Historia NBP

ZARYS HISTORII POLSKIEJ BANKOWOCI CENTRALNEJ
Cecylia Leszczyska
WARSZAWA
Warszawa 2010
Recenzent: Pawe Wyczaski
Ilustracje wykorzystane w opracowaniu pochodz z nastpujcych rde: Archiwum rodziny Grabskich: zdjcie Wadysawa Grabskiego Archiwum Pastwowe m.st. Warszawy: gmach Banku Polskiego przy placu Bankowym w Warszawie (rycina autorstwa Fryderyka Krzysztofa Dietricha) zdjcia siedziby Banku Polskiego przy ul. Bielaskiej w Warszawie zdjcie siedziby Narodowego Banku Polskiego przy ul. Nowogrodzkiej w Warszawie Cyfrowa Biblioteka Narodowa: Ksawery Drucki-Lubecki (rycina autorstwa Walentego liwickiego, ok.1825r.) Huta Bankowa w Dbrowie Grniczej (rycina autorstwa Ignacego Moycho, 1849 r.) Muzeum Narodowe w Warszawie: projekt siedziby NBP autorstwa Bohdana Pniewskiego Narodowy Bank Polski
Wyda Narodowy Bank Polski Departament Edukacji i Wydawnictw tel. 22 653 23 35, faks 22 653 13 21 ISBN-13-978-83-901094-5-9 www.nbp.pl
Spis treci
WSTP 4 BANK POLSKI 18281886 6 POLSKA KRAJOWA KASA POYCZKOWA 1918 1924 14 BANK POLSKI SA 19241945 18 Status i zakres czynnoci 18 Dziaalno emisyjna i kredytowa 23 W czasie wojny. Bank Emisyjny w GG 34 W systemie finansowym socjalizmu pastwowego 19451989 38 Status NBP i zakres czynnoci 38 Dziaalno emisyjno-kredytowa 47 Status, zadania i dziaalno NBP w latach 19891997 54 Status, zadania i dziaalno NBP po 1997 r. 66
NARODOWY BANK POLSKI 38
W warunkach gospodarki rynkowej demokratycznego pastwa 53
BIBLIOGRAFIA 76 SPIS TABEL I WYKRESW 85
--
Wstp
Pocztki polskiej bankowoci centralnej przypadaj podobnie jak bankw centralnych wielu pastw europejskich na pierwsze dziesiciolecia XIX w. Warto wtym miejscu zwrci uwag na historyczn odmienno okrele bank centralny i bank emisyjny, ktrych dzisiaj czsto uywamy zamiennie. Bank centralny mona uzna za agenta pastwa, ktre powierzyo mu okrelony zakres czynnoci, zmieniajcy si w kolejnych epokach. Na pocztku byy to uprawnienia emisyjne (emisja biletw bankowych wymienialnych na pienidz kruszcowy) oraz wykonywanie niektrych czynnoci na rzecz pastwa std dla opisu tych instytucji uywano okrelenia bank emisyjny. Przez wiele dziesicioleci banki emisyjne wykonyway take operacje depozytowo-kredytowe waciwe bankom komercyjnym. Z czasem zasadniczo wostatnich dziesicioleciach XIX w. zaczto im powierza funkcje przybliajce ich status do tego, co wspczenie rozumiemy jako bank centralny (bank emisyjny, bank pastwa i bank bankw). Proces ten przebiega odmiennie w poszczeglnych krajach i zalea od wielu okolicznoci (w tym od stanu rozwoju bankowoci komercyjnej). W krajach peryferyjnych jeszcze w pierwszych dziesicioleciach XX w. czynnoci pierwszego banku byy blisze bankowi emisyjnemu z XIX w. ni bankowi centralnemu. Status i zakres czynnoci bankw emisyjnych okrelane byy w specjalnych dokumentach, majcych zazwyczaj charakter aktw ustawowych. Czynnoci emisyjne wizay ich histori z histori pastwa wszak posiadanie wasnego pienidza byo jednym z atrybutw pastwowoci. Pozostae funkcje byy odbiciem poziomu rozwoju systemu finansowego oraz cech systemu gospodarczego. Pierwszym polskim bankiem emisyjnym by Bank Polski powstay w 1828 r. wKrlestwie Polskim. Jego dziaalno trwaa niemal 60 lat. Zosta zlikwidowany w1886r., kilkanacie lat wczeniej wraz z likwidacj odrbnoci monetarnej Krlestwa odebrano mu uprawnienia emisyjne. Historia polskiej bankowoci centralnej zostaa przerwana na wiele lat. W polskich prowincjach nalecych do pastw zaborczych funkcje emisyjne wykonyway banki centralne tych pastw. W XX w. a cztery instytucje peniy w Polsce funkcj banku emisyjnego: Polska Krajowa Kasa Poyczkowa, Bank Polski SA, Bank Emisyjny w Polsce i Narodowy Bank Polski. Najwaniejsze z nich to Bank Polski SA i Narodowy Bank Polski.
Jedynie
nieliczne banki europejskie maj dusz histori. Za najstarszy bank emisyjny (centralny) uznaje si Bank Anglii (1694), ktry istnieje nieprzerwanie do czasw obecnych. Starszy od niego by bank emisyjny Szwecji (1668), ktry po krtkim okresie dziaalnoci upad. niektrych krajach prawa emisji miao wiele podmiotw i dopiero z czasem koncentrowano je wjednym banku. Bank Anglii pocztkowo mia monopol emisji jedynie na terenie Londynu, Bank Francji (1801) na terenie Parya. W Szwajcarii w 1849 r. dokonano centralizacji decyzji monetarnych, ale Szwajcarski Bank Narodowy uzyska monopol emisyjny dopiero w 1907 r., po latach ograniczania liczby bankw emisyjnych. Reichsbank rozpocz emisj w 1876 r., ale prawo to a do 1935 r. zachoway take banki czterech landw Badenii, Bawarii, Saksonii, Wirtembergii.
W
Wraz z powstawaniem duych bankw prywatnych rozpocz si proces pozbawiania bankw emisyjnych typowych czynnoci kredytowo-depozytowych. W ten sposb zacz si formowa dwupoziomowy system bankowy, ktrego czony tworzyy banki komercyjne oraz bank centralny. Ten ostatni oprcz czynnoci emisyjnych i banku pastwa zacz wykonywa zadania banku bankw i stawa si kredytodawc ostatniej instancji. Historyczny bank emisyjny stawa si wic bankiem centralnym we wspczesnym tego sowa znaczeniu. Krlestwo Polskie zostao utworzone na Kongresie Wiedeskim (1815) i stanowio may fragment terytorium pastwa polskiego z koca XVIII w. Mimo e poczone byo uni personaln z cesarstwem rosyjskim (cesarz Rosji by rwnoczenie jego wadc), przez wiele lat miao autonomi ekonomiczn, wtym wasny bank emisyjny oraz odrbny od rosyjskiego system pieniny.
--
Zarys historii polskiej bankowoci centralnej

Dziaalno Banku Polskiego SA zaoonego w 1924 r. przerwa wybuch drugiej wojny wiatowej. Jego wadze kontynuoway ograniczon do niewielu czynnoci dziaalno wLondynie, natomiast majtek w kraju zosta przejty przez pastwa okupacyjne. Wkocu 1939 r. w czci okupowanego kraju nazwanej Generalnym Gubernatorstwem wadze niemieckie powoay Bank Emisyjny w Polsce z siedzib wKrakowie. W chwili zakoczenia wojny istniay wic dwie instytucje emisyjne: Bank Polski SA oraz Bank Emisyjny. W styczniu 1945 r. zosta utworzony Narodowy Bank Polski, podjto te decyzj o likwidacji Banku Emisyjnego i cofniciu uprawnie emisyjnych Bankowi Polskiemu SA (zosta on zlikwidowany w 1951 r.). Narodowy Bank Polski wykonuje czynnoci banku centralnego nieprzerwanie od 1945 r. do czasw obecnych. Zasadnicze zmiany w jego dziaalnoci przynis przeom lat 80. i 90., zwizany z budow nowego ustroju gospodarczego i politycznego. W cigu minionego dwudziestolecia Narodowy Bank Polski zyska pen podmiotowo ista si jedn z najwaniejszych instytucji pastwa z pozycj i zakresem czynnoci waciwym wspczesnym bankom centralnym. Brak cigoci instytucjonalnej powoduje, e dziaalno kadego z wymienionych wyej bankw opisywana jest osobno. Charakter tego opracowania i jego ograniczona objto spowodoway, e w przypisach wskazano jedynie te pozycje, do ktrych odwoywano si bezporednio w gwnym tekcie.
--
Bank Polski 18281886
WARSZAWA
Jdrzej Kapostas, Planta uo
enia projektu Banku Narodowego , 1790 r. (karta tytuowa)
--
Zarys historii polskiej bankowoci centralnej BANK POLSKI 18281886

O potrzebie zaoenia wPolsce banku narodowego zaczto debatowa w drugiej poowie XVIII w. Zainteresowanie t problematyk nasilio si w czasie prac Sejmu Czteroletniego i dyskusji o sposobach zwikszenia dochodw pastwa. Projektw ipomysw byo wiele, ich twrcy zdaniem S.A. Kempnera zasadniczo kierowali si dobrem skarbu, ale take chci odebrania dochodw bankierom, ktrzy dotd udzielali poyczek pastwu bd poredniczyli w ich zaciganiu (m.in. za granic). Dominowao przekonanie, e bank powinien by publiczny, a kapitay na jego zaoenie powinny pochodzi ze sprzeday dbr pastwowych. Przysz instytucj emisyjn wyobraano sobie rnie; wniektrych drukach pisano oemitowaniu przez ni asygnat (biletw) skarbowych bd listw zastawnych ziemskich, winnych biletw bankowych. Najbardziej znany i dojrzay by projekt warszawskiego bankiera Jdrzeja Kapostasa Planta uoenia projektu Banku Narodowego (1790). Zdaniem Kapostasa banki biletowe zakadano w Europie gwnie z powodu niedostatku kapitau, poprzez emisj staway si one niejako jego rdem. Tego typu Bank Narodowy Biletowy potrzebny by Polsce. Mia zosta powoany na 20 lat z prawem emisji asygnat bankowych do 40 mln zp. Weszyby one do obiegu jako (...) nakaz sejmu by wszystkie podatki publiczne byy opacone wpoowie biletami, awpoowie gotwk. Nad ich emisj miaa czuwa Komisja Bankowa. Bilety miayby kurs przymusowy, ich obieg zostaby wymuszony przez obowizek uiszczania w nich poowy podatkw. Emisja asygnat miaa sta si te rdem dochodw skarbu pastwa. Kapostas zakada, e cz tych dochodw mona bdzie przeznaczy na zaoenie, wesp z prywatnymi akcjonariuszami, banku kredytu dugoterminowego Lombardu oraz banku
S.A. Kempner, Rozwj gospodarczy Polski od rozbiorw do niepodlegoci, Warszawa 1924, s. 18. Projekty wczeniejsze trafiay zazwyczaj do Rady Nieustajcej, niektre adresowano do posw. Wedug Korzona ci nie przejawiali wikszego zainteresowania tymi sprawami, nie zajmoway one te szerzej wczesnych uczonych. T. Korzon, Wewntrzne dzieje Polski za Stanisawa Augusta 17641794, Krakw 1884, t. III, s. 311. Zgaszane projekty przeanalizowa A. Grodek w pracy Idea banku narodowego, geneza Banku Polskiego 17631828, Warszawa 1936. S.A. Jako

Kempner, Dzieje gospodarcze Polski porozbiorowej, Warszawa 1920, s. 67.
pierwszy pisa o tym Stanisaw Konarski. W dziele O skutecznym rad sposobie (1763) proponowa sprzeda dbr narodowych, by sumy zebrane wielkim stay si funduszem na Bank Rzplty, jak Angielski,Holenderski, Szwedzki, Genueski.... Nieznany autor broszury O Banku Narodowym atwo ustanowi si mogcym proponowa Bank skad milijonw pochodzcy ze sprzeday starostw izarzdzany przez pastwo, przyjmujcy depozyty i udzielajcy kredytw.
Micha
Ossowski w pracy O pomnoeniu dochodw publicznych, wynalezieniu kapitau publicznego ku zasileniu nowych potrzeb Rzeczypospolitej z oszczdzeniem podatkw (1789) pisa o emisji biletw skarbowych (do 20 mln zp), ktr miaa prowadzi Komisja Skarbu Koronnego. Zabezpieczeniem emisji byyby dobra pastwowe, ich sprzeda tworzyaby fundusz sucy stopniowemu umarzaniu biletw. Wprojekcie nieznanego autora (1774) pojawi si zamys utworzenia monety papierowej, przypominajcej listy zastawne towarzystw kredytowych ziemskich. Wedug Jacka Jezierskiego emisyjny Bank Krajowy powinien by zaoony na 20 lat, emisja papierowa miaa siga 80 mln zp, wydatki publiczne byyby wpoowie pokrywane w banknotach. Ich posiadacze mogliby je wymienia na kruszec w kasach banku. Przy banku mia dziaa lombard udzielajcy 7-procentowych poyczek pod zastaw kruszcw, klejnotw i nieruchomoci. Karol Glave proponowa zaoenie banku w postaci spki zudziaem skarbu pastwa (1/3) z 40-letnim przywilejem emisji. Pastwo otrzymaoby za udzielenie tego przywileju du 6-procentow poyczk. T.Korzon, Wewntrzne dzieje, op.cit., s. 306315.
Wedug Kempnera Kapostas sporzdzi projekt jako akt wdzicznoci za otrzymanie szlachectwa. Wydrukowa go, by wszyscy zainteresowani mogli si z nim zapozna. S.A. Kempner, Dzieje gospodarcze, op.cit., s. 68.
--

kredytu handlowego Montes Pietatis. Lombard mia mie prawo emisji wasnych biletw (do kwoty 40 mln zp)10. Projekt Kapostasa stal si przedmiotem polemik. Poniewa papierowe asygnaty stanowiyby zobowizanie pastwa, ich emisja oznaczaaby powstanie dugu publicznego. Wywoywao to niepokj szlacheckich posw zpowodu nieszczcia jakim jest jarzmo dugu narodowego dotd niebyego. Inne obawy wynikay zprzekonania ooglnej szkodliwoci papierowych pienidzy. Zwracano uwag, e Polska nie ma gr kruszcowych, dlatego te nie powinno si emitowa milionw papierowych biletw11. Przypominano fatalne skutki francuskiego eksperymentu Johna Lawa zpocztku XVIIIw.12 W tym kontekcie argumenty, e umiarkowana emisja rozwie problem braku gotwki (z powodu odpywu kruszcu wynikajcego z ujemnego bilansu handlowego i dobrej jakoci polskich monet) i przyniesie korzyci jak gdyby rzeczywicie przybyo zota i srebra do krajowej cyrkulacji, byy nieprzekonujce13. Upadek pastwa polskiego spowodowa, e dyskusja nad bankiem narodowym zostaa przerwana. Jak pisze S.A. Kempner: Projekty Banku NarodowegozXVIIIwieku przeszy do historii (...), pozostawiajc po sobie jako lad do znaczn ilo broszur iartykuw polemicznych14. Problem koniecznoci powoania banku emisyjnego powrci kilkadziesit lat pniej w Krlestwie Polskim. W publicystyce oraz w dyskusjach sejmowych przewija si przede wszystkim postulat zaoenia instytucji kredytu dugoterminowego, ktra przyszaby z pomoc wacicielom majtkw ziemskich zniszczonych i zaduonych po wojnach napoleoskich. Kwestia powoania banku krajowego bya w tym kontekcie drugoplanowa. Do powstania obu instytucji doszo w latach 20. XIX w. Towarzystwo Kredytowe Ziemskie rozpoczo dziaalno w 1826 r., Bank Polski w 1828r. Twrc obu instytucji by ksi Ksawery Drucki-Lubecki, minister skarbu Krlestwa wlatach 1821183015.
WARSZAWA
10 Emisja asygnat o wartoci 40 mln zp, biletw bankowych oraz obieg monet zdawkowych dawayby wcigu
3,5 roku 90 mln zp (wyliczenia Kapostasa). Byaby to kwota porwnywalna z obiegiem monet srebrnych, tak wic cay obieg sigaby 180 mln zp. Zabezpieczeniem emisji miay by: gotwka (50mlnzp, wtym 10 mln zp zoonych przez akcjonariuszy), hipoteka na dobrach akcjonariuszy (10mln zp) oraz gwarancje rzdowe. Kapostas uzna, e proporcje midzy zabezpieczeniem a emisj s waciwe. broszura [b.a.] O Banku Narodowym w Polszcze ustanowi si atwo mogcym, w ktrej stwierdzano, e realizacja projektu nie dojdzie do skutku, bo skarb nie da adnych gwarancji.
11 M.in. 12 W
XVIII w. emisja papierowych banknotw bya traktowana jako sposb na poszerzenie operacji bankowych i kreacj kredytw, banknoty byy wymienialne na pienidz kruszcowy. Nieostrona emisja doprowadzia jednak do wielu bankructw. Najgoniejszym, ktre odbio si echem w caej Europie, byo bankructwo banku Johna Lawa. W 1716 r. uzyska on zgod krla Francji na zaoenie banku Socite Generale, majcego prawa emisji banknotw przez 20 lat (potem bank zosta przejty przez krla i zmieni nazw na Banque Royale). Law udzieli pastwu poyczki na wykupienie dugw pastwowych, a rodki na ni pozyska z emisji akcji. Jego operacje byy ryzykowne. Zabezpieczeniem kolejnych emisji pienidza byy akcje kompanii handlowych, popyt na akcje bra si z emisji. W 1720r. baka pka, zabrako pienidzy na wypat dywidend, rozczarowani posiadacze akcji sprzedawali je, wzamian otrzymujc pienidz papierowy, ktry chcieli wymieni na kruszec. Poniewa warto biletw wobiegu wynosia 2,5 mld liwrw, podczas gdy w kasie banku byo tylko 50 mln liwrw w srebrze i zocie, wymienialno zawieszono. Banque Royale upad, Law uciek, posiadacze banknotw mogli je zamieni (na niekorzystnych warunkach) na obligacje renty pastwowej. Korzon, Wewntrzne dzieje, op.cit., s. 314; T. Korzon, Odrodzenie w upadku, Warszawa 1965, s.149. Kempner, Dzieje gospodarcze, op.cit., s. 68.
13 T.
14 S.A.
15 Krlestwo
Polskie do 1830 r. cieszyo si do szerok autonomi polityczn igospodarcz. Po powstaniu listopadowym i przegranej wojnie z Rosj nastpia stopniowa likwidacja tej autonomii oraz integracja zCesarstwem Rosyjskim.
--
Ksawery Drucki-Lubecki (1778 1846) Minister skarbu w latach 18211830, zwolennik wspierania przez pastwo narodzin przemysu krajowego, zaoyciel Towarzystwa Kredytowego ZiemskiegowWarszawie iBanku Polskiego.
Pierwszy projekt Lubeckiego o powoaniu banku emisyjnego pojawi si jako zacznik pt. Zbir myli wzgldem ustanowienia Banku Narodowego do listu skierowanego do namiestnika Jzefa Zajczka z 1820 r.16 Do kwestii tej Lubecki wraca w pniejszej korespondencji. Wynika z niej, e z przyszym bankiem wiza due nadzieje. W 1824 r. pisa, e jego plan jest ju naszkicowany, e bank moe przynie krajowi nieobliczalne korzyci, oywi operacje finansowe i popchn naprzd rozwj przemysu17. Bank Polski rozpocz dziaalno 6 maja 1828 r. Jego prezesem zosta Ludwik Jelski, wiceprezesem Jzef Lubowidzki, dyrektorami Ignacy Bolesta, Pawe Guszyski i Henryk ubieski. Siedzib Banku stanowi specjalnie wybudowany gmach przy zbiegu ulic Elektoralnej i Senatorskiej w Warszawie. A do lat 60. Bank nie mia oddziaw.
16 L.
Gluck, Bank Polski 18281885, w: Bank Polski 18281885: dla upamitnienia 160 rocznicy powstania Banku Polskiego, pr. zb., Warszawa 1988, s. 24. Zacznik w si nie zachowa.
17 Ibidem.
--
WARSZAWA
Gmach Banku Polskiego przy placu Bankowym w Warszawie
Bank Polski by bankiem pastwowym. Jego kapita zakadowy (30 mln zp) pochodzi z funduszy rzdowych. Dekret cesarski powoujcy go do ycia stanowi, e jego gwnym celem powinno by zaspokojenie dugu narodowego i rozszerzenie przemysu i handlu. Dziaalno Banku reguloway Ustawa Banku Polskiego oraz specjalne instrukcje. Bank Polski mia realizowa rnorodne funkcje. Po pierwsze by bankiem emisyjnym, mia prawo emisji biletw zotego polskiego do wysokoci kapitaw zakadowych. Emisja odbywaa si wedug tzw. monometalizmu srebrnego (papierowe bilety byy wymienialne na monety srebrne), jej rozmiary zaleay od zasobw srebra posiadanego przez Bank. Bilety cieszyy si zaufaniem ludnoci. Ich kurs na og by rwny wartoci monet srebrnych, jedynie w czasie wojny z Rosj, w czerwcu 1831 r. spad do 14% w stosunku do monet18. Oprcz emisji Bank zajmowa si obsug dugu publicznego, emisj poyczek skarbowych, przechowywa depozyty i fundusze instytucji publicznych (sdowych, administracyjnych, ubezpieczeniowych), ktre byy zobligowane do deponowania w nim swoich wolnych rodkw. Prowadzi take dziaalno charakterystyczn dla banku handlowego tamtej epoki. Dokonywa operacji dewizowych, kupowa isprzedawa papiery wartociowe, prowadzi rachunki depozytowe osb i podmiotw gospodarczych. Zajmowa si handlem podstawowymi towarami (zboe, drewno, sukno) na wasny rachunek, kupowa je (mia wasne magazyny) i sprzedawa, nawizywa bezporednie kontakty z eksporterami i importerami. Bardzo due znaczenie miaa dziaalno kredytowa. rodki na ni miay pochodzi z emisji, funduszy wasnych oraz depozytw. Zakres dziaalnoci kredytowej Banku by bardzo szeroki i obejmowa zarwno kredyty krtko-, jak i dugoterminowe. Bank udziela poyczek wekslowych i lombardowych dopuszczano zastaw rzeczowy wpostaci rodkw trwaych, towarw, kosztownoci, papierw publicznych, listw zastawnych. Dotyczyy one wszystkich dziedzin gospodarki od rolnictwa po handel.
18 A.
Jezierski, Bank Polski 18281885, Warszawa 1988, s. 21.
-10-
1 zoty z 1831 r.
5 zotych z 1830 r.
Jego kredyty byy nisko oprocentowane (48%). Naley pamita, e w owym czasie kapita prywatny nie dysponowa rodkami, ktre pozwalayby na finansowanie wikszych przedsiwzi przemysowych. Istniejce banki prywatne gwnie wWarszawie posiaday razem kapitay nisze ni kapita zakadowy Banku Polskiego. Ztego wzgldu wyrasta on na najwiksz instytucj finansow Krlestwa. Szczeglne oczekiwania wiza Lubecki ze wsparciem poyczkowym Banku dla inicjatyw rzdowych, prowadzcych w szczeglnoci do rozwoju grnictwa ihutnictwa oraz rozbudowy infrastruktury. Pocztkowo rodki na nowe inwestycje pyny zbudetu pastwa; po 1828 r. doszo wsparcie ze strony Banku. Powstanie listopadowe zmienio sytuacj polityczn Krlestwa; Lubecki przesta by ministrem skarbu. Prezesem Banku zosta Jzef Lubowidzki, wiceprezesem Henryk ubieski, dyrektorem Benedykt Niepokoyczycki. Sytuacja finansowa rzdowego grnictwa i hutnictwa bya fatalna; nie miao ono rodkw na produkcj, przestao spaca odsetki z tytuu zacignitych kredytw. Do wyboru byy dwa warianty: cofnicie dotacji rzdowych (nawet kosztem nieukoczenia rozpocztych obiektw) bd sprzeda zakadw osobom prywatnym. Wybrano rozwizanie porednie: uwolniono skarb pastwa od garbu w postaci nierentownego rzdowego grnictwa i przekazano administrowanie nim najwikszemu wierzycielowi Bankowi Polskiemu. Niektre inwestycje rozpoczte przed 1830 r. miay zosta przerwane, inne kontynuowane. Docelowo Bank mia za wszelk cen dy do sprzeday zakadw, a w krtkim okresie stara si wygospodarowa jakie dochody19.
19 J.
Jedlicki, Nieudana prba kapitalistycznej industrializacji, Warszawa 1964, s. 55.
-11-
WARSZAWA
Huta Bankowa w Dbrowie Grniczej
Na mocy uchway Rady Administracyjnej z 1833 r. grnictwo rzdowe zostao przekazane w tymczasow administracj Banku. Jego nowe wadze wizay przyszy rozwj przemysu cikiego nie ze Staropolskim Okrgiem Przemysowym, ale Zagbiem Dbrowskim; tam te miay by skierowane rodki inwestycyjne. W ten sposb Bank zacz si silniej angaowa w nowe projekty (m.in. budow Huty Bankowej w Dbrowie Grniczej). Bank pozostawa administratorem zakadw grniczo-hutniczych przez 10 lat, udzielajc im w tym czasie nowych kredytw. Po kilku latach okazao si, e wiele przedsiwzi jest nierentownych i zakady naley dofinansowywa, by mogy nadal pracowa. Niektre naleao w kocu zamkn20. Bank udziela take kredytw spkom prywatnym, ktre podejmoway si budowy zakadw hutniczych w Zagbiu Dbrowskim, podpisujc z nimi specjalne kontrakty. Pniejsze badania historykw dowiody, e popeniono przy tej okazji wiele naduy; pomoc kredytowa Banku suya do wspierania interesw rnych entreprenerw i subentreprenerw. Odpowiedzialno za to ponosiy m.in. wadze Banku, bezporednio zaangaowane wniektre przedsiwzicia21. Zobowizania zakadw grniczo-hutniczych wobec Banku z tytuu uzyskanych kredytw spady ostatecznie na barki ministerstwa skarbu wszak Bank by tylko administratorem zakadw rzdowych. By je uregulowa, skarb pastwa musia wyemitowa w 1841 r. obligacje (60 mln zp). Zmieniono wadze Banku Polskiego, usunito dyrektorw oskaronych o naduycia, po przeprowadzonych procesach skazano ich na kary wizienia. Administracja grnictwa i hutnictwa wrcia do nadzorowanej przez wadze rosyjskie Komisji Przychodw i Skarbu.
20 Przyczyn
niepowodzenia byo wiele; najwaniejszymi byy: brak rzetelnego rachunku opacalnoci inwestycji, nieracjonalno niektrych przedsiwzi, marnotrawstwo rodkw, korupcja i bliskie zwizki personalne osb zarzdzajcych zakadami z wadzami Banku. Jedlicki, Nieudana prba, op.cit., s. 4689; A. Jezierski, M. Zawadzki, Dwa wieki przemysu w Polsce. Zarys dziejw, Warszawa 1966, s. 7782.
21 J.
-12-

Tabela 1. Dziaalno operacyjna Banku Polskiego w latach 18281885 (w tys. rubli srebrnych)
Wyszczeglnienie Kapita zakadowya Depozyty i wkadya Poyczki pienineb, c na rozwj przemysud handlowe Dyskonto wekslib Portfel wekslowya 1828 1830 1832 1840 1841 1850 1851 1860 1861 1870 1871 1880 1881 1885 4 500 15 728 880 827 53 926 877 6 300 12 155 352 158 194 3 615 871 8 000 40 154 304 108 196 1 604 439 8 000 37 678 787 271 516 2 399 819 8 000 74 717 1 359 193 1 166 8 315 2 695 8 000 56 944 1 095 1 095 42 763 15 482 8 000 49 525 1 422 1 422 54 654 14 706
a Stan w kocu okresu. b Przecitne roczne. c Bez krtkoterminowych poyczek dla zakadw przemysowych (w latach 1828 1850 redniorocznie okoo 68 tys. rubli, cznie 1488 tys. rubli). d Od 1870 r. Bank Polski by pozbawiony prawa udzielania tych poyczek; czna kwota udzielonych kredytw dugoterminowych wyniosa 9,5 mln rubli srebrnych. Uwaga: Bank Polski wypracowywa zysk, stopa zysku wynosia od 5% do ponad 10%. rdo: J. ukasiewicz, Finanse 17951918, w: Historia Polski w liczbach, t. II, Gospodarka, red. A. Jezierski, A. Wyczaski, Warszawa 2006, s. 299300.
Po wycofaniu si z dziaalnoci inwestycyjnej Bank Polski skoncentrowa si na operacjach krtkoterminowych. Rozwijajc je, powoa w latach 60. 11 oddziaw (filii) w najwaniejszych miastach. Osign sporo sukcesw, udostpniajc kredyt rolnictwu, zakadom przemysowym i handlowym. Wraz z ograniczaniem autonomii Krlestwa, a potem jej likwidacj po powstaniu styczniowym nasilaa si rusyfikacja Banku. Od 1841 r. podstawow jednostk pienin Krlestwa by rubel; na pozostajcych w obiegu biletach Banku Polskiego pojawiy si dwujzyczne napisy. Ostatnia emisja pienidza Krlestwa nastpia w1866 r., a cztery lata pniej Bankowi Polskiemu ostatecznie odebrano przywilej emisyjny. Prawo to przej rosyjski Bank Pastwa, utworzony w 1860 r. W 1865 r. powsta projekt przeksztacenia Banku Polskiego w bank akcyjny o handlowym profilu dziaania, jednak wadze rosyjskie nie zgodziy si na to. Bank Polski przez cay okres swej dziaalnoci by najwaniejsz instytucj kredytow Krlestwa Polskiego. Jego funkcje wykraczay poza uprawnienia wspczesnego banku centralnego. Przez wiele lat by bankiem emisyjnym, bankiem pastwa, bankiem depozytowo-kredytowym oraz instytucj bezporednio wspierajc narodziny i rozbudow przedsibiorstw przemysowych, w tym pastwowych. Dziki jego kredytom powstaa te infrastruktura (drogi, Kana Augustowski). 1 stycznia 1886 r. Bank Polski postawiono w stan likwidacji. Jego majtek i agendy przej rosyjski Bank Pastwa. Nastpny rozdzia dziejw polskiej bankowoci centralnej tworz banki emisyjne Polski niepodlegej.
-13-
Polska Krajowa Kasa Poyczkowa 19181924 POLSKA KRAJOWA KASA POYCZKOWA 19181924
WARSZAWA
Jednym z bardziej oczywistych celw pierwszych rzdw II Rzeczypospolitej stao si stworzenie wasnej instytucji emisyjnej i powierzenie jej emisji pienidza nowego pastwa. W okresie przejciowym, zgodnie z dekretem z grudnia 1918 r., czynnoci te miaa wypenia Polska Krajowa Kasa Poyczkowa, (...) zanim na mocy uchway sejmowej nie zostanie powoany do ycia Bank Polski22. Walut obiegow pozosta miaa wprowadzona do obiegu w 1917 r. marka polska, dopki nie zastpi jej zoty23. Latem 1919 r. nowo wybrany sejm zapozna si z projektem statutu przyszego Banku Polskiego. Jego autorem by minister skarbu Stanisaw Karpiski. Podjto wiele przygotowa: zamwiono za granic bilety zotowe, stworzono specjalny fundusz wzocie (skarb narodowy) na kapita zakadowy przyszego banku emisyjnego. Ostatecznie do powoania Banku Polskiego nie doszo, a Polska Krajowa Kasa Poyczkowa penia funkcj instytucji zastpczej przez pi lat, a do 1924 r.24 Dziaalno PKKP przypada na szczeglnie trudne lata polskiej niepodlegoci, do 1920 r. zdominowanych przez wojny o granice kraju, potem przez odbudow, unifikacj i integracj niemal wszystkich dziedzin ycia. Przejawem problemw politycznych tego okresu byy niestabilna sytuacja polityczna i czste zmiany rzdw. Wyrazem trudnoci gospodarczych by kryzys finansw pastwa, polegajcy na niemonoci sfinansowania biecych wydatkw budetu za pomoc normalnych dochodw podatkowych. Wystpowanie deficytu budetowego bezporednio po wojnie mona usprawiedliwia wieloma przyczynami: zniszczeniami, dezorganizacj aparatu skarbowego, wydatkami na prowadzenie wojny o granice pastwa czy tworzenie aparatu pastwowego. Jednak wraz ze stabilizowaniem sytuacji przyczyny te powinny ustawa, a rozmiary deficytu male. W Polsce sytuacja wygldaa inaczej: z roku na rok deficyt w ujciu nominalnym rs: o ile w kocu 1920 r. wynosi 58,5 mld marek polskich, o tyle trzy lata pniej ju 113 704 mld marek. W 1920 r. stanowi ponad 70% wydatkw budetowych, w 1923 r. 55%25. Odpowiedzialno za ten stan rzeczy ponosi przede wszystkim sejm, ktry nie godzi si na radykalne decyzje urealnienie obcie podatkowych bd obnienie wydatkw budetowych. Upaday kolejne gabinety, zmieniali si ministrowie skarbu, pojawiajce si programy sanacji finansw pastwa i zaostrzenia polityki fiskalnej nie znajdoway szerszego poparcia politycznego. Sposobem finansowania deficytu stay si kredyty zacigane przez skarb pastwa w PKKP , pochodzce z emisji marki polskiej. Zgodnie z obowizujcym prawem Kasa udzielaa skarbowi bezprocentowych poyczek na mocy postanowienia Rady Ministrw zatwierdzanego przez Naczelnika Pastwa, a od stycznia 1919r.
22 Dziennik
Praw 1918, nr 19, poz. 56. PKKP bya instytucj kasowo-bankow, powoan przez Niemcw w 1916 r. w Generalnym Gubernatorstwie Warszawskim, rozpocza dziaalno w 1917 r. Miaa prawo emisji marki polskiej. si pomysy nadania polskiej walucie nazwy lech, kociuszko, polon. O tym, e bdzie tozoty, przesdzia decyzja sejmu z 28 lutego 1919 r. S. Karpiski, Pamitnik dziesiciolecia 19151924, Warszawa 1931, s. 207208.
23 Pojawiay
24 Dyrektorami
PKKP w latach 19191924 byli kolejno: Stanisaw Karpiski, Ernest Adam, Wadysaw Byrka, Jan Kanty Steczkowski, Kazimierz Bigo i Karol Rybiski. W. Morawski, Sownik historyczny bankowoci polskiej do 1939 roku, Warszawa 1998, s. 34. Czapska, Polska Krajowa Kasa Poyczkowa, Bank i Kredyt 1988, nr 56, s. 27; Roczniki Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej z lat 19201922, 1923, 1924. Deficyt w ujciu realnym do 1922 r. spada, w1923 r. rs.
25 E.
-14-

przez sejm26. Od 1921 r. PKKP moga pobiera odsetki od czci udzielanych poyczek27. Zaduenie skarbu w PKKP wzroso z 59,6 mld marek w kocu 1920r. do 111 332,0 mld marek w kocu 1923 r. W tym samym czasie obieg marek zwikszy si z 49,4 mld do 125 372,0 mld marek.
Tabela 2. Obieg marek polskich a dug Skarbu Pastwa w PKKP w latach 1919 1923 Stan na koniec roku/miesica (w mln mkp)
Dug Skarbu Pastwa 117,8 6 825,0 59 625,0 221 000,0 675 600,0 1 752 000,0 2 996 500,0 10 265 500,0 111 332 000,0 291 700 000,0 Przyrost dugu Skarbu Pastwa x 6 707,2 52 800,0 161 375,0 454 600,0 1 076 400,0 1 244 500,0 7 269 000,0 101 066 500,0 180 368 000,0
Lata 1918 1919 1920 1921 1922 1923 III VI IX XII 1924 IIIb
Obieg biletw 1 023,8a 5 316,3a 49 361,5 229 537,6 793 437,5 1 841 205,6 3 566 649,1 11 197 737,9 125 371 955,4 596 244 205,6
Przyrost obiegu x 4 292,5 44 045,2 180 176,1 563 899,9 1 047 768,1 1 725 443,5 7 631 088,8 114 174 217,5 470 872 250,2
a Dane nie obejmuj obiegu walut pastw zaborczych. W latach 19191920 waluty te zostay wymienione na mark polsk. Ich uwzgldnienie daoby nastpujce czne kwoty obiegu: 8 mld marek w 1918 r. i 15,3 mld marek w 1919 r. b Marka przestaa by prawnym rodkiem patniczym 1 lipca 1924 r., w kwietniu do obiegu wszed zoty. rdo: Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej 1920/1922, cz. II, Warszawa 1923, s. 225; Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej 1923, Warszawa 1924, s. 187; Rocznik Ministerstwa Skarbu za 1924rok, Warszawa 1925, s. 122123.
Kredyty udzielane rzdowi byy gwn przyczyn wzrostu obiegu, cho jak wida ztabeli 2 by on od 1921 r. wyszy od wzrostu zaduenia skarbu. Wynikao to znormalnej dziaalnoci kredytowej PKKP . Zgodnie ze statutem wykonywaa ona czynnoci kredytowo-depozytowe banku handlowego, przekazowe, rozliczeniowe. Udzielaa kredytw zarwno bankom, jak i podmiotom gospodarczym. Dziaalno kredytow adresowan do przedsibiorstw rozwina szerzej wanie od 1921r. i wwczas staa si ona drug obok kredytw dla skarbu pastwa przyczyn wzrostu emisji28.
26 Dekretem
z 7 grudnia 1918 r. puap poyczek okrelono na 500 mln marek, dekretem z 7 lutego 1919r. podniesiono go o 260 mln marek, 6 czerwca 1919 r. o 600 mln marek. Puap poyczek podnoszono w kolejnych latach. Z. Landau, J. Tomaszewski, Gospodarka Polski midzywojennej, t. 1, 19181923, Warszawa 1967, s. 279. Ustawa z 14 lipca 1920 r. rozszerzya moliwoci wykorzystywania emisji na potrzeby skarbu pastwa, zliberalizowano te warunki udzielania kredytu. Dz.U. 1920, nr 62, poz.402. z 15 kwietnia 1921 r., Dz.U. 1921, nr 38, poz. 227 (art. 12). tego jest wzrost udziau kredytw gospodarczych w aktywach PKKP (stan na koniec roku, w %): 1919 0,9, 1920 7,3, 1921 18,0, 1922 22,2, 1923 26,5. Udzia zaduenia skarbu w aktywach wynosi: 1919 55,7, 1920 77,9, 1921 73,7, 1922 65,6, 1923 47,6. Obliczono na podstawie sprawozda PKKP .
27 Ustawa
28 Potwierdzeniem
-15-
Polska Krajowa Kasa Poyczkowa 19181924

Coraz wiksza emisja przyniosa inflacj, ktra w 1923 r. przerodzia si whiperinflacj. Problematyka ta zostaa bardzo szeroko opisana przez ekonomistw i historykw, ktrzy wskazywali na jej rne aspekty, zastanawiali si nad procesem jej narastania, fazami i konsekwencjami29. Ich ustalenia wskazuj, e najistotniejsz przyczyn inflacji by deficyt budetowy finansowany za pomoc kredytu w instytucji emisyjnej, prowadzcy do nadmiernego wzrostu iloci pienidza na rynku30. Nastpstwem rosncej emisji bya coraz wiksza nierwnowaga na rynku dbr i na rynku pieninym, przejawiajca si wzrostem cen hurtowych towarw i cen walut obcych.
WARSZAWA
Tabela 3. Wskanik cen hurtowych i kursu dolara w latach 19181924. Stan na koniec roku
Lata 1918 1919 1920 1921 1922 1923 31 marca 1924 Ceny hurtowe, 1914 = 1 . . . 570 3 428 1 423 007 2 452 779 Kurs dolara 2,14 26,36 137,99 702,71 4 242,10 1 502 976,00 2 220 238,00
rdo: E. Taylor, Inflacja polska, Pozna 1926, s. 2223.
Wykres 1. Ceny hurtowe i kurs dolara w latach 19191923 (koniec poprzedniego miesica = 100)
550 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50
31 XII I 1921
II
III
IV
VI VII VIII IX 1922
XI XII
II
III
IV V 1923
VI VII VIII IX
XI XII
II III 1924
Ceny hurtowe towarw
Kurs dolara
rdo: obliczenia wasne na podstawie: E. Taylor, Inflacja polska, op.cit., s. 2223.
29 Problematyk 30 Na
t najszerzej przeanalizowa E. Taylor w pracy Inflacja polska, Pozna 1926.
ilo marek w obiegu w pocztkowym okresie miaa te wpyw wymiana pienidza czasu rozbiorw. Szacowano, e cznie stanowia rwnowarto okoo 7 mld marek. W porwnaniu z kwotami obiegu w1920 i 1921 r. nie bya to dua liczba. Ujednolicanie obiegu trwao do 1922 r. (ruble i korony wymieniano w 1919 r., marki niemieckie w 1920 r. w Wielkopolsce i na Pomorzu, na Grnym lsku w 1922 r.). Na obszarze Wolnego Miasta Gdaska obowizywa gulden gdaski emitowany przez Bank von Danzing.
-16-
20 marek polskich z 1919 r.
10 mln marek polskich z 1923 r.
Koszty inflacji byy ogromne i dotyczyy bardzo wielu dziedzin ycia. Od strony finansowej ponosili je wszyscy posiadacze marki polskiej, stajc si patnikami podatku inflacyjnego31.
31 W.
Fabierkiewicz, Jakie warstwy spoeczne i w jakiej wysokoci opacaj podatek emisyjny, w: Skarb Rzeczypospolitej [b.d.w.], s. 46 i nast.; T. Szturm de Sztrem, ywioowo w opodatkowaniu, Warszawa 1924, s. 38 i nast.; E. Taylor, Inflacja polska, op.cit., s. 255 i nast.; J. Zdziechowski, Finanse Polski wlatach 1924 i 1925, Warszawa 1925, s. 1316.
-17-
Bank Polski SA 1924-1945 BANK POLSKI SA 19241945

WARSZAWA
Status i zakres czynnoci

Rozwj sytuacji na rynku pieninym w drugiej poowie 1923 r. przynis destabilizacj gospodarki oraz niepokoje wewntrzne. Zmusio to wadze pastwa do stanowczych i szybkich dziaa. Reforma finansw i reforma walutowa stay si zasadniczym celem sformowanego w grudniu 1923 r. gabinetu Wadysawa Grabskiego. Przygotowania do niej rozpoczto ju w czasie, gdy funkcj premiera sprawowa Wincenty Witos. Realizacja reform wymagaa, w przekonaniu Grabskiego, specjalnych uprawnie dla jego gabinetu. Uzyska je od sejmu na 6 miesicy. W tym czasie miaa by zrealizowana zasadnicza cz programu, obejmujcego dziaania prowadzone rwnolegle w trzech dziedzinach: przywrcenie rwnowagi budetowej, osignicie rwnowagi na rynku pieninym przez ustabilizowanie kursu marki i wymian jej na now walut zotego oraz zorganizowanie nowego banku emisyjnego.
Wadysaw Grabski (1874 1938) Ekonomista, historyk, polityk. Dziaalno publiczn rozpocz przed I wojn wiatow jako pose do Dumy rosyjskiej, po wojnie dwukrotny premier i kilkakrotny minister skarbu, wykadowca i rektor SGGW.
-18-

O swoich planach pisa Grabski nastpujco: To, e najwaniejszym czynnikiem naprawy skarbu jest rwnowaga budetu realnego taka, ktra by stale, miesic po miesicu, pozwalaa pokrywa wydatki dochodami biecymi, stao si to powszechnie wyznawanym postulatem. (...) Plan mj polega na tym, by pobiera podatek majtkowy w przyspieszonym trybie, tak by starczy on na pokrycie deficytu pierwszych kilku miesicy. Wcigu za tych kilku miesicy naleao dokona reformy walutowej, ktra by pooya kres cigej grobie ponownego spadku waluty. Obliczyem (...) e przy staej walucie rwnowaga jest zasadniczo moliwa do utrzymania, byleby postawi nasze koleje tak, aeby do nich nie dopaca, oraz byleby rozwin dochodowo naszych monopoli32. Program reformy zosta zamieszczony w ustawie O naprawie Skarbu Pastwa ireformie walutowej z 11 styczniu 1924 r.33 Jeden z punktw dotyczy powoania do ycia banku emisyjnego i okrela jego status. (...) na mocy specjalnego statutu jako banku akcyjnego z udziaem Pastwa podlegajcego nadzorowi pastwowemu z mianowaniem prezesa banku izatwierdzeniem kierownikw, udzielenie bankowi emisyjnemu uprawnienia oemisji biletw bankowych, bdcych prawnym rodkiem patniczym i pokrytych co najmniej w jednej czwartej do jednej trzeciej czci zotem lub zapasem zota i dewiz (...) przekazanie mu w drodze alienacji majtku pastwowego znajdujcego si w posiadaniu Polskiej Krajowej Kasy Poyczkowej, jak rwnie majtku Skarbu Narodowego, tudzie zawarcie zbankiem emisyjnym umowy, ustalajcej jego stosunek do Skarbu Pastwa, ktry nie moe korzysta z kredytu w banku emisyjnym ani na pokrycie biecych potrzeb administracyjnych, ani inwestycyjnych34. 20 stycznia 1924 r. statut Banku Polskiego SA zosta podpisany przez Prezydenta RP , 25 stycznia ogoszony w Dzienniku Ustaw, a zaraz potem rozpoczto subskrypcj akcji. Statut wskazywa na zakres czynnoci Banku, regulowa zasady emisji biletw oraz zawiera zapisy dotyczce nominacji wadz. Bank Polski otrzyma wyczny przywilej emisji do 31 grudnia 1944 r. (w 1939 r. przeduono go do 1954 r.)35. Warto zotego w zocie okrelao rozporzdzenie prezydenta wydane podobnie jak statut 20 stycznia 1924 r. Zoty zawiera 1/3,444 g czystego zota iodpowiada frankowi byej Unii aciskiej36. Zrwnanie zotego ze zotym frankiem miao co najmniej dwie przyczyny. Franka nie dotkny powojenne zaamania inflacyjne, by walut stabiln i szeroko stosowan w midzynarodowych rozliczeniach finansowych. Zrwnanie zotego z walut o tak solidnej podstawie miao przekona Polakw ostabilnoci polskiej jednostki monetarnej. Przyjcie powyszego parytetu
32 W.
Grabski, Dwa lata pracy u podstaw pastwowoci naszej (19241925), Warszawa, Rzeszw 2003, s. 7073. 1924, nr 4, poz. 28. 12 b ustawy; Dz.U. 1924, nr 4, poz. 28.
33 Dz.U. 34 Punkt
35 Statut Banku Polskiego (jako zacznik do rozporzdzenia prezydenta z 20 stycznia 1924 r.), Dz.U. 1924,
nr 8, poz. 75.
36 Dz.U.
1924, nr 7, poz. 65.
-19-
Bank Polski SA 1924-1945

automatycznie okrelao relacje kursowe zotego wobec innych walut stay kurs walutowy wynikajcy ze zotego parytetu, np. kurs 1 dolara USA wynosi 5,18262 z37. Statutowe cele dziaalnoci Banku Polskiego nie zostay szczegowo opisane. Artyku 1 stanowi jedynie, e Bank powouje si w celu regulowania obiegu pieninego i uatwienia kredytu. Statut nie zawiera zapisu, e Bank odpowiedzialny jest za warto zotego; nie zawiera te klauzuli, e wymiana zotego na waluty obce musi si odbywa po staym kursie38. Niemniej zarwno dla twrcw statutu, jak i wadz Banku byo oczywiste, e najwaniejszym zadaniem Banku jest stanie na stray stabilnoci zotego, ktr utosamiano przede wszystkim ze sta wartoci wymienn na waluty obce wedug oficjalnego kursu. Stabilno zotego bya zabezpieczona dwojako: przez nadanie Bankowi daleko idcej autonomii w relacjach zrzdem niezaleno mia gwarantowa status spki akcyjnej39 oraz przez przyjte reguy polityki emisyjnej. Emisja zotego zostaa oparta na systemie Gold Exchange Standard (GES), nazwanym dewizowo-zotym. Nawizywa on czciowo do przedwojennego systemu waluty zotej i by zalecany przez midzynarodowe koa finansowe (konferencja wGenui w1922 r.) dla pastw niemajcych duych rezerw zota40. Obieg biletw Banku Polskiego mia by pokryty co najmniej w 30% zapasami zota w monetach isztabach oraz walut i dewiz niepodlegajcych znacznym wahaniom kursowym. Oznaczao to, e zmniejszenie stanu rezerw musiao powodowa zaostrzenie polityki emisyjnej i na odwrt wzrost stanu rezerw pozwala na jej liberalizacj. Pozostaa cz biletw wobiegu miaa znajdowa pokrycie w srebrze i bilonie (ich zapas nie mg przekracza 5% oglnej emisji biletw), wekslach, papierach wartociowych i zobowizaniach skarbu pastwa z tytuu bezprocentowego kredytu. Zasady pokrycia mogy by zmieniane tylko drog ustawow. Znajdujce si wobiegu bilety podlegay opodatkowaniu na rzecz skarbu pastwa wedug zasad ustalonych w statucie41. Kapita zaoycielski w kwocie 100 mln z rozpisano na 1 mln akcji, ktre znalazy si w rkach osb prywatnych, przedsibiorstw, rnych instytucji oraz bankw. Skarb Pastwa mia pocztkowo jedynie 1%42. Zaoycielskie zebranie akcjonariuszy
WARSZAWA
37 Ustalona
cena 1 kg zota (3444 z) oznaczaa, e 1 z w zocie mia rwnowarto 0,29 g, a przy parytecie zotym dolara 1,504 g zota jego kurs wynosi 5,18262 z. wynikao to z zasad wymiany zotego na zoto, tej jednak w pierwszych latach nie realizowano.
38 Porednio 39 Za
takim rozwizaniem opowiada si Grabski i wspautor statutu, znany historyk skarbowoci iekonomista, Roman Rybarski. Popieray go take polski biznes i midzynarodowe koa finansowe, ktre uznaway niezaleno banku emisyjnego za jeden z warunkw stabilizacji pienidza. W rzeczywistoci Bank Polski pozostawa pod silnym wpywem czynnikw rzdowych, zwaszcza w latach 30. Por. A.Jezierski, C. Leszczyska, Bank Polski 19241951, Warszawa 1994, s. 2324; Z. Karpiski, Bank Polski 19241939. Przyczynek do historii gospodarczej okresu midzywojennego, Warszawa 1958, s. 17; S. Karpiski, Pamitnik, op.cit., s. 324; Z. Landau, Rzd a Bank Polski w latach 19241939, Materiay iStudia NBP 1992, z. 28, s. 7 i nast.
40 Pastwa
uczestniczce w konferencji (take Polska) przyjy specjalne rezolucje dotyczce zasad przyszego ustroju monetarnego. Resolutions of the Financial Commission recommending certain resolutions for adoption by the Conference. Reports of the Committee of Experts appointed by the Currency and Exchange Sub-Commissions of the Financial Commission. Internet Archive. Canadian Libraries. www.archive.org/details/resolutions. Szczegowy opis rozwiza emisyjnych niemal wszystkich pastw europejskich i niektrych pozaeuropejskich przedstawi S. Pszczkowski, Zasady pokrycia kruszcowego emisji banknotw, Prace Biura Ekonomicznego Banku Polskiego, nr 1, Warszawa 1926. 5153 statutu. banku byy przedmiotem wolnego obrotu na giedzie, daway prawo podejmowania decyzji na walnych zebraniach akcjonariuszy, a take prawo do dywidendy (wypacano j regularnie na poziomie 912% wartoci nominalnej).
41 Artykuy 42 Akcje
-20-

zawizujce spk Bank Polski odbyo si 15 kwietnia 1924 r. W tym samym dniu ukazao si obwieszczenie ministra skarbu Wadysawa Grabskiego, ustalajce dat rozpoczcia dziaalnoci Banku na 28 kwietnia 1924 r. Na t uroczysto przygotowano odsonicie tablicy pamitkowej umieszczonej w gwnej sali.
Tablica upamitniajca powoanie Banku Polskiego w 1924 r.
Do XIX-wiecznego Banku Polskiego nawiza w swym pierwszym przemwieniu prezes Banku Stanisaw Karpiski: Przez przodkw naszych w roku 1828 stworzony Bank Polski by wasnoci i chlub narodu, tworzony dzisiaj w szczliwszych warunkach Bank Polski, bez wzgldu na inne formy prawne organizacji, naley rwnie do narodu i jemu tylko suy bdzie43. Kilka lat pniej, w 1928 r. w setn rocznic powstania Banku Polskiego wybito pamitkowy medal i wydano ksig rocznicow Bank Polski 18281928.
Medal z brzu wybity na 100-lecie Banku Polskiego (na awersie podobizna Ksawerego Druckiego-Lubeckiego ipierwszego prezesa Ludwika Jelskiego)
43 A.
Jezierski, C. Leszczyska, Bank Polski, op.cit., s. 27.
-21-

WARSZAWA
Siedziba Banku Polskiego przy ul. Bielaskiej w Warszawie Gmach wzniesiono w latach 19071911. Zosta zbombardowany przez niemieckie lotnictwo w czasie powstania warszawskiego, kiedy stanowi redut oddziaw powstaczych.
Bank Polski SA rozpocz dziaalno 28 kwietnia 1924 r. Jego siedzib by gmach byego rosyjskiego Banku Pastwa przy ul. Bielaskiej w Warszawie. Bank uruchomi te oddziay w wikszych miastach; w latach 30. byo ich ponad 5044. Wraz z rozpoczciem dziaalnoci przez Bank Polski Polska Krajowa Kasa Poyczkowa zostaa postawiona w stan likwidacji; rozpoczto te wymian marek polskich na zote wedug relacji 1 zoty = 1 800 000 marek45. Stosunek ten wyznaczono na podstawie relacji kursowej marki do dolara46. Zastosowano go take do przeliczania cen ipac oraz nalenoci i zobowiza z okresu luty kwiecie 1924 r. Dla zobowiza inalenoci sigajcych okresw wczeniejszych okrelono odrbne przeliczniki wustawie nazwanej lex Zoll47. Najwaniejszym organem statutowym, majcym nadawa oglny kierunek dziaalnoci Banku i nadzorowa prac organw wykonawczych, bya Rada Banku reprezentujca akcjonariuszy. Miaa ona decydowa o polityce kredytowej, stopach
44 Bank
korzysta take z tzw. zastpstw, ktrych w latach 30. byo 250. A. Jezierski, C. Leszczyska, Bank Polski, op.cit., s. 4950. Prezydenta RP z 14 kwietnia 1924 r. o zmianie ustroju pieninego, Dz.U. 1924, nr 34, poz. 351. Z dniem 1 lipca 1924 r. marka przestaa by prawnym rodkiem patniczym, jej wymian na zote prowadzono do 31 maja 1925 r.
45 Rozporzdzenie
46 W
pierwszych miesicach 1924 r. podjto dziaania stabilizujce kurs marki: zaprzestano korzystania z kredytw PKKP na cele budetowe, zwikszano sprzeda walut obcych (gwnie dolara) na giedzie pieninej. Doprowadzio to do obnienia kursu dolara z 10,2 mln do 9,2 mln marek. W okresie luty czerwiec 1924 r. dziki interwencji na rynku walutowym utrzymywano kurs 9 255 tys. marek za dolara, co przy z gry okrelonym kursie 5,18 z za USD wskazywao na przelicznik 1 800,0 tys. marek = 1 z. 1924 r. okrelono zasady przeliczania zobowiza Skarbu Pastwa z tytuu poyczek pastwowych oraz ich konwersji. Dz.U. 1924, nr 27, poz. 274. Przeliczniki przedstawia Rocznik Ministerstwa Skarbu za 1924 rok, Warszawa 1925, s. 124125.
47 Rozporzdzenie Prezydenta RP z 14 maja 1924 r., Dz.U. 1924, nr 42, poz. 441. W rozporzdzeniu z 17 marca
-22-

procentowych, do niej naleay decyzje o nabywaniu i sprzeday nieruchomoci, zatwierdzaa budet i roczne sprawozdania. Wybieraa naczelnego dyrektora, czonkw Dyrekcji oraz czonkw komitetw dyskontowych w oddziaach. Bya te forum prezentacji pogldw dotyczcych polityki pienino-kredytowej. Poniewa skupiaa przedstawicieli wiata biznesu, istniao niebezpieczestwo, e moe on zbyt silnie wpywa na jej decyzje w zakresie polityki kredytowej. Jak pokaza pniejszy bieg wydarze, po 1926 r. Rada, podobnie jak pozostae wadze Banku, popadaa wcoraz silniejsz zaleno od ministra skarbu i rzdu48. Prezesa (i wiceprezesa) mianowa prezydent pastwa na picioletni kadencj na wniosek Rady Ministrw. Sprawowa on nadzr nad ca dziaalnoci Banku, mia prawo zawieszania uchwa Rady, jeli jego zdaniem byy sprzeczne z interesami pastwa lub statutem Banku (ostateczna decyzja naleaa do ministra skarbu).
Prezesi Banku Polskiego Stanisaw Karpiski Wadysaw Wrblewski Adam Koc Wadysaw Byrka Bohdan Winiarski IV 1924 IV 1929 IV 1929 IV 1934 IV 1934 II 1936 II 1936 V 1936 V 1936 III 1941 III 1941 III 1946b Wiceprezesi Banku Polskiegoa IX 1924 IX 1929 IX 1932 IX 1937
Feliks Mynarski Jan Pisudski

a
b
W latach 19291932 i 19321939 Bank nie mia wiceprezesa. W 1939 r. stanowisko to zostao zlikwidowane. Po wyganiciu kadencji Winiarskiego prezesem zosta Edward Droniak, penicy jednoczenie funkcj prezesa Narodowego Banku Polskiego.
rdo: A. Jezierski, C. Leszczyska, Bank Polski, op.cit., s. 4048, 122, 136.
Do kompetencji ministra skarbu naleao zatwierdzanie czonkw dyrekcji banku wybieranych przez Rad oraz wskazywanie komisarza dla utrzymania cznoci zBankiem. Mia on prawo uczestniczenia w posiedzeniach Rady (i dyrekcji) zgosem doradczym, mg wymaga od wadz Banku wyjanie49.
Dziaalno emisyjna i kredytowa

Podstawow czynnoci Banku bya emisja zotego. Zgodnie z zasadami polskiego systemu monetarnego bilety zotowe byy jedynym prawnym rodkiem patniczym majcym nieograniczon moc zwalniania ze zobowiza50. Rozmiary ich emisji byy okrelane przez wadze Banku zgodnie z przepisami statutu oraz gwnymi celami dziaalnoci.
48 Z.
Landau, Rzd a Bank Polski, op.cit., s. 14 i nast.
49 Komisarzami
byli m.in. Leon Baraski i Adam Koc. Leon Baraski by komisarzem do 1931r., rwnoczenie w latach 19301933 pozostawa czonkiem Rady Banku Polskiego, w 1931 r. zosta zastpc naczelnego dyrektora, a od 1934 r. (formalnie od 1935 r.) naczelnym dyrektorem. Adam Koc by komisarzem w latach 19321936, nastpnie przez kilka miesicy prezesem banku. sam charakter miay mie zote monety, jednak nie wprowadzono ich do obiegu. Ostateczny tekst rozporzdzenia dotyczcego systemu monetarnego zosta ogoszony jako zacznik do rozporzdzenia ministra skarbu z 23 kwietnia 1924 r. (Dz.U. nr 37, poz. 401).
50 Taki
-23-

WARSZAWA
10 z z 1929 r.
Polski system pieniny tworzyy ponadto monety srebrne bite przez mennic na rachunek Ministerstwa Skarbu oraz bilety zdawkowe. Rozmiary emisji monet srebrnych okrelao Ministerstwo Skarbu51, biletw zdawkowych wadza ustawodawcza. Rozporzdzeniem z 14 kwietnia 1924 r. upowaniono ministra skarbu do ich emisji jako tymczasowego rodka patniczego w odcinkach do 2z do cznej kwoty 150 mln z (zdolno umarzania przez nie zobowiza zostaa ograniczona do 10 z, miay one pozostawa w obiegu do 1 stycznia 1925 r., potem prawo to przeduano)52.
51 Brak 52 W
srebra spowodowa, e emisja ta nie przybraa duych rozmiarw.
rozporzdzeniu z 28 czerwca 1924 r. (Dz.U. nr 56, poz. 564) przeduono termin wycofania biletw na czas nieokrelony i wprowadzono obowizek ich wymiany przez Centraln Kas Pastwow na monety srebrne. Ustaw z 28 listopada 1925 r. (Dz.U. nr 119, poz. 859) powikszono ich emisj o50,0mln z, a w rozporzdzeniu z 22 padziernika 1926 r. (Dz.U. nr 106, poz. 610) wysoko ich emisji ustalono na 460,0 mln z. Nazw bilet zdawkowy zastpiono okreleniem bilet pastwowy, zwikszono moc umarzania zobowiza do 1000 z. Bilety zostay wycofane do 1931 r. po przyjciu w 1927 r. planu stabilizacyjnego.
-24-

Tabela 4. Obieg pieniny w latach 1924 1939
Wyszczeglnienie Ogem Bilety Banku Polskiego Bilety zdawkowec Bilon srebrny inny Ogem Bilety Banku Polskiego Bilety zdawkowec Bilon srebrny inny 1924 676b 551 89 34 3 31 100,0c 81,5 13,2 5,0 0,4 4,6 1929 1 600 1 340 64 196 123 73 100,0 83,8 4,0 12,2 7,7 4,5 1934 w mln z 1 365 981 384 290 94 w% 100,0 71,9 28,1 21,2 6,9 100,0 75,3 24,7 19,9 4,8 100,0 79,0 21,0 16,0 5,0 1 866 1 406 460 370 90 2 383 1 883 500 382 118 1938 1939a
a Stan na 31 lipca. b W tym bilety Polskiej Krajowej Kasy Poyczkowej o rwnowartoci 1,8 mln z, nieuwzgldnione w dalszym podziale. c Wycofane ostatecznie z obiegu w 1931 r. rdo: Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej 1927, Warszawa 1927, s. 269; Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej 1930, Warszawa 1930, s. 201; May Rocznik Statystyczny Polski wrzesie 1939 czerwiec 1941, Londyn 1941, s. 94.
Oprcz funkcji emisyjnych Bank Polski wykonywa operacje kredytowe. Statut Banku okrela, e bdzie on udziela kredytw dyskontowych i lombardowych (pod zastaw zota i papierw wartociowych o staym oprocentowaniu). Pamitajc odowiadczeniach z lat 19191923, ograniczono moliwoci udzielania kredytu skarbowi pastwa kwota bezprocentowego kredytu miaa wynosi 50 mln z. Z kredytw Banku miay korzysta banki, ale take najlepsze przedsibiorstwa (onajwyszym standingu). Bank emisyjny stawa si wic konkurentem bankw prywatnych, co zreszt pniej uznawano za dziaalno szkodliw z punktu widzenia ich sytuacji i moliwoci rozwoju53. Przyjcie takiego rozwizania podyktowane byo zasadniczo dwiema przyczynami: deniem premiera Grabskiego do obnienia cen kredytu na rynku i oczekiwaniem rodowisk gospodarczych, e bank emisyjny zaspokoi poinflacyjny gd kredytowy54. Stopy procentowe Banku (dyskontowa i lombardowa) byy duo nisze ni stopy bankowe. Bank mia take podejmowa dziaania restrykcyjne w stosunku do bankw komercyjnych zawyajcych swoje stopy procentowe, np. odmawia im kredytu redyskontowego. Warto wspomnie, e dla walki z lichwiarskimi zachowaniami bankw minister skarbu wyznacza maksymaln stop procentow, wynoszc 24% w 1924 r. i obnian w latach nastpnych55.
53 W.
Morawski, Bankowo prywatna w II Rzeczypospolitej, Monografie i Opracowania SGH, Warszawa 1995, s. 124.
54 C. Leszczyska, . Lisiecka, Dziaania Wadysawa Grabskiego na rzecz taniego kredytu, w: Osiemdziesita
rocznica reform rzdu profesora Wadysawa Grabskiego 19242004, red. T. Gowiski, Wrocaw 2004, s. 100116. Spoecznych i Gospodarczych, t. LXV , 2005, s. 167194; C. Leszczyska, . Lisiecka, Useful or harmful? Money Usury Law in the 2nd Republic of Poland, Studia Historiae Oeconomicae 2006, vol. 26, s. 6788.
55 C. Leszczyska, . Lisiecka, Rynek pod kontrol stopy procentowe w II Rzeczypospolitej, Roczniki Dziejw
-25-

Wykres 2. Stopa dyskontowa Banku Polskiego i maksymalna stopa ustawowa w latach 19241938
WARSZAWA
25% 24 22 20 18 16 14 12 10 8 6 4
24 24 24 18 14 12 10 12 10 13 8,5 13 9 13 8,5
12 8
12 8
12
12
11 7,5
11 9,5 9,5
6,5
4,5
1925 VIII
1926 VIII
1927 VI
1927 II
1924 XII
1929 XII
1930 II
Stopa ustawowa (maksymalna)
Stopa dyskontowa Banku Polskiego
Uwaga: na osi poziomej podano miesice, w ktrych zmieniano stopy Banku Polskiego (ostatnia w 1936 r.). Stopy bankw akcyjnych utrzymyway si na poziomie zblionym do stopy maksymalnej. rdo: T. Soowij, Rynek pieniny i stopa procentowa w Polsce, Warszawa 1939, s. 8488.
Bank Polski posugiwa si tradycyjnymi narzdziami polityki kredytowej: kontyngentowaniem kredytw, cenzurowaniem materiau wekslowego i stop procentow. Kontyngentowanie kredytw sprowadzao si do okrelenia dla kadego akredytowanego w Banku przedsibiorstwa przemysowego, handlowego czy instytucji kredytowej maksymalnej kwoty kredytu, ktra zaleaa od sytuacji finansowej danej jednostki i polityki kredytowej Banku. Cenzurowanie weksli polegao na ocenie ich jakoci; badano, czy speniaj wymogi formalne (zgodno zprawem wekslowym) isformuowane przez Bank (charakter gospodarczy weksla, termin patnoci). Stop dyskontow ustalano zalenie od moliwoci kredytowych Banku, ksztatowania si stp za granic i potrzeb polityki gospodarczej. Wobec nieistnienia w Polsce otwartego rynku pieninego Bank Polski nie stosowa operacji otwartego rynku56. Bank Polski wykonywa te inne czynnoci. Prowadzi dziaalno przekazow, operacje dewizowe, kupowa oraz sprzedawa kruszce i waluty obce, przyjmowa wkady, kupowa papiery procentowe (komunalne, hipoteczne i pastwowe) na rachunek wasnych funduszy. Na danie ministra skarbu mia take spenia pewne obowizki na rzecz skarbu pastwa: bezpatnie przyjmowa wpaty idokonywa wypat, prowadzi komisowo wszelkie operacje (o ile nie wynikao z nich saldo obciajce skarb pastwa). Rozwizania przyjte w 1924 r. po raz pierwszy zostay poddane prbie ju w1925r., kiedy pojawia si recesja, zwana kryzysem poinflacyjnym. Towarzyszy jej deficyt budetowy, ujemne saldo w bilansie handlowym oraz inflacja. Sytuacja ta miaa kilka przyczyn. Wzrost cen wynika z pojawienia si na rynku duych iloci pienidza skarbowego (biletw zdawkowych), ktrych emisja bya nastpstwem trudnoci
56 J.
Kostanecki, Polityka otwartego rynku, Ekonomista 1937, kwarta IV, s. 48; T. Soowij, Rynek pieniny, op.cit. s. 1139; 4851.
-26-
1936 XII
1930 VI
1932 X
1924 IV
1927 IV
1929 IV
1930 IV
1930 X
1933 X

ze sfinansowaniem deficytu budetowego. Towarzyszyy temu trudnoci w handlu zagranicznym zwizane z koniecznoci zwikszenia importu rolnego i wojn celn zNiemcami (zaamanie eksportu wgla na rynek niemiecki). Recesja w gospodarce oznaczaa pogorszenie sytuacji przedsibiorstw, a to spowodowao utrat pynnoci przez banki komercyjne. Nastpstwem tego sta si kryzys bankowy57. Istotn cech zaamania gospodarczego 1925 r. by kryzys walutowy. Od koca lipca 1925 r. rozpocz si silny spadek kursu zotego, najpierw na rynkach zagranicznych, potem take na rynku krajowym. W listopadzie kurs rynkowy stanowi okoo 80% poziomu parytetowego, w grudniu 57%58. Rozpocz si silny spadek rezerw dewizowych Banku. Pokrycie emisji utrzymywane w 1924 r. na poziomie 60%, wpierwszej poowie 1925 r. wynosio ponad 50%, od sierpnia 1925 r. obniyo si do 40% i nadal spadao. Przez ponad miesic Bank Polski prowadzi interwencj majc na celu utrzymanie kursu na poziomie oficjalnym, ograniczano te sprzeda walut i dewiz. Z kolei rzd zaostrzy ograniczenia w obrocie patniczym z zagranic. Poniewa dziaania te nie przynosiy rezultatw i notowania rynkowe zotego coraz silniej odbiegay od kursu parytetowego, pod koniec sierpnia uznano, e dalsza sprzeda walut po cenie oficjalnej doprowadzi jedynie do wyczerpania rezerw. Kurs pozostawiono wic rynkowi, dokonujc interwencji korygujcej, a w listopadzie po ostrym spadku zotego zrezygnowano zinterwencji. Z decyzj wadz Banku nie zgadza si premier Grabski, uwaa bowiem, e dalsza obrona kursu zotego jest konieczna. Ostatecznie uzna powsta sytuacj za swoje osobiste niepowodzenie jak napisa pniej: Cay mj autorytet oparty by na zotym. Nie mogc znale wsplnej paszczyzny dziaania z kierownictwem Banku Polskiego, krytykowany przez opozycj, w listopadzie 1925 r. poda si do dymisji. Ocena jego dziaalnoci bya przedmiotem wielu sporw, szczeglnie gorcych za jego ycia. Upyw czasu studzi emocje, pozwala na spojrzenie z szerszej perspektywy iobiektywizm. Ponad 80 lat od tamtych wydarze doceniamy jego determinacj oraz zasugi dla wyprowadzenia polskich finansw z chaosu hiperinflacyjnego. Wprowadzony w 1924 r. system pieniny, po dowiadczeniach 1925 r. zosta zmodyfikowany w 1927 r. Poprzedziy to pertraktacje z zachodnimi koami finansowymi, program reformy walutowej uwzgldnia zalecenia amerykaskiego rzeczoznawcy Edwina W. Kemmerera. W padzierniku 1927 r. rzd Polski przyj trzyletni plan stabilizacyjny59. Od strony finansowej opiera si na poyczce w kwocie 62 mln dolarw i 2 mln funtw szterlingw, udzielonej przez midzynarodowe konsorcjum bankowe, w ktrym najwikszy udzia miay banki amerykaskie. Rzd polski zobowiza si do utrzymania trwaej rwnowagi budetu pastwa, zniesienia wszelkich ogranicze w obrocie dewizowym, utrzymania penej autonomii Banku Polskiego wobec rzdu ipodwyszenia jego kapitau akcyjnego do 150 mln z60. Miao to suy przede wszystkim przeamaniu nieufnoci zagranicy do Polski. Nad
57 W. 58 W
Morawski, Polski kryzys bankowy 1925 roku, Materiay i Studia NBP 1992, z. 29.
listopadzie 1925 r. cena dolara wynosia 6,51 z, a w grudniu 9,10 z. W pierwszych miesicach 1926 r. nastpia przejciowa stabilizacja kursu na poziomie 6869% poziomu parytetowego (cena 1 USD wynosia 7,57,8 z). Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej 1925/1926, Warszawa 1927, s. 320. zosta ogoszony rozporzdzeniem z moc ustawy Prezydenta Rzeczypospolitej z 13 padziernika 1927 r. i stanowi zacznik wraz z upowanieniem rzdu do zacignicia poyczki zagranicznej (Dz.U. nr 88, poz. 789). Towarzyszy mu dekret o stabilizacji pienidza (Dz.U. nr 88, poz. 790). Szerzej: Z. Landau, Plan stabilizacyjny. Geneza, zaoenia, wyniki, Warszawa 1963.
59 Plan
60 Zapisy
te znalazy si w nowym statucie Banku Polskiego ogoszonym 28 listopada 1927 r., Dz.U. nr 113, poz. 966.
-27-

realizacj planu czuwa mia przedstawiciel poyczkodawcw, majcy status doradcy rzdu polskiego i ulokowany w Banku Polskim jako czonek Rady. Zmienione zostay zasady systemu pieninego i pokrycia emisji zotego. W obiegu znajdowa si mogy bilety Banku Polskiego oraz emitowane przez skarb pastwa monety zote, srebrne i bilon, przy czym jedynie bilety bankowe oraz monety zote miay nieograniczon moc zwalniania ze zobowiza61. Co najmniej 40% biletw bankowych oraz natychmiast patnych zobowiza musiao mie pokrycie w rezerwie dewizowo-zotej, przy czym zapas zota w monetach i sztabach wynosi mia co najmniej 3/4 minimalnego pokrycia (2/3 zapasu zota miao by przechowywane wkraju). Pokrycie emisji mogo spada poniej 40%, ale wtedy Bank zobligowany by paci skarbowi specjalny podatek emisyjny i podnie stop procentow. Przyjcie tego rozwizania uelastyczniao polityk emisyjn, eliminowao te wadliw jak pokaza kryzys 1925 r. zasad sztywnego progu pokrycia62. Dekret o zmianie ustroju pieninego obnia parytet zotego; dokonano jego oficjalnej dewaluacji63. Cen 1 kg zota wyznaczono na poziomie 5924,44 z (1zoty stanowi rwnowarto 0,16879 g zota), kurs dolara wzrs z 5,18 do 8,91 z64. Przeliczono na nowe zote zobowizania opiewajce na zote w zocie; zobowizania w zotych biecych (bez dodatku w zocie) zachoway sw nominaln warto.
WARSZAWA
Tabela 5. Kursy dolara i zotego w 1927 r.

Kurs dolara w zotych Wyszczeglnienie rynkowy 8,99 8,91 parytetowy 1924 = 100 173,5 172,0 Kurs zotego w % parytetu z 1924 r. 57,6 58,1
Stycze Padziernik grudzie
rdo: S. Starzyski, Stan finansowy Polski w 1927 roku, Biblioteka Tygodnika Przemys i Handel, Warszawa 1928, s. 26.
Plan stabilizacyjny i dekret o stabilizacji zotego wprowadzay Polsk w system, ktry z istoty rzeczy eliminowa aktywn polityk walutow i pienin. Jak pisa Jerzy Zdziechowski, zasady systemu zmuszay do wyrzeczenia si zych obyczajw monetarnych polegajcych na regulacji poziomu obiegu i kredytu przez pastwo65. Polska zobowizywaa si przestrzega regu gry, w ktrej swobodny obrt pieniny
61 Zasady
te regulowa Plan stabilizacyjny, cz II (Dz.U. nr 88, poz. 789) oraz dekrety o stabilizacji pienidza i zmianie ustroju pieninego. Zawieray one zapis o moliwoci bicia nieograniczonej iloci monet zotych (wymienialnych bez ogranicze na bilety bankowe w rzeczywistoci zapisu tego nie zrealizowano) oraz ograniczonej co do iloci emisji monet srebrnych (do 140 mln z) i bilonu (do 180 mln z); poziom ten rzd mg przekroczy za zgod Banku. Skarb zrzeka si emisji biletw zdawkowych, miay one zosta wycofane zobiegu (w poowie miay zosta wykupione przez rzd, w poowie zastpione przez monety srebrne i bilon). w 1925 r. zbliao si ono do statutowego 30-procentowego minimum, bank centralny mia ograniczone pole manewru: przy spadku rezerw musia obnia emisj, tak by pokrycie nie spado poniej poziomu wymaganego statutem. Zblianie si do normy 30% wywoywao te nerwowo rynku ispekulacyjne operacje walutowe, jedynie pogbiajce problemy. (Dz.U. nr 97, poz. 855).
62 Kiedy
63 Zasady systemu monetarnego okrelao rozporzdzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 5 listopada 1927r. 64 Relacje 65 J.
kursowe wobec innych walut byy nastpujce: 1 frank zoty = 1,71998 z, 1 funt szterling = = 43,38025 z. Zoty by rwny 0,5814 franka zotego, 0,1122 USD i 0,02805 funta. Zdziechowski, Mit zotej waluty, Warszawa 1937, s. 238.
-28-

ikapitaowy oraz dostosowywanie cen krajowych do zagranicznych miay przywraca automatycznie rwnowag w obrotach patniczych. Przez eksponowanie automatyzmu systemu poniekd pomijano rol instytucji go uzupeniajcych, instytucji tworzcych rynek pieniny. W Polsce w rynek de facto nie istnia, dopiero naleao tworzy waciwe dla podmioty i instrumenty. Sytuacja ta stanowia istotn barier realizacji polityki monetarnej; jak pisa Leon Baraski, nie miaa ona monoci stosowania oglnie przyjtych regu i ryzykowaa, e oprze si na stanie faktycznym majcym jedynie pozr analogii ze stanem innych pastw66. Zupenie nowym dowiadczeniem, z ktrym miay si zmierzy rzdy i banki centralne caego wiata, by Wielki Kryzys lat 30. Gboko zaamania koniunktury, rozlego i zakres geograficzny recesji czyniy j cakowicie nieporwnywaln ze wszystkimi poprzednimi. Kurczenie si gospodarki rozpoczo si w 1929 r. i trwao 45 lat, dno przypado na lata 19331934, potem rozpoczo si oywienie. W Polsce, podobnie jak w innych krajach, objawem kryzysu bya deflacja (spadek cen wynosi prawie 50%, cen produktw rolnych prawie 60%), spadek produkcji przemysowej (o prawie 40%), zaamanie si kursw akcji (do poziomu 20% wstosunku do okresu przedkryzysowego) i obrotw w handlu zagranicznym (do 30%). Zmniejszyy si inwestycje, problemem stay si deficyty budetowe, bankructwa bankw i przedsibiorstw. Ten ponury obraz uzupeniay spadek zatrudnienia imasowe bezrobocie (stopa faktycznego bezrobocia przekraczaa 30%). Kryzys mia te inne oblicze poprawia si sytuacja dochodowa tych, ktrzy nie zbankrutowali imieli zatrudnienie (por. wskanik pacy realnej). Polityka pienino-kredytowa Banku musiaa uwzgldnia dwie zasadnicze kwestie. Z jednej strony od koca 1929 r. trwa odpyw walut, ktry zmusza do zmniejszania obiegu przez zastosowanie ogranicze kredytowych. Z drugiej strony trudna bya sytuacja przedsibiorstw, ktre oczekiway liberalizacji polityki kredytowej. Do tego naley doda presj czynnikw rzdowych oraz sprzeczne interesy przedstawicieli rnych rodowisk gospodarczych zasiadajcych w Radzie Banku.
Wykres 3. PKB, ceny i pace w czasie Wielkiego Kryzysu (1928 = 100)
160 140 120 100 80 60 40 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938
Ceny hurtowe Stawki pac nominalnych (przemys) Zatrudnienie (przemys)
Koszty utrzymania Wskanik pacy realnej Dochd krajowy (PKB)
rdo: May Rocznik Statystyczny 1939, Warszawa 1939, s. 34, 245; A. Jezierski, C. Leszczyska, Historia gospodarcza Polski, Warszawa 2001, s. 263.
66 L.
Baraski, Przedmowa, w: T. Soowij, Rynek pieniny, op.cit., s. 6.
-29-

Dziaalno kredytowa Banku Polskiego musiaa by zgodna z zasadami statutowymi. Pogarszanie sytuacji walutowej, spadek zapasw dewiz i walut obcych oznaczay zmniejszanie podstaw pokrycia emisji, za tym szy ograniczenia kredytowe. Pole manewru nie byo wic due; Bank stara si dziaa elastycznie. Pomimo odpywu zota i dewiz, wynoszcego w czasie kryzysu okoo 700 mln z, spadek rozmiarw dziaalnoci kredytowej by w sumie niewielki (wykres 4). W 1929 r. portfel wekslowy Banku wynosi 740 mln z, w 1930 r. 672 mln z. Wyrany spadek nastpi w 1932r., w grudniu portfel wekslowy wynosi 540 mln z. Jednoczenie w 1932r. podniesiono kwoty bezprocentowego kredytu dla skarbu pastwa do 100 mln z, dokonujc stosownej zmiany statutu. Wnastpnych latach portfel wekslowy raz wzrasta, raz kurczy si wzalenoci od tego, jak przyznawane byy kredyty. Na og przekracza 650 mln z, aw1935 r. osign 689 mln z. Podobne tendencje dotyczyy innych kredytw Banku67.
WARSZAWA
Wykres 4. Kredyty Banku Polskiego (wekslowe i lombardowe) w latach 19241939

1 200 1 000 800 600 400 200 0 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 mln z
Przy rozdziale kredytw uprzywilejowane byy rolnictwo, banki i przedsibiorstwa pastwowe (wizao si to z gwarancjami udzielanymi przez skarb). rdo: opracowanie wasne na podstawie Rocznikw GUS i Rocznikw Ministerstwa Skarbu.
Utrzymanie dziaalnoci kredytowej na poziomie oczekiwanym przez rodowiska gospodarcze i rzd, przy malejcych rezerwach, wymagao zwikszenia zdolnoci emisyjnej Banku przez obnienie procentowego pokrycia obiegu biletw inatychmiast patnych zobowiza. W 1933 r. zmieniono statut i obniono je do 30%, przez co miano stworzy polskiemu spoeczestwu potne rezerwy, a Bankowi Polskiemu mono oywienia ycia gospodarczego, kiedy si ono wkocu ockni68. Rzeczywiste pokrycie nieznacznie przekraczao ustawowe 30%. Wikszemu poluzowaniu polityki emisyjnej wadze Banku i rzd byy przeciwne. Z dum powtarzano, e zoty jest jedn z najzdrowszych walut wiata i nikt nie pjdzie na inflacj69.
67 Z.
Karpiski, Bank Polski 19241939, op.cit., s. 236237.
68 Stenogram
walnego zwyczajnego zebrania akcjonariuszy Banku Polskiego SA w dniu 9 lutego 1933r. Archiwum Akt Nowych, zesp 291 Bank Polski SA, sygn. 13, s. 127. Zmian statutu ogoszono w Dz.U. nr 22, poz. 171. Przy obliczaniu pokrycia potrcano kwoty poyczek zabezpieczonych zotem oraz zobowizania Banku w walutach zagranicznych patne w cigu 90 dni. Jezierski, C. Leszczyska, Bank Polski, op.cit., s. 72.
69 A.
-30-

Zaamanie gospodarek w czasie Wielkiego Kryzysu skaniao do stawiania pyta natury zasadniczej, dotyczcych susznoci prowadzenia polityki pieninej i walutowej w ramach obowizujcych rozwiza systemowych. Kolejne pastwa porzucay sztywne ramy systemu Gold Standard bd Gold Exchange Standard. Metod walki z kryzysem stay si dewaluacje bd ograniczenia w obrocie pieninym, bd jedno i drugie70. Uciekay si do tego nawet potgi gospodarcze. Niemcy wprowadziy kontrol niektrych operacji na rynku pieninym ju w 1931 r., z kolei Brytyjczycy iAmerykanie dokonali dewaluacji swoich walut: funta o 40% (1931 r.), dolara o 41% (1933 r.)71. Przez pierwsze lata kryzysu Polska staraa si przestrzega zasad GES. Stawao si to jednak coraz trudniejsze, zwaszcza e sytuacja na midzynarodowych rynkach finansowych przestaa by przewidywalna, a rezerwy walutowe Banku byy dramatycznie niskie (wykres 5). Po dewaluacji funta i dolara, kiedy kurs zotego uleg aprecjacji (do poziomu 5,3 z za 1 USD), jednym z najwaniejszych zagadnie stao si pytanie okierunki polityki walutowej. Pytanie: dewaluowa zotego czy nie, byo przedmiotem wielu dyskusji zarwno kierownictwa Banku Polskiego, jak i w sferach rzdowych. Ostatecznie nie podjto adnych decyzji. Wydaje si, e spraw przesdzio stanowisko Francji, ktra po fiasku konferencji z 1933 r. w sprawie okrelenia midzynarodowych kierunkw polityki dewizowej stana na czele grupy krajw gotowych broni systemu opartego na zocie. Utworzyy one w lipcu 1933 r. tzw. Zoty Blok. Oprcz Francji znalazy si w nim Belgia, Holandia, Wochy, Polska, Szwajcaria. Zasady przyjte przez te pastwa dotyczyy utrzymania wymienialnoci walut na zoto i obrony parytetu waluty krajowej przy zachowaniu penej swobody obrotw patniczych z zagranic. Polska pozostawaa wierna zasadom Bloku do kwietnia 1936 r. Wynikao to przede wszystkim z przekona ekonomicznych politykw obozu rzdzcego, a take z obaw przed zaamaniem si zaufania do zotego. Pojawiay si te kwestie midzynarodowe, w tym problem obsugi polskiego zaduenia. Przeciwna przeprowadzaniu eksperymentw pieninych bya te cz wadz Banku Polskiego. Opowiadano si raczej za wprowadzeniem reglamentacji dewizowej ni dewaluacj. Ostatecznie na naradzie u prezydenta Mocickiego 21 kwietnia przesdzono o koniecznoci wprowadzenia reglamentacji dewizowej (uznano, e dewaluacja byaby nieszczciem)72. 26 kwietnia 1936 r. zosta wydany dekret o obrocie pieninym z zagranic oraz obrocie zagranicznymi i krajowymi rodkami patniczymi. Uzasadnienie tej decyzji znajdujemy m.in. w ogoszonej deklaracji rzdu: Od 10 lat polska polityka finansowa opiera si na dwch podstawowych zasadach: staoci waluty i swobodzie ruchu kapitaowego. (...) W momencie zaznaczajcej si poprawy gospodarki krajowej zarysoway si ostatnio tendencje, nie pozostawajce wadnym zwizku z obiektywn ocen gospodarczej ifinansowej sytuacji Polski. (...) Rzd uwaa za swj obowizek zapobiec tego rodzaju osabianiu ycia gospodarczego (...). W nowych warunkach
70 W
latach 19311937 reglamentacj dewizow wprowadzono w 43 pastwach (nastpnie w szeciu j zniesiono), z kolei 33 pastwa odstpiy od systemu waluty zotej (tylko jeden kraj do niej powrci). J.widrowski, Zagadnienie reglamentacji dewizowej i kursu waluty, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny iSocjologiczny 1938, z. 3, s. 354. wwczas cena uncji zota na poziomie 35 dolarw (1 USD = 0, 8887 g zota) zostaa utrzymana do 1971 r., cho w praktyce wolny handel zotem na rynku wewntrznym USA by ograniczony. W.Morawski, Zarys powszechnej historii pienidza i bankowoci, Warszawa 2002, s. 164.
71 Przyjta
72 Z.
Landau, Polityka walutowa rzdu polskiego w latach 19361939, Przegld Historyczny 1986, z. 2, s. 270.
-31-

obrotu dewizowego zobowizania Polski z tytuu handlu zagranicznego, jak i zobowizania kredytowe, bd nadal respektowane. Wprowadzajc przejciowo kontrol nad obrotami dewizowymi, rzd stwierdza kategorycznie, e s one pomylane jedynie jako ochrona gospodarczo aktywnej czci spoeczestwa przed zakusami spekulacji i defetyzmu ekonomicznego73.
WARSZAWA
Wprowadzenie ogranicze w obrotach dewizowych i usztywnienie rynku walutowego miay te stanowi grunt dla rozpocztego przez rzd programu inwestycyjnego, ktry zakada wysoki przyrost rodkw na inwestycje cywilne iwojskowe. Wprowadzenie ogranicze dewizowych stworzyo warunki finansowe do przebudowy strukturalnej gospodarki i dozbrojenia mwi wicepremier i minister skarbu Eugeniusz Kwiatkowski74. Dziki tym rozwizaniom rzd uzyska te moliwo mechanicznego przywracania rwnowagi w bilansie patniczym75. Wbrew deklaracji rzdu reglamentacja nie bya przejciowa; ograniczenia wprowadzone w 1936 r. byy zaostrzane w latach nastpnych76. W obrocie patniczym zzagranic zacz obowizywa system zakazw, nakazw i zezwole. Kontroli pastwa poddano wszelkie transakcje, ktrych nastpstwem by przywz bd wywz zota, dewiz i walut zagranicznych oraz waluty krajowej. Zawieszono wolny handel walut na rynku wewntrznym, zakazano posugiwania si kursami innymi od oficjalnych. Prawo handlu miay tylko banki, ktre uzyskay od pastwa zezwolenie (tzw. banki dewizowe). Wolno byo natomiast posiada zarwno zoto, jak i zagraniczne rodki pienine. Dowiadczenia kryzysu lat 30. przyniosy wiele pyta na temat roli banku centralnego wyciu gospodarczym. Czy ma by tylko jego biernym obserwatorem, czy te powinien czynnie na niego oddziaywa? Czy polityka pienina powinna koncentrowa si na obronie stabilnoci pienidza, czy te powinna by instrumentem wpywania na koniunktur? Praktyczn odpowiedzi na te pytania byy zmiany, ktre zaszy wpolityce monetarnej wielu pastw. W przypadku Polski cechowaa j ostrono iobawa przed eksperymentowaniem. Ten swoisty konserwatyzm by te obecny wpolityce wicepremiera Kwiatkowskiego, odpowiedzialnego za polityk gospodarcz. Wykazywa on daleko idca ostrono i niech do posuni, ktre mogyby zagraa stabilnoci zotego. Uwaa, e lepsze rezultaty daje stosowanie klasycznych zasad: zrwnowaony budet, staa warto pienidza, unikanie jaskrawej przewagi tendencji inwestycyjnych nad konsumpcyjnymi77. Wedug niego rezultaty eksperymentw stosowanych przez rne pastwa nie byy jednoznacznie pozytywne inie pozwalay ustali prymatu jednej nowej wiary i techniki ekonomicznej78. Sabsi mwi prbowali naladowa silniejszych, ale z upywem czasu rosy wtpliwoci co do susznoci wybranych metod. W lutym 1938 r. Kwiatkowski mwi, e pastwa, ktre s w podobnej sytuacji jak Polska (rwnolegle realizuj plan obronny i inwestycyjny),
73 Komunikat 74 Z.
tej treci ukaza si w Monitorze Polskim z 27 kwietnia, opublikowano go te w prasie codziennej. J. Vogelfanger, I. Blei, Reglamentacja dewizowa i towarowa, Lww 1937, s. 9. Szempliski, Rozwj polskiej polityki inwestycyjnej, Polska Gospodarcza 1938, z. 50, s. 1787. Pana wicepremiera i ministra skarbu in. Eugeniusza Kwiatkowskiego w sejmie, Polska Gospodarcza 1938, z. 49, s. 1751. nadmieni, e prawo dewizowe z 1936 r. byo na tle restrykcyjne, e obowizywao do 1952 r. Kwiatkowski, Przemwienie Pana wicepremiera i ministra skarbu w sejmie, Polska Gospodarcza 1939, z. 6, s. 214.
75 Przemwienie 76 Warto 77 E.
78 Kwiatkowski
wskazywa na skutki francuskiej dewaluacji, zaamanie gospodarki amerykaskiej od poowy 1937 r., przejciowe zaamanie w Belgii, Woszech czy negatywne objawy niemieckiego przepompowywania przez kasy instytucji publicznych i pastwowych ponad 50% dochodu spoecznego. E. Kwiatkowski, Przemwienie, op.cit. s. 214.
-32-

maj do wyboru: kompromis midzy potrzebami biecymi aprzyszymi, poficjalne inflacje albo systematyczny wzrost poyczek wewntrznych. Obliczenia przeprowadzone w 1938r. w Ministerstwie Skarbu wskazyway, e zaspokojenie wszystkich susznych potrzeb wymagaoby wyasygnowania rodkw publicznych rwnych rocznemu budetowi (okoo 2,5 mld z). W przekonaniu Kwiatkowskiego prowadzioby to do rozregulowania rynku pieninego. Uwaa on, e polityka inwestycyjna pastwa musi si mieci wgranicach realizmu i moliwoci rynku pieninego79. Ta postawa wadz rzdowych powodowaa, e polityka emisyjna bya ostrona, ana rynku pieninym utrzymywaa si rwnowaga mimo realizowania czteroletniego planu inwestycyjnego i szecioletniego planu modernizacji armii. Dopiero od jesieni 1938 r. (Monachium) wraz z intensyfikacj przygotowa wojennych rozluniono zasady emisji i poszerzono moliwoci korzystania przez rzd z poyczek w Banku Polskim (rozmiary emisji na tle poprzednich okresw pokazuje wykres 5).
Wykres 5. Obieg biletw Banku Polskiego oraz rezerwy zota i dewiz w latach 19241939. Stan na koniec roku, wedug parytetu z 1927 r.
2 000 1 800 1 600 1 400 1 200 1 000 800 600 400 200 0
1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939
mln z
Zoto Razem zoto, pienidze zagraniczne i dewizy
Pienidze zagraniczne i dewizy Obieg biletw
Uwaga: oprcz biletw Banku Polskiego w obiegu by bilon emitowany przez Skarb Pastwa (okoo 140 mln z w drugiej poowie lat 20., ponad 300 mln z w czasie kryzysu i prawie 500 mln z w 1939 r.). rdo: Z. Karpiski, Bank Polski, op.cit., s. 236237; May Rocznik Statystyczny 1939, Warszawa 1939, s. 210.
Zwikszanie emisji od 1938 r. wymagao zmian statutu Banku, ale nawet w tej sytuacji wicepremier Kwiatkowski zastrzega si, e reforma statutu nie bdzie naduyta w celach obcych zadaniom Banku Polskiego80. Statut zmieniono w lutym 1939r. Podniesiono bezprocentowy kredyt dla skarbu pastwa do 150 mln z. Ponadto Bank mia udzieli skarbowi kredytu (515 mln z) na skonsolidowane zobowizania bankw pastwowych81. Podwyszono kwoty zakupu papierw procentowych pastwowych,
79 C. 80 A.
Leszczyska, Dylematy polityki inwestycyjnej w latach 19361939, w: COP. Przeszo. Teraniejszo. Przyszo, red. J. Konefa, Stalowa Wola 2007, s. 3739. Jezierski, C. Leszczyska, Bank Polski, op.cit. s. 76.
81 Nie
byy to nowe kredyty, ale konwersja zamroonych weksli z tytuu kredytw udzielonych od 1931r. Bankowi Gospodarstwa Krajowego i Pastwowemu Bankowi Rolnemu, przejtych przez skarb pastwa jako wasne zobowizanie. Poniewa statut nie przewidywa takiej sytuacji, naleao wprowadzi w nim zmiany. Dug skarbu pastwa z tego tytuu mg by zamieniony na obligacje skarbowe bd obligacje funduszy pastwowych. Oprocentowanie wierzytelnoci Banku z tego tytuu ustalono na 3% rocznie (stopa dyskontowa wynosia 4,5%).
-33-

komunalnych i hipotecznych oraz poyczek lombardowych. Wprowadzono zapis, e Bank moe kupowa i sprzedawa bilety skarbowe dopuszczone do obrotu giedowego do kwoty 400 mln z (wczeniej Bank przyjmowa je do dyskonta, ich warto nie przekraczaa 100 mln z). Poniewa poziom rezerw walutowych by bardzo niski (pokrycie w 1938 r. spado poniej 30%), wprowadzono zapis, e pokrycie zotem dotyczy emisji powyej 800 mln z (emisja fiduicjarna), przy czym Rada Banku moga za zgod ministra skarbu podnie j do 1 200 mln z82. Powysze zmiany dotyczyy podstaw dziaalnoci pienino-kredytowej Banku Polskiego. Z jednej strony oznaczay legalizacj istniejcego stanu faktycznego, z drugiej pozwalay na dalsze zwikszanie dziaalnoci kredytowej. Wybuch wojny spowodowa, e moliwoci tych nie wykorzystano do celw gospodarczych; odnotowany w okresie sierpie wrzesie silny wzrost kredytw i emisji mia zwizek z finansowaniem wydatkw wojennych. Bank Polski SA czy czynnoci banku emisyjnego, po czci banku pastwa oraz banku handlowego. Nie mia uprawnie nadzorczych wobec innych bankw (prawo to naleao do ministra skarbu), by poniekd konkurentem prywatnych bankw wzakresie dziaalnoci operacyjnej. Jego klientami byy podmioty gospodarcze ibanki. w zakres czynnoci nie zmieni si do 1939 r. Modyfikacji podlegay natomiast zasady polityki pieninej i walutowej, dokonywane pod wpywem sytuacji na rynku, a po praktycznie zawieszenie zasad systemu Gold Exchange Standard w1936 r.
WARSZAWA
W czasie wojny. Bank Emisyjny w GG

Po wybuchu wojny, 2 wrzenia 1939 r. w drugim dniu nadzwyczajnej sesji parlamentu, zatwierdzono zmiany statutu Banku Polskiego, umoliwiajce zwikszenie kredytw dla rzdu oraz przekazujce Radzie Banku uprawnienia walnego zebrania akcjonariuszy. W centrali Banku i oddziaach przygotowywano si do ewakuacji, zabezpieczano do wywozu zoto, waluty obce, bilety zotowe, klisze i dokumenty. Podjto wiele dziaa formalnoprawnych zabezpieczajcych majtek Banku przed wykorzystaniem go przez Niemcw.
Zniszczona siedziba Banku Polskiego SA przy ul. Bielaskiej
82 A.
Jezierski, C. Leszczyska, Bank Polski, op.cit., s. 76, 104106. Kwota 800 mln z bya bliska sumie zobowiza instytucji publicznych i skarbu pastwa. Emisja fiduicjarna bya rozwizaniem praktykowanym przez wiele bankw emisyjnych, w tym Bank Anglii od XIX w. J. Partyka, Emisja fiduicjarna bankw centralnych, Polska Gospodarcza 1939, z. 5, s. 175178.
-34-
20 z i 50 z, emisje z sierpnia1939 r.
-35-

WARSZAWA
100 z z 1941 r.
5 wrzenia wadze Banku wyjechay z Warszawy w kierunku Lublina, 15 wrzenia byy ju Bukareszcie, a cztery dni pniej w Paryu. Okres paryski nie trwa nawet roku. Po agresji Niemiec na Francj kolejnym etapem podry, od 1 lipca 1940 r., sta si Londyn83. W tym samym czasie w okupowanej Polsce, na terenach wczonych do Niemiec i ZSRR oddziay Banku Polskiego ulegy likwidacji, a zotego zastpiy wobiegu marka i rubel. Wojenne losy Banku Polskiego sploty si z losami polskiego rzdu i wielu instytucji publicznych. Dziaalno Banku w czasie pobytu w Londynie koncentrowaa si na finansowaniu niektrych wydatkw rzdu polskiego, administrowaniu skadnikami majtku i aktywami zdeponowanymi w bankach zagranicznych. Udzielano take pomocy materialnej pracownikom znajdujcym si w wojsku, obozach jenieckich itp. Ponadto przygotowywano si do wznowienia dziaalnoci po wojnie, np. wydrukowano nowe bilety, ktre miay wej do obiegu po powrocie do kraju. Przedstawiciele Banku Polskiego SA uczestniczyli w konferencjach finansowych, m.in. w spotkaniu w Bretton Woods w 1944 r. Na terenie Generalnej Guberni, po epizodzie funkcjonowania kas kredytowych Rzeszy Niemieckiej, wadze okupacyjne podjy w grudniu 1939 r. decyzj
83 Z.
Karpiski, O Wielkopolsce, zocie i dalekich podrach. Wspomnienia 18601960, Warszawa 1971, s. 201 i nast. Wiele informacji o losach zota Banku Polskiego znajdzie czytelnik w ksice W. Rojka, Odyseja skarbu Rzeczypospolitej. Losy zota Banku Polskiego 19391950, Krakw 2000.
-36-

outworzeniu Banku Emisyjnego w Polsce z siedzib w Krakowie. Do jego gwnych czynnoci naleao dyskontowanie weksli, udzielanie krtkoterminowych poyczek, przyjmowanie wkadw w obrocie depozytowym i yrowym (rozliczeniowym). Bank emitowa wprowadzon do obiegu na terenie Guberni walut zwan zotym krakowskim (po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej w 1941 r. zostaa wprowadzona rwnie w dystrykcie galicyjskim). Formalnie wadze niemieckie nie zlikwidoway Banku Polskiego. Wizao si to z chci przejcia jego zasobw (zota i dewiz zdeponowanych w bankach zagranicznych) i moliwoci dysponowania nimi. Dziki krokom podjtym przez wadze Banku przed wyjazdem z kraju, jak te dziaaniom czynionym w czasie wojny zasoby te zostay uratowane. Na posiedzeniu PKWN w Moskwie 22 lipca 1944 r. ogoszona zostaa koncepcja powoania nowego banku emisyjnego Narodowego Banku Polskiego84. Warto zauway, e na przeomie lipca i sierpnia 1944 r. premier Stanisaw Mikoajczyk prowadzi w Moskwie rozmowy z przedstawicielami PKWN w sprawie powoania wsplnego rzdu. Ani jego, ani wadz Banku Polskiego nie informowano o podjciu przez PKWN dziaa zmierzajcych do powoania NBP . W sierpniu 1944 r. do Lublina, bdcego przejciow stolic wyzwolonego od Niemcw obszaru nazwanego potem Polsk lubelsk, zaczy nadchodzi z Moskwy transporty biletw zotowych znapisem Narodowy Bank Polski85.
84 Z. Landau, Polityka finansowa PKWN, Warszawa 1965, s. 79. Trudno dzi oceni, na ile powoanie NBP
byo autonomiczn inicjatyw polskich komunistw w Moskwie, a na ile rzdu ZSRR. Landau, Polityka finansowa, op.cit., s. 21.
85 Z.
-37-
Narodowy Bank Polski NARODOWY BANK POLSKI

W systemie finansowym socjalizmu pastwowego 19451989 Status NBP i zakres czynnoci
Dekret powoujcy do ycia Narodowy Bank Polski, noszcy dat 15 stycznia 1945r., wszed w ycie z dniem ogoszenia 2 lutego 1945 r.86 Widniej pod nim podpisy prezydenta Krajowej Rady Narodowej, prezesa Rady Ministrw i ministra skarbu. Oto jego najwaniejsze zapisy: Art. 1. Celem uregulowania obiegu pieninego i kredytu, powouje si do ycia instytucj pastwow pod nazw Narodowy Bank Polski, wyposaon przez Pastwo w przywilej emisji biletw bankowych inazywan w niniejszym dekrecie Bankiem. Art. 14. (1) Bank posiada wyczne prawo wypuszczania biletw bankowych na obszarze Pastwa Polskiego. (2) Wysoko emisji okrela Rada Ministrw na wniosek Ministra Skarbu. Art. 15. Emitowane bilety bankowe s zabezpieczone caym majtkiem pastwowym i wszystkimi dochodami Skarbu Pastwa. Art. 19. czna kwota znajdujcych si w obiegu biletw bankowych i natychmiast patnych zobowiza winna by pokryta w caoci (...): 1) zotem w monetach i sztabach, 2) pienidzmi zagranicznymi i dewizami patnymi najdalej w cigu 6-ciu miesicy, 3) innymi aktywami banku. Art. 44. Dekret niniejszy wchodzi w ycie z dniem ogoszenia. Rwnoczenie trac moc obowizujc przepisy zawarte w art. 4655 [Artykuy te dotyczyy obowizywania przywileju emisji do 31 grudnia 1954r. oraz wykonywania czynnoci bankowych przyp. C.L.] statutu Banku Polskiego (obwieszczenie Ministra Skarbu z dnia 2 maja 1939 r. Dz.U. RP nr 46, poz. 296), za w art. 1 tego statutu skrela si sowa wyposaone przez Pastwo w przywilej emisji biletw bankowych.
WARSZAWA
Pierwsze prace organizacyjne podjto jesieni 1944 r., natomiast bezporednie przygotowania do uruchomienia centrali i niektrych oddziaw rozpoczy si w styczniu 1945 r. W lutym okrelono program dziaalnoci NBP na najbliszy okres. Obejmowa on m.in. przejcie czynnoci prowadzonych dotd przez Centraln Kas Skarbow
86 Dz.U.
1945, nr 4, poz. 14.
-38-

(emisja87, rozrachunki midzypastwowe, wypaty na rzecz rzdu, zakoczenie wymiany pienidza), a take uruchomienie kredytw dla przedsibiorstw, przejcie izabezpieczenie na rzecz rzdu majtku wszystkich niemieckich bankw, a na rzecz NBP walut, kruszcw i walorw zagranicznych, przejcie majtku ruchomego inieruchomego Banku Polskiego SA i Banku Emisyjnego88. Najwaniejszym zadaniem byo dokoczenie wymiany pienidzy okupacyjnych. Rozpoczto j 10 stycznia, a wic przed formalnym powstaniem NBP , i zgodnie zogoszonymi dekretami zamierzano zakoczy do 28 lutego (z tym dniem na terenie Generalnej Guberni i na ziemiach wcielonych do Rzeszy okupacyjne znaki pienine przestaway by rodkiem patniczym). W rzeczywistoci caa operacja trwaa duej, zgodnie z zamierzeniami zdjto z rynku znaczn cz pienidzy wedug szacunkw wymieniono jedynie 37% zotych krakowskich89.
50 z z 1944 r.
87 Formalnie
odbiorc biletw byy kolejno PKWN, Rzd Tymczasowy i Tymczasowy Rzd Narodowej. Rwnolegle przez cay czas cz pienidzy odbieray ambasada polska w i Gosbank. NBP przej pen kontrol nad emisj dopiero w sierpniu 1945 r. Por. A. C. Leszczyska, Pierwsze lata dziaalnoci Narodowego Banku Polskiego. Narodziny finansowego PRL, Warszawa 1996, s. 15, 6162. Jezierski, C. Leszczyska, Pierwsze lata, op.cit., s. 1921. Ibidem, s. 4955.
Jednoci Moskwie Jezierski, systemu
88 A. 89
-39-
Narodowy Bank Polski

WARSZAWA
1000 z z 1945 r.
NBP rozwija swoj dziaalno w kraju, tymczasem w Londynie nadal dziaaa centrala Banku Polskiego SA. Formalnie nie zosta on zlikwidowany, nowa wadza przekazaa NBP jedynie jego uprawnienia emisyjne. Istnienie dwch bankw stao si kwesti politycznie kontrowersyjn. Konieczne byo rozwizanie tego problemu po tym, jak pastwa zachodnie w kocu czerwca i na pocztku lipca 1945 r. cofny uznanie dla rzdu w Londynie i nawizay stosunki z Tymczasowym Rzdem Jednoci Narodowej (TRJN). Konsekwencj tego faktu byo m.in.: uznanie prawa TRJN do przejcia wszelkich zobowiza i wierzytelnoci pastwa polskiego oraz nabycie praw majtkowych do jego wasnoci poza granicami kraju. Sprawa tytuu wasnoci nie bya natomiast jednoznaczna w przypadku zota Banku Polskiego. Byo ono wwczas rozlokowane w bankach emisyjnych Francji, Kanady, USA, Wielkiej Brytanii i wBanku Rozrachunkw Midzynarodowych w Bazylei; cz zota pozostawaa w kasach Banku Polskiego wLondynie. Rozmowy w tej sprawie rozpoczy si w lipcu 1945 r. wLondynie w trakcie wizyty Edwarda Droniaka (prezesa NBP) jako przewodniczcego Komisji dla zabezpieczenia iprzejcia majtku polskiego na obszarze Wielkiej Brytanii. Po przeprowadzeniu rozmw zarzd Banku Polskiego uzna, e: Jeli Bank Polski nie chce utraci przywileju emisyjnego, (...) to nie moe by nieobecnym i nie peni czynnoci, do ktrych zosta powoany. Czy warunki prawne i polityczne czyni udzia B[anku] P[olskiego] w yciu gospodarczym kraju teraz i w przyszoci niemoliwym? Naszym zdaniem
-40-

nie. (...). Pki pooenie Banku Polskiego ostatecznie si nie wyjani, te banki emisyjne nie bd chciay wypuci tego zota [zota Banku przyp. C.L.] spod swojej kontroli. Naley si bardzo powanie liczy zewentualnoci, e gdyby B[ank] P[olski] zosta upastwowiony, rzdy odpowiednich pastw zatrzymayby to zoto, jako ju bdce wasnoci Pastwa Polskiego, dla wzajemnych rozlicze i pokrycia swoich wobec Polski wierzytelnoci90. Wszystko wskazuje na to, e kierownictwo Banku Polskiego nie znao rzeczywistego rozwoju sytuacji w kraju, nie wiedziano o cofniciu przywileju emisyjnego ani otym, e minister skarbu obj tymczasowy zarzd nad majtkiem Banku91. Wierzono, e Bank po powrocie do kraju wznowi dziaalno. Std pismo skierowane do Droniaka: (...) Zarzd banku uwaa za konieczne wydelegowanie swych przedstawicieli, ktrzy omwi z Rzdem Tymczasowym Jednoci Narodowej cao zagadnienia, w szczeglnoci zasady, jakimi powinna si kierowa dziaalno Banku, aby zapewni najbardziej skuteczny jego udzia w odbudowie gospodarstwa kraju i jego dalszym rozwoju92. Dwa miesice pniej, pod koniec wrzenia przybyli do Londynu przedstawiciele Ministerstwa Skarbu i w imieniu Rzdu Jednoci Narodowej owiadczyli, e: (...) moliwoci poczenia NBP z Bankiem Polskim w jedn instytucj jak to byo wstpnie rozwaane w rozmowach z prezesem Droniakiem s nieaktualne i e Bank Polski bdzie musia ulec likwidacji bez poczenia si z NBP93. Sprawa losw zota Banku Polskiego staa si wan czci rozmw polsko-brytyjskich w sprawie spat polskich zobowiza94. Ostatecznie uregulowaa to umowa dwustronna podpisana w Londynie 24 czerwca 1946 r., dziki ktrej Bank Polski odzyska pene prawo dysponowania zotem. W sierpniu 1946 r. rzd warszawski przywrci mu formalne prawo wykonywania czynnoci bankowych, cofnite dekretem o NBP . Podobne trudnoci z uzyskaniem prawa do dysponowania zotem napotkano w USA. Amerykanie wizali je z odszkodowaniami z tytuu przejcia przez pastwo polskie przedsibiorstw nalecych do obywateli i instytucji USA (ustawa nacjonalizacyjna ze stycznia 1946 r.) oraz przeprowadzeniem demokratycznych wyborw. Po ustaleniu kwot odszkodowa, w grudniu 1946r. zwolnili aktywa Banku Polskiego. Zrobili to take Kanadyjczycy i Francuzi. Po tych wszystkich zabiegach zoto o wartoci 70 mln USD znalazo si w dyspozycji
90 W.
Rojek, Odyseja, op.cit., s. 372373.
91 Na mocy regulacji z 6 maja 1945 r. o majtkach opuszczonych i porzuconych. Z. Karpiski, L. Kostowski,
Bank Polski 19391951, w: Najnowsze dzieje Polski. Studia i materiay z okresu II wojny wiatowej, t.VI, Warszawa 1962, s. 37. Zarzd tymczasowy zosta rozwizany w 1946 r. po powrocie do kraju dyrekcji Banku Polskiego SA i powoaniu na stanowisko prezesa E. Droniaka.
92 W.
Rojek, Odyseja, op.cit., s. 374. Podczas rozmw z L. Baraskim (naczelnym dyrektorem Banku Polskiego) rozwaano moliwoci fuzji obu bankw. Z. Karpiski, Dwa banki centralne. Wspomnienia zlat 19451950, maszynopis w Centralnej Bibliotece NBP , s. 4. Karpiski, Dwa banki, op.cit., s. 4. Rojek, Odyseja, op.cit., s. 380381.
93 Z. 94 W.
-41-

Banku Polskiego. Zostao ono wykorzystane do rnych celw, m.in. na wpat udziau Polski w MFW95, pod jego zastaw byy te zacigane poyczki zagraniczne. Po wykorzystaniu zasobw, wlistopadzie 1951 r. Bank Polski zosta postawiony wstan likwidacji, ktr zakoczono wstyczniu 1952r.96 Jako ciekawostk mona doda fakt, e w latach 19471949 wkraju zostaa przeprowadzona rejestracja akcji Banku Polskiego.
WARSZAWA
Tymczasowa siedziba NBP przy ul. Nowogrodzkiej w Warszawie
Wrmy do Narodowego Banku Polskiego. Pozycja, jak zajmowa w systemie finansowym i gospodarczym Polski Ludowej, zasadniczo odbiegaa od czynnoci banku centralnego waciwych dla gospodarki rynkowej. Pozycj t budowano stopniowo. Mona przyj, e okres dostosowywania do modelu banku centralnego gospodarki socjalistycznej zakoczy si na przeomie lat 40. i 50.97 Pierwotny zakres czynnoci NBP , okrelony w statucie w 1945 r., stopniowo poszerzano. Ju w 1946 r. powierzono mu kontrol finansow oraz bezporednie kredytowanie przedsibiorstw w grnictwie wglowym, a take w przemyle hutniczym i wkienniczym. Zasadnicze znaczenie dla zasad nowego systemu finansowego i miejsca banku centralnego miaa uchwaa Rady Ministrw z 21 sierpnia 1947 r.98 Tworzya ona system Pastwowego Planu Finansowego obejmujcego plany: obrotu gotwkowego, kredytowy i finansowania obrotw patniczych z zagranic, bdce czci oglnego planu gospodarczego. Zgodnie z uchwa NBP mia by naczeln
95 Polska 96 A.
bya czonkiem MFW i MBOiR do 1950 r., kiedy wystpia z obu organizacji. Zostaa do nich ponownie przyjta w 1986 r. Jezierski, C. Leszczyska, Bank Polski, op.cit., s. 130137; W. Rojek, Odyseja, op.cit., s. 376486.
97 C. Leszczyska, Polska bankowo centralna 18281989. Bank Polski, Polska Krajowa Kasa Poyczkowa,
Bank Polski S.A., Narodowy Bank Polski, w: Bankowo centralna od A do Z, red. R. Kokoszczyski, B.Pietrzak, Warszawa 2007, s. 52. Polski 1947, nr 120, poz. 762.
98 Monitor
-42-

instytucj kredytow prowadzc, zgodnie z planem kredytowym, bezporednie finansowanie przedsibiorstw pastwowych oraz kredytowanie porednie innych jednostek gospodarczych za porednictwem innych bankw. NBP mia peni zasadnicz funkcj wtworzeniu planw finansowych (naoono na niego obowizek sporzdzania planw wchodzcych w skad PPF) oraz kontroli ich wykonania (dziaalno kontrolna miaa dotyczy wszystkich podmiotw korzystajcych zjego kredytw). Wszystkie banki wspdziaay przy realizacji planu gospodarczo-finansowego i wspodpowiaday za jego wykonanie. Ich dziaalno kredytowa miaa si sprowadza do rozdziau rodkw wedug przyjtego planu, a nastpnie kontroli ich wykorzystania. Kolejnym dokumentem okrelajcym miejsce NBP w systemie finansowym by dekret o reformie bankowej z padziernika 1948 r., dotyczcy likwidacji wielu bankw oraz zmiany zakresu czynnoci pozostaych99. Banki, ktrych istnienie jeszcze w 1945r. uznano za potrzebne (nakrelono wwczas ich zadania zgodnie ztzw. sektorowym podziaem gospodarki), kilka lat pniej wraz z rozrostem zada NBP iewolucj ustroju gospodarczego stay si zbdne. Zmiany miay by bardzo radykalne: zamierzano zlikwidowa wszystkie instytucje bankowe (oprcz NBP , Banku Polskiego SA oraz Banku Polska Kasa Opieki SA) i powoa na ich miejsce nowe. Ostatecznie plany te zmodyfikowano w 1951 r. Nowe regulacje przewidyway istnienie NBP , Banku Rolnego, Banku Inwestycyjnego, Powszechnej Kasy Oszczdnoci, Banku Polska Kasa Opieki SA, Banku Handlowego w Warszawie SA oraz gminnych kas spdzielczych. Dekret o reformie bankowej stwierdza, e NBP jest pastwowym organem kontroli finansowej i central rozrachunku pieninego w obrotach krajowych izagranicznych. Wrd jego zada wymienia: koncentracj obrotw kasowych Skarbu Pastwa, planowanie kredytowe, kontrol wykonywania planw kredytowych przez banki, nadzr nad gospodark finansow przedsibiorstw. NBP pozostawa instytucj kredytu bezporedniego obrotowego dla przedsibiorstw, przy czym na skutek likwidacji niektrych instytucji kredytowych liczba przedsibiorstw kredytowanych ikontrolowanych przez NBP znacznie wzrosa. Regulowaa to ustawa z marca 1951r.
Projekt siedziby Narodowego Banku Polskiego autorstwa Bohdana Pniewskiego
99 W
padzierniku 1948 r. wydano dekrety o zasadach i trybie likwidacji niektrych przedsibiorstw bankowych, zasadach i trybie likwidacji 16 instytucji kredytu dugoterminowego oraz o reformie bankowej. Dz.U. 1948, nr 52, poz. 410-412.
-43-

Poszerzanie zakresu kompetencji NBP odbywao si bez formalnej zmiany statutu z 1945 r.100 Dopiero 2 grudnia 1958 r. zostaa uchwalona ustawa oNBP101, sankcjonujca zmiany, ktre zaszy w latach 19451957. Stworzya podstawy prawne dziaalnoci NBP a do pocztku lat 80. Jak czytamy wsprawozdaniu NBP , ustawa precyzowaa rol i zadania NBP jako banku centralnego, okrelajc po raz pierwszy w historii bankowoci polskiej wakcie normatywnym koncepcj banku emisyjnego w gospodarce socjalistycznej102. W myl tej koncepcji NBP czy zadania centralnej instytucji bankowej oraz organu pastwowego wspdziaajcego z caym aparatem administracyjnym w realizacji polityki gospodarczej. NBP mia realizowa polityk pienino-kredytow pastwa zgodnie z wytycznymi Ministerstwa Finansw. Zakres czynnoci NBP by uregulowany (zgodnie z art. 2 ustawy) w statucie zatwierdzonym przez Rad Ministrw 10 listopada 1959 r.103 Stwierdza on, e do zada NBP nale: bezporednie kredytowanie jednostek gospodarki narodowej oraz refinansowanie instytucji kredytowych, emitowanie znakw pieninych oraz regulowanie i organizowanie obrotu bezgotwkowego, organizowanie, przeprowadzanie i kontrolowanie rozlicze pieninych w gospodarce, organizowanie i dokonywanie obrotu wartociami dewizowymi (w 1957r. zmieniono kurs zotego i zliberalizowano polityk dewizow), kontrolowanie wykonania planw obrotw patniczych z zagranic, a take sporzdzanie bilansu patniczego oraz bilansu nalenoci i zobowiza zagranicznych, kasowa i rozliczeniowa obsuga budetu pastwa oraz wspdziaanie wkontroli jego wykonania, kontrolowanie dziaalnoci finansowej jednostek gospodarki narodowej w zakresie ustalonym przepisami oraz oddziaywanie na prawidowe ich funkcjonowanie, przyjmowanie do przechowania wartoci i dokumentw104. Statut opisywa te relacje midzy NBP a Ministerstwem Finansw i rzdem. Ministerstwo Finansw miao przedkada Radzie Ministrw opracowany przez NBP plan kredytowy i kasowy, bilans i sprawozdanie z dziaalnoci NBP oraz wnioski dotyczcego podziau zysku. Ministerstwo na wniosek prezesa NBP ustala miao
100 Jak
WARSZAWA
pisa L. Kostowski, akty prawne o reformie bankowej skorygoway cz zapisw statutu NBP , inne jego ustalenia pozostay martwe i w praktyce byy zupenie pomijane. Formalnie dekret z 1945 r. nie zosta uchylony. Prace nad nowym statutem prowadzono w NBP przez wiele lat. Zazwyczaj okazywao si, e nowy projekt, z powodu zmieniajcych si przepisw oraz pogldw na zakres dziaalnoci NBP , ulega szybkiej dezaktualizacji. L. Kostowski, Organizacja bankowoci polskiej, w: Materiay do monografii Narodowego Polskiego (19451970), cz I, Warszawa 1973, s. 79. 1958, nr 72, poz. 356. Uniewaniono przy tym akty prawne wydane wczeniej, m.in. statut NBP z 1945 r. ekonomiczne Narodowego Banku Polskiego za rok 1958, Warszawa 1959, s. 2.
101 Dz.U.
102 Sprawozdanie
103 Statut stanowi zacznik do nieopublikowanej uchway Rady Ministrw nr 442 z 10 listopada 1959 r. Jak
podaje L. Kostowski, Zarzd NBP czyni starania o jej opublikowanie, ale rzd uzna, e ogaszanie tego typu szczegw jest zbdne, cho w 1961 r. opublikowano w Monitorze Polskim statuty innych bankw. L. Kostowski, Organizacja, op.cit., s. 87. z dziaalnoci NBP w 1959 r., Archiwum NBP , sygn. 93/93, s. 63.
104 Sprawozdanie
-44-

wzory i odcinki banknotw, ich warto nominaln. Minister finansw formuowa wnioski (uzgodnione z prezesem NBP) dotyczce mianowania i odwoania wiceprezesw banku oraz (na wniosek prezesa) innych czonkw zarzdu105. Samego prezesa powoywaa Rada Ministrw na wniosek ministra finansw.
Prezesi Narodowego Banku Polskiego w latach 1945 1989 Edward Droniak Witold Trmpczyski Edward Droniak Adam ebrowski Stanisaw Majewski Leonard Siemitkowski Witold Bie Stanisaw Majewski Zdzisaw Pakua (kierujcy NBP) Wadysaw Baka Zdzisaw Pakua 1.02. 194517.03. 1949a 27.09.195018.12.1956 28.12.19563.06.1961 3.06.196120.01.1965 20.01.196517.09.1968 17.09.196829.12.1972 2.04.197331.12.1980 1.01.198129.07.1985 12.04.198512.11.1985 13.11.198513.07.1988 13.07.198811.09.1989
a W okresie choroby Droniaka od marca 1949 r. bankiem kierowa naczelny dyrektor W. Trmpczyski. rdo: Narodowy Bank Polski.
Statut NBP oraz wydana 13 kwietnia 1960 r. ustawa Prawo bankowe106 (kilkakrotnie potem modyfikowana) okreliy zasady funkcjonowania i organizacj systemu bankowego, ktry tworzyy: NBP , Bank Inwestycyjny, Bank Rolny, Powszechna Kasa Oszczdnoci, spdzielnie oszczdnociowo-poyczkowe, Bank Handlowy wWarszawie SA i Bank Polska Kasa Opieki SA oraz istniejcy w stanie szcztkowym iniepenicy czynnoci bankowych Bank Gospodarstwa Krajowego107. W podziale kompetencji bankw w latach 60. zaszo kilka zmian. Na mocy zarzdzenia ministra finansw z 12 sierpnia 1960 r. dokonano przesuni w zakresie uprawnie bankw do finansowania dziaalnoci eksploatacyjnej i inwestycji108. Duo istotniejsz zmian byo przekazanie przez NBP Bankowi Handlowemu w Warszawie SA obsugi patnoci z tytuu obrotw z zagranic: od 1 padziernika 1963 r. rozlicze kredytowych i patnoci zwizanych z obrotami handlowymi w wolnych dewizach, od 1 stycznia 1964 r. rozlicze i rachunkw zwizanych z umowami kliringowymi109. Od 1 listopada 1966 r. Bank Handlowy przej rwnie kredytowanie, kontrol iprowadzenie rachunkw przedsibiorstw handlu zagranicznego110.
105 Sprawozdanie 106 Dz.U. 107 Z.
z dziaalnoci NBP w 1958 r., Archiwum NBP , sygn. 93/93, s. 74.
1960, nr 20, poz. 121.
Landau, Bank Gospodarstwa Krajowego, Warszawa 1998, s. 252253.
108 Dokonano
pewnych przesuni midzy NBP a Bankiem Rolnym oraz midzy NBP a Bankiem Inwestycyjnym. A. Jezierski, C. Leszczyska, Narodowy Bank Polski 1948-1970, Warszawa 2001, s. 55. ministra finansw z 24 wrzenia 1963 r. Monitor Polski 1963, nr 73, poz. 365.
109 Zarzdzenie
110 Zarzdzenie ministra finansw z 18 padziernika 1966 r. Monitor Polski 1966, nr 59, poz. 283. Wzwizku
z tym Bank Handlowy otworzy wasne oddziay w Gdyni, Katowicach, odzi i Warszawie (w Szczecinie przejciowo penomocnictwo przy oddziale NBP) i przej odpowiednie agendy z oddziaw NBP .
-45-

Ostatnia zmiana zakresu czynnoci NBP w latach 60. wizaa si z likwidacj Banku Inwestycyjnego (rozporzdzenie Rady Ministrw z 23 padziernika 1969r.111) iprzekazaniem jego czynnoci pozostaym bankom (zarzdzenie ministra finansw z27listopada 1969 r.112). Uwaano, e skoncentrowanie w jednym banku finansowania ikredytowania potrzeb eksploatacyjnych i inwestycyjnych przedsibiorstw stworzy wiksze moliwoci oddziaywania na ich gospodark113. Zgodnie z zarzdzeniem ministra finansw z 27 listopada 1969 r. zakres kompetencji poszczeglnych bankw w dziedzinie kredytowania i kontroli gospodarki by nastpujcy: NBP finansowanie i kredytowanie dziaalnoci inwestycyjnej oraz eksploatacyjnej przedsibiorstw sektora uspoecznionego (produkcyjnych i handlowych); finansowanie i kontrola jednostek budetowych, organizacji spoecznych ipolitycznych; Bank Rolny finansowanie oraz kontrola dziaalnoci inwestycyjnej ieksploatacyjnej przedsibiorstw sektora rolnego (przetwrczych, rolnych, PGR, spdzielni ikek rolniczych, gospodarstw chopskich) i lenictwa, atake refinansowanie spdzielni oszczdnociowo-poyczkowych; Bank Rolny w1975r. zmieni nazw na Bank Gospodarki ywnociowej (podporzdkowano mu banki spdzielcze); Bank Handlowy w Warszawie SA zakres dziaania taki jak wyej, tyle e wodniesieniu do przedsibiorstw handlu zagranicznego; ponadto udzielanie kredytw dewizowych gospodarce uspoecznionej; Powszechna Kasa Oszczdnoci udzielanie kredytw ludnoci nierolniczej (na budownictwo mieszkaniowe, remonty, uzupenienie wkadw mieszkaniowych), a take kredytw ratalnych na zakup dbr trwaego uytkowania114. W 1975 r. agendy Powszechnej Kasy Oszczdnoci zostay wczone do NBP . Powysze zmiany dotyczyy przede wszystkim przesuni kompetencji midzy bankami i nie zmieniay instytucjonalnych ram polskiej bankowoci, uformowanych w latach 19481952. Wzrostowi czynnoci NBP , zwaszcza kasowo-kredytowo-kontrolnych, towarzyszyo rozbudowywanie jego struktury organizacyjnej i sieci oddziaw operacyjnych (tabela 6).
WARSZAWA
111 Rozporzdzenie 112 Zarzdzenie
okrelao zasady i tryb likwidacji Banku Inwestycyjnego. Dz.U. nr 31, poz. 252.
okrelao waciwoci bankw w zakresie finansowania dziaalnoci eksploatacyjnej iinwestycyjnej. Monitor Polski 1969, nr 50, poz. 382. Inne zarzdzenie Ministerstwa Finansw, z4grudnia 1969 r., dotyczyo przesunicia niektrych agend oraz aktyww i pasyww pomidzy NBP a Bankiem Rolnym. Monitor Polski 1969, nr 52, poz. 410. Reforma rozpocza si w kocu 1969 r., 1grudnia Bank Inwestycyjny przekaza nowe zadania PKO i Bankowi Handlowemu. Przejcie zada Banku Inwestycyjnego przez NBP i Bank Rolny miao nastpi 31 grudnia 1969 r., ale przecigno si do poowy stycznia 1970 r. w 1966 r. na IV Plenum KC PZPR podjto decyzj o wprowadzeniu od 1966 r. oprocentowania rodkw trwaych obciajcego zysk przedsibiorstw. Miao to skoni ich wadze do ostroniejszego podejmowania decyzji inwestycyjnych. A. Jezierski, C. Leszczyska, Narodowy Bank Polski, op.cit., s.60. Polski 1969, nr 50, poz. 382.
113 Ju
114 Monitor
-46-

Tabela 6. Banki w latach 19461981. Stan w dniu 31 grudnia
Wyszczeglnienie Narodowy Bank Polski oddziay: wojewdzkie operacyjne Bank Inwestycyjny: oddziay wojewdzkie i operacyjne Bank Rolnya : oddziay wojewdzkie i powiatowe Bank Handlowy SA: oddziay Bank Polska Kasa Opieki SA: oddziay i ekspozytury krajowe oddziay zagraniczne Powszechna Kasa Oszczdnoci: oddziay wojewdzkie i operacyjne Zwizek Spdzielni Oszczdnociowo-Poyczkowych: oddziay wojewdzkie i spdzielnie oszczdnociowo-poyczkowe 2 16 1 180 2 134 1 302 9 2 195 1 376 21 1 235 1 662 18 1 222c 1 585d . 77 17 419 42 64 17 406 43 111 17 431 112 5 49 288 95b 5 1946 1956 1960 1970 1981
a W 1946 r. Pastwowy Bank Rolny, w 1981 r. Bank Gospodarki ywnociowej. b Wydziay kredytw. c Powszechna Kasa Oszczdnoci zostaa w 1975 r. wczona do NBP , jej oddziay stay si specjalistycznymi oddziaami NBP . d Banki spdzielcze.
rdo: A. Jezierski, C. Leszczyska, Pienidz i banki 19452000, w: Historia Polski w liczbach, t. II, Gospodarka, op.cit., s. 583.
Uformowany w PRL model bankowoci zosta stworzony na potrzeby wczesnego systemu gospodarczego. Jego istotn cech bya koncentracja czynnoci bankowych w kilku instytucjach o cile okrelonym profilu i zakresie zada. W lata 80. polska bankowo wkroczya z czterema podmiotami: NBP , BG, Bankiem Handlowym iBankiem Polska Kasa Opieki SA. Zakres czynnoci NBP oraz jego pozycj najlepiej oddaje funkcjonujce w literaturze okrelenie monobank. Stan powyszy zacz si zmienia w drugiej poowie lat 80., kiedy zaczto (aczkolwiek powoli) tworzy nowe podmioty, nieosadzone w historii PRL. Jest oczywiste, e wraz ze zmian ustroju gospodarczego zarwno system bankowy, jak i scharakteryzowana wyej pozycja banku centralnego musiay ulec zasadniczym przeksztaceniom.
Dziaalno emisyjno-kredytowa
W systemie gospodarki socjalistycznej opartej na nierynkowych mechanizmach alokacji zasobw, rola pienidza de facto bya sprowadzona do funkcji rozliczeniowych. Dziaalno kredytowa i emisyjna banku centralnego podporzdkowana bya celom oglnogospodarczym, w praktyce wytycznym ministra finansw. Z tego wzgldu NBP przypomina raczej agend Ministerstwa Finansw ni normalny bank centralny. By pastwowym organem kontroli finansowej, jedyn kas pastwa (obsuga budetu, kontrola obrotu bezgotwkowego) oraz centraln instytucj rozliczeniow i dewizow. Odpowiedzialno NBP za emisj zostaa sprowadzona do czynnoci niemale technicznych. Jej rozmiary zaleay od zaoe planistycznych, okrelajcych
-47-

dochody pienine i wydatki ludnoci (przedsibiorstwa rozliczay si bezgotwkowo). Zwaywszy na to, e prawie wszyscy pracownicy najemni byli zatrudnieni w sektorze pastwowym, dochody pienine ludnoci okrela fundusz pac. Kontrola pac poczona z kontrol cen uniemoliwiaa istnienie otwartej inflacji. Walk z nawisem inflacyjnym prowadzono przez okresowe podwyki cen, rzadziej reglamentacj. Tylko raz, w 1950 r., wadze ucieky si do skrajnych rozwiza w postaci restrykcyjnej wymiany pienidza. 28 padziernika 1950 r. sejm uchwali ustaw o reformie pieninej115. Ludno dowiedziaa si o wymianie i jej zasadach z komunikatu radiowego. Miaa si ona rozpocz 30 padziernika i trwa do 8 listopada. W sejmie minister skarbu nastpujco mwi o celach wymiany: (...) zredukowanie zasobw majtkowych u elementw spekulacyjnych, (...) zdjcie czci zasobw majtkowych w gotwce u elementw kapitalistycznych, (...) stworzenie warunkw dla skutecznej walki ooszczdno gospodarcz, (...) przyrwnanie zotego do najsilniejszej waluty wiata rubla radzieckiego116. Zasady wymiany byy do skomplikowane. Ceny, pace, emerytury, stypendia itd. przeliczano wedug relacji 100 starych z = 3 nowe z, zasoby gotwkowe wedug relacji 100 starych z = 1 nowy z. Krzywdzce dla prywatnych wierzycieli byy zasady przeliczania zobowiza (100:1). W podobny antykapitalistyczny sposb traktowano wacicieli depozytw bankowych (im wysze, tym gorsza relacja wymienna). Tak wic ci, ktrzy mieli gotwk bd wysokie salda na rachunkach bankowych, tracili 2/3 swoich zasobw. Zaostrzono te przepisy dewizowe zakazujc posiadania walut obcych i zota. Wprowadzono obowizek ich zgaszania i odsprzeday na danie NBP . Reforma z 1950 r. okrelaa zasady nowego systemu pieninego. Zoty emitowany przez NBP mia taki sam formalny parytet i kurs jak rubel rosyjski (0,222g zota), przez co stanowi rwnowarto USD117. Przez ponad 20 lat owa relacja 4 z = 1USD bya tzw. podstawowym kursem zotego (zosta on nazwany zotym dewizowym). Kurs podstawowy by stosowany do rozrachunku obrotw handlowych z zagranic. Ze wzgldu na oderwanie poziomu i struktury cen krajowych od zagranicznych oraz sztuczno przyjtego kursu system rozrachunku by do skomplikowany (rozbudowany system rozlicze wewntrznych i operacji wyrwnawczych). Dla ludnoci nie miao to wikszego znaczenia. Zoty by walut niewymienialn, w kraju nie byo rynku pieninego, obowizywa zakaz handlu walutami obcymi118. Sytuacja nieco zmienia si po 1956 r., kiedy prawo dewizowe zostao zliberalizowane. Od tego momentu mona byo posiada waluty obce, natomiast handel nimi by zakazany (istnia czarny rynek walutowy). Na uytek ruchu turystycznego i lokat zosta wprowadzony tzw. rniczkowy kurs zotego,
115 Ustawa
WARSZAWA
o zmianie systemu pieninego z 28 padziernika, Dz.U. nr 50, poz. 459. Do ustawy doczono wiele rozporzdze dotyczcych zasad przeliczania cen i pac, zobowiza, wierzytelnoci, oszczdnoci. Jezierski, C. Leszczyska, Narodowy Bank Polski, op.cit., s. 132.
116 A.
117 W latach 19451946 kurs zotego formalnie opiera si na kursach przedwojennych z tzw. wyrwnaniem.
Istniaa te praktyka rnicowania kursw w zalenoci od charakteru transakcji. W 1947 r. ustalono jednolity kurs zotego na poziomie 400 z za dolara. Obowizywa do 1950 r. to Prawo dewizowe, do 1952 r. oparte na dekrecie dewizowym z 1936 r.
118 Regulowao
-48-
Bilety wprowadzone do obiegu po 1950 r.: 100 z i 500 z
-49-

bdcy wielokrotnoci kursu podstawowego. System kursw zrnicowanych, wktrym oprcz staego kursu podstawowego istniay rne kursy specjalne, bdce jego wielokrotnoci i dotyczce rozlicze z okrelonych tytuw, obowizywa do lat 80., przy czym zmienia si ich poziom. Po dewaluacji dolara (19711973) podstawowy kurs zotego uleg rewaluacji, po czym zaczto okrela go w relacji do koszyka najwaniejszych walut. Nadal wystpowaa jednak mnogo kursw, niepozwalajca na zobiektywizowanie cen krajowych czy kosztw produkcji. W1978 r. przyjto zasad stosowania zmiennego kursu podstawowego opartego na koszyku najwaniejszych walut119. Najwaniejsza grupa czynnoci NBP dotyczya dziaalnoci kredytowo-kontrolnej. Do jego kompetencji naleao planowanie kredytowe i kasowe oraz nadzr nad gospodark finansow przedsibiorstw. W swoisty sposb sprawowa te funkcj banku bankw (prowadzi ich rachunki, udziela im kredytw i kontrolowa je). W pierwszym okresie NBP by przede wszystkim instytucj kredytu bezporedniego obrotowego dla przedsibiorstw sektora uspoecznionego oraz tzw. kredytu poredniego (refinansowanie bankw). W wyniku stopniowej likwidacji instytucji kredytowych liczba przedsibiorstw kredytowanych i kontrolowanych przez NBP znacznie wzrosa (szczeglnie w latach 19481952). W 1949 r. rozpocz si okres dominacji NBP na rynku kredytu krtkoterminowego. Kwoty udzielanych przez niego kredytw bezporednich przewyszay kredyty udzielane przez wszystkie pozostae banki120.
Wykres 6. Kredyty (krtkoterminowe i inwestycyjne) wedug instytucji kredytujcych w latach 19501980
100 80 60 40 20 0
%
WARSZAWA
1950
1955 Narodowy Bank Polski Bank Inwestycyjny
1960
1965
1970
1975
1980
Bank Rolny cznie ze spdzielniami oszczdnociowo-poyczkowymi (od 1975 r. BG) Pozostae rdo: Rocznik Statystyczny Finansw 19451967, Warszawa 1968, s. 234235; Rocznik Statystyczny Finansw 1982, Warszawa 1983, s. 96.
119 A.
Wjtowicz, G. Wjtowicz, Historia monetarna Polski, Warszawa 2003, s. 177178, 184185,193, 207.
120 Doda
naley, e rodki na kredyty udzielane przez banki w duej czci pochodziy z kredytu refinansowego NBP (51,1% ogu ich kredytw w kocu lat 60., przed przejciem przez NBP Banku Inwestycyjnego). Sprawozdanie z kontroli bilansu NBP za rok 1967, s. 10; Sprawozdanie z kontroli bilansu NBP za rok 1968, s. 910. Archiwum NBP , sygn. 93/93, s. 15.
-50-

W wyniku zmian w pierwszej poowie lat 50. NBP sta si niemal jedyn instytucj udzielajc kredytu krtkoterminowego (od 1952 r. dziaalno Banku Rolnego i Banku Inwestycyjnego bya ograniczona do udzielania kredytw obrotowych przedsibiorstwom wykonawstwa inwestycyjnego)121. W zwizku z tym na NBP defacto spoczywaa odpowiedzialno za planowy przydzia rodkw oraz ich planowe wykorzystanie przez przedsibiorstwa. Dominujca pozycja NBP w dziedzinie kredytowania gospodarki zostaa utrzymana do koca lat 80. Druga poowa lat 70. charakteryzowaa si narastaniem objaww kryzysu gospodarczego, czego wyrazem bya coraz wiksza nierwnowaga wewntrzna oraz narastajce trudnoci zaopatrzeniowe (ich konsekwencj stay si przede wszystkim ukryte i jawne podwyki cen)122. Trudnoci potgowaa konieczno forsowania eksportu w celu zdobywania rodkw na obsug zaduenia zagranicznego. W kocu Polska znalaza si w puapce zaduenia. Wyjcia z sytuacji szukano w pertraktacjach z wierzycielami i niemiaych, jak na skal problemw, prbach reform. Kryzysowi gospodarczemu towarzyszy kryzys polityczny. Reakcj wadz na rozwj sytuacji wewntrznej byo wprowadzenie w grudniu 1981 r. stanu wojennego. Korzystajc z jego rygorw, zainicjowano kilka reform majcych zwikszy efektywno przedsibiorstw. Wprowadzono ograniczon liberalizacj rynku, w1982r. ustanowiono trzy kategorie cen w zalenoci od stopnia ich kontroli przez pastwo (umowne, urzdowe i regulowane). Wszystkie te posunicia przyniosy przejciowe uspokojenie sytuacji, ale nie rozwizay zasadniczych problemw zwizanych z niewydolnoci systemu. Wyrazem nierwnowagi byy: reglamentacja niemal wszystkich podstawowych produktw nabywanych przez ludno (system kartkowy), wysokie podwyki cen, a w kocu otwarta inflacja123.
Wykres 7. Wskanik cen towarw i usug nabywanych przez ludno w latach 19811988 (rok poprzedni = 100)
210 200 190 180 170 160 150 140 130 120 110 100
204,5
161,3
121,2
121,4
114,8
115,0
117,5
125,3
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
rdo: Roczniki Statystyczne GUS.
121 Od
pocztku lat 50. udzia NBP w kredytowaniu caej gospodarki siga 80%, a w przypadku przedsibiorstw pastwowych i spdzielczych 90%. Zakres dziaalnoci kredytowej innych bankw by wic bardzo may. luksusowych. Wprowadzono te sklepy komercyjne, w ktrych ceny byy wysze ni wnormalnym handlu detalicznym. W 1976 r. wprowadzono reglamentacj cukru.
122 Od 1976 r. wprowadzane byy niemal corocznie i odnosiy si gwnie do dbr wyszego rzdu lub dbr
123 W
1981 r. dokonano podwyki cen wielu dbr, wprowadzono te kartki na miso i jego przetwory, na artykuy zboowe i tuszcze. W 1982 r. ceny ywnoci podwyszono o 300%, dbr trwaego uytkowania o170%, rozszerzono reglamentacj na niektre towary przemysowe.
-51-

Reformy z 1982 r. objy take bankowo. Zmieniono Prawo bankowe i statut NBP , aczkolwiek nie dokonano zasadniczych zmian w stosunku do zapisw statutu z1958r.124 NBP utrzyma pozycj monobanku, cho w nieco zmodyfikowanej formie, wzmocniono natomiast pozycj jego wadz, osabiajc zaleno od Ministerstwa Finansw (prezesa NBP mia powoywa i odwoywa sejm na wniosek Prezesa Rady Ministrw, wiceprezesw NBP powoywa i odwoywa premier na wniosek prezesa NBP; prezes NBP uczestniczy w posiedzeniach Rady Ministrw)125. Ustawa oNBP stanowia, e jest on centralnym bankiem pastwa, bankiem emisyjnym oraz centraln instytucj kredytow, oszczdnociow, rozliczeniow i dewizow126. Realizujc swoje zadania, mia wspdziaa z waciwymi organami wadzy iadministracji pastwowej w ustalaniu i realizowaniu polityki gospodarczej pastwa, awszczeglnoci w ksztatowaniu polityki pienino-kredytowej, ustalanej przez Sejm i Rad Ministrw127. W praktyce oznaczao to podporzdkowanie dziaalnoci emisyjnej i kredytowej polityce rzdu, w tym finansowanie deficytw budetowych za pomoc kredytw banku centralnego. NBP pozosta quasi-monobankiem128. W 1982 r. uchylono obowizujc od 1950 r. zasad parytetu zotego w zocie, zlikwidowano kursy podstawowe, zotego dewizowego oraz przeliczniki w stosunku do kursu podstawowego129. Okrelenie podstawowy kurs zotego oznaczao odtd relacj zotego do dolara lub rubla transferowego, ustalan na bieco w zalenoci od kursw walut wchodzcych do koszyka. Ustanowiono dwie relacje: rubla transferowego na poziomie 68 z dla tzw. pierwszego obszaru patniczego i jednolity kurs dolara na poziomie 80 z dla tzw. drugiego obszaru patniczego. Stosowano je wobec patnoci handlowych. Wraz ze wzrostem poziomu cen krajowych dokonywano dewaluacji zotego130. Tzw. drugi etap reform, majcy stanowi kontynuacj pierwszego, sta si przedmiotem debat w poowie lat 80. Spoeczestwo miao si wypowiedzie na temat jego zasadnoci w referendum (listopad 1987 r.). Dziao si to w sytuacji silnej nierwnowagi wewntrznej i zewntrznej oraz narastajcego niezadowolenia ludnoci, ktre w 1988 r. doprowadzio do nasilenia akcji protestacyjnych. Wtych warunkach ostatni rzd PRL (rzd M. Rakowskiego) podj szereg dziaa liberalizujcych system gospodarczy (przypady one na ostatnie miesice 1988 r. i pierwsz poow 1989 r.)131. Wprowadzono do szeroki pakiet ustaw
124 Ustawa
WARSZAWA
Prawo bankowe z 26 lutego 1982 r., Dz.U. 1982, nr 7, poz. 56; ustawa z dnia 26 lutego 1982 r. o statucie Narodowego Banku Polskiego, Dz.U. 1982, nr 7, poz. 57. Status NBP okrelay obie ustawy. Ustawa Prawo bankowe wskazywaa zakres czynnoci NBP , jego uprawnienia wobec innych bankw oraz zasady nominacji jego wadz. Ustawa o Narodowym Banku Polskim szczegowo regulowaa zasady dziaalnoci NBP i uprawnienia jego wadz, nie wskazywaa natomiast zasad ich powoywania. Prawo bankowe z 26 lutego 1982 r. (art. 51). z dnia 26 lutego 1982 r. o statucie Narodowego Banku Polskiego.
125 Ustawa 126 Ustawa 127 Ibidem. 128 R.W.
Kaszubski, Ewolucja polskiej bankowoci centralnej, Materiay i Studia NBP 1994, z. 44, s.67.
129 Zgodnie
z ustaw Prawo bankowe (art. 48) zasady okrelania podstawowego kursu zotego okrelaa Rada Ministrw, a ustala go prezes NBP w porozumieniu z ministrem finansw i ministrem handlu zagranicznego. Biece kursy walut obcych ustala i ogasza prezes NBP .
130 A.
Wjtowicz, G. Wjtowicz, Historia monetarna, op.cit., s. 193, 207. rednie roczne podstawowe kursy walut dla patnoci handlowych wynosiy: 1 dolar do 1971 r. = 4 zote dewizowe, w 1980 r. 3,054 zote dewizowe, w 1985 r. 147,179 z, w 1990 r. 9500,00 z; 1 rubel do 1981 r. = 4,44 zote dewizowe, 1985 83,449 z, 1990 r. 2100,00 z. Kurs dla patnoci niehandlowych i kursy specjalne byy kilkakrotnie wysze. Por. A. Jezierski, C. Leszczyska, Pienidz i banki 19452000, w: Historia Polski w liczbach, t. II, Gospodarka, op.cit., s. 586. Rakowski, Jak to si stao, Warszawa 1991, s. 131 i nast.
131 M.
-52-

umoliwiajcych podejmowanie dziaalnoci gospodarczej, w tym przez podmioty z kapitaem zagranicznym. Likwidacja systemu racjonowania dbr, w tym ywnoci, oraz odejcie od kontroli cen przyniosy wybuch inflacji, przy silnie odczuwalnych niedoborach towarw. Wczerwcu i lipcu sklepy byy praktycznie puste. Po miesicznym zamroeniu cen ipac uwolniono ceny, co wywoao bardzo wysok inflacj. W 1989 r. wskanik cen towarw i usug konsumpcyjnych wynosi 351,1 (rok poprzedni = 100), w ostatnich piciu miesicach tego roku okoo 1000%132. Opisany rozwj sytuacji spowodowa du zgodno opinii, e systemu nie da si naprawi i naley go przebudowa od fundamentw. Naleao tworzy ramy prawne i instytucjonalne konieczne do funkcjonowania gospodarki rynkowej i modyfikowa istniejce, sigajc czasem do rozwiza przedwojennych (Kodeks handlowy).
W warunkach gospodarki rynkowej demokratycznego pastwa

Budow gospodarki rynkowej rozpoczto w nowych warunkach politycznych. Przemianom ekonomicznym towarzyszya bezkrwawa rewolucja ustrojowa. Polska stawaa si pastwem demokratycznym. Reformy objy niemal wszystkie dziedziny ycia. Do pokonania pozostawao trudne dziedzictwo PRL w postaci gbokiej nierwnowagi rynkowej, wysokiego zaduenia zagranicznego, maej efektywnoci przedsibiorstw, zdeformowanych struktur gospodarczych i luki technologicznej wstosunku do pastw uprzemysowionych. Naleao zmieni porzdek instytucjonalny iukad wacicielski (prywatyzacja). Do opisu tego procesu zaczto uywa sowa transformacja133. W wyniku wyborw 4 czerwca 1989 r., ktre stay si symbolem zmiany systemu, wyoniony zosta rzd Tadeusza Mazowieckiego; na wicepremiera ds. gospodarczych desygnowano Leszka Balcerowicza. Program reform przygotowany przez grup ekspertw mia by realizowany pod kontrol Midzynarodowego Funduszu Walutowego134. W zasadzie panowaa zgoda co do tego, e najwaniejszym celem jest stumienie hiperinflacji i podjcie dziaa doprowadzajcych rynek dbr do wzgldnej rwnowagi. Miay temu suy ograniczenie deficytu budetowego, przeprowadzenie reformy cen (ich uwolnienie, urealnienie i zmiana struktury) oraz zmniejszenie wzrostu pac w przedsibiorstwach pastwowych135. Reforma cen wraz z ograniczeniem dotacji budetowych (gwnie dla bran surowcowych) miaa wykaza, jak wyglda rzeczywista rentowno przedsibiorstw. Spodziewano si, e nieuchronne bdzie bezrobocie, ktre miao przyczyni si do powstania konkurencyjnego rynku pracy (na skutek braku
132 A.
Jezierski, C. Leszczyska, Ceny 19452000, w: Historia Polski w liczbach, t. II Gospodarka, op.cit., s.366. Oficjalna cena dolara na koniec 1988 r. wynosia 502 z, w 1989 r. 6500 z.
133 Szerzej:
D. Rosati, Polska droga do rynku, Warszawa 1998; L. Balcerowicz, Socjalizm, kapitalizm, transformacja: szkice z przeomu epok, Warszawa 1997; J. Kornai, The Great Transformation in Eastern Europe. Success and Disappointment, Economics of Transition 2000, vol. 14, nr 2.
134 Reformy
majce podnie wiarygodno polskiej gospodarki wymagay zaakceptowania przez MFW zaoe planu. Polska uzyskaa wsparcie kredytowe MFW, utworzono te specjalny Fundusz Stabilizacji Zotego w kwocie 1 mld USD, ktry ostatecznie nie zosta wykorzystany. Potrzeb utworzenia funduszu w tej wysokoci sugerowa J. Sachs. Miano z niego czerpa rodki w razie koniecznoci obrony kursu zotego. Sachs wskazywa take na moliwoci redukcji polskiego zaduenia. W latach nastpnych dokonay jej tzw. Klub Paryski i Klub Londyski. Por. J. Sachs, Polands Jump to the Market Economy, London 1993, s. 51 i nast. Balcerowicz, 800 dni: szok kontrolowany, Warszawa 1992, s. 43 i nast.
135 L.
-53-

presji na wzrost pac oraz poprawy dyscypliny pracy). Konieczne byy osignicie dodatniej stopy procentowej, urealnienie kursu zotego i liberalizacja rynku walutowego136. Kolejnym etapem miaa by prywatyzacja przedsibiorstw, ktra wraz z szerszym otwarciem gospodarki na konkurencj zewntrzn miaa zwikszy ich efektywno. Warto wspomnie, e w sprawie szczegowych zasad programu itempa ich realizacji istniay rozbienoci midzy ekspertami, a take midzy stron polsk a MFW. Dotyczyy one m.in. polityki pacowej i metod kontroli pac137, poziomu kursu walutowego138, tempa komercjalizacji i prywatyzacji czy terminu wprowadzenia reform w ycie139. Program reform zosta wprowadzony 1 stycznia 1990 r. Pierwsze lata jego realizacji byy bardzo trudne. Cechowa je ujemny wzrost gospodarczy (w 1990 r. dochd narodowy spad o 4,9% w stosunku do 1989 r., w 1991 r. spadek PKB wynis 7%, od 1992 r. stopa wzrostu zacza by dodatnia)140, spadek produkcji przemysowej i rosnce bezrobocie. Utrzymywaa si wysoka inflacja. Najwyszy jej poziom odnotowano w 1990 r., kiedy wskanik cen towarw i usug konsumpcyjnych wynis 685,8 (rok poprzedni = 100). Inflacj t nazwano korekcyjn (po koniecznej wyrwnawczej podwyce cen, w latach nastpnych stopa inflacji miaa spada). W1991 r. wskanik cen nadal by wysoki (170,3). W nastpnych latach spada, cho jego poziom a do poowy lat 90. rednio przekracza 30%141. Walka z inflacj miaa sta si jednym z najistotniejszych celw Narodowego Banku Polskiego.
WARSZAWA
Status, zadania i dziaalno NBP w latach 19891997

Reformy systemu bankowego rozpoczte w kocu lat 80. obejmoway zasadniczo dwa kierunki dziaa: budow dwupoziomowego systemu bankowego ze zmian statusu i zakresu dziaalnoci NBP oraz wprowadzenie zmian w prawie bankowym, pozwalajcych na uformowanie si bankowoci komercyjnej. Jednostki gospodarcze i osoby fizyczne miay uzyska swobod wyboru banku, z kolei banki miay mie moliwo prowadzenia dziaalnoci bez dotychczasowych ogranicze. Zamierzano zliberalizowa polityk licencyjn wobec bankw prywatnych o charakterze
136 Ibidem,
s. 4950.
137 Chodzio m.in. o wysoko wskanika wzrostu pac, po ktrej przekroczeniu przedsibiorstwa pastwowe
miay paci dodatkowy podatek. Wedug strony polskiej zwikszenie wynagrodze nieobcione dodatkowym podatkiem miao wynosi 0,7 wskanika inflacji, wedug MFW 0,5 byo wartoci maksymaln; ostatecznie zdecydowano si na wspczynnik 0,3.
138 Strona
polska wskazywaa na kurs 12 00014 500 z za 1 USD, MFW uwaa ten poziom za wysoki, ostatecznie przyjto 9500 z za 1 USD. MFW opowiada si za utrzymaniem staego kursu przez 12 miesicy (minimum trzy miesice), strona polska proponowaa przyjcie staego kursu na czas nieokrelony. S. Gomuka, The IMF Supported Programs of Poland and Russia, 19901994. Principles, Errors and Results, Warsaw 1995, s. 1620. konieczne te byo porozumienie z MFW, istotne w sytuacji niskich rezerw walutowych i przewidywanej dewaluacji zotego. Std przyjto termin 1 stycznia 1990 r. W. Gadomski, Leszek Balcerowicz, Warszawa 2006, s. 128.
139 Balcerowicz optowa za 1 listopada 1989 r. Wedug S. Gomuki opracowanie ustaw wymagao wicej czasu,
140 Rocznik
Statystyczny 1991, Warszawa 1991, s. XXIVXXV; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 1998, Warszawa 1998, s. LVIIILIX, 509. Ze wzgldu na zmiany metodologii oblicze wrdach podawane s dla 1990 r. rne wielkoci, nawet 78-procentowy spadek PKB. G. Wjtowicz, A. Wjtowicz, Historia monetarna, op.cit., s. 206. cen towarw i usug konsumpcyjnych wynosi (rok poprzedni = 100): 1992 143,0; 1993 135,3; 1994 132,2; 1995 127,8. A do 2000 r. przekracza 10% w skali rocznej (z wyjtkiem 1999r. kiedy wynosi 7,3%). Rocznik Statystyczny 1995, Warszawa 1995, s. 316; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2001, Warszawa 2001, s. 329.
141 Wskanik
-54-

spek akcyjnych zakadanych przez podmioty krajowe i zagraniczne. Utworzenie dwupoziomowego systemu bankowego miao stworzy podstawy do wprowadzenia przez NBP narzdzi i metod realizacji polityki pieninej waciwych dla gospodarek rynkowych oraz oparcia relacji z bankami komercyjnymi na nowych zasadach. Wmiejsce metod administracyjnych (takich jak limitowanie kredytw i dyrektywne zasady ich udzielania) zamierzano wprowadzi instrumenty ekonomiczne stosowane w systemach rynkowych (stopa procentowa, rezerwy obowizkowe, operacje otwartego rynku i kurs walutowy)142. W 1988 r. podjto decyzj o wyczeniu z NBP czynnoci depozytowo-kredytowych i zbudowaniu nowych bankw komercyjnych dziki wykorzystaniu ponad 430 oddziaw operacyjnych NBP (w 1987 r. wydzielono ze struktur NBP Powszechn Kas Oszczdnoci)143. Nowo utworzone banki (byo ich dziewi) rozpoczy dziaalno z dniem 1 lutego 1989 r., tworzc trzon bankowoci komercyjnej. Pod koniec 1993 r. wydzielono z NBP Polski Bank Inwestycyjny, ktry przej przede wszystkim depozyty walutowe ludnoci przechowywane w NBP (w 1997 r. NBP podpisa umow o sprzeday akcji PBI Kredyt Bankowi). Ustawa Prawo bankowe ze stycznia 1989 r. wprowadzaa daleko idc liberalizacj wzakresie zakadania bankw komercyjnych (take z udziaem kapitau zagranicznego)144. Oczekiwano, e demonopolizacja rynku i odejcie od praktykowanej wpoprzednim systemie specjalizacji bankw pozwol na zbudowanie systemu opartego na modelu bankowoci uniwersalnej145. Okrelono zasady tworzenia nowych bankw (pastwowych, spdzielczych, w formie spek akcyjnych). Banki wformie spek akcyjnych mogy by tworzone za zgod Prezesa NBP (w porozumieniu zministrem finansw), wymogi kapitaowe wyznaczono na niskim poziomie. Nadzr nad bankami powierzono NBP146. W budowanym systemie bankowym NBP mia si sta bankiem centralnym ostatusie typowym dla bankw centralnych gospodarek rynkowych. Zakres jego funkcji i najwaniejsze cele okrelia ustawa z 31 stycznia 1989 r.147 Stanowia ona, e NBP jest centralnym bankiem pastwa, bankiem emisyjnym, centraln instytucj kredytow, rozliczeniow oraz dewizow (byo to powtrzenie zapisu statutu z1982r.). Nie zmieniono w stosunku do 1982 r. zasad nominacji wadz: prezesa NBP powoywa sejm na wniosek prezesa Rady Ministrw, a wiceprezesw premier na wniosek prezesa NBP . Istotnym novum byo wskazanie podstawowego celu NBP miao nim by wszczeglnoci umacnianie pienidza polskiego, inicjowanie kierunkw polityki pienino-kredytowej oraz wspdziaanie w ksztatowaniu i realizacji polityki gospodarczej pastwa148.
142 W.
Baka, Transformacja bankowoci polskiej w latach 19881995. Studium monograficzno-porwnawcze, Warszawa 1997, s. 30. s. 30. Prawo bankowe z 31 stycznia 1989 r., Dz.U. 1989, nr 4, poz. 21.
143 Ibidem, 144 Ustawa 145 P .
Wyczaski, Reformy sektora bankowego a transformacja do systemu rynkowego w Polsce, w: Gospodarka i demokracja w Polsce. Dojrzao i trwao instytucji, red. J. Kleer, A. Kondratowicz, Warszawa 2007, s. 141.
146 W maju 1989 r. w Centrali NBP utworzono Departament Nadzoru Bankowego, ktry na pocztku 1990r.
przeksztacono w Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego. 1989, nr 4, poz. 22. 5 i 6 ustawy o NBP .
147 Dz.U. 148 Art.
-55-

WARSZAWA
Wej
cie do gmachu NBP przy ul. witokrzyskiej w Warszawie, widok wspczesny
W gestii NBP znalazy si zasadnicze dla banku centralnego rodzaje czynnoci: emisja, ksztatowanie polityki pieninej, spenianie funkcji banku bankw i banku pastwa149. Jako bankowi emisyjnemu powierzono mu emisj biletw zotowych oraz uprawnienia w zakresie regulowania obiegu pieninego. Istotny by zapis dotyczcy prawa NBP do nabywania skarbowych papierw wartociowych; kwestia innych form kredytowania przez NBP rzdu nie zostaa uregulowana. Postulat zaniechania finansowania deficytu budetowego emisj pustego pienidza zawieray zaoenia polityki pieninej przygotowywane przez NBP i przedstawiane przez prezesa NBP Radzie Ministrw (ktra okrelaa swoje stanowisko), a nastpnie sejmowi (wraz ze stanowiskiem rzdu). Szczegowe zasady polityki pieninej uchwala sejm wraz z ustaw budetow150. W zakresie polityki walutowej i dewizowej NBP mia wspdziaa z rzdem. W sprawach walutowych decydujcy gos mia rzd. Wjego kompetencji pozostawiono zasady ustalania i stosowania podstawowego kursu walutowego, okrelanego przez prezesa NBP w porozumieniu z ministrem finansw i wsppracy gospodarczej z zagranic. NBP by te administratorem pastwowej rezerwy dewizowej. Rzd mia prawo badania i zatwierdzania bilansu NBP . Jako bank bankw NBP mia okrela zasady ich refinansowania, ksztatowa polityk stp procentowych oraz rezerw obowizkowych. Wany by te zapis ustawy nakadajcy na NBP odpowiedzialno za waciwe funkcjonowanie i rozwj systemu bankowego (art. 6, ust. 2). Jako bank pastwa NBP mia wspdziaa w ksztatowaniu polityki gospodarczej pastwa. Do jego zada naleao ponadto opiniowanie projektu ustawy budetowej
149 H. 150 R.
Gronkiewicz-Waltz, Bank centralny od gospodarki planowej do rynkowej. Zagadnienia administracyjno-prawne, Warszawa 1992, s. 24. Kaszubski, Ewolucja polskiej bankowoci, op.cit., s. 65.
-56-

i bilansu patniczego, zdefiniowane ustaw obowizki z zakresu polityki walutowej idewizowej, opracowywanie bilansu patniczego, prowadzenie obsugi kasowo-rozliczeniowej jednostek budetu centralnego, realizowanie interesw pastwa oraz reprezentowanie go w midzynarodowych instytucjach finansowych151. Po kilku latach okazao si, e cz regulacji wymaga nowelizacji dostosowujcej status banku centralnego i zakres jego funkcji do dynamicznie zmieniajcej si sytuacji. Zmian dokonano w 1992 r.152 Wprowadzono zapisy wzmacniajce niezaleno NBP . Dotyczyy one kadencyjnoci prezesa NBP (6 lat); powoywa go sejm na wniosek prezydenta; precyzyjnie okrelono warunki jego odwoania. Poszerzono kompetencje banku centralnego w zakresie regulacji systemu bankowego, wyposaajc go wnarzdzia pozwalajce na wzmocnienie jego stabilnoci (licencjonowanie bankw, normy ostronociowe, kontrola przepyww kapitaowych) oraz umoliwiajce zwikszenie skutecznoci polityki pieninej153. Priorytetowym celem polityki pieninej NBP realizowanym po 1989r. byo systematyczne obnianie inflacji. Cel ten realizowano w zmieniajcym si otoczeniu gospodarczym i instytucjonalnym, krajowym i midzynarodowym, wymuszajcym dostosowywanie strategii i taktyki prowadzenia polityki monetarnej. Istotn cezur stanowi tu 1997 r., kiedy przeprowadzono zasadnicze zmiany prawnych warunkw dziaalnoci NBP154. Mona stwierdzi, e w pierwszym okresie dominowao podejcie eklektyczne: koncentrowano si na oddziaywaniu na poziom cen przez: wpywanie na poda pienidza, dziaania na rzecz stabilizacji kursu, utrzymywanie stp procentowych na poziomie dajcym realn dodatni stop oprocentowania depozytw terminowych. W polityce pieninej NBP wykorzystywa zarwno metody ekonomiczne, jak i administracyjne; dopiero od 1993 r. zaczy dominowa instrumenty rynkowe155. Od 1996 r. NBP zacz wyznacza oprcz celw bezporednich i porednich cele operacyjne prowadzonej polityki monetarnej. Celem bezporednim byo nadal ograniczanie inflacji, porednim kontrola poday pienidza w warunkach kroczcej dewaluacji zotego, celem operacyjnym kontrola poday pienidza rezerwowego (podporzdkowano jej oddziaywanie na krtkoterminowe rynkowe stopy procentowe)156. Po 1997 r. polityk pienin oparto na strategii tzw. bezporedniego celu inflacyjnego. Na przeomie lat 80. i 90. NBP koncentrowa si na opanowaniu bardzo wysokiej inflacji i przywrceniu rwnowagi pieninej. Realizacja tych zada odbywaa si za pomoc kontroli masy pienidza w obiegu tak, by bya dostosowana do
151 H.
Gronkiewicz-Waltz, Bank centralny, op.cit., s. 24.
152 Ustawa 153 R.
o Narodowym Banku Polskim, Dz.U. 1992, nr 72, poz. 360; Ustawa Prawo bankowe, Dz.U. 1992, nr 72, poz. 359.
Kaszubski, Ewolucja polskiej bankowoci, op.cit., s. 69. Dopuszczono moliwo kredytowania wydatkw budetu przez zakup weksli skarbowych (do 2% planowanych wydatkw budetu).
154 W
literaturze mona spotka bardziej szczegowe periodyzacje dziaalnoci NBP i prowadzonej przeze polityki monetarnej. Cezur 1997 r. uwaa si za najistotniejsz zarwno z powodu zmian warunkw instytucjonalnych, jak i celw polityki pieninej. Por. R. Kokoszczyski, Wspczesna polityka pienina w Polsce, Warszawa 2004, s. 22223; G. Wjtowicz, Narodowy Bank Polski w okresie transformacji, w:Bankowo centralna od A do Z, red. R. Kokoszczyski, B. Pietrzak, Warszawa 2007, s. 128. Kokoszczyski, Wspczesna polityka pienina, op.cit., s. 217, 219, 224. Sobol, Polityka pienina Narodowego Banku Polskiego w drodze do Euro, Warszawa 2008, s. 106.
155 R. 156 M.
-57-

realnego wzrostu produktu krajowego brutto z uwzgldnieniem dynamiki cen157. Kolejnym zadaniem NBP byo wspdziaanie z rzdem w zakresie stabilizacji kursu walutowego (uznano j za poredni cel inflacyjny). W 1989 r. wprowadzono ograniczon wymienialno zotego i system jednolitego kursu walutowego (w 1990r. dolar by utrzymywany na staym poziomie 9500 z jako kotwica antyinflacyjna), dokonano liberalizacji obrotu dewizowego158. Urealniono te stopy procentowe, kadc szczeglny nacisk na ochron realnej wartoci oszczdnoci przed skutkami inflacji.
Tabela 7. Stopy procentowe w latach 19851990 (w stosunku rocznym)
Wyszczeglnienie Kredyt refinansowy NBP rednia stopa kredytowa 1985 4,0 6,2 1986 4,0 6,3 1987 4,0 6,7 1988 6,0 10,5 1989 61,3 49,4 1990 103,8 66,7
WARSZAWA
rdo: Finanse 19851990, Warszawa 1992, s. XVIXVII.
Podstawowym dokumentem okrelajcym najwaniejsze parametry polityki pieninej byy zaoenia polityki pieninej na dany rok kalendarzowy. NBP przedkada ich projekt rzdowi i sejmowi, ktre miay wpyw na ich ostateczny ksztat. Wpyw NBP na okrelanie celu finalnego w postaci rocznej inflacji by symboliczny; by on de facto wskazywany przez ministra finansw w projekcie ustawy budetowej159. Okazywao si, e wpyw czynnikw politycznych na polityk pienin NBP by duy, a niezaleno NBP w praktyce niewielka160. Na pocztku procesu transformacji NBP dysponowa de facto dwoma instrumentami polityki pieninej: kredytami refinansowymi oraz rezerw obowizkow161. Kredyt refinansowy by podstawowym rdem zasilania bankw wpienidz (w 1989 r. bezporednie refinansowanie bankw przez NBP byo bardzo wysokie, obejmowao 65% kredytu udzielanego podmiotom gospodarczym), a jego oprocentowanie stanowio dla bankw istotny punkt odniesienia. Duy udzia kredytu refinansowego w pasywach bankw niekorzystnie wpywa na ksztatowanie si konkurencji midzybankowej, osabia denia do pozyskania depozytw od ludnoci i przedsibiorstw oraz ogranicza zakres rynkowej alokacji kredytu162. Na przeomie 1989 i 1990 r. NBP podj dziaania majce na celu przebudow systemu i metod refinansowania bankw163. Dokonano konwersji kredytu refinansowego iodstpiono od bezporedniego udzielania go bankom; aby uatwi rozwizywanie przejciowych problemw z pynnoci, wprowadzono kredyt lombardowy udzielany
157 A.
Wjtowicz, G. Wjtowicz, Historia monetarna, op.cit., s. 205209; M. Sobol, Polityka pienina, op.cit., s. 105106.
158 Ustawa 159 P .
Prawo dewizowe zostaa uchwalona ju w lutym 1989 r. (Dz.U. nr 6, poz. 33), zmieniona wgrudniu 1989 r. (Dz.U. 74, poz. 441). Szpunar, Polityka pienina. Cele i warunki skutecznoci, Warszawa 2000, s. 213. Kaszubski, Ewolucja polskiej bankowoci, op.cit., s. 65. Polaski, B. Pietrzak, B. Woniak, System finansowy w Polsce, Warszawa 2004, s. 150.
160 R. 161 Z. 162 P .
Wyczaski, M. Goajewska, Polski system bankowy 19901994, Warszawa 1995, s. 39 i nast.
163 Ustawa
z 28 grudnia 1989 r. o uporzdkowaniu stosunkw kredytowych (Dz.U. nr 74, poz. 440) zlikwidowaa wikszo tytuw do preferencyjnych kredytw i ulg w oprocentowaniu.
-58-

bankom pod zastaw pastwowych papierw wartociowych (w 1990 r. banki z niego nie skorzystay). Wprowadzono te kredyt redyskontowy zakadano, e w przyszoci stanie si on podstawow form kredytowania gospodarki przez NBP . W ten sposb miejsce kredytu refinansowego zaczy zajmowa kredyt lombardowy i redyskontowy, a ich oprocentowanie stao si jednym z instrumentw regulacji rynku pieninego. O rynkowym charakterze kredytu lombardowego iredyskontowego mona mwi jednak dopiero od lat 19931994164. Utrzymujca si dua nadpynno sektora bankowego i trudnoci ze zmniejszaniem inflacji za pomoc narzdzi ekonomicznych, zwaszcza ograniczone moliwoci ich wykorzystania i niedostateczna skuteczno, skoniy NBP do wykorzystania narzdzi administracyjnych. Wprowadzono tzw. puapy kredytowe, okrelajce grn granic akcji kredytowej bankw. Do 1992 r. NBP ucieka si te do administracyjnego narzucania bankom wysokoci ich stp procentowych165. Kolejnym instrumentem stosowanym od 1989 r. bya stopa rezerw obowizkowych. Dc do utrzymywania poday pienidza w okrelonych granicach, NBP dokonywa czstych podwyek stopy a do maksymalnej ustawowej granicy (30%). Potem starano si zmniejszy czstotliwo zmian (tabela 8), poniewa wpywao to negatywnie na dziaalno bankw. W 1994 r. zmienione zostay zasady naliczania rezerw, dopuszczono ich wykorzystywanie do biecych rozlicze pieninych, nastpia te konsolidacja rodkw zgromadzonych przez banki w NBP . Przyczynio si to do zmniejszania trudnoci patniczych bankw, zwizanych z regulowaniem zobowiza w rozliczeniach midzybankowych, oraz wpyno na popraw pynnoci systemu bankowego166. Budowa dwupoziomowego systemu bankowego umoliwia utworzenie midzybankowego rynku pieninego instytucji koniecznej do prowadzenia polityki pieninej metodami rynkowymi. Jako jego pierwszy segment pojawi si rynek depozytw midzybankowych167. Dla dalszego rozwoju rynku pieninego konieczne byo usprawnienie zawierania krtkoterminowych transakcji oraz rozlicze midzy bankami przez konsolidacj ich rachunkw. Budow rynku midzybankowego zakoczono w 1995 r.; jego sprawne funkcjonowanie stao si moliwe dziki powoaniu w 1992 r. Krajowej Izby Rozliczeniowej168. W lipcu 1990 r. NBP zacz stosowa operacje (przypominajce operacje otwartego rynku) polegajce na cotygodniowej aukcyjnej sprzeday (skupie) krtkoterminowych weksli (bonw pieninych NBP). Pojawienie si w 1991 r. deficytu budetowego zmusio rzd do wprowadzania nowych instrumentw jego finansowania (bony skarbowe), nabywanych przez banki komercyjne i sektor niefinansowy. Umoliwio to zastosowanie przez bank centralny w 1992 r. pocztkowo na niewielk skal klasycznych instrumentw oddziaywania na pynno finansow bankw komercyjnych operacji otwartego rynku. W grudniu 1992 r. prezes NBP wyda
164 R.
Kokoszczyski, Wspczesna polityka pienina, op.cit., s. 216. W pierwszych latach w strukturze kredytw NBP dominowa kredyt refinansowy; kwoty kredytu lombardowego wzrosy w drugiej poowie dekady, kwoty kredytu redyskontowego pozostay w sumie stabilne. by minimalny poziom oprocentowania depozytw i maksymalny poziom oprocentowania kredytw. H. Gronkiewicz-Waltz, Bank centralny, op.cit., s. 110111; P . Wyczaski, M. Goajewska, Polski system, op.cit., s. 53 i nast. Kokoszczyski, Wspczesna polityka pienina, op.cit., s. 213214. tego rodzaju transakcj przeprowadzono w marcu 1989 r. Por. R. Kokoszczyski, Wspczesna polityka pienina, op.cit., s. 213. s. 214.
165 Okrelany
166 R.
167 Pierwsz 168 Ibidem,
-59-

stosowne zarzdzenie regulujce zasady ich stosowania169. W 1993 r. powoano Komitet Koordynacji Operacji Otwartego Rynku; operacje te zaczy by coraz waniejszym narzdziem ograniczania pynnoci bankw i co za tym idzie kreacji pienidza oraz stopy inflacji, a od 1994 r. take kontroli rynkowych stp procentowych.
Wykres 8. Stopy NBP w latach 1990 1997
100 95 90 85 80 75 70 65 60 55 50 45 40 35 30 25 20
WARSZAWA
w % w stosunku rocznym
1991 2 VIII
Kredyt renansowy
Redyskonto weksli
Kredyt lombardowy
Uwaga: w styczniu 1990 r. stopa refinansowa wynosia 432% w stosunku rocznym, a redyskontowa 196%, w lutym odpowiednio 240% i 96%, w marcu 120% i 64%. rdo: Biuletyn Informacyjny NBP 1991, Warszawa 1992, tabl. 1; Biuletyn Informacyjny NBP 1992, Warszawa 1994, s. 6364; Raport Roczny NBP 1994, Warszawa 1995, s. 93; Raport Roczny NBP 1996, Warszawa 1997, s. 111; Instrumenty banku centralnego 19932008, www.nbp.pl/statystyka/Instrumenty/ Instrumenty.
Tabela 8. Stopa rezerw obowizkowych w latach 19891997 (w %)

31 III 1995 1990 31 X 1994 1 III 1989 1 VIII 1 XII 15 X 1 III Wkady 1 IX 1992 1 X 1991 1 V 1992 1 IV
30 VI 1996
28 II 1997 20 9
Biece Oszczdnociowe Terminowe
15 10 5
9 9 9
15 15 15
30 17 7
30 20 8
30 30 10
30 25 10
25 10
23 10
20 10
20 9
17 9
Uwaga: wyszy poziom stopy rezerw obowizkowych od wkadw biecych w porwnaniu ze stop rezerw obowizkowych od wkadw terminowych mia skania banki do pozyskiwania depozytw terminowych istopniowego zwikszania ich udziau w oglnych kwotach depozytw. rdo: Biuletyny Informacyjne NBP i Raporty Roczne NBP.
169 Zarzdzenie
prezesa NBP z grudnia 1992 r. w sprawie Regulaminu aukcyjnego obrotu papierami wartociowymi midzy NBP a bankami. Operacje otwartego rynku polegay na zakupie (sprzeday) przez bank centralny krtkoterminowych skarbowych papierw wartociowych. Miay charakter warunkowy ikrtkoterminowy (bony skarbowe byy kupowane bd sprzedawane bankom na okres od 2 do 14 dni, anastpnie dokonywana bya operacja odwrotna). Prawo Bankowe. Ustawa o Narodowym Banku Polskim. Przepisy zwizkowe, Lublin 1993, s. 126 i nast.
-60-
31 V 1997 29 11
1997 4 VIII
1990 21 XI
1990 1 VII
1991 5 VII
1992 1 VII
1990 1 IV
1990 1 VI
1992 1 VI
1993 21 II
1995 21 II
1991 1 II
1991 19 IX
1990 15 X
1990 1 V
1991 1 V
1994 13 V
1996 8 I
17 VII
18 IX
29 V

W analizowanym okresie zasadniczo zmienia si polityka kursowa. Od 1991 r. jej gwnymi konkurencyjnymi celami byy: utrzymanie wzrostu rezerw dewizowych na bezpiecznym poziomie, stymulowanie zdolnoci eksportowych gospodarki oraz ograniczanie moliwoci inflacyjnego wpywu dewaluacji na gospodark. W maju 1991 r. dokonano dewaluacji zotego (z 9500 z za USD do 11 100 z za USD); jego kurs usztywniono wobec koszyka piciu walut170. W padzierniku 1991r. wprowadzono system pezajcej (codziennej) dewaluacji kursu centralnego NBP wobec koszyka walut; zoty by dewaluowany stosownie do tempa inflacji171. Pogorszenie sytuacji w polskim handlu zagranicznym spowodowao podjcie w lutym 1992 r. decyzji oponownej skokowej dewaluacji zotego (o 12%). Ponadto w styczniu 1992 r. banki komercyjne uzyskay moliwo swobodnego (cho z pewnymi ograniczeniami) ustalania kursu zotego w zawieranych przez siebie transakcjach dewizowych172. Regulacje te miay suy powstaniu midzybankowego rynku walutowego. By zwikszy skuteczno i elastyczno polityki antyinflacyjnej, w poowie lat 90. wprowadzono zmiany polityki kursowej, moliwe dziki wysokiemu przyrostowi rezerw dewizowych NBP173. W warunkach staej aprecjacji zotego174 jesieni 1994r. podjto decyzj o obnieniu tempa miesicznej dewaluacji kursu centralnego (do 1,2%), awiosn 1995 r. o poszerzeniu rnicy midzy kursem kupna i sprzeday walut przez NBP (z 1% do 4%) oraz pasma odchyle midzybankowego kursu zotego od kursu banku centralnego (do 7%)175. Na przeomie 1995 i 1996r. dokonano rewaluacji kursu centralnego (o 6%) i obniono tempo jego dewaluacji do 1% miesicznie. System pezajcego pasma (jednoprocentowa stopa dewaluacji zpasmem odchyle 7%) obowizywa do 1997 r.176 Przyjty mechanizm dodatkowo wzmacniano przez czste interwencje NBP na midzybankowym rynku dewizowym w sytuacjach nadmiernej aprecjacji rynkowego kursu zotego. Polityka kursowa bya podporzdkowana nie tyle przeciwdziaaniu inflacji, ile ograniczaniu tempa narastania deficytu w obrotach biecych i miaa na celu popraw efektywnoci eksportu i pogorszenie opacalnoci importu177. Do istotnych zada NBP w analizowanym okresie naleaa take kontrola prawidowego funkcjonowania systemu bankowego, realizowana przez nadzr
170 Zoty 171 NBP
przed denominacj 1995 r. Struktura koszyka zaleaa od roli walut w polskim handlu zagranicznym: 45% udziau mia dolar USA, 35% niemiecka marka, 10% funt brytyjski, po 5% frank francuski i frank szwajcarski. ogasza tempo dewaluacji w skali miesicznej. Starano si, by bya ona bliska 1,8%. Miesiczne tempo dewaluacji miao kompensowa cz rnicy midzy inflacj w Polsce i u gwnych partnerw handlowych. Por. R. Kokoszczyski, Wspczesna polityka pienina, op.cit., s. 229.
172 Dzienne 173 Wzrost
kursy kupna i sprzeday stosowane przez banki nie mogy odchyla si od redniego dziennego kursu NBP wicej ni o 2%. Biuletyn Informacyjny NBP 1992, op.cit., s. 30.
rezerw dewizowych obserwowano od 1994 r. Wiza si z napywem kapitau zagranicznego wpostaci inwestycji bezporednich i portfelowych. Od 1995 r. NBP organizowa tzw. sesje fixingowe, na ktrych dokonywa zakupw (sprzeday) walut, w rezultacie czego odnotowano znaczny wzrost wartoci zotego. Kurs walutowy ustala odtd NBP i by on stosowany w transakcjach z bankami komercyjnymi. Ponadto wystpujca nadwyka pynnoci na rynku midzybankowym zmuszaa NBP do jej absorbowania przez sprzeda wasnych bonw pieninych. Na rynku walutowym wystpowaa tendencja do aprecjacji zotego w stosunku do gwnych walut. (deprecjacj) zotego ujmowano jako realne zmiany kursu liczone wedug metodologii MFW. Mimo dewaluacji, do 1998 r. przewaaa tendencja aprecjacyjna zoty si wzmacnia. Zmiany kursu podaje G. Wjtowicz, Narodowy Bank Polski w okresie transformacji, w: Bankowo centralna od A do Z, op.cit., s. 144. Informacyjny NBP 1994, Warszawa 1995, s. 2728. Roczny NBP 1997, Warszawa 1998, s. 1920. s. 1920.
174 Aprecjacj
175 Biuletyn 176 Raport 177 Ibidem,
-61-

bankowy oraz polityk licencyjn. Pocztkowo nadzr by mikki (stosowano zalecenia, opracowywano procedury, normy itd.), a polityka licencyjna liberalna miaa sprzyja powstawaniu nowych podmiotw i rozwojowi konkurencji na rynku usug bankowych. W latach 19891992 wydano 72 pozytywne decyzje o utworzeniu bankw z kapitaem polskim i 9 bankw z kapitaem zagranicznym178. W systemie bankowym w krtkim okresie pojawio si wiele nowych podmiotw (tabela 9).
Tabela 9. Banki komercyjne w 1990 i 1992 r. Stan na koniec roku
Wyszczeglnienie Banki pastwowe Bank pastwowo-spdzielczy (Bank Gospodarki ywnociowej) Banki w formie spek akcyjnych Banki w formie spek akcyjnych z udziaem kapitau zagranicznego a Dziaajce lub bdce w stadium organizacji. rdo: A. Jezierski, C. Leszczyska, Pienidz i banki 1945 2000, w: Historia Polski w liczbach, t. II, Gospodarka, op.cit., s. 584; Biuletyn Informacyjny NBP 1992, s. 23. 1990 11 1 46 3 1992a 2 1 76 8
WARSZAWA
W niedugim czasie okazao si, e wiele z nich nie radzi sobie w pocztkowym okresie reform gospodarczych. Problem trudnych kredytw pojawi si te wbankach pastwowych. Sytuacja wymagaa rewizji Prawa bankowego i zaostrzenia polityki licencyjnej NBP . W 1992 r. kompetencje NBP zostay wzmocnione, prezes NBP zyska instrumenty rzeczywistego oddziaywania na banki komercyjne, podniesiono wymogi kapitaowe wobec nowych bankw, zaostrzono nadzr bankowy179. NBP musia si te podj we wsppracy z Ministerstwem Finansw trudnego procesu sanowania polskiej bankowoci. Trwa on kilka lat, dotyczy bankw komercyjnych i spdzielczych. Przyjto w tym okresie wiele nowych regulacji ostronociowych (wprowadzono normy dopuszczalnego ryzyka walutowego w dziaalnoci bankw, tworzenie rezerw na aktywa obcione ryzykiem). NBP udziela wsparcia finansowego w postaci kredytw bd zwolnie rodkw rezerwy obowizkowej, wspomaga te proces przejmowania sabszych bankw przez silniejsze oraz prowadzon restrukturyzacj180. W1995 r. wesza w ycie ustawa o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym, ktry przej odpowiedzialno za depozyty klientw bankw oraz obowizek finansowania dziaa naprawczych bankw. Do NBP naleao opiniowanie wnioskw kierowanych przez banki do BFG181. Dziaania podjte w latach 19911995 pozwoliy uchroni system bankowy przed gbokim kryzysem. Przyjte regulacje i zdobyte dowiadczenia przyczyniy
178 Biuletyn
Informacyjny NBP 1992, op.cit., s. 22.
179 Nowelizacja
ustaw bankowych zostaa przeprowadzona w lutym i maju 1992 r. Wzmocnione zostay uprawnienia nadzoru bankowego, ucilono zasady tworzenia nowych bankw, normy koncentracji kredytw i innych wierzytelnoci bankowych, normy przezornoci bankowej. Okrelono uprawnienia prezesa NBP w zakresie ustalania oglnych warunkw otwierania i prowadzenia rachunkw bankowych. Zaostrzono wymagania przy wydawaniu decyzji o utworzeniu nowych bankw, dotyczce zwaszcza wysokoci kapitau wasnego banku, dokumentowania rda jego pochodzenia, wiarygodnoci zaoycieli. Biuletyn Informacyjny NBP 1992, op.cit., s. 22. latach 19911997 procesy naprawcze pomylnie zakoczyo 17 bankw w formie spek akcyjnych, w 14 bankach byy one kontynuowane. W grupie bankw spdzielczych procesy naprawcze dotyczyy niemal 300 podmiotw. Raport Roczny NBP 1997, op.cit., s. 27. Roczny NBP 1997, op.cit., s. 2627.
180 W
181 Raport
-62-
20 tys. z, emisja z 1989 r.
1 mln z, emisja z 1993 r.
-63-

WARSZAWA
2 mln z, emisja z 1989 r.
si do stworzenia efektywnego nadzoru bankowego i stabilnego systemu bankowego. Towarzyszyy temu dziaania na rzecz budowy infrastruktury informacyjnej iinformatycznej, nowych zasad ksigowoci, systemu rozrachunkw midzybankowych itd. Skuteczno polityki pieninej NBP w analizowanym okresie bya ograniczona, zwaszcza w pocztkowej fazie transformacji, przy czym dotyczyo to przede wszystkim realizacji celu w postaci kontroli poday pienidza (tabela 10). Take faktyczna stopa inflacji bya wysza od zakadanej, cho rnice z upywem lat malay.
Tabela 10. Planowana oraz rzeczywista inflacja i poda pienidza w latach 19901997
Lata 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 In zao 95,0 32,0 36,9 32,2 23,0 17,0 17,0 13,0 ona acja (w %) faktyczna 249,3 60,4 44,3 37,6 29,5 21,6 18,5 13,2 Przyrost poda zao ony 4,1 8,5 12,7 15,0 15,516,9 17,1 23,0 27,428,6
a y pienidza (w mld z)
faktyczny 10,3 9,0 15,0 14,8 21,4 26,9 30,5 39,8
a W 1990 r. pienidz krajowy, od 1991 r. agregat M2. rdo: R. Kokoszczyski, Wspczesna polityka pienina, op.cit., s. 232.
-64-

Na wystpowanie powyszych rnic miao wpyw wiele czynnikw182. Nie najlepsza bya koordynacja polityki monetarnej oraz polityki gospodarczej i fiskalnej ustalanych przez rzd i sejm, ktre zwaszcza w pocztkowym okresie narzucay ambitne cele inflacyjne. W sumie niezaleno banku centralnego w zakresie wskazywania celw (czasem take stosowanych instrumentw) bya ograniczona. Inn przyczyn byy trudnoci z waciwym prognozowaniem procesw ekonomicznych i realnoci przyjmowanych zaoe. Wynikao to z samej dynamiki procesw transformacyjnych, ale te niedoskonaoci warsztatu analitycznego. Kolejnym utrudnieniem by niski stopie rozwoju rynku i instrumentw polityki pieninej. Do 1993 r. nie mona byo stosowa polityki zorientowanej na realizacj bezporednich celw operacyjnych, gdy do tego niezbdny by pewien minimalny stopie rozwoju rynku, pozwalajcy na zastosowanie waciwych narzdzi183. Inn przyczyn byy procesy gospodarcze, niezalene od polityki monetarnej banku centralnego. Dotyczyo to m.in. zmian sytuacji w dziedzinie obrotw patniczych, na przykad wzrostu rezerw dewizowych w latach 19941995, spowodowanego nadwyk w obrotach biecych bilansu patniczego oraz napywem kapitaw. Z kolei w 1997 r. nastpio istotne pogorszenie si obrotw biecych. Na sytuacj wewntrzn wpywa te kryzys walutowy w1996r. na tzw. rynkach wschodzcych. Niezadowalajca skuteczno prowadzonej kontroli poday pienidza skaniaa NBP do rewizji jej zasad. Stao si to moliwe w poowie lat 90. w warunkach ustabilizowania kursu walutowego i wysokiego poziomu rezerw dewizowych. Wpolityce pieninej na 1996 r. wprowadzono z inicjatywy NBP nowy ukad celw: celem bezporednim pozostawaa inflacja, celem porednim by przyrost poday pienidza ogem, aoperacyjnym przyrost poday pienidza rezerwowego. Istotnym novum byo ustalenie po raz pierwszy celu operacyjnego w postaci wytycznych dotyczcych przyrostu pienidza rezerwowego, w miejsce stabilizowania krtkookresowych stp procentowych184. Zasady te zostay zaakceptowane wuchwaach sejmu w sprawie zaoe polityki pieninej na lata 19961997185. Jak pokazuj dane w tabeli 10, w latach tych udao si zrealizowa cel inflacyjny niemal w planowanej wysokoci, natomiast rzeczywista poda pienidza znacznie przekraczaa zakadane wielkoci. Okazao si te, e wpyw stosowanych przez NBP narzdzi (stp procentowych istopy rezerwy obowizkowej) na stopy bankw komercyjnych by niezadowalajcy. Doprowadzio to do rewizji celw polityki pieninej w 1997 r.
182 Oceny
polityki NBP znajdziemy niemal w kadym opracowaniu dotyczcym polityki pieninej czy systemu bankowego, ich analiza przekracza ramy niniejszej publikacji. Przegld stanowisk zawieraj cytowane opracowania: Baki, Gronkiewicz-Waltz, Kaszubskiego, Kokoszczyskiego, Polaskiego, Pietrzaka i Woniak, Sobol, Szpunara, Wjtowicza. Oceny dziaalnoci NBP w zakresie nadzoru zawieraj m.in. prace W. Baki (Transformacja bankowoci, op.cit.), L. Grala (Nadzr bankowy, Warszawa 1995); Z. Dobosiewicza (Podstawy bankowoci, Warszawa 1994); A. Mikos (Ustrojowa pozycja banku centralnego w Polsce, Warszawa 2006). Zazwyczaj zwraca si uwag na bdy popenione wpierwszym okresie transformacji. Polaski, B. Pietrzak, B. Woniak, System finansowy, op.cit., s. 149.
183 Z.
184 Raport
Roczny NBP 1997, op.cit., s. 13. Uzasadnieniem nowego systemu celw bya maa skuteczno dotychczasowej polityki jednoczesnego oddziaywania na poda pienidza i stopy procentowe. M. Sobol, Polityka pienina, op.cit., s. 107. w uchwale w sprawie polityki pieninej na rok 1996 istotnie zmieni wskaniki inflacji, poday pienidza ogem i pienidza rezerwowego. W 1997 r. sejm dokona korekty wskazanego przez NBP przyrostu poday pienidza rezerwowego (NBP wskazywa warto w przedziale 5,27,5 mld z, sejm wskaza 6,6 mld z). Por. Raport Roczny NBP 1997, op.cit., s. 1213; R. Kokoszczyski, Wspczesna polityka pienina, op.cit., s. 235.
185 Sejm
-65-

Wanym wydarzeniem bya przeprowadzona w 1995 r. denominacja zotego, czyli wprowadzenie do obiegu nowych znakw pieninych zastpujcych stare zote wstosunku 1:10 000186. Wedug tej samej relacji przeliczono ceny, pace, wszelkie nalenoci, zobowizania i prawa majtkowe. NBP przeprowadzi szerok akcj informacyjn (wielu Polakw pamitao ze dowiadczenia z wymiany z1950 r.), dziki czemu caa skomplikowana operacja przebiega spokojnie i bez zakce.
WARSZAWA
Status, zadania i dziaalno NBP po 1997 r.

W poowie lat 90. coraz realniejsze stawao si wejcie Polski do Unii Europejskiej. W lutym 1994 r. wszed w ycie podpisany w 1991 r. ukad stowarzyszeniowy187. Wokresie stowarzyszenia miano stworzy waciwe ramy dla stopniowej integracji Polski ze Wsplnot; proces ten mia si zakoczy uzyskaniem przez Polsk penego czonkostwa. W okresie przejciowym przewidywanym na 10lat Polska miaa wprowadzi niezbdne dostosowania umoliwiajce spenienie okrelonych warunkw ekonomicznych i prawnych (ugruntowanie gospodarki rynkowej, spenienie norm dotyczcych m.in. swobodnego przepywu towarw, zblienie przepisw prawnych itp.). W kwietniu 1994 r. Polska zoya formalny wniosek oczonkostwo, rok pniej otrzymaa wykaz wymogw dla przyszych czonkw zwany Bia Ksig (opublikowano go w czerwcu 1995 r. na szczycie w Cannes). Kilka lat wczeniej, w 1992 r. kraje Europejskiej Wsplnoty Gospodarczej podpisay w Maastricht Traktat o Unii Europejskiej, ktry zawiera postanowienia dotyczce dalszego etapu integracji, polegajcego na budowie Unii Gospodarczej iWalutowej188. Uczestnictwo w UGW zostao obwarowane spenieniem kryteriw zbienoci gospodarczej (konwergencji), ktre dotyczyy m.in. polityki budetowej (zakaz finansowania przez bank centralny deficytu budetowego oraz udzielania kredytw przedsibiorstwom i instytucjom sektora publicznego), wysokoci deficytu budetowego i dugu publicznego oraz kryteriw z zakresu polityki monetarnej (niska inflacja, niskie stopy procentowe)189. Traktat przewidywa, e w przyszej unii bdzie realizowana jednolita polityka pienina, ktr mia prowadzi Europejski System Bankw Centralnych miay go tworzy Europejski Bank Centralny oraz narodowe banki centralne. W traktacie przyjto, e polityka pienina ESBC powinna by
186 Ustaw 187 Ukad
o denominacji zotego sejm uchwali w lipcu 1994 r. (Dz.U. 1994, nr 84, poz. 386). Wykonanie operacji powierzono NBP . Biuletyn Informacyjny NBP 1994, op.cit., s. 4041.
stowarzyszeniowy zosta podpisany 16 grudnia 1991 r. Jego cz handlowa w postaci tzw. umowy przejciowej wesza w ycie 1 marca 1992 r., cay ukad dwa lata pniej (po ratyfikacji przez polski sejm w lipcu 1992 r. oraz zatwierdzeniu przez Parlament Europejski i ratyfikacji przez parlamenty pastw czonkowskich). Na szczycie w Kopenhadze w 1993 r. ustalono, e Polska, podobnie jak inne pastwa znaszej czci Europy, moe zosta czonkiem Unii po spenieniu okrelonych wymogw. Por. L. Ciamaga, Stowarzyszenie Polski ze Wsplnot szanse i zagroenia, w: Unia Europejska, red. K. Michaowska-Gorywoda, Warszawa 1997, s. 435. podpisay w lutym 1992 r. pastwa czonkowskie Unii. Sta si podstaw prawn utworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej. kryteria fiskalne byy nastpujce: deficyt budetowy nie mg przekracza 3% PKB, dug publiczny 60% PKB. Kryteria konwergencji dotyczyy te stabilnoci cen, kursu walutowego, poziomu dugookresowych stp procentowych, przy czym punktem odniesienia miaa by rednia dla tych kategorii w najbardziej stabilnych pod tym wzgldem pastwach Unii. A. Maecki, Od zotego do euro, Pozna 2005, s. 101103.
188 Traktat
189 Przyjte
-66-
10 z, emisja z 1994 r.
200 z, emisja z 1994 r.
-67-

ukierunkowana na realizacj celu antyinflacyjnego, uznano te, i warunkiem jej skutecznoci bdzie zapewnienie ESBC penej niezalenoci. Ze wzgldu na to, e ESBC miay wsptworzy banki narodowe, zobowizano kraje czonkowskie do przeprowadzenia zmian w ustawodawstwie gwarantujcych im odpowiedni autonomi, jeszcze przed ustanowieniem unii walutowej190. Okrelono te etapy i kalendarz budowy UGW. W trakcie tego procesu miaa nastpowa koordynacja polityki pieninej i wzmocnienie wsppracy bankw centralnych191. Ustalono, e w ocenie, czy dany kraj spenia warunki przystpienia do UGW, bd stosowane cztery kryteria: wysoki stopie stabilnoci cen, niewystpowanie nadmiernego deficytu budetu i dugu publicznego, spenienie kryterium kursu walutowego oraz legitymowanie si trwaym charakterem osignitej zbienoci w wyniku udziau kraju czonkowskiego w mechanizmie kursowym Europejskiego Systemu Walutowego przez co najmniej dwa lata, znajdujcym odbicie w poziomie dugoterminowych stp procentowych192. W marcu 1998 r. Polska zostaa zaproszona do negocjacji w sprawie penego czonkostwa. Pierwszy etap prac (przed rozpoczciem waciwych negocjacji) dotyczy przegldu polskiego prawa (screening) pod ktem jego zgodnoci zprawem wsplnotowym w 29 grupach tematycznych, z ktrych sze dotyczyo bezporednio NBP193. Wpadzierniku 1998 r. rozpocz dziaalno Komitet ds.Przygotowania NBP do Integracji Europejskiej, majcy czuwa nad koordynacj prac przygotowujcych bank centralny do wymogw wynikajcych z penego czonkostwa w Unii. Konieczne stao si te dostosowanie NBP do funkcjonowania w ramach Europejskiego Systemu Bankw Centralnych. Wspprac z Europejskim Bankiem Centralnym nawizano wlipcu 1999 r.194 W latach 19982000 dokonano zasadniczego przegldu polskiego prawa z punktu widzenia jego zgodnoci zregulacjami wsplnotowymi (oceniano, na ile dokonane zmiany s wystarczajce, gdzie za naley je kontynuowa). Polska staa si czonkiem Unii Europejskiej 1 maja 2004 r. Tym samym NBP zosta czonkiem Europejskiego Systemu Bankw Centralnych. Przystpienie Polski do unii walutowej zostao przesunite na przysze lata, przy czym nie wskazano jego daty. W okresie stowarzyszeniowym zostay przeprowadzone zmiany zasad funkcjonowania systemu bankowego, konieczne przed uzyskaniem penego czonkostwa195. Wprzypadku NBP dotyczyo to udoskonalenia funkcji regulacyjnych inadzorczych, precyzyjnego wskazania funkcji i zada oraz wzmocnienia
WARSZAWA
190 L.
Orziak, Unia gospodarcza i walutowa, w: Unia Europejska, op.cit., s. 268277.
191 W1993
r. zakoczono etap budowy wsplnego rynku wewntrznego w zakresie towarw i usug. Wdrugim etapie, w latach 19941999, kraje UE realizoway polityk gospodarcz majc na celu spenienie kryteriw konwergencji. W ostatnim etapie, po 1999 r., budowa unii gospodarczej i walutowej miaa zosta zakoczona.
192 L.
Orziak, Unia gospodarcza i walutowa, op.cit, s. 274; tame szczegowa charakterystyka kryteriw. Szerzej o ESW: L. Orziak, Integracja walutowa, w: Unia Europejska, op.cit., s. 213228. Roczny NBP 1998, Warszawa 1999, s. 48. Przegld prawa trwa od kwietnia 1998 r. do lipca 1999 r. i w przypadku NBP dotyczy nastpujcych obszarw: Unia Gospodarcza i Walutowa, Swobodny przepyw kapitau, Swoboda wiadczenia usug, Ochrona konsumentw i zdrowia, Statystyka, Finanse ibudet. Raport Roczny NBP 1999, Warszawa 2000, s. 50.
193 Raport
194 Raport
Roczny NBP 1999, op.cit, s. 5051. Od tego czasu kontynuowana jest wsppraca z EBC ibankami centralnymi UE, przygotowywane s wsplne analizy i opracowania. Prawo bankowe z 29 sierpnia 1997 r., Dz.U, nr 140, poz. 939.
195 Ustawa
-68-

niezalenoci w zakresie prowadzenia polityki pieninej196. Podstawowych dostosowa dokonano w 1997r., zwieczeniem prac staa si ustawa o NBP z1997r., wprowadzajca standardy unijne. Umocniono niezaleno NBP , wprowadzono zakaz finansowania deficytu budetowego, prowadzenie polityki pieninej powierzono kolegialnemu ciau Radzie Polityki Pieninej197. Zapisy oustroju NBP znalazy si take wprzyjtej w1997 r. Konstytucji RP198: 1. Centralnym bankiem pastwa jest Narodowy Bank Polski. Przysuguje mu wyczne prawo emisji pienidza oraz ustalania i realizowania polityki pieninej. Narodowy Bank Polski odpowiada za warto polskiego pienidza. 2. Organami Narodowego Banku Polskiego s: Prezes Narodowego Banku Polskiego, Rada Polityki Pieninej oraz Zarzd Narodowego Banku Polskiego. 3. Prezes Narodowego Banku Polskiego jest powoywany przez Sejm na wniosek Prezydenta Rzeczypospolitej, na 6 lat. 4. Prezes Narodowego Banku Polskiego nie moe nalee do partii politycznej, zwizku zawodowego ani prowadzi dziaalnoci publicznej nie dajcej si pogodzi z godnoci jego urzdu. 5. W skad Rady Polityki Pieninej wchodz Prezes Narodowego Banku Polskiego jako przewodniczcy oraz osoby wyrniajce si wiedz zzakresu finansw powoywane na 6 lat, w rwnej liczbie przez Prezydenta Rzeczypospolitej, Sejm i Senat. 6. Rada Polityki Pieninej ustala corocznie zaoenia polityki pieninej i przedkada je do wiadomoci Sejmowi rwnoczenie z przedoeniem przez Rad Ministrw projektu ustawy budetowej. Rada Polityki Pieninej, w cigu 5 miesicy od zakoczenia roku budetowego, skada Sejmowi sprawozdanie z wykonania zaoe polityki pieninej. 7. Organizacj i zasady dziaania Narodowego Banku Polskiego oraz szczegowe zasady powoywania i odwoywania jego organw okrela ustawa. Statutowym celem NBP stao si utrzymanie stabilnego poziomu cen przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej rzdu, o ile nie ogranicza to podstawowego celu NBP. Ustawa potwierdzaa prawa NBP do wycznej emisji pienidza gotwkowego, przekazujc mu wszystkie czynnoci z tym zwizane (od ustalania wzorw banknotw po okrelanie wielkoci emisji). Powierzaa NBP prawo do ksztatowania polityki pieninej i wskazywaa
196 Wczeniej
autonomia NBP bya budowana stopniowo i opieraa si na mechanizmie powoywania iodwoywania wadz oraz zapisach statutowych okrelajcych cele NBP . W praktyce pojawiay si prby ograniczenia niezalenoci, m.in. przez praktyk narzucania finansowania wydatkw publicznych (wustawach budetowych) czy wywieranie presji, by decyzje byy podejmowane zgodnie z oczekiwaniami rzdu. Szerzej o niezalenoci NBP: R. Huterski, Niezaleno banku centralnego, Toru 2000. o Narodowym Banku Polskim z 29 sierpnia 1997 r., Dz.U., nr 140, poz. 938. Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., art. 227.
197 Ustawa
198 Konstytucja
-69-

narzdzia, ktrymi mg si posugiwa (rozdzia 6): gromadzenie rezerw obowizkowych bankw, ograniczanie wielkoci udzielanych przez banki kredytw (puapy kredytowe), utrzymywanie wNBP depozytu zagranicznych rodkw, udzielanie bankom kredytu refinansowego (na wskazane cele), kredytu redyskontowego (wekslowego) i lombardowego (pod zastaw papierw wartociowych), emisja i sprzeda papierw wartociowych oraz skarbowych papierw wartociowych w operacjach otwartego rynku. Do kompetencji NBP naleao wskazywanie stopy dyskontowej i redyskontowej weksli, stopy oprocentowania kredytu refinansowego i lombardowego. Zestaw narzdzi, w ktre zosta wyposaony bank centralny, by wic bogaty, a korzystanie z nich zaleao od biecej sytuacji makroekonomicznej i oczekiwanej skutecznoci danego posunicia. NBP mia opracowywa i realizowa strategie (zaoenia) polityki pieninej199. Nowym ciaem odpowiedzialnym za prowadzenie polityki pieninej staa si Rada Polityki Pieninej, ktrej powierzono zasadnicze decyzje w tym zakresie. Do 1997 r. pozostaway one w gestii prezesa NBP (w praktyce zapaday po pozytywnym zaopiniowaniu przez Zarzd NBP). Takie rozwizanie wywoywao krytyk, w ktrej odwoywano si do procedur sprawowania wadzy w pastwie demokratycznym i odpowiedzialnoci za podejmowane decyzje (przed Bogiem i histori)200. Rozwizaniem, ktre godzio wymogi niezalenoci i demokratycznej kontroli, byo powierzenie polityki pieninej ciau kolegialnemu.
WARSZAWA
Prezesi Narodowego Banku Polskiego po 1989 r.

Zdzisaw Pakua Wadysaw Baka Grzegorz Wjtowicz Andrzej Topiski (p.o. prezesa) Hanna Gronkiewicz-Waltz Leszek Balcerowicz Sawomir Skrzypek Piotr Wiesioek (wykonujcy obowizki prezesa) Marek Belka rdo: Narodowy Bank Polski. 13.07.198811.09.1989 12.09.198924.01.1991 25.01.199131.08.1991 10.08.19914.03.1992 5.03.199219.02.1998 19.02.199831.12.2000 10.01.200110.01.2007 10.01.200710.04.2010 10.04.201010.06.2010 od 11.06.2010
199 M.
Brzoza-Brzezina, M. Jzefowska, Bank centralny Narodowy Bank Polski, w: Bankowo na wiecie i w Polsce. Stan obecny i tendencje rozwojowe, red. L. Orziak i B. Pietrzak, Warszawa 2001, s. 194206.
200 W
przeszoci zdarzao si, e decyzje prezesa NBP wywoyway krytyk, zwaszcza w zakresie polityki stp procentowych.
-70-

W skad Rady Polityki Pieninej wchodz Prezes NBP , ktry jest jej przewodniczcym, oraz dziewiciu czonkw. Do jej kompetencji naley ustalanie stp procentowych NBP , zasad i stopy rezerwy obowizkowej bankw, opracowywanie corocznych zaoe polityki pieninej i przedkadanie ich do wiadomoci sejmowi (wraz z przedoeniem przez rzd projektu ustawy budetowej). Rada skada te sejmowi sprawozdanie z wykonania zaoe polityki pieninej201. W myl Traktatu z Maastricht zasadniczym celem narodowych bankw centralnych stao si zapewnienie niskiego poziomu cen. Realizacji tego celu zostaa podporzdkowana polityka pienina NBP . Od 1999 r. opiera si na strategii tzw. bezporedniego celu inflacyjnego (BCI)202. Od tego czasu zmiany poday pienidza przestay by celem polityki pieninej (NBP wyznacza je jako wielko referencyjn)203. Do najwaniejszych przyczyn przyjcia nowej strategii (stosowanej przez inne banki centralne) naleao przekonanie o jej skutecznoci w dokoczeniu procesu dezinflacji oraz narastajca niestabilno relacji wicych zmiany poday pienidza z poziomem cen. Nowa strategia polityki pieninej znalaza odzwierciedlenie w zaoeniach polityki pieninej okrelonych przez RPP w dokumencie redniookresowa strategia polityki pieninej na lata 19992003, przyjtym jesieni 1998 r. Jako redniookresowy cel polityki pieninej przyjto obnienie stopy inflacji do poziomu poniej 4% w2003r.204 W lutym 2003 r. RPP przyja Strategi polityki pieninej po 2003 r., w ktrej potwierdzono adekwatno stosowania polityki BCI take po zakoczeniu procesu dezinflacji. Cel inflacyjny mieci si w przedziale 2,5% 1 pkt proc. (podtrzymano go w zaoeniach polityki pieninej przyjmowanych w kolejnych latach)205. Realizujc przyjte strategie, NBP posugiwa si stosowanymi wczeniej narzdziami polityki pieninej. Byy to gwnie stopy procentowe, ktre zmieniano stosownie do celu inflacyjnego oraz biecej sytuacji gospodarczej i monetarnej (wykres 9). Realizacj celu inflacyjnego osignito dopiero w 2001 r.; wczeniej rzeczywista stopa inflacji bya wysza od planowanej. Prowadzona polityka dezinflacji pocigaa jednak koszty w postaci spowolnienia gospodarczego w latach 20012002 oraz osabienia dziaalnoci inwestycyjnej206. Pogorszenie sytuacji gospodarczej przynioso rewizj polityki NBP , tym bardziej e nastpi silny spadek stopy inflacji. Polityka NBP zostaa nieco zliberalizowana, stopy procentowe byy stopniowo redukowane. Ponownie podwyszono je w 2004 r. w warunkach rosncej presji inflacyjnej; po obnieniu inflacji powrcono do redukcji stp. Wraz ze stabilizacj rynkow i obnianiem stp NBP spaday te stopy bankw (tabela 12).
201 Rada 202 Cel
ukonstytuowaa si 17 lutego 1998 r. Raport Roczny NBP 1998, op.cit., s. 15.
inflacyjny dla 1998 r. wynosi 9,5%, od 1999 r. ustalano go na kady rok przedziaowo. Cel inflacyjny ustalano na podstawie wskanika cen towarw i usug konsumpcyjnych (CPI), liczonego grudzie do grudnia.
203 M. Brzoza-Brzezina, M. Jzefowska, Bank centralny Narodowy Bank Polski, w: Bankowo na wiecie,
op.cit., s. 205206.
204 Raport
Roczny NBP 1998, Warszawa 1989, s. 2021. redniookresowa strategia polityki pieninej na lata 19992003, www.nbp.pl/Publikacje/o polityce_pieninej/redniookresowa_strategia/strategia_ 1999-2003.pdf. o celach inflacyjnych i ich realizacji zawieraj Raporty o inflacji z lat 19982007 oraz Sprawozdania z wykonania zaoe polityki pieninej, www.nbp.pl/publikacje/o_polityce_pieninej/.
205 Informacje 206 Wlatach
19982000 stopa wzrostu PKB wynosia 45%, w latach 20012002 przekraczaa 1%. Wnastpnych latach roczna stopa wzrostu PKB bya nastpujca: 2003 r. 3,9%, 2004 5,3%, 2005 3,6%, 2006 6,2%, 2007 6,6%. May Rocznik Statystyczny Polski 2008, op.cit., s. 460.
-71-

WARSZAWA
Tabela 11. Bezporedni cel inflacyjny a inflacja faktyczna w latach 1998 2007 (w %)
Lata 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2,5 1 pkt proc. Bezpo redni cel in 9,5 8,08,5 (zmieniony w trakcie roku na 6,67,8) 5,46,8 6,08,0 5,0 1 pkt proc.(zmieniony w cigu roku na 3,0 1 pkt proc.) 3,0 1 pkt proc. acyjny In
a acja faktyczna
8,6 9,8 8,5 3,6 0,8 1,7 4,4 0,7 1,4 4,0
a Roczny CPI w grudniu; inne wartoci przybieray rednioroczny CPI czy wskanik cen towarw i usug konsumpcyjnych GUS. Wskanik cen towarw i usug konsumpcyjnych GUS (rok poprzedni = 100) wynosi: 1998 r. 111,8; 1999 107,3; 2000 110,1; 2001 105,5; 2002 101,9; 2003 100,8; 2004 103,5; 2005 102,1; 2006 101,0; 2007 102,5. May Rocznik Statystyczny Polski 2002, GUS, Warszawa 2002, s. 207; May Rocznik Statystyczny Polski 2008, GUS, Warszawa 2008, s. 208. rdo: Sprawozdania z wykonania zaoe polityki pieninej za lata 19982007; www.nbp.pl/publikacje/o_polityce_pieninej/sprawozdanie_z_wykonania.
Tabela 12. Stopy procentowe w stosunku rocznym w latach 20002005. Stan na 31 grudnia
Wyszczeglnienie Kredyt lombardowy w banku centralnym Stopa redyskontowa weksli w banku centralnym rednia stopa kredytw zotowych dla przedsibiorstw kredytw konsumenckich 2000 23,0 21,5 21,5 21,2 22,9 2001 15,5 14,0 16,8 15,7 20,8 2002 8,75 7,5 10,7 8,8 17,7 2003 6,75 5,75 9,2 7,2 15,8 2004 8,0 7,0 10,3 8,3 15,9 2005 6,0 4,75 8,9 6,3 15,2
rdo: www.nbp.pl/statystyka/Pieniezna_i_bankowa/DWN/Sw; Raport Roczny NBP 2002, Warszawa 2003, s.186187; Raport Roczny NBP 2004, Warszawa 2005, s. 212213, 219.
W analizowanym okresie zmalao znaczenie kredytw refinansowych, a zmiany ich oprocentowania miay zasadniczo charakter informacyjny. Wzrosa natomiast rola kredytw lombardowych i redyskontowych, a tym samym ich stp. Od koca 1997 r. wikszego znaczenia nabra kolejny instrument operacje otwartego rynku. Poczwszy od 1998 r. dokonywano kolejnych modernizacji zwizanych z ich stosowaniem; stopy oprocentowania operacji otwartego rynku stay si instrumentem bezporedniego oddziaywania na rynkowe stopy procentowe207.
207 Raport
Roczny NBP 1999, op.cit., s. 22; Zaoenia polityki pieninej na 2002 rok, NBP , Warszawa 2001, s. 14.
-72-
Wykres 9. Stopy procentowe NBP w latach 19972007

30 28 26 24 22 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0
w % w ujciu rocznym
2004 26 VIII
1999 18 XI
2002 28 XI
1997 4 VIII
2000 31 VIII
2001 29 XI
1998 10 XII
Stopa redyskontowa
Stopa lombardowa
Uwaga: podano poziomy stp ustalane przez Rad Polityki Pieninej. rdo: Podstawowe stopy procentowe NBP w latach 19892008, www.nbp.pl/Dzienne/stopy_procent2.
Zmieniono zostay take zasady obliczania rezerwy obowizkowej od wrzenia 1999 r. wprowadzano jednolit stop dla wszystkich depozytw208. W kolejnych latach sukcesywnie obniano wysoko stopy rezerw (od 5% w 1999 r. do 4,5% w 2002 r. i3,5% w 2003 r.), a w 2003 r. wprowadzono oprocentowanie rodkw przechowywanych w postaci rezerw. Wszystkie te decyzje upodobniy mechanizm regulacji w polskim systemie bankowym do standardw europejskich209. Polityka kursowa i mechanizm ustalania kursu zotego pocztkowo si nie zmieniy. Nadal stosowano pezajc dewaluacj (obniano stop miesicznej dewaluacji) zdopuszczalnym pasmem waha kursu rynkowego w stosunku do centralnego kursu NBP (z rozszerzaniem pasma waha)210. Zoty w analizowanym okresie wci ulega aprecjacji (wystpujce deprecjacje miay charakter przejciowy)211. Zasadnicza zmiana polityki kursowej nastpia w kwietniu 2000 r., kiedy rzd i Rada Polityki Pieninej podjy decyzj o rezygnacji z kroczcej dewaluacji i cakowitym upynnieniu kursu. Po raz pierwszy w powojennej historii polska waluta miaa by wpeni ksztatowana przez rynek. NBP odstpi od interwencji na rynku walutowym, akurs walutowy przesta by oficjalnym instrumentem polityki monetarnej. Stabilizacj kursu zapewnia mia wysoki poziom rezerw dewizowych. Kolejna grupa czynnoci NBP dotyczy penienia funkcji banku bankw. Wystpujc wtej roli, NBP by poyczkodawc ostatniej instancji oraz przeprowadza operacje rynkowe suce regulowaniu pynnoci rynku i krtkoterminowych stp procentowych.
208 Raport 209 M. 210 W
Roczny NBP 1999, op.cit., s. 2526.
Sobol, Polityka pienina, op.cit., s. 111 i nast. Przejciowo NBP wprowadza jeszcze jeden instrument: depozyty i operacje depozytowo-kredytowe.
1998 r. zmieniono zasady fixingu, dziki czemu wzmocniono rynkowy charakter ksztatowania si kursu zotego, czego skutkiem sta si wzrost ryzyka w dziaaniach o charakterze spekulacyjnym. Raport Roczny NBP 1998, op.cit., s. 2728. miaa miejsce w 1999, 2002 i 2003 r. G. Wjtowicz, Narodowy Bank Polski w okresie transformacji, op.cit., s. 144.
211 Deprecjacja
-73-
2007 26 IV
2007 29 XI
2001 1 III
2003 26 VI
2005 31 III
2004 1 VII
2000 24 II
1998 21 V
2005 1 IX
2006 1 III
2002 31 I
1999 21 I
2003 30 I
2006 1 II

Ustawa o NBP z 1997 r. i przyjta w tym samym roku ustawa Prawo bankowe wprowadziy zmiany w organizacji nadzoru bankowego212. Od 1 stycznia 1998 r. zosta on przeniesiony z wycznej kompetencji prezesa NBP i podporzdkowany Komisji Nadzoru Bankowego. Przewodniczy jej z mocy ustawy prezes NBP , a w jej skadzie znaleli si minister finansw (lub jego delegat), przedstawiciel prezydenta, prezes Bankowego Funduszu Gwarancyjnego, przewodniczcy Komisji Papierw Wartociowych i generalny inspektor nadzoru bankowego213. Od 1 stycznia 2008 r. nadzr bankowy zosta przekazany nowo powoanej Komisji Nadzoru Finansowego, w ktrej znalaz si Pion Nadzoru Bankowego. W ten sposb nadzr bankowy znalaz si cakowicie poza strukturami NBP , przy czym w skad Komisji wchodz prezes NBP albo jego przedstawiciel. Jeli idzie o zadania NBP jako banku pastwa, ustawa z 1997 r. nie wprowadzia zasadniczych zmian poza jedn NBP nie moe udziela kredytw na sfinansowanie deficytu budetowego. Pozostae czynnoci dotycz prowadzenia bankowej obsugi budetu pastwa, obrotu skarbowymi papierami wartociowymi, prowadzenia rachunkw instytucji pastwowych. NBP peni te funkcj agenta dewizowego rzdu, pozostaje centraln instytucj dewizow gromadzi rezerwy dewizowe, zarzdza nimi i prowadzi obsug kredytw zagranicznych zacignitych przez rzd. NBP opracowuje bilans patniczy oraz stan nalenoci i zobowiza zagranicznych pastwa. W zakresie jego kompetencji znalazo si te opiniowanie projektw aktw normatywnych z zakresu polityki gospodarczej i bankowej. Dokadny zakres tych czynnoci reguluj ustawy214. W minionej dekadzie kilkakrotnie dokonywano drobnych poprawek w ustawach przyjtych w 1997 r. (miay one zwizek gwnie zprocesem harmonizacji polskiego ustawodawstwa z unijnym), natomiast zasadnicza ustrojowa pozycja NBP pozostaa niezmieniona. W przyszoci Polsk czeka przyjcie euro oraz wejcie do Unii Gospodarczej iWalutowej. Kraje europejskie przyjy wspln walut z dniem 1 stycznia 1999 r. (uczynio to wtedy 11 pastw, od 1 stycznia 2002 r. do obiegu wprowadzono banknoty i monety denominowane w euro)215. Wraz z wprowadzeniem wsplnego pienidza powstaa Unia Gospodarcza i Walutowa. Przystpienie do niej Polski wymaga trwaego i dugookresowego speniania kryteriw konwergencji. Jednym z warunkw jest wprowadzenie zotego na dwa lata do ERM II (European Rate Mechanism II), czyli europejskiego systemu regulowania kursw (bdcego modyfikacj ESW), awic sztywne zwizanie zotego z euro, z ustaleniem wskiego pasma dopuszczalnych waha. Problem wskazania waciwej daty przyjcia mechanizmu ERM II oraz wprowadzenia euro sta si przedmiotem oywionej dyskusji od 2008 r.216 Nie wiemy, kiedy Polska przystpi do UGW. Pewne jest natomiast to, e gdy to si stanie,
212 Ustawa
WARSZAWA
Prawo bankowe z 29 sierpnia 1997 r., Dz.U. 1997, nr 140, poz. 939.
213 D. Daniluk, S. Niemierka, Komisja Nadzoru Bankowego i Narodowy Bank Polski jako gwni regulatorzy
dziaalnoci bankowej, Prawo Bankowe 1998, nr 2.
214 A. 215 W
Mikos, Ustrojowa pozycja banku centralnego w Polsce, Warszawa 2006, s. 112.
zwizku z tym NBP przeprowadzi szerok akcj informacyjn, przygotowujc polskie podmioty gospodarcze i banki do nowej sytuacji walutowej. Zmieni si te koszyk walutowy; wycofano z niego europejskie waluty narodowe, wprowadzono euro. M. Lachowicz, Dotychczasowy bilans korzyci i kosztw utworzenia unii walutowej, Bank iKredyt 2008, nr 9; A. Rogut, G. Tchorek, Dyskusja o wsplnej walucie. Korzyci i koszty dla Polski, Bank i Kredyt 2008, nr 12; Raport na temat penego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej, NBP , Warszawa 2009.
216 Szerzej:
-74-

NBP utraci status narodowej instytucji emisyjnej. Dla zwykych obywateli oznacza to bdzie poegnanie z narodowym pienidzem, dla NBP pene uczestnictwo wESBC i rezygnacj z samodzielnego prowadzenia polityki pieninej. W cigu ostatnich 20 lat Narodowy Bank Polski zyska pen podmiotowo i sta si jedn z najwaniejszych instytucji pastwa z zapewnion du autonomi dziaania. Wyposaono go w instrumenty pozwalajce realizowa waciw, w przekonaniu jego wadz, polityk pienin i wykonywa zadania zapewniajce prawidowe funkcjonowanie i rozwj systemu bankowego. Za gwne osignicie prowadzonej przez NBP polityki pieninej naley uzna obnienie inflacji do poziomu kilku procent. Zoty sta si walut o stabilnej wartoci, majc zaufanie Polakw. Polityka pienina NBP prowadzona jest w warunkach cakowicie swobodnych obrotw dewizowych, stopy procentowe ksztatowane s przez rynek217. Stabilno monetarna staa si istotnym atutem podnoszcym wiarygodno Polski i jej atrakcyjno dla inwestorw zagranicznych. Przy daleko idcym wsparciu NBP zbudowano instytucje tworzce sprawnie funkcjonujcy rynek pieniny i nowoczesny system bankowy. Swoistym weryfikatorem susznoci wielu decyzji z poprzednich lat sta si wiatowy kryzys finansowy 2008 r., ktry dotkn polski system bankowy w niewielkim jak na skal zjawiska stopniu. NBP sta si wanym orodkiem analityczno-badawczym, cechujcym si du otwartoci informacyjn i nawizujcym do pozytywnych wzorcw z przeszoci w zakresie wspierania dziaalnoci naukowo-badawczej oraz cennych inicjatyw spoecznych. Proces dochodzenia do obecnej pozycji trwa kilkanacie lat, w trakcie ktrych NBP wielokrotnie stawa przed wyzwaniem godzenia celw monetarnych i gospodarczych, tak by restrykcyjna polityka monetarna nie oznaczaa nadmiernego ograniczania aktywnoci gospodarczej. Niejednokrotnie podejmowano te bdne decyzje, wydaje si jednak, e w wietle przedstawionych faktw ostateczna ocena dziaalnoci NBP wypada pozytywnie. Doda naley, e NBP inaczej ni jego poprzednicy: Bank Polski czy Bank Polski SA prowadzi dziaalno w nieporwnanie bardziej sprzyjajcych okolicznociach gospodarczych i politycznych, zarwno wewntrznych, jak i zewntrznych.
217 Nie
zmienia tego przyjta w lipcu 2005 r. ustawa o oprocentowaniu kredytw na poziomie nie wyszym od czterokrotnoci stopy lombardowej NBP , majca suy ochronie kredytobiorcw przed praktykami lichwiarskimi (Ustawa o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz o zmianie niektrych innych ustaw, Dz.U. 2005, nr 157, poz. 1316 wraz ze zmian ustawy o kredycie konsumenckim z 20 lipca 2001 r.). Przyjcie tej ustawy oznaczao przywrcenie majcego dug histori instrumentu w postaci maksymalnych stp procentowych. C. Leszczyska, . Lisiecka, Prawo o lichwie pieninej historia i wspczesno, Bank i Kredyt 2006, nr 3.
-75-
BIBLIOGRAFIA
Akty prawne 19191939

Obwieszczenie Ministra Skarbu z dnia 28 listopada 1927 r. w sprawie ogoszenia jednolitego tekstu statutu Banku Polskiego (statut Banku Polskiego zacznik do obwieszczenia), Dz.U. 1927, nr 113, poz. 966. Obwieszczenie Ministra Skarbu z dnia 2 maja 1939 r. o ogoszeniu jednolitego statutu Banku Polskiego (statut Banku Polskiego zacznik do obwieszczenia), Dz.U. 1939, nr 46, poz. 296. Rozporzdzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 20 stycznia 1924 r. w przedmiocie systemu monetarnego, Dz.U. 1924, nr 7, poz. 65. Rozporzdzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 20 stycznia 1924 r. w przedmiocie ustanowienia statutu dla banku emisyjnego (statut Banku Polskiego zacznik do rozporzdzenia), Dz.U. 1924, nr 8, poz. 75. Rozporzdzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 17 marca 1924 r. oprzerachowaniu zobowiza Skarbu Pastwa z tytuu poyczek pastwowych oraz konwersji rzeczonych poyczek, Dz.U. 1924, nr 27, poz. 274. Rozporzdzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 14 kwietnia 1924 r. o zmianie ustroju pieninego, Dz.U. 1924, nr 34, poz. 351. Rozporzdzenie ministra skarbu z dnia 23 kwietnia 1924 r. w przedmiocie tekstu rozporzdzenia o systemie monetarnym, Dz.U. 1924, nr 37, poz. 401. Rozporzdzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 14 maja 1924 r. o przerachowaniu zobowiza prywatno-prawnych, Dz.U. 1924, nr 42, poz. 441. Rozporzdzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 28 czerwca 1924 r. zmieniajce 6, 7 i 8 rozporzdzenia z dnia 14 kwietnia 1924 r. w przedmiocie zmiany ustroju pieninego, Dz.U. 1924, nr 56, poz. 564. Rozporzdzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 padziernika 1926 r. wsprawie uregulowania obrotu pieninego, Dz.U. 1926, nr 106, poz. 610. Rozporzdzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 padziernika 1927 r. o planie stabilizacyjnym i zacigniciu poyczki zagranicznej, Dz.U. 1927, nr 88, poz. 789. Rozporzdzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 padziernika 1927 r. ostabilizacji zotego, Dz.U. 1927, nr 88, poz. 790. Rozporzdzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 5 listopada 1927 r. w sprawie zmiany ustroju pieninego, Dz.U. 1927, nr 97, poz. 855. Ustawa Polskiej Krajowej Kasy Poyczkowej (z dnia 14 grudnia 1918 r.), Dz. Praw 1918, nr 19, poz. 56.
-76-

Ustawa z dnia 14 lipca 1920 r. o zmianie art. 5, punktu a Ustawy Polskiej Krajowej Kasy Poyczkowej, Dz.U. 1920, nr 62, poz. 402. Ustawa z dnia 15 kwietnia 1921 r. o zmianie artykuw 10 i 12 Ustawy Polskiej Krajowej Kasy Poyczkowej, Dz.U. 1921, nr 38, poz. 227. Ustawa z dnia 11 stycznia 1924 r. O naprawie Skarbu Pastwa i reformie walutowej, Dz.U. 1924, nr 4, poz. 28. Ustawa z dnia 28 listopada 1925 r. o upowanieniu Rzdu do zacignicia poyczek pastwowych oraz o biletach skarbowych, bilonie i pomocy dla instytucji kredytowych, Dz.U. 1925, nr 119, poz. 859. Ustawa z dnia 24 marca 1933 r. o zatwierdzeniu zmian statutu Banku Polskiego, Dz.U. 1933, nr 22, poz. 171. Ustawa z dnia 24 marca 1939 r. o zatwierdzeniu zmian statutu Banku Polskiego, Dz.U. 1939, nr 23, poz. 142.
19452008
Dekret z dnia 15 stycznia 1945 r. o Narodowym Banku Polskim, Dz.U. 1945, nr 4, poz. 14. Dekret z dnia 25 padziernika 1948 r. o zasadach i trybie likwidacji niektrych przedsibiorstw bankowych, Dz.U. 1948, nr 52, poz. 410. Dekret z dnia 25 padziernika 1948 r. o zasadach i trybie likwidacji niektrych instytucji kredytu dugoterminowego, Dz.U. 1948, nr 52, poz. 411. Dekret z dnia 25 padziernika 1948 r. o reformie bankowej, Dz.U. 1948, nr 52, poz. 412. Obwieszczenie Prezesa Narodowego Banku Polskiego z dnia 20 lipca 1992 r. wsprawie ogoszenia jednolitego tekstu ustawy Prawo bankowe, Dz.U. 1992, nr72, poz. 359. Obwieszczenie Prezesa Narodowego Banku Polskiego z dnia 20 lipca 1992 r. wsprawie ogoszenia jednolitego tekstu ustawy o Narodowym Banku Polskim, Dz.U. 1992, nr 72, poz. 360. Rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 23 padziernika 1969 r. w sprawie zasad itrybu likwidacji Banku Inwestycyjnego, Dz.U. 1969, nr 31, poz. 252. Uchwaa Rady Ministrw z dnia 21 sierpnia 1947 r. w sprawie zasad systemu finansowego, Monitor Polski 1947, nr 120, poz. 762. Ustawa z dnia 28 padziernika 1950 r. o zmianie systemu pieninego, Dz.U. 1950, nr 50, poz. 459. Ustawa z dnia 2 grudnia 1958 r. o Narodowym Banku Polskim, Dz.U. 1958, nr 72, poz. 356. Ustawa z dnia 13 kwietnia 1960 r. o prawie bankowym, Dz.U. 1960, nr 20, poz. 121.
-77-
Ustawa z dnia 26 lutego 1982 r. Prawo bankowe, Dz.U. 1982, nr 7, poz. 56. Ustawa z dnia 26 lutego 1982 r. o statucie Narodowego Banku Polskiego, Dz.U. 1982, nr 7, poz. 57. Ustawa z dnia 31 stycznia 1989 r. Prawo bankowe, Dz.U. 1989, nr 4, poz. 21. Ustawa z dnia 31 stycznia 1989 r. o Narodowym Banku Polskim, Dz.U. 1989, nr 4, poz. 22. Ustawa z dnia 15 lutego 1989 r. Prawo dewizowe, Dz.U. 1989, nr 6, poz. 33 (zmieniona 28 grudnia 1989 r., Dz.U. nr 74, poz. 441). Ustawa z dnia 28 grudnia 1989 r. o uporzdkowaniu stosunkw kredytowych, Dz.U. 1989, nr 74, poz. 440. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim, Dz.U. 1997, nr 140, poz. 938. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, Dz.U. 1997, nr 140, poz. 939. Zarzdzenie Ministra Finansw z dnia 24 wrzenia 1963 r. w sprawie przekazania przez Narodowy Bank Polski Bankowi Handlowemu w Warszawie S.A. agend oraz aktyww i pasyww dotyczcych rozrachunkw patniczych z zagranic, Monitor Polski 1963, nr 73, poz. 365. Zarzdzenie Ministra Finansw z dnia 18 padziernika 1966 r. w sprawie przyjcia przez Bank Handlowy w Warszawie, Spka Akcyjna od Narodowego Banku Polskiego niektrych agend oraz aktyww i pasyww oraz w sprawie otwierania oddziaw Banku Handlowego w Warszawie, Spki Akcyjnej, Monitor Polski 1966, nr 59, poz. 283. Zarzdzenie Ministra Finansw z dnia 27 listopada 1969 r. w sprawie waciwoci bankw w zakresie finansowania dziaalnoci eksploatacyjnej i inwestycyjnej, Monitor Polski 1969, nr 50, poz. 382. Zarzdzenie Ministra Finansw z dnia 4 grudnia 1969 r. w sprawie przesunicia niektrych agend oraz aktyww i pasyww midzy Narodowym Bankiem Polskim iBankiem Rolnym, Monitor Polski 1969, nr 52, poz. 410. Zarzdzenie prezesa NBP z 17 grudnia 1992 r. w sprawie Regulaminu aukcyjnego obrotu papierami wartociowymi pomidzy NBP a bankami, Dz.Urz. NBP 1992, nr14, poz. 27.
Wydawnictwa NBP
Biuletyn Informacyjny NBP 1991, Warszawa 1992. Biuletyn Informacyjny NBP 1992, Warszawa 1994. Biuletyn Informacyjny NBP 1994, Warszawa 1995.
-78-

Instrumenty banku centralnego 19932008, www.nbp.pl/statystyka/Instrumenty/ Instrumenty. Pobrano marzec 2008. Podstawowe stopy procentowe NBP w latach 19892008, www.nbp.pl/Dzienne/ stopy_procent2. Pobrano kwiecie 2008. Raport na temat penego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej, Warszawa 2009. Raport Roczny NBP 1994, Warszawa 1995. Raport Roczny NBP 1996, Warszawa 1997. Raport Roczny NBP 1997, Warszawa 1998. Raport Roczny NBP 1998, Warszawa 1999. Raport Roczny NBP 1999, Warszawa 2000. Raport Roczny NBP 2002, Warszawa 2003. Raport Roczny NBP 2004, Warszawa 2005. Raporty o inflacji z lat 19982007, www.nbp.pl/publikacje/o_polityce_pieninej/. Pobrano maj 2008. Sprawozdanie ekonomiczne Narodowego Banku Polskiego za rok 1958, Warszawa1959. Sprawozdanie z dziaalnoci NBP w 1958 r., Archiwum NBP , sygn. 93/93. Sprawozdanie z dziaalnoci NBP w 1959 r., Archiwum NBP , sygn. 93/93. Sprawozdanie z kontroli bilansu NBP za rok 1967, Archiwum NBP , sygn. 93/93. Sprawozdanie z kontroli bilansu NBP za rok 1968, Archiwum NBP , sygn. 93/93. Sprawozdania z wykonania zaoe polityki pieninej za lata 19982007, www.nbp.pl/publikacje/o_polityce_pieninej/sprawozdanie_z_wykonania. Pobrano maj 2008. redniookresowa strategia polityki pieninej na lata 19992003, www.nbp.pl/ publikacje/o polityce pieninej/redniookresowa strategia/strategia1999-2003. Pobrano maj 2008. Zaoenia polityki pieninej na 2002 rok, NBP , Warszawa 2001. www.nbp.pl/ statystyka/Pieniezna_i_bankowa/DWN/Sw. Pobrano kwiecie 2008.
Wydawnictwa statystyczne
Finanse 19851990, Warszawa 1992. May Rocznik Statystyczny 1939, Warszawa 1939. May Rocznik Statystyczny Polski 2002, Warszawa 2002.
-79-
May Rocznik Statystyczny Polski 2008, Warszawa 2008. May Rocznik Statystyczny Polski wrzesie 1939 czerwiec 1941, Londyn 1941. Rocznik Ministerstwa Skarbu za 1924 rok, Warszawa 1925. Rocznik Statystyczny 1991, Warszawa 1991. Rocznik Statystyczny 1995, Warszawa 1995. Rocznik Statystyczny Finansw 19451967, Warszawa 1968. Rocznik Statystyczny Finansw 1982, Warszawa 1983. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 1998, Warszawa 1998. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2001, Warszawa 2001. Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej 1920/1922, cz. II, Warszawa 1923. Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej 1923, Warszawa 1924. Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej 1925/1926, Warszawa 1927. Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej 1927, Warszawa 1927. Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej 1930, Warszawa 1930.
Opracowania i artykuy
Baka W., Transformacja bankowoci polskiej w latach 19881995. Studium monograficzno-porwnawcze, Warszawa 1997. Balcerowicz L., 800 dni: szok kontrolowany, Warszawa 1992. Balcerowicz L., Socjalizm, kapitalizm, transformacja: szkice z przeomu epok, Warszawa 1997. Baraski L., Przedmowa, w: T. Soowij, Rynek pieniny i stopa procentowa w Polsce, Warszawa 1939. Brzoza-Brzezina M., Jzefowska M., Bank centralny Narodowy Bank Polski, w: Bankowo na wiecie i w Polsce. Stan obecny i tendencje rozwojowe, red. L. Orziak, B. Pietrzak, Warszawa 2001. Ciamaga L., Stowarzyszenie Polski ze Wsplnot szanse i zagroenia, w: Unia Europejska, red. K. Michaowska-Gorywoda, Warszawa 1997. Czapska E., Polska Krajowa Kasa Poyczkowa, Bank i Kredyt 1988, nr 5-6. Daniluk D., Niemierka S., Komisja Nadzoru Bankowego i Narodowy Bank Polski jako gwni regulatorzy dziaalnoci bankowej, Prawo Bankowe 1998, nr 2. Dobosiewicz Z., Podstawy bankowoci, Warszawa 1994. Fabierkiewicz W., Jakie warstwy spoeczne i w jakiej wysokoci opacaj podatek emisyjny, w: Skarb Rzeczypospolitej [b.d.w.].
-80-

Gadomski W., Leszek Balcerowicz, Warszawa 2006. Gluck L., Bank Polski 18281885, w: Bank Polski 18281885: dla upamitnienia 160 rocznicy powstania Banku Polskiego, pr. zb., Warszawa 1988. Gomuka S., The IMF Supported Programs of Poland and Russia, 19901994. Principles, Errors and Results, Warsaw 1995. Gral L., Nadzr bankowy, Warszawa 1995. Grabski W., Dwa lata pracy u podstaw pastwowoci naszej (19241925), Warszawa Rzeszw 2003. Grodek A., Idea banku narodowego, geneza Banku Polskiego 17631828, Warszawa 1936. Gronkiewicz-Waltz H., Bank centralny od gospodarki planowej do rynkowej. Zagadnienia administracyjno-prawne, Warszawa 1992. Huterski R., Niezaleno banku centralnego, Toru 2000. Jedlicki J., Nieudana prba kapitalistycznej industrializacji, Warszawa 1964. Jezierski A., Bank Polski 18281885, Warszawa 1988. Jezierski A., Leszczyska C., Bank Polski 19241951, Warszawa 1994. Jezierski A., Leszczyska C., Historia gospodarcza Polski, Warszawa 2001. Jezierski A., Leszczyska C., Narodowy Bank Polski 19481970, Warszawa 2001. Jezierski A., Leszczyska C., Pienidz i banki 19452000, w: Historia Polski wliczbach, t. II Gospodarka, red. A. Jezierski, A. Wyczaski, Warszawa 2006. Jezierski A., Leszczyska C., Pierwsze lata dziaalnoci Narodowego Banku Polskiego. Narodziny systemu finansowego PRL, Warszawa 1996. Jezierski A., Zawadzki M., Dwa wieki przemysu w Polsce. Zarys dziejw, Warszawa 1966. Kapostas J., Planta uoenia projektu Banku Narodowego, Warszawa 1790. Karpiski S., Pamitnik dziesiciolecia 19151924, Warszawa 1931. Karpiski Z., Bank Polski 19241939. Przyczynek do historii gospodarczej okresu midzywojennego, Warszawa 1958. Karpiski Z., Dwa banki centralne. Wspomnienia z lat 19451950, maszynopis wCentralnej Bibliotece NBP . Karpiski Z., Kostowski L., Bank Polski 19391951, w: Najnowsze dzieje Polski. Studia i materiay z okresu II wojny wiatowej, t. VI, Warszawa 1962. Karpiski Z., O Wielkopolsce, zocie i dalekich podrach. Wspomnienia 18601960, Warszawa 1971. Kaszubski R.W., Ewolucja polskiej bankowoci centralnej, Materiay i Studia NBP 1994, z. 44. Kempner S.A., Dzieje gospodarcze Polski porozbiorowej, Warszawa 1920.
-81-
Kempner S.A., Rozwj gospodarczy Polski od rozbiorw do niepodlegoci, Warszawa 1924. Kokoszczyski R., Wspczesna polityka pienina w Polsce, Warszawa 2004. Konarski S., O skutecznym rad sposobie (1763), Warszawa 2005. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (z 2 kwietnia 1997 r.), Warszawa 1997. Kornai J., The Great Transformation in Eastern Europe. Success and Disappointment, Economics of Transition 2000, vol. 14, no. 2. Korzon T., Odrodzenie w upadku, Warszawa 1965 Korzon T., Wewntrzne dzieje Polski za Stanisawa Augusta 17641794, t. III, Krakw 1884. Kostanecki J., Polityka otwartego rynku, Ekonomista 1937, kwarta IV. Kostowski L., Organizacja bankowoci polskiej, w: Materiay do monografii Narodowego Polskiego (19451970), cz I, Warszawa 1973. Kwiatkowski E., Przemwienie Pana wicepremiera i ministra skarbu w sejmie, Polska Gospodarcza 1939, z. 6. Lachowicz M., Dotychczasowy bilans korzyci i kosztw utworzenia unii walutowej, Bank i Kredyt 2008, nr 9. Landau Z., Bank Gospodarstwa Krajowego, Warszawa 1998. Landau Z., Plan stabilizacyjny. Geneza, zaoenia, wyniki, Warszawa 1963. Landau Z., Polityka finansowa PKWN, Warszawa 1965. Landau Z., Polityka walutowa rzdu polskiego w latach 19361939, Przegld Historyczny 1986, z. 2. Landau Z., Rzd a Bank Polski w latach 19241939, Materiay i Studia NBP 1992, z. 28. Landau Z., Tomaszewski J., Gospodarka Polski midzywojennej, t. 1, 19181923, Warszawa 1967. Leszczyska C., Lisiecka ., Dziaania Wadysawa Grabskiego na rzecz taniego kredytu, w: Osiemdziesita rocznica reform rzdu profesora Wadysawa Grabskiego 19242004, red. T. Gowiski, Wrocaw 2004. Leszczyska C., Dylematy polityki inwestycyjnej w latach 19361939, w: COP. Przeszo. Teraniejszo. Przyszo, red. J. Konefa, Stalowa Wola 2007. Leszczyska C., Lisiecka ., Useful or harmful? Money Usury Law in the 2nd Republic of Poland, Studia Historiae Oeconomicae 2006, vol. 26. Leszczyska C., Lisiecka ., Prawo o lichwie pieninej historia i wspczesno, Bank i Kredyt 2006, nr 3. Leszczyska C., Lisiecka ., Rynek pod kontrol stopy procentowe wIIRzeczypospolitej, Roczniki Dziejw Spoecznych i Gospodarczych t. LXV , 2005.
-82-

Leszczyska C., Polska bankowo centralna 18281989. Bank Polski, Polska Krajowa Kasa Poyczkowa, Bank Polski S.A., Narodowy Bank Polski, w: Bankowo centralna od A do Z, red. R. Kokoszczyski, B. Pietrzak, Warszawa 2007. ukasiewicz J., Finanse 17951918, w: Historia Polski w liczbach, t. II, Gospodarka, red. A. Jezierski, A. Wyczaski, Warszawa 2006. Maecki A., Od zotego do euro, Pozna 2005. Mikos A., Ustrojowa pozycja banku centralnego w Polsce, Warszawa 2006. Morawski W., Bankowo prywatna w II Rzeczypospolitej, Monografie i Opracowania SGH, Warszawa 1995. Morawski W., Polski kryzys bankowy 1925 roku, Materiay i Studia NBP 1992, z.29. Morawski W., Sownik historyczny bankowoci polskiej do 1939 roku, Warszawa 1998. Morawski W., Zarys powszechnej historii pienidza i bankowoci, Warszawa 2002. Orziak L., Integracja walutowa, w: Unia Europejska, red. K. Michaowska-Gorywoda, Warszawa 1997. Orziak L., Unia gospodarcza i walutowa, w: Unia Europejska, red. K. Michaowska-Gorywoda, Warszawa 1997. Partyka J., Emisja fiduicjarna bankw centralnych, Polska Gospodarcza 1939, z. 5. Polaski Z., Pietrzak B., Woniak B., System finansowy w Polsce, Warszawa 2004. Prawo Bankowe. Ustawa o Narodowym Banku Polskim. Przepisy zwizkowe, Lublin 1993. Przemwienie Pana wicepremiera i ministra skarbu in. Eugeniusza Kwiatkowskiego w sejmie, Polska Gospodarcza 1938, z. 49. Pszczkowski S., Zasady pokrycia kruszcowego emisji banknotw, Prace Biura Ekonomicznego Banku Polskiego, nr 1,Warszawa 1926. Rakowski M., Jak to si stao, Warszawa 1991. Resolutions of the Financial Commission recommending certain resolutions for adoption by the Conference. Reports of the Committee of Experts appointed by the Currency and Exchange Sub-Commissions of the Financial Commission. Internet Archive. Canadian Libraries. www.archive.org/details/resolutions. Pobrano maj 2008. Rogut A., Tchorek G., Dyskusja o wsplnej walucie. Korzyci i koszty dla Polski, Bank i Kredyt 2008, nr 12. Rojek W., Odyseja skarbu Rzeczypospolitej. Losy zota Banku Polskiego 1939 1950, Krakw 2000. Rosati D., Polska droga do rynku, Warszawa 1998. Sachs J., Polands Jump to the Market Economy, London 1993.
-83-
Sobol M., Polityka pienina Narodowego Banku Polskiego w drodze do Euro, Warszawa 2008. Soowij T., Rynek pieniny i stopa procentowa w Polsce, Warszawa 1939. Starzyski S., Stan finansowy Polski w 1927 roku, Biblioteka Tygodnika Przemys iHandel, Warszawa 1928. Szempliski Z., Rozwj polskiej polityki inwestycyjnej, Polska Gospodarcza 1938, z. 50. Szpunar P ., Polityka pienina. Cele i warunki skutecznoci, Warszawa 2000. Szturm de Sztrem T., ywioowo w opodatkowaniu, Warszawa 1924. widrowski J., Zagadnienie reglamentacji dewizowej i kursu waluty, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1938, z. 3. Taylor E., Inflacja polska, Pozna 1926. Vogelfanger J., Blei I., Reglamentacja dewizowa i towarowa, Lww 1937. Wjtowicz G., Narodowy Bank Polski w okresie transformacji, w: Bankowo centralna od A do Z, red. R. Kokoszczyski, B. Pietrzak, Warszawa 2007. Wjtowicz G., Wjtowicz A., Historia monetarna Polski, Warszawa 2003. Wyczaski P ., Goajewska M., Polski system bankowy 19901994, Warszawa 1995. Wyczaski P ., Reformy sektora bankowego a transformacja do systemu rynkowego wPolsce, w: Gospodarka i demokracja w Polsce. Dojrzao i trwao instytucji, red.J. Kleer, A. Kondratowicz, Warszawa 2007. Zdziechowski J., Finanse Polski w latach 1924 i 1925, Warszawa 1925. Zdziechowski J., Mit zotej waluty, Warszawa 1937.
-84-
Zarys historii polskiej bankowoci centralnej SPIS TABEL I WYKRESW
Tabela 1. Dziaalno operacyjna Banku Polskiego w latach 18281885.............. 13 Tabela 2. O bieg marek polskich a dug Skarbu Pastwa w PKKP w latach 19191923...................................................................................... 15 Tabela 3. Wskanik cen hurtowych i kursu dolara w latach 19181924. .............. 16 Tabela 4. Obieg pieniny w latach 19241939.................................................... 25 Tabela 5. Kursy dolara i zotego w 1927 r.............................................................. 28 Tabela 6. Banki w latach 19461981.................................................................... 47 Tabela 7. Stopy procentowe w latach 19851990................................................. 58 Tabela 8. Stopa rezerw obowizkowych w latach 19891997 .............................. 60 Tabela 9. Banki komercyjne w 1990 i 1992 r........................................................ 62 Tabela 10. Planowana oraz rzeczywista inflacja i poda pienidza w latach 19901997.............................................................................. 64 Tabela 11. Bezporedni cel inflacyjny a inflacja faktyczna w latach 19982007..... 72 Tabela 12. Stopy procentowe w stosunku rocznym w latach 20002005 .............. 72 Wykres 1. Ceny hurtowe i kurs dolara w latach 19191923 ................................. 16 Wykres 2. Stopa dyskontowa Banku Polskiego i maksymalna stopa ustawowa w latach 19241938. ............................................................. 26 Wykres 3. PKB, ceny i pace w czasie Wielkiego Kryzysu ..................................... 29 Wykres 4. Kredyty Banku Polskiego (wekslowe i lombardowe) w latach 19241939.............................................................................. 30 Wykres 5. Obieg biletw Banku Polskiego oraz rezerwy zota i dewiz w latach 19241939.................................................................................. 33 Wykres 6. Kredyty (krtkoterminowe i inwestycyjne) wedug instytucji kredytujcych w latach 19501980. ....................................................... 50 Wykres 7. Wskanik cen i usug nabywanych przez ludno w latach 19811988.............................................................................. 51 Wykres 8. Stopy NBP w latach 19901997............................................................ 60 Wykres 9. Stopy procentowe NBP w latach 19972007. ........................................ 73
-85-

Historia NBP

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Historia NBP

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ZARYS HISTORII POLSKIEJ BANKOWOCI CENTRALNEJ

Recenzent: Pawe Wyczaski

NARODOWY BANK POLSKI  38

W warunkach gospodarki rynkowej demokratycznego pastwa  53

BIBLIOGRAFIA  76 SPIS TABEL I WYKRESW  85

Zarys historii polskiej bankowoci centralnej

Bank Polski 18281886

Jdrzej Kapostas, Planta uo

enia projektu Banku Narodowego , 1790 r. (karta tytuowa)

Zarys historii polskiej bankowoci centralnej BANK POLSKI 18281886

Kempner, Dzieje gospodarcze Polski porozbiorowej, Warszawa 1920, s. 67.

Bank Polski 18281886

Zarys historii polskiej bankowoci centralnej

Bank Polski 18281886

Gmach Banku Polskiego przy placu Bankowym w Warszawie

Jezierski, Bank Polski 18281885, Warszawa 1988, s. 21.

Zarys historii polskiej bankowoci centralnej

Jedlicki, Nieudana prba kapitalistycznej industrializacji, Warszawa 1964, s. 55.

Bank Polski 18281886

Huta Bankowa w Dbrowie Grniczej

Zarys historii polskiej bankowoci centralnej

Zarys historii polskiej bankowoci centralnej

Polska Krajowa Kasa Poyczkowa 19181924

rdo: E. Taylor, Inflacja polska, Pozna 1926, s. 2223.

VI VII VIII IX 1922

Ceny hurtowe towarw

rdo: obliczenia wasne na podstawie: E. Taylor, Inflacja polska, op.cit., s. 2223.

t najszerzej przeanalizowa E. Taylor w pracy Inflacja polska, Pozna 1926.

Zarys historii polskiej bankowoci centralnej

20 marek polskich z 1919 r.

10 mln marek polskich z 1923 r.

Bank Polski SA 1924-1945 BANK POLSKI SA 19241945

Status i zakres czynnoci

Zarys historii polskiej bankowoci centralnej

1924, nr 7, poz. 65.

Bank Polski SA 1924-1945

Zarys historii polskiej bankowoci centralnej

Tablica upamitniajca powoanie Banku Polskiego w 1924 r.

Jezierski, C. Leszczyska, Bank Polski, op.cit., s. 27.

Bank Polski SA 1924-1945

Zarys historii polskiej bankowoci centralnej

Feliks Mynarski Jan Pisudski

rdo: A. Jezierski, C. Leszczyska, Bank Polski, op.cit., s. 4048, 122, 136.

Dziaalno emisyjna i kredytowa

Landau, Rzd a Bank Polski, op.cit., s. 14 i nast.

Bank Polski SA 1924-1945

srebra spowodowa, e emisja ta nie przybraa duych rozmiarw.

Zarys historii polskiej bankowoci centralnej

54  C. Leszczyska, . Lisiecka, Dziaania Wadysawa Grabskiego na rzecz taniego kredytu, w: Osiemdziesita

Bank Polski SA 1924-1945

Stopa ustawowa (maksymalna)

Stopa dyskontowa Banku Polskiego

Zarys historii polskiej bankowoci centralnej

Bank Polski SA 1924-1945

Tabela 5. Kursy dolara i zotego w 1927 r.

Stycze Padziernik grudzie

Zarys historii polskiej bankowoci centralnej

Ceny hurtowe Stawki pac nominalnych (przemys) Zatrudnienie (przemys)

Koszty utrzymania Wskanik pacy realnej Dochd krajowy (PKB)

Baraski, Przedmowa, w: T. Soowij, Rynek pieniny, op.cit., s. 6.

Bank Polski SA 1924-1945

Wykres 4. Kredyty Banku Polskiego (wekslowe i lombardowe) w latach 19241939

Karpiski, Bank Polski 19241939, op.cit., s. 236237.

NARODOWY BANK POLSKI 38

W warunkach gospodarki rynkowej demokratycznego pastwa 53

BIBLIOGRAFIA 76 SPIS TABEL I WYKRESW 85

54 C. Leszczyska, . Lisiecka, Dziaania Wadysawa Grabskiego na rzecz taniego kredytu, w: Osiemdziesita

91 Na mocy regulacji z 6 maja 1945 r. o majtkach opuszczonych i porzuconych. Z. Karpiski, L. Kostowski,

111 Rozporzdzenie 112 Zarzdzenie

125 Ustawa 126 Ustawa 127 Ibidem. 128 R.W.

143 Ibidem, 144 Ustawa 145 P .

147 Dz.U. 148 Art.

152 Ustawa 153 R.

158 Ustawa 159 P .

160 R. 161 Z. 162 P .

167 Pierwsz 168 Ibidem,

172 Dzienne 173 Wzrost

175 Biuletyn 176 Raport 177 Ibidem,