Kapitulli 1 1. Kuptimi i Ekonomiksit?

Ekonomiksi studion ann ekonomike t jets shoqrore dhe sjelljen e agjentve ekonomik n shoqri dhe kushtet ekonomike t bashkveprimit. 2. Kush jane agjentet ekonomik? Agjentt ekonomik jan: A) INDIVIDI-FAMILJA (n rolin e zotruesit t burimeve, ofertuesit dhe konsumatorit), B) FIRMA organizata q prodhon t mira dhe shrbime, C) QEVERIA SHTETI si vendimmarrs, krijues dhe mbikqyrs i lojs ekonomike etj. 3. Burimet-faktort-inputet e prodhimit? A) PUNA, B) TOKA, C) KAPITALI, D) SIPRMARRJA 4. Kuptimi i puns? Aftsia mendore-intelektuale dhe fizike t njerzve pr t punuar-kryer nj pun, sht njri prej inputeve-burimeve-faktorve t prodhimit. 5. Kuptimi i territorit (toka)? Pasuria natyrore q na rrethon e t gjitha llojeve: toka bujqsore, toka si truall ndrtimi, burimet energjetike, minerale dhe i tr mjedisi fizik q na rrethon. 6. Kuptimi i kapitalit-elementet e kapitalit? Kapitali mallrat e prodhuara pr prodhimin e mallrave t tjera. Elementet e mallrave jan: Pajisjet, Makinerit, Ndrtesat, Inventari (Produktet e gatshme, gjysm produktet-produktet n proces dhe lnda e par). 7. Kuptimi i Siprmarrsit? Aftsia dhe talenti organizativ i disa njerzve pr menaxhim t inputeve ekonomike si: Puna, Toka, Kapitali. Ai krkon mundsit zhvillimore t organizats prodhuese-firmat si dhe merr psipr rreziqe si dhe sjell novacione-rrisi brenda ndrmarrjes. 8. Konceptet e Ekonomiksit? Konceptet e Ekonomiksit jan: A) Pasuria prbhet nga stoku-rrezerva e mallrave dhe shrbimeve, A) Mirqenia knaqsia e individit-grupit shoqror q nxjerr nga konsumi i pasuris. Mirqenia ndahet n: 1) Efiqenca nxjerrja e dobis maksimale-knaqsi maksimale nga prdorimi i inputeve ekonomike, 2) Drejtsia ndarja-shprndarja e drejt e mallrave dhe shrbimeve mes individve dhe grupeve t shoqris. EFIENCA PASURIA MIRQENIA EFIENCA

9. Teknologjia? Teknologjia sht trsia e aftsiveit dhe njohurive shkencore n lidhje me prdorimin e faktorve t prodhimit, ku teknologjia e avancuar rrit produktivitetin-sasin e prodhuar pr nj njesi t inputit.

10. Ligji i rradhsis? Ligji i rradhsis shpall se mallrat-shrbime jan t rralla-pamjaftueshm sepse edhe burimet pr prodhimin e tyre jan t pamjaftueshm karshi nevojave t njerzve pr konsum. 11. Zgjedhja-Alokimi? Zgjedhja sht pasoj e rradhsi, ku duhet br zgjedhja mes alternativave pr prodhimin e mallrave dhe shrbimeve, Alokimi shprndarja e inputeve t kufizuara mes nevojave konkuruese t pakufizuara t shoqris. 12. Alokimi-problemet kryesore-pyetjet? Alokimi si problem krysor ka disa dimensione dhe i prgjigjet ktyre pytjeve: A) Cfar t prodhohet, B) Si t prodhohet, dhe C) Pr k t prodhohet. 13. Pjest e Ekonomiksit? Ekonomiksi ka 2 pjes: A) Mikro-Ekonomia studion sjelljen e agjentve ekonomik, konsumatorve, firmave t biznesit dhe qeveris, dhe q veprimtaria e tyre lidhet me alokimin e inputeve dhe funksionimin e fatorve t veqant t ekonomis. N qendr t vmendjes makroekonomike jan tregjet e mallraveshrbimeve t vecanta dhe kushtet e ekuilibrit t tye, B) Makro-Ekonomia studion sjelljet e ekonomis kombtare, me studimin e agregatve ekonomik si: Produkti i Prgjithshm, Punznia Totale dhe Papunsia, Niveli i Prgjithshm i Cmimeve dhe Inflacioni, Ciklet e Biznesit dhe rritja ekonomike. Pra nuk ka kufi t prer mes mikro-makro-ekonomis, por n koht e fundit po i kushtohet vmendja gjithnj e m e madhe e bazae mikroekonomike t dukurive makroekonomike. 14. Kufiri i Mundsive t Prodhimit (KMP)? KMP shpreh kombinime t ndryshme t mallrave dhe shrbimeve q mund t prodhoj nj vend gjat nj periudhe t dhn kohore, duke prdorur t gjitha burimet n dispozicion dhe me teknikat m efiqiente t prodhimit. Mundsit Stofra Ushqime (milion ml) (milion tone) A 0 15 B 1 14.7 C 2 14 3 12 D 4 9 E 5 0

Grafiku 1. Kurba e mundsive t prodhimit.

15 14.7 14 12 9

15. Rritja ekonomike, Produktiviteti? Rritja ekonomike sht zgjerim i qndrueshm dhe i vazhdueshm i mundsive t prodhimit e cila kushtzohet me rritjen e faktorve t prodhimit dhe prmirsimit t tyre t vazhdueshm, Produktiviteti shpresh sasin e prodhuar t produktit pr nj njsi t inputeve t prdorura, ky koncept sht ngusht i lidhur edhe me efiqencs si koncept m t gjer t efiqencs ekonomike. 16. Llojet e Efiqencs? Ekzistojn disa lloje t eficencave: a) Efiqenca Ekonomike shpreh gjendjen e ekonomis ku askush nuk arrin mirqenien e tij pa e cnar mirqenien e tjetrit. Ekonomia nnkupton arritjan e efiqencs prodhuese, alokative dhe shprndarse. b) Eficenca Prodhuese prodhimi i njsive t caktuar t produktit me prdorimin e minimumit t inputeve, pra: Produktiviteti Maksimal i Mundshm (PMM), c) Eficenca alokative alokimi i burimeve-inputeve t mallrave aty ku krkon shoqria, d) Eficenca n Shprndarja shprndarja e produkteve t prodhuara ku konsumatort duke i marr t dhnat e t ardhurave (pas pagimit t kontributit-taksave) dhe cmimet e tregut ku konsumatort nuk do t donin t shpenzonin kto t ardhura n ndonj mnyr tjetr. 17. Shprndarja e burimeve te mbyllura dhe t hapura? Ekonomia e mbylluar shprndarja e inputeve dhe niveli i konsumit jan tprcaktuara trsisht nga niveli i prodhimit. Pra; nuk mund t konsumohet m shum sesa prodhohet-disponohet. Ekonomit e hapura lidhen njra me tjetrn n shkmbimin e mallrave, shrbimeve, prvojave ku nj vend mund t konsumoj edhe mallra t prodhuara n vendet tjera, duke zgjeruar mundsit e konsumit m tej mundsive t prodhit. Pra; Nj vend prfiton nga importi e tjetri nga eksporti. 18. Kuptimi i specializimit? Specializimi prqndrim n prodhim i vetm nj prodhukti apo disa produkteve si ps.sh:Gruri, Misri, Rrushi, etj.

19. Kuptimi i kosotove oportune?

Kosto Oportune ndryshe quhet Kosto Alternative kuptohet si sakrific e br heqja dor nga nj e mir dhe zgjedhja e nj t mire t prodhuar m t vlefshme. Rrjedh nga rradhsia e burimeve dhe domosdoshmria e zgjedhjes. 20. Funksioni i Ekonomiksit? Ekonomiksi i ka dy funksione: a) Funksioni-Pohimi Pozitiv, b) Funksioini-Pohimi Normativ. 21. Pohimit Pozitiv-Normativ? Pohimi Pozitiv prshkruar dhe shpjegon dukurit, agjentt ekonomik q dshirojn t arrij qllimet e tyre, ku edhe ju prgjigjen pyetjeve: CFAR ISHTE, CFAR SHT dhe CFAR DO T BHET? P.sh. Pohimi Pozitiv sht: Deficiti Buxhetor i Shtetit sjell uljen e papunsis dhe rritjen e nivelit t inflacionit, Pohimi Normativ merr sygjerime rreth rrugve m eficente pr arritjen e synimeve t agjentve ekonomik. U prgjigjet pyetjeve CFAR DO T DUHEJ, CFAR DO T ISHT MIR T NDODHTE. P.sh. Pohim Normativ sht Niveli i papunsis n Kosov sh i lart e i cili duhet t ulet. Pohime Normative jan t shkputura nga vlersimet morale t synimeve q duam t arrijm, por ato qndrojn n baz t rekomandimeve politike. 22. Metoda e Studimit ekonomik? Ekonomia studiohet sipas dy metodave kryesore: A) NDUKSIONI fillon me mbledhjen, prpunimin e m pas analizimin e t dhnave ekonomike dhe vazhdon me zbulimi e lidhjeve te variablat e studiuara dhe t nxirret nj prfundim-konkluzion-hipotez t caktuar. Pra cdo informat e marr ndahet dhe studiohet e detajizuar. B) DEDUKSIONI sht verifikimi empirik i prfundimeve t nxjerra e cila shrbehet me teoremn APRIORISTIKE, e cila duket e arsyeshme e bazuar n ide t natyrshme dhe nuk jan rrjedh drejtprdrejt nga evidencat statistikore, e kjo teorem demostrohet logjikisht n kontekstin e nj modeli ekonomik si nj paraqitja t thjeshtzuar t realitetit ekonomik t ndrtuar mbi supozime-konkluzioneve. Pra, prej informatave analitike bashkohen q t formohet kjo metod.-Deduksioni. 23. Ekonomia shkenca empirike apo ekzakste? Ekonomia si shkenc shoqrore sht empirike e jo ekzakte, ku ligjet ekonomike jan ligje mesatare dhe nuk shprehin raportin ekzakt, ku m s miri e spjegon sjelljen e grupeve shoqrore sesa t individve, ku kjo shkenc gjen rregullsi dhe kur ka diferencat e mdha n sjelljet e individve. 24. Metoda tjera ekonomike-grafike? Metodat ekonomike-grafike jan: A) Grafiku mes dy faktorve-inputeve, B) Grafiku i serive kohore, C) Grafiku i shprndar, D) Metoda statistikore. 25. ka sht Ekonometria? Ekonometria sht nevoja gjithnj m e madhe e prdorimit t metodave statistikore pr formulimin e nj teorie ekonomike dhe verifikimin e saj. Ekonometria ndr t tjera merret me studimin e drejtimit-menaxhimit dhe t forcs s lidhjeve t variablave ekonomik.

Kapitulli 2 1. Kush e prcakton mimin, sasin e tregut? mimin dhe Sasin e tregut e prcakton ballafaqimi n treg i blersve dhe i shitsve t produkteve t prodhuara. Pse duhet njohur krkesn dhe ofertn? Pr t kuptuar: A) Si arrihet gjendja e ekuilibrit t tregut n kushtet e prgjithshme t tij, B) Ndryshimin e mimit n periudhat e ndryshme kohore, C) Pse mimet e fiksuara me ligj ndikojnn n sasin dhe cilsin e mallrave q kmbehen, D) Si bhet racionimi i inputeve t pamjaftueshme nprmjet sistemit t mimeve n nj treg konkurencial. Pr nj ekonomist-joekonomist cka paraqet krkesa? Pr nj ekonomist Krkesa paraqet sasin e nj produkti q konsumatori-blersi sht njkohsith i gatshm dhe n gjendje t bleje m mime t ndryshme t mundshme, gjat nj periudhe kohore, Pr nj jo-ekonomist termi krkes i regerohet thjesht nj sasie t caktuar produkti. Dallimi n mes nevojave dhe krkess? Q nj blers t ket krkes pr produkt nuk sht e mjaftueshme t ket vetm nevoj pr t, por edhe t jet n gjendje ta e blej at produkt, ka paraqet ligji i krkess? Ligji i Krkess Kur mimet e produkteve ulen, sasia q blersit jan t gatshm t blejn rritet, dhe kur mimet rriten sasia e krkuar paksohet, me kusht q faktort t tjer t mbeten t pandryshuar. Ky ligj rrjedh nga parimet e zgjedhjes racionale. Nj rritje e mimit nuk bn q konsumatori t ket m pak nevoj pr t (mallra-shrbime). Kjo e ul sasin e krkuar, por jo edhe sasin q konsumatori ka nevoj pr t. ka paraqet kurba-lakorja e krkess? Kurba-Lakorja e Krkess sht paraqitja grafike e niveleve t krkess ku mimet jan n prpjestim t zhdrejt me sasin. Pra; Kur mimi ulet (P-), sasia rritet (Q+), dhe e kundrta. Pse vetm faktori mim merret n konsiderat, ndrsa t tjert lihen apo supozohen si konstante? Merret n konsiderat vetm faktori mim pr arsye se sht bruim kryesor i informimit rreth pamjaftueshmris relative t burimeve, ndryshimin e nevojave dhe t tjera dukuri t ekonomis s tregut. Cilat jan faktort tjer q ndikojn n krkess? Faktort tjer jan: A) T ardhurat e konsumatorve, B) mimet e mallrave plotsues dhe zvendsues, C) Pritjet e konsumatorve pr t ardhurat dhe mimet, D) Numri i konsumatorve, E) Shitjet dhe preferencat e konsumatorve. Analizoni faktort e krkess? A) T ardhurat e konsumatorve jan faktor prcaktues q jogjithmon bn q konsumatort t blejn m shum produktet, por ndodh q edhe t kursejn. Ekzistojn dy lloje t mirash: 1) T Mira Normale krkesa ndryshon njjt me t ardhurat, dhe 2) T Mira Inferiore krkesa ndryshon n drejtim t kundrt me t ardhurat. Pra; Mallrat me cilsi t lart jan t mira normale, ndrsa Mallrat me cilsi m ult jan t mira inferiore.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

B) mimet e mallrave pltsues dhe zvendsues jan faktor alternativ-oportun mes t mirave t ndryshme-shrbimeve. P.sh. Gruri-Misri (zvendsues), dhe Karburanti-Automobili (plotsues). Pra; Ndryshimi n cmimin e nj malli ndikon n prpjestim t drejt te krkesa pr zvendsuesin e atj malli. Ndryshimi n cmimin e nj malli ndikon n prpjestim t zhdrejt te krkesa pr potsimin e atij malli. C) Prijtjet e konsumatorve jan parashikimet pr t ardhmen, pr ndryshimin n t ardhurat, cmimet e mallrave q konsumojn. Kjo rrit krkesn pr t mirat normale dhe ul krkesn pr t mirat inferiore. D) Numri i konsumatorve sht njri prej faktorve prcaktues ku krkesa s bashku me ofertn e tregut jan prcaktuese t cmimit relativ t produkteve. Pra Krkesa e tregut paraqitet si shuma e krkesave individuale t konsumatorve. Prshembull nj person sht i gatshm t blej 15 njsi nga X malli me cmim prej 20euro. Ndrsa personi tjetr sht i gatshm t blej 10 njsi nga malli X me t njtin mim, pra duke supozuar se kta dy persona formojn tregun ktu kurba e krkess s tregut pasqyro faktin se s bashku ata do t blejn 25njsi me mim 20euro. Prveq ksaj edhe ndryshimet n shprndarjen e popullsis sipas grupmoshave, gjinis apo nga pikpamja territoriale mund t shkaktojndryshimin e krkess pr produkte t veanta. E) Shijet dhe Preferencat ndikohen ngaprmirsimet e cilsis s produktit, reklamave t suksesshme apo t tjera faktor q bjn przgjedhjen e produkteve q konsumatort parashohin dobin q dshirojn ta e nxjerrin nga konsumi i produkteve t ndryshme. P.sh. vlersimi i shijeve t tij pr vajtjen n nj ndeshje sportive dhe mimin q sht i gatshm ta e paguaj do t varet nga preferencat e tij pr sportin ose futbollin ose ndonj spoprt tjetr. Ai pr t shikuar futboll duhet t paguaj 5euro pr bilet ndrsa pr basketboll 1euro, pra ai e zgjedh futbollin per aryse se e preferon m shum kt sport. 10. ka prfaqson Oferta Oferta prfaqson sasit e nj produkti q shitsit jan njkohsisht t gatshm dhe n gjendje t ofrojn pr shitje me mime t ndryshme, gjat nj periudhe t caktuar kohore, kur faktort e tjer jan konstant. ka paraqet Ligji i Oferts? Lilgji i Oferts thot se shitsit do t ofrojn nj sasi m t madhe pr shitje kur mimet rriten dhe do t ofrojn sasin m t vogl t produkteve ather kur cmimet ulen. Nga buron Ligji i Oferts? Ligji i oferts buron nga parimet e zgjedhjes racionale ku prfitimi shtes q merret nga ofrimi i nj njsie produkti sht mimi i pritur i tij. Ktu prodhuesi sht i gatshm t ofroj nj njsi shtes vetm kur mimi i saj shth m i lart ose t paktn i barabart me koston shtes. Pra; mimi dhe kostoja shtes lidhn n t njjtn mnyr si mimi dheknaqsia shtes n rastin e krkess. ka sht Kostoja Marxhinale-Kostoja Shtes? Kostoja shtes rritet kur rritet sasia e prodhuar, pra dikton nevojn pr rritjen e mimeve m t larta pr produktet e tyre n mnyr q t mbulojn kostot shtes m t larta q ka patur prodhuesi. Cilt faktor ndikojn n Ofert? Faktort kryesor q ndikojn n ofert jan: A) mimet e faktorve t prodhimit, B) Teknologjia e prdorur, C) mimet e mallrave t lidhur, ) Pritjet e konsumatorve, D) Numri i ofruesve. Analizoni faktort q ndikojn n Ofert? A) mimet e faktorve t prodhimit jan faktor prcaktues q ndikon n koston e produktit. Pra; nj rritje n mimin e burimeve rrit koston-shpenzimet e produkteve dhe n kushtet e mimit t

11.

12.

13.

14.

15.

ofruar n tregun e produktit e ul ofertn, dhe e kundrta e sajnj ulja n mimin e burimeve ul kostotshpenzimet e produkteve dhe n kushtet e mimit t dhn n tregun e produktit rrit ofertn. B) Teknologjia nnkupton aftsia dhe njohuria shkencore q prdorut pr t prodhuar n mnyr efiente-me nje kosto m t ult, dhe me kt on n nj rritje t oferts. C) mimet e mallrave t lidhur ktu duhet br analiza dhe krahasimi i alternativave t mundshme pr marrjen e vendimeve. P.sh. Bujqit duhet t zgjedhin se far (grur apo misr) dhe prodhuesit e televizorve do t duhet t bjn zgjedhje se far do t duhej t prodhonin (TV me ngjyra apo bardh e zi). Pra si bujku si prodhuesi i TV-ve mund t bjn prodhimin e t dy produkteve por profiti apo kapaciteti prodhues q do ta ken do t jet i kufizuar, pra do t prodhojn m pak. Pra mosprodhimi i grurit apo televizorve bardh e zi rrit koston oportune t prodhimit t misrit apo telvizorve me ngjyr. Rritja e kostos oportune do t shoqrohet me uljen e oferts s njrit produkt ndaj produktit tjetr dhe e kundrta. ) Pritjet e konsumatorve sht parashiqimi i asaj se ka do t ndodh n t ardhme n mnyr q ti marrin vendimet e tyr pr ofertn e produkteve. P.sh. nj prodhues i kpucve pret q krkesa pr kpuc t rritet n t ardhem, ai do t ul shtjen aktuale t kpucve ose do t krijoj rezerva t kpucve n mnyr q t shes m shum kur mimi t jet rritur. Nj kosto oportune m e lart e ul ofertn. Pra; kur pritet q mimet t rriten oferta aktuale do t synoj t ult dhe kur mimet priten t ulen oferta aktuale synon t rritet. D) Numri i konsumatorve sht kalimi nga ofertaindividuale n ofertn e tregut, pra shuma e oertave individuale n nj koh t dhn bhet numri i ofertave. Nj rritje e numrit t ofertave do t thot rritja e sasis s produkteve t ofruara pr shitje pr do mim, dhe me kt rast krijohet edhe konkurenca ofertuese. Pra; rritja e numrit t ofruesve rrit ofertn e tregut, dhe ulja e numrit t ofertuesve e ul ofertn e tregut dhe krijon monopolizimin e tregut. 16. ka jan Prfitime shtes dhe Kosto shtes? Prfitime shtes jan kur oferta dhe krkesa synon t marr m shum nga prfitimet e tregut, Kosto shtes kur oferta dhe krkesa mundohet t ket m pak humbje gjat investimeve n treg. Cila sht rruga e vetme q t pajtohen oferta dhe krkesa n treg? Rruga e vetme q oferta dhe krkesa n treg t pajtohen jan Ekuilibri i oferts-krkess n treg. ka paraqet Ekuilibri i Tregut? Ekuilibri i Tregut paraqetgjendjen e till q blersit dhe shitsit nuk kan arsye t ndryshojn sjelljen e tyre pr arsye veprojn n treg shum blers dhe shits n mnyr t pavarur dhe asnjri prej tyre as blersi apo shitsi individual nuk ka mundsi t ndikoj te mimi i tregut. Pra ktu nuk ka as krkes t teprt e as ofert t teprt. Sasia dhe krkesa jan t barabarta dhe ksaj situat m s miri i prgjigjet nj mim tregu i cili quhet mimi i ekuilibrit? ka paraqet mimi i ekuillibrit? mimi i ekuilibrit paraqet mimin pr t cilin sasia e krkuar dhe e ofruaj jan t barabarta. Pra sht nj kompromis midis interesave t shitsve dhe blerve. ka paraqet Mungesa? Mungesa sht niveli i mimeve m t ult se mimi i ekuilibrit dhe sasia e krkuar e tejkalon sasin e ofruar q bn presion pr rritjen e mimit. Cili sht dallimi mes Mungess dhe Pamjaftueshmris? Mungesa sht situat tregu n t ciln sasia e krkuar tejkalon sasin e ofruar e q mund t eliminohet duke u rritur mimet etregut deri n nivelet e ekuilibrit t mimeve t tregut. Pamjaftueshmria - pasqyron faktin se inputet jan t kufizuara dhe nevojat jan t pakufizuara. Sa jan t nevojshme Investimet Private?

17. 18.

19.

20.

21.

22.

Investimet Private jan mjaft t nevojshme dhe si rezultat i zaj bn gjallrimin e pjesmarrjes s fuqishme t kapitalit t huaj t kombinuar me at vendor, pra edhe arrin n nivele te qilla q t thith gjith popullsin e aft pr pun, ku edhe niveli i t ardhurave pr frym-banor do t shumfishohet. 23. Kur fitohet ekuilibri i ri? Ekuilibri i Ri fitohet kur krkesa dhe oferta rriten ktu do t fitohet Ekuilibri i ri rrits dhe kur oferta dhe krkesa ulen do t krijohet Ekuilibri i rri zvoglues. Si bhet racionimi i burimeve t pamjaftueshme? Burimet e pamjaftueshme t t mirave racionohen midis prdoruesve t tyre dhe kjo nuk bhet as me planifikim qndror e as nga ndonj komision apo zyr e posame, por mekanizmi q koordinon vendimet e shitsve dhe blersve sht tregu duke u dhn prgjigje tre pyetjeve baz: 1)Pr k t prodhohet, 2) Si t prodhohet dhe 3) far t prodhohet. 1) Pr k t prodhohet vendoset pjesrisht nga aftsia pr t paguar. Kush i ka parat e nevojshme bhet zotrues i nj t mire, kush nuk i ka parat ose kush i ka por i prdor pr qllime t tjera, nuk e merr t mirn n fjal. Pra zotrimi i t mirave bhet nga ata q plotsimin e nevojave t tyre e mbshtesin me para. 2) Si t prodhohet zgjidhet pjesrisht n mnyr t ngjajshme me t parn, sepse mimi m i lart i t mirs bn q prodhuesit t harxhojn m shum pr t siguruar teknologji t prparuar dhepr kushte sa m efiente. 3) far t prodhohet zgjidhet pjesrisht n mnyr t ngjajshme, sepse ku rritja mimit t nj t mire shrben si shkak pr nj ofert m t madhe t saj dhe sht nj sinjal q nxit kalimin e burimeve pr prodhimin e ksaj t mire, dhe nga shum faktor e ndr t tjer nga karakteristikat si gjinia, mosha etj, Pra; n t trija prgjigjet e msiprmes ekziston termi Pjersisht pasi q tregu i nj t mire t caktuar nuk sht nj treg i izoluar, nj ishull i mbyllur n vete, por sht i lidhur me trgjet e t mirave t tjera pltsuese ose zvendsuese t s mirs n fjal si dhe me tregjet e faktorve q prdoren pr prodhimin e ksaj t mire. Si bhet prcaktimi i mimit n ekonomin e tregut? Problemi i prcaktimit t mimit realizohet n nj bashksi tregjesh t ndrvarura dhe nuk paraqet vetm ekuilibrin e pjesshm t nj tregu t vetm sikurse sht rasti tek ekonomit e mbyllura. ka sht Dis-Ekuilibri? Dis-Ekuilibri sht gjendja e tregut ku mund t ekzistojn tepricat ose mungesat e mallraveshrbimeve t ofruar apo t krkuara n t ciln shitsit dhe blersit bjn presion njri n tjetrin pr uljen ose ngritjen ose ngritjen e mimit, pra pr aq koh sa ekziston ky presion pr aq koh i duhet tregut pr t arritur gjendjen ekuilibruese ekziston gjendja e kundrt e quajtur Dis-Ekuilibr. Pra ekziston gjendja e Dis-Ekuilibrit kur sasia e krkuar nuk sht n prputhje me sasin e ofruar, gjegjsisht nuk sh e barabart. ka sht Teoria e Krkimit? Teoria e Krkimit sht teoria e re q merret me analizimin e Dis-Ekuilibrit, ku n themel t ksaj teorie qndron informacioni jo i plot q ka n baz paaftsin e agjendtve ekonomik pr t parashkuar sakt prodhimin e t mirave nga njra an dhe krkesn pr kto t mira nga ana tjetr. Pra informacionet jo t plota bjn q subjektet ekonomike t perfeksionojn parashikimin pr mimet dhe sasit pr t cilat tregu shkon n ekuilibr. ka sht Ankandi? Ankandi sht njra prej metodave mjaft t mira pr zbulimin e mimit apo ekuilibrin e tregutku barazohet krkesa totale me ofertn totale, por pjesa m e madhe e tregjeve nuk funksionojn si ankandet, gj gj ndikojn faktor t ndryshm pr mosplotsimn e kushteve t konkurrencs s plot Kush ndikon n vazhdimin e Dis-Ekuilibrin e tregut?

24.

25.

26.

27.

28.

29.

N zgjatjen e disekuilibrit prveq informaiconeve jo t plota pr tregun ndikojn edhe faktor t ndryshm si: a)Imponimi i qeveris mund t jet n: 1) Natyrn e mekanizmit konkurencial (sistemin fiskal), dhe 2) Jasht natyrs konkurenciale (jasht sistemit fiskal), si sht rasti i mimeve tavan dhe mimeve dysheme, b) Mos-Realizimi i planeve t prodhimit, c) Gjendja e nj ekuilibri t paqndrueshm. 30. ka sht mimi tavan(maksimal) dhe mimi dysheme (minimal) ? Pr t kuptuar mimin tavan do ta ilsutrojm me shembullin e tregut t benzins. Supozojm sepr arsye t caktuara qeveria vendos nj mim tavan-maksimal prej 1euro/litr. Pr mimin maksimal-tavan krkesa nuk prputhet me ofertn. Konsumatort krkojn m shum benzin, por bezina pr t plotsuar krkesn e teprt nuk ka. Pra zgjidhja e vetme m e mir sht racionimi i konsumit me an t sistemit t trisksimit. Funksioni i triskave sht q t kufizojn krkesn. Pra zhvendosja e kurbs nga nj vend n tjetrn. Pr ta kuptuar rasin e mimeve dysheme-minimale duhet q t ilustrojm me shembullin e pagave minimale. Supozojm se paga minimale fiksohet me ligj. Ku ekziston edhe ekuilibri i detyruar. Me kt pag minimale do t zvoglohet numri i puntorve, dhe me kt rast dmtohen pikrisht ata q duhet ndihmuar. Mbi kt baz shum ekonomist jan shprehur kundr prcaktimit me ligjt pags minimale, e sidomos ata ekonomist liberal.

Kapitulli 3 1. ka dshirojn t dijn konsumatort dhe ofertuesit? Konsumatort dhe Ofertuesit deshirojn t din se si ndryshon krkesa dhe oferta kur ndryshojn faktort prcaktues t tyre por edhe sesa sht masa e ktij ndryshimi. P.sh. Firmat dhe Qeveria jan t interesuara pr t patur sukses pr veprimtarin e tyre t ken njohuri mbi konceptin e elasticitetit. Firmat dshirojn t din se far ndikimi ka ndryshimi i mimit t nj t mire n sasin e krkuar t saj n mnyr q t marrin vendimet ekonomike n prputhje me synimet e tyre. Ndrsa qeveria krkon t dij se far efekti do t ket rritja ose ulja e nj takse t aplikuar ndaj nj t mire ose shrbimi, n sasin dhe mimin e ekuilibrit dhe n far do t ndodh me totalin e t ardhurave q sigurohet nga kjo taks kur niveli i saj ndryshon. ka shpreh Elasticiteti? Elasticiteti shpreh shkalln e reagimit tmit t s mirs, t ardhurave t konsumatorit, xubjekteve ekonomike (prodhuesit dhe konsumatort) ndaj ndryshimit t kushteve ekonomike t tregut (ndryshimit t mimit t s mirs, t ardhurave t konsumatorit, mimit t t mirave plotsuese apo zvendsuese, kostot e prodhimit etj.) Kur sht krkesa elastike e kur joelastike? Krkesa sht elastike kur konsumatort jan shum t ndjeshm ndaj ndryshimit t mimit t produktit, dhe JoElastike kur konsumatort nuk jan edhe aq t ndjeshm ndaj ndryshimit t mimeve. Si matet elasticiteti? Elasticiteti sht shkalla e reagueshmris s konsumatorit, i cili matet n prqindje. Si llogaritet prqindja e ndryshimit t sasis s krkuar? Prqindja e ndryshimit t sasis s krkuar llogaritet duke pjestuar diferencn e sasive t krkuara (q2-q1) me mesataren e dysasive %Q=(q2-q1) * 100 (q2+q1)/2

2.

3.

4. 5.

6.

Si llogaritet prqindja e ndryshimit t sasis s krkuar me rasitn e rritjes s mimit? %Q=(q2-q1) * 100 q2 Si llogaritet prqindja e ndryshimit t sasis s krkuar me rastin e uljes s mimit? %Q=(q2-q1) * 100 q1

7.

8.

ka sht elasticiteti i krkess lidhur me mimin ? %P= (p2-p1) *100 (p2+p1)/2

9.

Sa lloje t elasticiteteve ekzistojn? Ed= (q2-q1) : (p2-p1) Ekzistojn dy lloje t elasticiteteve: (q2+q1)/2 (p2+p1)/2 A) Elasticiteti zonal i krkess: B) Elasticiteti piksor i krkess: Ed= q p q 10.
.

ka sht koeficienti i elasticitetit? Koeficienti i krkess sht vlera q merret nga zbatimi i formuls s llogaritjes s elasticitetit. ka prfaqson pjerrsia? Pjerrsia prfaqson koeficientin e ndryshimit absolut n sasi dhe n mim mes dy pikave t lakores lineare dhe sht konstante prgjat gjith kurbs, elasticiteti prfaqson koeficientin e ndryshimit n prqindje t sasis n lidhje me ndryshimin n prqindje t mimit dhe sht i ndryshn npika t ndryshme t lakores. Cilat jan dy raste ekstreme t kurbs s krkess? Dy rastet ekztreme jan kur kurba e krkess sht plotsisht elastike nnkuptohet kur mimi rritet qoft edhe pak mbi nivelin e ekuilibrit, sasia e krkuar bie n zero, dhe koeficienti i elasticiteti t krkess sht infinit (e=). N kt rast nuk do t shitej asgj nse do t tentohetj t vendoset nj mim m i lart se ai i tregut. Ndrsa rasti tjetr ekstrem kemi ather kur krkesa sht plotsisht elastike dhe kurba sht vertikale q tregon se sasi e krkuar nuk ndryshon me ndryshimin e mimn. Domethn koeficienti i elasticitetit t krkess sht zero (e=o). ka kuptojm me konceptin e elasticitetit t krkess lidhur me mimin? Koncepti i elasticitetit lidhur me mimin u tregonprodhuesve se far do t ndodh me t ardhurat e tyre totale nqoftse ndryshojn mimet e shitjes s produkteve (pra; t ardhurat totale jan t barabarta me produktin e sasis me mimin (Q*P). Cilat jan faktor t tjer q prcaktojn elasticitetin e krkess lidhur me mimin? Faktort q prcaktojn elasticitetin e krkess lidhur me mimin jan: ekzisteca e t mirave zvendsuese, prcaktimi i t mirave, efekti i t ardhurave, faktori koh, t mirat e domosdoshme dhe t luksit. ka sht ekzistenca e t mirave zvendsuese?

11.

12.

13.

14.

15.

Kur ekzistojn alternativat zvendesuese dhe pr to rritet shum mimi i ndonjrs prej tyre do t ket reagim t madh. Nse rritet mimi i bilets pr autobus ather shiqohet mundsia e zvendsimit n transportin hekurudhor, duke paksuar gradualisht krkesn pr transport automobilistik. 16. ka sht prcaktimi i t mirs? Kur prcaktimi sht m i prgjithshm zvendsuesit do t jen m t pakt dhe krkesa do t jet m elastike. P.sh. krkesa pr buk to t jet m e vogl sesa krkesa pr mish ka sht efekti i t ardhurave? T ardhurat ndikojn dukshm n elasticitetin e t mirave, pra kur t ardhurat nuk ndryshojn rritja e mimit t produktit ul t ardhurat reale dhe e detyron t zvogloj sasin e krkuar. ka sht faktori koh? Pr nj periudh t shkurtr kohore tendencat pr t reaguar ndaj mimit jan shum m t vogla nkrahasrim me situatn kur koha n dispozicion t konsukatorit pr t marr nj vendim sht m e gjat. P.sh. supozoni se jeni duke udhtuar nga nj qytet n nj tjetr n nj dit vere dhe keni etje t madhe, gjat rrugs ndodhet vetm nj dyqan q ka vetm nj llojpije freskuese me mim t lart, ju do t shtyni q t mos pagoni deri n at moment-koh kur t shihni se nuk keni alternativa tjera pr ta shuar etjen dhe do t pranoni t paguani at mim aq t lart. ka jan t mirat e domosdoshme dhe t mirat e luksit? T mirat e domosdoshme jan t mirat krysore pr ekzistencn fizike (ushqim, kujdes mjeksor etj.), por edhe t mirat pr nj standart t pranueshmjetese. Ktu krkesa sht joelastike. T mirat e luksit q kalojn standardin minimal t ekzistencs fizike dhe pr kt krkesa sht elastike.

17.

18.

19.

20.

Cilat jan llojet tjera t elasticitetit? Llojet e elasticitetit jan: a) elasticiteti i krkess lidhur me mimin, b) elasticiteti i krkess lidhur me t ardhurat, c) elasticiteti i trthort i krkess, d) elasticiteti i oferts lidhur me mimin. ka sht elasticiteti i krkess lidhur me t ardhurat? Elasticiteti i krkess lidhur me t ardhurat (ey) mat reagimin e krkess ndaj ndryshimit t t ardhurave. Ku krkesa pr t mira normale ndryshon n t njjtin drejtim me ndryshimin e t ardhurave, ndrsa krkesa pr t mirat inferiore ndryshon n drejtim t kundrt me ndryshimin e t ardurave. ey= (q2-q1) : (y2-y1) (q2-q1)/2 (y2+y1)/2 ka sht elasticiteti i trthort i krkess? Elasticiteti i trthort i krkess mat reagimin e krkess s konsumatorve pr t mirn A kur kemi nj ndryshim n mimin e s mirs B q sht e lidhur me t. EA* B= (q2-q1)A : (q2+q1)A /2 (p1+p1) B (p1+p1) B/2

21.

22.

23.

ka sht elasticiteti i oferts lidhur me mimin? Elasticiteti i oferts lidhur me mimin (es) tregon-mat reagimin e blersve ndaj nj ndryshimi n mim. Nses reagimi i shitsve sht i madh themi se oferta sht elastike dhe nse nuk kemi reagim t

madh themise oferta sht joelastike. Kur koeficienti sht m i madh se 1 sht oferta elastike dhe e kundrta. 24. Cilat jan faktort q e prcaktojn elasticitetin e oferts? Faktort q prcaktojn elasticitetin e oferts jan: a) Kostoja dhe mundsia pr tu depozituar produktim sa m e ult t jet kosotja e depozitimit dhe sa m i leht t jet depozitimi aq m elastike do t jet oferta, b) Fleksibiliteti i procesit t prodhimit kur shitsit ti prgjigjenshpejt dhe pa shpenzime nj ndryshimi relativisht t vogl t mimit oferta zakonisht sht shum elastike, c) Kostoja e prodhimit t njsive shtes sht afrsisht e njjt me at t njsis paraardhse, oferta ka tendenc t jet elastike, d) Faktori koh n qoftse kan m shum koh n dispozicion, mundsit e ofruesve t mallravepr t reaguar ndaj nj ndryshimi mimi jan m t mdha. Sa m e gjat t jet koha aq m elastike do t jet oferta.

Kapitulli 4 I 1. Pr ka shrben Teoriae zgjedhjes konsumatore? Teoria e zgjedhjes konsumatore shrben pr t kuptuar dhe parashikuar sjelljen e konsumatorve dhe pr t spjeguar se pse njerzit bjn kto apo ato zgjedhje t cilat rezultojn n krkesn individuale pr produkte t caktuara. Ku ndesh konsumatori gjat marrjes s vendimeve? Konsumatori gjat marrjes s vendimeve se far do t bleje ndeshet me Kufijt sasior t parave. Nga ka varet kufizimi monetar individual? Kufizimi monetar individual varet nga e ardhura korrente e tij, kursimet e mparshme, mundsit pr t marr kredi-hua etj ka bn konsumatori racional? Konsumatori racional nuk blen nj produkt nse parashikimi shtes q ai parashkon t marr prej tij sht m i vogl se shpenzimi shtes pr blerjen e tij. Pr ka blejn konsumatort mallrat dhe shrbime?

2. 3.

4.

5.

Konsumatort blejn mallra dhe shrbime pr t plotsuar nevojat e tyre ku pfitimet nga blerjet e tyre prfaqsojn knaqsit q sigurohen nga konsumi i tyre. 6. ka bn konsumatori kur ka mundsit monetare t kufizuara? Kur ka mundsit monetare t kufizuara konsumatori nuk mund t blej do gj q i jep knaqsi apo ato q i japin knaqsi m t madhe. P.sh. konsumatori mund t pritonte m shum knaqsi nse do t blinte nj makin n krahasim me nj biiklet por megjithat sht i detyruar t blej biiklet nga shkaku i mundsive t kufizuara t mjeteve monetare q i posedon konsumatori. Me ka prballet konsumatori gjat zgjedhjes? Zgjat zgjedhjes konsumatori prballohet me koston oportune. P.sh. nuk sht kosto oportune nse shpenzojm 10euro pr nj libri n vend t nj koncerti apo ndonj ndeshje futbollistike, por kosto oportune n terminologjin ekonomike sht knaqsia q konsumatori prjeton nse e lexon librin apo e shiqon koncertin apo ndeshjen futbollistike. ka mban parasysh zgjedhja racionale e konsumatorit? Konsumatort mbajn parasysh balancimin e knaqsis shtes t marr nga nj produkt me knaqsin shtes q mund t merrej nga nj produkt me tjetrin. II 9. ka do t thot termi dobi? Termi Dobi n ekonomi prdoret pr t treguar masn e knaqsis q prfiton konsumatori nga konsumi i nj produkti t caktuar. far lloje t dobis kemi? Ekzistojn disa lloje t dobis: A) Dobia Totale e cila njherit sht edhe qllimi kryesor i konsumatorit q duke shpenzuar t ardhurat e tij t siguroj maksimumin e dobis totale apo knaqqsis totale q merr nga t gjitha njsit e t mirave apo shrbimeve q konsumohn, B) Dobia Marxhinale sht knaqsia shtes q konsumatori merr nga konsuimi i nj njsie shtes produktishrbimi me dobin marxhinale q do t merrte nga konsumimi i mallrave t tjera. Nga ka prcaktohet zgjedhja e konsumatorve? Zgjedhja e konsumatorve prcaktohet nga dobia marxhinale e jo nga dobia totale far prirje ka ligji dobis marxhinale rrnse, ilustroni me nj shembull? Dobia marxhinale rrnse ka nj prirje q kur rritet sasia e konsumit t nj t mire nkushtet kur faktort Tjer nuk ndryshojn dobia arxhinale e njsis s fundit t konsumuar vjen vazhdimisht duke rn. P.sh. N nj dit ver nj konsumator pasi ka ecur shum sht etur dhe fillon t pij nj lemonad pr t shuar etjen. Gota e par e limonads e shijon shume t dyt e kshtu me rradh deri n gotn e fundit q do ti sillte knaqsi e q pas saj do t ket vetm knaqsi negative. Cila sht masa e dobis marxhinale t produktit q ekonomistt e prdorini zakonisht? Masa e dobis marxhinale t produktit q ekonomistt e prdorin sht shuma e parave q nj individ sht i gatshm t sakrifikoj pr t marr nj njsi shtes t nj produkti. ka duhet t bj konsumatori pr ti dhn prgjigjes kryesore t zgjedhjes konsumatore? Ilustroni me nj shembull? Pr ti dhn prgjigje pyetjes kryesore t zgjedhjes konsumatore se sa ka nxjerrur dobi nga prdorimi i nj malli do t mbajm parasysh se ai si nj konsumator racional krkon t siguroj knaqsin m t madhe me t ardhurat e kufizuara t tij. P.sh. rasti i lemonads i cili duhet t sakrifikoj blerje t tjera q mund t bnte n vend t saj.

7.

8.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

Kur jan t gatshm konsumatort t blejn m shum nga nj produkt? Konsumatort jan t gatshm t blejn m shum mallra vetm ather kur mimi-sakrifica pr ato produkte sht i vogl, apo deri aty ku mimi sht i barabart me koston marxhinale, gj q mimi i tregut pasqyron dobin marxhinale t njsis s fundit t bler. ka prfaqson krkesa e tregut? Krkesa e tregut prfaqson shumn e sasive t krkuara nga t gjith blersit n treg me secilin nga mimet e mundshme, pasqyron dobin marxhinale t do blersi n treg. ka presupozojn parimet e zgjedhjes racionale? Parime e zgjedhjes racionale presupozojn q blersit individualisht dhe kolektivisht do t rrisin sasin e krkuar derin piknkur dobia marxhinale n mim sht e barabart me mimin e produktit. ka bn konsumatori kur ndodhet prball shum alternativave dhe zgjedhjeve racionale? Kur ndodhet prball shum alternativave dhe zgjedhjeve racionale ai krkon balancimin e prfitimeve marxhinale me kostot marxhinale t ktyre alternativave t mundshme. Si ndahen alternativat e mundshme? Alternativat e mundshme ndahen n dy grupe: A) Nj produkt i caktuar dhe B) T gjitha produktet t tjera. ka bhet kur konsumatori zgjedh kombinime t alternativave t mundshme? Kur konsumatorizgjedh kombinime t alternativave t mundshme ai do t bj zgjedhjet optimale n mes t ktyre dy produkteve. ka na tregojn dobit marxhinale? Dobit marxhinale na tregojn vetm prfitimet shtes q mund t marrin konsumatort. Kur i krahasojm dobit marxhinale (dobit shtes) me kostot marxhinale (kosto shtes)? I krahasojm vetm ather kur njohim mimin dhe dobin marxhinale t t dy produkeve q mund t zbatojm parimet e zgjedhjes racionale dhe krahasojm prfitimet shtese dhe kostot shtes-mimet. Si llogaritet dobia marxhinale pr nj njsi? Dobia marxhinale pr njsi llogaritet duke pjestuar dobin marxhinale me mimin pr t gjetur dobin marxhinale pr 1euro pr nivele t ndryshme t sasive t produktit t par. Dobia marxhinale pr 1euro-njsi t shpenzuar = Dobia marxhinale e produktit A mimi i produktit A

16.

17.

18.

19.

20.

21. 22.

23.

24.

ka krkojn konsumatort racional? Konsumatort racional krkojn t maksimizojn dobin marxhinale pr do njsi t shpenzuar duke i krahasuar t gjitha alternativat e mundshme pr shpenzime. Si llogaritet kombinimi i zgjedhjes konsumatore? Dobia marxhinale e A = Dobia marxhinale e B mimi i A mimi B Kjo tregon se produktet e A dhe B do t blihen kur dobia marxhinale pr nj njsi t shpenzuar do t jete njjt pr t dy. E kundrta:

25.

Dobia marxhinale e A = mimi A Dobia marxhinale e B mimi B Kjo tregon se blerjet do t jen n ekuilibr kur vlert relative t dy produkteve (koeficienti i dobis marxhinale t tyre) jan t barabarta me kostot relative (koeficienti i mimeve) 26. ka shpreh parimisht formula e msiprme? Parimisht shpreh at se konsumatori mund t rris knaqsin e tij duke paksuar sasin e produktit B dhe duke rritur sasin e produktit A. ka pasqyron mimi i tregut? mimi i tregut pasqyron vlern e njsis s fundit t bler, ndrkoh q blersit paguaj t njjtn mim pr t gjitha njsit e blera. ka sht dhe ka tregon teprica e konsumatorit? Ilustroni me nj shembull? Tejkalimi i prfitimit total (shums s dobive marxinale) ndaj kostove totale (sasia e bler dhe mim) quhet tepric konsumatore. P.sh. nse mimi ulet n nga 10euro n 8euro blersit do t shepnzojn 1200euro pr t bler 150njsi, pra ata marrin faktikisht 1650 njsi deri tek njsia e 150-t dhe pr pasojj rezulton nj tepric e konsumatorit prej 450 eurosh gjithsejt. Teprica e konsumatorit sht nj koncept i dobishm sepse tregon sesa fitojn ose humbasin blersit nga nj ndryshim i mimit t produktit. III 29. 30. far funksione luan ulja e mimit? Kur mimi ulet rritet dobia marxhinale pr 1euro dhe rriet sasie e krkuar pr at produkt. ka jan t ardhurat reale dhe efekti i t ardhurave? T ardhurat reale sht ulja e mimit dhe sasia e produkteve q konsumatori mund t blej me t ardhuar e tij monetare duke sguruar blerjet me kto t ardhura. Efekti i t ardhurave sht rritja e sasis s produktit t bler e shkaktuar nga nj rritje e t ardhurave reale. ka quajm efekt i zvendsimit dhe qfar shenjash kemi me kt efekt? Ndryshimi n sasin e bler t produktit i shkaktuar nga nj ndryshim i mimit relativ duke mbajtur konstante t t ardhurave reale quhet efekti i zvendsimit. Ky efekt ka gjithmon shenja negative. far shenje ka efekti i t ardhurave dhe i zvendsimit pr t mirat normale dhe inferiore? Pr t mirat normale efekti i t ardhurave dhe i zvendsimit ka efekt negativ, Pr t mirat inferiiore efekti i t ardhurave dhe i zvendsimit ka efekt pozitiv. . IV 33. ka sht teoria kardinaliste? Teoria kardinaliste sht trajtimi i zgjedhjes konsumatore bazuar n dobin marxhinale q presupozon mundsin e matjes s dobis e pr pasoje edhe ndryshimit t dobis midis produkteve t ndryshme duke prdorur numrat kardinal, e cila ndeshet n disa vshtirsi kur ballafaqohet me realitetin, nuk tregon ndonj mundsi matjeje t dobis, sepse dobia si koncept sht abstrakt dhe i vshtir t prcaktohet njsia e patjet q t prkufizohet dhe t bhet krahasim pr individ t ndryshm. Pra; pr t matur dobin q prfiton konsumatori do t duhejq faktoret e tjer t ndikojn n nivelin e knaqsis t mbahen konstante gj q sht e pamundshme. ka sht teoria ordinaliste?

27.

28.

31.

32.

34.

Teoria ordinaliste sht e kundrta e kardinaliste. Ordinaliste e rndsishme sht vetm renditja e preferencave q kan konsumatort pr produktet q zgjedhin, edhepr kt arsye quhet teoria ordinaliste e zgjedhjes konsumatore. 35. ka sht zona indiferente dhe kurba indiferente? Zona indiferente sht faktise konsumatori nuk ka ndonj preferenc t veanta pr ndonjrn prej ktyre kombinimeve. Kurba indiferente sht paraqitja grafike e ktyre jopreferencave. ka vrehet me kombinime indiferente? Me kombinime indiferente vrejm se konsumatori sht i gatshm t sakrifikoj disa njsi t produktit X pr t marr m shum njsi t produktit Y ose e kundrta me kusht q knaqsia totale e tij t mos ndryshoj. P.sh. Ai ka dy opcione ose t blej 3 bileta pr futboll ose t blej nj libr ekonomie. Ai sh i gatshm t sakrifikoj 3 njsi pr nj libr. ka paraqet koncepti i norms marxhinale t zvendsimit? Koncepti marxhinal i zvendsimit mat sasin e nj produkti q blersit jan t gatshm t sakrifikojn pr t marr nj njsi shtes p.sh. nga y n x duke mbajtur konstante dobin totale. MRS= y x Pra norma marxhinale e zvendsimit sh n t vrtet raporti i dobive marxhinale t t dy produkteve. ka quajm hart t diferencs? Nj bashksikurbash-lakoresh indiferente t paraqitura n t njjtn figur quhet Hart Indiference. Si jan t kufizuara zgjedhjet e konsumatorve? Zgjedhjet e konsumatorve jan t kufizuara n dy faktor: N t ardhurat q zotron dhe mimet e produkteve X dhe Y. ka paraqet drejtsia e buxhetit? T gjitha kombinimet e mundshme q ndodhen mbi kt drejtz. Paraqet t gjitha kombinimet e mundshme t dy produktee q mund t blej konsumatori, por kjo drejtz nuk na tregon se cili prej ktyre kombinimeve sht m i miri. Si mund t zhvendoset drejtsia e buxhetit? Ajo mund t zhvendoset nppozicione t ndryshme nn ndikimin e faktorve prcaktuar (t ardhurat dhe mimet e produkteve). Nse t ardhurat rriten drejtza e buxhetit do t zhvendoset lart-djathtas paralelisht me vetveten e tijdhe e kundrta nse t ardhurat do t ulen ather drejtza e buxhetit do t zhvendoset posht-majtas.

36.

37.

38. 39.

40.

41.

4 3 2 1

N N

Fig. Zhvendosja e tdrejtzs s buxhetit

M 3

4 3 2 1 1 42. 43. 44. B U1 a 2 U0 3 4 M Fig. Zgjedhja optimale N U2

ka paraqet pjersia e kurbs s indiferencs? Pjersia e kurbs s indiferencs paraqet raportin e dobive marxhinale n vler absolute. ka paraqet pjerrsia e drejtzs s buxhetit? Pjerrsia e drejtzs s buxhetit paraqet raportin e mimeve n vler absolute Si zhvendoset drejtza prfundimtare e buxhetit? Drejtza prfundimtare e buxhetit zhvendoset paralelisht me vetveten drejt origjins deri n pikn q takon kurbn fillestare t indiferencs?

Kapitulli 5 1. sht Firma? Firma sht nj njsi baz q organizon dhe koordinon faktort e prodhimit, punn, tokn, kapitalin dhe aftsit siprmarrse, n procesin e prodhimit. Ajo i kombinon t gjitha kta burime pr t prodhuar mallra ose shrbime. 2. Me far lloje problemesh ndeshen firmat? I numroni? Firmat ndeshen me kto lloje problemesh:

far malli apo shrbimi t prodhojn dhe n far sasie far teknologjie prodhimi t prdorin sasi faktorsh prodhimi t prdorin far strukture organizimi dhe drejtimi t zgjedhin etj. 3. ka quhet e ardhura totale, kostoja totale dhe fitimi (humbjen)? T Ardhurat Totale quhen t gjitha t ardhurat q firma siguron nga shitja e mallrave dhe shrbimeve q ajo prodhon; Kostot Totale jan t gjitha shpenzimet q i bn firma pr t prodhuar dhe shitur mallra dhe shrbimet. Diferenca n mes t ardhurave totale dhe kostove totale prbn Fitimin (Humbjen) e firms. 4. Cilat jan objektivat e firms? I numroni? Objektiv kryesor i do firme sht maksimizimi i fitimit, si objektiva tjera mund t jen: Rritja e shkalls s pjesmarrjes n treg (ose t paktn ruajtja e pjess q zotron) Krijimi i nj imazhi t mir n fushn e punsimit Rritja e prestigjit n treg Ruajtja e mjedisit nga mbetjet teknologjike Maksimizimi i t ardhurave etj. 5. ka quhen organizatat jofitimprurse? Firmat q si synim kryesor nuk e kan fitimin, quhen Organizatat jofitimprurse (joprofitabile). 6. Si ka shrben tregu? Tregu shrben si mekanizm pr t koordinuar planet e shitjes dhe t blerjes s individve t ndryshm. 7. Diskutoni shembullin e makins s prishur, ciln rrug do t zgjedh pronari, dhe far e prcakton rrugn q do t zgjedh pronari i makins? Duke organizuar prodhimin, firma koordinon aktivitetet ekonomike t shumta t individve. Por firma nuk sht i vetmi institucion q koordinon aktivitetet ekonomike. Koordinimi mund t arrihet edhe prmes tregut. Le t marrim nj shembull t koordinimit t tregut dhe koordinimit t firms. Supozojm se makina e nj personi sht prishur dhe ka dy rrug nprmjet t cilave ajo mund t riparohet: ose duke e uar n nj firm q kryen shrbimin e riparimit t makinave, ose duke koordinuar t gjitha veprimet vet individi n tregjet e ndryshme. Rruga e par quhet koordinim i firms, kurse rruga e dyt quhet koordinim i tregut. Koordinimi i Firms quhet sepse pronari i firms, ku sht drguar makina koordinon t gjitha aktivitetet e nevojshme pr riparimin e makins. Koordinimi i Tregut konsiston n faktin se, pronari i makins pr t ardhur deri te rregullimi i makins, t gjitha aktivitetet duhet ti koordinoj vet prmes tregut. Ai s pari duhet ta gjej nj mekanik i cili duhet t shikoj se ku sht defekti dhe t bj listn e pjesve q duhet pr tu ndrruar si dhe instrumenteve q duhen pr ti vendosur ato. Dhe n fund t gjej edhe nj tjetr mekanik pr t vendosur pjest. Pra, shohim se n rastin e dyt pronari bn shum transaksione (veprime) pr t ardhur deri te riparimi i veturs s tij. Pra, lind pyetja far e prcakton rrugn q do ta ndjek pronari i makins? Prgjigja sht: Kostoja. Pra, pronari do t ndjek at rrug q sht me kosto m t ult, pra metodn ekonomikisht m efiente. 8. Cekni dhe spjegoni tre arsyet kryesore pse firmat jan m efiente sesa tregjet? Ka tre arsye kryesore pse firmat jan m efiente sesa tregjet si koordinatore t aktivitetit ekonomik: ulja e kostove t transaksioneve, ekonomizimet e shkalls, dhe ekonomizimet e skuadrave t prodhimit. Kostot e transaksioneve sa her q shitet e blihet nj mall ose shrbim i caktuar, kemi t bjm me nj transaksion. Po t veprohej sipas rrugs s par do t kishim vetm nj transaksion n mes pronarit t veturs dhe firms e cila merret me riparimin e veturs. Po t ndiqet rruga e dyt, do t kishim m shum transaksione. Pra, rruga e par ka kosto m t ult t transaksionit. Ekonomizime t Shkalls ekzistojn kur kostoja e prodhimit t nj njsie t produktit ulet, n qoft se sasia e prodhimit rritet. Ekonomizime t shkalls lidhen me faktor t ndryshm teknologjik, financiare, organizative etj. Ndr arsyet organizative mund t prmendim ndarjen e puns dhe specializimin, t mshiruara n skuadrat e

prodhimit. Skuadra e prodhimit sht nj organizim i prodhimit, n t cilin nj grup individsh specializohen n detyra t caktuara pr prodhimin e nj produkti ose shrbimi. Pra, ktu secili specializohet n kryerjen e nj detyre t caktuar. Meqense firmat mund t ulin koston e transaksioneve, t arrijn ekonomizime t shkalls dhe t organizojn skuadrat e prodhimit n mnyr efiente, ather jan ato q koordinojn n mnyr m efiente shum nga aktivitetet tona n krahasim me tregun. 9. N qoft se ka kufizime n efiencn ekonomike t firms far ndodh me t? Ekzistojn edhe kufizime n efiencn ekonomike t firms. N qoft se firmat bhen shum t mdha dhe rrisin shkalln e diversitetit t produkteve q prodhojn, ather mund t rriten kostot e prgjithshme pr njsi prodhimi. 10. Si klasifikohen Firmat? Firmat mund t klasifikohen n mnyra t ndryshme, duke marr pr baz kritere t ndryshme. 11. Sipas kriterit ligjor t organizimit t tyre sa lloje kryesore firmash kemi? Sipas kriterit ligjor t organizimit t tyre kemi tre lloje kryesore firmash: firmat individuale, firmat me ortak, dhe korporatat (shoqrit aksionare). 12. Si prcaktohet forma e organizimit q zgjedh nj firm? Forma e organizimit q zgjedh nj firm prgjithsisht prcaktohet nga forma e pronsis, struktura e drejtimit t saj, mnyra e pagess pr faktort e prodhimit etj. 13. ka dini pr Firmat Individuale? Kemi t bjm me nj firm individuale ather kur ajo sht pron e nj pronari t vetm dhe drejtohet vetm prej tij. Kjo sht forma m e thjesht dhe m e prgjithshme e organizimit t firmave. Pronari i firms sht prgjegjs pr mbarvajtjen e firms dhe pr detyrimet q ka ndaj t tjerve. 14. Cekni dhe tregoni disa avantazhet dhe disavantazhet t firmave individual? Krahasuar me llojet e tjera t firmave, firmat individual kan nj varg avantazhesh dhe disavantazhesh: Avantazhet e firms individuale jan: Struktura drejtuese e firms individuale sht e thjesht. Pronari i firms i merr vet t gjitha vendimet lidhur me ndrmarrjen e tij, poashtu e merr vet t gjith fitimin e firms dhe e prdor si t dshiroj. Organizohet relativisht leht. Kostot e organizimit jan relativisht t vogla. Jep nj shkall t lart knaqsie personale n drejtimin e firms dhe marrjen e vendimeve. Lehtsia pr tu futur dhe pr t dal nga biznesi n qoft se nuk ka sukses n veprimtarin q ka zgjedhur Kan nj fleksibilitet t lart n prshtatje ndaj krkesave t konsumatorve Fitimi tatimohet vetm nj her, n formn e tatimit mbi t ardhurat personale. Disavantazhet e firms individuale jan: Prgjegjsia e pakufizuar financiare. N qoft se firma nuk ka sukses n biznesin q ka zgjedhur dhe pr kt arsye mund t falimentoj, pronari i firms individuale duhet t shlyej t gjitha detyrimet financiare q ka ndaj firmave t tjera ose banks. N qoft se nuk i shlyen t gjitha detyrimet, atij mund ti sekuestrohet gjith pasuria q zotron. Burimet e financimit t investimeve, t nevojshme pr zgjerimin e prodhimit, jan t kufizuara nga mundsit financiare t pronarit, prfshir edhe mundsit pr t marr hua. Jetgjatsia e kufizuar, e cila varet nga jetgjatsia ose vullneti i vet pronarit.

15.

ka dini pr Firmat me Ortak? Firmat me ortak mund t krijohen me dy ose m shum pronar. Secili prej tyre pajtohet q t kontriboj me nj pjes t puns dhe t kapitalit t tij n firm, t marr nj pjes t fitimit t saj dhe t ket prgjegjsin e vet n detyrimet e firms. N kt form biznesi numri i ortakve nuk mund t jet mbi nj limit t caktuar. Nj firm me ortak ka nj struktur organizimi m t komplikuar se sa nj firm individuale. Edhe ktu fitimi taksohet vetm nj her si e ardhur personale e pronarve. Ortakt kan prgjegjsi t pakufizuar, madje nj ortak mund t mbaj prgjegjsi edhe pr gabimet q mund t bjn ortakt e tjer.

16.

Cekni dhe tregoni avantazhet dhe disavantazhet e firms me ortak? Edhe kjo form e organizimit t biznesit ka avantazhet dhe disavantazhet. Avantazhet jan: Sikurse firmat individuale edhe firmat me ortak mund t themelohen dhe organizohen lehtsisht. Trheqin m shum kapitale se sa firmat individuale, n kt mnyr shtohen burimet financiare t nevojshme pr rritjen dhe zhvillimin e firms. Mundsia m e madhe pr t marr kredi nga banka. Kt e mundson pasuria e t gjith ortakve e cila shrben si garancion pr bankn. Pra, ortakrit jan n nj pozit m t mir kreditore sesa firmat individuale. Firmat me ortak kan aftsi drejtuese dhe organizuese m t lart, prderisa ekziston mundsia e specializimit t ortakve n funksione t caktuara drejtuese. Disavantazhet jan: Prgjegjsia e pakufizuar financiare. Ortakt garantojn me t gjith pasurin. Te firmat me ortak, nj ortak mund t mbaj prgjegjsi (ngarkohet me obligime) edhe pr gabimet ose paprgjegjsin e ortakve tjer. N firmat me ortak krkohen plqimi i t gjith ortakve pr do vendim q lidhet me aktivitetin e firms. Kur ky plqim nuk arrihet, kjo bhet shkak pr shprbrjen e firms (falimetnimin e saj). Marrveshjet pr t krijuar nj firm me ortak prmbajn veprime ligjore t ndrlikuara pr t bler apo shitur pjesn prkatse n firm. Sa her q nj ortak trhiqet nga firma apo vdes, pushon s vepruari marrveshja e br m par. Edhe futja e nj ortaku t ri sjell si pasoj hartimin e nj marrveshje t re. Firmat me ortak kan nj jet t kufizuar n biznes. Pra, nse ndonjri prej ortakve trhiqet prej firms, firma shprbhet. Kufizueshmria e numrit t ortakve bn q mundsit financiare t saj t jen t kufizuara. ka dini pr Korporatat? Korporata sht nj form e organizimit t biznesit q themelohet me shitjen (emetimin) e aksioneve dhe pr kt arsye shpesh quhen si shoqri aksionare. Aksioni sht nj titull pronsie ndaj nj pjese t pasuris s shoqris, nj letr me vler q vrteton se nj individ ka investuar n shoqri vlern nominale t aksionit dhe se ka t drejt t marr pjes n fitimin e shoqris, n prputhje me kt vler nominale. Aksionart marrin nj pjes t fitimit t shoqris aksionare n formn e dividentit. Pronart e aksioneve kan prgjegjsi ligjore vetm pr pjesn q e kan investuar n shoqrin aksionare, pra nuk prgjigjen me tr pasurin. Mbajtsi i nj aksioni mund ta shes at n qoft se dshiron. N shoqrin aksionare pa ofert publike aksionet mbahen privatisht dhe mund t shiten dhe t blihen vetm me marrveshjen e t gjith aksionistve. N shoqrit aksionare me ofert publike, aksionet shiten dhe blihen n tregun e letrave me vler, n burs. Shoqrit e mdha aksionare kan nj struktur m t komplikuar. Organi m i lart i nj shoqrie t till sht mbledhja e prgjithshme e aksionarve, e cila vendoset pr shtjet kryesore t aktivitetit t saj. Nga kjo mbledhje zgjidhet, me shumic votash, bordi i drejtorve. do aksion i bler sht i vlefshm pr nj vot. Pr shembull n qoft se nj individ ka bler 50 aksione, ai ka t drejtn e 50 votave. Bordi i drejtorve zgjedh presidentin. Nn bordin e drejtorve jan drejtort ekzekutiv, t cilt jan prgjegjs dhe drejtojn sektor t till si prodhimi, marketingu, financat, krkim-zhvillim, ku punojn specialist t fushave t ndryshme.

17.

T ardhurat e korporats tatimohen dy her, nj her si t ardhura t prgjithshme t korporats dhe s dyti si t ardhura personale t aksionarve. Tatimi i dyfisht i t ardhurave t korporats pr korporatn paraqet nj disavantazh n krahasim me format e tjera t organizimit t biznesit. Mirpo kt disavantazh korporata mund ta kthej n avantazh. Si arrihet kjo? Kjo do t arrihet n qoft se fitimi nuk iu shprndahet n form dividenti aksionarve, por riinvestohet n korporat. Kjo q tham m lart ka dy efekte pozitive: s pari, eliminohet tatimi i dyfisht pr korporatn dhe s dyti, riinvestimi i mjeteve n korporat mundson rritjen (zhvillimin e saj). Krahas avantazhit t prgjegjsis s kufizuar q kan aksionistt, forma e organizimit me korporata ka edhe nj avantazh tjetr, vazhdimin e biznesit. Aksionistt nuk mund t trheqin kapitalin q kan investuar n shoqri (korporat), por ata mund t shesin aksionet n burs. Kjo shitje bhet me mimet e tregut dhe jo n baz t vlers nominale t aksionit. Poseduesi i aksionit mund ta shes aksionin e tij me mim m t lart se vlera nominale dhe n kt rast ka realizuar fitim i cili quhet fitim nga kapitali, ose mund ta shes me mim m t ult se vlera nominale duke ralizuar humbje e cila quhet humbje nga kapitali, por mund ta shes edhe baras me vlern nominale. Blersit e ri t ktyre aksioneve bhen pronar t korporats dhe kjo mundson q korporata t mbijetoj n biznes. 18. Si ndahen burimet financiare kryesore q mund t siguroj korporata? Burimet financiare kryesore q mund t siguroj korporata ndahen n burime financiare t Jashtme dhe t Brendshme. Cilat rrug kryesore prdor korporata pr t siguruar burimet financiare t jashtme? Pr t siguruar burime financiare t jashtme, korporata prdor kto rrug kryesore: shitja e obligacioneve, emetimi i aksioneve, marrja e kredive bankare. Shitja e obligacioneve Obligacioni sht nj letr me vler q i sjell mbajtsit t tij t ardhura t prvitshme, n baz t prqindjeve fikse t caktuara m par. Nj obligacion prbn nj detyrim afatgjat 10-15 vjear, pr korporatn. Korporata sht e detyruar t paguaj vlern e obligacionit n kohn e caktuar, pavarsisht nse sht me fitim apo jo. Blersi i obligacionit i paguan korporats, n momentin e blerjes, nj shum parash ta barabart me vlern nominale t obligacionit, t supozojm 150 mij . Korporata kryen dy lloj pagesash ndaj mbajtsit t obligacionit: a) Pagesn e interesit, e cila bhet periodikisht do vit, gjat gjith jets s obligacionit. N qoft se norma e interesit sht, pr shembull 10% n vit, ather pagesa e interesit pr nj obligacion me vler nominale prej 150 mij do t ishte 15 mij n vit; b) Pagesn e 150 mij , ose t vlers nominale t obligacionit, n datn e maturimit t borxhit, pra kur plotsohet afati i detyrimit. Krahas obligacioneve t zakonshme, ekzistojn edhe obligacione t konvertueshme. Ato dallohen nga obligacionet e zakonshme sepse, para nj date t caktuar, mund t kmbehen me aksione sipas nj norme t caktuar, p.sh. nj obligacion me 5 aksione. Meqense mbajtsi i ktij lloj obligacioni ka mundsin e konvertueshmris, norma e interesit sht m e ult se ajo e obligacioneve t zakonshme. Emetimi i Aksioneve Ekzistojn tre lloje t kryesore aksionesh: aksionet e zakonshme, preferenciale dhe aksionet e konvertueshme. Aksioni i Zakonshm i jep pronarit t tij t drejtn t jet bashkpronar i korporats, t votoj n mbledhjen e prgjithshme dhe t marr pjes n zgjedhjen e drejtorve. Pronari i aksioneve t zakonshme shpreson t marr t ardhura n formn e dividentit. Madhsia e dividents q ai merr varet nga suksesi i korporats. N vite t vshtira ai mund t mos marr fare dividend. Aksionet e Preferuara jan t ngjashm m shum me obligacionet sesa me aksionet e zakonshme. Mbajtsit e tyre zakonisht kan t drejt t prfitojn nj norm interesi fikse dhe nuk mund t krkojm rritjen e saj n qoft se korporata ecn mir. N radhn e pagess s interesit, mbajtsit e aksioneve t preferuara qndrojn prpara mbajtsve t aksioneve t zakonshme, por pas mbajtsve t obligacioneve. Aksionet e Konvertueshme jan t ngjashme me obligacionet dhe aksionet e preferuara, sa i prket mnyrs s pagess s interesit. Norma e interesit edhe te kto aksione sht fikse, mirpo t kto aksione, pronart e tyre mund ti shndrrojn (konvertojn) n aksione t zakonshme n nj dat t specifikuar. Marrja e Kredive Bankare Kredia bankare sht nj hua q sigurohet me marrveshje midis korporats dhe banks. Kredia bankare dallohet nga obligacioni sepse, s pari ajo jepet pr periudha m afatshkurtra nga disa muaj deri n disa vjet; s dyti norma e interesit n banka sht e ndryshueshme, pra

19.

ajo lviz sipas oferts dhe krkess. Korporata ka edhe burime t brendshme t rritjes. Nj burim sht pjesa e fitimit q nuk shprndahet, por rifutet n biznes. Nj burim tjetr sht fondi i amortizimit i destinuar pr zvendsimin e makinave, pajisjeve, etj., pr sa koh q ato nuk jan konsumuar plotsisht.

20.

Cila sht rrug tjetr e rritjes krahas burimeve financiare t brendshme dhe t jashtme dhe si mund t realizohet ajo? Krahas burimeve financiare t brendshme dhe t jashtme, nj rrug tjetr e rritjes sht shkrirja e firmave, e cila realizohet nprmjet gllabrimit ose nprmjet marrveshjes midis dy apo m shum firmave pr tu bashkuar dhe pr t krijuar nj firm t re. Cilat jan format kryesore me an t cilave realizohen bashkimet e firmave? Format kryesore me ann e t cilave realizohen bashkimet e firmave jan: Bashkimi Vertikal, q ndodh kur bashkohen dy ose m shum firma t nj dege, q realizojn stade t ndryshme t procesit t prodhimit. Bashkimi Horizontal, q ndodh kur bashkohen dy ose m shum firma q prodhojn t njjtin produkt ose shrbim, ose q realizojn stade t ngjashme t procesit t prodhimit. Bashkimi i Firmave, aktivitetet e t cilave nuk lidhen drejtprdrejt me njri-tjetrin, duke formuar konglomerate. Ky lloj bashkimi dallon pr nga diversiteti i prodhimeve apo shrbimeve q realizohen n t. Prse sht i nevojshm kontabiliteti i firms? Kontabiliteti i firms sht i nevojshm si burim informacioni pr blersit e mundshm t aksioneve dhe obligacioneve t saj dhe si instrument i rndsishm pr t ndihmuar drejtuesit e firms pr marrjen e vendimeve dhe pr njohjen e ecuris s biznesit dhe vlers s tij. Firmave u duhet t mbajn kontabilitetin edhe pr shkak t detyrimit pr t paguar taksat. Cilat jan dokumentet m t rndsishme t kontabilitetit? Dokumentet m t rndsishme t kontabilitetit jan Bilanci dhe Pasqyra e Rezultatit Financiar. 24. ka paraqet bilanci i firms dhe sa an i ka bilanci? Bilanci i firms paraqet gjendjen financiare t saj n nj moment kohe t dhn. Bilanci i firms i ka dy an, Aktivin, i cili paraqet mjetet q jan n prdorim t firms dhe Pasivin, i cili paraqet burimet e ktyre mjeteve, pra detyrimet q ka firma ndaj t tretve si dhe burimet e veta t firms. Diferenca midis aktivit dhe burimeve jo t veta t firms (detyrimeve t saj ndaj t tretve) prbn vlern neto t saj, e cila, pr nj korporat, merr formn e aksioneve. Parim themelor i bilancit t firms sht barazia e aktivit, q shnohet n ann e majt t bilancit, me pasivin, q shnohet n ann e djatht. A P

21.

22.

23.

24.

ka prmbledh pasqyra e rezultatit financiar? Pasqyra e Rezultatit Financiar prmbledh transaksionet e firms gjat nj periudhe kohe t dhn, p.sh. gjat nj viti. N kt pasqyr regjistrohet rrjedha e t ardhurave, kostove dhe diferenca midis tyre (fitmi ose humbje) pr periudhn prkatse. Pra, pasqyra e rezultatit financiar tregon se far ndodh gjat nj periudhe kohe p.sh. gjat nj viti, me t ardhurat dhe shpenzimet e firms. A jan t lidhura njra me tjetrn bilanci dhe pasqyra e rezultatit financiar? Rezultati financiar i firms pasqyrohet edhe n bilancin e saj, pra kto dy dokumente kryesore t firms jan t lidhur me njra tjetrn.

25.

Kapitulli 6 1. Me ka fillon studimi i Firms? Studimi i firms fillon me analizn e prodhimit. Prodhimi i transformon burimet prodhuese n mallra e shrbime. 2. ka sht Prodhimi dhe me an t ka jepet lidhja midis inputeve t prdorura dhe sasis s produktit? Prodhimi sht nj proces me ann e t cilit burimet kthehen n t mira dhe shrbime t ndryshme. Ky proces realizohet nprmjet nj metode t caktuar, e cila krkon kombinime t caktuara t inputeve. Lidhja midis inputeve t prdorura dhe sasis s produktit t marr jepet me ann e funksionit t prodhimit. 3. Cilat jan ato supozime t cilt jan t nevojshme, pr t paraqitur modelin e funksionit t prodhimit t nj firme pr nj periudh afatshkurtre? Pr t paraqitur modelin e funksionit t prodhimit t nj firme pr nj periudh afatshkurtr, sht e nevojshme t bjm disa supozime: S pari, supozohet se qllimi i firms sht maksimizimi i fitimit. S dyti, pr t thjeshtuar analizn teorike dhe grafike, supozohet se firma prdor vetm dy inpute: punn dhe kapitalin. Inputi pun supozohet madhsi e ndryshueshme, kurse inputi kapital madhsi e fiksuar. S treti, firma vepron n nj treg n konkurrenc t plot si pr produktin q prodhon dhe shet, ashtu edhe pr fuqin puntore q punson. Pra, firma sht mimpranuese n tregun e produkteve dhe pagpranuese n tregun e puns. S katrti, pagat prfaqsojn t vetmin kosto t puns dhe puna q prdor firma supozohet homogjene, pra nj njsi pune nuk dallon nga nj njsi tjetr e saj. S pesti, firma nuk e ndryshon teknologjin e prdorur. 4. ka shpreh Funksioni i Prodhimit? Funksioni i Prodhimit shpreh lidhjen midis sasis s inputeve t prdorura dhe produktit t prodhuar. Ai tregon se cila sht sasia minimale e inputeve q duhet t prdor firma pr t prodhuar nj sasi t dhn produkti ose, cila sht sasia maksimale e produktit q mund t realizohet me nj sasi t dhn t inputeve. Analitikisht kjo lidhje jepet nga ekuacioni: Q = f(K,L) 5. ka tregon ekuacioni Q = f(K,L)? Ky ekuacion tregon se madhsia e produktit (Q) sht funksion i madhsis s kapitalit t fiksuar (K) dhe variablit pun (L) t prdorur nga firma me nj gjendje t dhn t teknologjis. Ai tregon se si ndryshon prodhimi maksimal i arritshm, n qoft se ndryshojm madhsit e inputit variabl t prdorur. N nj periudh afatshkurtr, kur madhsia e kapitalit sht e fiksuar dhe puna merret si faktor variabl, firma mund t prodhoj m shum produkte n qoft se pajton m shum puntor. 6. ka quhet Produkt Total (TP)? Sasia e produktit e prodhuar nga kombinimi i inputit pun L dhe inputit kapital K quhet produkt total (ose produkt total fizik) dhe simbolikisht shnohet me Q ose TP. 7. ka tregon kurba TP?

Kurba TP tregon maksimumin e produktit pr do sasi t inputit pun t prdorur. Pikat psh. a,b,c,...,f etj.n kurbn e produktit total fizik u korrespondojn rreshtave prkats t nj tabele t dhn. Kurba e produktit total fizik veon nivelet e arritshme t prodhimit nga nivelet e paarritshme t tij. T gjitha pikat sipr ksaj kurbe tregojn nivele t paarritshme t prodhimit, kurse pikat nn kurb tregojn nivele t arritshme, por jo efiente t prodhimit. Vetm pikat n kurb jan nivele t arritshme dhe njkohsisht efiente t prodhimit.

8. ka mat Produkti Marxhinal dhe cila sht formula e tij, dhe ka sht Produkti Marxhinal i Puns? Produkti Marxhinal i nj faktori t ndryshueshm mat ndryshimin n produktin total q rezulton nga ndryshimi me nj njsi n madhsin e inputi t prdorur. Kshtu, Produkti Marxhinal i Puns sht ndryshimi n produktin total q rezulton nga nj ndryshim me nj njsi t sasis s puns t prdorur, duke mbajtur madhsin e kapitalit konstante. Analitikisht produkti marxhinal jepet nga formula: MP=TP/L ku TP sht shtesa n produktin total dhe L shtesa n inputin pun. 9. Kur L sht e barabart me 1 njsi, ather produkti marxhinal sht? Kur L, shtesa e inputit pun, sht e barabart me 1 njsi, produkti marxhinal del i barabart me shtesn e prodhimit total (TP). 10. ka duhet t mbajm parasysh pr llogaritjen e sakt t produktit marxhinal? Pr llogaritjen e sakt t produktit marxhinal, duhet t mbajm parasysh vetm ndryshime shum t vogla t variablit t ndryshueshm. 11. A ekziston lidhja midis kurbs s produktit total dhe kurbs s produktit marxhinal? Po, ekziston nj lidhje midis kurbs s produktit total dhe kurbs s produktit marxhinal: sa m e pjerrt t jet kurba e produktit total, aq m i lart sht niveli i kurbs s produktit marxhinal. 12. Si mund t llogaritet gjeometrikisht produkti marxhinal i puns? Gjeometrikisht produkti marxhinal i puns mund t llogaritet duke matur pjerrsin e tangentes s hequr n pikn prkatse t kurbs s produktit total. Produktin marxhinal e prcaktuam si raport t shtess t produktit total ndaj shtess n sasin e puns, pr ndryshimet shum t vogla t saj. Ky raport mat pikrisht pjerrsin e kurbs s produktit total. 13. Me ka e ka t barabart tangjentja e hequr n nj pik prkatse? Tangjentja e hequr n nj pik prkatse t kurbs e ka pjerrsin t barabart me zero, prderisa sht paralele me boshtin horizontal; pra edhe produkti marxhinal prkats do t jet i barabart me zero. N qoft se firma pajton njsi pune shtes pas ksaj pike, produkti total bie dhe produkti marxhinal merr vlera negative. Kur kemi t bjm me nj funksion t vazhdueshm t prodhimit total, produkti marxhinal i puns mund t prkurfizohet si vlera e limitit t raportit Q/L, kur ndryshimi n njsit e puns tenton n zero. Pra, produkti marxhinal mund t matet me derivatin e funksionit n pikn prkatse. 14. Si llogaritet produkti mesatar? Produkti mesatar llogaritet si raport i produktit total me njsit e puns t prdorura. 15. Me ka sht i barabart produkti mesatar n nj pik prkatse? Produkti mesatar n nj pik prkatse sht i barabart me produktin marxhinal, prderisa rrezja e hequr nga origjina sht njkohsisht tangente ndaj kurbs s produktit total n t njjtn pik.

16. Kur rritet dhe zvoglohet produkti mesatar me shtimin e faktorit variabl, dhe kur e arrin maksimumin e vet pordukti mesatar? Kur produkti marxhinal sht m i madh se produkti mesatar, pra, prsa koh q kurba e produktit marxhinal ndodhet mbi kurbn e produktit mesatar, produkti mesatar rritet me shtimin e faktorit variabl. Kur produkti marxhinal sht m i vogl se produkti mesatar, pra prsa koh q kurba e produktit marxhinal ndodhet nn kurbn e produktit mesatar, produkti mesatar zvoglohet me shtimin e faktorit variabl. Kur produkti marxhinal sht i barabart me produktin mesatar, pra, n pikprerjen e kurbave prkatse, produkti mesatar arrin maksimumin e vet. 17. far veti sht lidhja midis produktit marxhinale dhe produktit mesatar? Lidhja midis produktit marxhinal dhe produktit mesatar sht nj veti e prgjithshme, q ekziston midis vlerave mesatare dhe marxhinale t do variabli: N qoft se ndaj nj madhsie mesatare t nj shume numrash shtohet nj numr q sht m i vogl se kjo mesatare, mesatarja q prfshin edhe numrin e fundit shtes do t jet m e ult se mesatarja e par dhe e kundrta, n qoft se ndaj nj madhsie mesatare t nj shume numrash shtohet nj numr q sht m i madh se kjo mesatare, mesatarja q prfshin edhe numrin e fundit shtes do t jet m e lart se mesatarja e par. 18. Pse firma duhet t studioj mir sjelljen e produktit marxhinal dhe mesatar? Firma duhet t studioj mir sjelljen e produktit marxhinal dhe mesatar, sepse ato kan nj influenc t rndsishme n koston e produktit q ajo prodhon. 19. Pse kurbat e produktit total, marxhinal dhe mesatar, pasi arrijn maksimumin e tyre priren negativisht? sht e qart se nj gj e till nuk ndodh pr shkak se bie cilsia e puns shtes q pajton firma. N ndrtimin e modelit kemi supozuar q firma pajton njsi homogjene t puns. Ksaj pyetje do ti japim prgjigje duke analizuar ligjin e t ardhurave zbritse. 20. Ligji i t Ardhurave Zbritse? Sipas ligjit t t ardhurave zbritse, n qoft se ndaj nj sasie t dhn t faktorit t fiksuar (n rastin ton t kapitalit) shtohen njsi t njpasnjshme t nj faktori t ndryshueshm t prodhimi (n rastin ton puns), produkti marxhinal dhe ai mesatar i faktorit t ndryshueshm eventualisht do t bien. 21. Shpjegoni prirjen negative t kurbave t produktit total, marxhinal dhe mesatar? Sipas ligjit t t ardhurave zbritse mund t shpjegojm prirjen negative t kurbave t produktit total, marxhinal dhe mesatar. Arsyeja kryesore e nj sjellje t till lidhet me faktin se pr njsit e para t puns ndrkoh q kapitali sht i fiksuar, do t kemi nj nnprdorim t kapitalit dhe prodhimi i firms do t jet joefiente. Firma mund t kaprcej kt gjendje inefiente duke shtuar numrin e puntorve, me synimin q kapitali t prdoret sipas kapaciteteve prodhuese. Si rrjedhim, do t kemi rritje t produktit marxhinal, t produktit mesatar dhe ati total. Por, rritja n kta tregues nuk mund t vazhdoj pafundsisht. Duke pajtuar puntor shtes, eventualisht arrihet nj moment, pas t cilit puna bhet relativisht e teprt kundrejt madhsis s kapitalit t fiksuar. Puntort shtes nuk mund t kontribuojn n rritjen e prodhimit, por do t jen t detyruar t presin n rradh pr t t prdorur makinerit. Tani sht puna bhet e nnprdorur. Shtimi i njsive t puns bn q produkti marxhinal i saj eventualisht t bhet zero kur produkti total sht n maksimum dhe m pas negativ, duke sjell si pasoj rnien e produktit total dhe atij mesatar. 22. Vetm n ka vepron ligji i t ardhurave zbritse? Ky ligj vepron vetm n periudha afatshkurtra, ku t paktn njri nga faktort e prodhimit sht i fiksuar dhe gjendja e teknologjis sht e pandryshueshme. N qoft se do t ndryshonte madhsia e kapitalit t prdorur apo gjendja e teknologjis s firms, kto do ti kundrviheshin veprimit t ligjit t t ardhurave marxhinale zbritse.

23. ka pasqyrojn t ardhurat e shkalls dhe cilat jan ato raste t mundshme lidhur me t ardhurat e shkalls? T ardhurat e shkalls pasqyrojn reagueshmrin e produktit total kur t gjitha inputet rriten n t njjtin prpjestim. Lidhur me t ardhurat e shkalls jan t mundshme tre raste: T ardhurat konstante t shkalls, q prfaqsojn rastin kur ndryshimet prpjestimore n t gjith inputet ojn n nj rritje n t njjtin prpjestim n prodhim. Psh. n qoft se inputet e puns, toks, kapitalit, etj. dyfishohen, edhe produkti total dyfishohet. Degt ku mbizotron puna e dors karakterizohen prgjithsisht nga t ardhura konstante t shkalls. T ardhurat zbritse t shkalls, q prfaqsojn rastin kur nj rritje prpjestimore n t gjit inputet on n rritje n prpjestim m t vogl n produktin total. Psh. kur fermeri rrit me 50% sasin e fars, t puns dhe t makinerive, ndrsa produkti total rritet me 40%, prodhimi karakterizohet nga t ardhura zbritse t shkalls. T ardhurat rritse t shkalls, q prfaqsojn rastin kur nj rritje prpjestimore n t gjith inputet on n nj rritje n prpjestim m t madh n nivelin e produktit total. Psh. n qoft se fermeri i rrit t gjitha inputet me 10%, ndrsa produkti total rritet me 15%, prodhimi karakterizohet nga t ardhura rritse t shkalls. 24. Prse sht i nevojshm faktori koh, dhe sa periudha dallojm pr t kuptuar efektin e faktorit koh n dinamikn e prodhimit? Faktori koh sht i nevojshm pr t marr vendime t drejta. Pr t kuptuar efektin e faktorit koh n dinamikn e prodhimit, dallojm tre periudha: Periudha momentale, gjat s cils prodhimi, pra edhe t gjith faktort e prodhimit, jan t fiksuar. Periudha afatshkurtr, gjat s cils firma mund t shtoj prodhimin duke ndryshuar faktort e ndryshueshm t prodhimit, ndrkoh q mbetet konstant t paktn njeri prej tyre. Periudha afatgjat, gjat s cils t gjith faktort e prodhimit bhen t ndryshueshm. Nganjher dallohen edhe periudha shumafatgjata, gjat t cilave ndryshon edhe teknologjia e prodhimit. 25. Teknologjia e Prodhimit...? Teknologjia e prodhimit ndryshon edhe prsoset vazhdimisht. Shpikjet e produkteve t reja, prmirsimi i produkteve ekzistuese, ndryshimet n procesin e prodhimit, jan procese q kan t bjn pikrisht me ndryshimet n teknologji. Si rezultat i ndryshimeve progresive n teknologji bhet e mundur q me t njjtat inpute t sigurohet m shum produkt, ose e njjta sasi prodhimi t sigurohet me m pak inpute. Kur ndodh ndryshimi n teknologji, ndryshon edhe funksioni i prodhimit. 26. Meqense firma mund t ndryshoj madhsit...? Meqense firma mund t ndryshoj madhsin e t gjitha burimeve n periudha afatgjata, zgjedhjet q hapen para saj jan m t shumta sesa n periudha afatshkrutra. Kto zgjedhje prmbahen n funksionin e prodhimit, i cili paraqet kombinimet e ndryshme t inputeve (n rastin ton t puns dhe t kapitalit) dhe sasis s produktit t prodhuar. 27. ka shpreh funksioni i prodhimit n periudha afatgjata? Funksioni i prodhimit n periudha afatgjata shpreh lidhjen midis kombinimeve t ndryshme t inputeve dhe madhsis maksimale t produktit, q mund t realizohet me kto kombinime, me nj gjendje t dhn t teknologjis. 28. Cili sht kombinimi m i mir i inputeve pun dhe kapital q duhet t zgjedh firma, pra q i siguron asaj maksimumin e fitimit? Pr ti dhn prgjigje ksaj pyetjeje, duhet paraprakisht t njihemi me disa koncepte t reja, sikurse jan vijat barazsasi dhe vijat barazkosto. 29. ka quhet vija barazsasi (izokuant) dhe ka prfaqson izokuanti?

Dy grupe kombinimesh t inputeve pun dhe kapital japin prkatsisht t njjtn sasi prodhimi, secili grup prfaqsohet nga nj kurb, q quhet vija barazsasi (izokuanti). Izokuanti prfaqson trsin e kombinimeve t ndryshme t puns dhe t kapitalit q japin sasi t barabarta produkti. N kt mnyr, nj izokuant tregon metodat alternative pr prodhimin e nj sasie t dhn produkti. N qoft se lvizim nga njra pik n nj pik tjetr prgjat nj izokuanti, nj faktor prodhimi zvendsohet me faktorin tjetr, kurse madhsia e prodhimit mbetet konstante. Norma sipas s cils kryhet ky zvendsim duke mbajtur prodhimin konstant, quhet norma teknike e zvendsimit (TRS), grafikisht norma teknike e zvendsimit matet me pjerrsin e izokuantit n pikn prkatse. 30. Cilat jan ato supozime t rndsishme lidhur me izokuantet? Lidhur me izokuantet sht e rndsishme t bjm disa supozime: Izokuantet kan pjerrsi negative. Ato jan konvekse ndaj origjins. Izokuantet q shprehin nivele t ndryshme prodhimi nuk priten me njri tjetrin. Izokuantet q ndodhen m larg origjins prfaqsojn nivele m t lart prodhimi. Kto veti jan t ngjashme me vetit e kurbave t indefirencs por n dallim prej tyre, do izokuant prfaqson nj madhsi t caktuar t prodhimit. 31. Vijat barazkosto (Izokosto)? Pr t prcaktuar metodn m efiente t prodhimit pr do nivel t dhn, duhet t gjejm kombinimin me kosto m t ult t inputeve. Pr t gjetur kt kombinim, kur t dy faktort jan t ndryshueshm, duhet t dim mimet e faktorve. Le t supozojm se mimi i puns sht 20 euro pr njsi dhe mimi i kapitalit 30 euro pr njsi. Firma planifikon t shpenzoj 120 euro pr t bler kto dy inpute. Kjo sasi parash prbn nj kufizim pr firmn, q shprehet me an t nj vije psh vijs AB. Vija AB shpreh kosto t barabarta dhe quhet vij barazkosto ose izokosto. Izokostoja tregon t gjitha kombinimet e puns dhe t kapitalit q mund t blihen me 120 euro nga ana e firms. Pr t ndrtuar nj izokosto, metodologjikisht veprohet njlloj si pr ndrtimin e vijs s buxhetit te konsumatori, duke prcaktuar koordinatat e pikave ekstreme A dhe B, mbi bazn e t dhnave mbi mimet e faktorve dhe shumn e planifikuar pr tu shpenzuar. Kapitali (K) 4 3 2 C=60 1 B 1 2 3 4 5 6 Puna (L)

A C=120

Duke bashkuar pikat A dhe B prftohet vija barazkosto. N vartsi me ndryshimet relative t mimeve t puns dhe t kapitalit si dhe me ndryshimet e shpenzimeve q planifikon t kryej firma, do t ndryshoj edhe pozicioni i nj izokostoje, prkatsisht duke ndryshuar pjerrsin ose duke u zhvendosur paralelisht me vetveten, sikurse tregohet edhe n figur. 32. Zgjedhja Kosotminimizuese? Pr t gjetur kombinimn e inputeve q jep nivelin m t ult t kosotve pr prodhimin, duhet tu referohemi njkohsisht izokuanteve dhe izokostove. N qoft se firma dshiron t prodhoj X njsi

produkt me koston m t ult t mundshme, ajo realizon kt duke prdorur kombinimin e inputeve q i prket nj pike prkatse psh piks E. Pika E, duke qen pik e izokuantit q prfaqson X njsi produkt, sht njkohsisht pika e izokostos m t ult t arritshme. Ajo sht pik tangjenciale e izokuantit t dhn me izokoston m t ult t arritshme. Kur sht i dhn niveli i shpenzimeve, psh 120 euro, pika E tregon nivelin m t lart t arritshm t produktit me kt nivel shpenzimesh. N pikn E barazohet pjerrsia e izokuantit q prfaqson X njsi produkti me pjerrsin e izokostos q prfaqson 120 euro shpenzime pr inpute. 33. Nga far raporti jepet pjerrsia e izokuantit dhe pjerrsia e izokostos? Pjerrsia e izokuantit jepet nga raporti i produkteve marxhinale t puns dhe kapitalit, ndrsa pjerrsia e izokostos jepet nga raporti i mimeve t dy inputeve. Pra, n pikn E ka vend barazimi: MPL PL = MPK PK Ku MPL dhe MPK jan prkatsisht produktet marxhinale t puns dhe t kapitalit, ndrsa PL dhe PK jan mimet e ktyre inputeve. Pika E prfaqson zgjedhjen optimale pr firmn, pra kombinimin m t mir t puns dhe kapitalit pr t marr X njsi produkt.

Kapitulli 7 1. Nga ka varet marrja e vendimit nga ana e nj firme pr t prcaktuar sasin e prodhimit t destinuar pr treg? Marrja e vendimit nga ana e nj firme pr t prcaktuar sasin e prodhimit apo shrbimit t destinuar pr treg, varet nga kostot dhe mimi i produktit apo shrbimit q ajo prodhon dhe shet. Faktor i rndsishm q prcakton madhsin e fitimit t firms jan kostot e produktit apo t shrbimit t prodhuar dhe shitur prej saj. Si bhet analiza e kostove? Analiza e kostove bhet, n prshtatje me funksionin e prodhimit, pr periudha afatshkurtra dhe periudha afatgjata.

2.

3.

N sa grupe klasifikohen faktort q prdor nj firm n periudha afatshkurtra? Faktort q prdor nj firm n periudha afatshkurtra klasifikohen n dy grupe kryesore: Faktor (inpute) fikse. Inpute fikse jan ato inpute, madhsia e t cilave nuk ndryshon kur ndryshon madhsia e prodhimit. Faktor (inpute) t ndryshueshm. Inpute t ndryshueshm jan ato inpute, madhsia e t cilave ndryshon kur ndryshon madhsia e prodhimit. 4. N pajtim me klasifikimin e msiprm, si klasifikohen kostot e tyre? N pajtim me klasifikimin e inputeve, edhe kostot e tyre klasifikohen n: Kosto fikse (FC). Kostot fikse jan ato shpenzime monetare q bn firma pr inpute fikse t prodhimit, t cilat nuk ndryshojn kur ndryshon prodhimi i firms. Kosto t ndryshueshme (variabile, VC). Kosto t ndryshueshme jan shpenzime monetare q bn firma pr inpute t ndryshueshme t prodhimit, t cilat ndryshojn n qoft se ndryshon sasia e prodhimit. Duke supozuar t dhna kombinimin e inputeve pr prodhimin e nj sasie t caktuar produkti si dhe mimet e ktyre inputeve, kostoja totale e t gjith produktit t prodhuar do t jepej si shum e kostove fikse me kostot variabl: TC=FC+VC Kostoja totale (TC) shpreh shpenzimet m t ulta monetare t kryera nga firma, t nevojshme pr t prodhuar nj nivel t caktuar produkti. 5. ka prfshihen n kostot fikse dhe ka n ato t ndryshueshme?

N kostot fikse prfshihen shpenzimet q bn firma pr amortizimin e makinerive, pajisjeve, pr interesat q paguan pr kapitalin e marr hua, pr rentn e toks q ka n prdorim etj. Prve faktit q nuk ndryshojn me rritjen e prodhimit, kostot fikse kan edhe nj karakteristik tjetr, ato ndodhin edhe kur niveli i prodhimit sht zero. N kostot e ndryshueshme, prve faktorit pun prfshihen edhe shpenzimet q bhen pr blerjen e lndve t para e materialeve kryesore, lndve ndihmse, energjis elektrike, lndve djegse etj. Kur firma nuk prodhon asnj njsi produkti, madhsia e kostove t ndryshueshme do t jet zero. 6. ka u intereson firmave shpesh t din? Firmave shpesh u intereson t din shpenzimet mesatare monetare, d.m.th. sa u kushton prodhimi i nj njsie produkti. Pr kt ndrtohen dhe prdoren n analizn ekonomike treguesit e kostove mesatare. Kostot fikse, kostot e ndryshueshme dhe kosto totale kthehen n madhsi mesatare duke pjestuar seciln prej tyre me sasin (Q) t produktit q prodhon firma. ka sht kostoja totale mesatare? Kostoja totale mesatare (ATC) sht kostoja (TC), pjestuar me sasit e produktit t prodhuar, (Q). Pra, ATC=TC/Q. Kurba e kostos totale mesatare paraqitet n formn e germs U. Kurbn e kostos totale mesatare mund ta prfitojm drejtprdrejt nga kurba e kostos totale.

7.

8.

ka sht kostoja fikse mesatare? Kostoja fikse mesatare (AFC) sht kostoja fikse totale (TFC) pjestuar me sasin e produktit t prodhuar (Q). Pra, AFC=TFC/Q. ka sht kosto variabl mesatare? Kosto variabl mesatare (AVC) sht kostoja e ndryshueshme totale, pjestuar me sasin e produktit t prodhuar (Q). Pra, AVC=TVC/Q. far ndodh me koston totale n qoft se prodhimi rritet me nj njsi? Pr ti dhn prgjigje ksaj pyetje shrben treguesi i kostos marxhinale, i cili sht nj tregues shum i rndsishm n analizat mikroekonomike. ka sht kosto marxhinale? Kosto marxhinale (MC) sht shtesa absolute n koston totale kur prodhimi rritet me nj njsi, pra MC=TC/Q, ku TC dhe Q jan prkatsisht ndryshimet n koston totale dhe n sasin e prodhimit (ndryshimet n sasin e prodhimit supozohen shum t vogla). Rrjedhimisht, ndryshimi midis kostove totale sht gjithmon i barabart me ndryshimin midis kostove t ndryshueshme pr do njsi shtes produkti. Kostoja marxhinale (MC) ka rndsi t veant, prderisa ajo orienton firmn t marr vendimet e duhura lidhur me sasin e prodhimit. Kostoja marxhinale jep informacion mbi shpenzimet q duhet t bj firma n rastin e prodhimit t nj njsie shtes produkti, ose shpenzimet q firma mund t kursej duke mos e prodhuar kt njsi. Nj informacion t till nuk e japin treguesit e kostove mesatare. Si mund t prfitohet kurba e kostos marxhinale? Kurba e kostos marxhinale mund t prfitohet nga kurba e kostos totale. do pik e kurbs s kostos marxhinale prfitohet duke llogaritur pjerrsin e tangentes s hequr n pikn prkatse t kurbs s kostove totale. Edhe kurba e kostos marxhinale ka formn e grms U. Kjo form e ksaj kurbe sht pasqyrim dhe pasoj e veprimit t ligjit t t ardhurave zbritse. Ky ligj vepron n periudha afatshkurtra, ku t paktn nj nga faktort e prodhimit sht i fiksuar, ndrsa t tjert mund t jen t ndryshueshm. N kto kushte, duke shtuar n mnyr t njpasnjshme inputin e ndryshueshm, psh punn, kundrejt inputeve t tjera konstante, do t vij nj moment q pasi produkti total t ket arritur n maksimumin e vet, produkti marxhinal i firms t priret pr tu ulur. Ndrkaq, kostoja marxhinale ka prirje t kundrt

9.

10.

11.

12.

me produktin marxhinal t puns: kur produkti marxhinal fizik i puns rritet, kosto marxhinale ulet dhe e kundrta. 13. Kush e prcakton sjelljen e kurbs s kostos mesatare? Kostoja marxhinale sht ajo q e prcakton sjelljen e kurbs s kostos mesatare. D.m.th.: pr sa koh q kurba e kostos marxhinale (numri shtes) sht nn kurbn e kostos totale mesatare (mesatarja e par), ather kurba e kostos mesatare (mesatarja e re q prfshin edhe numrin e fundit) do t priret pr posht dhe, pr sa koh q kurba e kostos marxhinale ndodhet mbi kurbn e kostos totale mesatare, ather kurba e kostos totale mesatare do t priret pr lart me rritjen e prodhimit. Kshtu, n qoft se kostoja marxhinale sht m e madhe se kostoja totale mesatare, njsia e fundit e shtuar e produktit do t ket nj kosto m t lart se kostoja totale mesatare, prandaj kostoja totale mesatare q prfshin edhe kt njsi t fundit shtes t produktit do t jet m e lart se kostoja totale mesatare e produktit pa njsin shtes. Do t arsyetonin n mnyr t ngjashme n rastin kur kostoja marxhinale sht m e vogl se kostoja totale mesatare, por n kt rast kostoja mestare do t ulej. Rrjedhimisht, n pikn e prerjes, n t ciln kostoja marxhinale sht e barabart me koston totale mesatare, kjo e fundit as ulet dhe as ngrihet kur produkti ndryshon me nj njsi. Pikrisht kjo sht pika m e ult e kurbs s kostos totale mesatare. Pra, pjesa rritse e kurbs s kostos marxhinale e pret kurbn e kostos totale mesatare n pikn m t ult t saj.

14.

Kur e pret kurba e kostos marxhinale kurbn e kostos s ndryshueshme? Prderisa koston marxhinale mund ta llogarisim si kosto shtes ose t kostos totale, ose t kostos s ndryshueshme kur sasia e produktit rritet me nj njsi, i njjti arsyetim sht i vlefshm pr t shpjeguar se prse kurba e kostos marxhinale e pret kurbn e kostos s ndryshueshme mesatare n pikn minimale t saj. far jan kurbat e kostove, dhe nn ndikimin e sa faktorve ato mund t zhvendosen? Kurbat e kostove nuk jan statike, ato mund t zhvendosen nn ndikimin e dy faktorve kryesor: mimeve t inputeve dhe teknologjis s prodhimit. Psh. n qoft se shpenzimet do t ishin 200 n vend t 100 , ather kurba e AFC do t zhvendosej lart, prderisa AFC sht pjes prbrse e ATC. Kurse kurbat AVC dhe MC do t mbeteshin t pa ndryshuar, sepse ato varen nga mimet e inputit t ndryshueshm dhe jo t inputeve fikse. N qoft se do t rritej mimi i puns, paga, ose i inputeve t tjera t ndryshueshme, ather do t zhvendoseshin lart kurbat AVC, ATC dhe MC, ndrkoh q kurba AFC nuk do t ndryshonte. Prsa i prket teknologjis, sht e qart se nj prmirsim i saj do t rriste produktivitetin mesatar t puns, duke sjell si pasoj uljen e kostos s ndryshueshme mesatare, pra zhvendosjen e kurbs AVC posht. ka sht kostoja e nj produkti pr kontabilistt e ka pr ekonomistt? Pr kontabilistt e nj firme, kostoja e nj produkti llogaritet me shumn e parave q duhen paguar pr t siguruar lndn e par, punn, makinerit e pajisjet etj., t domosdoshme kto pr t prodhuar produktin. Pr ekonomistt kostoja e nj t mire sht dika m tepr se kaq. N dallim nga kontabilistt, ekonomistt prfshijn m shum zra n kosto, pavarsisht nse ata shprehin transaksione monetare apo jo monetare. Kuptimi i kostos nga ekonomistt bazohet n sasin e burimeve t prdorura dhe mundsit alternative t prdorimit t tyre. Zgjedhja e burimeve t caktuara pr prodhimin e nj t mire do t thot pamundsi e prodhimit t nj t mire tjetr. Pra, kostoja oportune (ose ekonomike) e do burimi t zgjedhur pr t prodhuar nj t mir sht e barabart me vlern e prdorimit alternativ m t mir t mundshm. Si ndahen shpenzimet e firms?

15.

16.

17.

Burimet q prdor nj firm pr prodhimin e nj produkti mund t blihen n treg, mund t merren me qera pr procesin prkats t prodhimit, ose mund t jen pron e vet firms. N varsi nga ky fakt, shpenzimet e firms ndahen n kosto eksplicite (t shprehura) dhe kosto implicite (t nnkuptuara). Kostot e shprehura prfaqsojn shpenzimet monetare q bn firma drejtprdrejt n treg pr blerjen e burimeve, si fuqia puntore, lndt e para, energjia elektrike etj. Kostot e nnkuptuara lidhen me inputet q jan pron e vet firms dhe jan t barabarta me pagesat monetare q mund t merreshin nga prdorimi m i mir alternativ i tyre. Firma, prve inputeve q blen nga t tjert, prdor n procesin e prodhimit edhe inputet e veta (puna e pronarit, kapitali para i investuar prej tij n firm, ndrtesat q prdor firma dhe sht pron e tij etj.). Nga pikpamja e firms shpenzimet q lidhen me prdorimin e burimeve t veta jan shpenzime t papaguara, ose t nnkuptuara. Pra, kostot e nnkuptuara duken qart q jan kosto oportune; por edhe kostot e shprehura jan kosto oportune, prderisa ato shprehen n nj shum t caktuar parash dhe prderisa kostoja oportune e prdorimit t paras pr nj qllim t caktuar sht vet paraja. Pra, shuma e kostove t shprehura me kostot e nnkuptuara jep koston ekonomike (oportune) t prodhimit t nj produkti t caktuar.
Nga kontabilistt A. T ardhurat totale Nga ekonomistt A. T ardhurat totale

122.000.000

122.000.000

B. Kostot e shfaqura 74.000.000 Puna 10.000.000 Materialet 59.000.000 Qera 5.000.000

Fitimi kontabl (A-B)

48.000.000

a) Kostot e shfaqura 74.000.000 Puna 10.000.000 Materialet 59.000.000 Qera 5.000.000 b) Kostot e nnkuptuara 47.000.000 Paga 44.000.000 Interesi 1.000.000 T tjera 2.000.000 B. Kostot ekon. (a+b) 121.000.000 Fitimi ekonomik (A-B) 1.000.000

18.

ka sht fitimi normal? Fitimi ekonomik ose fitimi i teprt, sht m i vogl se fitimi kontabl dhe prfaqson nj t ardhur mbi fitimin normal. Fitmi normal sht pjes e kostos ekonomike dhe sht e barabart me koston oportune t burimeve n pronsi t siprmarrsit (pra me koston e nnkuptuar), d.m.th. me at shum minimale t ardhurash t pronarit, q do ta bnte at t interesuar pr ti mbajtur kto burime n biznesin prkats. Kostoja n periudha afatgjata? N periudha afatgjata t gjitha inputet bhne t ndryshueshm. Ky fakt e vshtirson marrjen e vendimeve pr nj firm, sepse asaj i duhet t vendos jo vetm se sa pun do t pajtoj, por gjithashtu edhe se sa kapital dhe inpute t tjera do t prdor, prderisa edhe ato tashm jan t ndryshueshme. ka do t rezultoj duke i bashkuar pikat minimale t kurbave t kostove mesatare?

19.

20.

Duke i bashkuar pikat minimale t kurbave t kostove mesatare, si psh. M, N, R, S, dhe T, do t rezultoj kurba e kostos mesatare pr periudha afatgjata, LAC, ku grma L prfaqson periudhn afatgjat dhe AC koston mesatare. Ajo quhet ndryshe kurb mbshtjellse, sepse mbshtjell t gjith kurbat e kostove mesatare n periudha afatshkurtra. do pik e ksaj kurbe prfaqson kostot m t ulta t mundshme pr do nivel t dhn t prodhimit. T gjitha pikat q ndodhen mbi LAC, psh. si pika U, shprehin nivele t padshirueshme t kostos, me nivelet e dhna t teknologjis dhe mimeve t faktorve t prodhimit. Ndrkaq, t gjitha pikat nn LAC, psh. si pika V, shprehin nivele t kostos q nuk mund t arrihen me teknologjin e dhn dhe mimet ekzistuese t faktorve t prodhimit. Kurba e kostove mesatare n periudha afatgjata tregon shpenzimet m t vogla pr njsi, me t cilat mund t prodhohet nj sasi e dhn produkti, me kusht q firma t ket koh t mjaftueshme me dispozicion t saj pr realizimin e t gjitha ndryshimeve t domosdoshme n madhsin e saj, duke prdorur m shum pun dhe kapital, apo inpute t tjera.

Kapitulli 8 1. Nga ka prcaktohen mimet dhe sasia e prodhuar pr do produkt n nj ekonomi tregu? N nj ekonomi tregu mimet dhe sasia e prodhuar pr do produkt prcaktohen nga mekanizmi i tregut, nga bashkveprimi i krkess dhe oferts n treg. N disa tregje ekziston nj konkurrenc pothuajse e plot, kurse n disa t tjer konkurrenca sht e kufizuar. Ekstremi i kundrt i konkurrencs s plot sht monopoli. N tregjet me konkurrenc jo t plot prfshihet edhe konkurrenca monopolistike dhe oligopoli, si forma t ndrmjetme. Veirorit e tregjeve n t cilat vepron nj firm, ndikojn n nj mas t rndsishme n vendimet e firms lidhur me sasin e prodhimit, mimet, etj. 2. Cilat jan tiparet q e karakterizojn konkurrencn e plot? Tiparet q e karakterizojn konkurrencn e plot jan: Ekzistenca e nj numri t madh firmash n treg. Secila prej tyre tregton vetm nj pjes t vogl, t pakonsiderueshme t sasis s prgjithshme q tregtohet.

T gjitha firmat e nj dege shesin produkte me karakteristika t njjta, produkte homogjene, psh. grur, duhan etj. Blersit dhe shitsit jan t mir informuar, kan njohuri t plota pr mimet dhe produktet n treg. Ekzistenca e lehtsis s hyrjes dhe daljes s firmave nga dega. Firmat i lvizin burimet nga nj deg n tjetrn pa pengesa ligjore, si patentat, licencat etj.

3. Cili sht tipari m i rndsishm i konkurrencs s plot? Tipari m i rndsishm i konkurrencs s plot, q buron nga veorit e msiprme, sht se firmat jan mimpranuese, ato nuk kan asnj ndikim mbi mimin e produkteve q ofrojn n treg. mimi prcaktohet nga krkesa dhe oferta e tregut, dhe firma t veanta mund t ofrojn gjithka q duan me at mim. Pra, konkurrenca e plot mund t prkufizohet si nj lloj tregu, n t cilin firmat e veanta nuk e kan kontroll mbi mimin e produkteve q shesin. Ky tipar kryesor i konkurrencs s plot prcakton edhe karakteristikat e kurbs s krkess q prballojn firmat individuale pr produktin q ato ofrojn n treg. 4. Sipas ligjit t krkess, kurbat individuale t krkess dhe kurba e krkess s tregut me far pjerrsi jan? Sipas ligjit t krkess, kurbat individuale t krkess dhe kurba e krkess s tregut jan me pjerrsi zbritse, pra kurba e tyre sht plotsisht elastike dmth horizontale n nivelin e mimit q prcaktohet n treg nga pikprerja e krkess me ofertn. 5. A mund t ndikoj firma mbi mimin? Duke ditur se do firm q vepron n konkurrenc t plot z nj pjes t vogl t tregut, sht e qart q ajo nuk mund t ndikoj mbi mimin. Firma mund t marr vendime vetm lidhur me sasin. Me mimin q prcakton tregu, firma mund t shes fardo sasie q dshiron. Kurba e krkess q ndesh ajo n treg sht horizontale, sepse, prderisa firma mund t shes pa pengesa me mimin e tregut, ajo nuk ka interes t shes me mime m t ulta. Po t shiste me mime m t larta, asaj do ti ngeleshin produktet pa shitur, pasi ka shum firma t tjera q shesin t njjtin produkt me mimin e tregut. Mundsia q ka firma individuale pr t shitur fardo sasie me mimin e tregut, mund t krijoj prshtypjen sikur n konkurrencn e plot nuk ka konkurrenc. 6. Pse sht e rndsishme analiza e tregut konkurrencial? Analiza e tregut konkurrencial sht e rndsishme sepse: Ekzistojn tregje q i afrohen konkurrencs s plot, sikurse jan disa tregje t produkteve bujqsore, si ai i grurit, etj., Si pohojn shum ekonomist, shum parashikime q bhen mbi konkurrencn e plot konfirmohen edhe nga tregjet jo konkurrenciale, Modeli i konkurrencs s plot shrben si baz pr t krahasuar modelet e tjera t konkurrencs jo t plot.

7. Cili sht niveli i prodhimit q zgjedh firma? Pr t kuptuar m mir prgjigjen e ksaj pyetjeje rikujtojm q: Synimi themelor i do firme sht maksimizimi i fitimit, Fitimi prfaqson diferencn midis t ardhurave totale (TR) me koston totale (TC), Pr ekonomistt kostoja totale sht kosto ekonomike (oportune), pra prfshin koston e shprehur dhe at t nnkuptuar. Mbi kt baz prgjigja e pyetjes do t ishte: firma zgjedh at nivel prodhimi q maksimizon fitimin e saj. 8. ka sht kurba e t ardhurave totale dhe far pjerrsi ka? Kurba e t ardhurave totale sht nj kurb vijdrejt me pjerrsi pozitive, q kalon nga origjina.

9. ka kuptojm me t ardhur marxhinale? Me t ardhur marxhinale kuptojm ndryshimin n t ardhurat totale kur prodhimi ndryshon me nj njsi. 10. MR=MC Pse ndodh kshtu? sht e qart q firma do t zgjeroj prodhimin sa koh q MR>MC, sepse pr do njsi shtes t prodhuar ajo merr nj fitim shtes t barabart me (MR-MC)>0. Ndrsa kur MR<MC, firma nuk sht e interesuar t rris prodhimin, sepse pr do njsi shtes ajo pson nj humbje t barabart me (MRMC)<0. N t kundrtn, firma duhet t paksoj prodhimin (deri sa MC t barazohet me MR), prderisa pr do njsi t paksuar shpenzimet e kursyera jan m t mdha se sa e ardhura e pamarr. Pra, firma do t rris prodhimin deri n nivelin ku MR=MC. do rritje e mtejshme e prodhimit do ta ulte fitimin. Rrjedhimisht, ky sht niveli i prodhimit q siguron maksimizimin e fitimit t saj. 11. Kur arrihet maksimizimi i fitimit dhe me ka sht i barabart fitimi total? Maksimizimi i fitimit arrihet n nj nivel t caktuar pr njsi prodhimi, ku kurba e MC pret kurbn e MR, e cila sht njkohsisht edhe kurba e krkess. Ndrsa fitimi total sht i barabart me fitimin pr njsi shumzuar me numrin e njsive t prodhuara. 12. Si quhet pika ku fitimi total bhet zero? Pikn ku fitimi total bhet zero e quajm pik t barazimit t kostos totale mesatare me mimin. Pika e barazimit t kostos totale mesatare me mimin sht pika m e ult e kurbs ATC, pra kur niveli i mimit sht i njjt me kt nivel t ATC ather fitimi bhet zero. 13. far pson firma n qoft se ajo mbyllet ose vazhdon t prodhoj? N qoft se firma mbyllet, ajo pson nj humbje t barabart me koston fikse; n qoft se vazhdon t prodhoj ajo pson nj humbje t caktuar n varsi t nivelit t mimit dhe t ATC. N qoft se humbja q pson firma n rastin e vazhdimit t prodhimit sht m e vogl se kostoja fikse, ather pr firmn sht m mir t vazhdoj prodhimin. N t kundrt, kur humbja sht m e madhe se kostoja fikse, firma duhet t mbyllet. 14. far ndodh n qoft se P>AVC, P<AVC dhe P=AVC? N qoft se P>AVC (pra mimi sht m i madh se kostoja variabl mesatare), ather >AFC, dmth - <AFC (- prfaqson humbjen pr njsi). N kt rast pr firmn m mir sht t prodhoj, sepse humbja pr njsi sht m e vogl se kostoja fikse mesatare. N qoft se P<AVC ather <-AFC dmth >AFC dhe n kt rast firma duhet t mbyllet. N qoft se P=AVC, ather = - AFC. N kt rast pr firmn sht njlloj si t vazhdoj prodhimin apo ta ndrpres at. Po q se P=AVC, ather kurba e kostos marxhinale e pret kurbn AVC n nivelin minimal t saj, q n kt rast sht pika e ekuilibrit. Pikn minimun t AVC, ku P=AVC, e quajm pik t mbylljes s firms.

15. far niveli t prodhimit zgjedh firma pr nj nivel t dhn t mimit t tregut? Pr nj nivel t dhn t mimit t tregut, firma zgjedh nivelin e prodhimit q i prgjigjet kondits MR=MC. Kjo kondit plotsohet pikrisht n pikprerjen e kurbs MR me kurbn MC. Pra, kjo pik e kurbs MC sht njkohsisht edhe pik e kurbs s oferts s firms, sepse tregon nivelin e prodhimit q firma sht e gatshme t ofroj n nivelin e mimit q prfaqson kjo pik. Duke filluar nga pika e mbylljes, ku mimi sht i barabart me nivelin m t ult t AVC, do pik e kurbs s MC q i prgjigjet niveleve prkatse n rritje t mimeve sht nj pikprerje e mundshme e kurbs MC me kurbn MR=P. Pra, do pik e kurbs MC q ndodhet mbi pikn e mbylljes, sht njkohsisht edhe pik e oferts s firms. Si prfundim, pjesa e kurbs MC mbi pikn e mbylljes, prfaqson kurbn e oferts s firms.

16. ka sht Kurba e Oferts s Degs? Kurba e Oferts s Degs sht shuma horizontale e kurbave t oferts t firmave q prbjn degn. 17. Sa periudha kohore t mundshme t ekuilibrit t tregut dallojm pr t analizuar dhe kuptuar sjelljen e firms dhe t degs? Pr t analizuar dhe kuptuar m mir sjelljen e firms dhe t degs sht e nevojshme t dallojm tre periudha kohore t mundshme t ekuilibrit t tregut: Ekuilibri momental, ku oferta sht fikse; Ekuilibri afatshkurtr, ku firmat mund t rrisin prodhimin, megjithse kapitali mbetet i pandryshuar; Ekuilibri afatgjat, ku t gjith faktort e prodhimit mund t ndryshojn. 18. ka theksonte ekonomisti i njohur Alfred Marshall? A. Marshall theksonte se nj rritje e krkess shkakton nj rritje m t madhe mimesh n periudha afatshkurtra sesa n periudha afatgjata. 19. mimi i ekuilibrit pr periudha afatshkurtra a sht m i ult apo m i lart se mimi i ekuilibrit momental? mimi i ekuilibrit pr periudha afatshkurtra sht m i ult se mimi i ekuilibrit momental. Kjo e ka bazn te oferta shtes q vjen nga prdorimi intensiv i t njjtit kapital. N kt rast oferta sht m elastike, sepse me rritjen e mimit rritet edhe sasia e prodhuar. 20. A ekzistojn ndryshime midis periudhave afatgjata dhe afatshkurtra? Po, ekzistojn ndryshime, t cilat shfaqen n kto aspekte thelbsore: N periudhat afatgjata (LR) nuk ka kosto fikse, t gjitha kostot jan t ndryshueshme; Duke ditur se n periudha afatgjata firma mund t ndryshoj madhsin e impianteve t saj, kurba e kostos totale mesatare n kto periudha sht m e pjerrt se kurba e kostos totale mesatare n periudha afatshkurtra; N periudha afatgjata kemi hyrje t firmave t reja n deg kur firmat ekzistuese marrin fitim ekonomik. Nga ana tjetr, kemi dalje t firmave nga dega n qoft se ato nuk marrin t paktn fitim normal, pra psojn humbje ekonomike. far duhet t bjn firmat n periudhat afatgjata n qoft se ato jan me humbje ose mbyllen prkohsisht n periudha afatshkurtra n kushtet e konkurrencs s plot? Firmat q jan me humbje ose mbyllen prkohsisht n periudha afatshkurtra n kushtet e konkurrencs s plot, n periudha afatgjata duhet t prshtasin madhsin e tyre n nivelin q siguron t paktn fitim normal, duke zvendsuar pajisjet e vjetra dhe duke shtuar t reja, prndryshe do t duhet t dalin nga dega prkatse. Nga ana tjetr, po q se n deg do t kishte fitim ekonomik, do t kishim hyrje t firmave t reja n t. Si rezultat i ktyre lvizjeve t mundshme t firmave, do t kishim dhe ndryshimin e oferts s degs n periudha afatgjata.

21.

22.

Ku do t onte ndryshimi i oferts s degs? Ndryshimi i oferts s degs do t onte dhe n ndryshimin e ekuilibrit n treg. Kur firmat e nj dege marrin fitim ekonomik, kemi hyrje t firmave t reja dhe, si rrjedhoj, oferta rritet duke uar tregun n nj ekuilibr, t cilit i prgjigjet nj mim m i ult. N qoft se mimi m i ult u siguron prsri firmave fitim ekonomik, do t kemi hyrje t reja n deg dhe nj rritje t oferts s degs, derisa mimi t bjer n nivelin q siguron vetm fitim normal. Nga ana tjetr, n qoft se firmat jan me humbje, ato do t dalin nga dega, duke zvogluar ofertn deri sa mimi t rritet n nivelin q siguron vetm fitim

normal. Si prfundim, n periudha afatgjata fitimi ekonomik do t jet zero, firmat do t marrin vetm fitim normal. 23. far duhet t bj firma n nivelin m t ult t kurbs s kostos mesatare afatgjate? N periudha afatgjata firma duhet t prodhoj n nivelin m t ult t kurbs s kostos mesatare afatgjate. Shnoni barazimin q paraqet pikn e maksimizimit t fitimit n periudha afatgjata dhe ka kuptoni me t? N pikn e maksimizimit t fitimit (q sht pika e ekuilibrit pr firmn) n periudha afatgjata ka vend barazimi: P = LRMC = LRAC = SRMC = SRAC ku: LRMC sht kostoja marxhinale n periudha afatgjata LRAC sht kostoja mesatare n periudha afatgjata SRMC sth kostoja marxhinale n periudha afatshkurtra SRAC sht kostoja mesatare n periudha afatshkurtra Kuptimi i ktij barazimi sht se konkurrenca e plot e detyron firmn t prodhoj n nivelin m t ult t mundshm t kostos mesatare afatgjat. Firmat q nuk e prshtasin madhsin e tyre n kufij optimale, ku sigurohet kostoja m e ult e mundshme, nuk jan efiente dhe nuk mund t konkurrojn me firmat q kan zgjedhur madhsin optimale dhe jan efiente, prandaj, n fund t fundit, jan t detyruara t dalin nga dega. 25. Si paraqitet kurba e oferts s degs n periudha afatgjata? N konkurrencn e plot, deg t ndryshme, kan kurba oferte t ndryshme. Forma e kurbave nga fakti se far ndodh me mimin e inputeve (pra dhe me kurbat e kostos) kur hyjn ose dalin firma nga dega. Nga kjo pikpamje dallojm tre lloje degsh: deg me kosto konstante, deg me kosto rritse dhe deg me kosto zbritse. mimet e inputeve (pra dhe kostoja) nuk ndryshojn, rriten apo ulen, prkatsisht n secilin lloj degsh, kur dega zgjerohet me firma t reja. A. Oferta e degs me kosto konstante. N kt rast inputet supozohen t gjitha homogjene. Si rrjedhim, zgjerimi i degs, pra edhe rritja e krkess pr inpute, nuk shkakton rritjen e mimit t ktyre t fundit. Firmat e reja q hyjn n deg mund t gjejn inpute me cilsi dhe mim t njjt me firmat ekzistuese. Kurba e oferts s degs n periudha afatgjata do t jet horizontale, pra plotsisht elastike. B. Oferta e degs me kosto rritse. N fakt, shumica e degve nuk jan me kosto konstante, por me kosto rritse, sepse: - me futjen e firmave t reja, mimet e inputeve (pra edhe kostot) rriten, sepse rritet krkesa pr inpute; - me rritjen e krkess pr inpute firmat detyrohen t prdorin edhe inpute me cilsi m t ult, gj q on n rritjen e kostos. Duke ditur se kostoja rritet me rritjen e numrit t firmave, ather dhe kurbat e kostos marxhinale dhe kostos mesatare do t zhvendosen lart pr do firm. N kt mnyr, do t duhet nj nivel m i lart mimi pr firmn q ajo t vazhdoj t marr fitim normal. sht kjo arsyeja q n periudha afatgjata n degt me kosto rritse, ekuilibrit t ri q vendoset pas futjes s firmave t reja n deg, i prgjigjet nj nivel mimi m i lart se ai fillestar. C. Oferta e degs me kosto zbritse. Megjithse e rrall n praktik, ekziston edhe kjo mundsi e tret. Kur nj deg zgjerohet, kjo mund t oj n uljen e mimeve t inputeve. Duke ndjekur logjikn e dy rasteve t para, mund t vrtetohet leht q kurba e oferts afatgjat t degs n kt rast t tret do t jet me pjerrsi zbritse.

24.

Kapitulli 9

1.

Si veprojn firmat (degt) n praktik? N praktik, firmat (degt) veprojn n kushtet e nj konkurrence jo t plot, e cila shtrihet n nj hapsir shum t gjer, duke filluar nga konkurrenca monopolistike deri n ekstremin e kundrt t konkurrencs s plot, q sht monopoli. Fjala monopol rrjedh nga greqishtja: mono q dmth i vetm dhe polein q dmth me shit. Pra, monopoli prfaqson nj firm t vetme e cila prodhon dhe shet gjith produktin e nj dege.

2.

Cekni tiparet themelore t monopolit dhe i shpjegoni ato? Tiparet themelore t monopolit jan: Ekzistenca e nj shitsi t vetm n deg. Prej ktej rrjedh q, n kushtet e monopolit, firma dhe dega jan e njjta gj. Megjithat, ky tipar themelor i monopolit nuk i sht i mjaftueshm pr prcaktimin e sakt t tij, sepse ai karakterizohet edhe nga tipare t tjera thelbsore si: Mungesa e zvendsuesve t afrt. Nse nj firm ka zvendsues t afrt ajo mund t mos jet monopol. Pr shembull, n qoft se n Shqipri nj shoqri transporti realizon gjith transportin e udhtarve me autobus, a mund t themi q ajo prfaqson nj monopol? N kuptimin e ngusht t transportit me autobus, edhe mund t themi. Por n kuptimin e gjer, t transportit n prgjithsi, kjo firm nuk mund t jet monopol pasi q ajo konkurohet nga transporti hekurudhor, detar etj. Ekzistenca e zvendsuesve t afrt pr deg t ndryshme nuk lejon pozitn monopol n deg. Prcaktimi i pozits s nj firme n treg, pra nse nj firm sht ose jo monopol, sht i rndsishm, sepse n shum vende ka ligje t forta kundr monopolizmit. Nj nga treguesit q prdoret pr vlersimin e pozicionit monopol t nj firme sht elasticiteti i trthort i krkess. N qoft se nj mall ka nj elasticitet t lart t trthort t krkess, ai ka zvendsues t afrt dhe prodhuesi i tij, megjithse mund t jet i vetm, nuk sht monopolist. Pra, ekzistenca e monopolit nnkupton mungesn e zvendsuesve t afrt. N kt kuptim, kurba e krkess q ndesh firma monopol sht relativisht e pjerrt duke reflektuar pikrisht mungesn e zvendsuesve t afrt. Aftsia pr t ndikuar mbi mimin. N konkurrencn e plot, firma nuk ka asnj ndikim mbi mimin, ajo sht mimpranuese. N kushtet kur firma sht e njjt me degn, kurba e krkess q ajo ndesh n treg sht e njjt me kurbn e krkess q ndesh dega, pra sht nj kurb e zakonshme krkese me pjerrsi zbritse. N varsi t krkess q ndesh n treg, firma monopol mund t zgjedh fardo niveli mimi q dshiron, pra ajo mund t lviz prgjat kurbs s krkess, duke zgjedhur nivelin e mimit dhe sasin q i prgjigjet atij. N kt kuptim themi q firma zotron nj fuqi tregtare. Me fuqi tregtare kuptojm aftsin q ka firma pr t ndikuar n mimin e prodhimit q shet, nprmjet ndryshimit t sasis s tij. Sa m i madh t jet ndikimi i firms mbi mimin, aq m e madhe sht fuqia tregtare q ajo ka, aq m e madhe sht fuqia monopoliste e saj. Si prfundim, themi q firma monopol ushtron nj ndikim mbi mimin e produkteve q shet dhe, n dallim me konkurrencn e plot, ajo nuk sht mimpranuese por mimprcaktuese. Ekzistenca e pengesave t hyrjes. Me t drejt mund t lind pyetja: Pse nj firm mund t vendos dhe t ruaj pozicionin e saj monopol? Pse firmat e tjera mund t hyjn n kt deg? Kush i pengon ato? Pr kt pyetje mund t jepen shpjegime t ndryshme, por ktu do t veojm disa faktor kryesor: a) Monopoli q mbshtetet n kontrollin e nj inputi baz t prodhimit. Mundsia pr t kontrolluar burimet baz pr prodhimin e nj produkti, si lndt e para, prbjn nj rrug t vendosjes s monopolit, sepse firmat e tjera nuk mund t hyjn n kt deg, ato i pengon pikrisht mungesa e lndve t para. Pr shembull, para lufts s Dyt Botrore, shoqria amerikane ALCOA, nprmjet kontrollit t lndve t para (boksiteve), zotronte monopolin e shitjes s aluminit, pra ishte nj monopol. b) Monopoli q mbshtetet n pengesa ligjore. Shpesh her, pr arsye t ndryshme, shteti vendos me ligj kufizime q pengojn firmat t hyjn n nj deg t caktuar. Kjo realizohet, kryesisht, nprmjet patentave, t drejts s autorit dhe licencave. Patenta prfaqson nj t drejt ekskluzive, t garantuar nga shteti, q i jep mbajtsit t saj mundsin pr t prodhuar dhe tregtuar nj produkt pr nj periudh kohe t dhn (pr shembull, n SHBA pr 17 vjet). Qllimi i dhnies s ksaj t drejte, q e vendos firmn n pozicionin monopol, sht nxitja e krkimeve shkencore, sepse patenta q merret pr shpikje t ndryshme, i siguron firms fitime t mdha q rrjedhin nga pozicioni i saj monopol. E drejta e autorit, prfaqson nj t drejt ekskluzive, t garantuar nga shteti, q i jep mbajtsit t saj kontrollin mbi botimin, kopjimin dhe shitjen e veprave t artit dhe letrsis. Prve patentave dhe t

drejts s autorit, shteti mund t vendos pengesa t tjera ligjore pr t ushtruar nj aktivitet, si licencat. Pr shembull, shteti mund ti jap t drejtn ekskluzive nj firme t vetme pr t shprndar postn, duke krijuar kshtu nj monopol postar. c) Monopoli q krijohet nga bashkimi i firmave. Firma t ndryshme t nj dege mund t bashkohen n nj firm t vetme pr t prcaktuar mime t larta dhe, si rrjedhim, pr t marr edhe fitime t larta. Ky lloj monopoli mund t krijohet n rastet kur n nj deg ka disa firma t mdha dhe kur shteti e lejon at me ligj. Sidoqoft, n kt lloj monopoli sht m e madhe mundsia e hyrjes n deg t firmave t reja q nxiten nga fitimet e larta, prandaj sht m e vshtir ruajtja e pozicionit monopol nga firmat ekzistuese. d) Monopolet natyrore. Kto monopole mbshteten n ekzistencn e asaj dukurie, q e kemi quajtur ekonomizim t shkalls. N deg t caktuara, kostoja mesatare vjen duke u ulur me rritjen e vllimit t prodhimit, n qoft se produkti ofrohet nga nj firm e vetme. N kto raste, n qoft se dega do t prbhej nga shum firma, ato do t prodhonin n nivelin e kostos m t ult, por n rang dege kostoja minimale do t arrihej n nj nivel relativisht t ult t prodhimit dhe m tej, me rritjen e prodhimit, ajo do t rritej. E kundrta ndodh n qoft se sht vetm nj firm q prodhon kt produkt: sa m shum rritet prodhimi, aq m shum ulet kostoja mesatare. Kjo sht e vrtet n t gjitha ato deg, t cilat kan kosto fikse tepr t larta, pr shembull, shrbitmet publike pr energji elektrike, uj, telefon, gas etj. Sa m e madhe t jet pesha specifike e ksaj kostoje n koston totale, aq m i madh sht ndikimi i saj dhe kostoja totale mesatare vjen drejt uljes me rritjen e vllimit t prodhimit. 3. Ku sht dallimi ndrmjet firmave n konkurrenc t plot dhe firmave monopol? Firma n konkurrenc t plot mund t zgjedh vetm nivelin e prodhimit, kurse firma monopol mund t ndikoj mbi mim, pra mund t zgjedh mimin. Edhe n kt rast maksimizimi i fitimit bhet sipas t njjtit rregull, MC=MR. E ardhura marxhinale n firmn monopol ndryshon nga konkurrenca e plot ku MR=P=AR dhe kurba e saj ishte horizontale, e njjt me kurbn e krkess. Pse? Kurba e krkess q ndesh firma monopol si nj firm e vetme n deg, sht e njjt me kurbn e krkess s degs, pra sht kurb krkese me pjerrsi zbritse e cila tregon nivelet e mimit n t cilat mund t shes firma n nivele t ndryshme prodhimi. Me ka jan t barabarta t ardhurat mesatare? T ardhurat mesatare (AR) jan t barabarta me t ardhurat totale (TR) pjestuar pr sasin e shitur (Q), pra jan t barabarta me mimin e mallit (sepse TR=QxP kurse AR=TR/Q dhe AR=P). Si rrjedhim, kurba e krkess prfaqson njkohsisht edhe kurbn e t ardhurave mesatare. Duke ditur se kjo kurb sht me pjerrsi zbritse, monopolisti duhet t ul mimin e t gjitha njsive pr t shitur nj njsi shtes produkti. Kjo dmth q t ardhurat marxhinale, t cilat jan t ardhurat shtes q merren kur shitet nj njsi m shum, vijn duke u ulur.

4.

5.

A ekzistojn mendime iluzioniste lidhur me maksimizimin e fitimit nga monopolisti? Lidhur me maksimizimin e fitimit nga monopolisti, ekzistojn edhe mendime iluzioniste. Po prmendim dy: A. Ekziston mendimi se monopolet marrin gjithmon fitim t teprt. N fakt, nuk ndodh gjithmon kshtu. N t gjitha ato raste kur kostoja mesatare sht mbi nivelin e t ardhurave mesatare, pra kurba ATC sht mbi kurbn e krkess, firma monopol del me humbje ekonomike. Praktika vrteton se nj fimr mund t ket pozicion monopol, por mund t mos realizoj fitim t teprt, duke qen e detyruar t prballoj edhe humbje ekonomike. Firma monopol zgjedh mimin q minimizon humbjen. Humbja minimale arrihet prsri n pikn ku MC=MR. Qndrimi q mban firma n periudha afatshkurtra sht i njjt si n konkurrencn e plot. N qoft se humbja pr njsi sht m e vogl se kostoja fikse mesatare, firma vazhdon prodhimin, n t kundrt ajo mbyllet prkohsisht. Kushti i mbylljes s firms sht P<AVC. N periudha afatgjata firma monopol mund t siguroj nj fitim ekonomik pr shkak t pengesave t hyrjes; B. Ekziston nj mendim tjetr, sipas t cilit monopolisti sht krejt i lir n caktimin e mimeve. N fakt, mundsia e firms monopoliste pr t ndikuar n nivelin e mimit, sht e kushtzuar nga krkesa q ajo ndesh n treg. N kt kuptim, firma nuk mund t caktoj mime sipas dshirs, jasht atyre q prcaktohen nga krkesa e tregut. Jo vetm kaq, por edhe n kuadrin e ktyre

mimeve, firma monopoliste nuk zgjedh mimet m t larta, por ato mime q maksimizojn fitimin. mimet shum t larta kushtzojn nivele shum t ulta t prodhimit, duke ja hequr monopolistit mundsin pr t maksimizuar fitimin. Nga ana tjetr fitimi ekonomik q merr firma monopoliste n periudha afatgjata nxit dy prirje: S pari, nxiten prpjekjet e firmave t tjera pr t kaprcyer pengesa t caktuara t hyrjes, si sht kontrolli mbi burimet kritike, etj. S dyti, nxitet shteti pr t ndrhyr, duke vendosur taksa q zvoglojn fitimet e firms monopol. Pr ti minimizuar kto prirje, me qllim q t ruhen fitimet ekonomike n periudha afatgjata, firmat monopoliste mund t vendosin mime m t ulta se ato q maksimizojn fitimin, duke rritur kshtu sasin e shitur t prodhimit dhe duke reduktuar, n nj far mase, fitimin n periudha afatshkurtra. 6. Pse nuk ka kurb oferte pr monopolistin? Kur analizojm sjelljen e nj firme monopoliste, sht e rndsishme t theksojm se pr monopolistin nuk ka kurb oferte. Pse ndodh kshtu? Si e dim, oferta pasqyron bashksin e pikave ku do niveli mimi i prgjigjet sasia e prodhimit q firmat dshirojn dhe kan mundsi t shesin. N konkurrencn e plot niveli i prodhimit q i prgjigjet maksimizimit t fitimit prcaktohet nga kushti, MC=MR, ku MR=P, pra dhe MC=P. Por, n rastin e monopolistit MRP, sepse P prcaktohet nga kurba e krkess. Me ndryshimin e kurbs s krkess dhe t ardhurs marxhinale, niveli i ekuilibrit pr sasin e prodhimit (ofertn) mund t mos ndryshoj, kurse niveli i mimit ndryshon. Pra, nuk mund t vendoset nj korrespondenc funksionale, si n rastin e konkurrencs s plot, midis mimit dhe sasis q ofrohet. A arrihet efienca n kushtet e monopolit? A plotsohen konditat e Paretos lidhur me alokimin e burimeve n rastin e firms monopoliste? Kurba D=AR tregon velrsimin e konsumatorit pr do njsi shtes t produktit t firms monopoliste. N nivelin e maksimizimit t fitimit, konsumatori vlerson njsin e fundit. Nga ana tjetr, kurba MC shpreh vlersimin e konsumatorit pr alternativn m t mir nga e cila sht hequr dor. Pra, konsumatori vlerson m shum njsin e fundit t prodhimit se sa at t alternativs s ln. Prandaj, konsumatori do t dshironte q monopolisti t prodhonte njsi shtes deri n pikn ku MC e pret AR, ku vlersimi i tij sht i njjt pr njsin q merr dhe pr at q l. ka duhet t kemi parasysh q konkluzionin e msiprm ta kemi m qart? Konkluzionin e msiprm mund ta shohim m qart po t kemi parasysh konditn e Paretos lidhur me optimizimin: Px MCx MRS = = = MRT. Py MCy Ku x dhe y prfaqsojn nj ift fardo mallrash. N konkurrenc t plot kemi q Px = MCx dhe Py = MCy, dmth kushti i optimizimit t Paretos plotsohet. Ndrsa n kushtet kur, psh produkti y prodhohet nga nj firm monopoliste, kemi q Py > MCy. Kushti i optimizimit nuk do t plotsohet, vese po do t supozonim q t dyja degt x dhe y jan t monopolizuara saktsisht n t njjtn shkall dhe mbi kt baz mimi tejkalon koston marxhinale n t njjtin prpjestim, pra: Px Py Px MC = ose = . MCx MCy Py MCy ka prfaqson Humbja Neto? Humbja Neto prfaqson nj paksim t mirqenies sociale, e cila prbn edhe objektin kryesor t kritikave ndaj monopolit. Krahas ksaj, monopoli kritikohet edhe pr rishprndarjen n favor t firms monopoliste dhe n dm t konsumatorit. Pra, pengesat e hyrjes n degn e monopolizuar bjn q t dyja kto pika t dobta t monopolit t ruhen edhe n periudha afatgjata. Kritika negative ndaj monopolit drejtohet edhe ndaj mundsis s abuzimit me cilsin e mallrave dhe shrbimeve n kushtet e mungess apo dobsimit t presionit t konkurrencs dhe ndaj mundsis s shpenzimeve parazitare dhe paksimit t stimujve pr uljen e kostos n kushtet e fitimeve t larta ekonomike. Cilat jan avantazhet e monopolit?

7.

8.

9.

10.

Kritikat ndaj monopolit nuk jan vetm negative, n rrethana t caktuara monopoli mund t ket edhe avantazhe: Avantazhet q vijn nga ekonomizimet e shkalls. Kto avantazhe jan karakteristike pr monopolet natyrore. N kto kushte, monopolisti q zotron nj deg mund t prodhoj m shum dhe me mime m t ulta, se sa do t prodhohej n kt deg n kushtet e konkurrencs s plot; Avantazhe q vijn nga mundsia e nxitjes s progresit teknik. Ekziston mundsia q mbi bazn e fitimeve t larta dhe burimeve t mdha financiare, monopolisti t kryej shpenzime t mdha pr krkime shkencore (natyrisht, kjo sht vetm mundsi). Kjo gj sht e dobishme pr gjith shoqrin, sepse on n rritjen e ritmeve t progresit teknik dhe mbi kt baz edhe t produktit total. Kur kemi diskriminim t mimit? Diskriminim mimi kemi ather kur nj firm cakton mime t ndryshme pr blers t ndryshm, por jo pr shkak t kostove t ndryshme. Qllimi i mimeve diskriminuese sht q t rritet fitimi i firms.

11.

12.

Cilat jan ato kushte q duhet ti plotsoj nj firm pr t zbatuar mimet diskrimuese? Pr t zbatuar mime diskriminuese, nj firm duhet ti plotsoj kushtet n vijim: 1. Ajo duhet t zotroj fuqi tregtare. Vetm firmat q zotrojn fuqi tregtare ndeshin nj kurb krkese me pjerrsi zbritse dhe kan mundsi t ndikojn mbi mimet. 2. Firma duhet t jet n gjendje t ndaj konsumatort n kategori t ndryshme, q prfaqsojn tregje t ndryshme, me elasticitet t ndryshm t krkess. Firma monopol mund t diferencoj konsumatort, pra edhe tregjet, sipas disa kritereve kryesore: Kriteri gjeografik. Pr mallrat q eksportohen mund t caktohen mime t ndryshme, krahasuar me mallrat q shiten brenda vendit. Kriteri i destinacionit ekonomik. Pr shembull, tregu i qumshtit mund t ndahet n dy nntregje, n tregun e qumshtit q destinohet pr konsum dhe n tregun e qumshtit q destinohet pr prpunim t mtejshm, pr t prodhuar prej tij gjalp, djath etj. sht e qart q firma ka mundsi t caktoj mime t ndryshme pr qumshtin n kto dy tregje. Kriteri i kohs kur realizohet shitja. Pr shembull, n rastin e shrbimit telefonik, shrbimit t shprndarjes s energjis elektrike, transportit t udhtarve, etj., mund t prcaktohen periudha kohe me konsum normal dhe periudha piku, duke br t mundur edhe caktimin e mimeve t ndryshme pr seciln periudh. Kriteri i natyrs s produktit. N rastin e trajtimit mjeksor, sht e mundur q individ t ndryshm t trajtohen me mime t ndryshme. 3. Firma duhet t jet n gjendje t parandaloj mundsin e rishitjes s produkteve. Mundsia e diferencimit t mimeve sht edhe mundsi rishitjeje e produkteve t blera me mime t ulta. Natyrisht, n qoft se do t realizohej rishitja, do t paksoheshin shitjet e monopolistit me mime t larta, pra do t paksoheshin fitimet e tij, duke e br politikn diskriminuese joefektive. Pr t parandaluar rishitjen e produkteve nga agjent t tjer t tregut, firmat monopoliste praktikojn mekanizma t ndryshm. 13. ka duhet t caktoj firma pr t maksimizuar fitimin? Pr t maksimizuar fitimin, firma duhet t caktoj n secilin treg at nivel mimi q prcaktohet nga kondita MC=MR. N kushtet kur elasticiteti i krkess sht i ndryshm, niveli i mimit q i prgjigjet ksaj kondite sht i ndryshm. Pra, kostoja marxhinale sht konstante, dhe kur krkesa sht jo elastike mimi q cakton firma sht m i lart sepse edhe reagimi i konsumatorve sht m i dobt ndaj ndryshimeve n mim. ka prbjn kritikat e shumta q bhen pr monopolet? Kritikat e shumta q bhen pr monopolet prbjn bazn e nevojs s ndrhyrjes shtetrore pr kontrollin e tyre. Q n fillim, duhet t dallojm se ndrhyrja shtetrore sht e ndryshme pr lloje t ndryshme monopolesh. Pr monopolet q krijohen mbi bazn e shkrirjes s firmave, shteti ndrhyn me mjete ligjore, si jan ligjet antitrust, pr t mos lejuar krijimin e tyre. Kur sht fjala pr monopolet

14.

natyrore, t cilat jan t domosdoshme pr shkak t ekonomizimeve t shkalls, shteti ndrhyn pr ti rregulluar ato. 15. far do t ndodhte n qoft se shteti do t ndrhynte pr t prishur monopolet natyrore? N qoft se shteti do t ndrhynte pr t prishur monopolet natyrore, do t kishim nj humbje pr t gjith. Konsumatort do t konsumonin m pak dhe me mime m t larta dhe firmat do t humbisnin fitimin ekonomik. Prandaj, shteti ndrhyn me qllim q t prmirsoj efiencn te monopolet natyrore duke ndikuar, kryesisht, n nivelin e mimit. Ideja themelore sht q t arrihet nj shprndarje efektive e burimeve, duke mnjanuar fitimet ekonomike t monopolit dhe humbjen neto. Rregullimi i nj monopoli natyror mund t prmbaj edhe objektiva tjera, q lidhen me investimet, cilsin e shrbimit, etj. 16. Si mund t realizohet rregullimi i mimit? Rregullimi i mimit mund t realizohet me metodn e vendosjes s mimit sipas kostos marxhinale. Vendosja e mimit sipas kostos marxhinale presupozon q niveli i mimit i prgjigjet piks ku MC pret kurbn e krkess. N sa mnyra realizohet heqja e aftsis s firms pr t ndikuar mbi mimin? Firms i hiqet aftsia pr t ndikuar mbi mimin dhe kjo realizohet n dy mnyra: Kalimi i firms monopol n pronsi shtetrore dhe m tej prcaktimi i mimi n nj nivel t caktuar; Monopoli natyror nuk shtetzohet, por nprmjet agjensive rregulluese shteti i dikton firms mimin. N cilin nivel duhet t vendoset mimi? mimi duhet t vendoset n nivelin e kostos mesatare dhe n kto kushte firma merr fitim normal, sepse kemi pikn e barazimit t kostos mesatre me mimin. Por, edhe n kt gjendje ka nj vshtirsi. N parktik sht vshtir t prcaktohet niveli i sakt i mimit sipas kostos mesatare, sepse sht vshtir t prcaktohen: Prmasat e drejta t norms s fitimit normal (ose prqindja e drejt e kthimit t kapitalit). Sasia e kapitalit t investuar. Fitimi normal, q sht pjesa e kostos mesatare, teoritikisht sht i barabart me koston oportune t kapitalit. Nga ana tjetr, prcaktimi i mimit sipas kostos mesatare shoqrohet me nj rritje t efiencs n krahasim me caktimin e mimit sipas kushtit MC=MR, por me nj ulje t saj n krahasim me caktimin e mimit sipas kostos marxhinale. Njkohsisht, kjo metod shoqrohet edhe me ulje t efiencs teknike sepse firma nuk sht n nivelin m t ult t kostos mesatare (ky nivel arrihet n pikn e prerjes se AC me MC). Kto t meta mund t shmangen me ann e metods s caktimit t mimit sipas kostos marxhinale plus subvencionin shtetror pr humbjet q pson firma. Teoritikisht kjo metod duket trheqse, por n praktik ajo has dy vshtirsi kryesore: Pr publikun do t dukej pa kuptim q shteti nga njra an shteti kufizon fuqin tregtare t monopolit dhe, nga ana tjetr, e subvencionon at. Pra, at ka i merr me nj dor nga njri xhep, ia jep me dorn tjetr n xhepin tjetr. Firma nuk sht e nxitur pr uljen e kostos, prderisa subvencionohet pr do humbje.

17. 18.

Kapitulli 10 1. ka prfaqson konkurrenca monopolistike dhe cilat jan tiparet kryesore t konkurrencs monopolistike? Konkurrenca monopolistike prfaqson nj struktur tregu t afrt me konkurrencn e plot, por q ka edhe disa tipare q e dallojn nga ajo. Tiparet kryesore t konkurrencs monopolistike jan: 1. Numri i madh i firmave. N konkurrencn monopolistike ekziston nj numr i madh firmash, pothuajse si n konkurrencn e plot. Kshtu, firmat sillen n mnyr shum konkuruese, sepse do firm prodhon nj pjes t vogl t produktit t prgjithshm t degs. 2. Diferencimi i produktit. N dallim nga konkurrenca e plot ku produkti sht homogjen, n konkurrencn monopolistike kemi diferencim t produktit. Diferecimi i produktit mund t bhet n disa mnyra: Vendosja. Vendosja sht nj nga mnyrat kryesore t diferencimit. Vendosja ka veorit e veta pr do produkt; disa produkte mund t vendosen m leht dhe kudo, disa t tjer jo. Shrbimet. Mnyra e dyt q prdorin ofruesit pr diferencimin e produkteve sht diferencimi i shrbimeve shoqruese ndaj produktit, dmth i njjti produkt mund t shrbehet n mnyra t ndryshme. Ndryshimet e cilsis. Ndryshimet n cilsi prbjn mnyrn m t qart pr diferencimin e produkteve. Mbi bazn e cilsive fizike si masa, ngjyra, etj., edhe produkte shum t ngjashme mund t diferencohen nga njri-tjetri, si ndodh, pr shembull, me pijet e ndryshme freskuese, etj. Imazhi i produktit. Produkti mund t ndryshoj edhe nga imazhi q prodhuesi sugjeron te konsumatori. Shpesh nuk ka aq rndsi fakti i diferencave reale midis produkteve, sesa krijimi i ides s ktij diferencimi nprmjet formave t paketimit, marks tregtare, etj. 3. Kontrolli i kufizuar i mimit. Firmat n konkurrencn monopolistike kan kontroll t kufizuar mbi mimin e produktit. Diferencimi i produkteve i jep mundsi firms t ushtroj nj far kontrolli mbi mimet. Ajo mund t rris mimet. Ajo mund t rris mimin pa rrezikuar n humbje t konsiderueshme t konsumatorve, kur vendosja e njsive tregtare sht e prshtatshme, kur ekziston nj imazh i mir pr produktin e saj apo kur produkti shoqrohet me shrbime t caktuara, etj. Por, sidoqoft, ky kontroll sht relativisht i kufizuar sepse ekzistenca e zvendsuesve t afrt pengon pozitn monopol dhe e zhvendos krkesn n mallrat m t lir zvendsues. Niveli i kontrollit t mimit varet nga shkalla e diferencimit t produktit dhe nga numri dhe largsia e konkurrentve. Firmat ushtrojn nj kontroll m t madh mbi mimet kur diferencimi i produkteve sht m i lart, kur numri i firmave sht m i vogl dhe kur konkurrentt jan m larg njri tjetrit. 4. Lehtsia relative e hyrjes. Hyrja n degt me konkurrenc monopolistike sht prgjithsisht e leht por, sidoqoft, m e vshtir sesa n konkurrencn e plot, pr shkak t diferencimit t produktit. N konkurrencn monopolistike mund t ndeshen pengesa m t

mdha financiare sesa n konkurrencn e plot, si kostoja e lart pr diferencimin e produkteve nga ato ekzistuese, shpenzime t konsiderueshme t reklams, etj. 5. Konkurrenc jo vetm nprmjet mimeve. N degt me konkurrenc monopolistike produktet jan t diferencuara, konkurrenca nuk realizohet vetm nprmjet mimeve. Rivalt ekonomik nuk mbshteten vetm n mimet, por edhe n cilsin e produktit, reklamn, kushtet apo shrbimet q shoqrojn shitjen e produktit, etj. Konkurrenca monopolistike shtrihet kryesisht n tregtin me pakic, n industrin e veshjeve, etj. Botimi i librave, veshjet e burrave dhe grave, mobiljet e drurit, pikat e shprndarjes s karburantit, dyqanet e shitjes ushqimore, etj., jan shembuj t konkurrencs monopolistike. 2. far pjerrsi ka kurba e krkess q ndesh firma n konkurrencn monopolistike? Kurba e krkess q ndesh firma n konkurrencn monopolistike sht me pjerrsi zbritse, por me elasticitet t lart. N konkurrencn e plot, ku rritja e mimit on n humbjen e t gjith konsumatorve, kurba e krkess sht plotsisht elastike, ndrsa n konkurrencn monopolistike rritja e mimit on n humbjen e vetm t nj pjese t konsumatorve, prandaj kurba e krkess nuk sht plotsisht elastike. Por, ndryshe nga monopoli, duke ditur se ekzistojn zvendsues t afrt, krkesa q ndesh firma n konkurrencn monopolistike sht me elasticitet t lart.

3. Nga ka varet niveli i elasticitetit t kurbs s krkess n konkurrencn monopolistike? Niveli i elasticitetit t kurbs s krkess n konkurrencn monopolistike varet para se gjithash nga numri i firmave rivale q prodhojn produkte t ngjashme dhe nga aftsia e firmave pr t diferencuar produktin. Kur ekzistojn m shum firma n treg, pjesa e secils firm sht e vogl dhe ndikimi i tyre mbi mimin sht fare i vogl, sepse do rritje e mimit do ta zhvendoste lehtsisht krkesn n firmat e tjera (q jan t shumta). Prandaj, n kt rast krkesa sht me elasticitet t lart. Nga ana tjetr, sa m i deferencuar t jet produkti, dmth sa m pak zvendsues t afrt t ket ai, aq m e vshtir sht zhvendosja e krkess n produkte t tjera kur rritet mimi, prandaj dhe krkesa sht m pak elastike. 4. Si realizohet maksimizimi i fitimit n konkurrencn monopolistike n periudha afatgjata dhe afatshkurtra? N periudha afatshkurtra, maksimizimi i fitimit pr nj firm n konkurrenc monopolistike realizohet kur plotsohet rregulli i prgjithshm MR=MC. Duhet theksuar se n periudha afatshkurtra firmat kan mundsi t marrin fitim ekonomik, por mund t jen edhe me humbje. Firmat psojn humbje n periudha afatshkurtra kur kurba ATC shtrihet mbi kurbn e krkess. Mbyllja e prkohshme ose vazhdimi i prodhimit varen nga niveli i AVC n pikn e minimizimit t humbjes (MC=MR). Kur AVC=AR=P, firma sht indiferente, ndrsa kur AVC sht m e vogl se AR=P, firma vazhdon prodhimin. Kur AVC>AR (=P), firma duhet t mbyllet. N periudha afatgjata firma n konkurrenc monopolistike ndodhet n t njjtn situat si n konkurrencn e plot. Duke ditur se nuk ka pengesa pr hyrjen n deg, fitimi ekonomik do t trheq firma t tjera n degn prkatse. Nga ana tjetr, firma t reja do t ofrojn produkte shum t ngjashme me ato t ofruara nga firmat ekzistuese, duke trhequr nj pjes t konsumatorve t tyre. Si rezultat i veprimit t t dy faktorve t msiprm, do t paksohet ndjeshm krkesa q ndesh secila firm n treg. Ky proces do t pushonte vetm kur fitimi ekonomik n deg do t bhej zero. Kjo sht arsyeja q n periudha afatgjata firmat q funksionojn n konkurrencn monopolistike nuk mund t marrin fitim ekonomik. N rastin kur n periudha afatshkurtra firma funksionon me humbje, do t ndodh procesi i kundrt. Shum firma do t largohen nga dega, duke kushtzuar uljen e oferts dhe rritjen e krkess t ksaj dege n treg dhe pr rrjedhoj edhe rritjen e mimit pr firmat q mbeten n treg. Procesi do t vazhdoj deri sa n periudha afatgjata firma t eliminoj humbjet duke siguruar fitim normal. Grafikisht i gjith procesi do t pasqyrohej nprmjet zhvendosjes s kurbs s krkess s firms deri sa ajo t bhej tangente me kurbn e kostos mesatare. 5. Efienca n konkurrencn monopolistike e krahasuar me konkurrencn e plot?

N t dyja tregjet, n periudha afatgjata firmat nuk jan n gjendje t marrin fitim ekonomik. Ndryshimi midis tyre qndron vetm n kurbn e krkess q ndeshin firmat. N konkurrencn e plot ajo sht horizontale, ndrsa n konkurrencn monopolistike sht me pjerrsi zbritse. N rastin e konkurrencs s plot, secila firm mund t shes gjithka dshiron me mimin e tregut dhe fitimi ekonomik sht zero n periudha afatgjata, kurba e kostos mesatare (AC) sht tangente me kurbn e krkess n pikn m t ult t saj. Ktu produkti prodhohet me koston mesatare m t ult t mundshme. N rastin e konkurrencs monopolistike, ku firma ndeshet n nj krkes me pjerrsi zbritse me elasticitet t lart, kurba e kostos mesatare sht tangente me kurbn e krkess n nj pik q nuk sht pika m e ult e saj. Firma n konkurrenc monopolistike (KM) ka tendenc t prodhoj m pak dhe t caktoj nj mim m t lart se nj firm n konkurrenc t plot. Pra, firma n konkurrenc monopolistike shpenzon m shum burime, sepse ajo nuk prodhon n koston e saj m t ult. Nevoja e diferencimit t produktit sht shpesh nj burim shpenzimi shtes q bn firma n konkurrenc monopolistike, si jan shpenzimet pr reklam, etj., shpenzime q nuk ekzistojn n konkurrenc t plot. Megjithat, shpenzimet m t mdha n rastin e konkurrencs monopolistike e kan justifikimin e tyre.

6. ka prfaqson Oligopoli dhe cilat jan tiparet kryesore t nj tregu oligopolistik? Oligopoli prfaqson at lloj tregu ku sundojn nj numr i vogl firmash, vendimet e t cilave jan t ndrvarura. Tiparet kryesore t nj tregu oligopolistik jan: Ekzistenca e nj numri t vogl firmash. Ky sht tipari kryesor i oligopolit. Nj numr i kufizuar firmash sundojn tregun e nj produkti, duke zotruar nj pjes t konsiderueshme t tij. Pr kt arsye, veprimet e nj firme lidhur me mimin, prodhimin, cilsin, reklamn, etj., do t ndikojn n sjelljen e firmave t tjera. Ndrvarsia e firmave q sundojn n treg sht nj karakteristik dalluese e oligopolit, krahasuar me konkurrencn e plot. Firmat n konkurrencn e plot nuk ndikojn mbi njra tjetrn, sepse ato zotrojn nj pjes t vogl t tregut. Ndrsa firmat n oligopol ndikojn te njra tjetra me veprimet e tyre, pikrisht sepse ato zotrojn nj pjes t madhe t tregut. Standardizimi ose diferencimi i produkteve. Produktet q ofrohen n tregjet oligopolistike mund t jen produkte t standardizuara ose t diferencuara. Nga kjo pikpamje, kto tregje mund t ndahen n dy lloje: n oligopole ku ofrohen produkte t njjta (ose pothuajse t njjta) dhe n oligopole ku ofrohen produkte t diferencuara. N oligopolet e llojit t par prfshihen shumica e produkteve metalike si elik, bakr, zink dhe produkte t tilla si imento, mndafsh artificial, disa materiale ndrtimi, etj. Shembuj t oligopoleve t llojit t dyt jan industria e automobilave (masa, fuqia, harxhimi i karburantit, jetgjatsia, siguria jan t ndryshme pr automobil t ndryshm), degt e prodhimit t mallrave t konsumit si frigorifer, xhinse etj. Ndrvarsia n kontrollin e mimeve. Kontrolli i nj firme mbi mimin sht i lidhur ngusht me sjelljen e firmave t tjera, duke mbajtur parasysh se pr firmat oligopolistike sht e rndsishme pjesa e tregut q ato zotrojn. Kto firma do t donin ta rritnin kt pjes. N qoft se nj firm ul mimin, ajo do t trheq konsumator dhe do t rris pjesn e saj n treg, duke iu shkaktuar kshtu humbje firmave t tjera. Pr kto arsye, edhe firma t tjera jan t shtrnguara t ulin mimin pr t ruajtur pjesn e tyre n treg, duke paksuar kshtu efektet e synuara t firms s par. Nga ana tjetr, rritja e mimit nga nj firm nuk shoqrohet me rritjen e tij nga firma t tjera, sepse ato nuk duan t humbasin pjesn e tregut q zotrojn, prandaj ajo do t detyrohet t ul prsri mimin prndryshe do t fitojn rivalet e saj. N kto kushte, firmat n tregjet oligopolistike preferojn t mos i ndryshojn mimet e tyre shum shpesh. Konkurrenca nprmjet reklams dhe cilsis. Reklama prfaqson nj mjet t fuqishm t firmave n konkurrencn oligopolistike. Reklama prdoret me shum sukses sidomos kur kemi oligopole q prodhojn produkte t diferencuara. Parimi baz i reklams q prdoret n kto tregje sht: produkti

yn sht m i mir se i t tjerve. Edhe cilsia prdoret si mjet i fuqishm konkurrence nga firmat, sidomos kur kemi diferencim produkti. Hyrja me vshtirsi n deg. Mund t shtrohet pyetja. Pse disa deg evoluojn n tregje oligopolistike dhe disa t tjera jo? Megjithse shkaqet mund t mos jen gjithmon t qarta, pyetjes s msiprme mund ti japim prgjigje duke mbajtur parasysh q tregu oligopolistik e ka bazn te pengesat e hyrjes, ku mund t prmendim: Ekonomizimet e shkalls. Kur pr t arritur nivelin m t ult t kostos n nj deg duhet nj prodhim relativisht i madh, pra kur kemi ekonomizime t shkalls, futja e firmave t reja n kt deg do t krkonte nj kapital fillestar t madh. Kostot e diferencimit t produktit. Shpesh ndodh q kostot e diferencimit t produktit, pr t konkuruar me markat ekzistuese, krkojn nj shpenzim fillestar shum t madh. Ekzistenca e markave t njohura dhe e shpenzimeve fillestare t larta nuk do ishin penges pr hyrjet e ardhshme n qoft se informacioni i nevojshm pr t hyr n deg do t sigurohej me lehtsi. Mungesa e informacionit t plot pengon hyrjen e rivalve t mundshm n deg. Pengesa t tjera, si licenc apo kontrolli mbi burimet kryesore. Pr arsye t ndryshme shteti mund t kufizoj hyrjet n deg, duke kufizuar numrin e licencave. Nga ana tjetr, mund t kemi situata ku nj numr i vogl firmash kontrollojn inpute kritike pr prodhimin, si sht rasti i degve t prpunimit t mineraleve, lnds s drurit etj. 7. Pse sjellja e firmave n tregun oligopolistik sht e ndrlikuar? Sjellja e firmave n tregun oligopolistik sht mjaft i ndrlikuar sepse, si theksuam, veprimet e nj firme varen nga veprimet e rivalve t saj. Ekzistojn shum teori q shpjegojn sjelljen e firmave oligopole, disa t prpunuara edhe matematikisht, kurse disa intiutive, etj.

8. ka dini pr modelin Kurba e krkess me knd? N disa deg oligopolistike ekonomistt kan vn re nj dukuri jo t zakonshme: mimet nuk ndryshojn pr nj koh relativisht t gjat, megjithse kushtet e tregut sugjerojn ndryshimin e tyre. Ky model mbshtetet n iden e thjesht q kur nj firm ul mimin e produkteve t ofruara, firmat e tjera n deg do t veprojn n t njjtn mnyr pr t shmangur humbjet e klientve; ndrsa kur firma rrit mimin pr produktet e ofruara, firmat e tjera nuk e ndjekin, duke shpresuar q t trheqin klientt e saj. Kjo sjellje e firmave pasqyrohet n nj form t veant t kurbs s krkess, e quajtur kurba me knd. Kjo kurb prbhet nga dy pjes: njra pjes mbshtetet n supozimin q rivalt do t psojn ndryshimin e mimit dhe tjetra n supozimin q rivalt nuk do t psojn ndryshimin e mimit. Kurba e krkess kur rivalt do t psojn nj ndryshim n mim sht m pak elastike, ndrsa kurba e krkess kur rivalt nuk do t psojn nj ndryshim n mim sht elastike, sepse, kur kemi rritje mimi klientt do t blejn nga firmat e tjera, kurse kur kemi ulje t mimit ata zhvendosen nga firmat e tjera te firma q ul mimin. Pra, pr ndryshime t vogla n mim do t kemi ndryshime t mdha n sasin e prodhimit. mimi dhe sasia e ekuilibrit, deri n nj far mase, nuk ndikohen nga kushtet e kostos. N kt model duhen nnvizuar dy ide themelore lidhur me mimet: Firmat oligopolistike nuk i ulin mimet pr t joshur klientt, sepse mendojn se t njjtn gj do ta bnin edhe rivalt. mimet oligopol priren t mos ndryshojn. Ky model interesant ka edhe pikat e tij t dobta. Ai nuk jep shpjegim se si prcaktohet fillimisht mimi dhe sasia e ekuilibrit. Nga ana tjetr, praktika tregon raste si t qndrueshmris s mimit ashtu edhe t nj far mungese qndrueshmrie, sidomos n periudha inflacioniste. Por, pavarsisht nga pikat e dobta, ky model jep nj shpjegim t pranueshm teorik t sjelljes s oligopolistit. 9. ka dini pr modelin Marrveshjet e fshehta (Kartelet)? Duke ditur se ekzistojn pak firma n treg, ekziston edhe mundsia edhe nxitja pr tu marr vesh midis tyre dhe mbi kt baz lindin kartelet. Karteli sht nj marrveshje midis firmave t pavarura pr t koordinuar vendimet lidhur me sasin e prodhimit dhe mimet. Kartelet u sigurojn firmave fitime

monopoliste, siguri m t madhe pr sjelljen e konkurrentve dhe prpjekje t organizuara pr t penguar hyrjet e reja. N kto raste ata q e psojn jan konsumatort, t cilt marrin m pak mallra dhe me mime m t larta. Prandaj n disa vende, si n SHBA, kartelet ndalohen me ligj. Megjithat, ndalimi ligjor i karteleve shpesh nxit marrveshje sekrete midis firmave. Karteli sillet si monopolist dhe maksimizimi i fitimit pr kartelin arrihet njlloj si pr firmat monopoliste, sipas rregullit MC=MR. Vshtirsia qndron n prcaktimin e kurbs MC, sepse ajo sht kurb agregate e kurbave MC t firmave t veanta. Formimi dhe ruajtja e nj karteli sht e vshtir dhe varet nga dy faktor: nga numri i firmave dhe nga ndryshimi n konditat e kostos. Sa m i madh t jet numri i firmave aq m e vshtir sht edhe marrveshja pr kuotat e prodhimit, etj. Nga ana tjetr, n qoft se t gjitha firmat do t kishin kosto t njjta, prodhimi dhe fitimi do t shprndaheshin lehtsisht midis firmave. Por, kur kostoja ndryshon nga nj firm t tjetra dhe kur ndryshimet jan t mdha, ndrlikimet shtohen. Ndodh kshtu, sepse ka nj kontradikt midis qllimit pr t maksimizuar fitimin, si kartel, dhe ndarjes s pranueshme t tij midis firmave pjesmarrse. Konkretisht, maksimizimi i fitimit krkon q firmat me kosto mesatare individuale m t ult t marrin pjesn m t madhe t prodhimit. Por nj ndarje e till e fitimit nuk do t ishte e pranueshme nga firmat me kosto m t lart. Prkundrazi, q t siguronin nj ndarje t pranueshme t fitimit, kto t fundit do t krkonin kuota m t larta prodhimi pr t kompensuar koston e lart pr njsi, gj q do t zvoglonte fitimin total t kartelit. N praktik, prcaktimi i kuotave t prodhimit arrihet prgjithsisht me an t negociatave midis firmave. Firmat me fuqi m t lart negociuese marrin pjesn m t madhe. Megjithat, ndonjher ndikojn edhe kritere historike, gjeografike, etj.

10. ka dini pr modelin e Firms Sunduese? Supozojm q nj deg e caktuar prbhet nga nj firm e madhe q sundon n treg dhe nga nj numr i madh firmash t vogla. Firma sunduese prcakton mimin dhe firmat e tjera e pranojn at, pra veprojn si mimpranuese. Pr tregje t veanta q prbhen nga nj firm sunduese dhe nga shum firma t vogla, pra pr tregjet q kan tipare t konkurrencs s plot pr nj pjes t tyre dhe tipare t monopolit pr pjesn tjetr, mimi prcaktohet nga firmat sunduese. Firmat e tjera vetm sa e psojn firmn sunduese lidhur me mimin. Ky lloj tregu, q sht nj form e konkurrencs jo t plot, pra nj form oligopoli, njihet si model i firms sunduese. Ky model jep nj shpjegim t mjaftueshm pr situata afatshkurtra, ndrsa pr situata afatgjata, ku ekziston mundsia e futjes s firmave t reja, firma sunduese mund t humbas pozicionin e saj.

Kapitulli 11 1. ka prbn shprndarja e t ardhurave? Shprndarja e t ardhurave prbn nj faktor kryesor q prcakton mirqenien e grupeve t ndryshme shoqrore dhe antarve t shoqris. Gjithashtu, duke dshmuar pr shkalln e finalizimit t synimeve t agjentve ekonomik, shprndarja prmban n vetvete impulse t fuqishme pozitive apo negative pr vazhdimin apo inicimin e veprimtarive ekonomike. 2. Cilat jan faktor baz q e prcaktojn shprndarjen e t ardhurave? N nj ekonomi tregu, faktort baz q prcaktojn shprndarjen e t ardhurave jan dy: pronsia mbi faktort e prodhimit dhe mimet e faktorve. mimet e faktorve prcaktohen n tregjet e faktorve. Faktort e prodhimit ndahen n tre kategori kryesore: pun, kapital dhe tok. N tregun e faktorit pun prcaktohet mimi i puns, pra paga, prfshir ktu t gjitha llojet e pagave dhe shtesave mbi pagat. N tregun e kapitalit prcaktohet mimi i kapitalit, pra interesi, duke prfshir ktu t gjitha format e t ardhurave nga kapitali, pra edhe dividendt e paguar nga firmat. N tregun e toks (dhe burimeve natyrore) prcaktohet mimi i toks, pra renta. 3. Kush tjetr e prcakton mimin e faktorve, ligji i kujt? N tregun e faktorve jan krkesa dhe oferta pr nj faktor q prcaktojn mimin e tij. Pra, ligji i krkess dhe ligji i oferts, t analizuar pr tregjet e produkteve, gjejn zbatim edhe n tregjet e faktorve, me disa prjashtime. Kshtu, kur mimi i nj faktori ulet, sasia e krkuar nga ai faktor rritet, ndrsa sasia e ofruar zvoglohet. mimi i ekuilibrit i faktorit prcaktohet nga pikprerja e kurbs s krkess dhe kurbs s oferts pr kt faktor.

4. Si prcaktohen t ardhurat e fituara nga nj faktor? T ardhurat e fituara nga nj faktor prodhimi prcaktohen si produkt i mimit me sasin e tregtuar t faktorit. 5. ka do t shkaktonte zhvendosja e kurbs s krkess ose oferts pr nj faktor, ose e t dyjave njkohsisht? Zhvendosja e kurbs s krkess ose e kurbs s oferts pr nj faktor, ose e t dyjave njkohsisht, do t shkaktonte, si rregull, edhe ndryshimin e mimit dhe t sasis s ekuilibrit. Kur kurba e oferts sht e dhn, shkalla n t ciln ndryshimi n krkesn pr nj faktor prodhimi do t ndikoj n mimin e faktorit dhe n sasin e tregtuar t tij, do t varet nga elasticiteti i ksaj kurbe. Pr shembull, kur kurba e oferts sht shum elastike, ndryshimi n sasin e tregtuar sht i madh, ndrsa ndryshimi n mimin e ekuilibrit sht i vogl. 6. Nga ka varet krkesa pr nj faktor prodhimi? Krkesa pr nj faktor prodhimi varet para se gjithash nga mimi i faktorit. mimi i faktorit, do t prcaktohet nga shrbimi i pritur prej ktij faktori, pra nga t ardhurat e supozuara nga prdorimi i tij. Por ktu fillon edhe vshtirsia. Vshtirsia lidhet me nj veori kryesore t tregjeve t faktorve, q sht ndrvarsia e krkess pr faktor. 7. A mund t prdoren t veuar faktort e prodhimit? Faktort e prodhimit nuk mund t prdoren t veuar, por vetm s bashku, n prpjestime t caktuara, t kushtzuara nga karakteristikat teknologjike t prodhimit. Sikur faktort e prodhimit t mund t prodhonin produkte n mnyr t veuar, ather secili faktor do t gzonte n mnyr t plot frutet e prdorimit t tij. Por kjo sht e pamundur dhe prgjithsisht sht e pamundur t prcaktohet sesa produkt sht prodhuar nga secili prej inputeve t ndryshme t marra m vete. Megjithat, ne mund t matim kontributin apo shrbimin e do faktori n prodhim duke i supozuar faktort e tjer t pandryshuar dhe duke matur t ardhurat nga njsia e fundit e shtuar e faktorit t ndryshueshm. Pikrisht ktu qndron edhe kontributi kryesor i teoris neoklasike t produktivitetit marxhinal.

8. Cila sht veori tjetr e rndsishme pr tregjet e faktorve? Nj veori tjetr e rndsishme e tregjeve t faktorve sht se krkesa pr faktor sht nj krkes e derivuar. Kjo do t thot se krkesa e nj firme pr nj faktor prodhimi sht e prejardhur, n fund t fundit, nga krkesa e konsumatorve pr mallrat prfundimtare t prodhuara nga kjo firm me ndihmn e atij faktori. Krkesa pr faktor, prve kufizimeve teknologjike dhe kufizimeve tregtare, varet edhe nga objektivat e ndrmarrjes. 9. Nj firm fitimmaksimizuese prodhon n sasin ku...? Nj firm fitimmaksimizuese prodhon n sasin ku kostoja marxhinale sht e barabart me t ardhurat marxhinale, pavarsisht nga struktura e tregut n t ciln vepron ajo. N termat e faktorve t prodhimit t prdorur, kondita e msiprme e maksimizimit t fitimit shprehet si kondit e barazimit t kostos marxhinale t nj faktori me t ardhurat marxhinale t gjeneruara nga ky faktor. 10. Cekni dhe shpjegoni konceptet baz t teoris marxhinaliste mbi shprndarjen e t ardhurave? Konceptet baz t teoris marxhinaliste mbi shprndarjen e t ardhurave jan: T ardhurat e produktit marxhinal t nj faktori t ndryshueshm; Vlera e produktit marxhinal e faktorit t ndryshueshm; Kostoja marxhinale e faktorit t ndryshueshm. T ardhurat e produktit marxhinal (MRP) t nj faktori t ndryshueshm, prfaqsojn ndryshimin n t ardhurat totale q rezulton nga prdorimi i nj njsie m shum apo nj njsie m pak t ktij

faktori, kur faktort e tjer mbeten konstante. T ardhurat e produktit marxhinal jan t barabarta me produktin marxhinal fizik (MPP) shumzuar me t ardhurat marxhinale (MR). Pra: MRP = MPP x MR. Ligji i t ardhurave (prfitimeve) zbritse sht i zbatueshm edhe pr t ardhurat e produktit marxhinal, prderisa ai vepron mbi produktin marxhinale fizik. Vlera e produktit marxhinal (VPM) e faktorit t ndryshueshm sht vlera e tregut e produktit marxhinal fizik t ktij faktori. Pra, ajo sht e barabart me produktin marxhinal fizik (MPP), shumzuar me mimin e produktit (P): VMP = MPP x P. Pr nj treg konkurrencial, MR = AR = P, pra MRP = VMP. Kostoja marxhinale e faktorit t ndryshueshm (MFC), mat ndryshimin n koston totale q rezulton nga prdorimi i nj njsie m shum ose m pak t ktij faktori. N rastin e faktorit pun, kostoja marxhinale e faktorit do t ishte e barabart me pagn. Nj firm fitimmaksimizuese do t vazhdoj t pajtoj njsi shtes t faktorit t ndryshueshm t prodhimit, deri n pikn ku t ardhurat e produktit marxhinal jan t barabarta me koston marxhinale t faktorit, pra MRP=MFC. Pr tregjet konkurrenciale, kondita e msiprme do t shkruhej: MRP=VMP=MFC. E zbatuar pr faktorin pun kjo kondit do t lexohej n kt mnyr: nj firm do t pajtoj njsi shtes t faktorit pun deri n pikn n t ciln vlera e produktit marxhinal t puns (VMP) do t jet e barabart me pagn (MFC). Kondita e maksimizimit t fitimit pr nj firm, e shprehur n termat e faktorve t prodhimit, prbn thelbin e teoris s produktivitetit marxhinal. N mnyr t prmbledhur, prmbajtja e teoris s produktivitetit marxhinal mund t paraqitet me ndihmn e pohimeve t mposhtme: S pari, n kushtet e konkurrencs s plot, faktort e prodhimit paguhen me vlern e produktit marxhinal t tyre. S dyti, pagesat e barabarta me vlern e produktit marxhinal t faktorit prkats prfaqsojn shprblime t drejta t zotruesve t prodhimit. S treti, duke paguar t gjith faktort me vlern e produktit marxhinal prkats, e gjith vlera e produktit total do t shprndahet pa asnj mbetje (q do t mund t merrej nga zotruesi i kapitalit apo dikush tjetr). Teoria e produktivitetit marxhinal ka nj sr eprsish. Ndr to mund t prmendim: Mundsin q jep kjo teori pr prdorimin e t njtave mjete t analizs, t prdorura edhe pr tregjet e mallrave dhe shrbimeve. Trajtimin unik t faktorve t prodhimit, mbi t njjtn platform analitike. Vlersimin e ekuilibruar t rolit dhe kontributit t do faktori n prodhim. Sidoqoft, kjo teori vuan edhe nga nj varg kufizimesh. Ajo: Mbivlerson ann e krkess pr do faktor, duke mos u marr me ofertn. Mbithjeshtson prcaktimin e pjess q merr do faktor. Nga njra an, t ardhurat totale t do faktori varen nga sasia e tij dhe nga produktiviteti marxhinal i tij. Ndrkaq, sht e vshtir t identifikohet ndryshimi n t ardhura q rrjedh nga ndryshimi n sasin e faktorit dhe nga ndryshimi n produktivitetin marxhinal. Nga ana tjetr, kjo teori supozon se t gjith njsit e nj faktori jan homogjen, duke injoruar diferencat midis tyre.

11. Ku prcaktohet Paga? Paga prcaktohet n tregun e puns, prmes ndrveprimit t krkess dhe oferts pr pun. Pra, pr t shpjeguar pagn, duhet m par t analizojm tregun e puns, prkatsisht krkesn dhe ofertn pr pun. Pr t analizuar tregun e puns, na ndihmojn koncepti i produktivitetit marxhinal dhe kostos marxhinale t puns. Prderisa jemi n kushtet e konkurrencs s plot edhe n tregjet e faktorve, kushti i ekuilibrit pr nj firm fitimmaksimizuese do t shkruhej: T ardhurat e produktit marxhinal = mimin e faktorit, pra MRP = MFC. 12. far prirje kan t ardhurat e produktit marxhinal? T ardhurat e produktit marxhinal (pra edhe vlera e produktit marxhinal) kan prirje pr tu ulur, duke reflektuar ligjin e t ardhurave zbritse. Kjo do t thot se firma do t prballoj nj kurb krkese t prirur pr posht. Kurba e krkess pr punn e firms prfaqsohet, n t vrtet, vetm nga pjesa zbritse e kurbs MRP (=VMP), posht pikprerjes se saj me kurbn ARP. T ardhurat e produktit mesatar t puns (ARP) prfitohen duke shumzuar produktin mesatar t puns (APL=Q/L) me mimin e produktit (P=AR). Pra, ARP=APLxP. Si MRP, edhe ARP fillimisht priren pr lart me rritjen e numrit t

puntorve n nj firm, por m pas ato do t priren pr posht, pr shkak t ligjit t t ardhurave zbritse. MRP e pret ARP n maksimumin e saj, pr t njjtat arsye q kurba e MP (kurba e produktit marxhinal) pret kurbn AP (kurba e produktit mesatar) n maksimumin e saj. 13. far bjm pr t prfituar kurbn e krkess s degs pr pun? Pr t prfituar kurbn e krkess s degs pr pun, mbledhim, sipas boshtit horizontal, kurbat e krkess s firmave t veanta t degs. Edhe kurba e krkess s degs pr pun do t priret pr poshtdjathtas. Krkesa e nj firme pr pun varet nga nj sr faktorsh t tjer, prve pags. Ajo rritet n qoft se: ngrihet mimi i produktit t firms; ngrihet mimi i inputeve t tjer; nj ndryshim teknologjik rrit produktin marxhinal t puns. N qoft se faktort e msiprm veprojn n drejtim t kundrt, krkesa e firms pr pun do t ulet. 14. ka quajm elasticitet t krkess pr pun lidhur me pagn? Reagimin e sasis s puns s krkuar ndaj ndryshimit t tarifs s pags do ta quajm elasticitet t krkess pr pun lidhur me pagn:

Elasticiteti i krkess pr pun varet nga elasticiteti i krkess pr produktin e prodhuar nga firma dhe nga karakteristikat e funksionit t prodhimit t firms. Sa m i lart t jet elasticiteti i krkess pr produktin, n kushtet e tjera t pandryshuara, aq m i lart do t jet elasticiteti i krkess pr pun. Gjithashtu, sa m e madhe t jet pjesa e puns n koston e produktit (intensiteti i puns), aq m elastike do t jet krkesa pr pun, duke i supozuar faktort e tjer t pandryshueshm. 15. Si bie produkti marxhinal n prputhje me teknologjin e prdorur? N prputhje me teknologjin e prdorur, produkti marxhinal bie shpejt ose ngadal. Sa m e pjerrt t jet kurba e produktit marxhinal, aq m inelastike sht krkesa e firms pr pun, prderisa rnia e produktit marxhinal do t thot edhe rnie e t ardhurave t produktit marxhinal. Kur produkti marxhinal bie shpejt, firma sht m pak e interesuar t pajtoj puntorve t rinj me rnien e pags. S fundi, n periudha afatgjata (kur t gjith faktort e prodhimit jan t ndryshueshm), elasticiteti i krkess pr pun varet nga zvendsueshmria e puns me kapitalin. Sa m leht t mund t zvendsohet puna me kapital, aq m elastike do t jet krkesa pr pun.

16. ka dini pr ofertn e puns? Fillojm me ofertn individuale. do individ ndodhet para problemit t alokimit t kohs n dispozicion, n dy lloje kryesore aktiviteti: n aktivitete tregtare (q lidhen me tregun) dhe n aktivitete jotregtare (q nuk lidhen me tregun). Kur flasim pr ofert t puns, kemi parasysh pikrisht aktivitetet tregtare. Aktivitetet jotregtare konsistojn n aktivitetet q mbushin kohn e lir, si ato argtuese, etj., si dhe n aktivitetet prodhuese q nuk lidhen me tregun. Aktivitetet tregtare i sjellin individit t ardhura n formn e pags, etj. Aktivitetet jotregtare sjellin prfitime n formn e produkteve dhe shrbimeve t prodhuara n shtpi, n formn e t ardhurave m t larta t ardhshme (nga arsimi dhe trajnimi), ose n formn e knaqsis s rrjedhur prej kohs s lir. Q nj individ t vendos t ofroj pun n tregun e puns, atij duhet ti jepet nj tarif page orare e till, q t jet t paktn e barabart me vlern e ors s fundit t shpenzuar n aktivitetet jotregtare. Nj tarif e till page, pra tarifa m e ult pr t ciln individi do t ishte i gatshm t ofronte pun n tregun e puns, quhet pag e rezervuar. Me nj tarif page posht pags s rezervuar, individi nuk ofron pun n treg. Kur tarifa e pags barazohet me pagn e rezervuar,

ai filloj t ofroj pun. Kur tarifa e pags e kalon pagn e rezervuar, sasia e puns e ofruar nga individi ndryshon. Masa dhe drejtimi i ndryshimit varet nga dy efekte q shoqrojn rritjen e pags dhe q i kundrvihen njri tjetrit: efekti i zvendsimit dhe efekti i t ardhurave. Tarifa m e lart e pags nxit zvendsimin e aktiviteteve jotregtare me aktivitete tregtare. Nj efekt i till quhet efekti i zvendsimit. Por, me rritjen e pags rriten t ardhurat e individit. Rritja e t ardhurave reale rrit krkesn e tij pr t mira (mallra dhe shrbime), prfshir edhe kohn e lir. Rritja e krkess pr koh t lir do t thot ulje e sasis s kohs s alokuar n aktivitete tregtare, pra ulje e sasis s puns s ofruar n treg. Nj efekt i till quhet efekti i t ardhurave. Sa m e lart t jet tarifa e pags, aq m e lart do t jet sasia e puns s ofruar sipas efektit t zvendsimit, por aq m e ult do t jet ajo sipas efektit t t ardhurave. Kur tarifa e pags sht e ult, efekti i zvendsimit sht m i lart se efekti i t ardhurave. Pra me rritjen e pags rritet sasia e puns s ofruar. Me rritjen e mtejshme t tarifs s pags, arrihet nj pik ku efekti i t ardhurave dhe efekti i zvendsimit eliminojn njri tjetrin. Pra, kurba e oferts s individit ka formn e nj kurbe q mbshtillet nga mbrapa. Oferta e puns e tregut prfaqson shumn e ofertave individuale t puns. Kurba e tregut e oferts s puns prfitohet si shum, sipas boshtit horizontal, e kurbave individuale t oferts s puns. Teorikisht edhe kurba e tregut e oferts s puns ka formn e nj kurbe q mbshtillet nga mbrapa. Por, praktikisht, ekonomia e do vendi operon n pjesn q priret djathtas-lart t kurbs s oferts. Kur flasim pr ofertn e puns, duhet t dallojm ofertn individuale dhe ofertn e tregut, nga oferta e puns ndaj nj firme individuale dhe ndaj nj dege t caktuar t prodhimit. Sjellja e oferts s puns ndaj nj firme individuale varet nga struktura e tregut t puns. N nj struktur plotsisht konkurrenciale tregut t puns, do firm prballon nj kurb plotsisht elastike t oferts s puns. Ndrsa n tregje jo konkurrenciale t puns, firmat prballojn nj kurb oferte t puns q priret pr lart. 17. A ekzistojn dallimet n pag? Kur flasim pr krkes tregu dhe ofert tregu t puns, pr rrjedhoj edhe pr pag tregu, n fardo strukture t tregut t puns, ekzistojn dallimet n pag. Dallimet n pag lidhen me diferencimet midis punonjsve, diferencimet midis vendeve t puns dhe imperfeksionet e ndryshme t tregut t puns. Q pagat n t gjitha vendet e puns t ishin t barabarta, do t duhej, ndr t tjera, q: T gjith punonjsit t ishin homogjen. N t vrtet punonjsit nuk jan homogjen, pr shkak t diferencave t tyre n aftsit natyrore dhe n shkalln e arsimimit dhe kualifikimit. Paga ndryshon sipas shkalls s kualifikimit. Nga njra an, produktiviteti marxhinal i puns s kualifikuar sht m i lart se produktiviteti marxhinal i puns s pakualifikuar; nga ana tjetr, puna e kualifikuar nnkupton nj kosto relativisht t lart pr kryerjen e kualifikimit. Pra, kurba e krkess dhe kurba e oferts pr nj pun t kualifikuar ndodhen m lart se kurbat prkatse pr nj pun t pakualifikuar. Pr t dyja arsyet, paga pr nj pun t kualifikuar do t jet m e lart se paga pr nj pun t pakualifikuar. T gjitha vendet e puns duhej t kishin avantazhe dhe disavantazhe identike jomonetare. Edhe kjo kondit e barazis s pagave nuk plotsohet n realitet. Pr disa vende pune konditat e puns jan m t plqyeshme sesa pr vende t tjera pune. T gjith pundhnsit dhe punonjsit t ishin plotsisht t informuar pr kushtet e tregut t puns. N realitet, as pundhnsit, por as punkrkuesit nuk jan plotsisht t informuar pr kushtet e tregut t puns. Procesi i mbledhjes s informacionit pr pagat dhe vendet e puns shoqrohet me kosto relativisht t larta krkimi. Mungesa e informacionit t plot kushtzon, ndr t tjera, edhe mosprputhje sasiore dhe cilsore midis krkess dhe oferts pr pun. T ekzistonte nj mobilitet perfekt i puns, dmth mundsi t plota pr lvizjen gjeografike, ndrsektoriale e ndrdegsore t puns. Por, n t vrtet, ekzistojn nj varg pengesash pr lvizjen e faktorit pun, sidomos me natyr gjeografike, profesionale, sociale, ejt. Pr sa koh q ekzistojn kto pengesa pr lvizjen e lir t puntorve, natyrisht q pengohet edhe prirja pr nivelimin e pagave. Imperfeksionet (paprsosmrit) kryesore q i takojn ans s krkess pr pun jan monopolet e produkteve, monopsonet dhe oligopolet (organizatat e pundhnsve). 18. ka dini pr Monopolisti i produkteve? Nj firm monopoliste n tregun e produkteve prballon nj kurb krkese q priret pr posht pr produkte q ajo prodhon. Dmth, n qoft se firma punson puntor shtes, ajo duhet t ul mimin e produktit pr t shitur produktin shtes. Ndrkaq, prderisa kurba e t ardhurave marxhinale (MR) pr

monopolistin n tregun e produkteve shtrihet posht kurbs s t ardhurave mesatare (AR), ather edhe kurba e t ardhurave t produktit marxhinal (MRP) do t shtrihet posht kurbs s vlers s produktit marxhinal (VMP). 19. ka dini pr Blersi Monopsonist i Puns? Monopsonisti sht nj blers i vetm i puns n nj treg t caktuar pune. Monopsonisti, pr shkak t pozits s tij n tregun e puns, sht n gjendje t ndikoj n nivelin zotrues t pags dhe n nivelin e punznies. Kjo i jep mundsi pundhnsit monopsonist t siguroj fitim m t lart se sa firmat q konkurrojn me njra tjetrn n tregun e puns. Aftsia e monopsonistit pr t siguruar fitim ekonomik varet nga elasticiteti i kurbs s oferts, duke qen n prpjestim t zhdrejt me t. Pra, krahasuar me konkurrencn e plot, monopsonisti imponon punsim dhe page m t ult. 20. ka dini pr Sindikatat dhe negociatat kolektive? Sindikatat prfaqsojn grupime punonjsish, t organizuar pr mbrojtjen e interesave t tyre n raport me pundhnsit, para se gjithash pr ruajtjen dhe rritjen e nivelit t pags dhe prmirsimin e kushteve t puns. Sindikata vepron n tregun e puns ashtu sikurse monopoli n tregun e produkteve. Pra, sindikata prpiqet t kufizoj konkurrencn n ann e puns, duke synuar, para se gjithash, n rritjen e mimit t puns. Sindikatat mund t jen t organizuara mbi baza profesionale, duke bashkuar grupe punonjsish q kan kualifikim t ngjashm por u takojn pundhnsve t ndryshm. Ato mund t jen t organizuara edhe mbi baza njsish prodhuese apo degsore, duke bashkuar grupe punonjsish t profesioneve dhe llojeve t ndryshme t puns. Objektivat kryesore t nj sindikate jan tre: (1) prmirsimi i kompensimit t puns, duke prfshir ktu pagat, shprblimet n natyr etj.; (2) prmirsimi i kushteve t puns; (3) prmirsimi i perspektivave t punznies, etj. Pr realizimin e ktyre objektivave, sindikatat prfshihen n procesin e negociatave kolektive me pundhnsit ose prfaqsuesit e tyre (organizatat e pundhnsve). N praktik sht vshtir q t gjitha objektivat e sindikatave t arrihen njkohsisht. Jo rrall, prpjekjet pr realizimin e nj objektivi shoqrohen me efekte negative n objektivat e tjera. Megjithat, sindikatat shpesh prpiqen t realizojn rritjen e pags edhe duke ndikuar n ann e krkess pr pun, pra duke rritur krkesn pr pun, megjithse mundsit e tyre n kt drejtim jan t kufizuara. Sindikatat nuk mund ti detyrojn firmat q t pranojn n pun m shum puntor nga sa ato krkojn. Megjithat, sindikatat mund t inkurajojn rritjen e krkess pr pun, duke inkurajuar kufizimin e importeve konkurruese, ngritjen e krkess pr produktin e firms, ngritjen e produktivitetit marxhinal t antarve t sindikatave (nprmjet mbshtetjes s trajnimit dhe ritrajnimit t antarve), etj. N tregun e puns prball sindikats qndron monopsoni. N nj situat t till monopolizmi t dyanshm t tregut t puns, tarifa e pags prcaktohet nga negociatat ndrmjet dy palve dhe varet nga fuqia negociuese relative e palve. N varsi t fuqis s sindikats, tarifa e pags mund t ngrihej mbi nivelin q do t dshironte t impononte monopsoni, duke u shoqruar me nj nivel m t lart, t paktn jo m t ult punznie, krahasuar me nivelin e punznies q do t impononte monopsoni. 21. ka prfshin Toka n kuptimin ekonomik? Toka, n kuptimin ekonomik, prfshin burimet natyrore t t gjitha llojeve. Analiza e tregut t toks ka n baz teorin e Rikardos, i cili supozonte se toka ka nj prdorim t vetm, prodhimin e produkteve baz pr ushqimin e njerzve dhe cilsia e saj sht e pandryshueshme. Nga pikpamja e shoqris n trsi, oferta e toks mund t supozohet konstante, pra plotsisht joelastike ndaj rents. Domethn, mimi i ofrimit s toks sht zero, pavarsisht nga pagesa pr t. 22. ka kuptojm me Rent n kuptim t gjer dhe n kuptim t ngusht? N nj kuptim t gjer me rent kuptojm do pages pr prdorimin e nj prone, qoft kjo shtpi, fabrik, zyr etj. Ndrsa n kuptim t ngusht me rent kuptojm thjesht nj mim i faktorit tok. 23. Nga kush prcaktohet renta e ekuilibrit kur oferta sht plotsisht joelastike? Kur oferta sht plotsisht joelastike, renta e ekuilibrit do t prcaktohet nga kurba e krkess pr faktorin tok. Kurba e krkess pr tok, si kurb e t ardhurave t produktit marxhinal t faktorit tok (MRP), ka prirje negative. Madhsia e ekuilibrit e rents do t prcaktohet nga pikprerja e kurbs s

krkess pr tok me kurbn e oferts s toks. Mbi madhsin e rents s ekuilibrit do t ket ndikim vetm zhvendosja e kurbs s krkess pr tok. Prderisa oferta e toks sht plotsisht joelastike, rritja e rents nuk lidhet aspak me prpjekjet e pronarve t toks. Prandaj, renta e rritur konsiderohet si nj e ardhur e pamerituar nga pronart e tokave dhe rekomandohet taksimi i ksaj t ardhure me argumentin se ky taksim nuk do t dekurajoj ofertn e toks. Ndryshimi n krkes apo ofert, nga ana tjetr, padyshim q do t ndikoj n mimin e ekuilibrit. 24. ka sht renta ekonomike dhe t ardhurat transferuese? Renta ekonomike sht nj kategori m e gjer se renta e toks, renta e toks prfaqson vetm nj rast t veant t rents ekonomike. Renta ekonomike prfaqson nj t ardhur t marr nga zotruesi i nj faktori, fardo qoft ky faktor, pun, kapital apo tok, mbi sasin e nevojshme pr ta nxitur zotruesin q ta ofroj kt faktor pr prdorim. Ndrsa t ardhurat q jan t nevojshme pr ta nxitur zotruesin e nj faktori prodhimi pr ta ofruar kt faktor pr prdorim quhen t ardhura transferuese. 25. Si paraqiten t ardhurat totale t nj faktori prodhimi? T ardhurat totale t nj faktori prodhimi paraqiten si shum e t ardhurave transferuese dhe rents ekonomike. Mnyra e ndarjes s t ardhurave t nj faktori prodhimi n t ardhura transferuese dhe rents ekonomike mund t paraqiten n tri raste: Rasti i par: T gjitha t ardhurat e faktorit jan rent ekonomike. Kjo ndodh kur faktori nuk ka alternativ prdorimi, dmth kur oferta e tij sht plotsisht joelastike. Prderisa nuk ka alternativ prdorimi, kostoja oportune (pra t ardhurat transferuese) sht zero. Ktij rasti i prket renta e toks. Rasti i dyt: T gjitha t ardhurat jan t ardhura transferuese. Kjo ndodh kur oferta sht plotsisht elastike. N kt rast firma prdoruese e faktorit sht mim pranuese, dmth vepron n nj treg plotsisht konkurues t ktij faktori. N qoft se firma do t ofronte nj mim fardo m t vogl, ajo nuk do t mund t blinte asnj njsi t ktij faktori. Pra, t gjith t ardhurat e faktorit jan t nevojshme pr ta mbajtur at n prdorimin korrent. Rasti i tret: T ardhurat totale t faktorit ndahen n t ardhura transferuese dhe rent ekonomike. Kurba e oferts ka pjerrsi pozitive. Ajo priret djathtas-lart. Sa m elastike t jet kurba e oferts, aq m e vogl do t jet renta ekonomike, dhe e kundrta. 26. ka kuptojm me Kapital? Me kapital do t kuptojm mallra t qndrueshm, q nga njra an paraqiten si produkte t proceseve t caktuara t prodhimit, dhe nga ana tjetr si inpute, si faktor prodhimi n nj proces tjetr prodhimi. Pra, n dallim nga puna apo toka q paraqiten si faktor primar prodhimi, kapitali n vetvete i sht nnshtruar nj procesi prodhimi, ai prfaqson nj produkt tashm t prodhuar. Komponentt kryesor t kapitalit jan pajisjet, ndrtesat prodhuese dhe inventari. Qndrueshmria, dmth afatet relativisht t gjata t prdorimit, jan nj karakteristik tjetr e mallrave kapital, t paktn e nj pjese t tyre. 27. Cilat jan treguesit e mass s kapitalit? Si tregues t mass s kapitalit (vlers s aktiveve fizike t nj firme, nj familjeje apo qeveris) prdoren stoku i kapitalit dhe rrjedha e kapitalit. Stoku i kapitalit mat sasin e kapitalit n nj moment t dhn kohe, ndrsa rrjedha e kapitalit mat sasin e tij, rrjedhn e tij gjat nj njsie t dhn kohe. 28. ka prbn pr firmn blerja e nj sasie t re kapitali? Blerja e nj sasie t re kapitali gjat nj periudhe t dhn kohe prbn nj investim pr firmn. Pra investimi sht nj rrjedh kapitali q i shtohet stokut t tij. Duhet t dallojm investimin bruto, q prbn vlern e t gjith kapitalit t ri t bler, nga investimi neto, q sht i barabart me investimin bruto minus amortizimin. Amortizimi prfaqson konsumimin e kapitalit gjat prdorimit t tij, ose me kalimin e kohs. 29. Cilat jan ato dy pyetjet kryesore pr t kryer nj investim? Mundsia pr t kryer nj investim lidhet me dy pyetje kryesore: s pari, n drejtim, n aktivitet ekonomik do t kryhet ky investim; s dyti, ku do t gjenden burimet e financimit t investimit. Le t merremi m nga afr me pyetjen e par. do investitor do t dshironte t investonte n at aktivitet ekonomik q do ti sillte prfitime m t mdha. Po si mund t maten kto prfitime? Si mund t

krahasohen mundsit e shumta alternative t investimeve? Pr kt prdoret treguesi i norms s kthimit t kapitalit, q tregon t ardhurat neto n vit pr do cent kapitali t investuar. Duke krahasuar projekte t ndryshme investimesh, normalisht mund t zgjidhet si projekt m i mir projekti me norm m t lart kthimi t kapitalit. Megjithat, shpesh na duhet t gjykojm mbi nj projekt investimi n vetvete, n se ai sht apo jo i pranueshm. Mundsia pr nj gjykim t till lidhet me prgjigjen ndaj pyetjes s dyt, t shtruar m sipr. Prgjigja pr kt pyetje lidhet drejtprdrejt me kuptimin e investimeve. 30. ka sht e nevojshme pr financimin e investimit dhe ka quajm norm interesi? Pr financimin e investimit sht e nevojshme heqja dor nga konsumi korrent, sht i nevojshm kursimi. Prmes institucioneve financiare, si banka tregtare, banka kursimi, institucione sigurimi, etj., fondet e kursyera kalojn nga kursuesit te njerzit apo firmat q blejn kapital. Por depozitimi i fondeve n institucionet financiare bhet vetm kundrejt nj mimi, q sht interesi. Normn e kthimit pr njsi t fondeve t dhna hua e quajm norm interesi. Norma e interesit zakonisht shprehet n prqindje pr nj vit. Norma e interesit mund t ndryshoj jo vetm nga koha n koh, por edhe nga nj institucion financiar n tjetrin, duke u ndikuar edhe nga lloji dhe afati i depozitave, nga shkalla e riskut q prfaqson nj aktiv financiar, etj. Norma e interesit pr depozituesin prfaqson nj shprblim pr pritjen, pr shtyrjen e konsumit korrent pr nj koh t ardhme. Sa m e gjat t jet koha e pritjes, aq m e lart duhet t jet norma e interesit. Pr huamarrsin, norma e interesit prfaqson koston e kapitalit pr njsi monetare t tij. N rastin kur nj firm prdor parat e saj pr t financuar investimin q kryen, norma e interesit prfaqson koston oportune t investimit, dmth t ardhurat e sakrifikuara nga mosdhnia hua e parave. 31. ka duhet t krahasojm pr t vlersuar nse nj projekt investimi sht ose jo i pranueshm? Pr t vlersuar nse nj projekt investimi sht ose jo i pranueshm pr nj firm, duhet t krahasojm t ardhurat nga ky projekt me koston e tij, prkatsisht normn e kthimit t kapitalit me normn e interesit. Q projekti t jet i pranueshm, duhet q norma e kthimit t kapitalit t jet t paktn e barabart me normn e interesit. Pr ti br t krahasueshme t ardhurat e viteve t ndryshme prdoret treguesi i vlers prezente. Vlera prezente e nj t ardhure t ardhshme prfaqson nj sasi parash q po t investoheshin sot, do t rriteshin n t ardhmen n nj shum parash t barabarta me kt t ardhur, mbi bazn e nj norme t dhn interesi. 32. A sht e barabart norma e kthimit mbi kapitalin me normn e tregut t interesit, dhe ku prcaktohen kto norma? sht e arsyeshme t mendohet se n kushtet e nj konkurrence t plot, t mungess s riskut dhe t mungess s inflacionit, norma e kthimit mbi kapitalin sht e barabart me normn e tregut t interesit. N kt kuptim, mund t themi q interesi, dmth norma e interesit, mat shprblimin pr kapitalin. Norma e interesit dhe norma e kthimit t kapitalit prcaktohen n treg, nga bashkveprimi i krkess dhe oferts pr fonde t dhnshme hua, pra pr kapital. Oferta pr fonde t huajtshme prcaktohet nga kursimet, ndrsa krkesa nga investimet. Sa m e lart t jet norma e interesit, aq m t larta do t jen kursimet e individve dhe familjarve, pra, aq m t gatshm do t jen ata t heqin dor nga nj pjes e konsumit prezent, pr llogari t konsumit t ardhshm. Ktej rrjedh se kurba e oferts s fondeve t huajtshme do t priret pr lart. Megjithat, n periudha afatshkurtra, stoku i kapitalit mund t merret i dhn, dmth kurba e oferts s fondeve t huajtshme mund t supozohet vertikale. Krkesa pr fonde t huajtshme, nga ana tjetr, rritet me uljen e norms s interesit. Kjo sht e kuptueshme, prderisa norma e interesit paraqitet si kosto e investimit. Pra, kurba e krkess pr kaptial do t priret posht-djathtas. Kurba e krkess pr fonde t huajtshme sht njkohsisht kurb e t ardhurave t produktit marxhinal t kapitalit. Edhe mbi t ardhurat nga kapitali vepron ligji i t ardhurave zbritse, dmth, me shtimin e investimeve ulen t ardhurat e produktit marxhinal t kapitalit, ndrsa faktort e tjer mbahen t pandryshuar. Kur krkesa totale (shuma e krkess s firmave individuale) pr investime sht e vogl, sht e mundur q kto investime t zbatohen me projektet me norm m t lart kthimi t kapitalit. Me rritjen e krkess totale pr investime, firmat jan t detyruara t zbatojn projekte me norma m t ulta t kthimit t kapitalit. Norma e ekuilibrit e interesit prcaktohet nga pikprerja e kurbs s krkess pr kapital, me kurbn e oferts s kapitalit.

33. ka shkakton inflacioni dhe si prcaktohet norma reale e interesit? Inflacioni, dmth ngritja e nivelit t prgjithshm t mimeve, shkakton uljen e fuqis blerse t paras, pra edhe uljen e t ardhurave reale nga kapitali. Pr t gjetur t ardhurat reale nga kapitali, duhet q normn e interesit, dmth normn nominale t interesit, ta korrigjojm me normn e inflacionit. N kt mnyr prcaktojm normn reale t interesit. Norma reale e interesit sht e barabart me normn nominale t interesit, minus normn e inflacionit. 34. Cila sht kategori tjetr e rndsishme krahas pags, rents dhe interesit? Krahas pags, rents dhe interesit, nj kategori tjetr e rndsishme e t ardhurave sht fitimi. E veanta e fitimit sht se pjesrisht ai mund t shprbhet n kategorit e tjera t t ardhurave, si paga, rena, interesi dhe pjesrisht mund t qndroj si kategori m vete, e pavarur. Fitimi prfaqson diferencn midis t ardhurave totale dhe kostos totale. N varsi me prcaktimin e kostove totale, dallojm fitimin ekonomik nga fitimi kontabl. Fitimi ekonomik prfaqson diferencn ndrmjet t ardhurave totale dhe kostove ekonomike ose oportune, ku prfshihen si kostot e shprehura, ashtu edhe t nnkuptuarat. Fitimi kontabl prfaqson diferencn ndrmjet t ardhurave totale dhe kostove kontabl, dmth kostove t shprehura. Pra, n fitimin kontabl (fitimin e raportuar), prfshihen si pjes prbrse kostot e nnkuptuara, prkatsisht t ardhurat e nnkuptuara t puns s vet pronarit, t kapitalit apo burimeve natyrore t zotruara prej tij. N kushtet e nj konkurrence t plot, fitimi ekonomik, nga i cili jan prjashtuar t ardhurat e nnkuptuara t faktorve, paraqitet thjesht si shprblim pr siprmarrjen, dmth pr aftsin dhe gadishmrin pr t prballuar riskun, pr t organizuar faktort e prodhimit, pr t kryer novacione. Aftsia siprmarrse jo rrall konsiderohet si faktor i katrt i prodhimit (pas puns, toks dhe kapitalit), ndrsa fitimi konsiderohet si shprblim pr kt faktor prodhimi. N shum raste fitimi lidhet thjesht me fuqin tregtare t nj firme, e kushtzuar kjo nga situatat e konkurrencs jo t plot, si jan situatat monopoliste. Duhet nnvizuar se fitimi monopolist, ndryshe nga format e tjera t fitimit t analizuara m sipr, mund t shoqrohet me paksimin e prodhimit dhe pengimin e progresit teknologjik. Kapitulli 12 1. Kush luan rol vendimtar n zgjidhjen e problemit ekonomik themelor n nj ekonomi tregu? N nj ekonomi tregu, rol vendimtar n zgjidhjen e problemit ekonomik themelor luan vet tregu me mekanizmin e tij t mimeve. Megjithat, nj rol t ndjeshm n zgjidhjen e ktij problemi luan edhe shteti, organet qeveritare t t gjitha niveleve. 2. Si ndikon qeveria n zgjidhjen e shtjeve kryesore q lidhen me problemin ekonomik themelor? Prmes instrumenteve t till si taksat, shpenzimet qeveritare, aktiviteti kontrollues e rregullues, qeveria (duke nnkuptuar me qeveri t gjitha strukturat shtetrore) ndikon n zgjidhjen e shtjeve kryesore q lidhen me problemin ekonomik themelor: far t prodhohet, si t prodhohet dhe pr k t prodhohet. Prse sht e nevojshme ndrhyrja e shtetit n ekonomi? Shteti duhet t ndrhyj n ekonomi pikrisht pr shkak t dshtimeve t tregut. Me dshtime t tregut do t kuptojm t gjitha paprsosmrit e mekanizmit t tregut, q pengojn arritjen e rezultateve optimale. Kur flasim pr rezultate optimale t pritura nga shoqria, kemi parasysh para s gjithash: S pari, alokimin optimal t burimeve, pra edhe sigurimin e nj strukture optimale t produktit t prodhuar. S dyti, sigurimin e drejtsis n shprndarje. S treti, prdorimin e plot t burimeve (punznie e plot) dhe stabilitet mimesh. ka dini pr Alokimi (prndarja) optimal i burimeve?

3.

4.

Alokimi optimal i burimeve nnkupton arritjen e piks m t dshirueshme n kurbn e mundsive t prodhimit (KMP). Teoria mikroekonomike argumenton se maksimizimi i mirqenies sociale (komunitare) arrihet pikrisht n pikn tangenciale t kurbs s mundsive t prodhimit me kurbn m t lart t arritshme komunitare t indiferencs. Nj kurb komunitare indiference ndryshon nga nj kurb individuale indiference pikrisht nga fakti se e para shpreh preferencat e nj komuniteti, ndrsa e dyta, preferencat e nj individi. Tangencialiteti i kurbs KMP me nj kurb komunitare indiference, nnkupton q norma marxhinale e transformimit (MRT) t jet e barabart me normn marxhinale t zvendsimit (MRS). Ekzistenca e paprsosmrive t tregut nnkupton q forcat e krkess dhe t oferts nuk ojn n pikn e ekuilibrit komunitar, pra n pikn e KMP ku maksimizohet mirqenia komunitare. Kjo do t thot se pr t arritur n kt pik ekuilibri, nevojitet ndrhyrja qeveritare. Burimet e dshtimeve t tregut pr nj alokim optimal burimesh lidhen me natyrn e mallrave t caktuara dhe strukturn e tregjeve t caktuara. Le t shohim disa prej ktyre burimeve: T mirat publike nj e mir, konsumi i s cils nga nj person prjashton konsumin e saj nga persona t tjer, quhet e mir private. N analizn e mekanizmit t tregut kemi patur parasysh pikrisht t mirat private. Funksionimi efient i mekanizmit t mimeve, dmth kryerja e rolit informues dhe atij alokativ t mimeve, nnkupton q prfitimet nga konsumi i nj t mir t veant t jen t mundshme vetm pr ata individ q e blejn at mall apo shrbim. Pra, nnkupton q kjo e mir t jet e mir private. Nj e mir, konsumi i s cils nga nj person nuk prjashton konsumin e saj nga persona t tjer, quhet e mir publike. Me t mirat publike lidhet ngushtsisht dukuria e kalorsit t lir. Kalors i lir quhet individi q nxjerr prfitime direkte nga blerja apo konsumi i nj t mire nga dikush tjetr. Prderisa sht e mundur q nga t mirat publike t prfitohet pa paguar pr to, do t duhej q t mirat e ktij lloji t mos bhen objekte t lira tregu sikurse t mirat private. Prndryshe do t kishim nj munges totale t ktyre t mirave, ose t paktn nj reduktim t konsiderueshm t tyre. Tregu n vetvete priret t reduktoj prodhimin e t mirave publike dhe t shtoj prodhimin e t mirave private. Eksternalitetet kostoja sociale, dmth kostoja q prballon shoqria, sht m e lart se kostoja private, e konsumit apo prodhimit t t mirs prkatse. Eksternalitetet mund t mos jen kosto, ato mund t jen edhe prfitime. N rastin e prfitimeve t jashtme, prfitimet sociale jan m t larta se prfitimet private. Kostot e jashtme konsiderohen si eksternalitete negative, ndrsa prfitimet e jashtme si eksternalitete pozitive. Eksternalitetet prfaqsojn kostot apo prfitimet q bien mbi nj pal t tret, t ndryshme nga prodhuesit dhe blersit imediat t nj malli. Ato prfaqsojn diferencn midis kostove apo prfitimeve sociale dhe prkatsisht kostove apo prfitimeve private t nj aktiviteti tregu. N kto kushte, tregu do t priret t reduktoj prodhimin e mallrave q shoqrohen me prfitime t jashtme (eksternalitete pozitive) dhe t shtoj prodhimin e mallrave q shoqrohen me kosto t jashtme (eksternalitete negative). Bhet e nevojshme ndrhyrja qeveritare pr t realizuar kombinimin optimal t prodhimit, duke nxitur aktivitetet q shoqrohen me eksternalitete pozitive dhe duke frenuar aktivitetet q shoqrohen me eksternalitete negative. Fuqia tregtare n t dy rastet e msiprme, pra t t mirave publike dhe eksternaliteteve, tregu dshton n arritjen e kombinimit optimal t prodhimit pr shkak t sinjaleve t shtrembruara q japin mimet n treg. mimi q konsumatori sht i gatshm dhe n gjendje t paguaj pr nj t mir t caktuar, nuk reflekton t gjitha prfitimet dhe kostot e asaj t mire. Por tregu mund t dshtoj edhe kur sinjalet q japin mimet n treg jan t sakta. Zakonisht, shkak i nj reagimi t shtrembruar sht fuqia tregtare, dmth aftsia pr t ndryshuar mimin e tregut t nj t mire. Fuqia tregtare e firmave t veanta sht karakteristike e formave t ndryshme t konkurrencs jo t plot, si monopoli, oligopoli, konkurrenca monopolistike. Pavarsisht nga burimi i fuqis tregtare, pasoj direkte e saj sht alokimi joefient i faktorve t prodhimit. N mnyr alternative, qeveria mund t prdor politika rregulluese q synojn n kufizimin jo t fuqis tregtare si t till, por t prdorimit t saj, duke ndikuar n sjelljen e nj firme, prmes vendosjes s kufijve pr mimet, normn e fitimit ejt. 5. ka dini pr Sigurimi i drejtsis n shprndarje? T mirat publike, eksternalitetet, fuqia tregtare shkaktojn mosalokim t burimeve, pra lidhen me pyetjen far t prodhojm. N t gjitha kto raste, sikurse pam m sipr, krkohej ndrhyrja qeveritare. Nj shtje tjetr q lidhet me problemin themelor sht pyetja pr k t prodhohet. shtja shtrohet: a sht e drejt shprndarja, e gjeneruar nga tregu, e mallrave dhe shprblimeve? shtja e msiprme, sikurse e dim, zgjidhet n tregun e faktorve. T ardhurat e njerzve prcaktohen n kt

treg, n prputhje me faktort q ata zotrojn dhe mimet e ktyre faktorve. do ndrhyrje e qeveris n fushn e shprndarjes mund t ket pasoja negative n efienc. Por, sidoqoft, nj ndrhyrje e nj shkalle t caktuar sht e domosdoshme pikrisht pr t ndihmuar grupet m t dmtuar t shoqris, duke br rishprndarjen e t ardhurave me an t politiks s taksave dhe pagesave transferuese. Prmes taksave q rriten progresivisht me rritjen e t ardhurave formohen fondet pr prballimin e pagesave lidhur me papunsin, pensionet, bursat e studentve, programet e asistencs sociale, etj. Pr shkalln e pabarazis q ekziston n nj vend lidhur me shprndarjen e t ardhurave apo t pasuris, mund t gjykojm me ndihmn e kurbs s Lorencit. Sikur t ardhurat t shprndaheshin n mnyr t barabart, kurba e Lorencit (vija e lakuar) do t prputhej me vijn e barazis (diagonalen e kuadratit). Shmangia e kurbs s Lorencit nga vija e barazis mat pikrisht pabarazin n shprndarjen e t ardhurave. 6. ka dini pr Prdorimi i plot i burimeve dhe ruajtja e stabilitetit t mimeve? Paprsosmrit e analizuara deri tani si paprsosmri mikroekonomike t tregut, lidhen me alokimin jo optimal t burimeve ose me shprndarjen jo t drejt t produkteve t prodhuara. N t dy rastet supozohej se ekonomia ndodhej n kufirin e mundsive t prodhimit. Por a sht ky supozim realist? A sht dora e padukshme e tregut e aft pr t siguruar prdorimin e plot t burimeve dhe krahas me kt, edhe stabilitet mimesh? T dhnat statistikore mbi zhvillimin ekonomik t vendeve me ekonomi tregu provojm se rritja ekonomike bhet prmes luhatjeve ciklike dhe se inflacioni jo rrall sht br problem shqetsues pr kto vende. Papunsia, q rezulton nga mosprdorimi i plot i burimeve, dhe inflacioni prbjn dy nga dshtimet kryesore makroekonomike t tregut dhe prballimi i tyre krkon ndrhyrjen e shtetit me an t politikave prkatse. 7. Si mund t prmblidhen funksionet kryesore ekonomike t shtetit n nj ekonomi moderne tregu? Funksionet kryesore ekonomike t shtetit n nj ekonomi moderne tregu mund t prmblidhen si m posht: Krijimi dhe jetsimi i kuadrit t nevojshm ligjor pr nj ekonomi tregu; Hartimi dhe zbatimi i politikave stabilizuese makroekonomike; Ndrhyrja n alokimin e burimeve pr t prmirsuar efiencn ekonomike; Hartimi dhe zbatimi i programeve pr rishprndarjen e t ardhurave. Koordinimi i veprimtaris s agjentve ekonomik krkon, prve veprimit t forcave ekonomike t tregut, edhe vendosjes e nj kuadri t prshtatshm ligjor lidhur me sjelljen e ktyre agjentve, pikrisht familjeve (individve), firmave, vet qeveris. N trsi, kuadri ligjor prcakton rregullat e lojs s agjentve ekonomike n mjedisin ekonomik. Cekni dhe shpjegoni rrugt kryesore t ndrhyrjes qeveritare n aktivitetin ekonomik? Rrugt kryesore t ndrhyrjes qeveritare n aktivitetin ekonomik jan: Taksimi. Qeveria vendos taksa pr t ndikuar n alokimin e burimeve, pr t ndikuar n shprndarjen e t ardhurave dhe prgjithsisht pr t krijuar fondet e nevojshme pr shpenzimet qeveritare. Shpenzimet publike, q synojn n nxitjen e firmave pr t prodhuar lloje t caktuara mallrash e shrbimesh si dhe kryerjen e pagesave transferuese pr mbshtetjen e shtresave apo grupeve t caktuara t popullsis. Shpenzimet publike mund t marrin edhe formn e investimeve t drejtprdrejta shtetrore pr prodhimin e mallrave apo shrbimeve t caktuara. Ato lidhen edhe me plotsimin e disa nevojave t prgjithshme shoqrore, si rendi, mbrojtja, ejt. Veprimtaria antitrust, q synon n nxitjen e strukturave konkurruese t tregut, duke mos lejuar krijimin, n deg t caktuara, t strukturave monopoliste dhe duke paksuar fuqin tregtare t firmave. Politikat rregulluese, q synojn n rregullimin e sjelljes s firmave. Duhet dalluar rregullimi ekonomik nga rregullimi social. Rregullimi ekonomik lidhet me mimet, prodhimin dhe pengesat e hyrjes apo daljes s nj firme nga dega. Rregullimi social lidhet me kushtet e puns e detyrime t tjera sociale t firmave ndaj punonjsve apo shoqris n trsi. A mund t kemi edhe paprsosmrit apo dshtimet e qeveris?

8.

9.

Ekonomistt, shpesh, duke pranuar paprsosmrit apo dshtimet e tregut, trheqin vmendjen edhe pr paprsosmrit apo dshtimet e qeveris, pra t ndrhyrjes qeveritare. Pr m tepr, mund t ndodh q dshtimet e qeveris t ken efekte m negative se dshtimet e tregut. Efektet e ndrhyrjes qeveritare do t ishin negative ose pr shkak t treguesve rezultues inferior lidhur me mimet, kostot apo prodhimin, krahasuar me tregun e parregulluar, ose sepse kostot e ndrhyrjes do t ishin m t larta se prfitimet prej saj. N t dy rastet nga ndrhyrja shtetrore, prkatsisht nga politika rregulluese, do t rezultonte nj alokim inferior i burimeve. Vetm nj ndrhyrje e kufizuar, e matur dhe e bazuar n parimet e tregut, mund t konsiderohet si ndrhyrje efektive e qeveris. 10. ka krkon realizimi i programeve t ndryshme qeveritare pr korrigjimin e dshtimeve t ndryshme t tregut? Realizimi i programeve t ndryshme qeveritare pr korrigjimin e paprsosmrive apo dshtimeve t ndryshme t tregut, krkon kryerjen e shpenzimeve t caktuara. Shpenzimet publike parashikohen n buxhetin qeveritar (prfshir ktu edhe buxhetet e pushteteve lokale). N buxhet, i cili miratohet nga parlamenti pr do vit fiskal (fillimi dhe mbarimi i nj viti fiskal, mund t ndryshojn nga fillimi dhe mbarimi i nj viti kalendarik), parashikohen zra t till shpenzimesh publike si: Shpenzime pr mallra dhe shrbime, ku prfshihen shpenzimet korrente pr shrbimet e mbrojtjes kombtare, ruajtjes s rendit, arsimit, administrats publike, ejt. Shpenzime pr investime publike (shpenzime kapitale), si jan shpenzimet pr rrugt, urat, ndrtimin e spitaleve, shkollave, ejt. Subvencionet ndaj degve apo ndrmarrjeve t caktuara, publike apo private. Pagesat transferuese ndaj individve apo familjeve, ku prfshihen pensionet, prfitimet pr papunsin, pagesat pr asistencn sociale, etj. Pagesat e interesave pr huat publike, etj. Shpenzimet publike parashikohen dhe realizohen si shpenzime t qeveris qndrore dhe shpenzime t administratave lokale. Studimet empirike, si pr vendet e zhvilluara ashtu edhe pr vendet n zhvillim, provojn prirjen afatgjat t rritjes s shpenzimeve publike (shtetrore) gjat ktij shekulli. Disa nga faktort kryesor q kan ndikuar n kt prirje jan: Rritja e t ardhurave pr frym t popullsis. Rritja e t ardhurave pr frym sht shoqruar me nj rritje m t shpejt t krkesave pr shrbime t tilla t ofruara nga sektori publik, si arsimi dhe shndetsia, prderisa krkesa pr kto t fundit sht elastike lidhur me t ardhurat. Rritja e popullsis, q padyshim shoqrohet me rritjen e krkess pr shpenzime publike, si transporti, komunikacioni, furnizimi me uj, etj. Rritja e popullsis n mosha t larta shoqrohet me rritjen e shpenzimeve shndetsore, shpenzimeve pr pensione, etj. Shpenzimet m t larta t puns pr njsi produkti (shrbimi) n sektorin publik, si nj sektor q prdor intensivisht pun; krahasuar me sektorin privat, ku, si rregull, jan m t gjra mundsit pr zbatimin e teknologjive t reja. 11. ka prfshin sektori publik? Sektori publik prfshin ato pjes t ekonomis kombtare, pr t ciln ka, n kt apo at mnyr, prgjegjsi direkte qeveria. Prve institucioneve qeveritare qndrore dhe lokale, ktu prfshihen edhe organizata t tjera qeveritare dhe korporatat (ndrmarrjet) publike. Nevoja pr sektorin publik buron nga arsye q lidhen me efiencn dhe drejtsin n shprndarje, t dyja t mishruara te mirqenia sociale (komunitare). Optimizimi i prmasave t sektorit publik arrihet pikrisht kur maksimizohet mirqenia sociale. Grafikisht prmasat optimale t sektorit publik mund t prshkruhen me dy mnyra. Mnyra e par: identifikimi i piks s maksimizimit t mirqenies sociale. Mnyra e dyt: optimizimi fiskal. Shpenzimet publike shoqrohen me prfitime sociale, ndrsa taksat me kosto sociale. Prmasat e sektorit publik, pr t cilat prfitimi social marxhinal nga shpenzimet publike sht i barabart me koston sociale marxhinale t imponuar mbi komunitetin nprmjet taksave, konsiderohen si prmasa optimale. Prmasat e sektorit publik mund t maten edhe n termat e t ardhurave t buxhetit qeveritar n raport me GDP (produkti i brendshm bruto).

12.

Cilat jan parimet themelore t funksionit t ndrmarrjes n pronsi shtetrore? Parimet themelore t funksionit t ndrmarrjeve n pronsi shtetrore jan dy: S pari, parimi i prgjegjsis publike, i cili nnkupton q shteti, konkretisht dikasteri prkats dhe vet drejtuesit e ndrmarrjes t jen prgjegjs para publikut lidhur me prdorimin e mjeteve publike, duke mos lejuar abuzime burokratike, shfrytzim monopolistik t ktyre mjeteve, etj. S dyti, parimi i efiencs ekonomike, q nnkupton prdorimin efient t mjeteve publike, duke iu nnshtruar parimeve t tregut. Dikasteri prkats qeveritar ushtron kontroll vetm pr drejtimet themelore t veprimtaris s ndrmarrjes, duke lejuar q veprimtaria e prditshme e saj t orientohet nga vet tregu. N nj far kuptimi, kto dy parime kufizojn njri-tjetrin dhe veprimtaria e ktyre ndrmarrjeve nnkupton harmonizimin e tyre. ka ndikojn n zgjerimin dhe ngushtimin e siprmarrjes shtetrore? N zgjerimin dhe ngushtimin e siprmarrjes shtetrore ndikojn prkatsisht nacionalizmi, n situata t caktuara, i degve t caktuara t ekonomis dhe, nga ana tjetr, privatizmi i ndrmarrjeve shtetrore, sidomos kur ato funksionojn me shkall t ult efience. ka prdoren pr financimin e shpenzimeve shtetrore? Pr financimin e shpenzimeve shtetrore prdoren t ardhurat shtetrore, t cilat, ashtu si shpenzimet, parashikohen n buxhetin e shtetit sipas burimeve t krijimit t tyre. Prve prballimit t nevojave pr shpenzime publike, mbledhja e t ardhurave nga publiku synon edhe n kryerjen e funksionit alokues, funksionit t rishprndarjes, si dhe n arritjen e objektivave t caktuara makroekonomike. ka prfaqsojn taksat dhe cilat jan parimet q mbshtetet taksimi? Taksat prfaqsojn transferime t detyrueshme monetare nga individt, firmat dhe institucionet e ndryshme te qeveria (n nivele qndrore apo lokale). Taksimi mbshtetet n nj varg parimesh. Parimi i prfitimit. Sipas ktij parimi njerzit duhet t taksohen n prpjestim me prfitimet q ata sigurojn nga programet qeveritare. Zbatimi praktik i ktij parimi, kur sht fjala pr t mirat publike, paraqitet i vshtir, prderisa sht e vshtir t prcaktohen preferencat e individeve pr t mira publike, pra edhe t maten prfitimet e individeve t veant prej tyre. Nj parim tjetr i rndsishm sht parimi i aftsis pr t paguar. Sipas ktij parimi, barra e takss shprndahet midis individve n pajtim me aftsin e tyre pr t paguar, dmth n pajtim me t ardhurat dhe pasurin e tyre. Parimi i aftsis pr t paguar shpesh interpretohet edhe si parim i barazis s sakrificave, ku sakrifica i referohet humbjes n dobishmrin e individit pr shkak t pagimit t takss. Por koncepti i barazimit t sakrificave sht nj koncept relativisht i paprcaktuar dhe mund t interpretohet n mnyra t ndryshme, si barazi e sakrificave absolute, barazi e sakrificave proporcionale (n raport me dobishmrin totale), apo barazia e sakrificave marxhinale. Parimi i drejtsis horizontale. Sipas ktij parimi, individt me t ardhura (pasuri) t barabarta, duhet t taksohen n mnyr t barabart. Parimi i drejtsis horizontale plotsohet me parimin e drejtsis vertikale. Sipas ktij parimi, n qoft se individt me t ardhura (pasuri) t barabarta taksohen n mnyr t barabart, individt me t ardhura (pasuri) t pabarabarta duhet t taksohen n mnyr t pabarabart.

13.

14.

15.

16.

far lloje taksash kemi? Taksat mund t jen t llojeve t ndryshme. Ato mund t jen proporcionale, progresive ose regresive. N rastin e taksave proporcionale, prqindja e t ardhurave e paguar si taks mbetet e pandryshuar me rritjen e t ardhurave. N rastin e taksave progresive, prqindja e paguar si taks rritet me rritjen e t ardhurave. Ndrsa n rastin e taksave regresive, prqindja e paguar si taks ulet me rritjen e t ardhurave. Krahas llojeve t msiprme, ekzistojn edhe taksa fikse, masa e t cilave sht e prcaktuar dhe nuk varet nga t ardhurat. Norma mesatare e takss (pra madhsia e takss pjestuar me t ardhurat, T/Y) dhe norma marxhinale e takss (shtes e takss pr shkak t shtess me nj njsi monetare t t ardhurave, T/Y) sht konstante pr taksat proporcionale, rritet me rritjen e t ardhurave pr taksat progresive dhe ulet me rritjen e t ardhurave pr taksat regresive.

17.

Si ndahen taksat pr nga objekti i taksuar? Pr nga objekti i taksuar, taksat ndahen n taksa direkte dhe taksa indirekte. Taksa direkte jan taksa q vendosen direkt mbi individt ose firmat, mbi bazn e t ardhurave, pasuris apo aftsis pr t shpenzuar. Shembuj taksash direkte jan taksat mbi t ardhurat personale, taksat pr sigurimet shoqrore, taksat mbi trashgimin, mbi t ardhurat nga kapitali, mbi dhuratat, etj. Edhe taksat mbi korporatat trajtohen si taksa direkte. Nj nga arsyet kryesore sht se me taksat direkte mund t zbatohet m mir parimi i aftsis pr t paguar. Taksat indirekte zakonisht prcaktohet si taksa q vendosen mbi mallra dhe shrbime. Megjithat, indirekt edhe kto taksa rndojn mbi individt. Taksat indirekte mund t jen taksa mbi sasin ose taksa mbi vlern. Ato mund t jen gjithashtu taksa fikse, q nuk varen nga sasia apo vlera e mallit dhe e shrbimit. Shembuj taksash indirekte jan taksat mbi qarkullimin, taksat mbi vlern e shtuar, taksat doganore, akcizat etj. N pajtim me nivelet e organizimit shtetror, taksat mblidhen nga qeveria qendrore dhe nga administrata e pushtetit lokal. Taksat shoqrohen me kosto t caktuara ekonomike. ka quhet Humbja Neto? Humbja Neto quhet barr e teprt e nj takse, prderisa prfaqson nj humbje q prballon taksapaguesi prtej humbjes q lidhet me madhsin e takss. N praktik, pothuajse t gjitha taksat shoqrohen me barr t teprt, pra me humbje neto. Pr shembull, nj taks mbi t ardhurat personale do t shoqrohet me humbje neto, n masn q pakson stimujt pr pjesmarrjen n pun t individve t taksuar, duke kushtzuar edhe humbje t produktit shoqror (produkti i paprodhuar), pr rrjedhoj edhe humbje n t ardhurat personale. Duke u paksuar pjesmarrja n pun, produkti i prodhuar dhe t ardhurat personale, eventualisht do t paksoheshin edhe t ardhurat nga taksat. N rastin e taksave indirekte, barra e teprt e taksave lidhet, sikurse e pam m sipr, me ndryshimin e mimit t mallit q taksohet, pra dhe me ndryshimin e mimeve relative t mallrave. Ndryshimi i mimeve relative, pra shtrembrimi i tyre, shoqrohet me ndryshimin e stimujve pr konsum dhe pr prodhim, pra edhe me nj alokim joefient t burimeve, n qoft se do t supozonim nj alokim efient burimesh para vendosjes s takss. Nga kjo pikpamje, taksat direkte paraqesin nj avantazh, meqense ato nuk i shtrembrojn mimet relative. Nj avantazh tjetr i ktyre taksave, i prmendur edhe m sipr, sht mundsia e zbatimit t parimit t aftsis paguese. Megjithat, taksat direkte kan disavantazhet e tyre, prfshir ktu disavantazhin e paksimit t stimujve pr t punuar. ka duhet t mbahet parasysh n vendosjen e nj regjimi taksor dhe n prcaktimin e strukturs s taksave? N vendosjen e nj regjimi taksor dhe n prcaktimin e strukturs s taksave, duhet t mbahen parasysh pikrisht kostot q shoqrojn llojet e ndryshme t taksave, duke synuar minimizimin e tyre, sidomos n minimizimin e inefiencs q shoqron misalokimin e burimeve si rezultat i shtrembrimit t mimeve relative. Ngritja e sistemit t taksave sht nj pjes e rndsishme e reforms financiare n vendet q po kalojn n nj sistem ekonomie t orientuar nga tregu. A jan taksat burim i vetm i t ardhurave qeveritare? Taksat, megjithse burimi kryesor, nuk jan burimi i vetm i t ardhurave qeveritare. Qeveria mund t shpenzoj m shum se t ardhurat e saj prej taksave, duke rezultuar me deficit buxhetor. Deficit buxhetor mund t mbulohet duke marr hua. Huaja q merr qeveria mund t jet hua e brendshme, dmth e marr nga publiku i brendshm, ose hua e jashtme, marr nga subjekte t jashtme. Marrja e huave nga qeveria realizohet prmes lshimit prej saj t letrave qeveritare me vler, si bono thesari, etj... t cilat kontribuojn n rritjen e borxhit publik. Banka Qndrore mund t emetoj para n kmbim t letrave qeveritare me vler. Kto para mund t prdoren pr t mbuluar pjesrisht deficitin buxhetor, dmth pr t kryer shpenzime qeveritare. Kjo rrug e fundit duket si rrug e leht, komode, pr t financuar shpenzimet qeveritare, por ajo mund t shoqrohet me pasoja serioze inflacioniste dhe me humbjen e besimit ndaj monedhs vendase, dmth edhe ndaj qeveris. Sipas analizs kosto-prfitime, nj aktivitet shtes i sektorit publik sht...?

18.

19.

20.

21.

Sipas analizs kosto-prfitime, nj aktivitet shtes i sektorit publik sht i dshirueshm vetm n qoft se prfitimet nga ky aktivitet i tejkalojn kostot e tij oportune, ose t paktn jan t barabarta me to. Kur sht fjala pr krahasimin e projekteve t ndryshme q i takojn sektorit publik sipas ksaj metode do t duhej t zgjidheshin ato projekte, q e kan m t lart raportin prfitime-kosto. Sidoqoft, ky raport do t duhej t ishte m i lart se nj raport i caktuar, normativ, i konsideruar si raport minimal i pranueshm. Sikurse shihet, n parim, analiza kosto-prfitime sht mjaft e thjesht, por zbatimi i saj n praktik sht shpesh mjaft i vshtir. Vshtirsit lidhen sidomos me vlersimin e prfitimeve nga aktivitete t ndryshme n sektorin publik. 22. N prcaktimin e llojit t mallrave q prodhohen n sektorin publik mund t mbshteteni n? N prcaktimin e llojit t mallrave apo shrbimeve q prodhohen n sektorin publik dhe t prmasave t ktij sektori, mbshtetemi jo n llogaritjet kosto-prfitime, pa mohuar vlern ndihmse t tyre, por n mekanizmin politik. Mekanizmi politik, q n thelbin e tij mund t reduktohet n mekanizmin e votave n sistemet demokratike, zvendson mekanizmin e tregut lidhur me alokimin e burimeve n sektorin publik dhe, prgjithsisht, lidhur me prgjigjen ndaj pyetjeve t tilla si far t prodhohet, si t prodhohet dhe pr k t prodhohet n kt sektor. Pyetjet e msiprme jan objekt i nj dege t veant t shkencs s Ekonomiksit, q quhet teoria e zgjedhje publike. Teoria e zgjedhjes publike studion sjelljen e subjekteve politike, duke konsideruar ktu sidomos votuesit (zgjedhsit) dhe njerzit e zgjedhur, politikant. Midis votuesve dhe politikanve qndrojn organizata t ndryshme, q mbrojn interesat e grupeve t ndryshme. Teoria e zgjedhje publike i kushton vmendje t veant sjelljes s politikanve. Krahasuar me mekanizmin e tregut, roli i politikanve sht i ngjashm me rolin e firmave, siprmarrse: ata bjn interpretimin e krkess publike pr t mira kolektive (publike) dhe prcaktojn rrugt pr sigurimin e ktyre t mirave. Kujt i kushton vmendje t veant teoria e zgjedhjes publike? Teoria e zgjedhjes publike i kushton vmendje t veant mekanizmit t zgjedhjes publike, duke nnvizuar rndsin q kan n nj shoqri demokratike vlerat dhe shijet individuale t agreguara dhe nnkutpuara n vendimet kolektive. Sidoqoft, vendimi kolektiv pr do problem t veant do t jet nj i vetm, duke mos u pajtuar prgjithsisht me interesin e secilit zgjedhjes apo politikan. Ky fakt prbn nj dallim t rndsishm midis mekanizmit t zgjedhjes publike dhe atij t zgjedhjes private. Sidoqoft, nj politik e suksesshme publike mund t jet efektive: ajo mund t siguroj zgjerimin e mundsive prodhuese t komunitetit, mund t siguroj nj rishprndarje t drejt t t ardhurave dhe mund t jet efiente.

23.