambique gelegenheid elkaar de hele twintigste eeuw heeft voortgezet. In 1898 is de
te ontmoeten. Daardoor ontdekten zij talloze gemeenschappelijke punten hoofdstad verplaatst naar Lourenço Marques, het huidige
in hun gebruiken. In 2004 was de tweede editie van dit festival aanleiding Maputo. In de loop der decennia is het eiland Mozam u
voor voorstellingen en een reeks lezingen over de historische banden tussen
het eiland Mozambique en Réunion.
1 1 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
reizen
1 3 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
Verbazing: Carl Niehaus wordt mediadominee
1 4 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
christelijk perspectief”
president van Zambia, en de naaste familiele- voor de noden van de mensen. Dat spreekt mij bij de kerk van McCauley houdt hem niet bezig.
den van oud-anc-president Tambo blijkt de enorm aan. Ik heb Ray McCauley ook persoon- “Dat is dan maar zo. Ik ervaar het als een logi-
Rhemakerk goed in de smaak te vallen. lijk leren kennen. Ik heb sche stap in mijn per-
Niehaus beaamt dat het laatste hem goed van
pas komt bij het realiseren van zendtijd voor
veel met hem gepraat en
ging me thuisvoelen bij
“De combinatie van soonlijke ontwikkeling.
Ik ben nooit uitgegroeid
de kerk. Per slot van rekening is de Zuid- de kerk. Rhema beant- tot een politicus in hart
Afrikaanse omroepraad bepaald niet scheutig woordt aan hoe ik de spiritualiteit en sociale en nieren. Vanuit mijn
met het verstrekken van zendvergunningen komende jaren verder wil stellingname tegen de
aan religieuze radio- en televisiestations. werken; met kop en hart.” bewogenheid sprak apartheid ben ik wel in
Hij voegt eraan toe: “Het een politiek kamp te-
Met kop en hart is een kerk met geld. Het mij enorm aan” rechtgekomen, maar
Hoe vindt de gereformeerde Niehaus onder- heeft dus ook de midde- toch steeds vanuit mijn
dak bij een getuigeniskerk met een omstreden len om sociale projecten uit te voeren. En ver- christelijke overtuiging. Alles wat ik in mijn
verleden? Het blijkt alles te maken te hebben geet niet dat Rhema als charismatisch kerk- leven heb gedaan, stond altijd al in een chris-
met de ingrijpende veranderingen in zijn genootschap beslist niet is losgezongen van telijk perspectief.”
persoonlijke leven. Zijn nieuwe vrouw, Linda de gevestigde geloofsgemeenschappen. Juist
Thango, introduceerde hem bij de kerk van het tegendeel is het geval. Rhema is onlangs Nederlands gestumper
McCauley. “Met haar heb ik toen een kerk- lid geworden van de Zuid-Afrikaanse Raad van Even schiet Niehaus weer in zijn rol als diplo-
dienst bijgewoond. En wat mij in Rhema zo Kerken. Dat past in een bredere ontwikkeling maat bij de vraag naar zijn jaren in Nederland.
aansprak, was de combinatie van spiritualiteit waarin charismatische kerken aansluiting Die jaren heten ‘aangenaam’ en ‘een mooie
en sociale bewogenheid. Die kerkdiensten vinden bij de oecumenische beweging.” tijd.’ De banden tussen beiden landen werden
zijn geen wekelijkse religieuze fondantjes. De Inmiddels preekt Niehaus soms tijdens de zon- versterkt, denkt Niehaus. “Nederland rea-
kerk beheert hospitalen, doet aan aidsopvang; dagsdiensten van de Rhemakerk. Dat sommi- geerde positief op de ingezette veranderingen
het is kortom een kerkgemeenschap met oog ge mensen zich verbazen over zijn aansluiting in Zuid-Afrika. Mijn ambtstermijn viel ook u
1 5 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
Partijpolitiek in Zuid-Afrika
samen met de discussie over de herin- op Schiphol toch op z’n minst met twee In juli kondigde de Nationale Partij aan in het ANC
richting van de Nederlandse ontwikke- maten wordt gemeten. Als ik er aankom, op te zullen gaan. Oude vijanden vereend. Het is
lingssamenwerking. Zuid-Afrika dreigde gaan mijn papieren als een mes door de het niet onverwachte einde van een partij die zijn
daarin toen even de boot te gaan missen. boter. Voor Linda is dat beslist veel minder uiterste houdbaarheidsdatum allang voorbij was.
Er is uiteindelijk toch een voortzetting vanzelfsprekend.” En dan is er Niehaus’
van de samenwerking met Zuid- verhaal over de winkel waar Linda Critici slingeren de leiders van de Nationale Partij
Afrika uit de bus gekomen.” kleding bestelde, die hij later (np) naar hun hoofd dat ze de nieuwe hensoppers zijn,
Niehaus deed goeie sake. zou ophalen. “Toen ik de Afrikaner variant van hands up! Het is een verwijzing
Beduidend negatiever is hij daar aankwam en vroeg naar de Afrikaners die zich tijdens de Boerenoorlog
over zijn ervaringen met naar de bestelling, aan het begin van de vorige eeuw aan de Britten over-
hoe Nederlanders omgaan kreeg ik te horen dat de gaven. Welnee, dat is het verwijt van bittereinders, zegt
met vreemdelingen. “Ik wist kleren inmiddels verkocht de leiding van de partij over haar critici.
toen ik in Nederland aankwam na- waren. Op mijn vraag waarom, was De Nationale Partij was allang zieltogend. Na de
tuurlijk dat het niet erg wilde vlotten het antwoord: Het was toch een zwarte eerste democratische verkiezingen in 1994 voegde de
met de multiculturele samenleving, dat mevrouw die die kleren bestelde?” partij ‘nieuw’ aan haar naam toe, maar het bleef de
het meer schijn was dan werkelijkheid. Leedvermaak over het Nederlandse ge- partij wier leiding in de jaren dertig met de nazi’s
Mijn vermoedens zijn gaandeweg alle- stumper bekruipt Carl Niehaus niet. sympathiseerde, die in 1948 de apartheid invoerde, in
maal bevestigd. Ik herinner mij nog heel “Er bekruipt mij zeker wel het gevoel dat het kader van de paswetten elf miljoen zwarte Zuid-
goed dat ik in de tweede week van mijn Nederland zo onderhand iets kan opste- Afrikanen arresteerde, het anc verbood, Mandela
ambassadeurschap werd opgebeld door ken van hoe Zuid-Afrika het gegeven opsloot, Biko vermoordde, het vuur opende op de
een boze Zuid-Afrikaanse zakenman. Hij hanteert. Ik heb nu uit mijn huwelijken scholieren van Soweto, enzovoorts. In 1990 – het
was met drie collega’s voor een werkbe- een blank dochtertje en een zwarte zoon land was bijna bankroet – drong het besef door dat er
zoek op Schiphol aangekomen. Twee van en die gaan in Johannesburg samen naar onderhandeld moest worden met het anc. Na drie
de vier bezoekers waren zwart en kwamen een en dezelfde school. Als ik die dan jaar praten aanvaardde de partij het algemeen kies-
prompt in de problemen met de mare- vergelijk met de zwarte scholen in Neder- recht en gaf ze haar strijd voor grondwettelijke privi-
chaussee over de rechtsgeldigheid van land, dan heb ik echt het gevoel dat Zuid- leges voor de blanke minderheid op. Daarmee was in
hun reispapieren. Ik werd opgebeld om Afrika op weg is naar een werkelijke feite de bestaansgrond onder de np weggeslagen.
het gezelschap uit de problemen te halen. multiraciale samenleving.” Niehaus geeft Bij de eerste democratische verkiezingen in 1994
Toen kreeg ik iemand van de vreemde- toe dat Johannesburg in dat opzicht niet behaalde de np toch nog bijna twintig procent van de
lingendienst op Schip- maatgevend is voor de stemmen. Sindsdien ging het bergafwaarts. Het be-
hol aan de lijn; ik vroeg
of het niet naar racisme
‘Meneer Niehaus, rest van Zuid-Afrika,
waar het met de ver-
sluit van oud-president De Klerk in 1996 om uit de re-
gering van nationale eenheid te treden, leidde tot een
rook om van een groep- broedering op scholen uittocht uit de partij; een korte vrijage met de rechts-
je bezoekers juist de er zijn geen racisten nog lang niet zo goed liberale Democratische Partij leidde tot een volgende
reispapieren van de vlotten wil. “Daar”, zegt uittocht. Bij de parlementsverkiezingen afgelopen mei
zwarten in twijfel te in Nederland!’ hij, “vertonen ouders haalde de partij nog geen kwart miljoen (1,6 procent)
trekken. Die man aan de precies hetzelfde gedrag van de stemmen.
andere kant van de lijn reageerde toen als wat ik bij Nederlanders heb waarge- In de verkiezingscampagne gaf partijleider Van
hevig verontwaardigd. ‘Meneer Niehaus, nomen. De neiging om zich te onttrekken Schalkwijk er al blijk van met het anc te willen samen-
er zijn geen racisten in Nederland!’ werd aan sociale interactie. Met een verklonte- werken. Het leverde hem een ministerspost op. Medio
mij op hoge toon toegeroepen.” rende samenleving als gevolg. Ik heb dat augustus werd hij lid van het anc. Hardcore Afrikaner
Er volgden meer pijnlijke ervaringen. vooral kunnen zien in de Schilderswijk nationalisten spreken van het ‘ultieme verraad.’ Voor
“Toen ik vaak in Nederland was voor van Den Haag. Daar zijn vooral Turkse en oud-activisten tegen de apartheid lijkt het erop dat de
Deloitte & Touche, kreeg ik van een col- Marokkaanse vrouwen volkomen in een duivel zijn ziel heeft verhandeld. Van Schalkwijk
lega het advies om vooral niet te proberen isolement terechtgekomen.” • denkt vermoedelijk: ‘If you can’t beat them, join them.’
Nederlands te gaan spreken. Dan kom je President Mbeki verwelkomde het besluit van de
met een accent uit de strijd en dan loop je np, maar het is onwaarschijnlijk dat het handjevol
het risico voor Surinamer te worden ver- nieuwe leden met veel fanfare zal worden binnenge-
sleten, was zijn waarschuwing.” Ook haald. De toenadering tussen de vroegere aartsvijan-
Niehaus’ nieuwe relatie met Linda Thango den is van een grote ironie, maar anc-leden die de
drukte hem ruw op Nederlandse multi- onderdrukking uit naam van de apartheid aan den
culturele onhebbelijkheden. “Met Linda lijve ondervonden, kunnen de humor er vermoedelijk
heb ik proefondervindelijk ervaren dat er niet van inzien•
1 6 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
Afrika.
Albert Heijn
maakt er
gehakt van.
Rundergehakt
verpakt per kilo
.
4.99
-
4. OP = OP
Koopt Afrikaanse Waar! Goed nieuws: in rundergehakt en filet américain van Albert Heijn wordt al jaren vlees uit Botswana en
Namibië verwerkt. Vanwege de kwaliteit: het is mager en hygiënisch hoogwaardig. De herkomst is een goed bewaard geheim,
onlangs onthuld door het RVU-televisieprogramma De Keuringsdienst van Waarden. Waarom ont-
houdt de grootgrutter haar klanten deze informatie eigenlijk? Volgens de directeur van AMI, de in
Londen gevestigde distributeur, omdat “weinig mensen weten waar Botswana ligt”, terwijl degenen
die dat wél weten benauwd denken: “Vlees uit Afrika – krijg je daar geen aids van?” Volgens Albert Heijn
zelf, dat in het gehakt vlees uit meerdere landen verwerkt, past al die informatie niet op het prijslabel.
1 7 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
dromen
en denken
met:
Charity Musamba,
projectcoördinator
bij het Jubilee
Zambia Schulden-
project. Ze studeerde
rechten en ontwikke-
Normen en waarden in BRAM POSTHUMUS
keling zijn ingeruild voor egoïsme en in-
lingsstudies aan de In Zambia is na een veelbelovend begin alles stilgevallen: de economie, de dividualisme. Het ergste gevolg daarvan
Universiteit van is het morele verval. We staan stil, nee
Zambia. Ze behaalde politiek en de moraal. De geschiedenis van Charity Musamba’s geboortestad erger, we gaan achteruit. De regering en
in 1998 haar Master het bedrijfsleven zijn onverantwoordelijk
of Arts (doctoraal) in Ndola in de Copperbelt provincie is Zambia’s verhaal in een notendop. Na de en onethisch bezig. De lange lijst louche
‘communicatie voor deals waar de regering-Chiluba voor
ontwikkeling’, dat ontdekking van enorme kopervoorraden werd de stad zeventig jaar geleden in eeuwig mee zal worden geassocieerd, is
zich richt op de vraag daar het overtuigende bewijs van. Overi-
hoe communicatie ijltempo uit de grond gestampt en huisvestte al snel tienduizenden mijnwerkers gens hebben de grote internationale fi-
tussen mensen en nanciële instellingen, met name het imf
vanuit de media de en hun gezinnen. Die bloeitijd duurde tot in de jaren tachtig van de vorige eeuw. en de Wereldbank, met hun rücksichts-
ontwikkeling van loze privatiseringspolitiek de corruptie
dorp, buurt of stad Daarna kwam al even snel het verval. een stevig handje geholpen. Er is onlangs
kan dienen. Veldwerk een groep opgericht, de Economic Task
deed ze in het dorp Force, die met de regeringen van onder
Kampini, tegen de U hebt onlangs een bezoek aan uw geboortestad geld dat we daarin en in de opvang van meer België, de Verenigde Staten en
Malawiaanse grens. gebracht. Wat trof u eraan? de vluchtelingen hebben gepompt. Het Duitsland gaat onderzoeken waar de
was belangrijk dat we hun strijd onder- achterovergedrukte miljarden zijn geble-
Het is een spookstad geworden. Veel steunden, maar we hebben daarmee ven. Dat is op zich een positieve ontwik-
winkels hebben hun deuren gesloten. tegelijkertijd ons eigen financiële graf keling. Maar het einde van het liedje is
Er is geen verkeer op straat. De meeste gegraven. De begrotingstekorten waren natuurlijk toch dat onze kinderen weer
industrie is weg. Er zijn ontzettend veel gigantisch. En we zijn nooit gecompen- van voren af aan moeten beginnen.
mensen werkloos. Bijna niemand heeft seerd voor onze inspanningen.
geld voor de eerste levensbehoeften, laat Kun je dan toch niet op zijn minst zeggen dat
staan voor andere dingen. Vroeger was Na 1990 verloor Kaunda de verkiezingen het tamelijk autocratische regime van Kaunda
Ndola het meest bruisende uitgaanscen- van Frederick Chiluba, die uit de vakbeweging vervangen is door een democratie?
trum van de streek. Je had clubs, muziek, voortkwam. In zijn kielzog traden nieuwe
ontspanning, noem maar op. Dat is alle- leiders aan… Het klopt dat er tot 1990 weinig tot geen
maal verdwenen. Maar wie weet, ik blijf democratische controle was. Maar de in-
hopen op een opleving. We hadden een verandering nodig; de voering van de democratie werd gebon-
oude ploeg had te lang aan het roer ge- den aan het ontvangen van westerse hulp.
Hopen tegen beter weten in? Zambia zit al staan. Maar intussen is de opbouw van de Het kwam niet van binnenuit. Het resul-
anderhalf decennium in een diep dal en de klim natie gestopt. Niemand is meer serieus taat is dat we nu een nepdemocratie heb-
naar boven is een hele zware. Zo was het toch met iets bezig. De nieuwe leiders hebben ben. We hebben de uiterlijke kenmerken:
niet bedoeld toen het land in 1964 onafhanke- geen scrupules, ze geven alleen geld uit een vrije pers, verscheidene politieke
lijk werd. partijen. Maar wat schieten we daarmee
op als er geen scholen zijn, als er geen
Onze eerste president, Kenneth Kaunda,
had de ontwikkeling van het land en de
“Ze praten goed maar werkgelegenheid is?
1 8 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
Zambia
2 0 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
Willem Vriend (32) ging in Daar namen mijn gastvader en -moeder me
1996 voor het eerst naar Zuid- onmiddellijk op als hun zoon.”
Afrika als sportinstructeur – en Na vier jaar keerde hij terug, een vriendin (een
was gelijk verkocht. Na diverse om- Nederlandse, in Kaapstad leren kennen) en handen-
zwervingen – Khayelitsha (Kaapstad), vol ervaringen rijker. Hij schreef er een boekje over,
KaNyamazana (Nelspruit) – streek hij neer in maar heeft het hoofdstuk Zuid-Afrika nog lang niet
Olifantshoek, niet ver van Soekmekaar in het noor- afgesloten. “We hebben het er wel eens over, dáár
den van het land. “Voor de vrijheid kwam, heette dat wonen. Over de fascinatie met het verleden van
gebied Gazankulu, een homeland. Geen idee toen Zuid-Afrika, dat altijd om een hoekje kijkt. En over
FOTO: MARLEEN NOORDERGRAAF
wat een thuisland precies was. Nu wel: een aan het hoe onwijs gelukkig je je voelt als je in de Karoo-
lot overgelaten en straatarm gebied. Puur afhanke- woestijn naar een overvolle sterrenhemel staart.”
lijk van het weer, dat altijd droog en heet is.” De brug tussen ‘hier blijven’ en ‘daar wonen’ heet
Vriend ging op drie scholen sportles geven. Inmiddels Sondela (Zulu voor ‘ontmoeten’). Dat is een reis-
spreekt hij Shangaan, de lokale taal. “Het contact club waarmee Vriend in februari volgend jaar voor
met de mensen in Olifantshoek maakte veel in me het eerst op pad gaat. Want: “iedereen moet het
los. In Nederland is men koeler en op afstand. ervaren.” (BL) •
2 1 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
Het Theater
van de
ver
andering
In het Theater van de Verandering, opgevoerd voor de lezers van
Zuidelijk Afrika op de komende zestien pagina’s, tonen cultuur-
kenners en artiesten uit Zuid-Afrika hoe cultuur hielp de apartheid
te verjagen. En hoe cultuur bloeit na tien jaren vrijheid.
PIETER-DIRK UYS
2 2 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
ras, en die allemaal onderling ook weer. Maar gehaald. Ineens zongen wij allemaal hetzelfde lementen en uit de brokstukken scheppen zij
apartheid was geen kleur, het was een klank. liedje en deden de woorden er niet meer toe. een springlevend eerbetoon aan de vrijheid van
Ons allemaal werd geleerd etnisch te klinken, Met elf officiële talen schurkten Eurocentrisme expressie. Uit niets kan zo veel voortkomen.
zodat je direct de kleur wist van degene die je en Afrikanisme tegen elkaar aan. Hiphop danste
aan de lijn had. met punk en pop. Afrikaner boeremusiek, nu met Generatie vrijgeborenen
Zwarten klonken zwart, kleurlingen klonken een kwaito-beat, hield de blanken van de voor- Ik heb dertig jaar geen baan gehad. Toen het
gekleurd, Indiërs Indisch. Het geluid van Afri- malige viermiljoenkoppige natie uit hun slaap. regime in Pretoria in de jaren zeventig mijn
kaners kwam diep onder uit de keel en maakte Want we waren nu met veertig miljoen. En dat voorstellingen in de ban deed, was er geen werk
erg duidelijk wie de baas was; Engelsen klonken alles leek zich te voltrekken in een oogwenk. en werd je je eigen werk. Het bestaan van zelf-
blank. Je kunt je het niet voorstellen, maar Bill Ik heb 480 scholen afgereisd en een miljoen standige komt neer op ‘what you do is what you
Cosby was in de jaren tachtig onder Afrikaners Zuid-Afrikaanse kinderen bezocht met mijn get’. Het is ook het toppunt van vrijheid om voor
de populairste, meest bewonderde tv-ster. Die programma over aids, en het is duidelijk dat we de vrijheid te vechten en die vrijheid te gebrui-
was niet zwart want hij klonk Amerikaans. de gevaren van onveilige seks moeten aan- ken om de vrijheid te garanderen. Het staat
De regering van de Nationale Partij maakte ge- kaarten in de taal van de jongeren. buiten kijf dat wij de grootste creatieve vrijheid
bruik van het wapen van de Kultur. De inspiratie “Vraag ernaar. Zorg dat het veilig gebeurt. genieten van de wereld. In de VS en Groot-
daarvoor was ongetwijfeld persoonlijk opgedaan Ook bij orale seks.” Gelach. Naderhand Brittannië wachten nog zovelen op de kans om
in nazi-Duitsland door dr. Hendrik Verwoerd, komen er vragen van twee puisterige jongens. hun vleugels uit te slaan en op te stijgen. In
de architect van de apartheid. Als jongeman “Meneer Uys, u zei orale seks. Wat is dat? het Westen is er zo weinig ruimte; wij hebben
leerde ik uit de eerste hand hoe het alfabet van Praatseks?” een boel ruimte. In het Westen bestaan te veel
het intellect de twijfels in je ziel in zijn greep “Nou zeg, weten jullie niet wat ‘orale seks’ is? regels; wij hebben die tot nu toe niet nodig. In
kon houden. Jullie weten toch wel wat dat is?” het Westen wonen te veel mensen, moeten er
Ik groeide op in een verkrampte Afrikaner “Nee.” te veel barrières worden genomen, is te veel
maatschappij waarin het theater alleen voor Dat moet je dan uitleggen. Dus doe je dat. geld nodig. In Zuid-Afrika moet subsidie voor
blanken was, opera in het Duits, Shakespeare Ze luisteren. Ze knikken. Ze snappen het. de cultuur wijken voor de behoefte aan huis-
in het Afrikaans en kunst te belangrijk om met “O, u bedoelt pijpen! Zeg dat dan!” vesting, gezondheidszorg, onderwijs en nieuwe
zomaar iedereen te delen. Net als de kunste- Onze jonge democratische cultuur groeit en auto’s voor ministers. En dus doe je wat je
naars in het Duitsland van Hitler en Goebbels bloeit, maar ze weet zelf nog niet waarheen ze moet doen met niet meer dan een droom en
werden onze schrijvers, schilders en uitvoeren- op weg is. Dat is ook goed. Geplande en gere- wat discipline, maar met de grondwettelijk vast-
de kunstenaars beloond met succes en waarde- guleerde cultuur wordt een instrument in han- gelegde vrijheid je mening te zeggen, je te uiten,
ring als zij maar één kant op keken – de goede. den van de overheid. Cultuur wordt vaak ge- te scheppen. En zo is de echte Afrikaanse
Zij hoefden nauwelijks wat te presteren om te Renaissance bezig werkelijkheid te worden.
worden overladen met nationale prijzen. Dit Er is een generatie ‘vrijgeborenen’ – die hun
voetvolk van de Boeren-‘Kultur’ trok met
woord en daad ten strijde om het volk te vero- Wij moeten weer school hebben afgemaakt zonder wettelijke
rassenscheiding – die nu staat te popelen om
veren. te spreken, te schilderen, te schreeuwen, te
lachen om onze lachen en eisen te stellen. Zij weten niet eens
In een oogwenk wat apartheid was. De legendarische struggle
Maar toen stond president F.W. de Klerk in verschrikkelijke angst tegen de apartheid is de strijd van gisteren en
1990 in het parlement op en bedierf het hele dus, in het licht van de strijd van vandaag,
feest: hij schafte de vijand af. Hij hief het ver- geschiedenis.
bod op het Afrikaans Nationaal Congres op en voed door wanhoop. Wie had ooit gedacht dat Ik praat met een negenjarig zwart meisje, dat
liet Nelson Mandela vrij. Onze voormalige jonge zwarten een nieuwe kunstvorm zouden Afrikaans als moedertaal heeft. Zij worstelt
Al-Qaeda en Bin Laden waren nu onze hoop creëren door telefoonkabels uit te graven en met een verhaaltje in het Engels.
en onze toekomst. Het eerste slachtoffer van daar ingewikkelde vormen en kostelijke dierfi- “The cat sits on the mat...”
dit staaltje regime change was de apartheids- guren van te maken? Cultuur was een granieten “Wat voor kleur heeft die kat?” vraag ik.
cultuur, die van het beademingstoestel werd standbeeld voor het racisme. Dat ligt in gruze- “Weet ik niet, er zit geen plaatje bij.”
2 3 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
“Wat zie je in je gedachten?” bedreigd door haar te vanzelfsprekend te vin- kiezingen. Eén zwarte jongeman lag dwars.
“In mijn gedachten? Kan ik hem in mijn den. Ooit draaide de censuur de theaters bijna Waarom ging hij niet stemmen? “Wij hebben
gedachten zien?” Zij denkt na. “Is die kat mis- de nek om; boeken werden verboden, kritische gevochten voor vrijheid. En wat hebben nu:
schien zwart? En de mat, is die mat misschien uitlatingen werden zo gemodelleerd dat zij de democratie.”
rood?” officiële schoen pasten. De totale vrijheid van Het doelwit van vandaag is in veel opzichten
“Ja,” zeg ik, “en waar zit die kat op de mat? Bij vandaag betekent dat een blad als Hustler in erger dan het oude. Vroeger hadden we een
jou thuis?” het onderste rek in een supermarkt kan liggen, apartheidsregering die mensen vermoordde;
“Nee, bij jou thuis. Mijn moeder houdt niet toevallig opengeslagen op de uitvouwfoto, nu hebben we een democratische regering die
van poezen.” open en bloot voor de nieuwsgierige blikken ze gewoon laat doodgaan. Dagelijks sterven er
Sinds de Regenboogrevolutie hebben heel wat van een achtjarige. door de nalatigheid van de overheid meer dan
culturele zaadjes wortel weten te schieten in zeshonderd mensen in Zuid-Afrika. Zij worden
ons dagelijks leven. En met elf officiële talen Zoveel eenvoudiger niet doodgeschoten, niet gemarteld of ver-
krijgt ieder de kans alles helder en precies te Het zorgeloos omspringen met vrijheden zal moord. Zij gaan dood aan een virus waarvoor
zeggen in z’n eigen moedertaal. Uiteindelijk leiden tot indamming ervan. Vroeger vormde geen medicijn bestaat. President Thabo Mbeki
kun je meestal nog teruggrijpen op het Engels, het misnoegen van de overheid een grote bron laat om onverklaarbare redenen zijn politieke
ironisch genoeg de enige vreemde taal die op van inspiratie (en vaak van prachtige reclame scherpzinnigheid en zijn toekomstgerichte
de zuidpunt van Afrika floreert. In de theaters – ik noemde de oude Censuurcommissie altijd visie overschaduwen door consequent te ont-
hoor je nog steeds vooral Engels, soms Afri- ‘mijn pr-afdeling’). Omdat wij die tegenwoordig kennen dat de hiv/aids-epidemie doortastend
kaans, zelden Xhosa of Zulu. Populaire muziek missen, komt in de plaats van de oude betove- moet worden aangepakt. Het is ironisch dat
is in het Engels, meestal met het oog op de in- ring van ‘minder is meer’ nu het excessieve en de cultuur die de apartheid heeft overleefd, die
ternationale markt. De enorme vloedgolf van het onverschillige. De zelfcensuur, in de tijd van dankzij de onstuimige democratische vrijheden
Zuid-Afrikaanse klanken helpt ons onze unieke de apartheid een angstaanjagend virus dat de van de jaren negentig nog krachtiger werd,
muzikale basis te vinden, die zoveel klanken scherpte van onze woede intoomde, is vandaag als een bosje oude rozen zal verwelken op de
van verschillende volken omvat. terug in de vorm van politieke correctheid. graven van een natie. Op een begraafplaats
Het is op zich al een wonder dat er zo’n stevige Kritiek op de regering wordt als onvaderlands- bestaat geen cultuur. De cultuur sterft met de
jonge cultuur uit de ruïnes van de apartheid op- lievend gezien. De jonge zwarte stand-up co- mensen.
rijst. Na nog maar tien jaar vrijheid hoor je de median zorgt dat hij niets politieks aansnijdt, Daarom moeten wij alles aanpakken om in
stemmen van de nieuwe generatie op elk niveau want hij wil op televisie komen. leven te blijven. Wij moeten alle aspecten van
van de cultuur. Het vermoeide en stoffige her- In de oude anti-apartheidsstrijd lag het zoveel onze verschillende culturen en alle expressie-
halen van geïmporteerde culturen is naar de eenvoudiger: zwart tegen blank, goed tegen middelen gebruiken om te waarschuwen tegen
achtergrond gedrongen. Het heeft geen zin je kwaad. Zelfs een vierjarige snapte een T-shirt de golf van angst. Zoals wij ook de apartheid
volkomen te laten inspireren door Engeland of met DOWN WITH APARTHEID. Wij waren het hebben overleefd, moeten wij ook nu weer
Amerika: een succesvolle Broadway-musical laatste politieke T-shirt van de wereld. Nu staat lachen om onze verschrikkelijke angst en die
nadoen in een Zuid-Afrikaanse context is nutte- angst minder ontzettend maken. Het virus zal
loos. Een vreemde eend in een lege bijt. niet verdwijnen. Het blijft dodelijk. Maar zonder
Ons onderwijsstelsel zwenkt nog heen en weer
tussen diverse blauwdrukken: er valt gewoon
Uit niets kan zo veel de angst is het minder overweldigend. Het is
maar een virus, geen bom in een Madrileense
te veel te absorberen en veel voelt zich nog niet
sterk genoeg om zich stevig door te zetten.
voortkomen trein.
Het virus waaruit aids voortkomt, is alleen met
Maar we staan nog maar aan het begin. Het voorlichting te bestrijden. Niet met een lezing,
festivalcircuit heeft een sterk alternatief opge- er VIVA DEMOCRACY op onze borst. Dat draagt of een vermanend vingertje, of een presentatie.
bouwd voor de vroegere door de overheid ge- een stuk minder ver. Het doelwit is te soft. Met passie. Met muziek, kunst, woorden,
subsidieerde kunstraden. Dankzij de moderne Twee weken voor de verkiezingen afgelopen drama, humor – met de cultuur van onze
technologie kunnen concerten worden gehou- april was ik op een middelbare school. De renaissance. Daarmee moet de nieuwe pest
den in een achtertuin. De vrijheid van menings- meeste kinderen in de eindexamenklas waren worden bestreden die ons voor altijd het
uiting kan op dit moment makkelijk worden boven de 18 en keken uit naar hun eerste ver- zwijgen dreigt op te leggen •
2 4 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
t Theater
He
van de
veranderin g Management
op z’n Afrikaans MARNIX DE BRUYNE
Elektriciteitsbedrijf
Eskom ziet winst in
Afrikaans management.
2 5 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
t Theater
He
van de
veranderin g EEN BEWEGING IN TIJD Er is niets ongewoons aan dit beeld van de renbaan. Toch
Levend Jaarboek op 1 oktober en in het gemeentehuis van
2 6 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
vatte fotograaf Eric Miller het nieuwe Zuid-Afrika in een klik. Miller’s werk is deel van de expositie Moving in Time, onder meer te zien op NiZA’s
Den Haag. Democratie door de ogen van meer dan vijftig Zuid-Afrikaanse fotografen.
2 7 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
Gregory Maqoma, artistiek leider Afrovibes Festival
He
“Het nieuwe Zuid-Afrika is
t Theater
van de
g
veranderin
ZINGI MKEFA
2 8 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
ergens wel aangenaam”
aan
“Hier ben ik:
zwart als ik ben”
Of een roze shirt? Of een jurk?” vraagt moed om te zijn wie hij was zonder angst Ketima onderzoekt de ontwikkeling van
hij zich in een gesprek met het Johannes- voor vooroordelen. Ik was onder de indruk een mens, van kruipen via de eerste
burgse dagblad The Star af. van zijn vaardigheid om van Raymond onzekere stapjes tot het moment dat
Miss Thandi te worden en ieder met zijn menselijke gedachten, gevoelens en
Voldoende moed elegantie, klasse en ongedwongenheid daden verankerd raken in het gangbare
Dit jaar treedt hij op als artistiek leider voor zich in te nemen.” Toen Matinyana bestaan. Zo gaat de danser terug in de
van het Afrovibes Festival. Het is een rol in 2001 plotseling overleed, besefte tijd op zoek naar zijn eigen oorsprong.
die hem uitstekend past. Het festival – dat Maqoma “hoe kort het leven is” en “hoe Enige jaren terug zei hij in de Haagsche
in 1999 voor het eerst in Amsterdam belangrijk het is om voldoende moed te Courant dat hij denkt dat hij al in de draag-
plaatsvond en inmiddels uitgewaaierd is hebben om te zijn wie je wilt zijn, en je doek op de rug van zijn moeder aan de
naar meer steden – kwam tot stand op nooit druk te maken over wat anderen dans verslingerd raakte. “Wanneer ze zin-
initiatief van zanger en travestie-artiest
Raymond Matinyana. Tijdens een tournee
daarvan zeggen.”
Tijdens het festival beleeft bovendien
gend rondliep, bewoog ik in haar ritme.” •
van Moving into Dance door Nederland Maqoma’s choreografie Ketima (Ren) zijn Het Afrovibes Festival vindt plaats van 23
was Maqoma met hem bevriend geraakt. Nederlandse première. Hij maakte het september tot 6 oktber.
“Ik werd onmiddellijk gegrepen door stuk toen hij zich realiseerde dat ‘haast’ De programmakrant is meegestuurd naar
Raymonds sterke persoonlijkheid, zijn een overheersende factor in het leven is. de abonnees. Zie ook: www.afrovibes.nl.
2 9 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
Het Theater Kaapse moslima’s tussen traditie en moderne vrijheden
van de
ver
andering
3 0 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
At Her Feet is tussen 23 september en 3 oktober 2004 te zien in Amsterdam, Eindhoven
en Den Haag. Meer informatie: programmakrant Afrovibes Festival of www.afrovibes.nl
zou te specifiek op moslims zijn gericht. “Onzin”, meent Davids. Het toneelstuk stelt gevoelige kwesties zoals steniging, uithuwe-
“Als je de apartheidclassificatie aanhoudt, komen er drie groepen lijking en onderdrukking van vrouwen aan de orde. Desondanks
aan bod: Maleiers, kleurlingen en Indiërs. Bovendien is het publiek krijgt Davids vooral positieve reacties vanuit de islamitische ge-
altijd heel gevarieerd. Toch eiste de raad meer culturele diversiteit. meenschap. Zo schrijft het toonaangevende periodiek Annual
Maar het zou heel gemaakt overkomen als ik een blank of zwart Review of Islam over At Her Feet: “Het is briljant geschreven en
personage zou toevoegen. Net zo goed past een mannelijk geacteerd en verdient alom erkenning. Het is een frisse kijk op
karakter ook niet in het script”, verzucht Davids. “Ik ben nou moslimvrouwen en schroomt niet om naar pijnlijke zaken te
eenmaal opgevoed als moslimvrouw. Dat is mijn referentiekader. kijken.” In twee jaar zijn slechts twee mensen kwaad uit de zaal
Als ik jood of Sotho was geweest, had ik over dezelfde kwesties weggelopen, zegt Davids. “De warmste reacties krijgen we
geschreven. Alleen dan door een andere lens.” Gelukkig bleek het juist van oudere moslimvrouwen.” Schokkend vinden regisseur
Nederlandse Prins Claus Fonds wel bereid om At Her Feet te on- en actrice de soms luidruchtige steunbetuigingen voor de racis-
dersteunen. “Door die financiële bijdrage is het toneelstuk gered.” tische Kariema. “Dat is absoluut onze bedoeling niet. In onze
At her Feet roept bewondering op voor de energieke Quanita ogen staat Kariema voor alles waar we tegen zijn”, zegt Adams.
Adams. Het is voor Nadia Davids een bewuste keuze geweest “Als het publiek instemmend klapt voor wat ze zegt, wil de
om met één actrice te werken. “Het laat zien mens Quanita het overnemen van de actrice
dat we allemaal iets van die zes karakters in en kwaad weglopen. Kariema is een freak!”
ons hebben. Hoe verschillend we ook zijn”, zegt
ze. Adams hijst zichzelf niet alleen moeiteloos
“ Ik ben nu eenmaal zegt Adams lachend. Davids: “Ik denk dat
iedereen iets anders uit de karakters haalt.
in het ene na het andere kostuum, ze weet ook
de verschillende vrouwen met overtuiging en
opgevoed als Het is zeker niet mijn bedoeling om één
waarheid te presenteren. Die is er gewoon
kracht neer te zetten. Ieder karakter heeft zijn
eigen dynamiek, accent en maniertjes. Adams moslimvrouw” niet.”
De toon van At Her Feet blijft ondanks
speelt die zo geloofwaardig, dat je al snel ver- het serieuze thema luchtig en de situaties
geet dat het feitelijk een onewoman show is. “Het is echt dood- zijn bij vlagen hilarisch. Dat komt vooral doordat Davids her-
vermoeiend”, bekent Adams. “Soms was ik bang er schizofreen kenbare zaken uit haar eigen cultuur uitvergroot en de bood-
van te worden. En ja, de karakters komen soms op de minst on- schap verteerbaar voorschotelt. Vervreemding van tradities
verwachte momenten opzetten. Als kleine stemmetjes in mijn wordt bijvoorbeeld uitgebeeld door een biddend meisje dat,
hoofd, haha.” knielend naar Mekka, haar buurvrouw om kauwgom vraagt.
Schokkend At Her Feet gaat niet alleen over moslims in Kaapstad. Davids en
Alles draait om het zoeken van een eigen identiteit van een jonge Adams zijn ervan overtuigd dat er genoeg aanknopingspunten
generatie moslima’s. Davids en Adams identificeren zich het zijn voor het Nederlandse publiek, ongeacht afkomst of overtui-
meest met de vrijgevochten en uitgesproken Sara, die fungeert ging. Adams: “Eigenlijk gaat het over iedereen die wel eens ge-
als de verteller. Maar het dynamische duo ziet zichzelf ook terug marginaliseerd is vanwege zijn of haar uiterlijk of gedrag. Zijn
in de rebellerende Aisha. Davids: “Elk personage heeft iets van we dat niet uiteindelijk allemaal?” Davids vult aan: “Het snijdt
mij in haar zitten, maar Aisha is echt mijn alter ego. Die woede, actuele thema’s aan die ook in Europa aan de orde zijn. Kijk maar
het gevoel er niet bij te horen en die alternatieve leefstijl. Zo ben naar de discussie over hoofddoekjes.” Hoe kijkt ze daar zelf tegen
ik eigenlijk altijd geweest. Ik kom soms zelf naar voren, maar aan? “Ik heb gekozen om er geen te dragen, maar ik ondersteun
At Her Feet is niet autobiografisch. Veel van de verhalen zijn het recht van vrouwen om dat wel te doen. Een regering zou zich
verzonnen, maar de kern is authentiek.” niet mogen bemoeien met die keuze.” •
3 1 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
Het Theater
van de
ver Zuid-Afrikaanse jazz was decennialang de
andering
achtergrondmuziek van het verzet tegen
kolonialisme en apartheid. In het vrije Zuid-Afrika
wankelt de unieke eigen sound, onder invloed van
commercie en globalisering. Nieuwe podia, kleine
muzieklabels en radiostations zorgen gelukkig voor
nieuw elan. Gwen Ansell ontrafelde de geschiedenis
van de jazz in Zuid-Afrika. Een levenskrachtig
elixer van buitenlandse impulsen ingepast in
eigen muziektradities. u
3 2 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
FOTO: NEO NTSOMA
Pianist Todd Matshikiza beweert
dat hij eind jaren veertig aanwe-
zig was bij de geboorte van de
African Jazz. Het gebeurde tijdens
een tournee van de Harlem
Swingsters, waarvan hij de pianist
was. “Het was de wedergeboorte
van de African Jazz. Het oor-
spronkelijke product – marabi –
had het loodje gelegd toen de
Amerikaanse swing de overhand
kreeg. [Wij] pakten die schitte-
rende stemming weer op, bij een
vroeg ontbijt van maïsbrood en
zwarte thee, in de open lucht om
op te kikkeren, want wij hadden
‘m de avond ervoor flink geraakt.
Gray [Mbau] legde zijn maïsbrood
opzij en begon iets pentatonisch
[vijf tonen per octaaf, red.] te bla-
zen. We legden ons maïsbrood
weg en gingen met hem mee.
ues
es
We brachten syncopen [subtiele
ritmeverschuiving, red.] aan,
legden de accenten anders, we
varieerden eindeloos op ons tra-
ditionele ritme. We verlangden
terug naar de dagen van de
springlevende marabi-piano. Het
materiaal was oorspronkelijk van
[marabi-muzikant] Tebejane, maar
dan: fris bewerkt, met een scheut
citroensap.”
3 3 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
Johannesburg, 1952.
verschijnsel Concert and Dance. Dit evenement muziek de eerste viool spelen nadat de regering Sophiatown, het was gewoon te
duurde de hele nacht, opdat de bezoekers geen van de Nationale Partij aan het eind van de veel voor deze mensen. Zij
last zouden krijgen met de avondklok onder de jaren veertig de rassenscheiding perfectioneer- moesten die wijk uit de weg
pasjeswetten. Van acht uur ’s avonds tot mid- de, zwarten uit hun woonplaats in de steden ruimen. Ze meenden dat als zij
dernacht luisterde men naar licht-klassieke verdreef en hun de laatste politieke rechten deze kapot zouden maken, zij de
muziek en keek men naar korte toneelstukjes ontnam. Bands probeerden bewust Afrikaanse muziek ook kapot zouden maken,
en komische sketches. Van middernacht tot elementen aan hun werk toe te voegen. de cultuur ook kapot zouden
vier uur ’s ochtends gingen de stoelen opzij maken, ons geheugen kapot
voor het dansen. De bands – professionele ge- “Wij noemden dat African stomp”, zegt criticus zouden maken. Maar (…) het
zelschappen zoals The Merry Blackbirds onder Doc Bikitsha, “vanwege de zware beat, afkom- geheugen is een wapen.
leiding van Peter Rezant en The Jazz Maniacs stig uit de Zulu-traditie.” In de loop van de jaren Er valt niets kapot te maken; het
onder leiding van Solomon ‘Zuluboy’ Cele – veertig werd mbaqanga de meest gebruikte geheugen grijpt altijd terug, raakt
speelden een mengsel van Amerikaanse big- benaming voor deze neo-traditionele muziek de mensen. Oude wonden,
band-swing en oorspronkelijke Afrikaanse met een jazz-instrumentatie. Mbaqanga was het vreugdes, zorgen, vervoering,
composities die in dezelfde stijl waren gear- IsiZulu-woord voor dikke pap, het alledaagse verwachtingen – het wordt
rangeerd. voedsel van musici en publiek. Uiteindelijk allemaal opgeroepen door het
De jazz stond vanaf het begin tegenover de kreeg die naam een nare bijsmaak, zoiets als geheugen.”
apartheid. Zijn internationale achtergrond ont- fast food. “Rond 1948 was het inheemse jazz-
trok zich aan het enge, naar binnen gerichte idioom geboren en wij gingen op zoek naar
calvinisme van het apartheidsestablishment. een etiket, een naam die de lading goed zou
Zijn inheemse wortels stelden trots zwart dekken en niet de suggestie zou wekken van
nationalisme tegenover de repressie en het buitenlandse beïnvloeding. Wij noemden het
apartheidsstreven om Afrikanen weer op te African Jazz”, aldus Gideon Jay, muziekcriticus
delen in ‘stammen’. Nationalisme ging in de van het tijdschrift Zonk uit de jaren vijftig. u
3 5 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
The Three Jazzomolos, 1953: Jacob Lepers (bas), Ben Mrwebi (altsax), Sol Klaaste (piano).
zoeken. Omgekeerd ontstond er een interna- Afro-Amerikaanse vrienden die zeggen: ‘Het is kan melodisch swingen, maar
tionale boycot van de Zuid-Afrikaanse cultuur. toch triest, man, ik kom hier op zoek naar ritmisch wordt het groovy. Dat is
Sommige Zuid-Afrikanen vonden het oneerlijk Afrika, maar ik vind een goedkope imitatie van het Afrikaanse element dat wij
dat zij hierdoor minder kans hadden in het mezelf. Wannabe’s die net zo willen zijn als ik. zijn kwijtgeraakt. Oudere muzi-
buitenland te werken. Maar velen stellen dat de Verbaas je je waarom we dan maar naar de kanten zouden zeggen: het is
boycot een grote, goeddeels positieve invloed dieren in het Krugerpark gaan kijken? Omdat geen jazz als het niet swingt.
heeft gehad op de muzikale ontwikkeling in er geen mensen te vinden zijn!’” Masekela Maar je kunt op swing maar op
Zuid-Afrika in de jaren tachtig en begin jaren waarschuwt: “Nog één generatie – die nu oud een bepaalde manier dansen;
negentig. Hierdoor kon een nationale populaire is – kent onze achtergrond, weet wie we zijn; met groove zijn verschillende
sound tot stand komen. “Ach, die schnabbels als we daarover niet zoveel mogelijk informa- Zuid-Afrikaanse dansen en
kregen we toch al niet, tenzij het iets was wat tie verzamelen, worden we uiteindelijk allemaal stijlen mogelijk.”
de boere in het buitenland wilden promoten, de wannabe’s die we zo graag willen zijn!”
zoals Ipi n’Tombi. Of we werden wel uitgeno- Zijn twijfels over de positie van de jazz in het
digd, maar kregen geen paspoort. Of alleen Zuid-Afrika van na de bevrijding worden ge-
een vertrekvisum – enkele reis. De liberals die deeld door heel wat musici en critici. De Zuid-
riepen dat de boycot ons het werken onmoge- Afrikaanse jazz heeft de aanslagen van het ko-
lijk maakte, dat heb ik altijd onzin gevonden”, lonialisme en de apartheid doorstaan, maar bezoekers, toeristen en Zuid-Afrikanen. Het
aldus de inmiddels overleden trompettist staat op dit moment voor de uitdaging van de bewijst dat ‘ons soort jazz’ als product zeer
Dennis Mpale. door Amerika overheerste mondiale cultuur. goed te verkopen is.
“De culturele boycot had in Zuid-Afrika twee Muziek is koopwaar geworden. Verkoopcijfers Sommige artiesten hebben zelf uitermate dui-
kanten. Natuurlijk kon hierdoor de Zuid- zijn belangrijker geworden dan het samenbin- delijke ideeën over de toekomst van de jazz:
Afrikaanse muziek zich op haar eigen terrein dende en inspirerende karakter van de muziek “Muziek is vertellen. Het moet bewustmaken,
ontwikkelen. Maar tegelijkertijd werd ons de voor een gemeenschap. het moet spreken over wat er in dit land aan de
kans ontnomen op een ontwikkeling naar bui- Het zijn de kleine onafhankelijke platenlabels gang is. Wij zijn nog niet vrij, wij zijn nog maar
ten toe – we misten de waardering vanuit de geweest, die in de laatste jaren van de apart- net bevrijd”, vindt zangeres Sophie Mngcina.
internationale gemeenschap. De branche was heid waren opgebloeid, die met succes opkwa- Multi-instrumentalist Pops Mohamed: “Ieder-
levendig, explosief. Er doken plotseling allerlei men voor de Zuid-Afrikaanse sound. De afge- een denkt dat het cool is om een Amerikaan te
muzikanten op, bands zoals Stimela, Brenda lopen tien jaar zijn hun platen steeds vaker op zijn, maar ik vind het cool om een Afrikaan te
Fassie, Yvonne Chaka-Chaka, Chicco, de de radio te horen geweest en er wordt nu ein- zijn.”
Sakhiles, de Bayetes. Er gebeurde zo veel”, delijk werk gemaakt van zendtijdquota voor Slagwerker annex clubeigenaar Sipho Mabuse:
vertelt slagwerker Sipho Mabuse. binnenlandse muziek. Nu de ether is openge- “Het gaat met de jazz in dit land de goede kant
steld voor onafhankelijke commerciële stations op. Ik ben eerlijk gezegd stomverbaasd als ik
De toekomst en community-zenders, krijgt verscheidenheid zie wie er in onze club komen luisteren – ik be-
Na het einde van de apartheid in 1994 kwam meer kans. De ironie wil dat alleen een pop- doel: jongeren van 22. Als ik vraag wat ze hier
de muziek voor nieuwe problemen te staan. zender, Y-FM in Johannesburg, voor meer dan brengt, terwijl sommigen van hun leeftijdsge-
De deur werden geopend voor vercommercia- de helft binnenlandse muziek uitzendt – voor- noten zich hier voor geen goud zouden verto-
liseerde internationale muziek, wat de unieke al kwaito, house-muziek uit de townships, een nen, antwoorden ze: gewoon, naar jazz luiste-
sound van de Zuid-Afrikaanse jazz dreigde te echt Zuid-Afrikaans popgeluid. ren, want als je naar jazz luistert, word je
verzwelgen. Jazztrompettist Hugh Masekela Nieuwe evenementen dragen hun steentje bij. volwassen.” •
Het zwarte bedrijf ESP Africa in Kaapstad
organiseerde de afgelopen vijf jaar samen met Dit artikel bevat bewerkte passages uit: Gwen
het North Sea Jazz Festival in Den Haag een Ansell, Soweto Blues: Jazz, Popular Music and
Zuid-Afrikaanse jazz op het web Zuid-Afrikaans North Sea Festival. Lokale Politics in South Africa. Uitgave Continuum,
muzikanten verzorgden de helft van de optre- New York, oktober 2004. 352 p., 24,95 USdollar.
muzieknieuws muzieklabels dens. Het festival trok in 2004 bijna 20.000 isbn 0826416624.
www.music.org.za www.sheer.co.za
www.afribeat.com www.melt2000.com
www.rage.co.za www.fallo.co.za
www.kush.co.za www.oneworld.co.za
www.chimurenga.co.za www.3rdearmusic.com
www.newmusicsa.org.za www.sternsmusic.com
bron: Jazztimes, juli/augustus 2004
3 7 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
profiel
3 8 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
column
3 9 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
over media en het vrije woord
Waarde Lezer, Netwerk Fair hoopt feiten van wereldwijd belang te onthullen Radio achter tralies
Truth Radio, het station van de Polls-
De Duitse minister van Ontwikkelings-
moor-bajes in Kaapstad, gaat achttien
samenwerking heeft onlangs namens
gevangenen trainen in radiomaken.
haar land spijt betuigd over de massa-
Journalisten onderzoeken Het station, dat vijf jaar geleden van
moord op de Herero’s, nu precies
start ging, heeft een grote rol gespeeld
honderd jaar geleden. Commentatoren, sponsoring politici bij het terugdringen van het geweld
ook in ons land, noemden dat begrijpe-
binnen de gevangenismuren.
lijkerwijs ‘een late actie.’ Er zijn in de Een netwerk van zeventien Afrikaanse journalisten gaat eind oktober van start nen, die in meer dan één Afrikaans land
Aanvankelijk nam oprichter Boaden de
loop der jaren stromen petities aange- met een pan-Afrikaans onderzoek naar de financiële machten achter de verkie- gepubliceerd zijn. Het Forum is van plan
draagbare cd-speler en het tapedeck
boden en Herero-leiders drongen bij elk zingscampagnes van politici. Het is de eerste keer dat onderzoeksjournalisten om met Campaign Finance feiten van
– tijdens de uitzendingen aangesloten
staatsbezoek op dat ene zinnetje aan. uit verschillende landen zich aaneensluiten om een grensoverschijdend thema wereldwijd belang te onthullen. Dat
op de intercom – nog ’s avonds mee
De kogel is dan eindelijk door de kerk. aan te pakken. resultaat zal dan op zijn beurt, zo hoopt
naar huis. Inmiddels zijn er studio’s
Laat – maar ook vroeg. Want de minister Fair, het startschot zijn voor intensie-
en zijn de programma’s door alle
deed wat de nazaten van de Belgische Het onderzoek, Campaign Finance, een aantal e-mail-verzendlijsten jour- vere samenwerking tussen Afrikaanse
achtduizend gedetineerden te volgen.
koning Leopold, die de Congo in een richt zich op de vraag wie de zakken nalisten met elkaar in contact brengt. en westerse onderzoeksjournalisten.
slagveld veranderden, tot op heden niet spekken van Chissano (Mozambique), Door informatie uit verschillende lan- De Afrikaanse collega’s kunnen daar-
over hun lippen krijgen. Ooit Tony Blair Mwanawase (Zambia), Mogae den aan elkaar te knopen krijgen ver- bij veel baat hebben, zegt Fair, omdat Vrije uitgevers
‘sorry’ horen zeggen voor het scalperen (Botswana), Mnangagwa (Zimbabwe) halen over, bijvoorbeeld, een lokale er veel informatie over Afrika in het
van vrijheidsstrijders in het oude en Tsvangirai (Zimbabwe). Heeft Dos corrupte politicus meer internationaal Westen is, bijvoorbeeld op universitaire
verenigen zich
Rhodesië door Britse paspoorthouders? Santos (Angola) nog multinationals belang. Want wie in het ene land een Afrika-instituten en in de archieven Op 16 september is in Johannesburg
Al excuses vernomen van F.W. de Klerk die hem helpen nu de Franse regering politicus omkoopt, doet dat in een van westerse regeringsinstanties en de Association of Independent Publishers of
voor de apartheid? Is er een sjiek hem schijnbaar heeft laten vallen? Zijn ander land ook. multinationals. (Evelien Groenink) Southern Africa opgericht. De nieuwe
pardon uitgesproken door president de Zuid-Afrikaanse magnaten van de In het jaar dat Fair bestaat, zijn al een koepel verenigt onafhankelijke uit-
Chirac voor wat er in het westen van black empowerment-concerns nail en aantal onthullende artikelen versche- Meer info: www.fairreporters.org. geverijen van het platteland en uit de
Afrika werd aangericht? Voelt uw Johnic hun boegbeeld Saki Macozoma townships. Grote mediaconglomeraten
minister-president Balkenende zich aan het voorbereiden op het president- mogen geen lid worden. De koepel
verantwoordelijk voor de massamoorden schap ná Thabo Mbeki? Welke belangen lanceert binnenkort een website en start
in voormalig Nederlands-Indië en de heeft het bedrijf Anglo American bij de trainingsprogramma’s. Ook worden
slavenhandel aan de Kaap? aanstaande verkiezingen in Ghana? de krachten gebundeld op het gebied
Het initiatief is mogelijk dankzij het van regionale productie en advertentie-
Heinrich Otjiwarongo bestaan van Forum for African Investigative werving. Er zijn inmiddels 120 leden
swakop@hotmail.com Reporters (Fair), dat via een website en ingeschreven.
ADVERTENTIE
Zanu-man kritiseert
perswetten
Zimbawe’s censuurwetten moeten in-
getrokken worden. Dat stelde Nathan
Shamuyarira, oud-minister van
Informatie en publiciteitssecretaris
van Zanu-pf, de regerende partij. In
het kader van de nieuwe wetgeving
werden dit jaar twee onafhankelijke
radiostations, drie landelijke kranten
en diverse lokale bladen gesloten.
O Angolense Shamuyarira deed zijn uitspraken half
augustus in Victoria Falls tijdens een
tart grenzen van censuur conferentie van het Electoral Institute
for Southern Africa. “Als journalist
In Angola staat het enige dagblad onder staatstoezicht en kent alleen de hoofd- ben ik voorstander van een zo groot
stad Luanda een paar radiostations die proberen de censuur te doorbreken. mogelijke informatiestroom”, aldus
Maar nu is er een nieuw fris geluid. de oud-minister.
gestopt wordt. Maar in dit geval lag de
bezopen gemotoriseerde moordenaar Regiokrant
binnen een paar dagen met zijn gezicht
Een krant die het opneemt tegen het
op straat. En wel op de voorpagina van
Westen, het kolonialisme en de
O Angolense van 14 augustus 2004.
armoede. Dat is de niet geringe ambitie
“De generaal moordt en blijft zitten
van The Southern Times, op 5 september
waar hij zit. Zonder straf.” Dat was de
in het Zimbabwaanse Victoria Falls
strekking van de kop. Binnenin stond
gelanceerd. De krant, uitgebracht op
een reconstructie van het ongeluk, waar-
kosten van de regeringen van Namibië
bij Generaal Egídio Torres – bijgenaamd
en Zimbabwe, zal in de gehele regio
Disciplina – met naam en toenaam werd
verkrijgbaar zijn. De potentiële lezers-
genoemd. Vermeld werd ook dat noch
groep bestaat dan ook uit 340 miljoen
hij noch zijn collega’s de moeite hadden
mensen. Het plan om de krant New
genomen om naar de begrafenis van Re-
Sunday Times te noemen, strandde nadat
gina, het 22 jarige slachtoffer, te komen. Het Zuid-Afrikaanse tijdschrift Chimurenga schrikt niet terug voor een kleine
de Zuid-Afrikaanse Sunday Times daar-
Kortom, er was opeens een schandaal provocatie. Het blad bevat een zee aan woorden, drijvend in een opvallende
tegen bezwaar maakte. De lancering
geboren. Dat is een zeldzaam verschijn- typografie. Naast literaire bijdragen, biedt het blad, samengesteld onder
werd onder meer bijgewoond door de
“Generaal scheurt met een bel whisky sel in het door censuur dichtgekitte aanvoering van hoofdredacteur Ntone Edjabe, verhandelingen over kunst,
Zimbabwaanse politiecommissaris
op door de straten van Luanda in zijn mediaklimaat. O Angolense – een rede- cultuur en politiek.
Augustine Chihuri.
4WheelDrive, rijdt een jonge vrouw lijk leesbaar weekblad met een oplage
dood en gaat vervolgens rustig slapen.” van een paar duizend – belooft de zaak
Bij de Angolese elites is dit volkomen te blijven volgen, in de hoop dat de po-
geaccepteerd gedrag, ook al omdat dit litie eindelijk zijn werk eens gaat doen.
wangedrag per routine in de doofpot (Bram Posthumus)
Zuid-Afrika krijgt
ADVERTENTIES
filmarchief AABN
Het filmarchief van de voormalige over ‘ballingschap, solidariteit en cul-
Anti-Apartheids Beweging Nederland tuur’ van de schrijver John Matshikiza
(AABN) komt in handen van de bevat. Initiatiefnemer Fons Geerlings
National Film, Video and Sound Archives in beschrijft de overhandiging aan de
Pretoria. Het archief bevat bijna 190 Zuid-Afrikaanse minister van Cultuur,
uur aan film- en videobeelden. Deze Pallo Jordan, op 24 september als een
registreren de Nederlandse activiteiten “repatriëring van geschiedenis”. De
tegen de apartheid tussen het begin archieven over het tot 1989 door Zuid-
van de jaren zestig en 1994. Over het Afrika bezette Namibië zijn in hetzelf-
archief is een boek samengesteld, dat de kader aan Jordan’s Namibische
onder meer een catalogus en een essay ambtgenoot overhandigd.
Zuid-Afrika speelt
dubbele rol in Burundi
FOTO: AP/THEMBA HADEBE
JEROEN CORDUWENER
4 2 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
Service
LEZERSAANBIEDINGEN
BARBARA BOSMA
Vijf decennia heeft de Mozambikaanse fotograaf Ricardo Rangel, de vader van de Mozambikaanse fotografie, is dit jaar
tachtig geworden. In zijn archief proberen ventilators vergeefs de
Ricardo Rangel het dagelijkse leven en de sociale schimmel uit de muren te weren. Er staan honderden archiefdozen met
titels als ‘Gewapende strijd’, ‘Begrafenis Samora Machel’, ‘Descolados’;
misstanden in zijn land vastgelegd. Veel van zijn alles bij elkaar tienduizenden foto’s die de geschiedenis van
Mozambique in de tweede helft van de afgelopen eeuw weergeven.
foto’s werden nooit geplaatst vanwege de strenge Rangel, die zijn carrière begon als schoonmaker bij een fotostudio,
was in 1952 de eerste zwarte fotograaf van Mozambique. Hij werkte
censuur van de koloniale overheersers. Nu reist zijn eerst voor de krant Noticias, de spreekbuis van het toenmalige koloniale
bewind. Later was hij verbonden aan andere Mozambikaanse media en
werk naar tentoonstellingen over de hele wereld. was hij medeoprichter van het eerste kleurentijdschrift Tempo. Hij
maakte er zijn specialiteit van sociale misstanden vast te leggen. Een
bekend voorbeeld is zijn foto van twee deuren, een voor mannen en een
voor bedienden, gemaakt in de jaren zestig. “In Zuid-Afrika had daar
blankes en swartes op gestaan. Maar hier heerste apartheid op zijn
Portugees”, zegt hij.
4 4 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
Quelimane, 1974.
Het Mozambique van Ricardo Rangel FOTO: ELLEN ELMENDORP
in beeld
1960.
Dat zijn politieke getinte foto’s het koloniale regiem vaak niet welgevallig zeventig, het vertrek van de Portugezen in 1975 en het aan de macht
waren, spreekt voor zich. Veel van zijn werk werd dan ook niet geplaatst, komen van Frelimo ontsnapten niet aan zijn lens.
een deel van zijn negatieven werd zelfs vernietigd. Rangel: “Er was
natuurlijk een strenge censuur, maar de zelfcensuur was minstens zo Furieus
erg. Bij Noticias bijvoorbeeld was de hoofdredactie roomser dan de paus. In 1984 begon voor Rangel een nieuw hoofdstuk van zijn leven. Hij
Als zij een artikel of een foto al niet zelf had afgekeurd, werd het voor- werd directeur van het Centrum voor Fotografisch Onderwijs in
gelegd aan een overheidsbureau.” Rangel werd tijdens zijn werk buiten Maputo; een benoeming die hij aanvaardde omdat hij een bijdrage
kantoor in de gaten gehouden. “Toen ik een keer door de politie werd wilde leveren aan de opbouw van het land. In die nieuwe rol legde hij
opgepakt en ondervraagd, vroegen ze me: ‘Hoeveel roebel heb je met er zich vooral op toe kennis en ervaring over te dragen op jonge foto-
deze foto verdiend?’” Rangel werd er, overigens terecht, van verdacht grafen. Ook ageerde de fotograaf tegen misstanden waarvoor hij de
een aanhanger van de bevrijdingsbeweging Frelimo te zijn. Zijn engage- nieuwe machthebbers verantwoordelijkheid hield. In de jaren tachtig
ment deed hem twee keer in de gevangenis belanden. was hij een van de initiatiefnemers van een politieke lobby die de
Frelimo-regering dwong de persvrijheid grondwettelijk te verankeren.
Het leeuwendeel van zijn werk maakte de fotograaf in de jaren zestig als In 1998 sloot hij zich aan bij een onafhankelijke stadspartij, Juntos
fotoredacteur van het minder gezagsgetrouwe dagblad Tribuna. De aan- pela Cidade (JPC), opgericht door de twee jaar later vermoorde onder-
zwellende strijd voor onafhankelijkheid in de eerste helft van de jaren zoeksjournalist Carlos Cardoso. JPC richtte zich vooral tegen de
4 6 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
1964.
groeiende corruptie in Maputo en won bij de gemeenteraadsverkie- omhoog? Is het wereldvoedselprogramma bezig om voedsel uit een
zingen vijftien zetels. vliegtuig te gooien?”
Maar achter het wat vervallen bureau in een van de vertrekken van Zelf verklaart hij een – wat ouderwets aandoend – respect in zijn
het fotocentrum waar Rangel nog steeds de scepter zwaait – “Toen ik werk te willen leggen. Furieus reageert hij op een foto waarop de
bij de minister van Cultuur mijn pensioen aankondigde, werd me dat Mozambikaanse president Chissano op een hotelbed zit. “Deze foto is
geweigerd”– zit toch vooral een man wiens passie de vereeuwiging van gemaakt ter gelegenheid van de opening van een nieuw hotel. Maar
het leven zelf is. Positief over de prestaties van zijn opvolgers, een nieu- deze voorstelling is respectloos. Zo zet je de president niet neer.
we generatie fotografen, is hij niet. “De kwaliteit van de fotojournalis- Bovendien willen de mensen het hotel zien”, zegt hij met nauwelijks
tiek in Mozambique is belabberd. Veel collega’s zijn gemakzuchtig. verholen woede.
Dat maakt me kwaad.” In zijn boekje Foto-Jornalismo ou Foto-Confusionismo Rangel verruilt af en toe zijn Leica voor een digitale camera, maar
geeft hij daar voorbeelden van. Hij hekelt een foto van een rij ruggen alleen omdat hij de ontwikkelingen wil blijven volgen. “Als digitale
van mensen die naar de lucht wijzen, met een onderschrift over een bij- fotografie goedkoper, beter en sneller werk oplevert, heb ik er niks op
eenkomst van vroegere vrijheidsstrijders. “Dit slaat nergens op. Een fo- tegen. Maar tot nu toe zie ik er het voordeel niet van in. In de doka aan
tograaf is in de eerste plaats een journalist. Hij moet zoeken naar een de slag gaan, het rode licht, de flesjes chemicaliën, het beeld dat lang-
verhaal in beeld. Ik weet dat de ex-combattanten op hun bijeenkomst zaam vanuit het niets verschijnt, daar kan geen digitale foto tegenop.
snellere uitbetaling van uitkeringen eisten. Maar waarom wijzen ze Misschien ben ik een romanticus. Of word ik gewoon oud?” •
4 7 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
de markt
CORRECTE
DIAMANTEN
De Bachelor met Zuid-Afrikaanse kunst Het Platform Maat-
Vanaf september volgt schappelijk Verant-
Yorin-televisie de verwikke- woord Ondernemen
lingen in het ‘Bachelor- wil weten of ‘verant-
huis’, waar een vrijgezel op woord’ consumeren
jacht gaat naar een partner. in de praktijk haal-
Bijzonder is dat dit huis in baar is. Je kunt met
Kaapstad staat. Bijzonder de beste bedoelin-
is ook dat het ontwerp van gen een winkel binnenstappen, maar is
het interieur is verzorgd het mogelijk om erachter te komen of het
door Imba Yehvu (‘huis product dat je wilt komen ‘oké’ is? Om dit
van de aarde’), een Kaaps uit te vinden heeft het platform een consu-
kunstenaarscollectief. De mentenonderzoek opgezet voor tien ver-
broers Zindoga, afkomstig schillende producten, zoals shampoo,
uit de nabij de stad gelegen garnalen, sportkleding, bloemen en dia-
township Phillipi, geven manten. Tientallen vrijwilligers gaan met
zo een krachtig Afrikaans vragenlijsten bij winkeliers langs om te
karakter aan dit voor de De broers Zindoga en Marc Zandhuis, kijken hoe het gesteld is met hun kennis
die hen met Yorin in contact bracht.
rest volledig Nederlandse van ‘verantwoord’ ondernemen. Voor
real life drama. meer informatie: www.mvo-platform.nl
De vervaardigde stukken, waarin oude auto-onderdelen als Afrikaanse oerbeesten terugkeren,
worden in serie gemaakt. Ze zijn te bezichtigen en te koop op www.imbayehvu.com.
De oranje-rode editie van de Versamelde gedigte van Elisabeth Eybers uit 1995 stopte op
pagina 600 met ‘Voortbestaan’, het laatste gedicht uit de bundel Noodluik (1989). De
dichteres was toen 75 jaar oud. In juli is de blauwe bundel Versamelde gedigte versche-
nen. Die is meer dan 200 pagina’s dikker. Dat zij op hoge leeftijd nog tweehonderd ge-
dichten heeft kunnen toevoegen aan haar oeuvre is zeer opmerkelijk. In februari 2005,
wanneer zij negentig jaar wordt, verschijnt zelfs een nieuwe bundel.Eybers maakt met
haar ‘ouderdomsgedichten’ een zeer bijzondere toevoeging aan een reeds bijzonder
oeuvre, dat in Nederland de P.C. Hooftprijs en in Zuid-Afrika de Hertzogprijs en verder
alle belangrijke prijzen heeft veroverd.
Bijna zeventig jaar na haar debuut in 1936
ironiseert de dichteres nog steeds met Rafelranden
plezier haar eigen vindingrijkheid met Kleding is een basisbehoefte. Maar het is meer.
woorden. De kracht van Eybers’ nieuwste Kleren zijn een statussymbool of een manier om je
gedichten is dat zij in taal schrijft over het te onderscheiden en je eigen identiteit te bepalen.
afstand doen van de taal. Zij slaagt erin En daar wil je in Nederland best een aardige prijs
‘om nooddruf met oorvloed te rym’. Ze voor betalen. Jaarlijks worden in ons land miljarden
stelt bewust aan de orde dat ze afstand euro’s aan kleren uitgegeven. Maar waar gaat dat
doet van de haar beschoren cyclus van geld heen? Die vraag wordt beantwoord in het boek-
seizoenen, en doet dat met moed, stout- je De rafelranden van de kledingindustrie, waarin de
moedigheid en zin voor humor. De Zuid-Afrikaanse dichteres, geboren in kledingproductie in zuidelijk Afrika wordt ontrafeld.
Klerksdorp, woont al sinds 1961 in Amsterdam, maar is altijd in het Afrikaans Met casestudies
(en soms in het Engels) blijven dichten. Dat vraagt van de Nederlandstalige uit Lesotho,
lezers een extra inspanning, maar de beloning ervoor is groot. Madagaskar en
Mauritius.
Te bestellen bij
de Schone
Kleren Kam-
Antjie Krog, Een andere tongval eigen waarheden geloven, stelt ze. Andrew Meldrum: pagne (SKK),
(uit het Engels vertaald door Een meesterwerkje, in briljante Where we have info@schone-
Robert Dorsman). Contact, stijl geschreven, aldus Elize Parker hope, a memoir kleren.nl. Meer
Amsterdam, 2004. 396 pagina’s, (Zuidelijk Afrika Magazine, winter of Zimbabwe. informatie op
€ 29,90. ISBN 90 254 1832 8. 2003). John Murray, www.fairwear.nl
De vermaarde Londen, 2004.
schijfster/ Thomas François Burgers, Dorp in 272 pagina’s,
dichteres on- het onderveld. Zuid-Afrikaanse 17,99 pond.
derzoekt in verhalen (selectie, tekstbezorging ISBN 0 7195 6718 1 Paul Fauvet en Marcello Mosse,
een menge- en vertaling door Olf Praamstra). Een zeer persoonlijk relaas van Carlos Cardoso, telling the truth in
ling van fictie Atheneum-Polak & Van Gennep, 23 jaar correspondentschap in Mozambique. Double Storey,
en nonfictie – Griffioenreeks, 2004. 224 pagina’s, Zimbabwe. Van 1980 tot zijn de- Kaapstad, 2004. 356 pagina’s,
oorspronke- € 6,95. ISBN 90 253 0197 5. portatie in 2003 volgde Meldrum 14,95 pond. ISBN 1 919930 31 0
lijke titel: Verhalen over het leven in een Zimbabwe voor onder meer The Fauvet en Mosse (correspondent
A Change of Afrikaans dorp in het midden van Guardian en The Observer. van dit blad) hebben beiden
Tongue – het de negentiende eeuw. Humoris- Onvermijdelijk ligt het zwaartepunt intensief samengewerkt met de
wezen van het tisch-realistisch bij de gestaag verslechte- vermoorde Mozambikaanse onder-
begrip trans- proza van een rende situatie van de laat- zoeksjournalist Cardoso. In hun
formatie. vergeten schrijver ste zeven jaar. Aandacht boek reconstrueren ze Cardoso’s
Zoals ze zelf (1834-1881), die ook voor de manier waarop turbulente leven, tot en met zijn
zegt: “De es- ooit president van onafhankelijke geesten, confrontaties met het huidige
sentie van het Transvaal was. Hij binnen en buiten de media, bewind in Maputo, die hem uitein-
boek is veran- was geboren en aan het rottingsproces een delijk zijn leven kostten. Het boek
dering – hoe getogen Afrikaner, halt proberen toe te roepen. bevat ook het verhaal van het me-
dingen veranderen en kunnen ver- maar behoorde Meldrum wil niet meehuilen diacollectief Mediafax, dat Cardoso
anderen. En ook dat het onmogelijk tot de generatie met de ‘deskundigen’, die oprichtte.
is om te veranderen zonder je te die nog in het menen dat het land ten
herinneren wat er gebeurd is.” Via Nederlands dode opgeschreven is. bijdragen: Ena Jansen, Bram
een selectief geheugen ga je in je schreef. Vandaar de titel. Posthumus, Bart Luirink
AGENDA
5 1 Z u i d e l i j k A f r i k a 3 /2 0 0 4
Raise
your voice!
NiZA'S LEVEND JAARBOEK 2004 ZUIDELIJK AFRIKA
Vrijdag 1 oktober
19:30 uur
Felix Meritis
Keizersgracht 324, Amsterdam
Toegang: e 10 / e 7,50 (NiZA donateurs, CJP, studenten, stadspas en 65+)
Kassa: 020 6231311 Programma: www.niza.nl
i.s.m.
Felix
Meritis