Jak ksztatowaa si konurbacja

KR ZYSZTOF GWOSDZ

Jak ksztatowaa si konurbacja

Aglomeracja z przemysem cikim jako typ tworzenia miasta w Europie rodkowej by moe naley do przeszoci. Jako zbudowana przeszo bdzie siga jeszcze dugo w przyszo.
Klaus Tenfelde

Poszczeglne regiony charakteryzuj si rn zdolnoci do odnowy i podtrzymania rozwoju. Zdolno ta ksztatowana jest w duej mierze przez dotychczasow ciek ich rozwoju, czyli specyficzny proces ksztatowania si cech gospodarczych, spoecznych i przestrzennych.

godnie z wizj rozwoju Josepha Schumpetera ukady osadnicze s aren niekoczcego si procesu kreatywnej destrukcji. Tylko terytoria zdolne do wykreowania lub przycignicia nowych, dynamicznych dziaalnoci gospodarczych w miejsce nieuniknionego schyku tradycyjnych potrafi osiga sukcesy w duszym okresie. Proponuj, aby na ewolucj konurbacji katowickiej spojrze wanie jak na aren cierania si procesw reprodukujcych dotychczasowe struktury oraz punktw zwrotnych, ktre mog wpywa na istotn zmian kierunku rozwoju.

Cywilizacyjne kontrasty cigu ostatnich 250 lat konurbacja katowicka dowiadczya piciu punktw zwrotnych poczonych ze zmianami politycznymi i ekonomicznymi. Czterem z owych punktw towarzyszyy mniej lub bardziej radykalne zmiany w skadzie etnicznym regionu, cztery byy zwizane z wanymi przeobraeniami w gospodarce, cztery prowadziy do istotnych przemian spoecznych, a wszystkie miay znaczcy wpyw na funkcjonowanie i tosamo konurbacji. Jednak aden punkt zwrotny nie mia tak wielkiego wpywu na ksztatowanie si konurbacji, jak

okres industrializacji, ktrego symbolicznym pocztkiem byo sprowadzenie z Anglii pierwszej maszyny parowej w kocu XVIII wieku (do kopalni rud oowiu i srebra Fryderyk pod Tarnowskimi Grami). W cigu stulecia przygraniczny i peryferyjny, sabo zaludniony region sta si jednym z rdzeni rodkowoeuropejskiej przestrzeni gospodarczej. Specyficzne dla rodzcej si konurbacji byo to, e ksztatowaa si na styku trzech najwikszych mocarstw tej czci Europy Prus, Rosji i Austrii. Zatem czynniki instytucjonalne i polityczne, bardziej ni geograficzne, sprawiy, e tempo rozwoju poszczeglnych czci konurbacji grnolskiej, zagbiowskiej i galicyjskiej w okresie do I wojny wiatowej byo rne. Jedn z gwnych cech rodzcej si konurbacji byo powstanie kontrastw pomidzy poszczeglnymi jej czciami. Kontrasty te wyraay si poprzez zrnicowan koncentracj przestrzenn przemysu i osadnictwa, odmienny poziom rozwoju infrastruktury spoecznej i warunkw mieszkaniowych czy odmienne cechy narodowociowe i kulturowe mieszkacw. Najwikszy skok cywilizacyjny mia miejsce w czci grnolskiej, gdzie procesy industrializacji i urbanizacji rozpoczy si najwczeniej i osi-

1/2013 9

Jak ksztatowaa si konurbacja

Pod koniec XVIII wieku peryferyjny region stawa si krain przemysu tutaj w litografii Ernesta Knippla przedstawiajcej Krlewsk Hut w 1828 roku.

10

gny najwikszy rozmiar. Zoyy si na to polityka przemysowa pastwa pruskiego, znacznie szybsze uwaszczenie chopw (moliwo pozyskania najemnych pracownikw), korzystniejsze prawo grnicze (oddzielenie wasnoci kopalin od wasnoci gruntu), wczesna adaptacja innowacji z zagranicy, wysza przedsibiorczo i wiksza dostpno kapitau, wreszcie duy rynek zbytu rozwijajcych si Niemiec. Cz grnolska charakteryzowaa si ponadto najkorzystniejszymi warunkami zalegania z wgla kamiennego (w tym koksujcego w okolicach Zabrza) oraz rud cynku i oowiu. Wyszy poziom kulturowy Niemiec, zwaszcza w stosunku do Rosji, spowodowa due rnice w tempie innowacji, szczeglnie w infrastrukturze spoecznej i technicznej. Zagbiowsk cz konurbacji cechowao w zakresie infrastruktury kanalizacyjnej, wodocigowej, elektrycznej czy tramwajowej zapnienie 34 dekad. Te dwa regiony, oddzielone Brynic, stanowiy dugo odrbne wiaty. Wraenie tych wszystkich rnic jest tak wielkie napisa amerykaski geograf Richard Hartshorne, odwiedziwszy konurbacj w okresie midzywojennym e kto, kto przejecha dziesi mil granicy krajobrazu kulturowego pomidzy lskiem a Zagbiem, czuje si tak, jakby przeby duszy dystans ni z Chicago na Grny lsk.

Kopalnie i koleje i sprawcz rozwoju ludnociowego i osadniczego konurbacji wglowej bya lokalizacja nowych i rozbudowa istniejcych zakadw przemysowych, przy czym specyfika dziaalnoci grniczej sprzyjaa rozproszeniu osadnictwa. Jdrem kondensacji osadniczej bya najczciej kopalnia wgla kamiennego, wok ktrej tworzyo si skupienie przemysu, przede wszystkim hut elaza, cynku, koksowni, a pniej elektrowni, nierzadko fabryk chemicznych. Najlepszym przykadem takiego skupienia bya Krlewska Huta (rdze urbanistyczny i gospodarczy dzisiejszego Chorzowa), ktra powstaa na surowym pniu w pierwszych latach XIX wieku, stajc si 100 lat pniej najwikszym orodkiem miejskim i przemysowym na terenie dzisiejszej konurbacji. Akcentujc rol skupie wok kopal i fabryk, nie powinnimy bagatelizowa dwch innych czynnikw organizujcych przestrze konurbacji w czasie XIX-wiecznego punktu zwrotnego, czyli przebiegu gwnych linii kolejowych oraz rozmieszczenia starszych miast i osad wiejskich. Potny wpyw na dugoterminowy kierunek rozwoju przestrzennego konurbacji wywary pierwsze linie kolejowe. Bez uwzgldnienia roli kolei nie da si przekonujco wyjani sukcesu Katowic i Sosnowca dwch orodkw, ktre,

1/2013

Jak ksztatowaa si konurbacja

Potny wpyw na rozwj konurbacji wywary pierwsze koleje na zdjciach dziewitnastowieczne dworce w Katowicach i w Sosnowcu.

startujc z niskiej pozycji w hierarchii osadniczej, stay si ostatecznie najwikszymi miastami caej konurbacji. W czci grnolskiej najwaniejsza bya kolej z Wrocawia do Mysowic, ktra ominwszy Bytom (zreszt na yczenie wadz miejskich) i Krlewsk Hut, pozbawia je korzyci wynikajcych z dogodnego pooenia komunikacyjnego. Jednoczenie wzmocnia pozycj Gliwic na zachodzie, a Mysowic i Katowic na wschodzie konurbacji. Dla czci zagbiowskiej kluczowa staa si odnoga kolei warszawsko-wiedeskiej z Zbkowic do Szopienic. Przygraniczna stacja kolejowa Sosnowice po rosyjskiej stronie daa pocztek najwikszemu nowemu zespoowi osadniczemu Sosnowcowi. Znaczcy kompleks osadniczy i przemysowy rozwin si w Szczakowej przy wzowej stacji kolejowej na granicy rosyjsko-austriackiej. Nowe, rozwijajce si osady napotykay konkurencyjne oddziaywanie osad ju istniejcych i inercj dotychczasowych powiza w zakresie usug. Niektre miasta, w szczeglnoci Gliwice i Bytom, utrzymay pozycj w hierarchii osadniczej konurbacji. Spektakularny wzrost ludnociowy w XIX wieku w rozproszonych osadach fabrycznych oraz brak jednego silnego orodka miejskiego, ktry przejby funkcje centrum, spowodoway jednak zmiany w hierarchii miast konurbacji.

W jednostronnym rozwoju dolno poszczeglnych miast do wyksztacenia i przycignicia funkcji usugowych miaa istotny wpyw na ich dugoterminow trajektori rozwojow. W duszym okresie tempo rozwoju orodkw przemysowych uzalenione jest od wyksztacenia funkcji usugowych. Zdolno rozwinicia ponadlokalnych funkcji usugowych oznaczao bowiem wiksz dywersyfikacj spoeczn i gospodarcz. Dywersyfikacja uatwiaa z kolei adaptacj gospodarki miasta w momencie kryzysu. Struktura przestrzenna konurbacji w czasie jej dynamicznego, dziewitnastowiecznego rozwoju ksztatowana bya przez cztery gwne procesy lokalizacj i rozbudow wielkich zakadw przemysowych, przyciganie fabryk i osadnictwa przez linie i stacje kolejowe, rozbudow istniejcych miast i osad wiejskich, wreszcie wypenianie przestrzeni midzy nimi zabudow mieszkaniow i infrastruktur techniczn. Podporzdkowanie rozwoju urbanistycznego konurbacji interesom wielkich przedsibiorstw sprawio, e wytworzon przestrze cechowao chaotyczne przemieszanie terenw mieszkaniowych, przemysowych, transportowych i nieuytkw (terenw zdegradowanych). Konsekwencj byo sabe zintegrowanie wewntrzne wielu miast, odizolowanie poszczeglnych dzielnic przez rozle-

11

1/2013

Dowiadczenie midzywojnia

W tym czasie Katowice stay si stolic nowego wojewdztwa lskiego.

12

ge pola grnicze, fabryki oraz tereny zdegradowane. Dua fragmentacja, blisko miejsca pracy i zamieszkania nie sprzyjay mobilnoci przestrzennej mieszkacw, a powizania midzy poszczeglnymi orodkami nie byy spraw pierwszorzdn. Wywierao to ograniczajcy wpyw na ksztatowanie si wielkomiejskiego rodowiska spoecznego. Due znaczenie odegraa przewaga kompleksu grniczo-hutniczego. Dominacja rynku pracy najemnej przy niedorozwoju innych moliwoci zatrudnienia, w szczeglnoci dla kobiet, i paternalistyczne relacje wice pracodawc z pracownikiem wytworzyy specyficzn kultur zalenoci. Jedn z jej konsekwencji bya maa skonno mieszkacw do zakadania wasnych firm, co prowadzio do niedorozwoju maej i redniej przedsibiorczoci. Nie bez znaczenia, w szczeglnoci w czci grnolskiej, pozostao ksztatowanie si specyficznego etosu pracy fizycznej. Jednostronno rozwoju gospodarczego oznaczaa take niewielki, w porwnaniu z aglomeracjami o bardziej zdywersyfikowanej strukturze zawodowej i duszych tradycjach miejskoci, udzia klasy redniej i wyszej w strukturze spoecznej. Przekadao si to m.in. na saby rozwj kultury wysokiej. Kwita natomiast kultura robotnicza, rozwijajca si pod auspicjami parafii. Dualizm w sferze kultury wzmacniany by rnicami etnicznymi i kulturowymi pomidzy napywow elit a ludnoci rodzim.

Katowice stolic rugim punktem zwrotnym w rozwoju konurbacji bya transformacja okresu midzywojennego. W tym czasie Katowice stay si stolic nowego wojewdztwa w polskiej czci Grnego lska. W efekcie miasto zdystansowao Bytom i Gliwice, dwa orodki pozostae w Niemczech, ktre przedtem miay podobn pozycj. Po raz pierwszy w historii konurbacji powsta orodek miejski, ktrego oddziaywanie wykraczao znacznie poza jej obszar. Zahamowaniu uleg rozwj Bytomia w wyniku odcicia jego zaplecza przez now granic. Doszo ponadto do uwizienia Bytomia w kleszczach eksploatacji grniczej. Dynamika rozwoju konurbacji w okresie midzywojennym bya zdecydowanie nisza z powodu podzielenia Grnego lska granic (najdziwniejsz, najtrudniejsz do wyznaczenia i najgorsz w caej powojennej Europie jak to okreli William John Rose), a take z powodu kryzysu gospodarczego. Jednak kierunek rozwoju gospodarczego konurbacji zosta utrzymany. Po stronie polskiej i niemieckiej podjto wtedy dziaania, ktre istotnie poprawiy ad urbanistyczny w niektrych orodkach konurbacji, a take zaowocoway wysokiej jakoci obiektami architektury (niejednokrotnie w skali europejskiej). Bodcem rozwoju bya rywalizacja polsko-niemiecka. Postp cywilizacyjny mia rwnie miejsce w zagbiow-

1/2013

Jak ksztatowaa si konurbacja

fot. dzidek

Nowe mieszkania suyy rekrutacji pracownikw dla przemysu na zdjciu blokowisko Zagrza w Sosnowcu.
skiej czci konurbacji (w Sosnowcu rozpoczto realizacj nowej dzielnicy centralnej). Nie wolno zapomnie o dowiadczeniach lskiej autonomii, ustroju wyjtkowego w tradycyjnie centralistycznej Polsce, do ktrego odwouj si dzisiaj niektre organizacje regionalne, w szczeglnoci Ruch Autonomii lska. Konsekwencje II wojny wiatowej oznaczay koniec wielokulturowego niemiecko-polsko-lskoydowskiego charakteru konurbacji. Po raz pierwszy znalaza si w granicach jednego pastwa i jednego wojewdztwa, co rozpoczo procesy jej wewntrznej integracji. Niemniej jeszcze w latach 80. XX wieku w wiadomoci i zachowaniach spoecznych dawna granica na Brynicy bya cigle obecna. W sieciach infrastruktury (np. linie tramwajowe) jest widoczna do dzisiaj. kacyjne, bya silnie powizana z kompleksem grniczo-hutniczym. Dodatkowo likwidacja prywatnych usug i handlu pogbiaa jednostronny rozwj gospodarczy konurbacji. Negatywny wpyw mechanizmw rozwoju na konurbacj przejawia si wwczas na wielu polach. Przedsibiorstwa przemysowe dominoway nad miejscami swej dziaalnoci, a nowe mieszkania suyy rekrutacji nowych pracownikw dla przemysu. Dyskryminacja na rynku mieszkaniowym bya jedn z przyczyn konfliktw midzy migrantami a zasiedziaymi mieszkacami. Nieremontowane zasoby mieszkaniowe w starych dzielnicach przyfabrycznych, a take w centrach miast, podlegay szybkiej dekapitalizacji. Poprzez system szkolnictwa wielkie przedsibiorstwa przyczyniay si do utrwalania struktur spoecznych miast i dzielnic robotniczych. W niektrych miastach konurbacji, w Zabrzu, Rudzie lskiej, Dbrowie Grniczej czy Jaworznie, zasadnicze szkoy zawodowe, dajce absolwentom kwalifikacje do pracy fizycznej, przycigay poow i wicej absolwentw szk podstawowych. Na tym tle wyrniay si Katowice i Gliwice, bardziej urozmaicon ofert szkolnictwa posiada take Chorzw, a z mniejszych miast Tarnowskie Gry i Mikow. W tym okresie zachodziy zmiany kierunkw rozwoju przestrzennego. Idea deglomeracji spowo-

Dramatyczne przeinwestowanie ajwaniejszym wpywem realnego socjalizmu na konurbacj byo utrwalenie, a nawet pogbienie jej monofunkcyjnego grniczo-hutniczego charakteru. Znaczce tendencje modernizacyjne miay miejsce jedynie w latach 70. W ostatnich latach gospodarki centralnie sterowanej konurbacja dowiadczya drugiej, intensywnej fazy industrializacji, prowadzcej do dramatycznego przeinwestowania. Znaczna cz usug, m.in. instytuty badawcze, centrale zbytu, placwki edu-

13

1/2013

Jak ksztatowaa si konurbacja dowaa powstanie Tychw, nowego modelowo socjalistycznego miasta na poudniu konurbacji. Natomiast w latach 70. dokonano wielkich inwestycji w czci zagbiowskiej, co doprowadzio do odwrcenia dysproporcji w jakoci rodowiska zamieszkania (przynajmniej w sensie materialnym) pomidzy czci grnolsk a zagbiowsk. Przeksztacenia urbanistyczne w Zagbiu Dbrowskim zwizane byy w duym stopniu z budow Huty Katowice. Wiksza aktywno inwestycyjna w poudniowej i wschodniej czci konurbacji sprawia, e miasta w tej strefie miay modsz struktur wieku mieszkacw, szczeglnie w porwnaniu z miastami czci grnolskiej. W miastach nalecych w okresie midzywojennym do Niemiec notowano du emigracj rodzimej ludnoci. Rosy systematycznie Katowice, co wynikao z logiki lokalizacji dziaalnoci usugowych w stolicy administracyjnej wojewdztwa. Natomiast Bytom, Gliwice, Sosnowiec, Bdzin, Tarnowskie Gry traciy rozmaite funkcje usugowe. Niektre miasta zdoay rozwin inne funkcje. Jednak w wikszej mierze wybroniy si tylko Gliwice (Politechnika lska). Szczeglna degradacja dotkna Bytom i Sosnowiec, ktre upodobniy si do monofunkcyjnych miast przemysowych konurbacji, jak Zabrze, Chorzw czy Dbrowa Grnicza. Postpowaa konsolidacja administracyjna osiedli i miast konurbacji, uatwiona faktyczn ikwidacj samorzdu terytorialnego. Szczeglnie silna faza tej konsolidacji przypadaa na lata 70. Z kilkuset osiedli i obszarw dworskich, jakie istniay na terenie rdzenia konurbacji w XIX wieku, pozostao kilkanacie rednich i duych orodkw miejskich. Spektakularny awans niektrych z nich oznacza pogrzebanie ambicji miastotwrczych innych. Sztuczno scalania osad o silnej tosamoci lokalnej w miejskie molochy potwierdzia si w latach 90. Doszo do unikalnego w skali polskiej zjawiska rozpadu niektrych miast i odzyskania niezalenoci przez mniejsze spoecznoci lokalne. Do nielicznych procesw pozytywnych tamtego okresu naleaa rozbudowa szkolnictwa wyszego. Silnymi orodkami akademickimi stay si Katowice i Gliwice, a filie gwnych uczelni pojawiy si take w innych miastach konurbacji (w Sosnowcu i Zabrzu). gospodarczych, na ktrych przez poprzednie 150 200 lat opiera si rozwj regionu. Skala barier rozwojowych do przezwycienia bya poraajca. Gospodarka zdominowana bya przez nierozwojowy sektor grniczy i przestarzae technologicznie hutnictwo. Negatywny wizerunek zewntrzny regionu potgowaa katastrofa ekologiczna. Nakadaa si na to sabo finansowa samorzdw, na ktrych w duej mierze spoczywaa odpowiedzialno za przezwycienie tych barier. Dwie dekady przemian nie przyniosy spenienia niektrych kasandrycznych przepowiedni dotyczcych przyszoci konurbacji. Jednak jej przyszo wci jest niejednoznaczna. Warto przyjrze si niektrym prawidowociom i mechanizmom przemian po 1989 roku, szczeglnie w sferze gospodarczej. Skal przeksztace gospodarki konurbacji oddaje fakt, e ubyo okoo 300 tysicy miejsc pracy w grnictwie i tradycyjnych sektorach przemysu przetwrczego, gwnie w hutnictwie metali. Nowe kompetencje region zyska natomiast w zakresie sektora teleinformatycznego i logistycznego. Dwa procesy sprawiy, e konurbacja nie staa si w caoci obszarem depresji gospodarczej i wysokiego bezrobocia. Pierwszym, szczeglnie istotnym po 1990 roku, by dynamiczny rozwj usug i handlu dziki aktywnoci miejscowych i zewntrznych firm prywatnych. Drugim byy procesy reindustrializacji zwizane z aktywnoci kapitau zagranicznego, ktry lokuje si gwnie na terenie Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Gwnymi czynnikami lokalizacji nowych firm s wielko regionalnego rynku zbytu, doskonaa dostpno komunikacyjna konurbacji i wysoka kultura pracy. Procesy przeksztace strukturalnych konurbacji wykazuj prawidowoci zaobserwowane wczeniej w krajach dojrzalszego kapitalizmu. Zatem transformacja zachodzi raczej w sposb stopniowy, w kierunku przemysw redniej i redniowysokiej techniki, a nie skokowo w kierunku przemysu wysokiej techniki. Wiodc pozycj osign przemys samochodowy, zaliczany do brany redniowysokiej techniki. Dynamiczne dziaalnoci przemysowe napdzaj rozwj usug. W ostatniej dekadzie potwierdzia si w konurbacji hipoteza paralelna, e te regiony i miasta, ktre posiadaj rozwinity i zrnicowany sektor przemysowy, s zdolne do budowy silnego sektora usugowego. Pozytywne procesy s jednak selektywne, a silne zrnicowanie trajektorii rozwoju poszczeglnych miast konurbacji naley do podstawowych wyzwa przyszoci. rdem kontrastw s dwa procesy zrnicowane przestrzennie tempo zanikania tradycyjnych dziaalnoci przemysowych

1/2013

T
14

Dwie dekady przemiany ransformacja gospodarcza zapocztkowana w 1989 roku staa si kolejnym punktem zwrotnym w rozwoju konurbacji, noszcym znamiona destrukcji dotychczasowej trajektorii. Wizaa si z regresem lub wrcz upadkiem dziaalnoci

fot. Bogdan Kuakowski

Transformacja gospodarcza zapocztkowana w 1989 roku staa si kolejnym punktem zwrotnym w rozwoju konurbacji.
oraz powstawania nowych gazi gospodarki. Silna deindustrializacja nastpia w centralnej i pnocnej czci rdzenia konurbacji, czyli w dawniejszym jdrze przemysowym regionu. Dotyczy to takich miast, jak Bytom, Chorzw, Zabrze, Siemianowice lskie, witochowice i Sosnowiec. Szybsze powstawanie nowych dziaalnoci gospodarczych miao miejsce w poudniowej czci konurbacji oraz w jej strefie zewntrznej, ktre maj korzystne czynniki lokalizacji (dostp do autostrady A4, wolne tereny zielone pod inwestycje oraz lepsze warunki rodowiska, m.in. brak szkd grniczych). nych, a przede wszystkim wysokiego ujemnego salda migracji. Poniewa miasta konurbacji maj niewielk si przycigania modych, kreatywnych ludzi, kluczowe jest zatrzymanie tutaj urodzonych. Bdzie to niemoliwe bez wzmacniania i dywersyfikacji struktury gospodarczej regionu oraz podnoszenia jakoci ycia. Trzecim wyzwaniem jest rwnowaenie rozwoju konurbacji, a w szczeglnoci odbudowa pozycji miast pnocnej czci, zwaszcza Bytomia. Pozostaje wreszcie kwestia budowy podstaw nowej tosamoci regionalnej. Miastom konurbacji potrzeba dzisiaj zintegrowanego projektu rewitalizacyjnego, projektu na miar Internationale Bauausstellung Emscher Park (zrealizowanego w latach 19891999 w Zagbiu Ruhry). Bo tylko systemowy projekt, oparty na partycypacji rodowisk lokalnych, regionalnych i rzdowych, przy wsparciu finansowym Unii Europejskiej, pozwoli na zatrzymanie, a nawet odwrcenie negatywnych trendw rozwojowych. Wtpliwe jest powodzenie transformacji opartej tylko na potencjale endogenicznym, gdy lokalnych i regionalnych interesariuszy charakteryzuje niedobr kompetencji decyzyjnych i zasobw finansowych.
Krzysztof Gwosdz doktor, geograf, pracownik Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagielloskiego, autor ksiki Ewolucja rangi miejscowoci w konurbacji przemysowej. Przypadek Grnego lska (1830-2000)

W stron przyszoci zisiaj obserwujemy dwa gwne procesy rozwoju funkcjonalno-przestrzennego konurbacji. Pierwszym jest postpujca koncentracja usug wyszego rzdu w Katowicach, co wytwarza silne wizy o charakterze hierarchicznym w skali caej konurbacji. Natomiast ukad przestrzenny funkcji przemysowej cigle bardzo istotnej podtrzymuje polifunkcyjny charakter konurbacji. W perspektywie najbliszych 1020 lat tendencja ta zapewne si utrzyma. Aby konurbacja katowicka moga sta si konkurencyjnym regionem, w ktrym mieszkacy bd mogli realizowa swe aspiracje, konieczne jest sprostanie kilku powanym wyzwaniom. Pierwsze to osabienie negatywnych trendw demograficz-

15

1/2013

Jak ksztatowaa si konurbacja

Robert krzysztofik

ze lska
Istot przestrzennej ewolucji Grnego lska od z gr dwch wiekw by stay rozwj. Rozwj ilociowy. Przybywao przemysu, przybywao mieszkacw, przybywao miast i osiedli. Przyzwyczailimy si niegdy, e nasz region nieustannie si rozwija. roblemem Grnego lska stao si dawno temu jego uwizienie na ciece monofunkcyjnoci. A do lat 80. (co najmniej) XX wieku Grny lsk tkwi w swoistej zotej klatce przemysowej monofunkcyjnoci. Gdy klatk otwarto, musia si zmierzy z sytuacj, ktrej nie dowiadcza od dziesicioleci. Okazao si, e zoto jest jedynie wglem i stal. Dlatego od pocztku lat 90. XX wieku Grny lsk wszed rwnie pod wzgldem demograficznym na ciek regresu. W wielu miejscowociach symptomy depopulacji zaznaczyy si ju zreszt wczeniej (np. w Chorzowie). Proces pocztkowo umiarkowany, najpierw zaznaczajcy si w niektrych miastach i powiatach, w pierwszej dekadzie XXI wieku sta si powszechny i na coraz wikszym obszarze bardziej dynamiczny. Do specyfiki regionu naleay niemal zawsze systematyczne migracje ludnoci do Niemiec, ktre w XXI wieku stay si szczeglnie dotkliwe dla wojewdztwa opolskiego oraz zachodnich powiatw wojewdztwa lskiego. Jeli zauwaalne byy przedtem gwnie w wikszych miastach, to wspczenie daj o sobie zna w miastach maych i gminach. ostatnim wierwieczu (19882012) do ubytku ludnoci doszo w niemal wszystkich miastach historycznego Grnego lska. A 19 miast, w tym 14 zlokalizowanych w wojewdztwie lskim, stracio ponad 10 procent mieszkacw. Ponad 20 orodkw miejskich zblia si do tego wskanika. Dziesitki gmin miejskich i wiejskich zarwno w wojewdztwie lskim, jak i opolskim odnotowuje rokrocznie ujemny bilans migracyjny. Problem jest znaczcy, bo list kurczcych si miast otwieraj Katowice i ssiedni Chorzw. Katowice straciy w latach 19882012 ponad 70 tys. mieszkacw i maj ich aktualnie nieco powyej 290 tysicy. Natomiast Chorzw straci mniej, bo ponad 20 tys. mieszkacw, ale spadek by tu procentowo najwikszy (ponad 16 procent ludnoci).

Jest faktem, e Grny lsk kurczy si. Aktualna prognoza demograficzna GUS do 2035 roku, a take nieformalne informacje o przygotowywanej nowej prognozie nie pozostawiaj wtpliwoci. W przyszoci Grny lsk bdzie regionem mniej zaludnionym, z mniejszym udziaem modszych grup wiekowych. Do roku 2035 tylko 3 powiaty wojewdztwa lskiego (bielski, bierusko-ldziski i mikoowski) odnotuj przyrost ludnoci, bdzie to rozwj opierajcy si jednak gwnie na ubytku demograficznym w ssiednich, zdecydowanie wielkomiejskich powiatach. Ludno nadal bd traci wszystkie due i niemal wszystkie rednie miasta regionu. W wojewdztwie opolskim nie bdzie ani jednego powiatu wzrostu demograficznego!

16

ona w tej dramatycznej statystyce doszukiwa si i pozytyww: mniejsze zatoczenie miast, wiksza przestrze mieszkalna na mieszkaca, wikszy dostp do rynku pracy i formalnie nisze bezrobocie. Tyle tylko, e ubytek dotknie wszystkie grupy spoeczne. Trzeba na nowo definiowa sie rozplanowania szk i przedszkoli. Redukcja infrastruktury spoecznej, technicznej i komunikacyjnej ju dzi stanowi to lokalnych przetasowa polityczno-administracyjnych. Problem bdzie narasta. Znaczny potencja ekonomiczny regionu wynika z dobrze rozwinitego rynku wewntrznego, opierajcego si na duej koncentracji ludnoci. Poniewa ta bdzie male, kurczy si bdzie rynek wewntrzny. Std wielkie wyzwania wobec specjalizacji gospodarczej skierowanej na rynki zewntrzne. Jest paradoksem, e zmniejszenie si ludnoci nie do koca rozwie problemy mieszkaniowe. Z uwagi na struktur wiekow ludnoci (zwikszajcy si udzia ludnoci w grupach wiekowych 60+) i statystyczny wiek przeywalnoci najblisze 20 lat bdzie okresem silnej dynamiki poday mieszka na rynku wtrnym. Ju dzi 3/5 gospodarstw domowych w osiedlach blokowych stanowi gospo-

1/2013

Jak ksztatowaa si konurbacja darstwa jedno- lub dwuosobowe, w znacznej czci zamieszkae przez osoby starsze. Jednoczenie wiele osb nadal nie bdzie miao moliwoci zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych. Zrnicowane w przestrzeni regionu tempo procesu kurczenia si bdzie na nowo definiowa pozycj miast, ich potencja. W wielu mniejszych orodkach cakiem realne stanie si widmo kompletnej dezurbanizacji, z jedyn funkcj mieszkaniow i tak zreszt zanikajc. Dezurbanizacja duych miast nie musi jednak oznacza tworzenia plantacji warzywnych znanych z centrum Detroit czy nasadzenia drzew tworzcych tzw. las miejski i zielece na terenach wyburzonych kwartaw zabudowy blokowej w Lipsku czy Halle. Jednak ju sam fakt uruchomienia trajektorii rozwojowych zmierzajcych w tym kierunku skania do refleksji. Wiele zmian jest nieodwracalnych. Mona je co najwyej wyhamowywa. Ale wielu problemom mona prbowa zaradzi. Nowe inicjatywy, jak na przykad opolska Specjalna Strefa Demograficzna, ale i wczeniejsze, jak Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna, a take wiele innych, gwnie lokalnych, wyznaczaj zaoenia podanej polityki regionalnej. Jednak Grny lsk nigdy nie bdzie ju tym, ktry znamy. aki bdzie Grny lsk za 20 lat? Bdzie zdecydowanie inny, jednak chyba trudniejszy w zarzdzaniu, w niektrych miejscach dotkliwie wyludniony. Zapewne w wielu dziedzinach przyjaniejszy do ycia. Prawdopodobnie bdzie atwiej o prac i mieszkanie. Ale czy to wystarczy, eby rywalizowa o mieszkacw nie tylko z metropoliami zagranicznymi, lecz take z wikszoci polskich? Prognoza dla woj. lskiego 20102030
2010

4,6 mln 4, 4 mln 4,25 mln 4,08 mln 3, 87 mln

3.7 3.925 4.15 4.375 4.6

2015

2020

2025

2030

atem Grny lsk potrzebuje polityki akcentujcej element ofensywny, ale i defensywny. Poczenie obu elementw w spjn i czyteln cao to podstawa mylenia o regionie. Bezwzgldnie kwestie kurczenia si powinny stanowi to dokumentw planistycznych i strategicznych. Jednak potrzebna jest rwnie regionalna i ponadregionalna polityczna empatia wobec tych miejscowoci i podregionw, gdzie procesy depopulacyjne i ich konsekwencje s szczeglnie nasilone. Nie jest to atwe w regionie, gdzie problemw dowiadcza niemal kada jednostka samorzdu terytorialnego. Jednak brak reakcji i dziaania jest decyzj. Dowiadczenie i historia pokazuj, e z reguy niekorzystn. Nigdy Grny lsk nie bdzie regionem przycigajcym, jeli nie podejmie przedsiwzicia rozpoznawalnego na wiecie, a na pewno w Europie. Bez efektu iberyjskiego Bilbao bdziemy tylko wyhamowywa proces kurczenia si. Region potrzebuje spektakularnego przedsiwzicia, ktre stanie si nowym, postindustrialnym jego napdem. Takim, ktre otworzy dodatkowo drzwi do jeszcze niewykorzystanego dobra: wyjtkowego krajobrazu i architektury. Dopki bd one obcieniem wizerunkowym regionu, a nie jednym z nonikw rozwoju, dopty miasta grnolskie bd liderami negatywnych rankingw.

Liczba mieszkacw w w ybranych w roku 2010 Katowice 309 tys. Czstochowa 240 tys. Sosnowiec 221 tys. Gliwice 196 tys. Bielsko-Biaa 175 tys. Zabrze 188 tys. Bytom 183 tys. Rybnik 141 tys. Dbrowa Grnicza 128 tys. Tychy 129 tys. Ruda lska 143 tys. Chorzw 113 tys. Jastrzbie Zdrj 93 tys. Jaworzno 95 tys. Mysowice 74 tys. Siemianowice lskie 71 tys. Tarnowskie Gry 60 tys. Bdzin 58 tys. Piekary lskie 58 tys. Zawiercie 53 tys. Racibrz 56 tys.

miastach 2030 229,3 tys. 191,7 tys. 170,3 tys. 149,6 tys. 145,2 tys. 134, 0 tys. 126,1 tys. 115,0 tys. 106,9 tys. 102,9 tys. 90,7 tys. 79, 3 tys. 73,1 tys. 70, 6 tys. 64, 8 tys. 55, 6 tys. 47,5 tys. 46, 6 tys. 45,3 tys. 44, 3 tys. 41,1 tys.

Prognoza dla woj. opolskiego 20002050

2000

1070,6 t ys. 935 t ys. 860 t ys. 730 t ys.

275 550 825 1100

2012

2030

2050 0

Robert Krzysztofik doktor, geograf, pracownik Zakadu Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu lskiego, zajmuje si geografi miast i ich rozwojem

17

1/2013