E Drejta Penale

Skript nga lnda - E Drejta Penale - nga Prof. Borislav Petroviqit

NOCIONET THEMELORE T S DREJTES PENALE

1. Nocioni i s drejts penale E drejta penale mund t thuhet dhe t shqyrtohet n kuptim t dyfishtsi deg e s drejts pozitive juridike dhe si deg e shkencs juridike. Kuptuar mnyrn e par e drejta penale 1 sht sistem i t drejtave dhe rregullave ligjore me t cilin prcaktohen veprat penale dhe sanksionet penale si dhe kushtet pr zbatimin e tyre ndaj kryersve t veprave penale. Nga kto definicione del se nocioni i s drejts penale prmban elementin formal dhe material. Elementin material, respektivisht prmbajtjen e s drejts penale e prbjn definimi i veprs penale, prgjegjsis penale dhe sanksionit penal, me qllim t realizimit t mbrojtjes-funksionit garantues. Elementi formal na pasqyrohet q vepra penale si dhe sanksioni penal bashk me kushtin pr zbatimin e tyre mund t definohen vetm me ligj, q do t thot se e drejta penale sht e drejt ligjore. E drejta penale, i shpall disa sjellje t njerzve si vepra penale duke parapar pr kryersit e tyre llojin e caktuar t mass s Dnimit ose sanksionit tjetr penal. Nga kjo del edhe qllimi i ksaj dege t drejtsis. 2. Emri i s drejts penale N shum vende bashkkohore pr kt deg t drejtsis sht i zakonshm edhe emri E drejta ndshkuese (strafrechtgjerm, droit penal frengj., penal lawang.) ose nakazatelno pravo (n bullgarisht). Nga e cila na del se nocioni themelor ose instituti n kto sisteme juridike sht Dnimi (edhe pse Dnimi nuk sht sanksioni i vetm penal). Por, edhe n drejtsin ton, krahas termit e drejta penale shfrytzohet termi e drejta ndshkuese. Ky emr i prfshin t gjitha degt e drjtsis q kan t bjn me deliktet publikejuridikeveprn penale kundrvajtjen ekonomike ose gabim ekonomik.

Faqe 1prej 33

3. Lnda e s drejts penale E drejta penale si e drejt e legjislacionit t nj vendi merret me prcaktimin e veprave penale dhe sankconeve penale si dhe me bazn e kushteve pr prgjegjsin morale dhe zbatimin e sanksioneve penale ndaj kryersve t veprave t atilla. Sipas asaj vepra penale, prgjegjsia penale, dhe sanksioni penal, na paraqiten si termet themelore dhe institucioni me t cilat merret e drejta penale si deg e legjislacionit pozitiv por edhe si disiplin shkencore. Mjtete pr mbrojtjen e shoqris nga veprat penale si akte t rrezikshme shoqrore me t cilat sulmohen, lndohen, ose rrezikohen vlerat e mbrojtura jan sankconet penale. Sanksionet penale kan karakter t detyrueshm sepse zbatohen prkundr dshirs s kyersve t veprave penale. Ato prbhn nga kufizimi ose heqja e liris dhe t drejtave t kryersve Pra, e drejta penale nuk sht vetm deg e legjislacionit, por edhe disciplin shkencore, deg e shkencs juridike. E drejta penale si deg shkencore merret me hulumtimin e nocioneve dhe institutit q e prbn rregullativn e tij: veprn penale, prgjegjsin penale dhe sanksionet penale. 4. Funksioni i s drejts penale Funksioni themelor i s drejts penale sht mbrojtja e vlerave m t rndsishme shoqrore nga kriminaliteti. Ky funksion duhet q t siguroj ekzistimin e shoqris por edhe zhvillimin e mtejshm t saj. Pra, e drejta penale ka pr qllim realizimin e ktyre dy funksioneve, s pari, mbrojtjen dhe ruajtjen e t mirave dhe vlerave m t rndsishme shoqrore nga shkeljet ose rreziku q u kanoset me kryerjen e veprave penale nga personat ose grupet q do t thot ruajtje e raporteve ekzistuese dhe paraqet funkcion statik. Funksioni mbrojts i s drejtes penale nuk sht gjithprfshirs por i pjesrishm ose parcial. Dmth e drejta penale nuk i mbron t gjitha t mirat dhe vlerat n nj shoqri, por vetm ato q jan t rndsishme pr personin si njeri, si qytetar dhe shoqrin si bashksi njerzore. 5. Ndarja e s drejts penale Edhe pse e drejta penale na paraqet deg t veant t s drejts pozitive, por varsisht nga kriteret e ndryshme mund t shihen ndarje t ndryshme t ksaj dege t drejtsis. Ndarja themelore e s drejts penale n t drejtn materiale, drejtn procesore dhe t drejtn ekzekutive. E drejta meteriale paraqet sistem t dispozitave ligjore judiike me t cilat prcaktohen nocioni dhe karakteristikat e veprave penale, sistemi i sankcioneve penale si dhe bazat dhe kushtet pr prcaktimin e prgjejgsis penale dhe denueshmris. Megjithat e drejta e procedurs penale si sistem i dispozitave ligjorejuridike i prcakton llojet e subjektit t procesit, parimet e procesit, arcitektoniken dhe rrejedhn e procedures penale. E drejta ekzekutive penale e prcakton procedurn, mnyrn dhe kushtet e ekzekutimit t sankcioneve penale t shqiptua nga ana e gjykats penale. E drejta penale-materijale, mund t ndahet edhe n t drejtn e prgjithshme dhe t prveshme. Mvarsisht nga burimi e drejta penale ndahet n t drejtn penale nacionale (interne) dhe ndrkombtare. Burimi i s drejts penale nacionale sht ligji penal vendor i shtetit t caktuar ndrsa burim i s drejts ndrkombtare penale jan aktet juridike ndrkombtare RAPORTET E S DREJTES PENALE NDAJ DEGVE T TJERA T DREJTSIS 1. E drejta penale dhe e drejta kushtetuese Raportet n mes t s drejts penale dhe t drejts kushtetuese dalin nga raporti n mes t ligjit penal dhe Kushtetuts. Kushtetuta si akti themelor rigjor i prcakton bazat e rregullimit shoqror ekonomik dhe shtetror si she i prcakton dhe i garanton lirit dhe t drejtat qytetare, i proklamon parimet e kushtetutshmris dhe ligjshmris, parimet e puns s gjykatave dhe prokurorive si dhe kryerjen e funkcioneve t tjera publike. Sipas ksaj, e drejta kushetuese sht burim juridik pr t drejtn penale. Ajo i prcakton bazat e politiks ndshkimore dhe i prcakton vlerat mbrojtse. E drejta penale e realizon mbrojtjen e atyre vlerave duke i prcaktuar veprat penale dhe sankcionet. N at mnyr e drejta penale na paraqitet si mjet pr mbrojtjen e rregullimit kushtetutar.
Faqe 2 Prej 33

2. E drejta penale dhe e drejta civile E drejta penale dhe e drejta civile i rregullojn raportet shoqrore. Derisa e drejta penale i rregullon vetm ato raporte q krijohen me rastin e veprs penale n mes t shoqris, respektivisht organeve t saja dhe personave t dmtuar nga nj an, dhe kryersit t veprs penale n ann tjetr, e drejta civile i rregullon raportet q krijohen n mes t personave dhe personave juridik. Krahas ksaj e drejta civile rregullon nj varg shtjesh si jan: nocioni, llojet dhe krijimi i pasuris, trashgimin, karakterin zyrtar, pengun, nocionin dhe llojet e kontratave, aftsin juridike dhe dhe afariste t subjekteve t s drejts etj. Vllimi i marrdhnieve q i rregullon e drejta civile sht dukshm m i madh se sa vllimi i marrdhnieve q i rregullon e drejta penale. 3. E drejta penale dhe e drejta familjare E drejta familjare i prcakton kushtet dhe procedurn pr lidhjen e martess dhe ndrprerjen e saj, i prcakton raportet n familje n mes t bashkshortve dhe n mes t prindrve dhe fmijve si dhe i prcakton institutet n lidhje me familjen si jan: adoptimi, kujdestaria, mbajtja ushqyerja etj. Martesa dhe familja si baz ose si fille t bashksis shoqrore jan gjithashtu lnd q e rregullojn t drejtn familjare, por edhe jan objekt I mbrojtjes nga e drejta penale. E drejta penale n realizimin e mbrojtjes, e ofron mbrojtjen dhe funksionet garantuese. 4. E Drejta Penale dhe e Drejta Juridike Raporti n mes s drejts penale dhe s drejts administrative varet nga raporti n mes t veprave penale dhe veprave kundrvajtse. Vepra penale jan vepra t rrezikshme shoqrore me t cilat sulmohen ato vlera q konsiderohen t rndsishme pr jetn shoqrore, ndrsa kundrvajtja paraqet sjellje t atilla t dmshme me t cilat rrezikohen t mirat me vlera m t vogla si jan: disiplina shoqrore, rendi dhe qetsija publike dhe nuk paraqesin lndim t kushteve t rndsishme pr ekzistimin e shoqris. 5. E Drejta Penale dhe e Drejta e Puns Me t drejtn e puns rregullohen marrdhnia e puns, t drejtat dhe obligimet e puntorve n lidhje me punn n vijim dhe punn e kaluar si dhe t drejtat n baz t sigurimit social, sigurimit shndetsor dhe sigurimit pensional e invalidor si dhe procedura e realizimit dhe e mbrojtjes s tyre. E Drejta Penale dhe e Drejta e Procedurs Penale E drejta penale sht m s ngushti e lidhur me t drejtn e procedurs penale. Ndrlidhja e tyre del nga detyra e njjt q e kan kto dy deg t drejtsis, q ka t bj me mbrojtjen e t mirave dhe vlerave shoqrore nga kriminaliteti. Pr realizimin e ksaj detyre ato nuk mund t paramendohen pa njra tjetrn sepse e drejta penale mund t realizohet vetm prmes veprimit s drjets s procedurs penale, ndrsa e drejta e procedurs penale mund t veproj ekskluzivisht vetm nse paraprakisht jan caktuar veprat penale, sanksionet penale dhe kushtet pr aplikimin e tyre. E Drejta Materiale dhe e Drejta e Ekzekutimit t sankcioneve penale. E drejta materiale penale prcakton qllimin, llojin dhe zgjatjen e sanksioneve penale, veanrisht dnimin dhe kushtet pr shqiptimin e tij, deri sa e drejta ekzekutive penale I prcakton metodat, mnyrat dhe procedurn e ekzekutimit t tyre. Kjo lidhje e pandashme del nga fakti se kto dy deg t s drejts penale nuk mund t ekzistojn pa njra tjetrn. BURIMET E T DREJTS PENALE 1. Nocioni dhe llojet e burimeve

Faqe 3 Prej 33

Burimi i t drejts penale mund t kuptohet n dy mnyra:n at formale dhe materiale. Me burimin e t drejts penale n kuptimin formal nnkuptohen aktet juridike q prmbajn norma penale- juridike , me t cilat prcaktohen veprat penale dhe sanksionet penale. N kuptimin material, burimin e t drejts penale e prfaqsojn marrdhniet shoqrore t rregulluara prmes normave penale juridike. Burim themelor dhe kryesor i t drejts bashkkohore penale q bazohet n parimin e ligjshmris s veprs penale sht ligji. n raste t veanta mund t jen edhe: aktet normative t organeve shtetrore, marrveshjet ndrkombtare, e drejta kanunore, praktika gjyqsore dhe shkenca juridike( doktrina). Ligji N t drejtn penale t Kosovs, burim kryesor dhe themelor sht ligji.Veprat penale dhe sanksionet penale duhet t jen t prcaktuara me ligj. Burim baz i t drejts penale sht ligji penal, prkatsisht kodi penal , atje ku ai ekziston. Ky burim baz n Kosov sht Ligji i prkohshm penal i Kosovs. Aktet normative t organeve shtetrore dhe organeve tjera Aktet nnligjore t organeve t administrats shtetrore paraqiten si burim i t drejts penale vetm n ato raste kur dispozitat nga ligjet penale udhzojn n zbatimin e tyre. Ky rast reflektohet te t ashtuquajturat normat penalo-juridike bankete (veprat kundr shndetit t njerzve, kundr mjedisit ose kundr ekonomis dhe qarkullimit t pagesave). Marrveshjet ndrkombtare Si burime t s drejts penale paraqiten edhe marrveshjet ndrkombtare d.m.th konventat kur ato rregullojn materien penalo juridike. Kto marrveshje mund t paraqiten si burim direkt dhe jo direkt i t drejts penale. Marrveshjet ndrkombtare paraqiten si burim i drejtprdrejt i t drejts penale. Ligji penal Me ligjin penal nnkuptojm prmbledhjen e dispozitave me t cilat prcaktohen kushtet pr prgjegjsi penale, vepra penale dhe sanksione penale. Kjo do t thot se ligji penal dhe kodi penal sipas rndsis juridike nuk dallohen, por dallohen sipas vllimit t rregullimit penalo-juridik, sepse deri sa ligji penal rregullon nj lm penal, kodi penal rregullon materien e trsishme penalo-juridike. Struktura e ligjeve penale Sipas strukturs, Ligji penal i Kosovs prbhet nga dy pjes: Asaj t prgjithshme dhe asaj t veant. Pjesa e prgjithshme paraqet nj sistem t dispozitave materiale penalo-juridike me t cilat prcaktohen parimet e politiks ndshkuese dhe prcaktohet nocioni i veprs penale. Nga aspekti i zbatimit, pjesa e prgjithshme e Ligjit t Prkohshm Penal t Kosovs, sht pjes prbrse e pjess s veant t ktij ligji. Nga kjo del se pjesa e prgjithshme dhe e veant, n mnyr organike, jan t ndrlidhura dhe t varura njra me tjetrn. Dispozitat e prfshira n pjesn e prgjithshme t ligjeve penale jan t natyrs s dyanshme: T asaj deklarative dhe konstituive. Pjesa e veant prmban dispozitat me t cilat prcaktohen disa vepra penale dhe dnime pr shkaktart e ktyre veprave penale. Kjo do t thot q dispozitat e pjess s veant kan karakter konstituiv. Llojet e dispozicioneve dhe sanksioneve Normat t prmbledhura n dispozitat e pjess s prgjithshme t ligjeve penale kan vetm diapozitivin, kurse normat e prfshira n dispozitat e pjess s veant kan diapozitivin dhe sanksionin. Sipas mnyrs s prcaktimit t forms s disa formave penale, dispozitivi mund t jet i thjesht, prshkrues, udhzues dhe blanket. 1) Dispozitivi i thjesht nuk prcakton disa t dhna t veprs penale, por shnon at pjes sipas karakterit t veprimtaris s prgjithshme q prbn lndn e saj. Me diapozitiv t thjesht jan t prcaktuara p.sh veprat penale t vrasjes. Dispozitivi i thjesht prdoret rrall dhe kt kryesisht te prcaktimi i veprave t njohura penale. 2) Dispozitivi prshkrues prcakton elementet e veprs penale t cilat e prbjn lndn e saj. Numri m i madh i veprave
Faqe 4 Prej 33

penale sht i prcaktuar me diapozitivin prshkrues, si p.sh vjedhjet, dhunimet etj. 3) Dispozitivi udhzues n shikim t disa t dhnave rreth veprs penale na drejton n nj prshkrim tjetr t t njjtit ligj penal si p.sh veprime t marra. 4) Dispozitivi blanket jep vetm nj vlersim t prgjithshm t veprs penale, kurse pr caktimin detaj t prmbajtjes dhe elementeve t veprs penale ja lejon dikujt tjetr Te veprat penale me nj diapozitiv t till, veprimi prbhet duke vepruar n kundrshtim me dispozitat, vendimet ose urdhresat e organeve shtetrore t mbshtetura n aktet nnligjore, si p.sh. prhapja e smundjeve ngjitse, mosveprimi sipas dispozitave shndetsore n kohn e epidemis, prhapja e smundjeve t jashtme etj. Sipas strukturs, dispozitivt mund t jen t thjesht dhe t ndrlikuar. Dispozitivi i thjesht prmban materien e vetm nj pjese penale, prkatsisht vetm nj form t veprs penale, si p.sh. t veprs penale vjedhje. Dispozitivi i ndrlikuar prmban n vete formn e m shum veprave penale, prkatsisht shum forma t nj vepre penale si p.sh. t veprs penale vjedhja e rnd. Gjithashtu, dallohen dispozitivt alternativ dhe ata kumulativ. Sanksioni sht pjes e norms n t ciln sht prcaktuar dnimi pr kryersin e veprs s theksuar n dispozitiv. N sanksionim dnimi i prshkruar mund t jet absolutisht i pa prcaktuar, absolutisht dhe relativisht i prcaktuar. Dnimi i pa prcaktuar absolut ekziston ather kur ligji nuk parasheh se cila nga llojet e dnimeve dhe n far shkalle do ti shqiptohet kryersit pr veprn e caktuar penale, ve se kjo i lihet gjykats t vendos sipas besimit t lir. Dnim i prcaktuar absolut ekziston kur pr veprn penale t prcaktuar me ligj sht parapar lloji konkret dhe lartsia e dnimit. Te prcaktimi relativ i dnimit, sipas rregulls, n pjesn kryesore t ligjit penal prcaktohen llojet e dnimit, si dhe kufijt e poshtm dhe t eprm t tij, nn t cilat, gjegjsisht mbi t cilat ato nuk mund t shqiptohen. Interpretimi i Ligjit Penal Interpretimi paraqet operacionin ideor me t cilin prcaktohet kuptimi i drejt dhe rndsia e dispozitave t nj ligji kur prmbajtja e tij sht e paqart. do ligj krkon interpretimin, rasti I njjt sht edhe me ligjin penal me qllim t zbatimit t tij t drejt dhe t plot. Kemi disa lloje t interpretimeve: 1) Organi i cili e bn interpretimin, 2) Mnyra e interpretimit dhe 3) Vllimi i interpretimit. Duke pasur parasysh organin i cili e bn interpretimin e ligjit dallohen: Interpretimi autentik, gjyqsor dhe doktrinar. Interpretimin autentik, ligjor dhe t obligueshm e kryen organi q e ka nxjerr ligjin i cili interpretohet. Interpretimin gjyqsor e bn Gjykata me rastin e zbatimit t ligjit n rastin konkret t brjes s veprs penale nga kryesi. Interpretimin shkencor apo doktrinar e bjn disa institucione shkencore apo puntor shkencor. Sipas mnyrs s interpretimit dallohen: Interpretimi gramatikor, logjik, historik, sistematik dhe krahasues. Analogjia Analogjia sht metod e konkludimit dhe zgjidhjes s rasteve konkrete n baz t ngjashmris. Ekzistojn dy lloje analogjish: analogjia ligjore dhe juridike. Analogjia ligjore (analogija leges) ekziston ather kur rasti i paparapar zgjidhet me zbatimin e dispozitave ligjore q parasheh rasti i ngjashm. Analogjia juridike (analogija iuris) ekziston ather kur rasti i pa rregulluar zgjidhet me zbatimin e parimeve n t cilat mbshteten dispozitat e atij lmi juridik, Vlefshmria kohore e Ligjit penal sht rregull themelore q, ligjet, dispozitat tjera, si dhe aktet e prgjithshme hyjn n fuqi m s voni 8 dit pas shpalljes n Fletoren Zyrtare. Ky sht nj rregull i prgjithshm q vlen pr t gjitha ligjet. Mirpo kur ka t bj me ligjin penal dispozitat e t cilit jan t natyrs imperative, inhibitore dhe represive, rregullisht lihet nj periudh m e gjat kohore nga dita e shpalljes deri n ditn e hyrjes n fuqi (vacatio legs), me qllim q qytetarve tua mundsoj t njihen m pr s afrmi me kto dispozita. Ligji penal pushon s vepruari n kto raste: 1) N baz t dispozitave ligjore t cilat e caktojn ditn e pushimit t vlefshmris s tij. Ndrprerja e vlefshmris mund t jet e caktuar edhe para sjelljes s ligjit 2) Me hyrjen n fuqi t ligjit t ri penal, i cili n mnyr tjetr rregullon materien e njjt t ciln e ka rregulluar m hert edhe ligji penal n fuqi. N kt rast ligji I mparshm heshtazi pushon s vepruari. Nga rregulla e theksuar m lart del se n veprn penale zbatohet ligji penal i cili
Faqe 5 Prej 33

ka qen n fuqi n kohn e kryerjes s veprs. Nga kjo mund t nxirren dy konkludime: i pari se ligji penal i cili ka pushur s vepruari mban edhe m tej t drejtn juridike pr t gjitha ato vepra penale q jan shkaktuar n kohn derisa ky ligj ka qen n fuqi, dhe e dyta q ligji i ri penal nuk mund tzbatohet n ato pjes q jan shkaktuar para hyrjes s tyre n fuqi, por vetm n ato pjes q jan kryer pas hyrjes n fuqi. Shtrirja hapsinore e ligjit penal shtja e shtrirjes hapsinore t legjislacionit penal nuk sht vetm shtje juridike, por edhe shtje politike, pr shkak se me prcaktimin e kufirit t shtrirjes s ligjshmris penale, caktohen edhe kufijt e shtrirjes s pushtetit shtetror n lmin e dnimeve. Parimet e shtrirjes hapsinore Ekzistojn katr parime t shtrirjes hapsinore t ligjshmris penale: Parimi territorial, personal, real dhe universal. Parimi territorial Sipas ktij parimi, ligji penal i nj shteti zbatohet n t gjith kryersit e veprave penale t cilat jan kryer n territorin e atij shteti pavarsisht se a jan ata vendor apo t huaj apo persona pa nnshtetsi. Prjashtim nga zbatimi i parimit territorial parasheh e drejta ndrkombtare sipas s cils ligjshmria penale vendore nuk mund t zbatohet te personat t cilt gzojn imunitet diplomatik Parimi personal Sipas ktij parimi, LP i nj shteti zbatohet te qytetart e saj kur t njjtit kryejn vepr penale n territorin e shtetit t huaj. Parimi personal mund t paraqitet n dy forma si: pasive dhe aktiv. Parimi personal pasiv do t thot q LP i nj shteti zbatohet n qytetart e saj vetm ather kur me kryerjen e veprs penale jasht vendit jan lnduar t mirat e saj apo t qytetarve t saj. Parimi personal aktiv ekziston ather kur LP zbatohet n qytetart e saj kur me vepr penale t kryer n shtetin e huaj jan lnduar edhe t mirat e shtetit t huaj e edhe t shtetasit t huaj. Parimi real Sipas parimit real apo mbrojts, ligji penal i nj shteti zbatohet ndaj t gjith personave, pa marr parasysh shtetsin, t cilt kryejn vepr penale kundr t mirave juridike t ati shteti dhe qytetarve t saj, pavarsisht se ku sht kryer vepra. Parimi universal Sipas parimit universal apo parimit t eksterritorialitetit absolut, LP i nj shteti zbatohet te t gjith kryesit e veprave penale, t cilt ndodhen n territorin e saj, pa marr parasysh shtetas se t kujt jan, ku sht kryer vepra penale dhe cila e mir juridike sht rrezikuar lnduar. Imuniteti penal N t vrtet, ekzistojn disa persona t caktuar ndaj t cilve nuk zbatohet ligjit penal pr shkaqe politiko juridike, sepse gzojn imunitet penal. Shkaqet pr t cilat jepet imuniteti penal mund t jet dy llojesh: T brendshme (juridike shtetrore) dhe t jashtme (ndrkombtare juridike), dhe pr kt shkak ekzistojn dy lloje imunitetesh penale. Imuniteti penal ka t bj me pamundsin e dnimit pr veprn e kryer gjat kryerjes s funksionit i mbrojtur me imunitet. Imuniteti nuk ka t bj as me veprimet e mhershme q jan kryer para dhnies s betimit, prkatsisht votimit n Kuvend apo n trupat tjera t tij. Imuniteti penalo procesor shihet n pamundsin e arrestimit apo ndjekjes s personave q gzojn imunitet penal, si barts t funksioneve m t rndsishme shoqrore politike, deri sa pr kt nuk merret leja e organit kompetent d.m.th Parlamentit t nivelit prkats t pushtetit. Imuniteti penal pr shkaqe ndrkombtare juridike kan t ashtuquajturin personat eksterritorial dhe at: 1) Shefat e shteteve t huaja, 2) prfaqsuesit diplomatik konsular, 3) Prfaqsuesit e OKB-s dhe organizatave tjera ndrkombtare, 4) Antart prcjells dhe antart e familjes s ktyre personave.

Faqe 6 Prej 33

Nga kjo shihet qart se imuniteti diplomatik mbron nga ndjekje prfaqsuesit diplomatik vetm n shtetin e akredituar pr kohn sa i zgjat mandati prkats, por jo edhe nga ndjekja n shtetin e vet. I NOCIONI DHE ELEMENTET E VEPRS PENALE 1. Nocioni i veprs penale Vepra penale sht vepr e rrezikshme shoqrore, q rendi juridik e ndalon me krcnim t aplikimit t sanksioneve penale. Ajo sht rezultat i sjelljes t njeriut, kshtu q mund t caktohet si sjellje e njeriut me t ciln shkelen dispozitat juridike dhe shkaktohen pasoja t dmshme pr shoqrin, pr ka edhe reagohet me aplikimin e sanksioneve penale. Ajo sht m s shpeshti akt i vetdijshm dhe i vullnetshm, por mund t jet edhe akt i pamatur, si dhe akt i projektimit t imagjinats s smur dhe halucinacionit, prkatsisht rezultat i smundjes ose rregullimit shpirtror. Ekzistojn definicione t ndryshme: formale, materiale dhe formale-materiale. Nocioni formal Kuptimi formal i veprs penale ka prejardhjen nga shkolla klasike, sipas t cils vepra penale sht fenomen juridik, prkatsisht fakt juridik q prodhon pasoja juridike ose nj ngjarje n botn e jashtme q ndikon n krijimin e pasojave juridike pr shoqrin ose individ. N definimin e nocionit formal t veprs penale dallohen disa kuptime: normative, realiste, simptomatike dhe dinamike. Sipas kuptimit normativ, vepra penale paraqet shkelje t normave ose shkelje t Ligjit penal. N pikpamje realiste, vepra penale sht ngjarje, dukuri fizike dhe reale n botn e jashtme, q paraqitet si e kundrligjshme, prandaj sht veprim i dnueshm. Sipas kuptimit simptomatik, vepra penale sht simptomi i ekzistimit t dashjes penale juridike t kryesit t veprs penale, kurse sipas kuptimit dinamik, ajo sht reflektim i gjendjes se brendshme psikike t kryesit. Nocioni material - formal Vepra penale si dukuri shoqrore sht rregulluar me norma juridike inhibitore. Prandaj, ajo ka prmbajtjen dhe formn e vet. Prmbajtja reflektohet nprmes forms, kurse forma nuk mund t ekzistoj pa prmbajtje. Kshtu, nocioni I veprs penale mund t prcaktohet vetm n baz t elementeve materiale e formale. Nocionin unik material formal i veprs penale e njeh edhe Kodi i Prkohshm Penal i Kosovs. 2 . Elementet e prgjithshme t veprs penale dhe klasifikimi i tyre Nga definicioni shihet se nocioni i veprs penale prbhet nga katr elementet e prgjithshm themelore:1) veprat e njeriut, prkatsisht pasojat e shkaktuara me veprim t njeriut, 2) veprat kundrligjore, 3) prcaktimi i veprs penale n ligj dhe 4) ndshkimi. Gjithashtu, n kto elemente bjn pjes edhe rrezikimi i shoqris si element material dhe prgjegjsi penale si element i vetm subjektiv. Gjithsesi, vepra penale duhet t prmbaj elemente t theksuara. Mos ekzistimi i njrit nga elementet e prgjithshme, prjashton ekzistimin e veprs penale, t kuptuar n kuptimin materialformal. Elementet e prgjithshme t veprs penale mund t ndahen n materiale dhe formale. Elementet materiale jan: vepra e njeriut (veprimi me pasoja) dhe rreziku shoqror, kurse Elementi formal: kundrligjshmria dhe prcaktimi i veprs n Ligj. 3. Elementi qensor i veprs penale Elementi qensor i veprs penale nnkupton prmbledhjen e elementeve t veanta t veprs s caktuar penale. Domethn do vepr penale ka elemente t veta t veanta, sipas t cilave dallohet nga veprat e tjera penale. Raporti ndrmjet elementeve t prgjithshme t veprs penale dhe elementeve t veanta ose elementit qensor t veprs penale sht raporti ndrmjet t prgjithshmes dhe konkrets. Elementet e prgjithshme konkretizohen nprmes elementeve t veanta. Kshtu q vepra si element i prgjithshm konkretizohet nprmjet veprimit t sakt e t caktuar (veprimtaria, koha, vendi, mnyra, dhe mjeti) dhe pasojn (shkeljen ose rrezikimin) n raport
Faqe 7 Prej 33

me objektin e caktuar. Krahas elementeve themelore me t cilat prcaktohet fizionomia dhe prmbajtja e forms themelore t veprs penale ekzistojn edhe elementet plotsuese, q ndikojn n ekzistimin e veprs penale m t leht ( t privilegjuar) ose m t rnd ( t kualifikuar). II OBJEKTI DHE SUBJEKTI I VEPRS PENALE. 1 . Objekti dhe llojet e objekteve t veprs penale Objekt i veprs penale mund t konsiderohet n kuptim t dyfisht: formal dhe material. Ekzistojn dy lloje t objekteve: objekti mbrojts dhe objekt i aktit t veprs penale Objekti mbrojts Ekzistojn dy lloje t objekteve t mbrojtura: objekti i mbrojts i prgjithshm dhe grupor Objekt i prgjithshm mbrojts n t drejtn ton penale e prbjn: 1) njeriu (liria dhe e drejta e tij personale) dhe 2) shoqria (t drejtat dhe vlerat shoqrore t garantuar me kushtetut, t drejtn ndrkombtare, prkatsisht me rendin juridik). Objektin mbrojts grupor e prbjn vlerat q sulmohen nga grupi i veprave penale. Kshtu pr shembull, jeta dhe trupi i njeriut, prona, ekonomia, detyra zyrtare,... paraqesin objekte grupore t mbrojtura. Objekti i veprs Objekti i veprs mund t jet i sulmuar dhe gramatikor. Objekti i sulmuar sht objekt kundr t cilit sht drejtuar akti i veprs penale, kurse objekti gramatikor sht lnd mbi t ciln kryhet akti. Kshtu, tek vjedhja objekti i mbrojtur sht prona, objekti i sulmuar sht pronsia, kurse objekt gramatikor sht gjsendi i huaj i luajtshm. subjekti i veprs penale N teorin juridike dallojn dy lloje t subjekteve t veprs penale: subjekti aktiv dhe pasiv. Subjekti aktiv i veprs penale sht personi q me veprimin e vet realizon pasojn e veprs penale. Ky sht kryes i veprs penale ( kryesi dhe bashkpjesmarrsit). Subjekti aktiv i veprs penale mund t realizohet si vepr penale e kryer apo e tentuar. Ligjet penale dallojn kryesit, duke marr parasysh moshn, prshtatshmria pr prgjegjsi dhe a ka qen m hert i dnuar. Sipas prshtatshmris pr prgjegjsi dallohen: me prgjegjsi penale, pa prgjegjsi penale dhe ata kryes me prgjegjsi penale dukshm t zvogluar, ndrsa duke marr parasysh dnimin e mhershm dallojm : personat e padnuar (delikuent primar) recidivist(ata q e prsrisin veprn penale). Kryesi mund t jet person q vet e ndrmerr aktin e veprs penale (kryes i drejtprdrejt) ose mund ta shfrytzoj personin tjetr si mjet pr t ndrmarr akte t veprs penale ( kryes jo i drejtprdrejt). Subjekti pasiv i veprs penale sht person q i sht shkaktuar lndim apo sht e dmtuar me vepr penale, prkatsisht viktim e veprs penale. Kshtu te vrasjet, prve t vrarit, q sht viktim e veprs s kryer, si subjekt pasiv mund t paraqiten edhe t afrmit e tij, prindrit ose fmijt e t vrarit. KRYERJA E VEPRS PENALE 1. Akti i veprs penale Elementi themelor pa t cilin nuk ekziston vepra penale, si dukuri n botn e jashtme sht akti. Pr nocionin dhe karakteristikat e aktit t veprs penale n teorin juridike ekzistojn shum kuptime. Kto jan: objektive, objektive-subjektive dhe kuptimi final. Sipas kuptimit objektiv-subjektiv, akti i veprs penale sht sjellja e vetdijshme dhe e vullnetshme e njeriut t cilin realizohet vepra penale. Sipas kuptimit objektiv, akti i veprs penale paraqet ndrmarrjen e lvizjes trupore ose mungesn e lvizjes trupore, pa marr parasysh mungesn e lvizjes trupore, pa marr parasysh nse ndrmarrja ose mungesa jan realizuar me vullnet apo jo. Sipas kuptimit finalist (synimi), q u formua n Gjermani, pas lufts s dyt botrore sht veprimtaria finaliste, veprimtari q sht ndrmarr me qllim t realizimit t pasojs, q n dispozitat juridike-penale sht e ndaluar. Veprat penale t veprimit dhe t mosveprimit
Faqe 8 Prej 33

Duke marr parasysh mnyrn pr t ndrmarr aktin t gjitha veprat penale ndahen n veprat penale t veprimit dhe veprat penale t mosveprimit. Veprat penale t veprimit apo komisive jan veprat tek t cilat akti i kryer prbhet nga sjellja pozitive, aktive, prkatsit nga t ndrmarrt e sjelljeve trupore t vetdijshme dhe t vullnetshme. Numri m i madh i veprave penale i takon ktij grupi. Veprat penale t mosveprimit ose omisive, jan vepra te t cilat akti i veprimit prbhet nga sjellja negative, pasive, prkatsisht me vetdije dhe vullnet e lshojn lvizjen trupore. Veprat penale t mosveprimit ndahen n: 1) t drejta ( t pastr); 2) jo t drejta (t papastra ). Llojet e akteve t veprs penale Sipas kontributit n krijim e veprs penale mund t jet : 1) akti i veprimit; 2) akti I nxitjes; dhe 3) akti i ndihms . Akti i veprimit sht veprimtari me t ciln realizohet vepra penale me shkaktimin e pasojs. Ai sht element qensor i veprs penale, Personi q e realizon aktin e veprimit quhet kryes i veprs penale. N realizimin e aktit t veprimit mund t marrin pjes m shum persona dhe n kt rast ata jan bashkpjesmarrs. Veprimi i nxitjes dhe ndihms parashikojn se n aktin e veprs penale marrin pjes m shum persona. 2. Pasoja e veprs penale Pasoja shkaktohet me ndryshim ose gjendjen n botn e jashtme q paraqitet si rezultat I aktit t veprs penale. Pa pasoja nuk ekziston as vepra penale. N prcaktimin e nocionit t pasojs n teori ekzistojn dy kuptime: formal dhe real. Sipas kuptimit formal q buron nga nocioni formal i veprs penale, pasoja paraqet ndryshimin juridik n bot (Lipman). Sipas kuptimit real, (Zhivanoviq) pasoja ka shkaktuar ndryshim ose gjendje t shkaktuar n botn e jashtme. Veprat penale t shkeljes dhe rrezikimit Pasoja e veprs penale mund t paraqitet n dy pikpamje: si shkelje dhe rrezikim. Pasoja e shkeljes prbhet nga shkatrrimi, dmtimi ose brjes t paprdorshm t t mirave materiale. Pasoja e rrezikimit paraqitet n form t paraqitjes s rrezikimit pr t mirat juridike. Pasoja e veprs penale paraqitet n dy forma: si pasoj e rrezikimit konkret dhe si pasoj e rrezikimit abstrakt. Rreziku konkret ekziston nse rreziku ka filluar me t vrtet pr ndonj t mir materiale. Rreziku abstrakt ekziston ather kur rreziku nuk ka filluar pr ndonj t mir materiale, por ka ekzistuar mundsia pr t filluar. Kauzaliteti ( shkaktueshmria) Problemi i kauzalitetit ( shkaktueshmris), sht problem i prgjithshm filozofik dhe gnoseologjik pr paraqitjen e shkaqeve n natyr dhe shoqri. Asnj dukuri nuk sht e izoluar nga t tjerat, prandaj edhe as q fillon vet nga vetvetja. Prkundrazi, t gjitha dukurit n natyr dhe shoqri jan t lidhura n mes vete me masn ligjore kauzave , kshtu q njra shkakton tjetrn. Kjo lidhshmri njkohsisht sht edhe kohore , hapsinore dhe e gjithanshme dhe nga kjo del edhe I vazhdueshm i ngjarjeve dhe ndodhive. Teorit e kauzalitetit Gjat prgjigjes n pyetje se kur veprimet njerzore konsiderohen shkak i pasojs, ekzistojn m shum teori : teoria e dallimit cilsor t kushtit, teoria ekuivalencs , teoria adekuate dhe teoria e dallimit kauzal t kushtit sipas natyrs s pasojave t tyre dhe kohs kur jan prmbushur. Teoria e dallimit cilsor t kushtit fillon nga fakti q n mes t kauzes dhe kushtit t pasojs ekziston dallimi thelbsor, pasi vetm shkaqet e kan forcn t prodhojn pasojn e jo edhe kushtet. Por ky kriter i shkoqitjes s kauzes nga kushti nuk sht i besueshm. Teoria e ekuivalencs (teoria sine qua non) konsiderohet se t gjitha kushtet e kan rndsin e njjt pr krijimin e pasojs , dhe pr kt t gjith mund t konsiderohen si shkak (kauza) i saj. Pasi m shpalljen e kushtit pr shkaqet e pasojave sht zgjeruar shum nocioni i kauzalitetit, kjo teori sht munduar ta bj ndarjen e kushtit n relevant dhe irelevant. Teoria e kauzalitetit adekuate fillon nga parimi se shkaku i pasojs sht ai kusht i cili sht i prshtatshm, gjegjsisht i mjaftueshm, q m bashkveprim t kushteve t tjera gjithmon, rregullisht prodhon pasoj t till.
Faqe 9 Prej 33

Por nse kushti i till nuk sht i prshtatshm q n situate normale t prodhon pasoj t caktuar, ather ai nuk sht tipik, dhe nuk mund t konsiderohet si shkak. Sipas teoris s dallimit kauzal t kushtit sipas natyrs s pasojs s tyre dhe kohs kur jan prmbushur (Zhivanovic) ekzistojn kushtet direkte dhe indirekte t pasojs. Kushtet direkte jan kauza (shkak) i pasojs, pasi kan pr pasoj vetm at. Kushtet indirekte mund t prodhojn relacion kauzal ose kusht tjetr e jo relacion kauzal. Vendi dhe koha e kryerjes se veprs penale Vendi i kryerjes se veprs penale Rregull sht se pasoja e veprs penale paraqitet n t njjtin vend ne t cilin sht ndrmarr dhe vepra e kryerjes. Por ne numr te vogl te rasteve vepra dhe pasojat nuk ndodhin ne t njjtin vend , por vepra bhet ne nj vend, e pasoja ndodh n vend tjetr (veprat penale ne distanc), Pr caktimin e vendit t kryerjes s veprs penale n distanc ekzistojn tri teori: veprimtaria, pasojat dhe unitetit (prbrja). Sipas teoris se veprimtaris si vend i kryerjes s veprs merret ai vend ku kryesi ka ndrmarr , gjegjsisht lshuar pa vepruar ( br), pa marr parasysh se ky sht paraqitur pasoja. Sipas teoris s pasojs ose suksesit, vendi i kryerjes sht ai vend ku sht paraqitur pasoja, pa marr parasysh at se ku ka punuar kryesi, se vetm me paraqitjen e pasojs sht realizuar vepra penale. Sipas teoris se unitetit ( ubikvitet) si vend i kryerjes se veprs penale merret vendi n t cilin kryesi ka ndrmarr , gjegjsisht ka lshuar t veproj, gjegjsisht vendi n t cilin sht paraqitur pasoja. Koha e kryerjes s veprs penale Si dhe te prcaktimi i vendit t kryerjes s veprs penale ashtu dhe ktu dallohen teorit e veprimtaris, pasojat dhe unitetit. Sipas teoris s veprimtaris konsiderohet se sht kryer vepra penale n kohn e ndrmarrjes s veprs s kryerjes, sipas teoris s pasojs konsiderohet se sht kryer vepra n kohn kur sht paraqitur pasoja, e sipas teoris s unitetit konsiderohet se sht kryer vepra penale si n kohn e ndrmarrjes s veprs penale ashtu dhe n kohen e paraqitjes s pasojs. RREZIKU SHOQROR, KUNDRLIGJSHMRIA DHE PRCAKTUESHMRIA E VEPRS 1. Nocioni i rrezikut shoqror Secila vepr m t ciln cenohet dhe rrezikohet pasuria e mbrojtur individuale ose shoqrore), ose vlerat e rndsis m te madhe, sht vepr e rrezikshme shoqrore. Pa ekzistimin e rrezikut shoqror nuk ka vepr penale. Do t thot vepra penale mund t ekziston vetm nse ajo sht vepr e rrezikshme shoqrore. Kshtu dallohen dy lloje t rrezikut shoqror: i prgjithshm dhe veant . Rreziku i prgjithshm shoqror i veprs sht rreziku t cilin e posedon nj vepr penale n raport me veprn tjetr penale si pr. sh: spiunazhi, hajnia, falsifikimi i t hollave, dhe tj. Rreziku i veant shoqror ekziston te format konkrete te paraqitjes s veprs s njjt penale. Rrezikun e veant shoqror e prcakton gjykata n secilin rast konkret n baz t pasojave reale dhe t shkaktuara n mnyr direkt. Kundrligjshmria Kundrligjshmria paraqet baz juridike pr prcaktimin e veprs penale. Prmes kundrligjshmris shoqria prcakton qndrimin e vet ndaj sjelljeve t individit me te cilat ai shkel ndonj urdhr te tij, gjegjsisht ndales. Ajo sht ve element i veprs penale q do t thot qe nuk ka vepr penale e cila nuk sht kundr ligjore. Prcaktueshmria e veprs n ligj Q nj vepr t jet vepr penale sht e nevojshme q pos ekzistimit t rrezikut shoqror dhe kundrligjshmris te jet e parashikuar me ligj si vepr penale. Pa u parashikuar me ligj as nj vepr nuk mund te konsiderohet si vepr penale. Prcaktueshmria e veprs n ligj, domethn se vepra
Faqe 10 Prej 33

penale gjegjsisht sanksioni penal pr kryesin e saj mund te jet e parashikuar vetm me ligj e jo dhe me dispozita tjera nnligjore. N praktik mund t ndodh q t kryhet vepra e cila sht kundrligjore por e cila nuk sht prcaktuar n ligj si vepr penale. Parimi i legalitetit ka rendsi shoqroro- politike dhe juridike. BAZAT TE CILAT E PRJASHTOJN VEPRN PENALE Prjashtimi i kundrligjshmris ekziston ather kur me norm te veant gjegjsisht speciale sht lejuar nj sjellje n rast te caktuar, i cili sht zakonisht i ndaluar dhe paraqet vepr penale. Normat me te cilat lejohet sjellja e ndaluar n rastin konkret prjashton kundrligjshmrin kshtu qe n kt rast nuk ka vepr penale. Rrethanat te cilat prjashtojn kundrligjshmrin mund te jen te koncentruara n ndonj dispozit juridike e cila i numron prerazi, N drejtn penale ekzistojn dy lloje t ktyre bazave. Kto jan: bazat e prgjithshme dhe te veanta . Vepra e rndsis s vogl Si vepr e rndsis se vogl konsiderohet vepra e cila paraqet rrezikun e parndsishm pr shkak te llojit dhe peshs se veprs, mungess ose parndsis se pasojave te dmshme , rrethanave ne t cilat sht kryer, shkalls se vogl te prgjegjsis penale t kryesit ose mundsive personale te tij Vepra sht e rndsis s vogl nse me to nuk sulmohet ndonj e mir e cila ka vler me te madhe ose rrndsi me te madhe pr shoqri. Kshtu pr sh. veprat penale kundr jets dhe trupit nuk jan vepra te rndsis s vogl. Si vepra te rndsis se vogl m se shpeshti paraqiten ato vepra penale pr te cilat jan parashikuar llojet e dnimeve m te lehta dhe ne sasi m te vogl: dnimi n t holla dhe dnim me burg n kohzgjatje m te shkurt. Q te jet nj vepr penale e rndsis se vogl sht e nevojshme te plotsohen, prve peshs se vogl te veprs, dhe kushtet tjera te cilit kan t bjn me mjetin, vendin dhe kohn e kryerjes s veprs, n shkaqet dhe motivet e veprs s kryer. 2 Mbrojtja e nevojshme Domethn me mbrojtje te nevojshme shkaktohet cenimi i pasuris se sulmuesit, ne te cilin rast ky cenim nuk paraqet vepr penale edhe pse sht si i till formalisht i parashikuar ne ligjin penal. 2.1 Elementet t mbrojtjes s nevojshme Nga definicionet ligjore rrjedh se mbrojtja e nevojshme ka dy elemente: 1) sulmin dhe 2) refuzim i sulmit. Pr te ekzistuar mbrojtja e nevojshme sht e domosdoshme q sulmi dhe refuzimi i sulmit t prmbushin kushtet e caktuara. 2.1.1. Sulmi dhe kushtet pr ekzistimin e sulmit Sulmi sht vepr e kryerjes , e n raste te jashtzakonshme moskryerjes, e cila sht drejtuar ne cenim, ose krcnim te te ndonj pasurie juridike. Q te jet ne menyr juridike relevant nnkuptim te mbrojtjes se nevojshme , sulmi duhet ti plotson kushtet e caktuara: 1) Sulmin mund te kryej vetm njeriu . Nse sulmin nuk e kryen njeriu por shtaza ose forcat natyrore, ather ekziston rreziku si element i nevojs ekstreme. Sulmi mund te jet prej cilitdo njeri pa marr parasysh moshn e tij, imputabilitetin e ti, dhe fajin. Ai mund te jet I kryer me far do aktiviteti, dhe me fardo mjeti, fizik apo kimik, si dhe me prdorimin forcave , energjive dhe shtazve te strvitura. 2) Sulmi mund te jet i drejtuar kundr fardo prone te sulmuar juridike: jets, trupit,nderi,morali, pasuris dhe tj. 3) Sulmi duhet te jet kundrligjshm. Sulmi sht i kundrligjshm kur sht kundr ndonj dispozite juridike, kur nuk kryhet ne baz te ndonj autorizimi juridik. Sipas ksaj sulmi I cili sht i ndrmarr n baz te autorizimit ligjor nuk sht kundrligjor dhe kundr sulmit e till nuk sht lejuar mbrojtja e nevojshme. 2.1.2 Mbrojtja dhe kushtet pr ekzistimin e mbrojtjes Situata sht shum m thjesht kur ka filluar sulmi. Ather mund t filloj mbrojtja menjher, pasi ka filluar dhe sulmi, ose madje far do momenti gjat kohzgjatjes s sulmit. Kohzgjatja e saj, duhet t prputhet me kohzgjatjen e sulmit. Ather kur ndrpritet sulmi , ose t jet i refuzuar ndrpritet dhe e drejta ne mbrojtjen e nevojshme. do veprimtari e mtutjeshme e cila do te ishte ndrmarr, nuk kishte
Faqe 11 Prej 33

pasur karakter t mbrojts s nevojshme, ve do t kishte paraqitur reaksionin n sulmini cili sht kryer. Q mbrojtja t jet domosdoshmrish e nevojshme duhet t ekzistoj proporcionaliteti ne mes t sulmit dhe mbrojtjes. 2.1.3 Tejkalimi i kufirit t mbrojtjes s nevojshme (domosdoshme) Nse personi i sulmuar kaprcen kufirin e mbrojtjes e cila sht domosdoshmrish e nevojshme q sulmi t zmbrapset, ekziston tejkalimi i mbrojtjes s nevojshme. Ekzistojn dy forma t tejkalimit t mbrojtjes s nevojshme: 1) sipas intensitetit dhe 2) gjersisht dhe sipas vllimit. Tejkalimi sipas intensitetit ose eksesi intensiv ekziston kur prdoret mnyra e till e mbrojtjes e cila nuk sht e domosdoshme ose mjetet e tilla t cilat jan n krahasim me karakterin dhe mjetet e dukshm t panevojshme. Tejkalimi sipas gjersis ose ekscesi ekstensiv ekziston kur sht kryer sulmi, e me refuzim te sulmit vazhdohet kshtu q shkaktohet lndimi i panevojshm i cili sht prtej mbrojtjes s nevojshme 3. Nevoja ekstreme Pr t shptuar pasurin e vlers m t madhe ndrmerret aktiviteti i largimit t rrezikut nga ai, dhe me kt cenohet pasuria e vlers m t vogl, gjat se cils ky cenim i ka t gjitha shenjat e veprs penale e cila sht e parashikuar ne ligj. 3.1. Elementet e nevojs ekstreme Nga definicionet ligjore rrjedh se nevoja ekstreme ka dy elemente themelore: 1) rrezikun dhe 2) largimin e rrezikut . Pr ekzistimin e ktyre elementeve ligji krkon kushte t caktuar. Mnjanimi i rrezikut dhe kushtet e mnjanimit t tij 1) Nevoja ekstreme ekziston vetm ather kur nuk ka mundur ta eliminoj rrezikun n mnyr tjetr por vetm me cenimin e pasuris t ndonj personi tjetr. 2) Mnjanimi i rrezikut duhet t jet n t njjtn koh m ekzistimin e rrezikut. 3) E keqja e bre nuk guxon t jet m e madhe se e keqja e cila sht krcnuar. Nevoja ekstreme mund t ekzistoj vetm nse shptohet pasuria e vlers m t madhe nga ajo e cila sht sakrifikuar, se vetm sakrifica e till ka arsyetim shoqror. ( p.sh. sakrifikimi I pasuris materiale pr shkak t shptimit t jets) TENTIMI I VEPRS PENALE 1. Fazat n kryerjen e veprs penale Prej momentit prej t cilit t kryesi sht paraqitet ideja , mendimi ose vendimi pr kryerjen veprs penale deri t kryerja e veprs penale mund t ekzistojn disa faza. Faza e par prbehet prej marrjes s vendimit pr kryerjen e veprs penale. Pasi sht marrur vendimi , kryesi I qaset zakonisht menjher kryerjes s veprs penale, gjegjsisht, ndrmarrjes s veprimit dhe shkaktimit t pasojave. Por nuk sht gjithnj e mundur ti qasn kryerjes s veprs penale menjher pas marrjes s vendimit, pr shkak se mungojn mjetet ose q nuk sht gjetur objekti ose q ekzistojn pengesat t cilat duhen paraprakisht t eliminohen. Jan te mundura katr faza n kryerjen e veprs penale dhe at: 1) marrja e vendimit, 2) prgatitja e veprs, 3) fillimi i kryerjes ose tentimi i veprs penale. 4) kryerja e veprs penale . Vendimi pr kryerjen e veprs penale Marrja e vendimit pr kryerjen e veprs penale paraqet proces psikologjik , mendor, t vullnetshm i cili prbehet prej vlersimit t mundsive t ndryshme dhe zgjidhjes s njrs prej tyre, dhe koncentrimit t vullnetit me qllim t realizimit t tij. Pasi marrja e vendimit paraqet nj proces te padukshm, t brendshm psikologjik , te tra kto deri sa vendimi nuk te shprehet, ose ne mnyr tjetr t duket n botn e jashtme. Nga kjo arsye nuk dnohet procesi i marrjes s vendimit. Veprimet prgatitore Disa jurisprudenca bashkkohore prcaktojn prerazi veprimet prgatitore si faz n kryerjen e veprs penale. N kt rast veprat prgatitore jan ato vepra me t cilat prgatitet vepra duke u menduar
Faqe 12 Prej 33

kryerja e veprs penale. Ato ndermirn me qellim q te krijohen kushtet e posame dhe supozimet pr kryerjen e veprs penale ne mnyr te suksesshme dhe efikase. N jurisprudencn bashkkohore jan t prfaqsuara dy kuptime n pikpamjen e dnimit pr vepra prgatitore. Sipas kuptimit t par pr veprat prgatitore nuk dnohet n parim. Dnimi mund t ekzistoj n raste te jashtzakonshme te cilit duhen t jen si t till prerazi t prcaktuar n pjesn e posame te ligjit penal. Sipas kuptimit t dyt pr veprat prgatitore duhet t parashikohet dnimi si pr institut t prgjithshm dhe kshtu t mundsohet dhe t kufizohet dnimi n raste konkrete n pjesn e posame te ligjit penal. 2. Tentimi Tentimi apo vepr penale e pa kryer ekziston kur ka filluar kryerja e veprs penale e cila nuk ka sjell deri te paraqitja e t gjitha shenjave t veprs penale. Tentimi paraqet fazn e mundshme te veprs penale i cili kualifikohet si institut i prgjithshm i drejts penale. 1) pr tentim sht i nevojshm veprimi me paramendim. Kjo do t thot se nuk ka tentim nga pakujdesia si q tentimi nuk sht i mundur te veprat penale nga pakujdesia. 2) Pr t ekzistuar tentimi vepra duhet te filloj. Vepra ka filluar ather kur sht ndrmarr veprimi i kryerjes se nj apo m shum veprimtarie te cilat hyjn n prbrje t qenies s veprs penale. 3) Esencn e tentimit e bn mungesa e pasojs gjegjsisht q vepra e ndrmarr nuk sht e kryer, 2.1 Llojet e tentimit Ligjet i dallojn dy lloje t tentimit: i kryer dhe jo i kryer, deri sa sht i njohur ne teorin juridike dhe tentimi i kualifikuar. Tentimi i kryer ( delictum perfectum) t cilin disa autor e quajn si vepra t dshtuar penale, ekziston kur kryesi ka filluar dhe prfunduar veprn e kryerjes por pasoja nuk ka pasuar. Tentimi i pakryer ( delictum inperfectum) t cilin disa autor e quajn si tentim i thjesht, ( ekziston kur kryesi fillon veprn e kryerjes por nuk e prfundon. Tentimi i kualifikuar ekziston kur me veprimin ndrmarr, me te cilin sht dashur q t realizohet vepr e tentimit t cilin e ka shkaktuar qenia e veprs s tjetr penale. 3. Tentimi i paprshtatshm Tentimi i paprshtatshm ekziston kur deri te shfaqja e pasojs nuk ka ardhur pr shkak se jan mjetet e paprshtatshme me t cilat sht ndrmarr kryerja e veprs, ose sht objekti I paprshtatshm prandaj vepra penale nuk ka mundur fare te kryhet ( neni 21 LP) Pr shkak t ekzistimit t cilsive negative n an t mjeteve me t cilat vepra kryhet ose sendeve n te cilat kryhet, nuk ka mundsi objektive pr kryerjen e veprs. Por nuk ka tentim t paprshtatshm nse sht mjeti n rregull, e kryesi nuk ka ditur ta prdor, gjegjsisht t shfrytzoj at. 3.1 Llojet tentimit t paprshtatshm N teorin juridike dallohet: tentimi absolutisht i paprshtatshm dhe relativisht i paprshtatshm Tentimi absolutisht i paprshtatshm ekziston ather kur mjetet me t cilat sht tentuar t kryerja e veprs penale jan t tilla q vepra penale nuk ka mundur te realizohet me cilat do kushte ( vrasja e kufoms, ose ndrprerja e shtatznsis te gruaja e cila nuk sht shtatzne). Tentimi relativisht i paprshtatshm ekziston kur jan mjetet ose sendet me cilsit e veta zakonisht sipas rregulls t prshtatshme, t prdorshme pr kryerjen e veprs penale , por n rastin konkret nuk kan qen t prshtatshm pr shkak te disa rrethanave te cilat kan ndikuar n at moment. 3.2 Natyra juridike e tentimit t paprshtatshm N teori shqyrtohet shtja e justifikueshmeris s kufijve te dnimit pr tentim t paprshtatshm t veprs penale. Gjat prgjigjes n ket pyetje dallohen tri kuptime: objective , subjektive dhe objektivesubjektive. 4. Heqja dore me vullnet

Faqe 13 Prej 33

Heqja dor me vullnet te lir, ekziston ather kur kryesi ka tentuar kryerjen e veprs penale por ka hequr dor vullnetarisht nga kryerja e tij. ( neni 22. LP) Qe heqja dor ngatentativa e veprs penale te jet juridikisht relevante, jan te nevojshme te plotsohendy kushte : 1) heqja dor duhet t jet e vullnetshme dhe 2) heqja dor duhet me qen prfundimtare. Heqja dor sht e vullnetshme kur kryesi vet me vullnet t lir merr vendim pr ndrprerjen e veprs se filluar penale, pr mosndrmarrjen e veprs penale te ciln ka mundur t kryej, ose pr largimin e pasojave te veprs se kryer penale. Domethn nuk ka heqje dor me vullnet nse kryesi sht penguar nga rrethanat dhe pengesa te jashtme objektive, ose heq dor nga kryerja e mtutjeshme t veprimeve pr shkak t vshtrsive t cilat nuk mund ti mposht. BASHK-NDODHJA E VEPRAVE PENALE Kuptimi i bashk-ndodhjes Bashk-ndodhja e veprave penale ekziston kur nj person me nj ose m shum vepra realizon m shum vepra penale pr t cilat nuk i sht gjykuar dhe i gjykohet n nj proces, bie nj aktvendim dhe shqiptohet nj dnim kryesor (neni 71 l.p). Nga kjo del se pr ekzistimin e bashkndodhjes sht i nevojshm plotsimi i kushteve si vijon: 1) Dy ose m shum vepra penale, 2) vepra e kryer nga i njjti person dhe 3) q pr t gjitha vepra kryesi t gjykohet dhe ti shqiptohet nj aktgjykim. Llojet e bashkndodhjes Varsisht nga numri i veprimeve t ndrmarra, dallohen dy lloje t bashkndodhjes: Bashkndodhja ideale dhe reale. Bashk-ndodhja ideale ekziston kur kryesi me nj vepr realizon m shum vepra penale. Bashk-ndodhja e till mund t jet homogjene dhe heterogjene. Bashk-ndodhja ideale homogjene ekziston kur kryesi me nj vepr realizon m shum vepra penale t t njjtit lloj. Bashkndodhja heterogjene ideale ekziston kur me nj vepr shkaktohen m shum vepra penale t llojit t ndryshm. Bashk-ndodhja reale ekziston kur kryesi me m shum vepra shkakton m shum vepra penale me kusht q pr asnj vepr kryesit nuk i sht shqiptuar aktgjykimi i plot fuqishm. Edhe bashk-ndodhja reale mund t jet homogjene dhe heterogjene. Bashk-ndodhja reale homogjene ekziston kur kryesi me m shum vepra realizon m shum vepra penale te t njjtit lloj. Bashkndodhja heterogjene reale ekziston kur kryesi me m shum vepra kryen m shum vepra t ndryshme penale. Bashkndodhja provizore Bashkndodhja provizore ekziston kur kryesi me nj ose m shum vepra shkakton m shum pasoja gjat t cils jan t prfshira m shum pasoja me nj pasoj t prbashkt Llojet e bashkndodhjes provizore Dallohen bashkndodhjet ideale provizore dhe reale provizore. Bashkndodhja ideale provizore Bashk-ndodhja ideale provizore ekziston kur shkaktohet me nj vepr m shum pasoja gjat s cils nj pasoj prfshin t gjitha t tjerat kshtu q ekziston vetm nj vepr penale. Dallohen m shum lloje t bashkndodhjes ideale provizore: 1) specialiteti 2) subsidiaritet 3) konzumpcion dhe 4) alternativitet. Bashkndodhja provizore reale Bashkndodhje provizore reale ekziston kur jan kryer m shum vepra penale me m shum vepra , por te cilat jan mes veti ashtu te lidhura q t krijohet bindja q do vepr tjeter konsumon te drejten , ose madje q e drejta sht substanciale ndaj te tjetrit, pr kt shkak n te drejten penale konsiderohet q ekziston nj vepr penale. Bashkndodhja ilizore reale paraqitet ne dy forma: n form t 1) konzumcioni dhe 2) subsidiariteti Vepr e ndrlikuar penale Vepr e ndrlikuar penale prbehet prej dy ose m shum veprave penale t cilat jan t lidhura detyrimisht,me ligj mes veti, ku sht parapar dnimi m i rnd pr kryesin e tij. Nse ligjdhnsi nuk

Faqe 14 Prej 33

e kryen bashkimin e veprave te veanta penale n nj vepr, ather nuk ekziston vepr e ndrlikuar penale, por m shum vepra penale n bashkndodhje. Dallohen veprat e ndrlikuara penale te drejta dhe jo te drejta . Vepra penale e cila sht e drejt dhe e ndrlikuar prbehet nga dy ose m shum vepra te pavarura penale. Vepr e ndrlikuar dhe jo e drejt prbehet prej nj vepre penale , dhe prej veprimtaris tjeter kumulative, te prcaktuar me ligj, Vepr e zgjatur penale Vepr e zgjatur penale ekziston kur nj person me m shum vepra kryen m shum vepra t njjta ose t njjts gjini, n koh t caktuar, kshtu q e tra ndrlidhet njra n tjetrn dhe prben nj vepr te unifikuar penale. Si elemente te ndryshueshme n teori dhe praktik gjyqsore, konsiderohen : shfrytzimi i marrdhnieve te prhershme dhe te njjta , situatat ose rastet identike, mjetet ose vendet e njjta pr ndrmarrje t veprs, personat identik te dmtuar ,ose pasurit e atakuar. Vepra kolektive penale Format e veprs kolektive penale N teori dallohen tri forma te veprs kolektive penale dhe at: N form t zanatit, n form t profesionit dhe shprehis. Vepra kolektive penale e kryer n form t zanatit Vepra kolektive penale e kryer n form t zanatit ekziston kur kryesi e kryen nj ose m shum vepra penale t cilat jan te njjta ose t njjtit lloj, , gjat secils kryesi tregon gatishmrin q n ket mnyr ta realizon burimin e ardhurave dmth q t siguron dobi pasurore kundrligjore . Vepra penale kolektive e kryer n form t profesionit Vepra penale kolektive n form t profesionit ekziston kur kryesi kryen nj ose m shum vepra ose vepra t llojit t njjt, gjat secilit q nga fillimi tregon gatishmrin q t vazhdon me kryerjen e tyre, dhe at n form t kryerjes s puns, profesionit. Vepra kolektive penale nga shprehia Vepra kolektive penale nga shprehia ekziston kur kryesi kryen nj ose m shum vepra penale t njjta ose t llojit t njjt nga shprehia e cila sht krijuar te ai me kryerjen e m hershme t atyre veprave penale . Nocioni dhe elementet e prgjegjsis penale 1. Nocioni i prgjegjsis penale Pr zbatimin e dnimit dhe masave administrative (ose sanksioneve paralajmruese) sht e domosdoshme q prve ekzistimit t veprs penale t ekziston edhe prgjegjsia penale pr kryersin e veprs. Prgjegjsia penale paraqet nj grumbull kushtesh subjektive me t cilat prcaktohet gjendja psikike e kryesit t veprs dhe raporti i ti ndaj veprs penale. Ajo prcaktohet si grumbull I kushteve subjektive t cilat e karakterizojn kryersin e veprs penale si t aft mendor dhe fajtor. Sipas mendim objektivo-subjektiv prgjegjsisa penale prbhet nga 3 elemente:1) veprs penale (element objektiv), 2) aftsis mendore dhe 3) dhe fajsis 2. Elementet e prgjegjsis penale Kto elemente jan aftsia mendore dhe fajsia .Aftsia mendore prcakton ekzistimin e aftsive psikike te kryesi i veprs penale t cilat e bjn t aft ta kuptoj rndsin e veprave t tij dhe t udhheq me veprimet e veta. Fajsia prcakton ekzistimin e raportit t caktuar t kryesit ndaj veprs s tij si kryes i saj. Aftsia mendore dhe fajsia mund t maten sipas shkalles , d.m.th mund t ekzistoj shkall m e lart ose m e ult e aftsis mendore si dhe shkall m e lart ose m e ult e fajsis n varsi nga shkalla dhe intensitetit i paraqitjes s elementeve subjektive dhe psikike

Faqe 15 Prej 33

3. Aftsia mendore 3.1. Nocioni i aftsis mendore dhe aftsia e zvogluar mendore Aftsia mendore paraqet grumbull elementesh intelektuale t dshiruara t cilat e bjn njeriun t aft t mendoj, gjykoj dhe vendos pr veprimet e veta dhe q me ato veprime t udhheq. Aftsia prbehet nga dy grupe t aftsis: intelektuale dhe t dshiruar. Raporti n mes t aftsis mendore dhe fajsis Aftsia mendore sht baz pr fajsin, sepse fajsia nuk mund t ekzistoj pa aftsin mendore. Ky sht kuptimi klasik i raportit n mes t aftsis mendore dhe fajsis. Aftsia mendore si aftsi penale sht aftsi personale, sepse do individ duhet t jet i aft pr gjykim dhe vendim pr t qen prgjegjs pr kryerjen e nj vepre penale Metodat e prcaktimit t paaftsis mendore Pr prcaktimin e paaftsis mendore prdoren tri metoda: psikologjike, biologjike(etiologjike) dhe e przier (psikologjiko-biologjiko). Metoda psikologjike Sipas ksaj metode kryesi i veprs penale do t ishte mendrisht i paaft nse nuk do t mund t kuptoj rndsin e veprimit t vet dhe t udhheqjes me veprimet e ti, pa marr parasysh se cila gjendje jonormale e ka shkaktuar kt paaftsi . Metoda biologjike Me metod biologjike prcaktohet gjendja psikike anormale, por nuk prcaktohet ndikimi i ksaj gjendje n kryerjen e funksioneve psikike. Domethn, m kt metod prcaktohet shkaku i aftsis s zvogluar mendore, por jo edhe pasojat. rregullimet shpirtrore Me rregullimet shpirtror nnkuptojm gjendjen e cila sht paraqit si dmtim i procesit psikik, deri te dmtimi e zhvillimit normal t procesit psikik te kryesit te veprs penale, kshtu q ai pr kt shkak nuk sht n mundsi t gjykoj dhe t vendos drejt. rregullimet shpirtrore mund t jen te trashguara, te lindura dhe te fituara gjat kohs. Shkaktart e rregullimet shpirtrore mund t jen organike dhe t natyrs psikologjiko-sociale. Si shkaktar t natyrs organike m s shpeshti paraqiten: trashgimia, lndimet, smundjet dhe autoindoksicioni i frytit; Si shkaktar t natyrs psikologjike-sociale m s shpeshti paraqitet tronditja shpirtrore e cila paraqitet pr shkak t konfliktit n mjedisin social, pr shkak t ngjarjeve jetsore t papritura t cilat kan karakter t drams, stresit, tragjedis dhe t ngjashme. Kodi i prkohshm penal i Kosovs thekson 3 forma t rregullimit shpirtror :1). Smundjet shpirtrore (t prkohshme); 2). rregullimet shpirtrore dhe 3). pengesat n zhvillimin shpirtrore. Mundsia e gjykimit dhe marrjes se vendimit Kur vrtetohet se nj person ka t meta shpirtror, nuk do te thot q ai person n t njjtn koh sht dhe i paaft mendrisht. rregullimi psikik nuk shpije automatikisht deri te paaftsia psikike. Pr t qen ky individ i paaft mendrisht, sht i domosdoshm konstatimi q ai pr shak t rregullimit psikik nuk ka mundur t gjykoj ose te vendos. Mundsia e marrjes s vendimit paraqet aftsin e personit te udhheq me veprimet e veta sipas mendjes. Kjo do thot q mundsia e marrjes s vendimit sht e lidhur me mundsin e gjykimit. Nga kjo del se mundsia e marrjes s vendimit nuk do t testohet nse vrtetohet q personi i rregulluar shpirtrisht sht i aft pr gjykim

Faqe 16 Prej 33

Aftsia e zvogluar mendore Aftsia e zvogluar mendore sht aftsi e zvogluar mendore t kryesit I veprs penale pr gjykim ose vendosje te veprimeve te veta pr shkak t ekzistimit t gjendjes t rregulluar shpirtrore: rregullime shpirtrore t prhershme ose t prkohshme, rregullime shpirtrore ose pengesa n zhvillimin shpirtror. Si shkaktar te aftsis se zvogluar mendore paraqiten:psikopatia, alkoolizmi, narkomania, neuroza, rregullim n dshira , ndjenjat, instinkti (posarisht seksual) afekte si dhe disa gjendje fiziologjike si jan: seniliteti (pleqria), psikoza e burgosjes,shtatznia, lindja, klimakteriumi ( mosha kritike) dhe t ngjashme. Ekzistimi i aftsis se zvogluar mendore para kryerjes ose pas kryerjes se veprs penale irelevante prjashton prgjegjsin penale ( dhe dnimin pr kryesin e veprs), sepse aftsia e zvogluar mendore nuk sht baz pr prjashtimin e prgjegjses penale, por vetm baz pr dnim m te leht. Kryerja e veprs penale ne gjendje te dehur ( Actiones liberae in causa) Kryesi nuk sht prgjegjs penal nse ne kohen e ndrmarrjes se veprimit dhe kryerjes se veprs penale ka qen i paaft mendrisht. Nga kjo rregull ekziston prjashtimi, kurr kryesi vet sillet ne gjendje te paaftsis mendore dhe kryen veprn penale. N ket rast, kryesi prgjigjt penalisht, ndonse veprn e ka kryer ne gjendje te paaftsis mendore me kusht se vet sht sjell ne at gjendje gjat prdorimit te alkoolit, te opiumit te drogave ose ne ndonj menyr tjetr, Shprehja actiones liberae in causa parqet veprim te lir pr te marr vendim, por jo edhe pr te kryer vepr. Prgjegjsia penale ekziston ather kur te kryersi ekziston qllimi dhe pakujdesia n raport me pasojn e shkaktuar n gjendje te dehur. Sipas ksaj q u cek m lart nuk ekziston fajsia n raport me veprn penale si te actiones liberae in causa, por vetm n raport me shkaktimin dehjes d.m.th paaftsis mendore t prkohshme.

Fajsia
1. Nocioni i fajsis Fajsia sht raport psikik i kryesit te veprs ndaj veprs s kryer. Ky raport psikik shpre vetdijen pr veprimin, pasojn, marrdhnien reciproke n mes veprimit dhe pasojs se paraqitur pr t gjitha rrethanat e veprs penale t kryer n ekzistimin dshirs ose ne pajtimin me pasojn e shkaktuar. Fjala fajsi prcakton t kundrtn e pafajsis. Fajsia sht supozim i domosdoshm pr ekzistimin e prgjithsis penale dhe dnimit. Fajsia t kryesi i veprs penale ekziston ather kur personi sht i aft mendrisht. Pa aftsi mendore nuk ka fajsi.Aftsia mendore si baz e fajsis paraqitet ather kur kryesi sht i aft t ket raport t caktuar ndaj veprs s vet, por a ka qen fajtor, duhet t caktohet n do rast konkret nga ana e gjyqit. Teorit e fajsis Ekzistojn m shum teori lidhur me prcaktimin e fajsis: psikologjike, normative, dhe e przier psikologjiko-normative. Sipas teoris psikologjike fajsia sht raport psikik i kryesit t veprs ndaj veprs s tij si veprim ndaj bots se jashtme Sipas teoris normative fajsia paraqet dnimin t cilin gjyqi n emr t shoqris i ja shqipton kryesit t veprs penale pr veprn e ndaluar penale. Sipas teoris psikologjiko-normative, fajsia sht kategori psikologjike dhe normative. Format e pafajsis 1. Dashja Dashja (dollus) sht kryerja e veprs penale me vetdije dhe dshir. tij. Pr vepr penale t kryer me dashje personi gjithher prgjigjet dhe dnohet. N teorin e s drejts kemi shum kuptime lidhur me nocionin dhe prmbajtjen e dashjes. Kemi kto teori: Teoria e vetdijes, teoria e dshirs dhe teoria e kompromisit. Sipas teoris s vetdijes (teoria e paraqitjes ose teoria intelektuale) dashja ekziston ather kur kryesi sht i vetdijshm q me veprim t vetin do te shkaktoj pasojn. Dashja paraqet vetdije prkatsisht dijen , shfaqjen e tipareve t veprs penale, d.m.th vetdijen pr veprimin,-

Faqe 17 Prej 33

Sipas teoris s dshirs (teoris voluntaristike) dashja ekziston ather kur kryesi e ka dshiruar paraqitjen e pasojave t parapara. Dashja, do te thot dshir pr paraqitjen e pasojave t parapara. Teoria e kompromisit i ka ruajtur konceptet themelore t dy kuptimeve t cekura m lart, por e ka prjashtuar miratimin e tyre. Sipas ksaj teorie dashja ekziston ather kurr ekzistojn vetdija dhe dshira. Vetdija paraqitet me dije, paraqet rrethan te vrteta (tiparet), t veprs penale, e dshira pajtimin e veprs se kryer, d.m.th pajtimi me paraqitjen e saj. Nse mungon njri nga kto elemente ather nuk ekziston as dashja. 1.1. Dashja direkte (dollus direktus) Dashja direkte ekziston ather kur kryesi sht i vetdijshm pr veprn e kryer dhe e ka dshiruar kryerjen e asaj vepre. Pr t ekzistuar dashja direkte te kryesi duhet te ekzistoj vetdija pr veprn e kryer, d.m.th t ekzistoj elementi intelektual dhe voluntaristik n raport me veprn e kryer. 1) Vetdija pr veprn e kryer d.m.th q kryesi ka dijeni, prkatsisht paraqitje pr veprn dhe pasojn, lidhjen reciproke ndrmjet tyre, objektet si dhe rrethanat t cilat paraqesin vendi, koha, mnyra dhe mjetet e kryerjes s veprs penale. 2) Dshira pr kryerjen e veprs ekziston ather kur kryersi ka dshiruar paraqitjen e pasojave t parapa t veprs, prkatsisht kur kryersi e ka ndrmarr kryerjen e veprs 1.2 Dashja eventuale (dollus eventualis) Dashja eventuale ekziston ather kur kryesi ka qen i vetdijshm q pr shak t kryerjes s veprs s tij, prkatsisht moskryerjes mund t paraqitet pasoja e ndaluar, dhe kshtu sht pajtuar me paraqitjen e veprs. Pr dallim nga dashja direkte kto elemente te vetdijes dhe dshirs jan t paraqitura m pak. Kjo form e dashjes prbhet nga dy elemente: vetdija pr mundsin e paraqitjes s pasojs dhe pajtimi me pasojn. Pajtimi do te thot pajtimi i kryesit me pasojat e mundshme t paraqitura t cilat nuk dshirohen ne menyr direkte. Sipas ksaj, pajtimi do te thot pranim i rrezikut, pajtim me paraqitjen e pasojs s padshiruar. 1.3. Format e veanta t dashjes Dollus antecedent dhe dolus subsenques (consequent ) Dollus antecedents (dashja paraprake) i paraprin ndrmarrjes s veprave t kryera. Dollus supcenues (dashja e ndrkohshme ) paraqitet pas kryerjes s veprs penale dhe nuk ka ndikim n shkalln e prgjithsis penale e cila prcaktohet sipas kohs s kryerjes s veprimit. Dolus repentinus i dollus praemeditatus Dolus repentinus sht dashje e nderkohshme e cila paraqitet pa mendim paraprak pr veprn penale. Kjo sht dashje n afekt. Dollus repentinus ose paramendimi ekziston te rastet kur vendimi sht marr me paramendim Dolus determinatus i dolus indeterminatus Dolus determinatus sht dashje e caktuar e cila ekziston kurr kryesi e ka realizuar pasojn te ciln dhe e ka parapar. Ajo i prgjigjet nocionit dhe prmbajtjes se dashjes direkte. Dolus indeterminatus sht dashje e paprcaktuar e cila ekziston ather kurr kryesi e ka parapar pasojn, por vetm ne kornizat e prgjithshme. Dolus indeterminatus mund te paraqitet ne dy forma si: dolus alternativus dhe dolus eventualis. Dolus generalis dhe dolus specialis Dolus generalis ekziston ather kur kryesi gabimisht beson qe me vepr te kryer ka shkaktuar pasojn te ciln e ka dshiruar, dhe ndrmerr veprim tjetr ndaj objektit te njjt, por ne drejtim tjetr. Tjetri dolus specialis prmban nocionin e prgjithshm te dashjes.

2. Pakujdesia
Faqe 18 Prej 33

Pakujdesia (culpa) sht form e dyt e fajsis, dhe paraqet raport psikik ndaj veprs e paraqitur dhe pasojs se shkaktuar e cila nuk sht e dshiruar. Kjo sht kryerja e veprs penale pa dashje. Pakujdesia ne teorin bashkkohore (posarisht at gjermane) sht prshkruar si element qensor i veprs penale. Pr dallim nga dashja pakujdesia nuk nnkupton do her prgjegjsin dhe cenimin. Prgjegjsia dhe dnimi pr veprat e kryera nga pakujdesia ekzistojn vetm ather kurr ligji e shqipton at. Lidhur me nocionin, prmbajtjen e dashjes ekzistojn m shum teori: teoria e vetdijes, teoria e dshirs dhe teoria normative. Sipas teoris se vetdijes( teoria intelektuale) pakujdesia sht munges e vetdijes ne raport me pasojn. Sipas teoris se dshirs ( teoria voluntaristike) pakujdesia paraqitet si mosekzistim i vetdijes ne raport me pasojn, pr shkak te prpjekjes se pamjaftueshme te kryesit ta aktivizoj fuqin e vet te gjykimit dhe vlersimit te mundsis kauzole te shkaktuar si pasoj. Sipas teoris normative pakujdesia sht munges e kujdesit te duhur. Pakujdesia si dhe fajsia ekzistojn ather kur prcaktohet se kryesi gjat ndrmarrjes se veprimit nuk ka treguar at kujdes t cilin e krkon rendi juridik, te ciln ai ka mundur ta tregoj duke i pasur parasysh rrethanat e rastit si dhe aftsit e veta personale. Nga kto nene ligjore del q ekzistojn dy lloje t pakujdesis: pakujdesia e vetdijshme dhe pavetdijshme. Teoria juridike e pranon dhe pakujdesin profesionale. 2.1. Pakujdesia e vetdijshme (lluxuria) Pakujdesia e vetdijshme ekziston ne ato raste kur kryesi ka qen i vetdijshm q pasoja e ndaluar mund t paraqitet, por ka besuar q ajo nuk do t paraqitet ose q mund t mnjanohet. Kt pakujdesje e prbjn dy elemente: vetdija pr mundsin e paraqitjes s pasojs, dhe bindja q ajo nuk do t paraqitet ose q paraqitjen e saj kryesi mund ta parandaloj. Pakujdesia e vetdijshme mund t paraqitet n dy forma: n form te vetbesimit dhe besimit. 2.2. Pa kujdesia e pavetdijshme (negligentia) Pakujdesia e pavetdijshme (negligentia) paraqitet ather kur kryersi nuk ka qen I vetdijshm pr mundsin e paraqitjes s pasojs s ndaluar, edhe pse sipas rrethanave dhe aftsive t veta personale ka mundur t jet i vetdijshm me mundsin e paraqitjes se pasojave. Nse vrtetohet q ne rrethana ekzistuese do njeri mesatar ka mundur ta parasheh mundsit e paraqitjes s pasojs, ather kryersi, nse posedon aftsin mesatare do t prgjigjet pr veprn e kryer nga pakujdesia e pavetdijshme. Pakujdesija profesionale Pakujdesija profesionale sht form e pakujdesit t cilin e pranon teoria juridike. Kjo sht pakujdesi i personit i cili n profesionin e tij sht i detyruar t jet m i kujdesshm se sa personat e tjer kur ndrmerr veprime n lmin e profesionit t tij. Prgjegjsia pr veprat e kryera nga pakujdesia Pr veprn e kryer nga pakujdesia prgjigjemi vetm ather kur ligji e parashe kt. Pasi q pakujdesia sht form m e leht e fajsis dhe dashjes, kshtu q n rastet kur sht parapar prgjegjsia pr vepr t kryer nga pakujdesia, ajo m leht dnohet, prkitazi me veprn e cila sht e kryer me dashje. Rasti (casus) Rasti (casus) paraqitet ather kur nj person e shkakton pasojn e ndaluar t ciln sipas rrethanave objektive nuk ka qen i detyruar ta parasheh, e sipas aftsive personale nuk ka mundur ta parasheh.

1. Nocioni dhe llojet e kualifikuara t veprave penale

Faqe 19 Prej 33

Kualifikimi i veprave penale ekziston ather kur me ndrmarrjen e veprs kryesi dshiron t realizoj nj pasoj, por n realitet paraqitet pasoja tjetr, pasoja m e rnd nga ajo t ciln aj e ka dshiruar ta shkaktoj, ose kur kryesi kryen veprn penale n kushte dhe n rrethana t cilat e krijojn si m t rnd se sa q sht n kto kushte dhe rrethana. 2. Vepra penale e kualifikuar si pasoj e rnd Pr ekzistimin e veprs penale t kualifikuar si pasoj m e rnd sht e domosdoshme prmbushja e ktyre kushteve:1). ndrmarrja e veprs kryesore si kryerje e forms kryesore te veprs penale nga pakujdesia dhe me dashje, 2). paraqitja e pasojs m t rnd nga ajo e cila zakonisht paraqitet dhe 3). ekzistimi i lidhjes reciproke ndrmjet ndrmarrjes se veprs s kryer dhe pasojs e cila paraqitet 4). n raport me pasojn m t rnd kryesi duhet t sillet me dashje ose pakujdesi si form e fajsis 5). Dnimi i parapar m i rnd n ligj pr pasoj m t rnd Kriteret t cilat e prjashtojn ekzistimin e fajsis 1. Mendimet e prgjithshme Fajsia paraqet prgjegjsin penale, kshtu q rrethanat t cilat prjashtojn ekzistimin e fajsis n t njjtn koh prjashtojn ekzistimin e prgjegjsis penale. Ato rrethana jan:1). detyrimi, dhuna dhe krcnimi; 2). lajthitja e vrtet dhe 3) lajthitja juridike 2. Detyrimi, dhuna dhe krcnimi Detyrimi Detyrimi fizik sht a i detyrim me t cilin veprohet n njeriut duke e detyruar t kryen veprn penale. Detyrimi psikik sht ai detyrim me t cilin ndikohet n vullnetit dhe ndjenjat e njeriut n ndikim t cilit ai kryen veprn penale. Dhuna Dhuna sht prdorimi i fuqis fizike nga ana e nj personi ndaj personit tjetr me synim q ky person t detyrohet t kryen ose mos kryen nj vepr e cila qon deri te shkaktimi i pasojs t ndaluar prkatsisht, deri te kryerja e veprs penale. Dhuna me te cilen ndikohemi mund t jet energji trupore ose mekanike, por edhe ndonj lloj tjetr t energjis(e nxehtsis, rrezatuese) Dhuna mund te jet: absolute dhe relative ose kompulzitive Dhuna apsolute (vis absoluta) paraqitet ather kur presioni sht asi lloji sa qe e pamundson personin ta kryen aktin t cilin e dshiron, kshtu q me veprim (ose mosveprim) e lvizjes trupore nuk mund t konsiderohet si akt i ti por akt i tjetr kujt. Personi ndaj t cilit kryhet dhuna absolute konsiderohet si mjet pr kryerjen e veprs penale e cila nuk sht e tij por e personit cili e prdor kt dhun. Dhuna relative ose kompluzive(- kompulsiva) ekziston ather kur personi ka aftsi t vendos, por vendimi i tij ne ndrmarrjen e veprimit penal ka qen i detyrueshm. Krcnimi Krcnimi sht e keqe e nj personi q ndikon n dshirn e tij, kshtu q aj bjer vendim t ndrmerr, prkatsisht t mos ndrmerr veprim t caktuar dhe me kt shkakton pasojn e ndaluar. Pr t ekzistuar krcnimi duhet q ai q krcnon t jet ai i cili edhe do t bj te keqen . Krcnimi mund t kryhet n mnyr gojore t shkruar dhe si veprim konkludent . Pr t qen I vrtet krcnimi ne prgjegjsin penal duhet t jet: serioz, i mundshme, i tashm dhe e pamnjanueshm. 3. Lajthimi e vrtet Lajthimi (error) sht paraqitja e gabuar e ndonj rrethan. Lajthitja mund t ekzistoj n raport me rrethana t vrteta ose juridike, dhe pr kt shkak dallohet lajthitja e vrtet dhe juridike. Lajthitja e vrtet (error facti) sht lajthitje n vshtrim te ndonj rrethane t vrtet t veprs penale. Lajthitja e vrtet mund t paraqitet n dy kuptime:t ngusht dhe t gjer. Sipas nenit 18 t KP t Kosovs personi nuk sht penalisht prgjegjs nse n kohn e kryerjes t veprs penale nuk ka qen i vetdijshm. Pr tu prcaktuar se a ka qen kryersi I veprs n lajthitje
Faqe 20 Prej 33

nga pakujdesia ose jo, sht e domosdoshme t prcaktohet se a ka qen lajthitja e mnjanueshme a e pa mnjanueshm. Raste t veanta t lajthitjes s vrtet jan t njohura n teorin juridike kto jan lajthitja pr sendet, lajthitja pr personin dhe lajthitja pr shkaktueshmri(aberatia ictus ose goditje e gabuar). 4. Lajthimi juridik (6 situatat e lajthitjeve juridike) Lajthimi juridik sht lajthimi q ka t bj me ndalimin e veprs. Ndalimi e veprs do t thot se ajo sht e ndaluar me normat e t drejts pozitive. Ndalimi e veprs ka karakter t gjer q nga prcaktimi i veprs n Ligjin penal. Lajthimi juridik ekziston n disa raste: 1) kur kryesi nuk sht i vetdijshm se veprn t ciln e ka kryer me ligj sht e prcaktuar si vepr penale (p.sh. kryesi nuk e di se shqiptimi I dnimit i cili i sht shqiptuar me vendim gjyqsor prmbarues sht prcaktuar si vepr penale), 2) kur kryesi nuk sht i vetdijshm se veprn t ciln e ka kryer sht e kundrligjshme P.sh. msuesi e mbyll nxnsin, apo kur prindi e dnon fizikisht fmijn e vet pr shkak t suksesit t dobt n shkoll duke konsideruar se kjo sht e lejueshme si mas disiplinore e prindrit), 3) kur kryesi gabimisht konsideron se ndonj rrethan e cila nuk ka elemente t veprs penale, e prjashton veprimin e kundrligjshm mbikqyrs), 4) kur merret me prodhimin apo qarkullimin e mallit, qarkullimi ose prodhimi i t cilit jan t ndaluar apo t prkufizuar), 5) kur kryesi i veprs mendon gabimisht se ndonj rrethan ekzistuese e cila ka tipare t veprs penale e cila sht e lejuar pr shkak t rndsis s vogl t veprs (p.sh. kur kryesi prvetson dika nga pajisja e cila i sht dhn pr kryerjen e puns) dhe 6) kur kryesi gabimisht supozon ndonj rrethan reale q mund t llogaritet si dukuri t ciln ligji e prdor me rastin e prcaktimit t veprs penale. Legjislacioni bashkkohor miraton botkuptimin e przier sipas t cilit lajthimi juridik nuk e prjashton fajsin, mirpo mund t shrbej si baz pr dnim m t but, po edhe pr lirim nga dnimi. Ekzistojn dy lloje t lajthimit juridik: i evitueshm dhe i pa evitueshm . Lajthimi juridik i evitueshm ekziston ather kryesi ka qen i detyruar ta dij se vepra t ciln dshiron ta kryej sht e ndaluar. Lajthimi i paevitueshm juridik ekziston kur kryesi i veprs nuk ka qen e mundur q ta dij se vepra t ciln e ka kryer ka qen e ndaluar me norma t caktuara juridike. BASHKKRYERJA 1. Nocioni i bashkkryerjes dhe kushtet pr ekzistimin e saj Bashkkryerja ekziston kur n shkaktimin e pasojave t veprs penale marrin pjes shum persona. Personat t cilt kan marr pjes n kryerjen e veprs penale, quhen bashkkryers. Prandaj,me bashkkryerje nnkuptohet pjesmarrja e disa personave n kryerjen e nj vepre penale, ndrsa me bashkpjesmarrje nnkuptohet do person i cili me veprimin e tij ka marr pjes n kryerjen e veprs. Pr ekzistimin e bashkkryerjes prve pjesmarrjes t disa personave n kryerjen e veprs penale, sht e nevojshme q t plotsohen edhe dy kushte tjera, e kto jan lidhja objektive dhe subjektive. Lidhja objektive do t thot q do pjesmarrs ndrmerr ndonj veprim me t cilin I kontribuon kryerjes s veprs penale. Lidhja subjektive do t thot se te t gjith pjesmarrsit ekziston vetdija pr veprimin e prbashkt t drejtuar pr kryerjen e veprs s caktuar penale. 2. Format e bashkkryerjes Ekzistojn katr lloje t bashkfajsis: bashkkryerja, shtytja, ofrimi i ndihms dhe bashkimi kriminel. Teoria juridike e dallon bashkkryerjen n kuptim t ngusht dhe bashkkryerjen n kuptim t gjer. Bashkkryerja n kuptim t ngusht bhet me nxitjen dhe ofrimin e ndihms, ndrsa n bashkkryerjen n kuptim t gjer prve formave t theksuara bjn pjes bashkkryersit dhe bashkimi kriminel. 3. Natyra juridike e bashkkryerjes Pr natyrn juridike t bashkkryerjes e cila prbn bazn pr prcaktimin e prgjegjsis penale t bashkkryersve, n teorin juridike ekzistojn dy botkuptime. Kto jan teoria e aksesorit dhe teoria
Faqe 21 Prej 33

pr natyrn e pavarur t bashkkryersve. Teoria akcesore, e varur apo monistike pr natyrn juridike t bashkkryersve konsideron se vepra penale sht rezultat i veprimit t t gjith bashkkryersve, prkatsisht e veprimit t tyre t prbashkt. Pasojn e veprs penale sht e vrtet se e shkakton kryersi, por krahas bashkveprimit edhe t pjesmarrsve tjer. N qoft se nuk ka kryers, ose n qoft se kryersi nuk sht orvatur q ta kryej veprn penale, ather nuk ka as bashkkryers. Ka shum botkuptimi, e kto jan aksesori minimal, aksesori i limituar, aksesori ekstrem dhe aksesori hiperekstrem. Teoria pr natyrn e pavarur t bashkkryersve, monistike ose teoria parimore konsideron se t gjith pjesmarrsit krijojn n mnyr t barabart kushte pr kryerjen e veprs penale. Me fjal t tjera niset nga presupozimi se veprimet e t gjith pjesmarrsve jan t nj rndsie t barabart pr shkaktimin e pasojave, kshtu q bashkpjesmarrja sht e natyrs s pavarur. 4. Prgjegjsia penale e bashkkryersve Prgjegjsia penale e bashkkryersve bazohet n aftsin mendore dhe fajsin e kryersit t veprs. Prgjegjsia e bashkkryersve, posarisht e nxitsve dhe ndihmtarve bazohet n dy parime: 1) q gjith secili prgjigjet n kufijt e dashjes s tij dhe mbi kt nuk mund t kalohet dhe 2) gjith secili prgjigjet deri n kufijt e kryerjes nga ana e kryersit, mirpo jo edhe mbi kt. Prgjegjsia e bashkkryersve n kufinjt e dashjes s tyre Bashkkryersit prgjigjen penalisht vetm pr bashkveprim t paramenduar n kryerjen e veprs penale. Prgjegjsia e tyre ekziston vetm n kufijt e dashjes s tyre. 5. Kryerja dhe bashkkryerja 5.1 Kryerja Kjo sht forma themelore e pjesmarrjes s ndonj personi n kryerjen e pasojs penalo-juridike. Kryerja ekziston ather kur vetm nj njeri e kryen veprn penale. Veprimi i kryersit mund t kryhet me lvizje trupore (me kryerjen ose moskryerjen ) drejtprsdrejti apo trthorazi, ka do t thot me vnien n lvizje t do lloji t energjis, me prdorimin e fuqis s kafshve, por edhe me prdorimin e ndonj personi tjetr. Ekzistojn dy lloje t kryerjes: n kuptimin e ngusht dhe t gjer. Kryerja n kuptimin e ngusht ekziston vetm ather kur nj person ndrmerr ato veprime t cilat ligji I prcakton si veprim i kryerjes s veprs penale. Kryerja n kuptimin e gjer e mohon bashkkryerjen, me qen se i prfshin t gjith personat t cilt n fardo mnyre marrin pjes n kryerjen e nj vepre. 5. 2 Kryerja e trthort Kur nj person e shfrytzon n person tjetr pr kryerjen e veprs penale ather ekziston kryerja e trthort apo indirekte. Personi i cili me aktin e drejtprdrejt fizik kryen vepr penale sht pikrisht vetm mjet, apo instrument n duart e kryersit t trthort. Kryersi i trthort apo indirekt pr shembull e shfrytzon mosdijen, lajthimin, papjekurin, papjekurin mendore apo ndonj t met tjetr t nj personi, kshtu q e nxit q ai t kryej veprimin dhe t shkaktoj pasojn e veprs penale t ciln nuk e dshiron. Prandaj, kryersi i trthort sht ai person i cili pr kryerjen e veprs penale prdor personin tjetr si arm t veten, por me kusht q ta kryej veprn penale si t veten e jo si vepr t huaj. 5.3 Bashkkryerja Pr ekzistimin e bashkkryersve (bashkveprueseve) prve disa personave, sht e nevojshme q t ekzistoj lidhja objektive dhe subjektive ndrmjet tyre n kryerjen e veprs n mnyr q ajo t jet akt i prbashkt. Lidhja objektive do t thot kur do bashkkryers ( bashkveprues) ndrmerr ndonj veprim me t cilin kryhet vepra penale. Pa ndrmarrjen e veprimit nuk ka bashkkryers, pra as bashkveprues, meq me kt nnkuptohet krijimi i veprimeve t t gjith pjesmarrsve. Lidhja subjektive prbhet nga ekzistimi i vetdijes i t gjith kryersve q n mnyr t prbashkt e zbatojn veprimin e kryerjes. N qoft se nuk ka vetdije t till ather nuk ka as bashkkryerje,
Faqe 22 Prej 33

por do person paraqitet si kryers i pavarur i veprs penale. 5.4 Nocioni dhe llojet e bashkkryerjeve sipas s drejts son penale Sipas nenit 23 t Kodit Penal t Kosovs bashkkryerja ekziston kur dy apo m shum persona s bashku kryejn veprn penale, duke marr pjes n kryerjen e veprs penale, ose thellsisht duke i kontribuar kryerjes s saj n ndonj mnyr tjetr. Teoria juridike dallon disa lloje t bashkkryerjes, e kto jan: e dukshme, sukcesive dhe bashkkryerja e domosdoshme. E dukshme, jo drejtprdrejt ose bashkkryerja paralele ekziston kur disa persona marrin pjes n kryerjen e veprs penale, por pa vendim pr ndrmarrjen e prbashkt t veprimeve, kshtu q do njri paraqitet si kryers i pavarur. Ekziston bashkkryerja sukcesive apo bashkkryerja e ndrkohshme kur n kryerjen e veprs penale marrin pjes disa persona t cilt ndrrohen koh pas kohe n kryerjen e veprimit, prkatsisht kur sht fjala pr kryerjen e veprs n etapa apo me ndrrime 5.5 Bashkkryerja e domosdoshme Ekzistojn vepra t konsiderueshme penale t cilat nuk mund t kryhen vetm nga ana e nj personi, por sht e nevojshme q n kryerjen e tyre t marrin pjes dy apo m shum persona. Ather ekziston bashkkryerja e domosdoshme. Prgjegjsia e bashkkryersve Prgjegjsia penale e bashkkryersit sht e pavarur. Prgjegjsia e nj bashkkryersi nuk sht e varur nga prgjegjsia e bashkkryersve tjer. Te t gjith bashkkryersit nuk duhet t ekzistoj e njjta form e fajsis, ka do t thot se n kryerjen e veprs s njjt penale disa nga bashkkryersit veprojn me paramendim, ndrsa t tjert nga pakujdesia. 6. Shtytja Shtytja sht nxitja e paramenduar e personit tjetr pr kryerjen e veprs s caktuar Penale. Veprimi i shtytjes prbhet n ndrmarrjen e veprimit me t cilin ndikohet n vullnetin e personit tjetr me qllim q ai t vendosi pr kryerjen e veprs penale. Veprimet me t cilat kryhet shtytja mund t jen t ndryshme. Kshtu q shtytja mund t kryhet: me prfolje, me paraqitjen e dobis, dhnien e dhuratave dhe t premtimeve, keqprdorimin pozits apo raportit t posam ndaj personit i cili shtytet, etj. Shtytja sht veprim aktiv, kshtu q mund t kryhet vetm me kryerjen e saj. Ajo mund t kryhet me fjal (me shkrim apo me goj), me gjeste, me shenja, me mimik dhe me veprime konkluduese. M n fund, pr ekzistimin e shtytjes sht e nevojshme q shtytja e ndonj personi pr kryerjen e ndonj vepre t caktuar penale t kryhet me paramendim. Kjo do t thot se shtytja e pakujdesshme, e cila mund t ekzistoj n praktik, nuk i nnshtrohet prgjegjsis penale. Llojet e shtytjeve Shtytja mund t jet jo e drejtprdrejt dhe e drejtprdrejt. Shtytje e drejtperdrejt eshte kur shtytsi personalisht e shtyn dike per te ndermar ndonje akt apo te mos e ndermerr at akt , ndersa jo te drejtperdrejt kur shtysi e shtyn dike tjeter qe aje ta shtyn personin e tret qe ta kryj vepren Prgjegjsia dhe dnimi i shtytsve Shtytsi prgjigjet penalisht vetm pr shtytjen e paramenduar, nxitjen e personit tjetr pr kryerjen e veprs penale. Paramendimi te shtytsi duhet t prmbaj vetdijen pr nxitjen e personit tjetr q ai t merr vendim pr kryerjen e veprs s caktuar penale. Me fjal t tjera, shtytsi dnohet pr vepr penale me dnim i i cili sht parapar pr kryersin. Shtytsi mundet edhe t lirohet nga dnimi n rastin kur vullnetarisht e pengon kryerjen e veprs penale. Shtytja nga pakujdesia e cila praktikisht sht e mundshme nuk sht e dnueshme. Shtytja e pasuksesshme Ajo ekziston n tri raste: 1) Kur shtytsi me shtytjet e tija nuk ka sukses q t krijoj, prkatsisht t prforcoj vendimin e t shtyturit, 2) Kur shtytsi ka sukses q t krijoj ose t prforcoj vendimin te
Faqe 23 Prej 33

personi i shtytur, por ky pr fardo arsye qoft nuk i qaset kryerjes s veprs penale, dhe 3) kur shtytsi krijon ose e prforcon vendimin te personi I shtytur, mirpo ky me veprimin e vet kryen ndonj vepr tjetr penale pavarsisht nga veprimet e shtytura. 7. Ndihma Ndihma sht ndrmarrja e veprimit me paramendim me t cilin i kontribuohet kryersit q t kryej veprn e caktuar penale ( neni 25. i K.P. t Kosovs).Veprimi i ndihms prbhet dhe ka t bj me ndrmarrjen e veprimeve t atilla me t cilat nuk realizohet kryerja e veprimit, por I kontribuohet kryerjes s saj. Nga ana tjetr, ndihma mund t ekzistoj para kryerjes dhe gjat kryerjes s veprs penale, por jo edhe pas kryerjes s saj. Prjashtimisht, ndihma mund t ekzistoj edhe pas ndrmarrjes s veprimit t kryerjes, por para se t shkaktohet pasoja e veprs. Kjo sht e ashtuquajtura mesndihma. Ndihma e cila ofrohet pas kryerjes s veprs penale ka karakter t veprs penale t pavarur. Ligjet penale n paragrafin 2 kan caktuar se si ndihm posarisht konsiderohen kto veprime: 1) dhnia e kshillave apo e udhzimeve se si t kryhet vepra penale; 2) vnia n dispozicion e mjeteve kryersit pr kryerjen e veprs penale; 3) mnjanimi i pengesave pr kryerjen e veprs penale; 4) premtimi i premtuar m par pr fshehjen e veprs penale etj. Llojet e ndihms Duke pasur parasysh karakterin e veprimtaris, ndihma mund t jet fizike dhe psikike. Ndihma fizike ekziston ather kur ndrmerren veprime fizike, t karakterit material me t cilat I kontribuohet kryerjes s veprs penale (sigurimi i mjeteve pr kryerjen e veprs penale, mnjanimin e pengesave, vzhgimin e objektit. Ndihma psikike ekziston ather kur ndrmerren veprime t natyrs psikologjike (dhnia e kshillave dhe udhzimeve pr kryerjen e veprs penale, inkurajimi i kryersit q t qndroj n kryerjen e veprs, dhnia e premtimeve lidhur me fshehjen e gjurmve t kryerjes s veprs ose e lndve t siguruara t veprs penale). Sipas mnyrs s ofrimit t ndihms, ndihma mund t jet e drejtprdrejt apo indirekte. Ndihma e drejtprdrejt ekziston ather kur ndihmsi vet ndrmerr veprime me t cilat i mundson, ia lehtson ose i kontribuon kryersit n kryerjen e veprs penale. Ndihma indirekte megjithat, ekziston ather kur ndihmsi i ofron ndihm kryersit t veprs perms personit tjetr, prkatsisht ndihmsit indirekt. Prgjegjsia penale dhe dnimi i ndihmsit Prgjegjsia penale e ndihmsit n baz t nenit 25 t Kodit Penal t Kosovs ekziston vetm ather kur ai vepron me paramendim. Ndihma nga pakujdesia nuk paraqet ofrim ndihme n vshtrim t prgjegjsis penalo-juridike. Me fjal t tjera, ndihmsi duhet t jet i vetdijshm pr t gjitha rrethanat reale t veprs pr t cilat duhet t jet i vetdijshm edhe kryersi i veprs. N qoft se kryersi e ka kryer veprn penale, ather ndihmsi do t dnohet pr kt vepr sikur ta kishte kryer ai vet, por mund t dnohet me dnim m t ult. Ndihma e pasuksesshme Ndihma e pasuksesshme ekziston kur kryersi e bn veprimin e ndihms, ndrsa I ndihmuari (kryersi) nuk e kupton veprimin e kryerjes apo e kryen veprn penale pavarsisht nga veprimi i ndihms . Pr ndihmn e pasuksesshme nuk shqiptohet dnimi. Ndihma si vepr e pavarur penale N ndonj ligj pr rastet e parapara ekskluzive t ndihms inkriminohet si vepr e pavarur penale. Nj rast i till sht pr shembull te veprat penale: shtytja pr vetvrasje dhe ndihma n vetvrasje; mundsimi i lidhjes s bashkshortsis s palejueshme; mundsimi i prdorimit t opiumit t drogave; financimi i aktiviteteve terroriste; ofrimi i ndihms kryersit pas kryerjes s veprs penale. NOCIONI DHE ELEMENTET E DENIMIT

Faqe 24 Prej 33

Pasiq dnimi sht masa e reagimit t shoqris kunder kryersit t veprs penale ecila sht e prcaktuar si e till me rregullativn juridike , ajo duhet t kundrohet si dukuri unike materialoformale Elementet e prgjithshme t denimit 1) Dnimi si mas e dhunshme paraqet nj t keqe e cila e godet personin q ka kryer vepr penale e cila konsiston n marrjen apo kufizimin e lirive dhe t drejtave t tij . 2) Dnimi duhet t ket qllimin e caktuar q dshirohet t arrihet me ekzekutimin e tij : 3) Dnimi duhet t jet i prcaktuar me ligj .Ky sht parimi ligjshmris s dnimit Me t cilin u ofrohet garancion qytetarve nga keqprdorimet dhe arbirtrariteti. 4) Ekzekutimi i dnimit sht n mvarshmri nga ekzistimi i veprs penale dhe prgjegjsis penale t kryesit t saj. Dnimi nuk mund ti shqiptohet personit I cili nuk e ka kryer veprn penale , apo nuk sht penalisht I prgjegjshm, apo q nuk sht konfirmuar se ai sht kryes i saj 5) Dnimin mund ta shqiptoj vetm gjyqi sipas procedures s pcaktuar me ligj . Kjo procedure duhet t garantoj rregullsin e shqiptimit t dnimit. Elementt relativ t dnimit Prveq elementve themelore tek disa dnime paraqiten edhe elementt relative t cilt kan karakter jo t prhershm, t elementve variabil: 1) Dnimi duhet t jet personal ashtu q duhet t godas vetm kryesin e veprs penale e jo edhe personat tjer n afrsi 2) Dnimi duhet t jet human q do t thot njerzor, apo thn ndryshe nuk guxon t jet I prbr (denimi) nga tortura mundimi apo t sjellurit tjetr jo njerzor ndaj kryesit t veprs penale ; 3) Dnimi duhet t jet i moralshm qka don t thot t mos e demoralizoi kryesin e veprs penale ; 4) Dnimi duhet t jet proporcional me peshn e veprs penale dhe rrezikshmrin shoqrore t kryesit t saj; 5) Denimi duhet t jet i ndar ashtu q mund t shqiptohet n mas m t vogl apo mas m t madhe ,varsisht nga pasha e veprs penale , rrethanat n t cilat ajo sht kryer dhe rrezikshmris s kryesit t veprs; 6) Dnimi duhet t jet i revokueshm q do t thot n rastet kur dnimi sht shqiptuar n kundershtim me ligjin mund t nderpritet . 7) Denimi duhet t jet i prmirsueshm q t mund t mnjanohen pasojat t cilat rezultojn nga natyra e vet . 8) Denimi duhet t jet i ndrrueshm, kshtuq mvarsisht nga nevoja ai mund t zvendsohet me llojin m t leht t denimit me ate q i sht shqiptuar n aktgjykim. BAZA JURIDIKE E DENIMIT Qshtja ka t bj me dhnjen e prgjegjes : se n baz t qkafit shoqria- shteti ka t drejt n dnimin e kryesit t veprs penale , .Domethnja praktike e ksaj qshtje ka t bj me prcaktimin e kufijve t represionit juridikopenal, gjegjsisht kufijt e t drejts s shtetit n ekzekutimin e dnimit . Gjat prgjegjes n kt pyetje filozofiko,politiko e juridike, jan zhvilluar shum teori nga t cilat m t njohurat jan : 1) Teoria idealiste, 2) Teoria e kontrates shoqrore ,3) Teorija Juridike,4) Teorit Sociologjike . Sipas teorive Idealiste baza e s drejts s shtetit n denim sht krkesa e s drejts absolute .Edrejta absolute sht kategori ideore nga ecila rrjedh e drejta e shtetit n prgjithsi , kshtuq edhe e drejta n zbatimin e dnimit .Me kryerjen e veprs penale vjen deri te rrnimi (shkelja) I t drejts absolute ecila mundet srish t rivendoset vetm me zbatimin e dnimit ndaj kryesit t veprs penale . Drejtsia absolute mund t kuptohet n mnyra t ndryshme , kshtuq n kuader t ktyre teorive dallohen 3 qasje e ato jan : a) teoria e t drejts s perndis , b) teoria e t drejts morale, c) teoria e t drejts zakonore .

Qllimi i dnimit N teorin e s drejts penale q moti sht parashtruar pyetja se qka paraqet qllimi i denimit , q do t thot se qka dshirohet dhe qka mund t arrihet me rastin e zbatimit t denimit ndaj kryesve t veprave penale . Gjat dhnjes s prgjegjes n kt pyetje jan zhvilluar teori t ndryshme : 1) absolute , 2) relative,3) t prziera (eklektike) . Sipas teorive absolute qllimi i denimit sht hakmarrja ,represioni ndaj kryesit pr veprn e kryer . Me veprn e kryer kryesi i shkakton shoqris
Faqe 25 Prej 33

nj t keqe , kurse shoqria atij ia kthen t keqen me rastin e shqiptimit t denimit . Teorit relative hudhin posht qasjen sipas s cils hakmarrja sht i vetmi qllim i denimit, dhe konsiderojn se denimi paraqet mjetin e mbrojtjes s shoqris nga kriminaliteti. Qllimi themelor i denimit sht parandalimi i kryerjes s veprave penale n t ardhmen. Nuk denohet kryesi pr at q ka gabuar por se q t mos gaboj m.N varshmri nga kjo se si realizohet ky qellim dallohen: 1) Teroria e prevencionit individual, dhe special 2) Teoria e prevencionit t pergjithshem apo general. 4.Sistemi i dnimeve Pasi qe legjislacionet penale parashohin shum lloje te dnimeve atehere ato [dnimet ] mund te ndahen ne baze te kritereve te ndryshme ; 1] ne varshmeri te pamvaresise ne shqipitim dnimet ndahen ne dnime kryesore dhe dnime plotesuese . Dnimet kryesore jan ato te cilat mund te shqiptohen si te pamvarura kurse dnimet plotesuese jan ato te cilat nuk mund te shqiptohen si te pamvarura veq se bashke me dnimet kryesore.2] ne varshmeri te kohe zgjatjes dnimet ndahen ne te gjata dhe kohesisht te percaktuara. Te gjata [te perjetshme] jan ato dnime te cilat shqiptohen per tere jeten e te denuarit. Dnimet kohesisht te percaktuara jan ato dnime qe shqiptohen nga gjykata permes aktgjykimit, per kohe te caktuar.3] Ne varshmeri nga te mirat qe godet denimi , dnimet ndahen ne ; dnime kunder jetes, dnime kunder integritetit trupor, dnime kunder lirise,dnime kunder pasurise dhe dnime kunder te drejtave qytetare etj. 4]ne varshmeri nga procedura legjislative dnimet mund te jene alternative dhe komulative. Atehere kur dnimet jan te paraqitura si alternative, gjykata shqipton vetem njeren nga to. Ne rastet te dnimet e pershkruara komulative gjyakta shqipton tere dnimet e pershkruara me ligj ndaj kryesit te veprave penale. 5. LLojet e dnimeve ne te drejten penale te Kosoves Ligji penal i Kosoves ne nenin 35 parasheh dnimet ne vijim ; 1] Dnimet kryesore, 2] Dnimet alternative dhe 3] Dnimet plotesuese. Dnimet kryesore jan: a] Denimi me burgim afatgjate, b] Denimi me burgim ,c] Denimi me gjobe [ para] Dnimet alternative jan : a] Denimi me kusht b]Gjysmeliria. Dnimet plotesuese jan a] Dnimet me te holla ,b] Privimi nga e drejta te jete i zgjedhur c] Ndalimi i ushtrimit te funksionit ne administraten publike apo sherbimet publike , d ] Ndalimi I te profesionit,aktivitetit apo detyrave te caktuara, e] Ndalimi i drejtimit te automjetit motorik , f] Marrja e patentshoferit g] Marrja e sendit h] Urdheresa per publikimin e aktgjykimit , i] Dhe deportimi i te huajve nga teritori i Kosoves. 5.1 Dnimet kryesore ne te drejten penale te Kosoves 5.1.1 Denimi me burgim Denimi me burgim mund te shqiptohet si denim kryesore dhe kete vetem atehere kur sht i percaktuar me ligj, per llojin e caktuar te veprave dhe nuk mund te jete me I shkruter se 15 dite por edhe me i gjate se 20 vjete .Kur gjykata shqipton denimin me burgim gjer ne 3 muaj mund te urdheroj qe ai denim te zevendesohet me denim ne te holla 5.1.2. Denimi me burgim te gjate Denimi me burgim te gjate sht i pershkruar per vepra te renda penale te kryera me paramendim qoft nen rethanat e veqanta ngarkuese apo nen pasojat e veqanta renduese [neni 37 I L.P Kosoves]. Ky sht nje denim me burgim ne kohe zgjatje prej 21 gjer ne 40 vjet. Denimi me burgim afatgjat nuk mund t pershkruhet si denim i vetem kryesor per ndonje veper penale veq se ne alternacion me denimin me burgim. 6] Denimi me te holla [ gjob ] Denimi me te holla ne shumn fikse mund te shqiptohet prej 50 euro gjere ne 25 mije euro, dhe ne qoftese behet fjal per veper penale nga motiv I perfitimit atehere maksimumi i pergjithshem sht 500.000 euro.Te shqiptimi i denimit me te holla gjykata sht e obliguar qe ne aktgjykim te precizoj edhe kohen e pageses se denimit. Ai afat nuk guxon te jete me i shkurter se 15 dite e as me i gjat se 3 muaj.

Faqe 26 Prej 33

7. Dnimet alternative ne te drejten penale te Kosoves 7.1. Gjykimi me kusht Gjykimi me kusht sht shtyrja e shqiptimit apo egzekutimit te denimit ndaj kryesit te vepres penale nn kushtin qe pr nj koh te caktuar te mos e kryej ndonje veper te re penale. Ne qoftese personi i gjykuar me kusht nuk kryen vepr te re penale ne kohen e caktuar dhe I permbush kushtet e parashtruara nga ana e gjykates atehere gjere te shqiptimi gjegjesisht egzekutimit te denimit nuk do te vjen kurse denimi do te konsiderohet si i pa shqiptuar fare. Ne t kunderten denimi me kusht do te revokohet kurse denimi do te shqiptohet gjegjesisht denimi I shqiptuar do te egzekutohet. Sistemet e dnimeve me kusht Instituti i pare i denimit me kusht sht paraqitur ne Amerike me titullin Probation me qellim te zevendesimit te denimit me burg. Sot egzistojn dy sisteme te denimit me kusht ; sistemi kontinental dhe ai anglosaksion . Denimi me kusht ne drejten ton penale Ne te drejten penale te Kosoves denimi me kusht sht sanksion i pavarur penal ku gjykata kryesit te pergjegjshem penalisht i percakton denimin dhe n t njejten koh vendos qe ai denim te mos egzekutohet ne qoftese personi i denuar gjate kohes te cilen gjykata e cakton dhe e cila nuk mund te jete me e shkurter se 1 dhe me e gjate se 5 vjet [verifikimit te tij ] nuk kryen ndonje veper te re penale [ neni 43 L.P. i Kosoves] . Denimi me kusht paraqitet ne disa forma ; 1] Denimi me kusht ne kuptimin klasik. 2]Denimi me kusht bashkangjitur sherimin rehabilitues te obliguar, 3] Denimi me kusht nen mbikqyrjen e rregulluar nga ana e sherbimit te verifikuar , 4] Denimi me kusht bashk me punen e dobishme shoqerore te percaktuar pastaj, denimi me kusht mund t jet shqiptuar vetem madhorve dhe kryesve penalisht t pergjegjshm. Gjysmliria Si njra ndr dnimet alternative n ligjin e prkohshm penal t kosovs sht e prshkruar edhe gjysmliria. Fjala sht n t vrtet pr alternativen e llojit t veqant pr denimin e shkurter me burgim. Prkatesisht sipas nenit 53 l.p t Kosovs, kur gjykata shqipton denimin deri 1 vjet burgim mundet n t njejtn kohe t urdhroj q ai denim t ekzekutohet sipas rezhimit t gjysmliris. Arsyet pr nj lloj t till te vendimit, gjykata I gjen n disa fakte: obligimet n pun t denuarit, arsimimi apo avancimi shkencoro-profesional, obligimet m t rndsishme familiare, nevoja pr tretman medicinal apo edhe rehabilitimi. Matja e dnimeve 1. Nocini dhellojet e matjes s dnimeve Matja e dnimeve sht caktimi I lloit dhe I lartsis s denimit I cili I shqiptohet kryesit pr veprn e kryer penale. Te matja e dnimeve duhet t mirren ne konsiderat t gjitha rrethanat n mnryr qe kryesit ti caktohet asi denimi pr nga lloi dhe lartsia I cili do ti prgjigjej peshes s veprs s kryer dhe rrezikshmrise shoqrore te kryesit dhe prmes s cils m s miri do te mund t realizohet qllimi I denimit. N prcaktimin e dnimit kryesit pr vepren e kryer penale mund t pjesemarrin organet e ndryshme shtetrore ne mnyrat e ndryshme keshtu qe, dallohen:1) ligjore,2)gjyqsore, 3) administrative. Prveq ksaj ndarrje teroia juridike dallon edhe matjen e vecant t dnimeve dhe ate t rregullt. 1.1 Prcaktimi (matja) ligjore e dnimeve Kjo sht matja t ciln e bn ligjdhnsi me rastin e percaktimit t veprs penale n ligj . Egzistojn disa mnyra t matjes ligjore t denimve 1) sistemi i paperrcakrtueshmris absolute t dnimeve 2) sistemi i percaktimit absolut, t dnimeve,3) sistemi relativ I percaktimit t dnimeve . 1.2. Caktimi gjyqsor i dnimit (matja) Q gjykata t realizoj rolin e vet sa m mir, Ligji penal i Kosovs n nenin 64 parasheh rregullat e prgjithshme mbi caktimin e dnimit me t cilat i urdhron gjykats q duke pasur parasysh kufijt e
Faqe 27 Prej 33

dnimit t prcaktuar n ligj dhe qllimin e dnimit, t marr parasysh t gjitha rrethanat lehtsuese dhe rnduese (caktimi i rregullt i dnimit). Gjithashtu parashihen edhe rregulla t veanta (neni 65 dhe 66 i LP ) me an t t cilave gjykata mund t bj zbutjen ose ashprsimin e dnimit me qllim q ta bj n proporcion me peshn e veprs dhe rrezikshmrin shoqrore t kryersit (caktimi i veant i dnimit). 1.3. Caktimi administrativ i dnimit (matja) N disa vende (disa shtete t SHBA-ve) aplikohet edhe caktimi administrativ i dnimit sipas t cilit dnimin e caktojn organet administrative organet kompetente pr ekzekutimin e dnimit (administrata penitensiare). Caktimi bhet gjat ekzekutimit t dnimit dhe ai sht i mundur vetm pr dnimin e privimit nga liria, ku gjykata cakton llojin e dnimit, kurse shumn efektive t dnimit e cakton organi administrativ q ekzekuton dnimin. 2. Individualizimi i dnimit Individualizimi i dnimit sht prshtatje e dnimit me veprn e kryer penale dhe kryersin e saj me qllim q t caktohet dnimi q n mnyrn m efikase mund t ndikoj n riedukimin e kryersit t veprs. E drejta e vjetr penale nuk e njihte individualizimin e dnimit. Pesha e dnimit sipas msimeve t shkolls klasike sht varur nga pesha e veprs penale. Dnimi sht i lidhur me veprn penale, e jo me kryersin e veprs. Merita pr aplikimin e individualizimit n t drejtn penale i takon shkolls pozitive dhe sociologjike. Masat penale juridike duhet t jen t lidhura me kryersin, e jo me veprn penale. Pasi q kryersit jan t ndryshm pr nga rrezikshmria e vet kriminogjene dhe burimi i saj, edhe masat e reaksionit shoqror duhet t jen t ndryshme. E drejta penale bashkkohore niset nga koncepcioni se individualizimi i dnimit sht parim themelor i caktimit t dnimit, qllimi themelor i t cilit sht preventiva individuale. 3. Rrethanat lehtsuese dhe rnduese Rrethanat lehtsuese dhe rnduese jan rrethanat q kan t bjn me veprn penale ose me kryersit, e q ndikojn q dnimi t jet m i vogl ose m i madh n kufijt q jan prcaktuar pr at vepr. Rrethanat lehtsuese dhe rnduese n t drejtn penale krahasimtare Kshtu, ligji penal i Austris n nenin 32 parasheh q baz pr caktimin e dnimit sht faji i kryersit t veprs penale. Ndrkaq, vet ligji ka caktuar se dnimi do t caktohet m i ashpr n kto raste: 1) nse dmtimi ose rrezikimi sht m i madh, 2) nse kryersi me kryerjen e veprs penale i ka shkelur disa detyrime, 3) nse kryersi ka menduar n mnyr m t pjekur pr veprn e vet, 4) nse kryersi e ka prgatitur veprn me kujdes dhe 5) nse kryersi e ka kryer veprn n mnyr t vrazhd. Ligji penal i Republiks s ekis n nenin 33 cek se cilat rrethana mund t merren si rrethana lehtsuese me rastin e caktimit t dnimit. Ato jan: 1) gjendja e shqetsimit t fuqishm shoqror, 2) pendimi i sinqert, 3) vetparaqitja, 4) ndihma e kryersit dhn organeve shtetrore n zbardhjen e shtjes penale dhe 5) motivet e tjera t kryersit n pajtim me etikn e bashksis shoqrore. N nenin 41 ligji penal i ekis cek rrethanat rnduese: 1) n kryerjen e veprs penale nga motivet armiqsore dhe motivet e tjera ndaj shtetit, 2) kryerja e veprs penale n mnyr mizore dhe tinzare, 3) kryerja e veprs penale me shfrytzimin e paaftsis s personit t dmtuar q t mbrohet ose me shfrytzimin e varsis ose t nnshtrimit t tij, 4) kryerja e veprs penale me shfrytzimin e fatkeqsive elementare ose t rrezikut t lufts. 3.1. Rrethanat lehtsuese dhe rnduese n t drejtn penale t Kosovs Ligji i prkohshm penal i Kosovs rrethanat lehtsuese dhe rnduese i cakton n kuadr t rregullave t prgjithshme mbi caktimin e dnimit dhe t gjitha rrethanat q ndikojn q dnimi t jet m i vogl ose m i madh, e sidomos: shkalln e prgjegjsis penale, motivet nga t cilat sht kryer vepra, fuqin e rrezikimit ose t cenimit t t mirave t mbrojtura materiale, rrethanat n t cilat sht kryer vepra, jetn e mparshme t kryersit, deklarimin e tij mbi fajsin, rrethanat e tija personale dhe
Faqe 28 Prej 33

qndrimin e tij pas kryerjes s veprs penale dhe rrethanat e tjera q kan t bjn me personalitetin e kryersit. Rrethanat n t cilat sht kryer vepra mund t jen edhe t natyrs objektive dhe subjektive. T tilla mund t jen rrethanat e natyrs objektive: vendi, koha, mjetet , mnyra dhe kushtet natyrore n t cilat sht kryer vepra, si jan: dukshmria e dobt, prmbytja, zjarri, etj. por t tilla mund t jen edhe rrethanat e natyrs subjektive q kan t bjn me kryersin e veprs ose viktimn, si jan gjendjet psikike, raportet ndrpersonale, veprimi i lajthimit etj. Llojet e zbutjes s dnimit Ekzistojn disa lloje t zbutjes s dnimit: 1) sipas mass dhe llojit dhe 2) zbutja e kufizuar dhe e pakufizuar e dnimit. Zbutja sipas mass (lartsis) s dnimit do t thot se kryersit i shqiptohet i njjti dnim q sht parapar me ligj pr at vepr penale, por n shum m t vogl se shuma q sht parapar si minimum i veant. Zbutja e kufizuar ekziston kur ligji prcakton rregullat pr zbutje, d.m.th. n cilat raste dhe deri n cilt kufij dnimi mund t zbutet. Zbutja e pakufizuar ekziston kur ligjvnsi autorizon gjykatn q t bj zbutjen sipas vlersimit t vet t lir. Kufijt e zbutjes s dnimit Sipas ktyre dispozitave zbutja e dnimit mund t bhet n kuadr t ktyre rregullave: 1) Nse pr veprn penale sht prcaktuar dnimi me burgim afatgjat, dnimi mund t zbutet n dnimin me burgim prej dhjet vjetsh; 2) Nse pr veprn penale sht prcaktuar dnimi me burgim prej s paku tre vjetsh, dnimi mund t zbutet deri n nj vit; 3) Nse pr veprn penale sht prcaktuar dnimi me burgim prej s paku dy vjetsh, dnimi mund t zbutet deri n gjasht muaj; 4) Nse pr veprn penale sht prcaktuar dnimi me burgim prej s paku nj viti, dnimi mund t zbutet deri n tre muaj burgim; 5) Nse pr veprn penale sht prcaktuar dnimi me burgim m i vogl se nj vit, dnimi mund t zbutet deri n pesmbdhjet dit; 6) Nse pr veprn penale sht prcaktuar dnimi me burgim pa caktimin e kohzgjatjes m t vogl, n vend t burgimit mund t shqiptohet dnimi me gjob; 7) Nse pr veprn penale sht prcaktuar dnimi me gjob pa e cekur shumn m t vogl, dnimi me gjob mund t zbutet deri n 50 euro. 5. Falja dhe lirimi nga dnimi Falja ose lirimi nga dnimi ekziston kur gjykata n procedurn penale konstaton se nj person ka kryer nj vepr t caktuar penale dhe se pr kryerjen e asaj vepre penale sht prgjegjs, por e liron nga dnimi, d.m.th. ia fal dnimin. ---Ekzistojn dy baza pr lirim nga dnimi: t prgjithshme dhe t veanta. 6. Recidivizmi N teorin e t drejts penale dallohen shum definicione t recidivizmit. N kuptimin penal juridik recidivizmi sht kryerja e srishme e veprs penale nga ana e personit q tashm ka qen i dnuar pr ndonj vepr penale. N kuptimin kriminologjik recidivizmi sht do kryerje e srishme e veprs penale nga ana e personit q m par ka kryer vepr penale pa marr parasysh se a sht dnuar pr at vepr ose jo. N kuptimin penologjik recidivizmi ekziston kur nj person vjen prsri n entin ndshkimor korrektues pr shkak t ekzekutimit t dnimit pr veprn q e ka br pas dnimit t mbajtur pr veprn e mparshme penale. Rndsia e recidivizmist gjithashtu mund t shqyrtohet nga aspekti penal juridik, kriminologjik dhe penologjik. Rndsia penale juridike e recidivizmit v n dukje se dnimi I mparshm i shqiptuar pr veprn paraprake penale nuk ka qen i mjaftueshm pr prmirsimin e kryersit, prandaj ndaj tij sht dashur t aplikohej dnim m i rnd q do t thot se recidivizmi sht rrethan rnduese. Rndsia kriminologjike e recidivizmit v n dukje rritjen e kriminalitetit dhe joefikasitetin e masave q prdoren pr luftimi e tij, dhe se do t duhej t ndrmerreshin masa t reja dhe metoda t reja n luft kundr tij. Rndsia penologjike e recidivizmit v n dukje se masat e mparshme t ndrmarra t entit nuk kan qen t prshtatura sa duhet ndaj personalitetit t kryersit t veprs dhe se ndaj tij do t duhej t aplikohej nj trajtim i veant.

Faqe 29 Prej 33

Llojet e recidivizmit N teorin juridike dhe n legjislacion dallohen shum lloje t recidivizmit. Duke marr parasysh natyrn e veprave penale dallohen recidivizmi i prgjithshm dhe ai special. Recidivizmi i prgjithshm ekziston kur kryersi pas dnimit t shqiptuar ose t mbajtur pr veprn paraprake prsri kryen fardo vepre penale. Recidivizmi special ekziston ather kur kryersi pas dnimit t shqiptuar ose t mbajtur prsri kryen t njjtn vepr ose vepr t ngjashme penale. Recidivizmi special paraqet llojin m t rnd t recidivizmit, sepse v n dukje prirjen, specializimin e kryersit q t kryej vepra t caktuara penale. Duke pasur parasysh distancn kohore midis veprave t kryera penale dallohet recidivizmi i caktuar kohor dhe recidivizmi i pacaktuar kohor. Recidivizmi I caktuar kohor ekziston kur vepra e re penale sht kryer n afatin e caktuar pas dnimit t shqiptuar dhe t mbajtur pr veprn e kryer m par. Recidivizmi i pacaktuar kohor ekziston kur kryersi kryen veprn e re penale n cilndo koh pas dnimit t shqiptuar ose t mbajtur m par. Duke pasur parasysh numrin e veprave penale t kryera prsri dallohet recidivizmi I rndomt (i njhershm) dhe recidivizmi i shumfisht. 7. Caktimi i dnimit pr bashkim t veprave Kur kryersi me nj ose m shum veprime kryen disa vepra penale, pr t cilat gjykohet njkohsisht, gjykata s pari do ti caktoj dnimet pr do vepr, e pastaj do t caktoj dnimin e prgjithshm, prkatsisht dnimin unik pr t gjitha ato vepra (neni 71 i LP t Kosovs). Teoria dhe legjislatura i njohin tri sisteme themelore pr caktimin e dnimit pr bashkim t veprave: sistemi i apsorpcionit, sistemi i asperacionit dhe sistemi I kumulacionit. 8. Caktimi i dnimit t personit t dnuar Nse personi i caktuar gjykohet pr veprn penale q sht kryer para mbajtjes s dnimit t caktuar me gjykimin e mparshm ose pr veprn penale q e ka kryer gjat kohs s mbajtjes s dnimit me burgim ose burgim afatgjat, gjykata do t caktoj dnimin unik, duke marr parasysh dnimin e caktuar m par dhe rregullat e dnimit pr bashkim t veprave. 9. Llogaritja paraburgimit dhe e dnimit t mparshm Paraburgimi nuk sht dnim por mas q ndrmerret n procedurn penale pr sigurimin e pranis s t fajsuarit gjat procedurs, prandaj paraburgimi si dhe do privim tjetr nga liria lidhur me veprn penale llogariten n dnimin e shqiptuar me burgim, dnimin afatgjat me burgim, dnimin me burg pr t mitur dhe dnimin me gjob Format e tjera t privimit nga liria q llogariten n dnimin e shqiptuar jan: paraburgimi i t fajsuarit, koha e kaluar n entin shndetsor pr ekzaminimin psikiatrik ose pr mjekim, koha e kaluar n entin pr mjekimin e narkomanve dhe t alkoolistve,etj. VREJTJA GJYQSORE Vrejtja gjyqsore sht sanksion i veant penal q e parasheh Ligji I prkohshm penal I Kosovs n nenin 75. Ajo i shqiptohet n vend t dnimit me burgim ose t dnimit me gjob kryersit madhor dhe kryersit prgjegjs penal vemas t veprs s leht penale. Ajo sht qortim i kryersit t veprs penale nga ana e shoqris pr shkak t veprs s kryer dhe paralajmrim q n t ardhmen t mos bj vepra penale, sepse pr veprimtarin e till do t dnohet. Kushtet pr shqiptimin e vrejtjes gjyqsore Ligjet penale q e parashohin vrejtjen gjyqsore si sanksion penal, krkojn ekzistimin e dykushteve pr shqiptimin e saj: 1) Q t jet kryer vepra pr t ciln sht prcaktuar dnimi me burgim deri n nj vit ose dnimi me gjob. Kjo vepr duhet t jet kryer n rrethana t atilla lehtsuese q e bjn veanrisht t leht. Pra, aplikimi i vrejtjes gjyqsore kushtzohet me llojin e parapar, e jo t prcaktuar t dnimit, si sht rasti me dnimin me kusht. Me rastin e marrjes s vendimit pr shqiptimin e vrejtjes gjyqsore, gjykata, duke pasur parasysh qllimin e ktij sanksioni, vemas do t marr n konsiderim personalitetin e kryersit, jetn e tij t mparshme, sjelljen e tij pas veprs s kryer penale, shkalln e prgjegjsis penale dhe rrethanat e tjera n t cilat sht kryer vepra Masat e mjekimit t detyrueshm
Faqe 30 Prej 33

Mjekimi i detyrueshm rehabilitues i vartsve nga droga dhe alkooli Kjo mas mund ti shqiptohet kryersit q e ka kryer veprn penale nn ndikimin e drogs ose t alkoolit, nse konstatohet se faktori kryesor q ka ndikuar n kryerjen e veprs penale ka qen i lidhur me varsin e tij nga droga ose alkooli. Vepra penale duhet t jet kryer nn veprimin vendimtar t varsis nga alkooli ose narkotikt. Do t thot, duhet t bhet fjal pr kryersin tek i cili ekziston gjendja e varsis ndaj prdorimit t alkoolit ose t narkotikve. Kta jan personat q n mnyr permanente ndjejn nevojn pr konsumimin e alkoolit ose t narkotikve dhe t cilt, edhe pse t vetdijshm pr pasojat e dmshme q paraqiten n kt rast, nuk jan n gjendje ti shmangen ktij prdorimi. Nse mjekimi i detyrueshm rehabilitues nga droga ose alkooli sht shqiptuar bashk me dnimin me burgim, mund t zgjas deri n skadimin e dnimit. Ndrkaq, nse sht shqiptuar bashk me dnimin me gjob, me vrejtjen gjyqsore ose me lirimin nga dnimi, trajtimi nuk mund t zgjas m gjat se dy vjet. Ndrkaq, gjykata duhet q n do dy muaj t rishqyrtoj ekzekutimin e ksaj mase n mnyr q t konstatoj se a sht e nevojshme q ajo t vazhdohet. LIRIMI ME KUSHT Lirimi me kusht konsiston n lirimin e personit t dnuar nga mbajtja e dnimit me burgim para se ta ket mbajtur plotsisht dhe lshimin e tij n liri me kusht q deri n skadimin e kohs pr t ciln sht shqiptuar dnimi t mos kryej vepr t re penale. Nse personi i till nuk kryen vepr penale gjat kohs derisa dnimi i vijon, nuk do t bhet revokimi i lirimit me kusht. Lirimi me kusht sht i ngjashm me dnimin me kusht, sepse t dyja kto institute konsistojn n lirimin e kryersit t veprs penale nga mbajtja e dnimit por q tek dnimi me kusht ky lirim bhet plotsisht, kurse tek lirimi me kusht fjala sht pr lirimin e pjesrishm nga dnimi. Ai mund ti shqiptohet do personi q mban dnimin me burgim nse i plotson kushtet e caktuara me ligj nga neni 80 i LP t Kosovs: 1) nse i dnuari ka mbajtur gjysmn e dnimit t shqiptuar (por kur shqiptohet dnimi me burgim afatgjat, pas mbajtjes s tri t katrtave t ktij dnimi), e prjashtimisht vetm t tretn e dnimit t shqiptuar nse ekzistojn rrethana t veanta. 2) nse i dnuari gjat kohs s mbajtjes s dnimit me burg sht prmirsuar deri n at mas sa me arsye mund t pritet se pas lirimit nga mbajtja e dnimit n liri do t sillet n mnyr shembullore. Lirimi me kusht zgjat pr aq koh sa t dnuarit i kan mbetur deri n mbajtjen e plot t dnimit t shqiptuar. KONFISKIMI I DOBIS PASURORE T FITUAR ME AN T KRYERJES S VEPRS PENALE Nocioni dhe baza e konfiskimit t dobis pasurore Konfiskimi i dobis pasurore konsiston n konfiskimin nga kryersi i veprs penale t t hollave, t gjsendeve me vler dhe t do dobie tjetr pasurore q sht siguruar me an t veprs penale N bazn e aplikimit t ksaj mase sht parimi nullum commodum capere potest de sua propria iniuria askush nuk mund t ket dobi nga puna e vet e keqe.

Konfiskimi i dobis pasurore nga personi juridik Pr kt arsye, n nenin 85 t LP t Kosovs sht parapar konfiskimi i dobis pasurore q sht siguruar me an t veprs penale nga personi juridik n kto kushte: 1) q me veprn e kryer penale sht siguruar dobia e kundrligjshme pasurore, 2) q dobin e till e ka siguruar personi juridik dhe 3) q veprn penale e ka kryer personi fizik n emr, pr llogari dhe n dobi t personit juridik. Rehabilitimi Pas mbajtjes s dnimit personi i dnuar kthehet n shoqri dhe inkuadrohet n jetn e lire shoqrore. Mirpo, me kthimin n shoqri ai nuk bhet menjher plotsisht qytetar i barabart me t tjert. Dy kushte kushtzojn kt pabarazi: 1) veprimi i pasojave q i trheq dnimi dhe 2) qndrimi i mjedisit q e pranon personin e till me nj doz t caktuar dyshimi, mosbesimi, frike, madje edhe urrejtjeje. Kto pasoja juridike, morale dhe shoqrore t gjykimit godasin t dnuarin edhe n aspektin psikologjik dhe
Faqe 31 Prej 33

social ekonomik. Veprimi i tyre psikologjik bn q tek t dnuarit t zhvillohen ndjenjat e mosbesimit, t pruljes, t urrejtjes dhe t prbuzjes, e s bashku me kt edhe ndjenjat e inferioritetit. Nga ana tjetr, pasojat juridike nuk i mundsojn q ti kryej disa pun dhe t marr pjes aktivisht n proceset shoqrore gj q i krijon vshtrsi sociale dhe ekonomike. Dallohen dy lloje t rehabilitimit: 1) rehabilitimi ligjor dhe 2) rehabilitimi gjyqsor. Rehabilitimi ligjor paraqitet sipas fuqis ligjore, automatikisht me kalimin e kohs s caktuar pas dnimit t mbajtur me kusht q personi i dnuar gjat asaj kohe t mos kryej vepr t re penale. Rehabilitimi gjyqsor sht fakultativ. A do ta marr gjykata vendimin mbi rehabilitimin ose jo nuk do t varet nga vlersimi i sjelljes s kryersit t veprs penale pas daljes nga enti ndshkimor dhe nga qndrimi i tij ndaj puns dhe vlerave shoqrore. Rehabilitimi n t drejtn ton Sipas nenit 87 alineja 2 t LP t Kosov, dnimi do t shlyhet nga evidenca e personave t dnuar pas skadimit t ktyre afateve, sipas fuqis ligjore, nse personi i dnuar n afatin e dhn nuk kryen vepr t re penale: 1) Vrejtja gjyqsore dhe gjykimi me t cilin kryersi lirohet nga dnimi shlyhen pas skadimit t afatit prej nj viti prej dits s plotfuqishmris s vendimit gjyqsor , 2) Dnimi me kusht shlyhet pas nj viti prej skadimit t kohs s verifikimit, 3) Dnimi i mbajtur n regjimin e gjysmliris shlyhet pas nj viti prej dits s mbajtjes s dnimit, parashkrimit, amnistis, faljes ose ndryshimit t ligjit. 4) Dnimi me gjob ose dnimi plotsues shlyhen pas kalimit t tri vjetve prej dits s dnimit t ekzekutuar, t parashkruar ose t falur, 5) Dnimi me burgim deri n tri vjet shlyhet pas kalimit t afatit prej pes vjetsh prej dits s dnimit t mbajtur, t parashkruar ose t falur, 6) Dnimi me burgim prej tri deri n pes vjet shlyhet pas tet vjetsh prej mbajtjes, parashkrimit ose faljes s dnimit. 7) Dnimi me burgim prej pes deri n dhjet vjet shlyhet pas dhjet vjetsh prej mbajtjes, parashkrimit ose faljes s dnimit. 8) Dnimi me burgim prej dhjet deri n pesmbdhjet vjet shlyhet pas pesmbdhjet vjetsh prej mbajtjes, parashkrimit ose faljes s dnimit, dhe 9) Dnimi me burgim mbi pesmbdhjet vjet ose dnimi afatgjat me burgim nuk shlyhen. Gjykimet nga evidenca ndshkimore nuk mund t shlyhen gjat kohs derisa zgjasin masat e shqiptuara t detyrueshme. Me ditn e plotsimit t kushteve t cekura ligjore, konsiderohet se dnimi nga evidenca ndshkimore sht shlyer n mnyr automatike. Parashkrimi Ekzistojn dy ndarje t parashtrimit: 1) sipas kohs prej kur fillon t rrjedh parashkrimi, dallohen parashkrimi i ndjekjes penale dhe parashkrimi i ekzekutimit t dnimit dhe 2) sipas veprimit: parashkrimi relativ dhe absolut. 1. Parashkrimi i ndjekjes penale Parashkrimi i ndjekjes penale (anulimi) ekziston kur pas skadimit t kohs s caktuar nga kryerja e veprs penale nuk mund t ndrmerret ndjekja penale e kryersit t tij. Koha q duhet t kaloj n mnyr q t paraqitet parashkrimi quhet afati i parashkrimit. N nenin 90 t LP t Kosovs shtparapar q ndjekja penale nuk mund t ndrmerret kur kalojn: 1) Tridhjetepes vjet nga kryerja e veprs penale pr t ciln sht prcaktuar dnimi afatgjat me burgim; 2) Pesmbdhjet vjet nga kryerja e veprs penale pr t ciln sipas ligjit mund t shqiptohet dnimi me burgim m i gjat se dhjet vet. 3) Dhjet vjet nga kryerja e veprs penale pr t ciln sipas ligjit mund t shqiptohet dnimi me burgim m i gjat se pes vjet; 4) Pes vjet nga kryerja e veprs penale pr t ciln sipas ligjit mund t shqiptohet dnimi me burgim m i gjat se tri vjet; 5) Tri vjet nga kryerja e veprs penale pr t ciln sipas ligjit mund t shqiptohet dnimi me burgim m i gjat se nj vit; 6) Dy vjet nga kryerja e veprs penale pr t ciln sipas ligjit mund t shqiptohet dnimi me burgim deri n nj vit ose dnimi me gjob. Nse pr veprn penale jan prcaktuar disa dnime, afati i parashkrimit caktohet sipas dnimit m t rnd t prcaktuar. Mosparashkrimi i ndjekjes penale dhe i ekzekutimit t dnimit

Faqe 32 Prej 33

Kshtu, n nenin 95 t LP t Kosovs sht prcaktuar q ndjekja penale dhe ekzekutimi i dnimit nuk parashkruhet pr veprat penale t gjenocidit, t krimit kundr njerzimit, t krimeve t lufts dhe pr veprat penale pr t cilat parashkrimi nuk mund t paraqitet sipas t drejts ndrkombtare. Zgjidhja e ktill mbshtetet n aplikimin e Konvents ndrkombtare mbi mosaplikimin e parashkrimit ligjor pr krimet e lufts dhe krimet kundr njerzimit q e ka miratuar OKB m 1968. AMNISTIA DHE FALJA E DNIMIT 1. Amnistia Amnistia konsiston n faljen e dnimit t kryersit t veprs penale q jepet me an t akteve t organeve m t larta t pushtetit. Duke pasur parasysh veprimin dallohen dy lloje t amnistis: 1) falja e dnimit q sht shqiptuar n form t prer (amnistia n kuptim t ngusht) dhe 2) lirimi nga ndjekja penale dhe dnimi (amnisti n kuptimin e gjer ose anulimi). Amnistia sht institucion i vjetr q sht njohur qysh n t drejtn romake dhe t mesjets. Amnistia sht akt n form t ligjit me t cilin nj numri t pacaktuar personash u jepet lirimi nga ndjekja penale, lirimi i plot ose i pjesrishm nga ekzekutimi I dnimit, zvendsohen dnimet e shqiptuara n dnim m t but ose bhet shlyerja e dnimit (neni 96 e LP t Kosovs). Jan tri elemente themelore t amnistis: 1) akt i organit m t lart prfaqsues, 2) ka t bj me nj numr individualisht t pacaktuar personash dhe 3) konsiston n lirimin nga ndjekja penale, lirimin e pjesrishm ose t plot nga ekzekutimi i dnimit, zvendsimin e dnimit t shqiptuar me dnim m t but, shlyerjen e dnimit ose suprimimin e pasojave t caktuara juridike t dnimit. Me an t amnistis mund t jepet lirimi i plot ose i pjesrishm nga dnimi. Lirimi I plot nga ekzekutimi i dnimit prfshin t gjitha dnimet (kryesore dhe aksesore). Lirimi i pjesrishm nga dnimi prfshin vetm disa prej dnimeve dhe sjell zvoglimin e dnimit. Falja e dnimit Baza e fundit e prgjithshme pr shuarjen e sanksionit penal sht falja. Ky sht akt n form t vendimit (aktvendimit) q e merr organi m i lart i pushtetit sovrani Kryetari, me t cilin personave t caktuar me emr u jepet lirimi nga ndjekja penale, lirimi i plot ose I pjesrishm nga ekzekutimi i dnimit, u zvendsohet dnimi i shqiptuar me dnim m t but ose u caktohet shlyerja e dnimit (neni 97 i LP t Kosovs). Veprimi juridik i faljes sht m i gjer se veprimi i amnistis: 1) me an t amnistis nuk mund t zvendsohet dnimi me gjykimin me kusht gj q sht e mundur me an t faljes dhe 2) me an t amnistis vetm suprimohen pasojat juridike t dnimit, por nuk mund t shkurtohet kohzgjatja e tyre gj q sht e mundur me an t faljes.

Faqe 33 Prej 33