Uniwersytet im.

Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydzia Studiw Edukacyjnych Zakad Promocji Zdrowia i Psychoterapii

Ewelina Flatow

Zdrowie seksualne w postawach i zachowaniach studentw. Studium porwnawcze na przykadzie Polski i Francji.

Praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Marioli Chomczyskiej-Rubachy

Pozna 2011
1

Niniejsza dysertacja powstaa dziki wsparciu i yczliwoci wielu osb. Przede wszystkim skadam serdeczne podzikowania dla promotorki pracy Pani prof. dr hab. Marioli Chomczyskiej-Rubachy za yczliwo, inspiracje naukowe, wsparcie merytoryczne oraz powicony czas. Dzikuj rwnie Panu prof. zw dr hab. Zbyszko Melosikowi, ktry jako Dziekan WSE UAM okaza mi wsparcie i cierpliwo umoliwiajce napisanie niniejszej dysertacji. Wyrazy wdzicznoci kieruj rwnie do dr Katarzyny Waszyskiej oraz dr Anny Gulczyskiej, ktre udzieliy mi wielu wskazwek merytorycznych, a w chwilach zwtpienia motywoway do dalszej pracy.
3

Spis treci Wprowadzenie w problematyk. Gwne cele badawcze rozprawy ................. 7 12 Rozdzia 1. Teoretyczne podstawy bada 1.1.TEORETYCZNA PROBLEMATYKA ZDROWIA SEKSUALNEGO 1.1.1. Zdrowie seksualne w rozumieniu wiatowej ............. .................. ....... 14 20 28 54 54 55 87 87 95 99 111 Rozdzia 2. Modzie studiujca w Polsce i we Francji .. 12 ..

Organizacji Zdrowia normy 1.1.3. Patologia seksualna

1.1.2. Zdrowie seksualne charakteryzowane przez kryterium

1.2. AKTYWNO SEKSUALNA W WIETLE LITERATURY .... 1.2.1. Definicja i podzia aktywnoci seksualnej 1.2.2. Aktywno seksualna w aspekcie rozwojowym 1.3. POJCIE POSTAWA W LITERATURZE 1.3.1. Definicja i wymiary postawy 1.3.2. Komponenty postawy 1.3.3. Uwarunkowania i modyfikacja postawy ... . .... .. . ..

2.1.DOJRZAO BIOLOGICZNA, SEKSUALNA, PSYCHICZNA I SPOECZNA 2.2.CHARAKTERYSTYKA OKRESU ................................ ADOLESCENCJI 124 111

I WCZESNEJ DOROSOCI W WIETLE WYBRANYCH KONCEPCJI PSYCHOLOGICZNYCH Eriksona .. ... ........................................

4

2.2.1. Pna adolescencja i wczesna doroso w ujciu 125

2.2.2. Wczesna doroso w ujciu Levinsona 2.2.3. Wczesna doroso w ujciu Havighursta 2.3.CHARAKTERYSTYKA OKRESU

. ..

129 133

ADOLESCENCJI 136 142 151

I WCZESNEJ DOROSOCI W UJCIU SOCJOLOGICZNYM.. 2.4.CHARAKTERYSTYKA W POLSCE I WE FRANCJI MODZIEY STUDIUJCEJ ... ....

Rozdzia 3. Metodologiczne podstawy bada wasnych 3.1. CELE I PROBLEMY BADA WASNYCH 3.2. ZMIENNE I ICH KATEGORIE, DEFINICJE I WSKANIKI . 3.3. OPIS METOD, TECHNIK I NARZDZI BADAWCZYCH 3.4. PROCEDURA BADA I DOBR OSB DO BADA

. .. .. ...... 151 152 166 169 170

Rozdzia 4. Wyniki i wnioski z bada wasnych 4.1. CHARAKTERYSTYKA OSB BADANYCH .... 172 4.2. AKTYWNOC SEKSUALNA STUDENTW W POLSCE I WE FRANCJI 4.2.2. Ryzyko aktywnoci seksualnej 4.2.3. Wypenianie kryteriw zdrowia seksualnego zwizanych z relacj z partnerem WOBEC ZDROWIA SEKSULANEGO ............................ ........................... 200 203 ........ ....... ... . 183 183 187

4.2.1. Satysfakcja z aktywnoci seksualnej

4.3. POSTAWY STUDENTW W POLSCE I WE FRANCJI 4.3.1. Komponent poznawczy postaw studentw w Polsce i we Francji wobec zdrowia seksualnego ......................... 4.3.2. Komponent emocjonalny postaw studentw w Polsce i we Francji wobec zdrowia seksualnego ............ 226 4.3.3. Komponent behawioralny postaw studentw w Polsce
5

207

i we Francji wobec zdrowia seksualnego 4.4. POSTAWY WOBEC ZDROWIA

............ SEKSUALNEGO

230

A AKTYWNO SEKSUALNA STUDENTW W POLSCE I WE FRANCJI 4.4.1. Postawy studentw w Polsce i we Francji wobec zdrowia seksualnego a satysfakcja z aktywnoci seksualnej. 4.4.2. Postawy studentw w Polsce i we Francji wobec zdrowia seksualnego a ryzyko aktywnoci seksualnej .... 237 233 ..... 233

4.4.3.Postawy studentw w Polsce i we Francji wobec zdrowia seksualnego a wypenianie kryteriw zdrowia seksualnego zwizanych z relacj z partnerem ..... 4.5.PODSUMOWANIE WYNIKW BADA WASNYCH ZAKOCZENIE . BIBLIOGRAFIA ANEKS Narzdzie badawcze Spis tabel Spis wykresw Spis schematw ... . ... ................ ............. 276 306 306 330 333 334 ................. .. 247 250 273

Wprowadzenie w problematyk. Gwne cele badawcze rozprawy. Dzisiejszy wiat charakteryzuj dynamiczne przemiany dokonujce si w ramach aksjologicznych, spoeczno-kulturowych, gospodarczopolitycznych i edukacyjnych podstaw ludzkiej aktywnoci. Przemiany te ze szczegln si ujawniaj si w obszarze zwizanym z seksualnoci. Gwatowny rozkwit seksuologii nasilony w drugiej poowie XX wieku oraz rewolucja seksualna byy motorem przemian skutkujcych zwikszeniem wiedzy o seksualnoci. Stanowiy rwnie baz dla pojawienia si i stopniowej ewolucji nowych poj porzdkujcych ten obszar ludzkiej egzystencji. Wwczas, oprcz wielu uj normy w seksuologii, wykrystalizowao si i ukonstytuowao pojcie zdrowia seksualnego (ang. sexual health, fr. sant sexuelle). Kryteria zdrowia seksualnego proponowane przez WHO zostay oparte na definicji ogoszonej przez Midzynarodow Konferencj ONZ na rzecz Ludnoci i Rozwoju (Kair, 1994, par.7, 36). Zgodnie z jej liter zdrowie seksualne jest czci zdrowia reprodukcyjnego i polega na prawidowym rozwoju seksualnym, rwnych i odpowiedzialnych relacjach partnerskich, satysfakcji

seksualnej, wolnoci od chorb, niedomaga, niemocy seksualnej, przemocy i innych krzywdzcych praktyk zwizanych z seksualnoci (Rzepka, 2007, s.5). W rozumieniu WHO zdrowie seksualne stanowi integracj biologicznych, emocjonalnych, intelektualnych i spoecznych aspektw seksualnoci wanych dla pozytywnego rozwoju osobowoci, komunikacji i mioci (WHO, 2001, s. 17). Oprcz aspektu biologicznego i psychologiczno-relacyjnego kryteria zdrowia seksualnego zostay rozbudowane o aspekt prawny. W 1974 roku na bazie owiadczenia WHO zdrowie seksualne zostao uznane za podstawowe prawo czowieka (Lew-Starowicz, 2007). W 2002 roku wiatowe Towarzystwo Seksuologiczne opracowao Deklaracj Praw Seksualnych. Wizao si to z wkroczeniem pojcia zdrowie seksualne w obszar regulacji prawno7

obyczajowych. Zdrowie seksualne pojawio si rwnie w praktyce edukacyjnej seksualnego. stajc si podstaw programw na promocji promocj zdrowia zdrowia Edukacja ukierunkowana

seksualnego jest definiowana jako dziedzina pedagogiki, ktra ma na celu uksztatowanie w dzieciach, modziey oraz modych dorosych postaw wobec seksualnoci zgodnych z ide promocji zdrowia (Zaitsev, 2006, s.75). Podstawowe zaoenia niniejszej pracy koncentruj si wok takich poj jak zdrowie seksualne, postawy wobec zdrowia

seksualnego, aktywno seksualna. Przedmiotem pracy jest opisanie postaw studentw w Polsce i we Francji wobec zdrowia seksualnego oraz opisanie podejmowanej przez nich aktywnoci seksualnej. Praca realizuje rwnie cele diagnostyczne i wyjaniajce, dotyczce

wybranych uwarunkowa aktywnoci seksualnej studentw w Polsce i we Francji. Wyniki wielu opracowa wskazuj, e zachowania seksualne s w duej mierze zalene od postaw (Bohner, Wanke, 2004; DeHart, Birkimer, 1997; Crossy, Danner, 2008; Munoz-Silva i inni, 2007). Baz teoretyczn s tu modele ukazujce korelacj midzy postaw a zachowaniem, midzy innymi Teoria Uzasadnionego Dziaania oraz Teoria Planowanego Zachowania (Ajzen, Fishbein 1977). Uwzgldnienie tych dwch zmiennych wydaje si by szczeglnie istotne dla praktyki edukacyjnej - tak zachowania, jak i postawy mog by bowiem poddane modyfikacji w kierunku zgodnym z ide zdrowia seksualnego. Rozwaania teoretyczne rozprawy maj na celu uwypuklenie pojcia zdrowie seksualne, ktre powinno wyznacza ramy optymalnego modelu dziaa edukacyjno-wychowawczych i profilaktycznych, a wci jest sabo reprezentowane zarwno w wiadomoci spoecznej, jak i literaturze fachowej. Wieloaspektowa analiza literatury przedmiotu skania do wysunicia wniosku, e o ile postawy wobec edukacji
8

seksualnej, HIV/AIDS, a take aktywno seksualna s przedmiotem licznych opracowa, o tyle badania postaw wobec zdrowia seksualnego pojawiaj si wzmiankowo (Biri i inni., 2007; Davis i inni, 2007; Izdebski, 2001, 2005, 2006; Lew-Starowicz, 2002; McKelvey, i inni, 1999; Ozan i inni, 2005; Wrblewska, 2001 2003, 2006). Najczciej s to analizy odnoszce si do szeroko rozumianego zdrowia reprodukcyjnego. Dociekania w zakresie postaw s te zazwyczaj ograniczone do eksploracji poziomu wiedzy i jej rde, co uwypukla komponent poznawczy postawy, nie jest jednak zgodne ze strukturaln koncepcj przyjt w niniejszej pracy. Wieloznaczno poj prezentowanych w badaniach polskich i zagranicznych, rnorodno stosowanej aparatury pojciowej, z drugiej za strony niezwyka ranga

i wieo problematyki sprawiaj, e podjty temat wydaje si by istotny z punktu widzenia teorii pedagogicznej. Dodatkowo, celem pracy jest takie przeprowadzenie bada i opracowanie wynikw, by mogy one sta si podstaw dalszych analiz teoretycznych i stanowi postulaty dla dziaa praktycznych w zakresie promocji zdrowia seksualnego. Projektujc temat rozprawy zakadano zatem cele praktyczne, ktrych realizacj bdzie musiaa poprzedza, z pewnoci, dodatkowa praca koncepcyjna, a potem ewaluacyjna. Opis i wyjanienie uwarunkowa aktywnoci seksualnej studentw powinno zosta uznane za priorytet w projektowaniu rozwiza edukacyjnych i szerszych systemowych, ze wzgldu na niepokojce dane w zakresie epidemiologii chorb i infekcji przenoszonych drog pciow (STD/STI). Analizy krajowe i midzynarodowe wskazuj na gwatowny wzrost zakae wirusem HIV wrd aktywnych seksualnie adolescentw i modych dorosych, wirusem ktrzy HIV. obok Wedug osb uzalenionych UNICEF
9

i wiadczcych patne usugi seksualne, traktowani s jako grupa ryzyka zakaeniem Raportu

z 2005 roku, ilo osb yjcych z HIV/AIDS w grupie wiekowej midzy 15 a 24 rokiem ycia, to 11,8 milionw w skali wiata (Yoo, i inni, 2005). Szacuje si, e 25% wszystkich chorb przenoszonych drog pciow dotyczy populacji adolescentw (Crosby, Danner, 2008; Izdebski, 2006; WHO, 2001; Zieliski, 2006), co po uwzgldnieniu innych konsekwencji ryzykownej aktywnoci seksualnej powinno da asumpt do podjcia dugofalowych, skrupulatnie zaplanowanych i profesjonalnie realizowanych dziaa profilaktycznych w tym zakresie. Praca stanowi studium porwnawcze w odniesieniu do studentw w Polsce i we Francji. S to grupy uksztatowane pod wpywem odrbnych wiatw spoeczno-kulturowych, historycznych, gospodarczych i edukacyjnych. Z drugiej strony, zestawienie tych krajw wydaje si by uzasadnione ze wzgldu na coraz intensywniejsze przenikanie si wiata polskich i francuskich studentw w globalnej wiosce, wzmacniane poprzez nowoczesne technologie informacyjne, programy wymiany studenckiej, proces integracji europejskiej,

postpujc migracj zarobkow i swobodn turystyk. Podstawy do porwnania tych dwch populacji daa wieloaspektowa analiza literatury przedmiotu, ktra wskazuje na dyferencjacj aktywnoci seksualnej, a take postaw i wartoci deklarowanych przez studentw polskich i francuskich (Kozakiewicz,1980; Benoit i inni., 2003; Lew-Starowicz, 1995; Szymaska, Woynarowska, Mazur, 2001; Wrblewska, 2001, 2007). Jak wynika z eksploracji bada porwnawczych - populacja modych Polakw charakteryzuje si stosunkowo niskimi wskanikami rnych form aktywnoci seksualnej. Tak jest w przypadku redniego wieku inicjacji (wedug Wrblewskiej 20,4 dla kobiet i 19,4 dla mczyzn, wedug bada Izdebskiego 18,8 dla kobiet i 18,1 dla mczyzn), ktry jest najniszy w Europie i porwnywalny z danymi otrzymanymi w Japonii (Izdebski, 2006; Wrblewska, 2007). Na podstawie analiz
10

przytaczanych przez Bozona wskaniki inicjacji dla grupy wiekowej 20-24 wynosz w Polsce 19,6 dla kobiet i 19,7 dla mczyzn, we Francji za odpowiednio 17,6 i 17,4 (Bozon, 2003). Oba kraje rnicuj take wskaniki w zakresie epidemiologii HIV/AIDS. Francja jest jednym z najbardziej dotknitych epidemi HIV krajem europejskim. W 2006 roku wskanik nowych przypadkw HIV na milion mieszkacw wynis we Francji 91,9 a w Polsce 19,5 (Nardone, 2007). Mimo niezaprzeczalnych rnic midzy Polsk a Francj w zakresie epidemiologii HIV, w analizie tych danych naley uwzgldni wpyw polityki prewencyjnej. Jak podkrela Nardone wskanik osb poddajcych si testowaniu w kierunku HIV (a ten jest we Francji jeden z najwyszych w Europie) ma znaczcy wpyw na liczb osb zdiagnozowanych pozytywnie (Nardone, 2007). Przyjta grupa badawcza ma znaczenie nie tylko ze wzgldu na wskaniki epidemiologiczne, ale rwnie z uwagi na dane demograficzne. Prawie poowa wiatowej populacji ma aktualnie mniej ni 25 lat. W tym przedziale wiekowym studenci stanowi populacj specyficzn, z uwagi na moliwoci oddziaywania informacyjnego w rodowisku spoecznym. Grupa ta jest ciekawym obiektem badawczym take z uwagi na fakt, e w niedalekiej przyszoci wpywa bdzie na funkcjonowanie kolejnych pokole. To wanie adolescenci i modzi doroli (a zwaszcza wiadomi zagroe studenci) stanowi nadziej na odwrcenie negatywnych trendw zachorowalnoci na choroby/infekcje przenoszone drog pciow. Ocena przedsiwzi ukierunkowanych na zmian zachowa seksualnych modych osb pokazuje, e s one skuteczne w obnianiu wskanikw STD/STI (Bearinger, W Sieving, Ferguson, Sharma,2007; podkrela si, Grzelak, e 2006). programach profilaktycznych czynnikiem
11

wpywajcym na stan zdrowia seksualnego jest rzetelna, dostosowana

do poziomu odbiorcy wiedza o yciu seksualnym. Dostp do informacji seksuologicznej jest zagwarantowany w Konwencji Praw Dziecka, a take w Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka (art.16,17,27). Podczas wiatowej Konferencji na Rzecz Ludnoci i Rozwoju w 1995 roku uznano, e cena jak modzi ludzie pac za brak rzetelnej wiedzy w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego jest tak wysoka, i rzdy zostay zobowizane do podjcia intensywnych stara w kierunku poprawy tej sytuacji (Federacja na Rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, 1997).

12

Rozdzia 1. Teoretyczne podstawy bada 1.1.TEORETYCZNA PROBLEMATYKA ZDROWIA SEKSUALNEGO Zdrowie seksualne (ang. sexual health, fr. sant sexuelle) stanowice kryterium oceny zachowa seksualnych, postrzegane jest rnorako w zalenoci od kultury, okresu historycznego oraz przyjtej przez badacza opcji wiatopogldowej. Jak zauwaa Melosik - historia zachodnich spoeczestw, to take historia wyznaczania granic dozwolonych form seksualnoci i seksu, definiowania tego, co jest <normalne> i <naturalne> (zgodne z aktualnie obowizujcymi

przekonaniami w tej kwestii), a take wykluczania tych, ktrzy uznawani byli za dewiantw, bowiem ich poczucie pci bd sposoby realizacji wasnej seksualnoci wykraczay poza powszechnie akceptowane normy. Jednoczenie spoecznie skonstruowanym (partykularnym)

normom w zakresie seksualnoci i seksu zawsze nadawano status absolutny i uniwersalny, zapominajc, i jeszcze niedawno spoeczne wzory w tej sferze byy zupenie inne (Melosik, 2010, s.176; por. Szumski, 2008). Okrelanie kryteriw zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego, definiowanie jego treci i zakresu nigdy nie odbywao si w prni kulturowej. W kulturze Zachodu przez stulecia zdrowie seksualne utosamiano ze sprawnoci reprodukcyjn. Zgodnie z tym ujciem zdrow seksualnie bya osoba zdystansowana wobec seksualnoci, wolna od podliwoci (szczeglnie niezwizanej z prokreacj), uprawiajca ascez, panujca nad orgazmem (Lew-Starowicz Z., Lew-Starowicz M., 1999; Bajos, Bozon, 2008). Jak pisze Lew-Starowicz pozaprokreacyjna aktywno seksualna przez wieki bya traktowana nie tylko jako choroba, ale jako przestpstwo, np. stosunki analne i oralne miay t sam rang co zabjstwo, inne - poza klasyczn - pozycje wspycia byy zakazane. ( ) Od VIII wieku zdrowie seksualne zaczto
13

utosamia z brakiem aktywnoci masturbacyjnej. W 1758 roku lekarz z Lozanny -Tissot twierdzi, e mzg onanisty wysycha tak bardzo, e mona go usysze jak grzechocze w czaszce. ( ) Ta antyseksualna

koncepcja zdrowia jako patologi oceniaa m.in. przeywanie orgazmu przez kobiet, a homoseksualizm by traktowany jako zwyrodnienie centralnego ukadu nerwowego (Lew-Starowicz Z., Lew-Starowicz M., 1999, s. 339-340). Ju w. Tomasz uczy, e wszelkie uycie narzdw pciowych w celach innych, ni prokreacja jest lubiene, grzeszne i sprzeczne z natur. Homoseksualizm, masturbacja oraz inne drastycznie odbiegajce od wczesnej normy zachowania seksualne stanowiy grzech przeciwko naturze (ac. peccata contra natura) i byy w rny sposb marginalizowane (Szawarski, 2003). Taka seksualnych wypaczona pojawia percepcja si w normy w zakresie zachowa we

skrajnych

wypadkach

jeszcze

wspczesnoci, cho generalnie rzecz ujmujc od pocztku XX wieku mwi si o rewolucji w podejciu do zdrowia seksualnego. Opiera si ona na stwierdzeniu, e kady ma prawo do swobodnych wyborw dotyczcych swojego ycia intymnego, o ile nie narusza to praw innych osb. Ewolucja w definiowaniu zdrowia seksualnego znalaza swj wyraz w koncepcjach normy seksuologicznej wiatowej Organizacji Zdrowia (Word Heath Organization - WHO), do ktrej odwoano si w dalszej czci pracy. 1.1.1. Zdrowie seksualne w rozumieniu wiatowej Organizacji Zdrowia Oparta na definicji WHO wspczesna koncepcja zdrowia, obejmujcego aspekt fizyczny, psychiczny, spoeczny, duchowy, seksualny i reprodukcyjny podkrela, e jest ono wartoci, ktra pozwala jednostce realizowa swoje aspiracje oraz aktywnie zmienia
14

rodowisko (Kasperek-Golimowska, 2008; Kickbush, Nutbeam, 1998; Woynarowska, 2008). Zdrowie jest w tym rozumieniu rodkiem do podnoszenia jakoci ycia i zasobem gwarantujcym rozwj.

Obowizujcy w

promocji

zdrowia

paradygmat

socjo-ekologiczny

pojmuje zdrowie jako poddajc si zmianom zdolno czowieka do osigania peni wasnych fizycznych, psychicznych i spoecznych moliwoci, jak i do reagowania na wyzwania otoczenia. Model ten, uwzgldniajc skomplikowane powizania midzy jednostk a szeroko rozumianym rodowiskiem, za cel dziaa promocyjnych (edukacyjnych) uznaje zdolno do ycia produktywnego, za co odpowiedzialno poprzez styl ycia - przejmuje jednostka. Integraln czci zdrowia rozumianego w sposb holistyczny jest zdrowie seksualne, a zalenoci midzy nim a pozostaymi komponentami zdrowia s bardzo wyrane i dwukierunkowe (Cornelson, 1998; Sadovsky, Nusbaum, 2006). Kryteria zdrowia seksualnego proponowane przez WHO zostay oparte na definicji ogoszonej przez Midzynarodow Konferencj ONZ na rzecz Ludnoci i Rozwoju (Kair, 1994, par.7, 36) i zrewidowane w 2002 roku, samo pojcie natomiast pojawio si w 1974 roku. Zdrowie seksualne jest czci zdrowia reprodukcyjnego i polega na zdrowym rozwoju seksualnym, rwnych i odpowiedzialnych relacjach partnerskich, satysfakcji seksualnej, wolnoci od chorb, niedomaga, niemocy seksualnej, przemocy i innych krzywdzcych praktyk zwizanych z seksualnoci (Rzepka, 2007, s. 5; por. Sadovsky, Nusbaum, 2006). W rozumieniu WHO zdrowie seksualne stanowi integracj biologicznych, emocjonalnych, intelektualnych i spoecznych aspektw seksualnoci wanych dla pozytywnego rozwoju osobowoci, komunikacji i mioci. Koncepcja zdrowia seksualnego zakada pozytywne i odpowiedzialne podejcie do relacji seksualnych i seksualnoci, ktre stanowi nieodczn cz ludzkiej osobowoci (WHO, 2001, s.7). Zdrowie
15

seksualne oznacza rwnie wolno od wszelkich form przemocy seksualnej (przymus, naduycia, wykorzystanie stosunku zalenoci). Wie si to z prawem do odrbnoci i prywatnoci seksualnej, co pozwala jednostce na podejmowanie zgodnych z jej potrzebami, a tym samym asertywnych zachowa seksualnych. W pojciu zdrowie seksualne zawiera si zdolno do zdobywania satysfakcjonujcych i bezpiecznych dowiadcze seksualnych, co wynika z umiejtnoci nawizania rwnych i odpowiedzialnych relacji partnerskich oraz zdolnoci rozwizywania problemw w tym obszarze (Sadovsky, Nusbaum, 2006, s.3). Fundamentalnym elementem koncepcji zdrowia seksualnego jest idea dostpu do praw seksualnych, co dotyczy tak seksualnoci, jak i przyjemnoci seksualnej oraz prokreacji. Ze zdrowiem seksualnym wie si cile pojcie zdrowie prokreacyjne (ang. reproductive health, fr. sant de la reproduction). Jest ono definiowane jako peen dobrostan w aspekcie fizycznym, psychicznym i socjalnym, a nie tylko brak chorb i niedomaga w obszarze ukadu rozrodczego i jego funkcji we wszystkich okresach ycia jednostki (WHO, 2001, s.7, por. Woynarowska, 2008). Wyodrbnienie tego aspektu zdrowia byo efektem postpu wiedzy i przemian obyczajowych, a tym samym ewolucji w podejciu do seksualnoci i praw czowieka, w tym praw seksualnych

i reprodukcyjnych (Kasperek - Golimowska, 2008; Lew-Starowicz, 2000, 2007). Zaproponowana przez WHO koncepcja zdrowia seksualnego znalaza swj wyraz w najnowszej midzynarodowej klasyfikacji ICD-10, w ktrej pojawiy si zaburzenia z przeywaniem orgazmu, rozwojem psychoseksualnym, postawami wobec seksu, relacjami partnerskimi. Daa ona asumpt do zrewidowania roli i obszarw dziaania opieki zdrowotnej w zakresie zdrowia seksualnego. Jest rwnie podstaw
16

redefinicji celw i zada edukacji seksualnej oraz dziaa prewencyjnopromocyjnych w zakresie zdrowia seksualnego. Prawn podstaw omawianej koncepcji s prawa czowieka, a szczeglnie prawo do ycia, wolnoci i bezpieczestwa, prawo do rwnego traktowania, wolnoci od dyskryminacji, a take prawo do informacji i edukacji. Uwypuklenie roli wiedzy na temat zdrowia seksualnego okazuje si szczeglnie istotne w kontekcie zaoe promocji zdrowia, ktra wysuwa hasa podmiotowoci, jednostkowej odpowiedzialnoci za zdrowie i samoopieki. Ranga rzetelnej i penej informacji w dziedzinie zdrowia seksualnego jest podkrelona w Karcie Praw Seksualnych i Reprodukcyjnych Midzynarodowej Federacji Planowania Rodzicielstwa (IPPT), ktra okrela rwnie etyczne ramy dziaa promocyjnych. Sformuowane w niej zostao prawo dostpu do wiedzy przedstawionej w sposb rzetelny, transparentny ideologicznie, wymagajcy od odbiorcy krytycyzmu (Platforma Dziaania, Kair, 1994, za: Kasperek, Piorunek, 2001). Prawo to jest gwarantem dostpu do wiedzy sprzyjajcej pomnoeniu zasobw zdrowia. Usytuowanie zdrowia seksualnego wrd priorytetowych celw wychowania seksualnego wiadczy o jego randze. Standardem wyznaczajcym kierunki wychowawczej aktywnoci jest uksztatowanie takich psychoseksualnych cech jednostki, ktre umoliwi jej rozwj i bezkonfliktowe zaspokojenie potrzeby seksualnej oraz bd akceptowane spoecznie. Powinno si to odbywa z uwzgldnieniem integracyjnego kierunku dziaa w ramach promocji zdrowia seksualnego. W praktyce oznacza to szereg starannie zaplanowanych dziaa umoliwiajcych integracj biologicznych,

emocjonalnych, intelektualnych i spoecznych aspektw seksualnoci. WHO wyodrbnia nastpujce cele czstkowe oddziaywa stanowicych trzon promocji zdrowia seksualnego: kreowanie pozytywnych postaw wobec seksualnoci,
17

 uwzgldnianie zoonych uwarunkowa i czynnikw determinujcych zachowania seksualne, relacj i satysfakcj, przeciwdziaanie wszelkim formom dyskryminacji, izolacji i segregacji z powodu pci, orientacji seksualnej, niepenosprawnoci czy stanu zdrowia, przeciwdziaanie przemocy seksualnej, denie do stworzenia regulacji prawnych gwarantujcych dostpno do poradnictwa i terapii udostpnianie metod sterowania podnoci, prewencj chorb/infekcji przenoszonych drog pciow (STD/STI), propagowanie monogamicznego modelu wizi seksualnych, zachcanie do modelu safer sex, zwikszenie dostpnoci do poradnictwa i terapii, uwzgldnianie tradycji kulturowych danego spoeczestwa (WHO, za: Gapik, Kasperek, od 1998; por. Kasperek, zaoe Piorunek, 2001; oraz Lew-Starowicz, 2007). Niezalenie przyjtych teoretycznych

metodycznych, dziaania uwiadamiajce, wychowawcze, prewencyjne i promocyjne powinny si zmierza do uksztatowania poziomem jednostki zdrowia charakteryzujcej moliwie najwyszym

seksualnego. Posikujc si koncepcj salutogenetycz autorstwa Antonovskyego, zgodnie z ktr czowiek w swoim yciu przemieszcza si na kontinuum midzy dwoma biegunami: pene zdrowie powana, zagraajca yciu choroba, trzeba tu mwi o deniu do idealnego zdrowia seksualnego (Antonovsky, 1997). Edukacj seksualn opart na idei zdrowia seksualnego mona zatem rozpatrywa bardziej

w kategoriach procesu, ni jego wyniku. Calderone wymienia cztery kryteria, za pomoc ktrych mona dokona diagnozy jednostki plasujc
18

j midzy wymiarem penego zdrowia seksualnego, a jego brakiem. Wedug tego autora w przypadku osoby, ktra: akceptuje swoj pe, przyjmuje role spoeczne zwizane z pci, wyraa bez lku swoj seksualno w sensie fizycznym i psychicznym charakteryzuje si poczuciem odpowiedzialnoci za skutki wasnej seksualnoci wobec siebie, partnera i spoeczestwa (Calderone, 1976, za: Obuchowska, Jaczewski, 2002). Akceptacja wasnej pci jest warunkiem koniecznym skutecznego, satysfakcjonujcego podjcia rl spoecznych zwizanych z pci. Nie chodzi o bierne ( ) poddanie si w si zdarzeniom i w wynikajcym antycypowaniu z przynalenoci do jednej bd drugiej pci, ale o pen tego faktu akceptacj, wyraajc zadowoleniu o zdrowiu seksualnym moemy mwi

psychologicznych korzyci z tego faktu pyncych (Obuchowska, Jaczewski, 2002, s.171). Osoba zdrowa seksualnie jest zdolna do przyjcia oraz wiadomego wypeniania rl zwizanych z pci. Chodzi gwnie o role rodzicielskie oraz maeskie, ktrych realizowanie powinno wiza si z jednostkow oraz interpersonaln satysfakcj. Wana w tym kontekcie jest rwnie umiejtno przekraczania rl spoecznych zwizanych z pci. Jak uzasadnia Brannon, kategoryzacja wie si z ograniczeniem do dwch cile zdefiniowanych opcji. Pomijane jest naturalne bogactwo indywidualnych cech i wynikajca z niego potrzeba swobody wyboru (Brannon, 2002, s.562). Calderone podkrela rwnie, e zdrowie seksualne oznacza pozbawione lku wyraanie wasnej seksualnoci. Dotyczy to aspektu fizycznego, a wic form przygotowujcych do stosunku seksualnego i samego stosunku seksualnego, ale te innych form zachowa seksualnych. Psychiczny
19

aspekt seksualnoci, a take jej ekspresja spoeczna powinny wiza si z ca gam uczu o pozytywnym znaku. Ostatni wyrnion przez autora cech osoby zdrowej seksualnej jest zdolno przyjcia odpowiedzialnoci za skutki wasnej seksualnoci. Konsekwencje zwizane z aktywnoci seksualn mona rozpatrywa bardzo szeroko, co dotyczy zarwno tu cae wymiaru spektrum jednostkowego, zwizkw diadycznego, jak i spoecznego (a nawet transkulturowego, transpokoleniowego). Mona analizowa przyczynowo-skutkowych

rozpatrywanych na gruncie psychologii, pedagogiki, etyki, medycyny, socjologii, prawa, z ktrych najbardziej niebezpieczne s konsekwencje ryzykownych zachowa seksualnych ze mierci wcznie (Calderone, 1976, za: Obuchowska, Jaczewski, 2002). Oprcz W aspektu biologicznego WHO i psychologiczno-relacyjnego Praw Seksualnych

kryteria zdrowia seksualnego zostay rozbudowane o aspekt prawny. zaaprobowanej przez Deklaracji opracowanej przez wiatowe Towarzystwo Seksuologiczne w 2002 roku wymieniane s nastpujce prawa seksualne, a ich respektowanie jest warunkiem koniecznym do osignicia zdrowia seksualnego: prawo do wolnoci seksualnej wice si z moliwoci realizacji potencjau seksualnego w granicach wykluczajcych przymus, naduycia, amanie norm prawnych i obyczajowych, prawo do odrbnoci, integralnoci i bezpieczestwa seksualnego, prawo do prywatnoci seksualnej, jednak z wykluczeniem naruszenia praw seksualnych innych osb, prawo do rwnoci seksualnej, a wic wolnoci od wszelkich form dyskryminacji, prawo do przyjemnoci seksualnej,

20

 prawo do emocjonalnego wyraania seksualnoci poprzez dotyk, gesty, wyraanie uczu, prawo do swobodnych kontaktw seksualnych, prawo do podejmowania dotyczcych prokreacji, prawo do informacji opartej na badaniach naukowych zgodnych z zasadami etyki, prawo do wyczerpujcej edukacji seksualnej, ktra trwa cae ycie i angauje wszystkie instytucje spoeczne, prawo Poza do seksualnej opieki zdrowotnej (WHO, 2002, za: wolnych i odpowiedzialnych decyzji

Lew-Starowicz, 2007, s. 8-11). wymienieniem praw seksualnych, traktowanych jako

uniwersalne i niezbywalne prawa czowieka, Deklaracja w sposb wyrany podkrela holistyczne rozumienie seksualnoci ludzkiej, co jest elementem utrwalajcym kierunek ewolucji omawianego pojcia.

1.1.2. Zdrowie seksualne charakteryzowane przez kryterium normy W rozwaaniach o zdrowiu seksualnym nie sposb nie odwoa si do pojcia normy i patologii seksualnej. Norma traktowana jest jako pewien ukad odniesienia pozwalajcy na okrelenie prawidowoci lub nieprawidowoci. W procesie diagnostycznym spenia ona cele

klasyfikacyjne i selekcyjne (Skowroski, 2003). Trawiska wymienia szereg funkcji, ktre mog spenia normy, w tym normy seksualne. Po pierwsze, normy mog peni funkcj informacyjn wskazujc

zachowania podane i zakazane oraz podstawy takiej klasyfikacji. Po wtre, normy peni funkcj prewencyjn i wychowawcz. Dodatkowo, wi si one z identyfikacj z grup, a zatem speniaj funkcje scalajce oraz prestiowe (ze wzgldu na wyrniajce si zachowanie).
21

Na gruncie relacji interpersonalnych mog wiza si z funkcj pojednawcz lub represyjn (Trawiska, 1985a). Z uwagi na wielofunkcyjno normy w seksuologii oraz empiryczny charakter tej dziedziny bardzo istotne jest posugiwanie si norm speniajc kryteria interdyscyplinarne. Poza tym - jak zauwaa Imieliski - norma seksualna musi uwzgldnia wymogi logiczne (jako norma porzdkujca i wskazujca adresata), etyczne (jako minimum przepisw regulujcych wspycie midzyludzkie), prakseologiczne (powinna wytycza kierunek zwizany z celem, sprawnoci dziaania) i filozoficzne (mierzone stopniem zgodnoci normy z rzeczywistoci) (Imieliski, 1990; Skowroski, 2003). Wyodrbnienie normy, ktra spenia powysze wymogi, napotyka na wiele barier. Jak podkrela Imieliski: trudnoci z wypracowaniem interdyscyplinarnych wzorw ycia uczuciowo-seksualnego, ktre bez zastrzee mogyby by przyjte na gruncie rnych dyscyplin prowadz do wyodrbnienia wielu norm: medycznej, ewolucyjnej, statystycznej, socjologicznej, prawnej, kulturowej, interdyscyplinarnej (Imieliski, 1985; por. Dugocka, 2008). Wymienione powyej ujcia normy w seksuologii nie wykluczaj si wzajemnie, a w pewnych obszarach s ze sob zbiene, co pozwala na odwoanie si do nich w zalenoci od potrzeb teorii i praktyki. Z uwagi na cele niniejszej pracy omwione zostan te koncepcje normy seksualnej, ktre s szczeglnie istotne nie tylko dla przyjtych tu
22

zaoe badawczych, ale te dla szeroko rozumianych dziaa promocyjnych w zakresie zdrowia seksualnego. Tak szerokie ujcie wynika z odejcia od binarnego, schematycznego ujcia zachowa seksualnych w kategoriach zdrowia i choroby, charakterystycznego dla modelu biomedycznego. Zdrowie seksualne a kryteria normy klinicznej Kliniczne rozumienie normy seksualnej odwouje si do raportw Kinseya oraz bada Schnabla (za: Imieliski, 1984, 1990). Jest ono szczeglnie wane dla zrozumienia wspczesnego ujcia normy i patologii seksualnej. Norma kliniczna obejmuje szeroki zakres praktyk i zachowa seksualnych, ktre mieszczc si w jej przedziale nie wymagaj interwencji terapeutycznej. Mona je rozpatrywa w obrbie trzech kategorii normy: normy optymalnej, normy akceptowanej, normy tolerowanej (Imieliski, 1985, 1990). Do normy optymalnej zalicza si zachowania modelowe, najbardziej podane z punktu widzenia indywidualnego i spoecznego. Jako idea, ktry powinien by ksztatowany w ramach dziaa wychowawczych traktuje si dobrowolne, dopochwowe, heteroseksualne stosunki pciowe pomidzy dojrzaymi partnerami. W granicach normy akceptowanej mieszcz si zachowania seksualne, ktre nie s optymalne, w niewielkim stopniu naruszaj powysze kryteria, lecz nie ograniczaj rozwoju osobowego oraz nie utrudniaj nawizania gbokich wizi midzyludzkich. Kryteria normy akceptowanej spenia bdzie przykadowo masturbacja lub kontakty oralno-genitalne (Gapik, 2006). Zachowania klasyfikowane jako obszar normy tolerowanej nie
23

maj

bezwzgldnie

patologicznego

charakteru,

nie

wykluczaj

harmonijnego wspycia midzy partnerami, ale ograniczaj moliwo optymalnego doboru seksualnego. S to zachowania, ktre wi si ze zmniejszeniem liczby potencjalnych partnerw, jak i z ograniczeniem moliwoci nawizania z nimi gbokich wizi midzyludzkich (np. upodobanie do seksu grupowego). W celu zaliczenia konkretnego zachowania do normy tolerowanej naley wzi pod uwag trzy kryteria: kontekst sytuacyjny, kontekst osobowociowy oraz charakter ukadu partnerskiego. Kontekst osobowociowy wie si z analiz, na ile aktywno seksualna nie ogranicza innych form aktywnoci jednostki. Istotne jest w tym wypadku ustalenie stopnia dojrzaoci poszczeglnych sfer osobowoci oraz ewentualnej dysharmonii w ich rozwoju. Kontekst partnerski koncentruje si na przebiegu ycia seksualnego w konkretnym ukadzie interpersonalnym, a wic ukadzie zamknitym i dynamicznym. Partnerzy traktowani s tu jako pacjent niezalenie od tego, kto i w jakim stopniu przejawia bd deklaruje dane zachowanie. Dodatkowo, pozostae aspekty zachowa w obrbie normy tolerowanej analizuje si z uwzgldnieniem kontekstu sytuacyjnego (Imieliski, 1984, 1990; por. Skowroski, 2003). Ostatnie kryterium wydaje si szczeglnie istotne z punktu widzenia dyferencjacji form zachowa seksualnych i zmieniajcych si norm obyczajowych w tym zakresie.

Zdrowie seksualne a kryteria normy partnerskiej Autorem normy partnerskiej jest Giese, modyfikacji jego ujcia dokona natomiast Imieliski (Giese, za: Imieliski, 1984, 1990). W obrbie omawianej normy wyrnionych zostao sze wyznacznikw, ktre pozwalaj wykluczy zachowania patologiczne. Norma partnerska akcentuje spoeczno-kulturowe to aktywnoci seksualnej. Analiza dokonywana jest tu z punktu widzenia przydatnoci danego zachowania
24

dla stron w nie zaangaowanych oraz dla spoeczestwa. Jednak nie sam rodzaj zachowa ma w tym wypadku decydujce znaczenie. Przyporzdkowanie do obszaru zachowa normatywnych wynika

z uwzgldnienia koncepcji rnic indywidualnych. A zatem w analizie ludzkiej seksualnoci zastosowanie znajduje krzywa indywidualnego zrnicowania, co zawsze rozpatrywane jest w konkretnym ukadzie partnerskim (Imieliski, 1990). Do spenienia normy partnerskiej koniecznych jest sze warunkw: 1) warunek rnicy pci. Warunek ten wynika z podziau gatunku ludzkiego na pe esk i msk. Obecnie nie jest niezbdny do tego, by dane zachowanie zaklasyfikowa jako mieszczce si w granicy normy partnerskiej. Uzasadnieniem jest twierdzenie, e skoro

homoseksualizm rni si od heteroseksualizmu jedynie w zakresie kierunku popdu seksualnego, to mieci si w granicach normy. Argumentacji dostarcza sam fakt usunicia homoseksualizmu z nomenklatury psychiatrycznej. W 1973 roku American Psychiatric Association 1991; uznaa, e homoseksualizm Jaczewski, 2002). nie jest chorob ale

specyficznym zachowaniem w ramach normy seksualnej (Weinberg, Obuchowska, Dodatkowo wedug Midzynarodowej Klasyfikacji Chorb i Problemw Zdrowotnych ICD-10 opracowanej w 1992 roku przez wiatow Organizacj Zdrowia, adna orientacja seksualna (a wic i homoseksualna) sama w sobie nie powinna by traktowana jako zaburzenie. Z orientacj seksualn mog si wiza rozmaite zaburzenia, wrd ktrych mona wskaza zaburzenie dojrzewania seksualnego, orientacj seksualn niezgodn z ego (egodystoniczn) oraz zaburzenie zwizkw seksualnych (Puyski 2003; Lew-Starowicz Z., Lew-Starowicz M., 1999).

25

2) warunek

dojrzaoci.

Warunek

ten

odnosi

si

do

kontaktw

seksualnych midzy dojrzaymi osobami mogcymi stworzy ukad na zasadach partnerskich. Warunek ten ma na celu zabezpieczenie przed kontaktami seksualnymi opartymi na zasadzie zalenoci. Problemy w zakresie oceny pojawiaj si przy pytaniu o kryteria dojrzaoci biologicznej, spoecznej, psychicznej. Za dojrza seksualnie osob uznaje si jednostk zdoln do rozpoznawania swojego zachowania i kierowania nim (Glaser, Frost, za: Skowroski, 2003, por. Izdebski, 2010). Mona odwoa si tu rwnie do legislacyjnych obwarowa w sferze seksualnoci i prawnej ochrony czyli wieku 15 lat. Jak zauwaa Imieliski saboci tego wyznacznika jest niemono odniesienia go do zachowa seksualnych modziey, gdy wycznie na jego podstawie nie mona wnioskowa o ich patologicznym charakterze (Imieliski, 1990). Z pomoc przychodz tu inne ujcia normy, jak choby norma rozwojowa autorstwa Beisert (Beisert, 2006d). 3) warunek obustronnej akceptacji. Jest to inaczej warunek

dobrowolnoci, w ktrym wyklucza si zachowania wymuszone si, podstpem i z wykorzystaniem krytycznej sytuacji, co jest okrelone konkretnymi przepisami prawnymi. Naruszenie tego warunku wizaoby si z wykluczeniem satysfakcji jednego z partnerw, poza tym powodowaoby zakcenia wspycia w spoeczestwie. 4) warunek uzyskania rozkoszy. Kontakty seksualne powinny zmierza do uzyskania obustronnej rozkoszy. Brak zaspokojenia potrzeby seksualnej i doznania rozkoszy lub brak dziaa w tym kierunku zaburza w znacznym stopniu funkcjonowanie seksualne. W ramach normy mieci si bd zachowania podejmowane z motywacji seksualnej. Wyklucza to zachowania, w ktrych jedna strona nastawiona jest na zapewnienie rozkoszy drugiej, co czyni z pozaseksualnej motywacji. Pewne trudnoci kwalifikacyjne Imieliski zauwaa rwnie w sytuacji,
26

gdy rozkosz

uzyskiwana jest za porednictwem

partnera,

lecz

z wykorzystaniem wyobrae o innej osobie (Imieliski, 1984, 1990). 5) warunek nieszkodzenia zdrowiu. Warunek ten odnosi si do zdrowia rozumianego jako integracja wymiaru fizycznego, psychicznego

i spoecznego. Trudnoci z zastosowaniem tego kryterium pojawiaj si chociaby w momencie analizy zachowa seksualnych i ich wpywu na poszczeglne narzdy i ukady u osb w starszym wieku (Imieliski, 1990). 6) warunek nienaruszania norm wspycia spoecznego. Warunek ten ma chroni otoczenie osoby podejmujcej aktywno seksualn przed niechcianymi tego konsekwencjami. O patologii spoecznej moemy mwi dopiero wtedy, gdy zachowania wielokrotnie i znacznie

przekraczaj margines spoecznej tolerancji, co jest problematyczne ze wzgldu na jego spoeczno-kulturowe zrnicowanie. Wymienione kryteria wi si z trudnociami przy kwalifikowaniu zachowa seksualnych do normy lub patologii, co podkrela nawet sam autor. Uzupenieniem mog by inne kryteria normy seksuologicznej, a take ich integracja. Niezbdna jest przede wszystkim rozwaga i dowiadczenie w analizie konkretnych przypadkw. Zdrowie seksualne a kryteria normy indywidualnej Twrc tego ujcia normy seksualnej jest Godlewski (Godlewski, 1998). Jest to koncepcja uzupeniajca norm partnersk, ktra akcentuje wiziotwrczy i hedonistyczny aspekt seksualnoci. Koncepcja normy w indywidualnej dookrela kryteria normy Norma partnerskiej indywidualna

aspekcie

biologicznym

(prokreacyjnym).

podkrela w szczeglnoci kwestie dysfunkcji seksualnych, ktre mog utrudnia lub uniemoliwia realizacj biologicznej funkcji seksualnoci (Skowroski, 2003). Oprcz uwzgldnienia funkcji biologiczno27

prokreacyjnej Godlewski wyodrbnia rwnie funkcj psychologiczn, zwizan z uzyskaniem rozkoszy i spoeczn, zwizan z tworzeniem wizi midzyludzkich. Zachowanie mieci si w granicach normy indywidualnej, jeli wypenia jednoczenie wszystkie funkcje. Rodzaj i nasilenie uchybie w wypenianiu tych funkcji przez jednostk okrela stopie jej odchyle w kierunku patologii seksualnej. Zachowania seksualne uznane s za zgodne z indywidualn norm seksualn, jeli speniaj nastpujce kryteria: wzr zachowania seksualnego nie ogranicza obustronnej akceptacji, zachowania seksualne rokuj obustronn rozkosz seksualn, zachowania seksualne nie gro uszkodzeniem zdrowia partnerw. Wymienione kryteria pokrywaj si z wyznacznikami normy partnerskiej. Dodatkowo, wedug autora istotne okazuj si kryteria funkcji biologicznej, ktrej celem jest podtrzymanie gatunku: zachowania seksualne nie wykluczaj /nie ograniczaj w znacznym stopniu stosunku genitalno-genitalnego wicego si z moliwoci zapodnienia, zachowania seksualne nie cechuj si trwa tendencj do unikania stosunku dopochwowego (por. Skowroski, 2003). Brak spenienia kryteriw normy indywidualnej (psychologicznej i biologicznej) nie musi wywoa zakce w funkcjonowaniu zwizku, a tym samym narusza kryterium normy partnerskiej. Przykadem mog by praktyki homoseksualne lub przedwczesna ejakulacja, ktre - mimo obustronnej akceptacji - nie speniaj kryteriw wsko rozumianej funkcji biologicznej (a zarazem speniaj tylko psychologiczne wyznaczniki tej normy), lecz mieszcz si w normie partnerskiej. Z drugiej strony, kryteria ukadu partnerskiego mog by zakcone, mimo e obydwoje partnerzy nie wykazuj adnych nieprawidowoci mierzonych kryteriami
28

indywidualnej normy seksualnej Odnie to mona do braku dojrzaoci partnerw podejmujcych zachowania seksualne przy duym ryzyku nieplanowanej, przedwczesnej ciy (Imieliski, 1984, 1990).

1.1.3. Patologia seksualna Kryteria omawianych wyej norm obowizujcych w seksuologii powinny by wykorzystywane z najwiksz uwag, a wiedza o nich nieustannie weryfikowana i aktualizowana. Zarwno w wymiarze jednostkowym, jak i oglnospoecznym powinny one stanowi element konieczny, ale niewystarczajcy do analizy zachowa seksualnych i ich ewentualnej modyfikacji. Std te w opracowaniu odniesiono si rwnie do normy rozwojowej, normy prawnej oraz ryzyka poszczeglnych zachowa seksualnych. Ryzyko zwizane z aktywnoci seksualn W analizie zachowa seksualnych istotnym elementem s zachowania ryzykowne. Zachowania ryzykowne (problemowe) mona zdefiniowa jako te, ktre bdc zachowaniami antynormatywnymi, pozostajcymi w opozycji do porzdku spoecznego i prawnego, stanowi jednoczenie zagroenie dla zdrowia i rozwoju jednostki (spoeczestwa) (Jessor, R., S., za: Ostaszewski, 2005 s. 112-114; por. Carr, 2004). Jako nieprawidowe sposoby przystosowawcze peni one niezwykle donios rol w yciu jednostki, umoliwiajc zaspokojenie najistotniejszych potrzeb psychologicznych, manifestacj tosamoci, wzmocnienie solidarnoci z grup, realizacj wanych yciowych celw, a take redukcj lkw i frustracji. Ryzykowne zachowania odnie mona do wszystkich faz psycho-spoecznego (seksualnego) rozwoju jednostki. Okres adolescencji i wczesnej dorosoci wie si jednak z ich nasileniem (Prchniak, 2005; Makara Studziska,2007).
29

Ryzyko zwizane z aktywnoci seksualn moe by rozumiane bardzo szeroko. W ocenie tej istotnym czynnikiem pozostaj wzgldy moralne i wiatopogldowe, ktre warunkuj obszar konsekwencji wspycia uznanych za negatywne. Z uwagi na charakter niniejszej pracy, ponisze rozwaania koncentruj si na konsekwencjach biologicznych oraz psychologiczno-spoecznych (por. schemat nr 1). .
KO SEKWE CJE BIOLOGICZ E KO SEKWE CJE PSYCHOLOGICZ O-SPOECZ E ZABURZE IA EMOCJO AL E

CHOROBY/ I FEKCJE PRZE OSZO E DROG PCIOW

(Sexually Transmited Diseases/Infections STD/ STI)

POWIKA IA GI EKOLOGICZ E ZABURZE IA ZACHOWA SEKSUAL YCH HIV kia (syfilis, lues) rzeczka (tryper) chlamydioza grzybice rzsistkowica opryszczka narzdw pciowych kykciny koczyste ziarniak, wrzd weneryczny wierzb, wszawica onowa zapalenie wtroby typu B lk przed kontaktem seksualnym i jego konsekwencjami zo /wstrt /poczucie winy/obrzydzenie

AKTYW O SEKSUAL A - moliwe ryzyko

ZABURZE IA W TWORZE IU/ ROZWIJA IU I TERAKCJI

RYSUNEK. 1. Moliwe ryzyko zwizane z aktywnoci seksualn (opracowanie wasne na POWIKANIA W PRZEBIEGU CIY I PORODU/ABORCJA / ADOPCJA/PROBLEMY RELACYJNE / podst.: Carr, 2004; Gapik, 1990, 1998a, 1998b; Kwaniewska-Bieniak, 1997; Kay, 1996; LewSAMOTNE RODZICIELSTWO/ PRZEDWCZESNE MAESTWO/ KONSEKWENCJE EKONOMICZNO-SPOECZNE Starowicz, 1994; Obuchowska, Jaczewski, 2002, Woynarowska, 2005). Schemat 1. Moliwe ryzyko zwizane z aktywnoci seksualn nastolatkw i modych dorosych (rdo: opracowanie wasne na podst.: Gapik, 1990; Lew-Starowicz, 1995, 1999; Woynarowska, 2008).

IEPLA OWA A CIA i jej ewentualne konsekwencje

W katalogu zachowa ryzykownych szczeglne miejsce zajmuje przedwczesna aktywno seksualna, ktra w wielu publikacjach seksuologicznych (i w przepisach prawa) wyznaczona jest granic 15 roku ycia. Niesie ona za sob implikacje dla funkcjonowania jednostki, jej rozwoju i jakoci ycia. Przedwczesna inicjacja seksualna,
30

a nastpnie utrzymywanie stosunkw pciowych przez modych ludzi, ktrzy nie osignli penej dojrzaoci psychicznej i spoecznej (a take dojrzaoci fizycznej), stwarza wiele bezporednich i odlegych zagroe dla ich zdrowia i dalszego ycia (Woynarowska, Szymaska, Mazur, 1999, s.41). Zachowania ryzykowne maj tendencj do wspwystpowania, a wic i w tym obszarze zauway mona korelacj midzy wczesn inicjacj seksualn, a czstym upijaniem si (przewanie u mczyzn), uywaniem amfetaminy (przewanie u kobiet) i paleniem papierosw (Hendler, s.271; por. Izdebski, 1992, 2010). Warto w tym miejscu doda, i uywanie substancji psychoaktywnych jest uznane za jeden z najistotniejszych czynnikw wzrostu zagroenia wirusem HIV oraz STD/STI. Eksperymentowanie z substancjami psychoaktywnymi

(a pniej uzalenienie) niesie ze sob ryzyko bezporednie (iniekcje jako wrota zakaenia wirusem HIV), jak i porednie (wzrost pobudzenia, nasilenie tendencji do promiskuityzmu, take w celach zarobkowych, osabienie mechanizmw samokontroli). Inne ryzykowne formy

zachowa seksualnych to stosunek waginalny, oralny i analny bez prezerwatywy (przy czym kadorazowo wiksze ryzyko dotyczy strony biernej w kontakcie seksualnym). Ryzyko zakae wzrasta w sytuacji, w ktrej chocia jedna strona ma skaleczenia, podobnie jest

z aktywnoci seksualn w trakcie menstruacji (Carr, 2004; Bersamin i inni, 2006). Najbardziej oczywistym zagroeniem wynikajcym z aktywnoci seksualnej s choroby (infekcje) przenoszone drog pciow

(fr. Maladies Transmises Sexuellement, ang. Sexually Transmited Diseases/Infections STD/STI), w tym zakaenie wirusem HIV, dla ktrego aktywno seksualna jest jedn z trzech moliwych drg zakaenia (Izdebski, Walendzik, 2000, s.10-11; por. Godlewski, 1998).
31

Wrd ryzykownych zachowa modziey w sferze seksualnej Izdebski wymienia rwnie kontakt z Internetem. Niepokj budzi kontakt z treciami o charakterze pornograficznym, kontakt z materiaami prezentujcymi przemoc seksualn, prowadzenie rozmw o tematyce seksualnej z nieznajomymi osobami, dzielenie si danymi osobistymi (w tym zdjciami), umawianie si na spotkania i podejmowanie aktywnoci seksualnej z osob poznan za porednictwem Internetu (Izdebski, 2010). Negatywne aspekty aktywnoci seksualnej mog wiza si z zagadnieniem podnoci, a wic ci, aborcj, adopcj, samotnym rodzicielstwem. Zjawiska te - szczeglnie u modych ludzi - mog implikowa problemy psychologiczne, spoeczne, edukacyjno-

zawodowe, ekonomiczne, prawne, a nawet zdrowotne. Z bada wynika, e w przypadku ciy kobiet do 15. roku ycia miertelno matek jest o 60% wysza w porwnaniu z kobietami dojrzaymi, a miertelno dzieci 2,5 razy wysza w porwnaniu z dziemi urodzonymi przez matki powyej 20. roku ycia (Izdebski, 2010). Rwnie sam przebieg ciy u modych matek jest obarczony zwikszonym ryzykiem komplikacji: anemii, toksemii, nadcinienia, miertelnoci okooporodowej (Carr, 2004). W krajach, gdzie aborcja na yczenie jest prawnie usankcjonowana (np. od 1975 roku we Francji, gdzie na podstawie Prawa Veil dokonuje si Interruption Volontaire de Grossesse - IVG) skal konsekwencji niechcianej ciy analizowa mona na podstawie statystyk dotyczcych aborcji na yczenie wrd nastolatek. W 2003 roku we Francji wskanik ten dla populacji w wieku 15-17 lat wynis 9,6/1000 (Godeau i inni, 2008a). Wskazuje si, e w populacji nastolatek jest 2 do 5 razy wicej aborcji na yczenie, ciy patologicznych i problemw ginekologicznych, ni w innych grupach wiekowych (Guettier, 1999).
32

Negatywny wpyw na przebieg i jako ycia moe mie maestwo zawarte z motyww zwizanych z ci i statystycznie obarczone wikszym ryzykiem konfliktw i rozwodu (Sokoluk, Andziak, Trawiska, 1984; Wosiska, 2004; Carr, 2004). Kolejn grup skutkw uzasadniajcych okrelenie aktywnoci seksualnej mianem ryzykownej s konsekwencje psychologicznospoeczne. W okresie krytycznym dla wytwarzania schematw reakcji psychoseksualnych pojawi si mog nieprawidowoci, ktre za porednictwem mechanizmw uczenia si (zgodnie z prawem

pierwszych pocze) rzutowa bd na dalsze ycie erotyczne. Do nieprawidowoci tych zaliczy moemy zaburzenia emocjonalne, zaburzenia w tworzeniu i rozwijaniu interakcji z partnerem oraz zaburzenia zachowa seksualnych o charakterze nerwicowym (Gapik, 1990; Imieliski, 1984; Afifi, Weiner, 2006). Przyczyny ryzykownych zachowa rozpatrywa mona w oparciu o rne modele teoretyczne. Zwolennicy zintegrowanego podejcia do profilaktyki wskazuj na istnienie wsplnych uwarunkowa (czynnikw ryzyka) dla caej gamy zachowa okrelanych jako problemowe lub ryzykowne (Ostaszewski, 2005, s.116). Czynniki ryzyka wi si ze sob tworzc tzw. cieki ryzyka. Dodatkowo, zachowania ryzykowne rnych typw s ze sob dodatnio skorelowane, na przykad wystpuje zwizek midzy przedwczesn aktywnoci seksualn, a uywaniem substancji psychoaktywnych (Makara-Studziska, 2007, s. 42; Bersamin i inni, 2006). Zgodnie z tym podejciem celem oddziaywa profilaktycznych powinno by eliminowanie lub redukcja czynnikw ryzyka (specyficznych i niespecyficznych) oraz wzmacnianie czynnikw chronicych. Zgodnie z koncepcj resilience oznacza to rwnowaenie lub redukcj czynnikw ryzyka (Woynarowska, 2008, s.47- 48; Kasperek - Golimowska, 2008).
33

Wedug

behawioralno-ekologicznego

modelu

zachowa

seksualnych - o ryzykownych zachowaniach seksualnych jednostki moemy wnioskowa na podstawie szeregu czynnikw zwizanych z jej osobowoci, sytuacj szkoln, rodzinn a take rwienicz (Carr, 2004; Benoit, Dragon i inni, 2003). W literaturze przedmiotu wyrnia si nastpujce grupy czynnikw ryzyka: zwizane z sytuacj rodzinn (rodzina monoparentalna, gwnie nieobecno ojca w domu, rozwd/separacja, nadmierny rygoryzm lub ustpliwo, brak uwiadomienia seksualnego rodzicw, brak silnej wizi z matk, brak czuoci, niewielkie zaangaowanie w opiek, liczne rodzestwo, przedwczesna cia matki/kogo z rodziny, aprobata aktywnoci seksualnej rodzestwa/przez rodzestwo, postawy, przekonania dotyczce seksu), zwizane z sytuacj szkoln (negatywny stosunek do szkoy, niewystarczajcy czas powicany na zadania domowe, niepowodzenia szkolne, brak instytucjonalnej edukacji seksualnej), zwizane z grup rwienicz (konformizm wobec norm i przekona grupowych, bdne przekonania normatywne, ryzykowne normy grupowe, wpyw mechanizmw uczenia si spoecznego), osobowociowe, poznawcze (brak wyranie zaznaczonych granic fizycznych, emocjonalnych, intelektualnych, niska motywacja osigni, wysokie zapotrzebowanie na stymulacj, nadpobudliwo, bdne przekonania normatywne, niesprzyjajcy system wartoci, obniona zdolno koncentracji uwagi), o podou biologicznym (menarche przed 12 rokiem ycia, zaburzenia percepcji ruchowej), wzrokowej, zaburzenia koordynacji wzrokowo-suchowo-

34

 zwizane z brakiem odniesienia do wyrazistego i stabilnego systemu wartoci, brakiem zaangaowania religijnego (Szymaska, 2002; Bersamin i inni, 2006; Deptua, 2005; Godeau i inni., 2008a; Grzelak, 2006; Kay, 1996; Tessier, 1984; Stuthofer, 2007). W literaturze wskazuje si rwnie szereg czynnikw spustowych dla ryzykownych zachowa seksualnych, ktre wiza mona z rewolucj seksualn, czy szerzej - z przemianami spoecznokulturowymi (Bozon, 2009, Izdebski, Ostrowska, 2003; Melosik, 1999a, 2010). Liberalizacja seksu, dostpno metod antykoncepcyjnych, wiksza akceptacja stosunkw przedmaeskich i pozamaeskich, promiskuityzmu i seksu komercyjnego, to tylko niektre z przyczyn wzrostu zachowa ryzykownych. W wiecie wypenionym atwo dostpnymi ofertami utrudnione staje si poszukiwanie nienaruszalnych wartoci. Sami doroli nie s czsto zdolni do podjcia wychowawczych obowizkw i realizacji pyncych z nich zobowiza. Nie bez znaczenia s tu rwnie stereotypy dotyczce seksualnoci, ktre - gwnie za porednictwem normatywnych, mass-mediw a tym staj si rdem przekona dla

samym

atwym

uzasadnieniem

podejmowanych w tym obszarze decyzji. Pynce z mediw, epatujce seksem i kultem ciaa przekazy (kryptoprzekazy) cechuje wulgarno jzyka, gloryfikacja agresji, negacja normatywnego porzdku (Kurzpa, 2007). W mediach transmitowane s rwnie spoecznie akceptowane i wzmacniane atrybuty mskoci i kobiecoci. Kulturowa tosamo pci (gender), ktra zawiera w sobie przepisy dotyczce tradycyjnie pojmowanej, schematycznej roli kobiecej i mskiej, w znaczny sposb moe wpywa na ryzyko podejmowanej aktywnoci seksualnej. Wie si to z podwjnym standardem aktywnoci seksualnej modziey (np. spoeczn akceptacj dziewictwa dziewczt przy rwnoczesnym
35

nakazie zdobywania dowiadcze seksualnych przez chopcw) (Cianciara, 2005; Gromkowska, 2001). Inne charakterystyczne dla wspczesnoci elementy, czyli

globalizacja i otwarcie granic, nie tylko uatwiaj nawizywanie przygodnych relacji seksualnych poza granicami kraju, ale staj si rwnie przyczynkiem do osabienia wizi midzyludzkich. Wiksze ryzyko moe wynika z autonomizacji seksu, oderwania go od innych sfer funkcjonowania. Jest to szczeglnie nasilone u nastolatkw, dla ktrych typowa jest dysocjacja mio-seksualno (dezintegracja emocjonalno-popdowa) (Moczuk, 2000; Sokoluk, 2003; Zaitsev, 2006). W tym okresie do gosu dochodz zmiany biologiczne (wahania hormonalne, asynchroniczne dojrzewanie pciowe), charakterystyki psychiczne (zdolnoci poznawcze, cechy osobowoci), uwarunkowania rodowiskowe (rola grupy rwieniczej) (Makara-Studziska, 2007; Davis i inni 2007; Tessier, 1984). Silna potrzeba seksualna i gratyfikacja wynikajca z jej zaspokojenia koresponduj u nastolatkw ze sabymi mechanizmami hamowania korowego. Jedn z przyczyn ryzykownych zachowa seksualnych jest powszechna Z jednej wrd strony wspczesnych wie si to nastolatkw obawa przed monotoni i denie do poszukiwania natychmiastowej przyjemnoci. z seksualizacj ycia i wszechobecnej rzeczywistoci medialnej. Z drugiej strony, Melosik zwraca uwag na zjawisko obsesyjnego poszukiwania sposobw na skok adrenaliny (Melosik, 2001). Obrazu tego dopenia modziecza tendencj do ryzyka, niekonwencjonalno, dominacja wartoci hedonistycznych, a take obniony krytycyzm i samokontrola (Konieczny, Sokoluk, 2005; Krzywicka, 1994; Sk, 2004). Ku antyzdrowotnym zachowaniom w obszarze seksualnoci moe kierowa jednostk nadmierny optymizm w ocenie wasnego zdrowia (Izdebski, 2010; Wosiska, 2004). W sferze seksualnoci bdzie on
36

potgowany przez mechanizmy obronne i osabienie kontroli wynikajce z wysokiego poziomu pobudzenia. Nie bez znaczenia jest tu rwnie (czsto nieuzasadnione) zaufanie do partnera czy inne wyimaginowane zabezpieczenia (Izdebski, Walendzik 2000). Wi si one z myleniem yczeniowym na temat skutecznoci ochrony zapewnianej przez odwitn wierno lub przez okresowe testowanie si na obecno przeciwcia anty-HIV. Jedn z przyczyn ryzykownych zachowa seksualnych jest caa grupa czynnikw skoncentrowanych wok dziaa profilaktycznych. Istnieje wiele klasyfikacji dziaa w ramach profilaktyki ryzykownych zachowa seksualnych, wrd ktrych jednym z najbardziej popularnych jest czterostopniowy podzia: model profilaktyki typu awersyjnego, model seksu bezpiecznego, model promocji zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego, modele kociow i zwizkw wyznaniowych (por. Lew-Starowicz, 1995; Moczuk, 2004; Jagiea, 1995). Model profilaktyki awersyjnej zdominowany jest przez metody oparte na strachu przed AIDS - dum XX wieku. Uwaga

zogniskowana jest tu wok wzmagania postaw lkowych, poszukiwania grup ryzyka i pitnowania ich. Jak wynika z bada, nieprawidowe s zarwno zaoenia modelu, jak i metodyka dziaa opartych na strachu (Woynarowska, 2008; Geoffard, Mchoulan, 2004). Niejako w opozycji do tego modelu znajduje si model koncentrujcy si na wzmacnianiu indywidualnych zasobw zdrowotnych jednostki, czyli model promocji zdrowia (Golimowska-Kasperek, 2008). Nacisk kadzie si tu na bezpieczestwo propagowaniu zachowa rozwiza seksualnych umoliwiajcych przy jednoczesnym zdrowia
37

osignicie

seksualnego

szerokim

rozumieniu

(Chomczyska-Miliszkiewicz,

1996). Domen modelu seksu bezpieczniejszego s praktyczne porady dotyczce minimalizowania ryzyka zwizanego z aktywnoci seksualn (Lew-Starowicz, 1995). Dziaania te integruje uoglniony model

prewencji w zakresie HIV/AIDS - tzw. ABC, gdzie A oznacza propagowanie abstynencji seksualnej (safe sex), B (be faithfull, safer sex) wie si z zachowaniem wiernoci, a C (condoms) dotyczy stosowania prezerwatyw (przy czym kadzie si nacisk na kadorazowe, prawidowe ich uycie) (Grzelak, 2006; Kay, 1996). Cz z dziaa podejmowanych w ramach tych modeli charakteryzuje si niedoskonaoci merytoryczn. Stanowi to barier dla uznania zagroe za realne i zbudowania w tym zakresie jasnego pola decyzyjnego (Gapik, Kasperek, 1998; Izdebski, 2006). Wzmacniane jest to nierzadko niedostatkiem popenianych przygotowania w fazie edukatorw i i szeregiem bdw planowania realizacji przedsiwzi

profilaktycznych. Oglnie rzecz ujmujc - oddziaywania profilaktyczne opieraj si na kilku strategiach: informacyjnej, edukacyjnej, alternatyw, interwencyjnej oraz strategii redukcji szkd (harm reduction). Na krytyk naraone s dziaania podejmowanie na kadym stopniu profilaktyki, poczwszy od programw zachcajcych do abstynencji seksualnej (opnienia inicjacji) podejmowanych na gruncie profilaktyki

pierwszorzdowej, poprzez nawoywanie do bezpieczniejszego seksu (safer sex), skoczywszy na strategii redukcji szkd. Najbardziej krytykowana jest profilaktyka trzeciorzdowa i realizowana w jej ramach strategia harm reduction (dziaania street-workerw, party-workerw) (Cianciara, 2005). Strategia ta, koncentrujca si gwnie na dystrybucji prezerwatyw i propagowaniu ich uywania, ma zdaniem jej kontestatorw - doprowadza do podejmowania zwikszonego ryzyka. Dodatkowo podnoszona jest kwestia jej wysokich kosztw i niskiej
38

skutecznoci. Zarzuty te potguje zasadno modelu kompensacji ryzyka, ktry zosta stworzony w wyniku krytycznej analizy dziaa profilaktycznych. Wedug niego, naturaln ludzk tendencj jest denie do uzyskania homeostazy w zakresie poziomu ryzyka. Tak wic w sytuacji, w ktrej istniej technologie i rodki zwikszajce poczucie bezpieczestwa (co w obszarze zachowa seksualnych daj inne ni prezerwatywa rodki antykoncepcyjne), jednostka bdzie skonna podejmowa wiksze ryzyko (Grzelak, 2006; Godeau i inni, 2008b). Trzeba wyranie zaznaczy, e percepcja strategii harm reduction w duym stopniu zalena jest od cech indywidualnych odbiorcy (wyksztacenie, system wartoci), ale te od spoeczno-gospodarczego i politycznego kontekstu, w ktrym jest on zanurzony (np. niskie nakady finansowe na inne dziedziny ycia). Z punktu widzenia zdrowia seksualnego negatywne skutki mog mie rwnie programy, ktre nie nale do tzw. gender sensitive (wraliwych na kulturow tosamo pci), a tych wci w polskiej praktyce edukacyjnej jest wiele. Przedsiwzicia edukacyjne zazwyczaj nadmiernie koncentruj si one na rnicach midzy pciami (np. sankcjonowanie podwjnej moralnoci, promocja prezerwatyw kierowana tylko do mczyzn). Z drugiej jednak strony, pewne oczywiste rnice (choby statystyczne) midzy pciami s w nich czsto bagatelizowane (przykadem s identyczne programy profilaktyczne skierowane do obu pci, niezalenie od skali ryzyka), co rwnie nie jest korzystne z punktu widzenia programw promocji zdrowia (Cianciara, 2005). Przyczyny podejmowania ryzykownych zachowa seksualnych wskazuj na du rol oddziaywa edukacyjnych w tym zakresie. Zagadnienia wane w tym kontekcie to nie tylko metody
39

antykoncepcyjne i ich skuteczno, ale rwnie asertywno, prawa

seksualne, przemoc seksualna, odpowiedzialno obojga partnerw w zwizku. Wiza si one powinny z ksztatowaniem takich postaw wobec seksualnoci, ktre bd minimalizowa prawdopodobiestwo podejmowania ryzykownych zachowa seksualnych. Klasyfikacja zaburze seksualnych wedug Imieliskiego Zdrowie seksualne moe by charakteryzowane zarwno poprzez odniesienie do normy, jak i przez odwoanie do patologii seksualnej. Jedn z najbardziej popularnych i najczciej przywoywanych w polskiej literaturze seksuologicznej klasyfikacji zaburze seksualnych jest klasyfikacja autorstwa Imieliskiego. Dzieli on zaburzenia seksualne na: dysfunkcje seksualne, dewiacje seksualne (odchylenia seksualne i zboczenia pciowe) oraz objawowe dysfunkcje i dewiacje seksualne (Imieliski, 1984, 1990) (por. schemat nr 2). W klasyfikacji tej istotne jest rozrnienie midzy odchyleniami seksualnymi i zboczeniami pciowymi. Wedug Imieliskiego odchylenie nabiera cech zboczenia pciowego, gdy zachowania s coraz czstsze, staj si dominujce (jest to kryterium ilociowe tego rozrnienia) oraz wystpuje usztywnienie i skostnienie preferowanych praktyk, co wie si ze znacznym zaweniem i zuboeniem innych zachowa. Powoduje to niezdolno do uzyskania rozkoszy za pomoc innych technik ni ta, ktra ulega utrwaleniu (jest to kryterium jakociowe tej dystynkcji) (Imieliski, 1982). Giese podaje sze objaww wiodcych, ktrymi charakteryzuj si odchylenia patologiczne: popadnicie w zmysowo specyficzne bodce maj charakter sygnaw, ktrym nie mona si oprze (w przypadku pedofila bdzie to dziecicy gos), bdne koo czyli wzrost czstotliwoci aktw z rwnoczesnym obnieniem satysfakcji,
40

 promiskuityzm

(a

tym

samym

niemono

nawizania

wizi)

i dopuszczalna anonimowo ze strony partnera relacji, rozbudowa fantazji praktyk i ich wyrafinowanie, przeycia o charakterze naogu, okresowo natenia niepokoju seksualnego. Impulsy do zachowa mog wystpowa czasowo midzy okresami normalnego zachowania seksualnego (Giese, 1976).

Schemat 2. Klasyfikacja zaburze seksualnych wg K. Imieliskiego (rdo: opracowanie wasne na podstawie: Imieliski, 1990, Sokoluk, 2003).

Klasyfikacja zaburze seksualnych autorstwa Imieliskiego przedstawia si nastpujco: I. Dysfunkcje seksualne A. INDYWIDUALNE: 1) zaburzenia przebiegu spkowania, 2) zaburzenia orgazmu, 3) zaburzenia libido. B. INTERAKCYJNE: 1) dysharmonia seksualna, 2) dyspareunia, 3) awersja seksualna.
41

II. Dewiacje seksualne 1) zboczenia seksualne (perwersje) 2) odchylenia seksualne, ktre dzieli si na: a. odchylenia seksualne w zakresie obiektu (in obiecto) (por. tabela nr 1) b. odchylenia seksualne seksualnych (in modo): 1. sadyzm (rozkosz wynika tu z dominacji i podporzdkowania sobie partnera) a) mord z lubienoci (skrajna odmiana sadyzmu), b) wampiryzm seksualny(skojarzony z fetyszyzmem, fetyszem jest tu krew partnera), c) flagellantyzm (chostanie czci ciaa), d) saliromania (sadyzm skojarzony z fetyszyzmem rozkosz uzyskiwana poprzez brudzenie innych moczem, kaem, nasieniem itp.), 2. masochizm (rozkosz wynika z podporzdkowania si partnerowi) a) tanatofilia (podniecenie seksualne zwizane z tematyk mierci) 3. ekshibicjonizm (rozkosz wynika z publicznego obnaania swych narzdw pciowych) a) kandaulezizm z masochizmem, (odmiana polega na ekshibicjonizmu uzyskiwaniu rozkoszy skojarzonego w wyniku w zakresie sposobu realizacji praktyk

prezentowania innym nagiego partnera), b) ocieractwo, frotteuryzm (rozkosz uzyskiwana poprzez dotykania lub ocieranie si prciem o kobiet, zazwyczaj w tumie), c) triolizm, pluralizm (odmiana ekshibicjonizmu skojarzonego

z ogldactwem, podniecenie poprzez akt seksualny, w ktrym bierze udzia kilka osb), 4. ogldactwo (voyeuryzm,skoptofilia ) (podgldanie cech i czynnoci pciowych),
42

a) eksaudyryzm (podsuchiwanie) (akustyczny odpowiednik odgldactwa, w ktrym podniecenie zwizane jest z podsuchiwaniem czynnoci pciowych). c. nietypowe odchylenia seksualne: 1. 2. 3. 4. homoseksualizm (lesbianizm), transseksualizm, zesp dezaprobaty pci, kazirodztwo,

III. Objawowe dysfunkcje i dewiacje seksualne: 1) w chorobach psychicznych, 2) w chorobach somatycznych (Imieliski, 1985). NAZWA DEWIACJI SEKSUALNEJ RODZAJ OBIEKTU

fetyszyzm (symbolizm, parcjalizm seksualny)

przedmiot lub cz ciaa symbolizujca partnera

pigmalionizm narcyzm automonoseksualizm heterochromofilia

dziea sztuki, obrazy, fotografie wasne ciao posta w lustrze kolor skry partnera (najczciej odmienny ni wasny)

retifizm fetyszyzm deformacyjny

buty znieksztacenia, okaleczenia ciaa

grawiditofilia ekstrementofilia

kobieta w ciy mocz, ka, lina, nasienie zwoki ludzkie

nekrofilia transwestytyzm, cross-dressing in. eonizm,

metatropizm, przebieranie si w odzie charakterystyczn dla pci przeciwnej 43

pedofilia nimfofilia gerontofilia zoofilia

1990; Skowroski, 2003).

dzieci osoby przed inicjacja seksualn osoby starsze zwierzta

Tabela 1. Odchylenia seksualne w zakresie obiektu (rdo: opracowanie wasne, za: Imieliski,

Midzynarodowa Klasyfikacja Chorb i Problemw Zdrowotnych W 1992 roku WHO przedstawia dziesit rewizj Midzynarodowej Klasyfikacji Chorb i Problemw Zdrowotnych (ICD 10). Po czci odwouje si ona do wszystkich powyszych uj normy i patologii seksualnej. Ten system klasyfikacyjny, tak istotny we wspczesnej Amerykaskie medycynie i seksuologii klinicznej, jest zbieny z klasyfikacj zaburze seksualnych DSM-IV proponowan przez Towarzystwo Psychiatryczne (American Psychiatric

Association) (Michaowski, Michaowska, 2001). W rozdziale pitym teje klasyfikacji umieszczono zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania, wrd nich zaburzenia seksualne (Lew-Starowicz, 1999; Puyski, Wcirka, 1997). Zostay one opisane w kilku miejscach: punkt F52 (w podpunktach F52.O F52.9) zawiera dysfunkcje seksualne nie spowodowane identyfikacji zmianami pciowej. organicznymi W ani chorob punkcie somatyczn. F65

W punkcie F64 (w podpunktach F64.0 F64.9) opisano zaburzenia kolejnym (w podpunktach F65.0 F65.9) wymienione s zaburzenia preferencji seksualnych. Wreszcie w punkcie F66 (w podpunktach F66.0 - F66.2 oraz F.66.8 i F66.9) przedstawione zostay zaburzenia psychologiczne i zaburzenia zachowania zwizane z rozwojem i orientacj pciow. Michaowscy porzdkuj zaburzenia w ICD 10 w kilka subkategorii:

44

zaburzenia podania

- brak lub utrata podania pciowego - awersja seksualna i brak przyjemnoci seksualnej - nadmierny popd seksualny

zaburzenia podniecenia

- brak reakcji genitalnej

zaburzenia orgazmu

- zaburzenia orgazmu - wytrysk przedwczesny

zaburzenia w postaci bolesnych stosunkw

- pochwica nieorganiczna - dyspareunia nieorganiczna - inne zaburzenia seksualne niespowodowane

inne zaburzenia

zaburzeniem organicznym - niespecyficzne dysfunkcje seksualne niespowodowane zaburzeniem organicznym

Tabela 2. Zaburzenia seksualne wg Word Health Organisation (za: Michaowski, Michaowska, 2001)

Oto peen wycig z klasyfikacji ICD 10, w ktrym przedstawiono zaburzenia w sferze: F 52. zespoy behawioralne zwizane z zaburzeniami fizjologicznymi i czynnikami psychicznymi F52. Dysfunkcja seksualna niespowodowana zaburzeniami organicznymi ani chorob somatyczn F52.0. Brak lub utrata potrzeb seksualnych F52.1. Awersja seksualna i brak przyjemnoci seksualnej F52.1.10. Awersja F52.1.11. Brak radosnego przeywania F52.2. Brak reakcji genitalnej F52.3. Zaburzenia orgazmu
45

F52.4. Wytrysk przedwczesny F52.5. Pochwica nieorganiczna F52.6. Dyspareunia nieorganiczna F52.7. Nadmierny popd seksualny F52.8. Inne dysfunkcje seksualne bez przyczyn organicznych lub chorobowych F.52.9. Niespecyficzna dysfunkcja seksualna, niespowodowana przez zaburzenia organiczne ani inn chorob. F60-F69 ZABURZENIA OSOBOWOCI l ZACHOWANIA DOROSYCH. F64. Zaburzenia identyfikacji pciowej F64.0. Transseksualizm F64.1. Transwestytyzm o typie podwjnej roli F64.2. Zaburzenia identyfikacji pciowej w dziecistwie F64.8. Inne zaburzenia identyfikacji pciowej F64.9. Zaburzenia identyfikacji pciowej, nieokrelone F65. Zaburzenia preferencji seksualnych F65.0. Fetyszyzm F65.1. Transwestytyzm fetyszystyczny F65.2. Ekshibicjonizm F65.3. Ogldactwo F65.4. Pedofilia F65.5. Sadomasochizm F65.6. Zoone zaburzenia preferencji seksualnej F65.8. Inne zaburzenia preferencji seksualnej F65.9. Zaburzenia preferencji seksualnej, nieokrelone F66. Zaburzenia psychologiczne i zaburzenia zachowania zwizane

z rozwojem i orientacj seksualn F66.0. Zaburzenia dojrzewania seksualnego

46

F66.1. Orientacja seksualna niezgodna z ego (ego-dystoniczna) F66.2. Zaburzenia zwizkw seksualnych F66.3. Inne zaburzenia rozwoju psychoseksualnego F66.9. Zaburzenia rozwoju psychoseksualnego, nieokrelone

(ICD-10, za: Michaowski, Michaowska, 2001). Patologia seksualna w wietle prawa ycie seksualne od zarania dziejw byo poddawane reimowi zakazw i nakazw, ktre wyznaczay obszar normy i patologii. Na przestrzeni lat nie istniaa i nie istnieje obecnie adna spoeczno, w ktrej reglamentacja obyczajowo-prawna nie dookrelaaby zakresu normy seksualnej. Czynnoci seksualne podejmowane przez czowieka zawsze podlegay ograniczeniom wynikajcym z niepisanych, a pniej ju pisanych norm. Warto przy tym podkreli, e przepisy prawne i wynikajce z nich normy nie s uniwersalne w aspekcie temporalnym, a zatem ich podstawow cech jest zmienno. Wynikaj one z szerszego kontekstu spoeczno-historycznego, na ktry nakadaj si uwarunkowania natury gospodarczej, wychowawczej, wiatopogldowej. Wedug Imieliskiego, to co jest uwaane za zboczenie w jednym spoeczestwie, czci wiata bd epoce, moe by uwaane za normalny przejaw ycia seksualnego w innym spoeczestwie, czasie czy miejscu (Imieliski, 1970, s.19). Na uwadze trzeba mie tu rwnie praktyk ycia spoecznego, ktra niejednokrotnie wyprzedza zmiany legislacyjne, czynic je zbyt wskimi i podatnymi na zachowania oportunistyczne. Uniwersalny charakter reglamentacji przejaww

seksualnoci dotyczy natomiast jej pochodzenia i zastosowalnoci. Zdaniem Filara przepisy dotyczce seksualnoci i ycia seksualnego musz by czci i pochodn oglnej reglamentacji uzewntrznionej spoecznie aktywnoci ludzkiej (Filar, 1985). Przede wszystkim maj one
47

szerokie odniesienie do sfery moralnoci, lecz ich regulacja dotyczy zdecydowanie wszego zakresu. Prawo karne nie aspiruje do objcia swym zasigiem wszystkich powinnoci okrelonych przez etyk seksualn, lecz jedynie tych, ktrych zachowanie wydaje si niezbdne dla porzdku ycia spoecznego (Filar, 1985, s.25). Normy prawne odnoszce si w sposb bezporedni lub poredni do seksualnoci znajduj si przede wszystkim w kodeksie karnym (w Polsce: Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku, kodeks karny - dalej, jako k.k.; we Francji: Code penal, version consolide au 7 janvier 2011). W polskim kodeksie karnym przestpstwa w zakresie seksualnoci znajduj si w rozdziale XXV pt. Przestpstwa przeciwko wolnoci seksualnej i obyczajnoci (Kodeks Karny, 1997,; Szumski, 1997). Jak podkrela Warylewski przepisy te maj na celu ochron wolnoci seksualnej oraz obyczajnoci, przy czym cz z nich chroni jedynie wolno seksualn, cz obyczajno, a cz obie te wartoci (Warylewski, 2007). We francuskim kodeksie karnym odpowiednie przepisy znajduj si w rnych rozdziaach, midzy innymi w rozdziale II (Naruszenie integralnoci fizycznej i psychicznej drugiej osoby), V (Naruszenie godnoci jednostki ludzkiej) i VII (Szkody wobec nieletnich i rodziny). Sama definicja przestpstw seksualnych (ang. sex crimes, fr. delinquants sexuels) nastrcza teoretykom prawa sporo trudnoci. Jak podaje Warylewski powszechnym i najbardziej oglnym kryterium wyrniania przestpstw seksualnych jest ich zwizek ze sfer seksualn (Warylewski, 2001). Uzupenieniem jest tu podejcie Lernella, ktry definiuje je jako wszystkie zachowania (wraz z ich skutkami), ktre s powizane z yciem seksualnym czowieka, a jednoczenie s zakazane przez ustawodawstwo karne (Lernell, 1985). Doprecyzowaniu tego bardzo szerokiego pojcia moe suy podzia na przestpstwa seksualne (stypizowane, tzn. takie, w ktrych przeycia natury
48

seksualnej wchodz do ustawowych znamion czynu przestpczego) i przestpstwa na podou seksualnym (wszystkie inne zachowania sprawcy, w ktrych mona ustali dziaanie czynnika seksualnego)(Giza, za: Gapik,1990, s. 172). Gwnym przestpstwem przeciwko wolnoci seksualnej, a wic wolnoci od wszelkiego przymusu w zakresie czynnoci seksualnych, jest przestpstwo zgwacenia. Artyku 1971 k.k. mwi o penalizacji zgwacenia, czyli kryminalizacji takich sposobw doprowadzenia do obcowania pciowego lub innej czynnoci seksualnej, jak przemoc, groba bezprawna lub podstp. Przemoc wie si z oddziaywaniem na ofiar (tu: jednostk sabsz z jakiego wzgldu) z uyciem siy. Sprawca moe te zagrozi ofierze (lub jej bliskim) pozbawieniem ycia lub zdrowia. Groba natychmiastowego naruszenia okrelonego dobra to groba bezprawna. Podstp wie si natomiast z prb przeamania oporu stawianego przez ofiar w sposb dla niej niewiadomy, na przykad przy uyciu rodkw odurzajcych (np. popularna ostatnio tabletka gwatu czyli kwas gammahydroksymasowy). Kwalifikowanymi typami zgwacenia s zgwacenie wsplne, ktre podlega karze pozbawienia wolnoci na czas nie krtszy ni 3 lata (197 3 k.k.) oraz zgwacenie ze szczeglnym okruciestwem zagroone kar wizienia nie krtsz ni 5 lat (197 4 k.k.). Warylewski wskazuje, i ochrona wolnoci seksualnej w tych przypadkach dotyczy decydowania

o miejscu, czasie i warunkach podejmowania aktywnoci seksualnej, co nie wyklucza pokrzywdzenia osoby w maestwie lub zgwacenia osoby trudnicej si prostytucj (Warylewski, 2007, s. 46; Lernell, 1985; Filar, 2001). Jak zaznacza Lernell - atakowan wartoci jest tu rwnie moralno pciowa (co wymaga obecnoci uczucia wyszego w obcowaniu pciowym) oraz swoboda jednostki do dysponowania swoim ciaem (Lernell, 1985). W przypadku francuskiego kodeksu
49

karnego jako przemoc seksualn definiuje si kady akt penetracji seksualnej pod wpywem przemocy, sprzeciwu, groby lub zaskoczenia. Jest ona zagroona kar 15 lat pozbawienia wolnoci (art. 222-23 du code pnal). Karze 20 lat pobawienia wolnoci podlega przemoc seksualna, w sytuacji gdy: - jest stosowana w sposb powtarzalny lub trway, - ofiara jest osob poniej 15. roku ycia, - jest stosowana wobec osoby szczeglnie wraliwej ze wzgldu na swj wiek, stan zdrowia, kalectwo, deficyty fizyczne lub psychiczne, stan ciy (osoba dokonujca czynu jest tego wiadoma), - wykorzystywany jest stosunek zalenoci, - przemocy dopuszcza si wicej osb jednoczenie, - wykorzystywana jest bro lub groba jej uycia, - jest dokonywana ze wzgldu na orientacj seksualn ofiary, - jest dokonywana przez maonka, konkubenta lub osob pozostajc w zwizku cywilnym (PACS) - jest dokonywana przez osob bdc pod wpywem alkoholu lub innych rodkw odurzajcych (art. 222-24 du code pnal). Kara za przemoc seksualn rozumian jako stosunek seksualny wzrasta do 30 lat pozbawienia wolnoci jeli w jej konsekwencji dojdzie do mierci ofiary (art. 222-25 du code pnal). Inne formy agresji seksualnej s zagroone kar od 5 lat do 10 lat pobawienia wolnoci i kar od 75 000 do 150 000 Euro grzywny (art. 222-27-31 du code pnal). Inne przepisy (w tym przepisy kodeksu cywilnego) dotycz przemocy i innych form agresji seksualnej, jeli ma ona miejsce wobec czonkw rodziny. To samo dobro prawne jak w przypadku artykuu 197 k.k., czyli wolno seksualna jest przedmiotem kolejnego artykuu: kto, wykorzystujc bezradno innej osoby lub wynikajcy z upoledzenia umysowego lub choroby psychicznej brak zdolnoci tej osoby do
50

rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postpowaniem, doprowadza j do obcowania pciowego lub do poddania si (wykonania) innej czynnoci seksualnej, podlega karze pozbawienia wolnoci od 6 miesicy do 8 lat (art.198 kk,; Szumski, 1997).. Kolejny typ przestpstwa wymieniany w rozdziale XXV k.k. dotyczy zachowa wykorzystujcych stosunek zalenoci (prawny lub faktyczny) lub krytyczne pooenie ofiary (art. 199 k.k.; Szumski, 1997). Sprawca korzysta w tym przypadku z sytuacji, w ktrej zachowanie ofiary moe mie dla niej znaczce negatywne skutki z jego strony (Sokoluk, 2003). Przestpstwo tego typu kojarzone jest z molestowaniem seksualnym, ktre jest penalizowane jeszcze w wyszym stopniu w przypadku szkody maoletniego (art. 199 2 k.k). Obcowanie pciowe z maoletnim jest przedmiotem artykuu 220 k.k., ktry podaje kto obcuje pciowo z maoletnim poniej 15 lat lub dopuszcza si wobec niego innej czynnoci seksualnej lub doprowadza go do poddania si takim czynnociom albo do ich wykonania, podlega karze pobawienia wolnoci od lat 2 do 12.. Takiej samej karze podlega osoba, ktra w celu zaspokojenia seksualnego, prezentuje maoletniemu wykonanie czynnoci seksualnej. Zgodnie z artykuem 227-25 francuskiego kodeksu karnego szkody seksualne wyrzdzone wobec osoby poniej 15 roku ycia bez uycia przemocy, groby lub przymusu s zagroone kar 5 lat pozbawienia wolnoci i 75 000 Euro grzywny (w szczeglnych przypadkach kara ta ulega podwojeniu). Jeli dotyczy to osoby nieletniej powyej 15. roku ycia kara wynosi 2 lata wizienia i 30 000 Euro grzywny (odnosi si do osb naduywajcych wadzy, stosunku zalenoci wobec ofiary) (art. 227-25/27 du code pnal). W tym momencie warto nawiza do pornografii dziecicej we francuskim kodeksie karnym. Utrwalanie, nagrywanie, przegrywanie lub
51

udostpnianie wizerunku osoby nieletniej o charakterze pornograficznym

jest zagroone grzywn w przedziale 75 000 Euro-100 000 Euro i kar od 5 do 10 lat pozbawienia wolnoci (najwysza kara dotyczy przestpczoci zorganizowanej w tym obszarze) (art. 227-23 du code pnal). Jak podkrela Warylewski indywidualnym przedmiotem ochrony jest w tym przypadku zarwno swoboda podejmowania (z rozeznaniem) decyzji zwizanych z yciem pciowym, jak i obyczajno, rozumiana jako zapewnienie jednostce wolnoci od przykrych uczu i dozna (Warylewski, 2007; por. Filar, 2001). Prawo francuskie wypowiada si w tym zakresie podobnie. Osoba do 15 roku ycia nie jest w stanie dobrowolnie zaakceptowa relacji seksualnej ani dokona wyboru w sposb wolny i przejrzysty, to znaczy z pen wiadomoci ryzyka oraz zmian cielesnych i psychicznych z tego faktu wynikajcych. Artyku 225-12-1/2 francuskiego kodeksu karnego wskazuje, e fakt namawiania lub akceptacji relacji seksualnych ze strony osoby nieletniej w zamian za wynagrodzenie (lub obietnic wynagrodzenia) podlega karze 3 lat pozbawienia wolnoci oraz karze 45 000 Euro. Kara wzrasta do 5 lat pozbawienia wolnoci oraz 75 000 Euro grzywny w zalenoci od okolicznoci (m.in. systematyczne kontakty seksualne, wykorzystanie pozycji i stosunku nadrzdnoci, naraenie osoby na niebezpieczestwo, stosowanie przemocy). Odnonie osoby nieletniej poniej 15 roku ycia kara wzrasta do 7 lat wizienia i 100 000 Euro grzywny (art. 225-12-2 du code pnal). W rozdziale VII francuskiego kodeksu karnego (szkody wobec osoby nieletniej i rodziny) znale mona odniesienia do wykorzystania nowoczesnych technologii informatycznych w przestpstwach seksualnych. Fakt skadania propozycji seksualnych osobie nieletniej za porednictwem elektronicznych rodkw komunikacji zagroony kar 2 lat wizienia i grzywn w wysokoci 30 000 Euro (wzrastajca do 5 lat i 75 000 Euro grzywny w sytuacji gdy propozycja skutkuje spotkaniem) (art. 222-22-1/2 du code pnal).
52

Oprcz przepisw prawa karnego, ktre peni szczegln rol w regulacji zachowa seksualnych, du rol odrywa tu Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (np. art. 18 Konstytucji mwi o opiece pastwa nad maestwem, ktre jest rozumiane wycznie jako zwizek kobiety i mczyzny) oraz liczne umowy i przepisy prawa midzynarodowego. Wrd nich szczeglne znaczenie maj przepisy zwizane cile z ochron podstawowych praw czowieka (dziecka), miedzy innymi: - Statut Midzynarodowego Trybunau Karnego z 1998 roku (art. 7, ktry za zbrodnie przeciwko ludzkoci uznaje zgwacenie, niewolnictwo seksualne, przymusow prostytucj, wymuszon ci, przymusow sterylizacj), - Decyzja ramowa Rady Europy z dnia 22 grudnia 2003 roku dotyczca zwalczania seksualnego wykorzystywania seksualnego dzieci

i pornografii dziecicej, - Decyzja ramowa Rady Europy z dnia 29 maja 2000 roku dotyczca zwalczania pornografii dziecicej w Internecie, - Konwencja z 1950 roku w sprawie zwalczania handlu ludmi i eksploatacji prostytucji. Dodatkowo obszar normy i patologii seksualnej dookrelaj przepisy prawa cywilnego. Artyku 10 polskiego kodeksu rodzinnego i opiekuczego okrela doln granic wieku umoliwiajcego zawarcie maestwa (jest to 18 rok ycia, cho z wanych powodw sd opiekuczy moe zezwoli lub kobiecie, ktra ukoczya 16 lat). Art. 14 1 podejmuje problem zwizkw kazirodczych zabraniajc maestwa krewnym w linii prostej, rodzestwu i powinowatym w linii prostej (te ostatnie s sdownie dopuszczalne w przypadku zaistnienia wanych powodw). Podobnie o stosunkach midzy krewnymi wyraaj si przepisy kodeksu postpowania cywilnego (art. 201 k.p.c). Kwestia kazirodztwa, podobnie jak problem poligamii (art. 13 1 k.r.o) pojawia si
53

zreszt ju w najstarszych przepisach dotyczcych ycia seksualnego, takich jak biblijne starotestamentowe normy prawne lub Kodeks Hammurabiego. Zgodnie z brzmieniem art. 154 Kodeksu Hammurabiego kazirodztwo w odniesieniu do stosunku syn - matka niesie za sob konsekwencje w postaci spalenia, nieco agodniejsze za w przypadku relacji ojciec - crka (jeeli obywatel z crk mia stosunek, czowieka tego z miasta wypdzi si). Ksiga Kapaska (20,17) dookrela jeeli kto wemie swoj siostr, crk swojego ojca albo swojej matki i bdzie oglda jej nago, a ona bdzie ogldaa jego nago, jest to czyn haniebny, oboje bd zgadzeni w obecnoci synw ich ludu (Warylewski, 2007). Odwoaniem do wykorzystania stosunku zalenoci okrelonego w artykule 199 1 k.k. s odpowiednie przepisy prawa pracy (tu skupiajce si wycznie na stosunku pracy lub stosunku subowym) oraz prawa midzynarodowego (np. konwencja ONZ w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji kobiet z 1997 roku). Artyku 18 3a 6 k.p. stanowi, i dyskryminowaniem ze wzgldu na pe jest take kade nieakceptowane zachowanie o charakterze seksualnym lub odnoszce si do pci pracownika, ktrego celem lub skutkiem jest naruszenie godnoci lub ponienie albo upokorzenie pracownika; na zachowanie to mog si skada fizyczne, werbalne lub pozawerbalne elementy. Z uwagi na coraz wiksz wiadomo i respektowanie praw czowieka, w tym praw seksualnych i reprodukcyjnych, jak i ze wzgldu na postpujce skomplikowanie ycia spoecznego, wnioskowa mona o poszerzaniu w przyszoci tego aspektu regulacji prawnej.

54

1.2. AKTYWNO SEKSUALNA W WIETLE LITERATURY 1.2.1. Definicja i podzia aktywnoci seksualnej W niniejszej pracy aktywno seksualna jest rozumiana jako czynnoci i dziaania ukierunkowane na osignicie satysfakcji seksualnej lub do niej porednio zmierzajce oraz dziaania speniajce potrzeb seksualn lub redukujce napicie seksualne (Imieliski, 1985, s.11).
aktywno seksualna

aktywno psychiczna o charakterze seksualnym

aktywno behawioralna o charakterze seksualnym

zachowania seksualne spoeczne

zachowania autoseksualne

Schemat 3. Aktywno seksualna (rdo: opracowanie wasne, za: Imieliski, 1985)

Na aktywno seksualn skada si: aktywno o charakterze behawioralnym, czyli akty regulacji stosunkw z otoczeniem, ktrych celem jest uzyskanie satysfakcji seksualnej lub redukcja napicia, aktywno psychiczna o charakterze seksualnym, czyli taka, ktra

jest zaangaowana w zaspokojenie potrzeby seksualnej i redukcj napicia. Na aktywno seksualn o charakterze psychicznym skadaj si fantazje seksualne i marzenia senne (Imieliski, 1985, s.175) (por. schemat nr 3). Okrelenia zachowania seksualne oraz aktywno seksualna traktowane s w rozprawie tosamo i stosowane zamiennie.
55

1.2.2. Aktywno seksualna w aspekcie rozwojowym Rozwj psychoseksualny jest determinowany czynnikami

biologicznymi, psychologicznymi, kulturowymi, rodowiskowymi. Ich wpyw jest rny w zalenoci od fazy rozwoju. Z uwagi na charakter niniejszej pracy, nacisk pooony zosta na okres adolescencji i wczesnej dorosoci, jednake do penego opisu funkcjonowania psychoseksualnego konieczne jest odniesienie go do pozostaych faz rozwojowych. Aktywno seksualna w okresie dziecistwa Dziecistwo, wbrew obiegowym opiniom, stanowi bardzo istotny punkt na mapie rozwoju psychoseksualnego jednostki. W okresie poprzedzajcym pojawienie si pierwszych napi psychofizycznych zwizanych z powstaniem potrzeby seksualnej, a wic w okresie dziecicym ( ) istnieje szereg moliwoci nabywania dowiadcze, ktre mimo ich nieseksualnej formy stanowi jednak fragment oglnego przygotowania czowieka do ycia, poprzez wpyw na rozwj jego osobowoci (Gapik, 1998, s.361). Okres dziecistwa podnoszony jest do rangi matrycy, ktra integruje, organizuje i determinuje aktywno seksualn w pniejszych okresach. Ma to swoje odniesienie do teorii psychoanalitycznej Freuda i jego kontynuatorw: Lowena, Johnsona, Tysona, Kernberga (Beisert, 2006b). W dziecistwie, ktre stanowi zrby seksualnoci moemy wyrni fazy nawizujce do klasycznej koncepcji Freuda: preedypaln - oraln (do ok. 1 r. .) i analn (do ok. 2 3 roku ycia), edypaln (midzy 3 a 6-7 rokiem ycia) oraz utajenia (latencji) (a do okresu dojrzewania) (Freud, 1997). Reakcje seksualne pojawiaj si znacznie wczeniej, bo pod koniec ycia podowego. Zdarza si, e chopcy rodz si z prciem w stanie wzwodu, co powtarza si rwnie w okresie
56

niemowlcym (Sokoluk, 2003). Ju od chwili narodzin dziecko, w zalenoci od pci, moe wykazywa spontaniczne reakcje genitalne, takie jak erekcja, zwilenie pochwy, co nie znaczy jednak, e towarzyszy im podniecenie (Saint-Pierre, Viau, 2008). Seksualno dziecka w okresie preedypalnym zwizana jest w gwniej mierze z kontaktem z matk, ktra stymulujc ciao dziecka i zaspokajajc jego potrzeby, przejawia okrelony stosunek do jego pci i seksualnoci. Reagowanie matki na pacz dziecka, uczucie sytoci towarzyszce karmieniu, dotyk, ciepo, zapach matki sprawiaj, e budzi si midzy nimi wi emocjonalna, ktra jest utosamiana z pocztkiem erotyzmu (Jaczewski, 1995). Doznania te maj pocztkowo charakter globalny, a z symbiotycznej relacji z matk rodzi si podstawowa ufno do siebie i wiata, majca w konsekwencji znaczenie dla dorosych zwizkw (Saint-Pierre, Viau, 2008). W pierwszych dwch latach ycia, z uwagi na osignite zdolnoci poznawcze oraz dziki zachowaniom odzwierciedlajcym ze strony matki, u dziecka powstaje reprezentacja JA oraz wiadomo wasnych genitaliw (Chodecka, 2009, s.9) Wraz z opanowaniem sztuki chodzenia i rozwojem mowy, u dziecka w wieku pitnastu miesicy do dwch i p lat daje si zauway wzrost znaczenia sfery analnej, zarwno jeli chodzi o zakres wrae, jak i o wyzwania, ktre si z nimi cz. Faza analna rozpoczyna si wraz opanowaniem kontroli nad zwieraczami, co pozwala na zgodne z wol wyprnianie, a tym samym ukazywanie teje woli otoczeniu (Bideau, Houd, Pedinielli, 2009). Dziecko, ktre opuszcza t faz ma okoo 3 lat. Po tym czasie jednostka stopniowo uczy si dokonywa rozrnienia ze wzgldu na pe, a wiadomo podziau wiata na mczyzn i kobiety konstruowana jest i wzmacniana w stadium fallicznym. Ekspresja seksualna w tym okresie jest bardziej intensywna (Beisert, 2008). Dziecko wchodzi w stadium, ktre charakteryzuje si
57

dominacj sfery genitalnej. W okresie tym rozwj seksualny dziecka odbywa si pod wpywem systemu rodzinnego, dodatkowo coraz wiksz rol zaczynaj odgrywa rwienicy. Istot rozgrywajcego si w rodzinie problemu edypalnego jest zwrcenie zainteresowania seksualnego dziecka w stron rodzica pci przeciwnej z rwnoczesnym nasileniem reakcji agresywnych (rywalizacyjnych) ku rodzicowi wasnej pci. Z tendencjami tymi wie si poczucie winy za ch wyeliminowania rodzica tej samej pci i lk przed kar groc w zwizku z tym (u chopcw jest to tzw. lk kastracyjny) (Bideau, Houd, Pedinielli, 2009). Rozwizanie problemu edypalnego wie si ze skierowaniem podania seksualnego ku waciwym obiektom przy rwnoczesnym zintegrowaniu rozszczepionych emocji w stosunku do rodzicw (Beisert, 2006c). Dodatkowo wszelkie rywalizacyjne tendencje wobec rodzica tej samej pci przemieniaj si w denie do identyfikacji z nim. Dla chopca szczeglnie wana jest wwczas dostpno ojca i jego wspierajca postawa, tak by mg on dokona idealizacji ojca, a nastpnie si z nim zidentyfikowa (Chodecka, 2009). W fazie edypalnej rozwija si ekspresja seksualna, czemu sprzyja osignita przez dziecko dojrzao poznawcza i emocjonalna, a take kulturowo determinowane warunki do samodzielnoci i nawizywania coraz szerszych interakcji spoecznych (Saint-Pierre, Viau, 2008). Dziecko rozwija zdolno do mentalnego, symbolicznego przedstawiania tworzy rzeczywistoci, baz dla konsoliduje dorosych swoj

tosamo pciow, zyskuje poczucie kontroli i dumy wynikajce z faktu eksperymentowania, midzypciowych. Warto w tym miejscu nadmieni, i nie udao si odnale biologicznych (neuroendokrynnych) podstaw wzrostu zainteresowania seksualnoci u dziecka przedszkolnego, ktr potwierdza empiria. Do najczciej wystpujcych w tym okresie form erotyzmu zalicza si:
58

interakcji

masturbacj

wczesnodziecic,

ekshibicjonizm

dziecicy

inne

zachowania orientacyjne oraz dziecice zabawy erotyczne, mioci dziecice, fantazje erotyczne, dziecice wytwory erotyczne (Beisert, 2006c; Bideau, Houd, Pedinielli, 2009). Przejawy erotyzmu dziecicego nie s analogiczne do zachowa osb w starszym wieku oraz przey z nimi zwizanych. W odniesieniu do reakcji fizjologicznych moe pojawi si orgazmopodobna reakcja nastpujca po czynnym przekrwieniu w obrbie narzdw pciowych, jednak generalnie jedynym motywem pseudoseksualnych zabaw dziecicych jest motyw poznawczy (Obuchowska, Jaczewski, 2002; Imieliski, 1985b). Warto podkreli, e nie s one adn wyrniajc si bd nietypow form aktywnoci, ale stanowi integralny element na drodze do uzyskania dojrzaoci psychospoecznej. Spord wczesnodziecicych form erotyzmu najszerzej w literaturze opisywana jest masturbacja dziecica. Polega ona na stymulowaniu wasnego ciaa - gwnie obszarw erogennych - w celu uzyskania przyjemnoci (Beisert, 2006c). Jest to podstawowa forma zarwno dziecicej, jak i modzieczej ekspresji seksualnej. Zjawisko to jest szeroko rozpowszechnione, poziomu a rozwoju statystyki mwi o przedziale 20-80% osb z populacji (Beisert, 2006c; Imieliski, 1985b). Osignicie odpowiedniego psychoruchowego,

eksploracja wasnego ciaa i odnalezienie rde przyjemnoci wi si z powtarzaniem zachowa masturbacyjnych. Nie s one jednak jednorodne, a kryteria ich podziau wi si z mechanizmem powstawania i penion funkcj. Beisert wyrnia trzy rodzaje zachowa masturbacyjnych w wieku dziecicym: masturbacja rozwojowa - jest najbardziej powszechnym typem zachowa masturbacyjnych. U jej podoa ley denie do osignicia przyjemnoci, co odbywa si w wyniku powtarzalnego, przemijajcego
59

z czasem dranienia sfer erogennych (czonek, echtaczka). W wyniku eksploracji wasnego ciaa, obserwacji rwienikw lub przypadkowego pobudzenia w czasie czynnoci pielgnacyjnych, dziecko odkrywa gratyfikujcy charakter pewnych zachowa (kiwanie si, zaciskanie ud, pocieranie o sfer erogenn). Ten typ zachowa masturbacyjnych naley uzna za nieszkodliwy, rozwojowy. Przemijaj one wraz z faz edypaln, jak rwnie w wyniku podjcia czynnoci w wikszym stopniu nagradzajcej, masturbacja eksperymentalna - u jej podoa ley nie tylko motywacja seksualna, ale te poznawcza. Pojawia si u okoo 12% dzieci w wieku przedszkolnym. Odkrycie przyjemnoci jest tu niejako efektem ubocznym dziaa w obrbie wasnego ciaa, ktre traktowane jest jak przedmiot bada. Dziecko stymuluje si za pomoc rk, bd wyszukanych przedmiotw wkadanych do pochwy lub odbytu. Dla dziecka ten typ masturbacji jest jedn z wielu aktywnoci poznawczych. Nie jest tu istotny wynik, ale sam proces eksperymentowania, w zwizku z tym masturbacja nie ma powtarzalnego i niejawnego charakteru. W przypadku zachowa, ktre zagraaj zdrowiu bd yciu dziecka, a tym samym przekraczaj granice normy, wymagana jest zdecydowana interwencja dorosych. Najwaciwszym zachowaniem dobrze wyedukowanych opiekunw bdzie w tym przypadku zakaz szkodliwych aktywnoci i dokadne wyjanienie tego stanu rzeczy dziecku, masturbacja instrumentalna w trzecim z opisywanych

mechanizmw (dotyczy okoo 8% populacji w tym wieku) masturbacja traktowana jest jako rodek do zaspokojenia godu emocjonalnego. Dziecko podejmuje aktywno autoerotyczn, by zaspokoi inne pozaseksualne cele: radzenie sobie ze stresem, zdobycie atencji dorosych (funkcja gratyfikacyjna). Dzieci z tej grupy znajduj si czsto w sytuacji trudnej emocjonalnie, a rozadowanie napicia seksualnego
60

pozwala im na obnienia napicia emocjonalnego. Ten dorany i nieskuteczny sposb rozadowania napicia zostaje odkryty przypadkowo, czasem w wyniku naladownictwa, czasami za zostaje modelowany przez dorosych (Beisert, 2006c; Chodecka, 2009). Ten rodzaj zachowa autoerotycznych ma powtarzalny schemat, s to nierzadko zachowania demonstracyjne, ktre przemijaj po zaspokojeniu sfrustrowanej potrzeby. Opisywany nieprawidowy mechanizm rozadowywania napi moe by w przyszoci wykorzystywany przez dziecko w obliczu nowych wyzwa i trudnoci (np. masturbacja szkolna). Poznanie mechanizmw zachowa masturbacyjnych oraz ich motyww jest podstaw podejmowania decyzji co do interwencji w tym zakresie. Stosowanie kary i represyjny stosunek do zachowa autoerotycznych moe spowodowa lk, poczucie winy, negatywne postawy wobec seksualnoci. Bardzo czsto zdarza si sytuacja, w ktrej zamiast eliminowania przyczyn, doroli koncentruj si na samym zachowaniu, powodujc w efekcie jego eskalacj. Kolejn form ekspresji seksualnej okresu dziecistwa s

zachowania orientacyjne. Po uzyskaniu pojcia staoci pci (okoo 5 roku ycia) dziecko dy do odkrycia rnic w budowie anatomicznej midzy pciami oraz poznania ich zasadnoci. Sposobem na zdobycie owych informacji jest obserwacja (dzieci, dorosych, rysunkw, zwierzt) i samoobserwacja, uczestniczenie w czynnociach pielgnacyjnych, jak rwnie podgldanie, demonstrowanie wasnych narzdw pciowych (ekshibicjonizm dziecicy), kradziee czci rodzicielskiej garderoby (fetyszyzm dziecicy), przebieranie si w odzie pci przeciwnej (transwestytyzm dziecicy), imitowanie kontaktw seksualnych za pomoc zabawek i inne (Beisert, 2006d; Obuchowska, Jaczewski, 2002, Saint-Pierre, Viau, 2008). Zainteresowanie wasnym ciaem i genitaliami jest naturalne dla tego etapu rozwojowego. Dla zdobycia informacji
61

o przeznaczeniu rnic anatomicznych dziecko kieruje w stron otoczenia cay szereg pyta dotyczcych wspycia seksualnego i jego istoty. Zdobywanie wiedzy w tym zakresie i dzielenie si ni w ramach obnaania jest dla dziecka rdem satysfakcji, a dla dorosego okazj do wychowawczo adekwatnej reakcji. Pytania na temat pciowoci peni, oprcz funkcji informacyjnej, rwnie funkcj wzajemnej konfrontacji (swoisty sprawdzian zaufania do osoby odpowiadajcej), wiziotwrcz oraz zwizan z uspokojeniem, minimalizowaniem lku i budowaniem wsparcia (Waszyska, Skowroski, 2004; Krzywicka, 1994). Niezwykle istotne okazuje si merytoryczne i komunikacyjne przygotowanie rodzicw do tego zadania. Czas przekazania informacji (zgodnie z zasad informowania wyprzedzajcego), atmosfera rozmw o seksualnoci i ujawniajce si w tle postawy wobec omawianych zagadnie, 2002). Kolejnym przejawem erotyzmu dziecicego s zachowania maj istotny wpyw na dalsze psychoseksualne funkcjonowanie dziecka (Beisert, 1991; Chomczyska-Miliszkiewicz,

interakcyjne. Wymagaj one osignicia wyszego poziomu dojrzaoci, wi si bowiem z relacj, ktrej tematem jest seksualno. Posugiwanie si symbolami, stosowanie regu i ustanawianie celu grupowego pozwala na dziecice zabawy seksualne. Obok funkcji podstawowej (osiganie przyjemnoci) pozwalaj one na nawizanie interakcji seksualnej z osob rwn sobie (relacje rwnolege), eksplorowanie ciaa i ekspresj emocji (Beisert, 2006c). Jako skadowa procesu podejmowania roli pci, dostarczaj wiedzy i staj si szko interakcji jeszcze nie erotycznych, ale ju naladujcych interakcje erotyczne. Zabawy seksualne wieku dziecicego mona pogrupowa w kilka rodzajw. Najczstsze s zabawy naladujce zaobserwowan wczeniej aktywno seksualn innych ludzi. Wrd odgrywanych
62

przez dzieci tematw dominuje zabawa w narzeczestwo, mam i tat, lekarza, szpital, pielgniark, krlewicza i krlewn, striptiz (Obuchowska, Jaczewski, 2002; Sokoluk, 2003; Jaczewski, Grodzki, Izdebski, 1994). Kolejny typ zabaw wie si z odtwarzaniem sytuacji pozaseksualnych. obnaaniem Dzieci Staj naladuj si one aktywno okazj najbliszych do (lub zaobserwowan w mediach), ktra wie si z dotykiem, intymnoci, ciaa. eksponowania i eksplorowania ciaa, a tym samym uzasadnieniem do przekraczania tabu seksualnego. Nie naley podchodzi do tych zabaw restrykcyjnie, gdy wie si to z ryzykiem ksztatowania negatywnych postaw wobec seksualnoci lub przemiany motywacji poznawczej na seksualn. Specyficznym typem zabaw erotycznych s zabawy odreagowujce. Pojawiaj si one wrd dzieci, ktre przeyy traum (wykorzystywanie seksualne, operacje narzdw pciowych, dugotrwaa hospitalizacja). Powtarzanie tej sytuacji w warunkach bezpiecznych, by moe nawet ze zmian roli, ma na celu obnienie napicia emocjonalnego. Gwn funkcj zabaw seksualnych jest w tym wypadku radzenie sobie ze stresem. Odtworzenie sytuacji trudnej wraz ze zmian scenariusza albo samo jej przeywanie po kilka razy powoduje adaptacj do bodcw, obnia ich ujemny adunek emocjonalny, wzmacnia kontrol. Moe jednak stwarza pewne zagroenie, np. odtwarzanie traumy zwizanej z uszkodzeniem fizycznym stwarza grob kolejnego uszkodzenia. Zabawy erotyczne najbardziej intensywnie podejmowane s przez dzieci w wieku przedszkolnym. W wieku szkolnym ulegaj one zuboeniu, wwczas te ich istot staje si wzajemna masturbacja lub imitacja stosunkw seksualnych (Lew-Starowicz, 2000). Kolejn form aktywnoci seksualnej w okresie dziecistwa jest twrczo dziecica. Wykorzystanie mechanizmu projekcji pozwala dziecku w sposb bezpieczny ujawni treci objte zakazem, albo zbyt
63

trudne do wyraania wprost. Stanowic ujcie dla niewiadomych pragnie, twrczo dziecica jest zarazem przydatnym narzdziem diagnostycznym. Skadaj si na ni rozmaite rysunki, wierszyki, wyliczanki, ulepianki o eksponowanych cechach pci (Beisert, 2006c). Wytwory te pojawiaj si najczciej na etapie naturalizmu w rysunkach dziecicych okoo 5. roku ycia, a nastpnie samoistnie zanikaj (Obuchowska, Jaczewski, 2002). Do form dziecicego erotyzmu zaliczy mona rwnie mio dziecic, obserwowan niekiedy u dzieci w wieku przedszkolnym (Sokoluk, Andziak, Trawiska, 1987). Charakterystyczne s w tym przypadku silne, ograniczone do jednego obiektu (zazwyczaj pci przeciwnej) uczucia o pozytywnym znaku. Przypomina to stan zakochania, co przejawia si w permanentnym deniu do przebywania z t osob, obdarowywaniu prezentami, przejawianiu zazdroci, zawieraniu maestw (Obuchowska, Jaczewski, 2002, Imieliski, 1985b). Kolejn form erotyzmu dziecicego s fantazje erotyczne, typowe dla wieku dorastania, ale wystpujce we nie lub na jawie ju w okresie dziecistwa (Obuchowska, Jaczewski, 2002; Imieliski, 1985b). Obecne u maego dziecka fantazmaty erotyczne definiuje si jako mentaln percepcj, ktra ma zwizek z erotycznym pobudzeniem dziecka i pozwala mu odpowiedzie na nurtujce je pytania (Saint-Pierre, Viau, 2008, s.68). Mog one wynika z nadmiernie erotyzujcego wychowania, dla badaczy o orientacji psychoanalitycznej s natomiast przejawem tumionych de seksualnych. Zwraca si rwnie uwag na

erotyzujcy charakter przekazw medialnych, ktre nierzadko pozostaj poza kontrol rodzicielsk i w sprzecznoci z przekazywanymi w domu wartociami. Ze wzgldu na istniejce ryzyko eskalacji owych fantazji oraz nadmiernej koncentracji dziecka na sprawach pci i wytworzonego
64

na tej podstawie nieprawidowego sposobu rozadowania napicia seksualnego powinny by one minimalizowane. Po okresie edypalnym tre zainteresowa dziecka przenosi si z paszczyzny seksualnej na inne obszary zwizane z rosncymi wymaganiami edukacyjnymi i spoecznymi. Jest to tak zwana faza latentna. Poprzedza ona czas wielkich przemian w okresie dorastania. Naturalne popdy ulegaj osabieniu, dobrze umocowane Superego jest zdolne do akceptacji ogranicze pyncych ze wiata spoecznego, a ciekawo seksualna przeksztaca si w ciekawo intelektualn. Dodatkowo energia i zainteresowania seksualne zostaj - na drodze sublimacji - skanalizowane i skierowane na cele akceptowane przez otoczenie (Saint-Pierre, Viau, 2008). Zabawy seksualne stopniowo przeksztacaj si w zabawy symboliczne, ktre angaujc grup osb tej samej pci odnosz si ju do bardziej zrnicowanych tematw. Aktywno seksualna w okresie dorastania Dorastanie to okres psychicznej reorganizacji, majcej na celu przystosowanie jednostki do zmian natury biologicznej towarzyszcych dojrzewaniu (Jasiski, 2008, s. 27). Charakterystyczny dla tej fazy proces dojrzewania pciowego rozpoczyna si dziewczt w wieku okoo 11. roku ycia i trwa okoo 4 lat, u chopcw za rozpoczyna si okoo 12. roku ycia i koczy si 6-7 lat pniej. W tym okresie wyrnia si faz przedpokwitaniow, pokwitania waciwego i modziecz, ktrych efektem jest uzyskanie dojrzaoci biologicznej. Z punktu widzenia omawianej problematyki wany jest moment uzyskania dojrzaoci pciowej, ktra pojawia si okoo 2 lata po pierwszej miesiczce (ac. menarche) i pierwszej ejakulacji (ac. ejacularche) u chopcw. W okresie dorastania rozwija si potrzeba seksualna
65

i gromadzone s dowiadczenia seksualne. Potrzeba seksualna to

waciwo ludzkiego organizmu polegajca na okresowym powstawaniu specyficznego napicia psychofizycznego moliwego do zredukowania poprzez podjcie czynnoci dajcych satysfakcj seksualn (Gapik, 1990). W trakcie rozwoju potrzeby seksualnej bardzo istotne s nastpujce procesy: proces konkretyzacji, mentalizacji i socjalizacji. Proces konkretyzacji potrzeby seksualnej prowadzi do uksztatowania indywidualnych preferencji seksualnych. Proces ten wie si ze stopniowym minimalizowaniem zachowa nieefektywnych, a tym samym powtarzaniem zachowa najbardziej skutecznych z punktu widzenia wzrastajcej satysfakcji seksualnej. Proces mentalizacji potrzeby seksualnej zwizany jest ze wiadomoci istnienia wasnej potrzeby seksualnej i wiedz o najefektywniejszych sposobach jej zaspokajania (wiedz o indywidualnych preferencjach seksualnych, o przedmiocie potrzeby i moliwych sposobach jej zaspokojenia). Proces socjalizacji, to proces w ktrym zostaj indywidualne sposoby zaspokajania potrzeby seksualnej podporzdkowane wymaganiom spoecznym

wynikajcym z porzdku prawnego i kulturowo-obyczajowego (Gapik, 1990; Cendrowski, Trawiska, 1996; Obuchowska, Jaczewski, 2002). Dorastanie postrzegane jest jako pomost midzy seksualnoci dziecic, a seksualnoci czowieka dorosego. Jego efektem ma by osignicie przez jednostk satysfakcji i samorealizacji. Cech

wyrniajc ten okres od innych jest denie jednostki do zaspokojenia gwatownie narastajcego podniecenia pciowego. Widoczna od wielu pokole akceleracja rozwoju biologicznego prowadzi do coraz wyraniej rysujcej si rozbienoci midzy dojrzaoci fizjologiczn, a brakiem psychologicznej i spoecznej gotowoci do zachowa seksualnych (Obuchowska, Jaczewski, 2002; Imieliski, 1985). W pocztkowej fazie dorastania zauwaalna jest dezintegracja midzy uczuciowoci,
66

a podnieceniem i podaniem (Zaitsev, 2006; Moczuk,2004; Beisert,

2006e). Jest to szczeglnie charakterystyczne dla dorastajcych chopcw, u ktrych wystpi moe tendencja do nadmiernego akcentowania pragnienia zaspokojenia potrzeby seksualnej, co staje si jedynym motywem nawizywania relacji (Le Gall, Le Van, 1999). Nierzadko jest to wzmacniane przez przekazy socjalizacyjne wtaczajce chopcw w okrelony skrypt zachowania seksualnego i jego motywacji. Dezintegracja emocjonalno-popdowa wyraa si moe poprzez demonstracyjne zaprzeczanie seksualnoci (Beisert, 2006d) lub

zwrcenie si ku osobom-mentorom. Wanym aspektem szybko zachodzcych zmian w organizmie adolescenta jest trudno ich akceptacji i kontroli nad nimi. W zwizku z tym uruchamiane s liczne mechanizmy obronne, takie jak przemieszczenie na pozarodzinne rda zaspokojenia, projektowanie na idealnego partnera obrazu rodzica, odwrcenie afektu (take negatywne emocje skierowane ku sobie), wycofanie obsadzenia z obiektw na siebie (egocentryzm, narcyzm, tendencje hipochondryczne) (Jasiski, 2008). W pocztkowej fazie aktywno seksualna adolescentw moe cechowa i si niedojrzaoci, Zarwno wynikaj sztywnoci, w z nieuporzdkowaniem fizycznego, tempa jak niepohamowaniem. pciami, ktre aspekcie odmiennego

i psychospoecznego funkcjonowania zauwaalne s istotne rnice midzy rozwoju.

U chopcw potrzeba rozadowania seksualnego jest biologicznie znacznie bardziej nasilona ni u dziewczt. Zdolno przeywania orgazmu (rwnolegle do ejakulacji) wyprzedza u nich dojrzao psychiczn i spoeczn (Dugocka, 2008). Rwnie zewntrzny wyraz potrzeby seksualnej napotyka na wiksze przyzwolenie spoeczne (Obuchowska, Jaczewski, 2002, s.87; Jaczewski, 1995). Chopcy chtnie podejmuj jawne formy wstpnych zachowa seksualnych, takie jak zachowania ekshibicjonistyczne, ktre wi si z ogldaniem,
67

dotykaniem i porwnywaniem narzdw pciowych. Pojawia si tu zainteresowanie treciami pornograficznymi i coraz bardziej wyrafinowane zabawy seksualne (czasem do erekcji wystarczy sam kontakt dotykowy) (Beisert, 2006d). W dorastania (po ok. 14 roku ycia) drugiej poowie okresu chopcw

ronie

wiedza

o zachodzcych w nich przemianach, a tym samym zachowania seksualne staj si coraz bardziej wiadome. Napicie seksualne w tym okresie charakteryzuje si du si, uoglnionym charakterem i atwoci rozadowywania (Beisert, 2006d). U dziewczt potrzeba seksualna jest w tym okresie na og mniej uwiadomiona i uzewntrznia si porednio, poprzez potrzeby uczuciowe. Osigaj one dojrzao seksualn pniej, a tylko 23% dziewczt osiga orgazm do 15 roku ycia. (Dugocka, 2008). Erotyzacj psychiki kobiety poprzedzaj potrzeby potwierdzenia wasnej atrakcyjnoci, posiadania sympatii i wizi uczuciowej (Chomczyska-Miliszkiewicz, 1999, s.65). Std te denie nastolatek do stworzenia relacji opartej na przyjani, zaufaniu i bliskoci (Izdebski, 2010). U przedstawicieli obydwu pci aktywno seksualna przechodzi od form wstpnych, niedojrzaych do form coraz dojrzalszych. Cz form ekspresji seksualnej jest kontynuacj i rozbudowaniem tych z okresu dziecistwa. Dotyczy to na przykad dziennych fantazji erotycznych, w ktrych pojawia si wyobraenie partnera, adoracji, pieszczot lub stosunku, co wie si z fizjologicznymi objawami podniecenia (erekcja brodawek sutkowych, erekcja czonka) (Imieliski, 1985b; Sokoluk, 2003). Wedug bada Lew-Starowicza w trakcie masturbacji o drugiej pci fantazjuje 77,0% chopcw i 31 % dziewczt. Jeli chodzi o fantazje o treci homoseksualnej, to ujawnia je 4, % chopcw i 27 % dziewczt. Znacznie wiksza grupa dziewczt przyznaje si rwnie do fantazji
68

o osobach obu pci (dziewczta - 39 %, chopcy - 13 %, (Lew- Starowicz, 1990). W okresie adolescencji napicie seksualne jest czsto

rozadowywane w postaci polucji i orgazmw nocnych. Istot nocnego orgazmu u kobiet ( ) jest pojawienie si w czasie snu zmian napicia mini na obwodzie ciaa, erekcji echtaczki, skurczw caego zespou mini w obrbie narzdw pciowych oraz wydzielania luzowatej cieczy w pochwie i przedsionku pochwy. Analogicznie, u chopcw pojawiaj si polucje (zmazy) nocne. S to mimowolne wytryski nasienia, ktre zwykle towarzysz snom o treci erotycznej i mog wiza si z pierwszym przeyciem orgazmu (Imieliski, 1985b, s.83). Orgazmy nocne s zjawiskiem fizjologicznym, znamionujcym

dojrzao pciow, cho nierzadko spotykaj si z restrykcyjn postaw dorosych. U chopcw w okresie dorastania mog pojawi si rwnie wytryski dzienne (przy zachowanej wiadomoci) pod wpywem bodcw emocjonalnych (strach, wzruszenie) lub mechanicznych (ucisk bielizny) niezwizanych z seksem. Gwnym sposobem minimalizowania napicia seksualnego jest dla adolescentw masturbacja. Masturbacja jest form autostymulacji, ktra polega na wywoaniu podniecenia i rozadowania napicia seksualnego bez udziau partnera. Polega najczciej na stymulacji narzdw pciowych (czonka u chopcw, echtaczki u dziewczt), rzadziej na dranieniu innych okolic ciaa (np. piersi), a jeszcze rzadziej ma charakter jedynie wyobraeniowy i przeprowadzana jest bez dotyku (Obuchowska, Jaczewski, 2002; Beisert 2006 d; Imieliski, 1985b). Niekiedy modzie (podobnie jak ludzie doroli) do

masturbowania si uywa przernych przedmiotw przygodnie znalezionych lub celowo do tego przygotowanych. Z relacji osb badanych wynika, e w okresie dorastania masturbacj podejmuje
69

wikszo chopcw (60-90% w zalenoci od bada) i spora cz dziewczt (40%-75%) (Izdebski, 1992, 2001; Obuchowska, Jaczewski, 2002; Imieliski, 1985b). Rnica midzy pciami moe wynika nie tylko z silniejszego pobudzenia seksualnego chopcw, ale te z wikszej akceptacji spoecznej dla seksualizmu nastoletnich chopcw. W ocenie masturbacji brany jest pod uwag jej przejciowy charakter, a take okolicznoci, w jakich znajduje si uprawiajca j osoba. Jako forma przejciowa poprzedzajca inne, bardziej dojrzae zachowania seksualne, masturbacja uznawana jest za zgodn z norm rozwojow (por. Beisert, 2006d; Jaczewski,1995). Dodatkowo, w innych okresach ycia moe ona peni funkcj zastpcz w sytuacji okresowego braku, nieobecnoci lub niedostpnoci partnera. W okresie adolescencji jej nasilenie jest skorelowane z brakiem rodowiskowego wsparcia w rozwoju psychoseksualnym. W sytuacji niedostatku wzorcw i norm w obszarze seksualnoci, masturbacja moe peni rol kompensacyjn w zakresie ksztatowania schematu ciaa, a take rol w rozadowaniu napicia zwizanego z pojawiajcymi si impulsami seksualnymi i nasilonym lkiem kastracyjnym (Chodecka, 2009) Przyjmuje si, e masturbacja jest form wzbogacajc dowiadczenia seksualne, a z punktu widzenia rozwoju seksualnego wane s towarzyszce jej marzenia oraz bodce prowadzce do uzyskania orgazmu. Istotne jest, aby byy one adekwatne do rzeczywistoci i przynajmniej w przyblieniu odpowiaday cechom penego dojrzaego kontaktu erotycznego (Gapik, 1998, s.362). Nie zawsze jednak masturbacja wpywa pozytywnie na dalszy przebieg psychoseksualnego funkcjonowania jednostki. W literaturze wymieniane s formy

masturbacji wykraczajce poza obszar normy: masturbacja naogowa zwizana z przymusem, rytualizacj, nadmiern czstotliwoci - moe ona pojawi si u osb, u ktrych masturbacja
70

modziecza utrwalia si, jako dominujca lub jedyna forma obniania napi. Jej dostpno, natychmiastowy skutek i cakowita nad ni kontrola powoduj, e moe nabra cech mechanizmu obronnego i by podstaw uzalenienia. Ten mechanizm moe zaistnie u osb z zaburzon osobowoci lub u osb niepenosprawnych intelektualnie, dla ktrych masturbacja stanowi jedyn moliwo osigania zaspokojenia seksualnego, masturbacja dziwaczny lub o dziwacznym schemacie zwizana jest

z rozadowywaniem napicia seksualnego w sposb nietypowy, utrudniajcy w przyszoci wkomponowanie go w aktywno diadyczn. Taki sposb uprawiania masturbacji - zgodnie z prawem pierwszych skojarze - moe tworzy zwizki odruchowowarunkowe, ktre w przyszoci bd musiay by odtworzone dla osignicia orgazmu (Imieliski, 1985b, s.113). Mona wymieni tu masturbacj z wykorzystaniem przez kobiet strumienia wody w celu pobudzenia echtaczki (tzw. zesp Havelock - Ellisa). Ze wzgldu na konstruowanie nietypowych sposobw zaspakajania popdu

seksualnego oraz czenie elementw masturbacji w pewien powtarzalny acuch rytuaw (zesp zakodowanych reakcji seksualnych, ktrego wypenienie jest niezbdnym warunkiem osignicia satysfakcji) ten rodzaj masturbacji bywa niebezpieczny (Imieliski, 1985b).

Wprowadzenie partnera do tak wyuczonej czynnoci grozi osabieniem odczuwanej przyjemnoci, jest zaburzeniem wyuczonego schematu, w efekcie wywouje ch wyeliminowania czynnika zakcajcego, czyli partnera (Beisert, 2006d, s. 161; por. Obuchowska, Jaczewski, 2002), masturbacja zagraajca zdrowiu i yciu, zwizana z doznawaniem cierpienia. Wrd zachowa przekraczajcych norm medyczn Beisert wymienia: podniecenia adolescent poprzez sexual asphyxia si), syndrome klismafili (osiganie (osiganie
71

podwieszania

podniecenia przez wykonywanie lewatyw z uyciem szkodliwych substancji), stygmatofili (osiganie przyjemnoci przez nakuwanie wasnego ciaa), apotemnofili (osiganie przyjemnoci przez denie do samouszkodzenia) (Beisert, 2006d). W literaturze przedmiotu podkrela si dodatkowo ryzyko natury psychologicznej zwizane z masturbacj, o ile towarzyszce jej fantazje zawieraj tre patologiczn. Moe to wiza si z ju istniejcymi skonnociami dewiacyjnymi przejawiajcymi si w fantazjach lub

z niebezpieczestwem utrwalenia nieprawidowego kierunku popdu pciowego (Obuchowska, Jaczewski, 2002, s.95; por. Jaczewski, 1995). Poza tym masturbacja moe wiza si z odczuciem emocji o ujemnym znaku (lk, wstyd, poczucie winy), ktre mog zosta zgeneralizowane na postawy wobec seksualnoci, a w skrajnych przypadkach prowadzi do nerwic seksualnych (Imieliski, 1985b). Inne niepokoje zwizane z masturbacj koncentruj si wok onanizmu ekscesywnego i masturbacji zbiorowej (Imieliski, 1995b, Jaczewski, 1995). Poza aktywnoci autoerotyczn w modoci pojawiaj si pierwsze mioci i relacje seksualne. Mio modziecza, cho z punku widzenia dorosych niedojrzaa, stanowi niezwykle istotny etap na drodze do poznania siebie, potrzeb wasnych i partnera oraz adekwatnych sposobw ich zaspokajania. Formy przejawiania tej mioci mog by bardzo rne, od mioci platonicznej, romantycznej, po burzliwe zwizki zaangaowane w aktywno seksualn. Nierzadko s to zwizki krtkotrwae, oparte na idealizacji partnera i zwizane z silnym przeywaniem rozstania. Przejawem wyszego (w odniesieniu do autoerotyzmu) poziomu rozwoju erotycznego modego czowieka jest petting, ktry wie si z aktywnoci dwojga partnerw. Petting polega na osiganiu orgazmu w wyniku stymulacji przez partnera (pocaunki, gaskanie, dotyk - take
72

narzdw pciowych), co jednak wyklucza stosunek pciowy (Jaczewski, 1995). Niektrzy autorzy dziel petting na dwie formy: pieszczoty genitalne (wobec nich stosuje si nazw petting, ang.genital petting) i pieszczoty mniej zaawansowane, obejmujce stymulacj grnej czci ciaa (gwnie piersi, szyj) okrelane jako necking (Beisert, 1991, 2001; Imieliski, 1985b). Wedug bada jest to popularna forma aktywnoci seksualnej wrd nastolatkw. Procentowy udzia nastolatkw uprawiajcych petting i necking mieci si w granicach 75% (Jaczewski, Grodzki, Izdebski, 1994). redni wiek rozpoczynania pettingu

u dziewczt przypada na okoo 17/18 rok ycia, natomiast chopcw na 16/17 rok ycia (Izdebski, 1992). Petting, jako namiastka aktywnoci genitalnej i swoiste do niej preludium, pozwala na poznanie

odmiennoci pciowej, wraliwoci, uczu, mapy erogennej partnera, ale rwnie wasnej reaktywnoci. Jest to trening interakcji erotycznej, sposb na nawizanie pierwszych kontaktw erotycznych, budowanie partnerstwa, a tym samym zminimalizowanie niedojrzaych

i egoistycznych zachowa we wspyciu seksualnym. Z punktu widzenia konsekwencji ryzykownych zachowa seksualnych jest to rwnie forma moratorium i zabezpieczenia modziey. Aby jednak mona uzna petting za aktywno rozwojow, budowanie wizi w wymiarze uczuciowym powinno wyprzedza o krok tworzenie wizi w aspekcie zmysowym (Sokoluk, 2003). W okresie dorastania form przygotowania do wchodzenia w zwizki partnerskie staj si czasem kontakty homoseksualne, charakterystyczne zreszt dla fazy okrelanej jako homofilna

(Dugocka, 2008). Zachowanie w tej fazie polega na skupieniu wok przedstawicieli tej samej pci przy jednoczesnym nastawieniu antagonistycznym wobec pci przeciwnej (Sokoluk, Andziak, Trawiska, 1987). Jeli faktycznie wie si to z orientacj homoseksualn, to
73

proces uwiadamiania i samoakceptacji moe by dugotrway. Typow reakcj dla homoseksualnych oscylowanie nastolatkw cakowit jest zinternalizowana i depresj, homofobia, midzy izolacj

a zachowaniami promiskuitywnymi (Dugocka, 2008). Oddzielona wyranie od zachowa w fazie homofilnej, orientacja homoseksualna dotyczy niewielkiego uamka caej populacji. Jeeli pod pojciem homoseksualisty rozumie si osob, ktra miaa dowiadczenie erotyczne (zakoczone orgazmem) z przedstawicielem tej samej pci, to wskanik takich osb w populacji wynosiby odpowiednio 5-10% u mczyzn i 1-3% u kobiet. Jeeli natomiast przyjmie si, e homoseksualizm oznacza erotyczne preferencje (mniej lub bardziej wyczne) wobec przedstawiciela swojej pci, to 1- 4% mczyzn byoby gejami, a okoo 1% kobiet - lesbijkami (Lew-Starowicz Z., Lew-Starowicz M., 1999, s.12). Osoby o orientacji homoseksualnej podejmuj takie formy aktywnoci seksualnej, jak stosunek oralny, analny, co nie wyklucza jednak kontaktw waginalnych, szczeglnie w okresie dorastania i wczesnej dorosoci. Pozostaa cz populacji kieruje swoje zainteresowania w kierunku pci przeciwnej. W tej grupie kolejnym krokiem wiadczcym o rozbudowie kontaktw diadycznych jest stosunek genitalny (koitalny, waginalny). Z przeprowadzonych w wielu krajach bada dotyczcych wieku inicjacji seksualnej wynika generalna tendencja do jego obnienia. W Polsce wedle statystyk redni wiek inicjacji seksualnej to 18,1 dla mczyzn i 18,8 dla kobiet (Izdebski, 2006). Na przestrzeni lat redni wiek nie zmieni si znaczco, natomiast rozszerzy si przedzia wiekowy, co pozwala wysun wniosek o wikszej liczbie coraz modziej inicjujcych osb oraz osb utrzymujcych przez dugi czas abstynencj seksualn. Dane przedstawione przez Lew-Starowicza wskazuj, e okoo 6% osb inicjuje aktywno seksualn do 10 roku ycia
74

(Lew-Starowicz,1999). dowiadczenia maj

Zgodnie ogromny

teori na

uczenia kolejne

si

pierwsze

wpyw

dowiadczenia

w przyszoci. Sama inicjacja seksualna jest wana, poniewa na drodze rozwoju psychoseksualnego stanowi pierwsze pene dowiadczenie seksualne. Dla pniejszego funkcjonowania seksualnego czowieka dobrze byoby, aby jego przeycia i wszystkie okolicznoci zwizane z inicjacj byy jak najbardziej korzystne (Gapik, 1998, s.364). Dlatego te istotny jest nie tylko wybr partnera inicjacji seksualnej, ale take odpowiedni dobr czasu i miejsca, przygotowanie nastolatkw na moliwo trudnoci towarzyszcych inicjacji (brak orgazmu, wytrysk wczesny itp.). Jak wynika z bada Izdebskiego okolicznoci pierwszego razu nie zawsze s optymalne z punktu widzenia dalszego rozwoju seksualnoci nastolatkw. Najczciej ma ona miejsce w mieszkaniu chopaka lub dziewczyny pod nieobecno rodzicw (33,1%). Dosy czsto do inicjacji dochodzi na onie natury (11%) lub pod namiotem (9,7%) (Izdebski, 1992). Jest to istotne ze wzgldu na fakt, e warunki zewntrzne (miejsce, muzyka, zapachy) mog w znacznym stopniu wpywa na tworzenie pniejszych nawykw i upodoba. Z punktu widzenia promocji zdrowia seksualnego istotne s wyniki wskazujce na spontaniczno aktu inicjacji, ktra nieplanowana i naga ma zawsze bardziej ryzykowny charakter (Beisert, 2006d). W wietle bada dominujcym motywem inicjacji seksualnej jest u chopcw rozkosz, potem mio i ciekawo. Zmienia si to na korzy mioci wraz z podwyszeniem wieku inicjacji (Sokoluk, s.139, por. Jaczewski, Grodzki, Izdebski, 1994; Grodzki, 1994). Dziewczta wskazuj na mio (75%) jako powd rozpoczcia wspycia seksualnego, co w wielu sytuacjach wie si z nadziej na odwzajemnienie tego uczucia przez partnera (45%) (Jaczewski, Grodzki, Izdebski, 1994, s.104). Badania Jundzi pokazuj, e bez wzgldu na pe adolescenci zauwaaj
75

potrzeb

integracji

uczucia

mioci

inicjacj

seksualn,

co

w zestawieniu z faktycznym motywem inicjacji uwypukla rozdwik miedzy sfer wartoci deklarowanych i rzeczywicie realizowanych (Jundzi, Pawowska, 1999). Dodatkowo, porwnanie motyww inicjacji seksualnej ze wzgldu na kraj pochodzenia wskazuje na istotne rnice, co mona tumaczy wzgldami socjalizacyjno - kulturowymi (Jaczewski, Grodzki, Izdebski, 1994).

Norma rozwojowa w odniesieniu do okresu adolescencji W analizie zdrowia seksualnego szczeglnie istotne staj si kryteria normy dostosowane do poszczeglnych okresw rozwojowych. Seksualno poddana jest rytmowi biologicznych przemian, w zwizku z czym rwnie i sfera jej normowania powinna to bra pod uwag. Przy ocenie zachowa seksualnych dzieci i modziey, normy wyodrbnione na gruncie seksuologii bardzo czsto okazuj si nieprzydatne, gdy odnosz si do ustabilizowanego poziomu funkcjonowania w okresie dorosoci. Doda do tego trzeba rozwojow zmienno seksualnego funkcjonowania oraz niedojrzao ekspresji w tym okresie. Rwnie omawiany w innej czci dysertacji podzia na dewiacje i zboczenia nie moe by literalnie przeniesiony na grunt analizy zachowa dzieci i modziey. Jak zauwaaj Obuchowska i Jaczewski: w stosunku do dzieci, ktrych osobowo podlega intensywnemu rozwojowi,

a zachowanie jest w znacznym stopniu wyznaczone sytuacyjnie, trudno w ogle mwi o dewiacjach, a tym bardziej o perwersjach (Obuchowska, Jaczewski, 2002, s.118). Seksualne zachowania dzieci i modziey naley analizowa majc na uwadze prawidowoci zwizane z konkretn faz rozwojow. Jak podkrela Sokoluk - norma rozwojowa w odniesieniu do zachowa seksualnych opisuje m.in. ich obraz, pojawienie si (bd nie)
76

w poszczeglnych fazach rozwoju, typowe formy aktywnoci seksualnej, ich kolejno i ewentualny zwizek z innymi formami aktywnoci charakterystycznymi dla danej fazy rozwoju ( ) (Sokoluk, 2003, s.110).

Za kadym razem przy ich ocenie naley bra pod uwag ich kontekst rozwojowy oraz dynamik. Z pomoc przychodzi tu podejcie polegajce na wyodrbnieniu kilku kryteriw do jednoczesnego stosowania. Wypenienie tych wszystkich kryteriw (lub te niezbdnego minimum) decyduje o zakwalifikowaniu zachowania do normy rozwojowej. Pozwala to na trafn diagnoz, a zarazem zrozumienie zjawisk z zakresu seksualnoci dzieci i nastolatkw. Wedug Beisert aktywno seksualna dziecka i nastolatka mieci si w granicach normy, jeeli: nie utrudnia realizacji zada rozwojowych przewidzianych dla tego okresu (kryterium to ma gwnie charakter ilociowy). Za zgodne z norm uznawane s takie zachowania, ktre nie ograniczaj/nie utrudniaj realizacji innych zada rozwojowych (np. zwizanych z nauk) oraz nie dominuj innych form aktywnoci. Do normy naley nasilone zaabsorbowanie seksualnoci w fazie dorastania, wykluczone

natomiast s zachowania o cechach natrctw, mieci si w repertuarze zachowa seksualnych charakterystycznych dla danego wieku. Zachowania, ktre mog zosta zinterpretowane jako dewiacyjne (na przykad voyeuryzm u nastolatkw) zawsze naley odnie do prawidowoci rozwojowych (tu: wiedzy o dysharmonii w rozwoju ukadu poznawczego, emocjonalnego i hormonalnego u nastolatkw), dokonuje si midzy osobami bdcymi w zblionym wieku. W kryterium tym istotna jest pozycja osb podejmujcych zachowanie seksualne. Chodzi o przynaleno do tej samej kategorii rozwoju fizycznego, psychicznego i spoecznego. Kryterium to pozwala
77

ograniczy

niebezpieczestwo

zachowa

pod

przymusem,

z pozaseksualnej motywacji, pod wpywem manipulacji i tym podobnych. Dodatkowo spenienie kryterium podobnego wieku zwiksza szans na podejmowanie zachowa typowych dla tej fazy rozwojowej, oparta jest na zasadzie dobrowolnoci. Do mieszczcych si w granicach normy zaliczy mona tylko takie zachowania, ktre s wolne od agresji, przymusu, przemocy. Zgoda na zachowanie seksualne nie moe by wymuszona adnymi okolicznociami, co dotyczy zarwno partnera dorosego, jak i dziecka (Waszyska, Skowroski, 2001), prowadzi do realizacji celw seksualnych (rozadownie napicia seksualnego). charakter W opisie tego kryterium do naley przeycia podkreli, e w przypadku dzieci i nastolatkw zachowania seksualne maj czsto polimotywacyjny. Deniu przyjemnoci

i obnienia napicia seksualnego towarzyszy motywacja poznawcza (ciekawo), pragnienie zdobycia lepszej pozycji, nawizania lub podtrzymania wizi. Najwaniejszym celem zintegrowanej seksualnoci jest rozadowanie napicia seksualnego, pogbienie wizi. Z obszaru normy wykluczone s zachowania seksualne, do podjcia ktrych skaniaj inne cele (np. finansowe) rozadowanie pozaseksualnego napicia, nie narusza zdrowia. Z obszaru normy wykluczone zostaj wszelkie zachowania szkodliwe dla zdrowia lub choby bdce dla niego zagroeniem. adolescentw Przykad zachowania stanowi szczeglnie Kategori nasilone zdrowia wrd Beisert lub takie, ktre powoduj

ryzykowne.

rozszerza w przypadku tego kryterium zgodnie z paradygmatem holistycznym i definicj WHO. W zwizku z tym patologiczna bdzie wszelka aktywno seksualna nieprowadzca do zachowania zdrowia (jego aspektu emocjonalnego, spoecznego, intelektualnego),
78

 nie narusza raco przyjtego porzdku spoecznego (prawnego, obyczajowego) (Beisert, 2006a; 2008). Aktywno seksualna w okresie wczesnej dorosoci i dorosoci Doroso stanowi ostatni, a zarazem najduszy odcinek w cyklu rozwoju seksualnego. Jego pocztki wyznaczone s przez gotowo do stworzenia dojrzaego zwizku seksualnego, a w dalszej perspektywie do jego utrzymania i rozwoju. Wedug Eriksona ju na pocztku tego okresu rozwija si prawdziwy genitalizm, ktry ma charakter

poszukujco-tosamociowy. Partnerzy seksualni d nie tylko do uzyskania satysfakcji seksualnej, lecz rwnie do dostosowania si do siebie wzajemnie i zaspokojenia swych potrzeb. Dorosy czowiek podejmuje okrelone, zazwyczaj wczeniej wyuczone, zachowania w celu uzyskania satysfakcji seksualnej. Repertuar tych zachowa jest bardzo szeroki, co ma swoje rda we wczeniejszych fazach rozwojowych, czynnikach osobowociowych i socjalizacyjnych. W populacji osb dorosych gwn form aktywnoci seksualnej s kontakty genitalne, a ich czstotliwo zmienia si wraz z wiekiem i form tworzonego zwizku. W badaniach przeprowadzonych w Polsce 81% respondentw po inicjacji seksualnej zadeklarowao, e miao kontakty genitalne w cigu ostatnich 12 miesicy. Najczciej kontakty te wystpoway wrd osb w przedziale wiekowym 18-24 lata (87% z badanych po inicjacji) oraz yjcych w konkubinacie (Izdebski, 2006). Spord badanych Francuzw w wieku powyej 25 lat wikszo uprawia aktywno seksualn. Jedynie 0,8% kobiet i 1,4% mczyzn deklaruje, e nie odbyli dotychczas kontaktu seksualnego (Bozon, 2008b). Oprcz aktywnoci genitalnej, (np. w przypadku choroby) przeszkd lub mao
79

uwarunkowanych

sytuacyjnie

rozki,

satysfakcjonujcej aktywnoci genitalnej, jednostka moe podejmowa

inne formy aktywnoci seksualnej (np. powrci do uprawiania masturbacji). Spord dorosych Francuzw 18% kobiet i 40,3% mczyzn uprawiao masturbacj w cigu ostatnich 12 miesicy poprzedzajcych badanie, a seks analny odpowiednio 9,2% i 14,2% (Bozon, 2008b). W badaniach przeprowadzonych przez Izdebskiego, do aktualnie podejmowanej masturbacji przyznao si 11% kobiet i 21,5% mczyzn w wieku 15-49 lat (Izdebski, 2006). Poza tym, kontakt oralny podejmuje 49% respondentw aktywnych seksualnie, seks analny jest natomiast podejmowany przez 18,6% z nich (Izdebski, 2006). Warto podkreli, e czstotliwo rnych form aktywnoci seksualnej zaley od wielu czynnikw, w tym take od orientacji seksualnej. Dodatkowo, zachowania w apeksie seksualne temporalnym, wykazuj sytuacyjnym, bardzo du Jak zmienno podkrela

osobowym.

Godlewski wzorzec zachowania seksualnego nie jest niezmiennym i powszechnie obowizujcym kanonem (Godlewski, 1978). Na podstawie szeroko zakrojonych bada mona pozna pewne prawidowoci w obrbie zachowa seksualnych rnych grup wiekowych czy zawodowych. W okresie dorosoci zachowania seksualne charakteryzuj si pewn odmiennoci rwnie ze wzgldu na pe. Jak pisze Imieliski odmienno seksu kobiet i mczyzn wyraa si m.in. w tym, e oprcz orgazmu kobieta ma do swojej dyspozycji ca skal innych, nieznanych mczynie sposobw uzyskania satysfakcji seksualnej, ktrych

mechanizm nie zosta jeszcze poznany (Imieliski, 1985, s.217). Stymulacja sfer erogennych kobiety oraz jej reaktywno w trakcie stosunku genitalnego zale od poprzedniego przygotowania w zakresie nastawienia psychicznego do seksu i partnera. Na okres dorosoci przypada szczytowy moment aktywnoci seksualnej. Stabilizacja finansowa i zawodowa, ustatkowane ycie partnerskie i rodzinne, sprzyjaj satysfakcji z podejmowanej aktywnoci
80

seksualnej. Znaczenie ma tu prawidowy dobr partnerw pod wzgldem reaktywnoci seksualnej, jak i odpowiedni dobr seksualny w kategoriach psychologicznych (podobne upodobania, dowiadczenia seksualne). Jak wynika z bada Izdebskiego a 77% Polakw (w wieku reprodukcyjnym) ocenia swoje ycie seksualne jako dobre (41,7%) i bardzo dobre (15,6%). Odsetek niezadowolonych z tej sfery ycia stanowi 7% ankietowanych (Izdebski, 2006). W porwnaniu z tym, 46,8% dorosych Francuzek i 37,8% Francuzw ocenia swoje dotychczasowe ycie seksualne jako bardzo satysfakcjonujce, a odpowiednio 43% i 49% jako do satysfakcjonujce. Za zupenie niesatysfakcjonujce swoje ycie seksualne uznao 3,4% kobiet we Francji i 4,2% mczyzn badanych przez Bozona (Bozon, 2008b). Mimo oglnego zadowolenia z aktywnoci seksualnej osoby dorose mog dowiadcza obaw zwizanych z ci, ze sprawnoci seksualn, z chorobami przenoszonymi drog pciow. Z t sfer aktywnoci zwizane s rwnie realne trudnoci, wrd ktrych pojawia si zmczenie, stres, objawy chorobowe (Lew-Starowicz, 2002). Wyniki analiz Izdebskiego wskazuj, e 3,6% dorosych mczyzn w Polsce odczuwa problemy z osigniciem orgazmu, wytrysk przedwczesny deklaruje 3,8% z nich, natomiast brak erekcji/niepeny wzwd 10% (Izdebski, 2006). Dla porwnania, we Francji 2,5% dorosych mczyzn odczuwao w cigu ostatnich 12 miesicy czste problemy z erekcj, a 6,5 % czsto dowiadczao przedwczesnego wytrysku. Brak lub niewystarczajca ochota na seks dowiadczana bya czsto w cigu ostatniego roku przez 6,8% kobiet i 2% mczyzn badanych przez Levinsona (Levinson, 2008). W okresie dorosoci czstsze, w odniesieniu do fazy adolescencji, staje si korzystanie z patnych usug seksualnych. Izdebski przeanalizowa skal korzystania z komercyjnego seksu w Polsce (Izdebski, 2006). Z jego bada wynika, e z usug agencji towarzyskich lub innych osb
81

wiadczcych odpatnie usugi seksualne korzysta w Polsce 12% mczyzn i niespena 1% kobiet w wieku reprodukcyjnym (Izdebski, 2006, s.69; por. Woynarowska, 2008). We Francji w cigu ycia z patnych usug seksualnych korzystao 18,1% populacji w wieku 18-69 lat (Bozon, 2008b). Z uwagi na fakt, e aktywno seksualna podejmowana jest rwnie poza staym zwizkiem (21,8% populacji w Polsce), istotne jest poznanie sposobw zabezpieczania si przez ci oraz STD w zwizku, jak i poza nim. W Polsce wrd osb w wieku reprodukcyjnym 53 % (z osb po inicjacji) deklaruje stosowanie metod antykoncepcyjnych. W wikszoci przypadkw jest to prezerwatywa (59%), w drugiej kolejnoci tabletki antykoncepcyjne (30,7%), w dalszej stosunek przerywany (20,2%) i kalendarzyk maeski (14,5%) (Izdebski, 2006). We Francji spord osb przed 50. rokiem ycia 74% kobiet i mczyzn uywao antykoncepcji podczas ostatniego kontaktu seksualnego z partnerem wsplnie mieszkajcym, prawie 90% ze staym partnerem i odpowiednio 93% i 90,4%w relacji trwajcej mniej ni 3 miesice. W przypadku 48% badanych kobiet i 68% mczyzn stosowanym rodkiem

antykoncepcyjnym bya prezerwatywa (Beltzer, Bajos, 2008). Wraz z rozwojem techniki i upowszechnieniem Internetu pojawia si nowa forma aktywnoci seksualnej, czyli seks internetowy (cyberseks). Cyberseks jest definiowany jako interakcja spoeczna pomidzy co najmniej dwiema osobami, ktre wymieniaj wiadomoci drog elektroniczn, w czasie rzeczywistym celem uzyskania podniecenia seksualnego i satysfakcji (Doring, za: Lenicka, 2008, s.18). Lew-Starowicz okrela seks wirtualny jako wszelkiego rodzaju ekspresj seksualn, od elektronicznej korespondencji erotycznej, czatw

o tematyce seksualnej, po rnego rodzaju aktywno seksualn, midzy internautami w sieci (Lew - Starowicz, 2003). Nowoczesne technologie staj si rwnie rodkiem nawizywania kontaktw, co
82

w szczeglnoci

dotyczy populacji

modych

dorosych.

Spord

badanych przez Bozona Francuzw 10% kobiet i 13% mczyzn korzysta z portali randkowych, a odpowiednio 2,7% i 4,6% poznao na nich partnera seksualnego (Bozon, 2008b). Wedug bada Izdebskiego co trzecia badana w Polsce osoba dorosa przyznaje si do rozmw na tematy dotyczce seksu za porednictwem Internetu (z niektrymi osobami poznanymi za porednictwem Internetu) (Izdebski, 2006). Jednym z moliwych uzasadnie popularnoci cyberseksu jest jego atwa dostpno i anonimowo, pozwalajca realizowa nawet antynormatywne zachowania seksualne. Jak wynika z powyszej analizy - okres dorosoci jest bogaty w aktywno seksualn zrnicowan ze wzgldu na czstotliwo, techniki, rodzaj partnera. Jest to uzasadnione z uwagi na prawidowoci rozwojowe. Doroso to etap, w ktrym rozwinita potrzeba seksualna znajduje spoecznie sankcjonowane, czsto wrcz podane ze wzgldw prokreacyjnych, moliwoci realizacji. Okresem szczeglnym w kontekcie zachowa seksualnych jest okres wczesnej dorosoci, ktry zostanie poddany wnikliwej analizie przy prezentacji i interpretacji wynikw bada wasnych. Aktywno seksualna osb w wieku senioralnym Dua ranga zdrowia seksualnego nie jest ograniczona do

wczeniejszych faz rozwoju, ale dotyczy rwnie osb w wieku dojrzaym. Staro, zgodnie z koncepcj Havighursta, wie si z realizacj takich zada rozwojowych jak: przystosowanie do zmniejszajcej si siy fizycznej, przystosowanie si do emerytury i zmniejszonego dochodu; pogodzenie si ze mierci wspmaonka; ustanowienie zwizku z grup przyjaci w podobnym wieku; zmienianie rl spoecznych w elastyczny sposb; ustanowienie satysfakcjonujcych warunkw ycia, odpowiadajcych
83

wymaganiom wieku senioralnego (Havighurst, 1981, za: Brzeziska, Trempaa, 2007). Aktywno seksualna, dziki przeamaniu stereotypu aseksualizmu wieku podeszego, w coraz wikszym stopniu dotyczy rwnie osb w wieku pnej dorosoci i staroci. Wyduenie redniej dugoci ycia (dodanie lat do ycia) i poprawa jego jakoci (dodanie ycia do lat) oraz rewolucyjne zmiany w obszarze seksualnoobyczajowym (midzy innymi pokrelenie pozytywnego wpywu seksu na zdrowie jednostki) sprawiy, e seks osb dojrzaych nie jest ju sfer podwjnego tabu, ale sfer wzmacniajc relacje partnerskie. wiadcz o tym wyniki bada. Analizy socjologiczne w USA wskazuj, e 94% badanych Amerykanw twierdzi, e satysfakcja seksualna poprawia jako ycia niezalenie od wieku (Sadovsky, Nusbaum, 2006). O randze aktywnoci seksualnej w kadej fazie ycia wiadczy fakt pojawiania si na ten temat coraz liczniejszych publikacji, a tym samym przeamanie tabu na temat seksualizmu dzieci i osb starszych. Zreszt same prognozy demograficzne stawiaj ten obszar zainteresowa badawczych w grupie priorytetw. Jak wynika z bada, do 2010 roku odnotowano w naszym kraju systematyczny wzrost liczby ludzi powyej 60 roku ycia w oglnej liczbie ludnoci naszego kraju (do poziomu 24,1% ludnoci) (Cichocka, 2006, s.217; Imieliski, 1985). Podczas jesieni ycia aktywno seksualna jest sprzona z innymi rodzajami aktywnoci: z prac zawodow, hobby, rozwojem edukacyjnym (np. na Uniwersytetach Trzeciego Wieku), z aktywnoci na polu towarzyskim. Aktywno seksualna osb w podeszym wieku podporzdkowana jest warunkom biologicznym, psychologicznym

i spoecznym. W wieku dojrzaym w zwizku z wkraczaniem we wtrn faz ycia w pojedynk (owdowienie, cika i dugotrwaa choroba partnera, izolacja towarzyska), wiele osb znw wraca do uprawiania masturbacji, chocia czstotliwo jej zmniejsza si. Ponadto zmieniaj
84

si formy masturbacji. Jej ciar gatunkowy zostaje przeniesiony z dozna fizycznych, wskutek pocierania narzdw pciowych na doznania psychiczne zwizane z wyobraeniami odtwrczymi, ktrym towarzyszy nieznaczna tylko fizyczna stymulacja narzdw pciowych (Imieliski, 1985b, s.101). Oprcz masturbacji mog pojawi si rwnie zastpcze kontakty homoseksualne, fantazjowanie na temat osigni seksualnych i przechwalanie si nimi lub wycofanie z aktywnoci seksualnej (Cichocka, 2006). Mimo stopniowej utraty penej sprawnoci ruchowej, percepcyjnej, czy zdolnoci rozrodczych (w wyniku klimakterium u kobiet i andropauzy u mczyzn) wiele osb w podeszym wieku jest wci aktywnych seksualnie. Fizjologiczny wymiar staroci sprowadza si gwnie do zmian w wygldzie i zmniejszenia sprawnoci fizycznej (Cichocka, 2006). Po okresie najwikszej podnoci, kiedy organizm powinien wypeni reprodukcyjne zadania, rozpoczynaj si zmiany inwolucyjne. U kobiet wie si to ze stopniowym zmniejszeniem rozmiaru i funkcji jajnikw, a do okresu klimakterium (i bezpodnoci; ac. impotentia generandi), w ktrym jednak nie ma adnych biologicznych przeszkd do prowadzenia aktywnego ycia seksualnego. U mczyzn natomiast powolny spadek funkcji endokrynnej jder, a wic i poziomu androgenw nastpuje po szczytowym okresie podnoci i aktywnoci seksualnej przypadajcym na 27-30 rok ycia (a do niezdolnoci do odbycia stosunku seksualnego; ac. impotentia coeundi). Pojawi mog si problemy z erekcj czonka, obnione czucie wytrysku nasienia i iloci ejakulatu, u kobiet czste jest obnienie lubrykacji (por. Cendrowski, Trawiska, 1996; Lew-Starowicz, 2006). Warto tu podkreli, e podobnie jak aktywno seksualna, tak i satysfakcja z niej s dodatnio skorelowane z oglnym stanem zdrowia. Du rol odgrywaj tu czynniki osobowociowe i dowiadczenia z poprzednich okresw. Newman
85

i Nichols na podstawie wynikw bada aktywnoci seksualnej osb w wieku dojrzaym stwierdzili, e u osb u ktrych wystpowaa silna potrzeba seksualna w modoci pozostaje ona nasilona wraz z upywem lat. Zauwayli oni rwnie mniejsz aktywno seksualn w grupie kobiet i osb samotnych (Newman i Nichols, za: Imieliski, 1985b). Podobne wnioski pyn z bada Marsiglio i Donnely, gdzie do aktywnoci seksualnej przyznaje si a 24% maonkw po 76 roku ycia (Marsiglio, Donnely, za: Cichocka, 2006). Cytowane przez Cichock wyniki bada Kivela przeprowadzonych na grupie 1529 osb w wieku od 60 do 90 lat w Finlandii wskazuj, e osoby te wci wykazuj zainteresowanie seksem i odczuwaj podanie. Zgodnie z tymi badaniami - stosunki seksualne utrzymywao 53% mczyzn i 26% kobiet w wieku 60 lat (Sadovsky, Nusbaum, 2006). Wyrany spadek aktywnoci seksualnej wystpuje u ludzi po 75 roku ycia, zwaszcza u tych, ktrzy cierpieli na przewleke choroby takie jak zapalenie staww, choroby serca, cukrzyc, problemy urologiczne (Imieliski, 1984, s.212). Na obnienie si reaktywnoci seksualnej osb w wieku dojrzaym wpywa mog rwnie takie czynniki, jak monotonia stosunkw seksualnych z jednym partnerem, ktrego atrakcyjnoi sprawno spada, rozbieno oczekiwa midzy partnerami, nadmierne zaabsorbowanie problemami pracy zawodowej. Oprcz dolegliwoci fizycznych pojawi si mog trudnoci w aspekcie psychicznego lub spoecznego funkcjonowania (np. lki zwizane ze sfer seksualn, samotno) (Masters, Johnson, za: Imieliski, 1985). Wida to wyranie w cytowanych badaniach Kivela, gdzie stosunki seksualne (minimum raz w miesicu) podejmowao ju tylko 5 % mczyzn (0% kobiet) w wieku 80 lat (Cichocka, 2006). Nie bez znaczenia jest cay kompleks relacji przyczynowo-skutkowych w zakresie biologicznych aspektw seksualnoci. Wielu mczyzn przeywa w tym wieku lki przed kompromitacj w oczach partnerki
86

i niemonoci utrzymania zwizku z ni, co moe wpyn negatywnie na sprawno seksualn. Zmiany chorobowe i procesy starzenia mog sta si przyczyn problemw seksualnych kobiet. Zmiany w obrbie narzdw pciowych kobiet, ktre mog utrudnia utrzymywanie stosunkw seksualnych, a czasami wrcz je uniemoliwia, polegaj gwnie na zweniu wejcia bony do pochwy i zmniejszeniu jej rozcigliwoci, wysuszeniu luzowej przedsionka pochwy,

skrceniu pochwy i skurczeniu warg sromowych. W konsekwencji moe dochodzi do dyspareunii (bolesnoci przy stosunku) i anorgazmii (Cichocka, 2006, s.229; Imieliski, 1985). Problemy mog tu wynika rwnie z braku partnera i nieregularnoci utrzymywania stosunkw pciowych (biologiczne prawo: atrophia ex inactivitate), dolegliwoci psychofizycznych zwizanych z menopauz, negatywnymi postawami i dowiadczeniami wynikajcymi z biografii seksualnej. Rozwizaniem moe by zmiana postaw, czciowe ograniczenie aktywnoci seksualnej lub zmiana jej schematw (masturbacja, petting). Moe to powodowa zwikszone problemy z samoakceptacj oraz z akceptacj przez partnera i otoczenie. Warto jednak podkreli, e wiadomo tych problemw, zarwno wrd osb starszych, jak i specjalistw z nimi wsppracujcych, zminimalizowa. Oprcz czynnikw natury biologicznej, kluczow rol moe w sposb istotny omawiane ryzyko

w ograniczaniu aktywnoci seksualnej osb w podeszym wieku odgrywaj czynniki interpersonalne, emocjonalne i spoeczno-kulturowe (Cichocka, 2006). Problemy seksualne wieku podeszego mog czy w sobie wszystkie te grupy uwarunkowa. Z psychologicznego punktu widzenia najistotniejsza jest sama relacja midzy partnerami, a take samoakceptacja seksualnoci. i uksztatowane w toku ycia postawy wobec nie
87

Dodatkowo,

oczekiwania

spoeczne czstokro

sprzyjaj aktywnoci seksualnej osb w podeszym wieku. Uwaga ludzi starszych kierowana jest na dbao o wasne zdrowie, pomoc w socjalizacji modego pokolenia oraz dostosowanie rl do zmniejszonej sprawnoci (Beisert, 2006a). Bardzo istotn cech udanej adaptacji do staroci jest wzmacnianie poczucia wasnej wartoci, ktre jest ujemnie skorelowane z dewaluacj lub atrofi aktywnoci seksualnej. 1.3. POJCIE POSTAWA W LITERATURZE 1.3.1. Definicja i wymiary postawy Pojcie postawa (ang. attitude) doczekao si wielu definicji, zmierzajcych do opisu i uporzdkowania tego fragmentu rzeczywistoci spoecznej. Cho termin ten analizowany i redefiniowany by

wielokrotnie, wci pojawiaj si w jego rozumieniu niejednoznacznoci. Wynikaj one gwnie std, i problematyk postaw zajmuj si przedstawiciele rnych nauk i dziedzin praktyki. Zdaniem Allporta termin postawa zosta zdefiniowany po raz pierwszy w systemie filozoficznym Spencera, ktry przez postaw rozumia gotowo psychiczn jednostki do suchania i nabywania wiedzy (Allport, 1935, za: Nowak, 2000). Pojcie postawa pojawiao si potem na gruncie nauk socjologicznych oraz nauk psychologicznych w trakcie bada nad rnicami spostrzegania oraz czasami reakcji na bodce (Lange, Ribot, Fere za: Mika, 1981). Istniejce wspczenie koncepcje postawy mona poklasyfikowa w pewne grupy. Wsplnym mianownikiem pojawiajcych si definicji jest element ustosunkowania si podmiotu do przedmiotu (Pryna, 1967). Pierwsze koncepcje nawizuj do tradycji behawiorystycznej, a cile do psychologii uczenia si. W opisie postaw zwraca si szczegln uwag na zachowanie czowieka, a wic konsekwentne i powtarzalne reakcje na okrelone bodce lub zwikszone
88

prawdopodobiestwo

wystpienia

danych

reakcji.

Wedug

tego

stanowiska postawa jest trwaym syndromem reakcji wzgldem pewnej grupy przedmiotw spoecznych (Campbell, za: Mdrzycki, 1977; Mika, 1981). W drugim zbiorze definicji, nawizujcych do tradycji

socjologicznej, centraln pozycj w analizie postawy zajmuje stosunek uczuciowy do przedmiotu. Wedug tej grupy koncepcji najwaniejszym elementem postaw s wzgldnie stae reakcje uczuciowe (emocjonalne lub oceniajce) nosiciela postawy do przedmiotu (Mdrzycki, 1977; Mika, 1981). Ze stopniem natenia okrelonych uczu wobec przedmiotu utosamia postaw Thomas, Thurstone, Murray, Morgan, Znaniecki, Obuchowski i Reykowski, a wspczenie take Fishbein i Wojciszke (za: Mika, 1981; Wojciszke, 2000). Ten ostatni uwaa, e kady przedmiot (pojcie) jest oceniane w kategoriach pozytywnych, neutralnych lub negatywnych i wanie te oceny s postawami. Ostatnia grupa definicji nawizuje do teorii poznawczych w psychologii. Zwraca si tu uwag na fakt, e postawa to nie tylko okrelone zachowanie lub stosunek oceniajco-emocjonalny wobec danego przedmiotu, lecz rwnie odnoszce si do niego elementy poznawcze (Mika,1981). Wedug klasycznej ju dzisiaj koncepcji Allporta postawa jest psychicznym i nerwowym stanem gotowoci (functional state of readiness) bliskim pojciu tendencji ukierunkowujcej (Allport, 1935 za: Mdrzycki, 1977). Ten zorganizowany przez dowiadczenie stan gotowoci wywiera ukierunkowany lub dynamiczny wpyw na reakcje jednostki w stosunku do wszystkich przedmiotw lub sytuacji, z ktrymi jest ona zwizana (Allport, 1935 za: Bielecki, 1993, s. 359). Gotowo do reagowania jest, wedug Allporta, pojciem nadrzdnym w stosunku do pojcia postawy i rwnorzdnym z pojciem tendencji ukierunkowujcej. Do tendencji ukierunkowujcych autor zalicza, poza postawami, rwnie cechy. Podobnie jak cecha, postawa stanowi system neuropsychiczny.
89

Pojcie postawa nie jest jednak rwnoznaczne z pojciem cecha, a rnice midzy nimi pozwalaj na dogbne zrozumienie definicji Allporta, ktry podkrela, e: postawa - w odrnieniu od cechy - ma wyranie okrelony przedmiot odniesienia, zawsze dotyczy kogo lub czego, postawy mog by specyficzne lub oglne, podczas gdy cechy s zawsze oglne, postawy oznaczaj zwykle akceptacj lub odrzucenie, s przychylne bd nieprzychylne, cecha za nie ma tak wyranego ukierunkowania (Allport, 1935 za: Mdrzycki,1977). Definicja postawy podana przez Allporta ujmuje postaw w relacji do dziaania. Odmienne okrelenie pojcia postawy podaj autorzy, ktrzy dokonujc syntezy poprzednich uj traktuj postaw jako system komponentw psychicznych: motywacyjnych, emocjonalnych i poznawczych. Zgodnie z tym - stworzonym przez Smitha - ujciem, zwanym rwnie strukturalistycznym (strukturalnym), postawa jest trwa organizacj trzech procesw. Postaw mona okreli jako wzgldnie sta struktur (lub tendencj do pojawienia si takiej struktury) procesw emocjonalnych, poznawczych i tendencji do zachowa, w ktrych wyraa si okrelony stosunek do danego przedmiotu (Mika, 1981). Na stanowisku tym stoi wielu autorw. Przykadowo, Nowak ujmuje postaw czowieka wobec przedmiotu jako og wzgldnie trwaych dyspozycji do oceniania na tego przedmiotu wzgldnie oraz do emocjonalnego dyspozycjom reagowania niego. Tym trwaym

emocjonalno-oceniajcym

towarzysz

przekonania

o naturze tego przedmiotu oraz okrelone dyspozycje do zachowania si wobec niego (Nowak,1973, 2000). Skadnik behawioralny traktowany jako element postawy stanowi zarazem zewntrzny jej przejaw. Zgodnie z tym ujciem w postawie mona wyodrbni stron wewntrzn, ktra
90

w znacznym stopniu moe by uwiadamiana przez jednostk i badana retrospektywnie oraz stron zewntrzn, dostpn poznaniu obiektywnemu, ekstrospektywnemu. S ze sob zwizane genetycznie i funkcjonalnie (Mdrzycki,1964, 1977). W niniejszej pracy postawa jest definiowana za autorami odwoujcymi si do nurtu strukturalistycznego. Postaw mona okreli jako powsta w procesie zaspokajania potrzeb, w okrelonych warunkach spoecznych, wzgldnie zgodn i sta struktur.

Trjskadnikowy model postaw zakada, e na kad postaw skada si jej wymiar poznawczy, emocjonalny i behawioralny. Postawa definiowana jest jako staa organizacja wiedzy, przekona, uczu, motyww oraz pewnych form dziaania i reakcji ekspresywnych podmiotu zwizana z okrelonym przedmiotem lub klas przedmiotw (Mdrzycki, 1977). Postawa wyraa sumaryczn ocen obiektu postawy. Komponenty tej sumarycznej oceny mog mie charakter afektywny, behawioralny oraz poznawczy i mog obejmowa kady typ informacji, ktry ma implikacje wartociujce (Bohner, Wanke, 2004). Analiza postawy, jako wzgldnie staego ustosunkowania wobec przedmiotu, pozwala wyodrbni jej bardziej szczegowe cechy. Przede wszystkim jest to stosunek, ktry ma charakter dynamiczny, o czym wiadcz okrelenia dyspozycja do dziaania, gotowo. Nie jest to chwilowa, przejciowa, ale trwaa lub wzgldnie trwaa dyspozycja, co ma due znaczenie dla praktyki pedagogicznej. Wzgldna stao nie oznacza jednak - jak podkrela Pryna - e postawa jest czym niezmiennym. Nabywa si j w trakcie dowiadczenia i moe ona ulega zmianie, cho proces ten jest dugotrway i wymaga zajcia szczeglnych okolicznoci (Pryna, 1967).

91

elementy poznawcze postawa tendencje do zachowania stosunek emocjonalny

Schemat 4. Struktura postawy (Mika, 1981)

przedmiot zachowanie postawy

W definicji postawy bardzo istotne s dwa elementy: jej podmiot i przedmiot. Ju klasyczna teoria Allporta mwi o przedmiocie, a wic tym czego postawa dotyczy. Przedmiotem postawy moe by wszystko, co istnieje dla jednostki i ma lub miao (rozpatrujc historycznie) dla niej jakie znaczenie ze wzgldu na zaspokajanie potrzeb (Mdrzycki,1977, s. 23). Przedmiotem postawy moe by drugi czowiek, diada, grupa spoeczna, instytucja, okrelone zachowanie, sytuacja, system wartoci. W niniejszej pracy przedmiotem postawy jest zdrowie seksualne. Drugim, obok przedmiotu postawy, elementem niezbdnym do analizy postawy jest jej podmiot. Moe nim by jednostka, diada lub grupa spoeczna, ktra odczuwa okrelone postawy wobec elementw istniejcych obiektywnie lub subiektywnie. W niniejszej pracy s to studenci w Polsce i we Francji. Postaw mona charakteryzowa i rnicowa ze wzgldu na wymiary takie jak zakres, kierunek, intensywno, zoono, zwarto, trwao i tre przedmiotow. Zakres postawy odnosi si cile do przedmiotu teje postawy. Postawy ze wzgldu na zakres mona uszeregowa wzdu pewnego kontinuum - od postaw o jednym desygnacie do postaw o znacznej iloci desygnatw, od postaw indywidualnych do postaw coraz bardziej oglnych (Mdrzycki, 1977, s. 27). Postawy mog by uznane za wskie i szerokie, przy czym jedne
92

postawy mog wchodzi w zakres innych i by im podporzdkowane (Pryna, 1967). Postawy rni si midzy sob znakiem, inaczej wartoci (ang. valence). Moemy mie do czynienia z pozytywnym, negatywnym lub neutralnym znakiem postawy. To ustosunkowanie wywiera wpyw na zachowanie, dziaajc jako sia, ktra przyciga ku obiektowi, odpycha od niego lub te nie motywuje jednostki w adnym kierunku. Zalenoci te mona przedstawi jako kontinuum, gdzie stopie przychylnoci zmienia si od najbardziej nieprzychylnego do najmniej przychylnego do maksymalnie pozytywnego. Moe zaistnie rwnie taka sytuacja, e jeden z elementw postawy bdzie przychylny, inny za nieprzychylny, bd te moe wystpowa rnego rodzaju kombinacja stopni przychylnoci poszczeglnych elementw postawy (Bielecki, 1993, s.395). Poszczeglne postawy mog rni si midzy sob si, intensywnoci (ang. intensity). Intensywno postawy jest to stopie, w jakim jednostka jest przekonana o cechach przedmiotu, wyraa swj stosunek do przedmiotu i jest motywowana do zachowania wobec niego. Cecha ta odnosi si zatem do wszystkich trzech komponentw. Badacz ma prawo traktowa postaw jako pewn zmienn, ktrej atrybutywnie pojte cechy s wartociami. Postawy o duej sile grupuj si wwczas wok wartoci kracowych na skali. Pojcie danej postawy definiuje og moliwych wartoci danej zmiennej, a wic i warto zerowa pod wzgldem intensywnoci (Nowak, 1973, s.27, Soborski, 1987). Kryterium siy pozwala stopniowa postawy od silnych, poprzez umiarkowane, do sabych. Midzy intensywnoci postawy, a jej kierunkiem mona zauway pewn zaleno polegajc na tym, e postawy ekstremalne cechuje z reguy wiksza sia (Mdrzycki, 1977; Pryna, 1967). Nie zawsze jednak najniszy punkt intensywnoci pokrywa si z punktem
93

zerowym, jeli chodzi o kierunek postawy (Pryna, 1967). Wedug Bieleckiego zarwno kierunek, jak i intensywno okrelonej postawy zalene s od stopnia znajomoci przedmiotu, adunku emocjonalnego zwizanego z nim oraz od konsekwencji dziaania wobec niego (Bielecki, s.359). Kolejnym wymiarem rnicujcym postawy jest zoono (ang multiplexity), ktra okrela na ile rozwinite s poszczeglne jej komponenty. Model trjskadnikowy zakada, e reakcje poznawcze, afektywne i behawioralne s trzema niezalenymi skadnikami postawy. Reakcje te nie musz by spjne ze sob ani z sumaryczn wartoci postawy. cilej rzecz ujmujc: kady element postawy moe rni si co do liczby i jakoci tworzcych go elementw. Dodatkowo, moe zdarzy si sytuacja, e w ramach okrelonej postawy pewien komponent moe by dopiero ksztatowany lub jest w zaniku (Mdrzycki,1964; Pryna,1967). Poza tym, kad skadow cz postawy nierzadko charakteryzuje inna zoono, czyli liczba i jako elementw j konstytuujcych. Dotyczy to zasobu i jakoci wiedzy o przedmiocie postawy (komponentu poznawczego), rodzaju i siy emocji wobec tego obiektu (komponentu emocjonalnego) oraz skonnoci do dziaania (komponentu behawioralnego). Analizujc kolejn cech, czyli zwarto (ang. consistency) postaw, naley ustali czy w jednakowym stopniu s rozbudowane poszczeglne komponenty oraz ktry z komponentw i w jakim stopniu dominuje sw zoonoci. Poza tym naley ustali, czy i w jakim stopniu poszczeglne skadniki postawy s dodatnie bd ujemne i ktre z nich, w stosunku do pozostaych, s bardziej pozytywne, bd bardziej negatywne. Brana jest tu pod uwag sia poszczeglnych komponentw. Analiza uwzgldniajca powysze wymiary pozwala okreli stopie ambiwalencji postawy. Cech t mona mierzy szacujc
94

osobno (na jednobiegunowych wymiarach) pozytywne i negatywne aspekty postawy. Im wiksze i bardziej zblione do siebie s wartoci na tych dwch wymiarach, tym bardziej ambiwalentna postawa (Kaplab, za: Bohner, Wanke,2004). Tak komponenty poznawcze, jak behawioralne i emocjonalne, mog by niespjne wewntrznie lub niespjne z innymi komponentami. Jeli odnosimy ogln postaw do jej podstawy poznawczej, mwimy o spjnoci wartociujco - poznawczej. Spjno wartociujco - afektywna dotyczy zgodnoci postawy z komponentami emocjonalnymi, za spjno wartociujco - behawioralna z jej skadnikiem dziaaniowym (por. Bohner, Wanke, 2004). Wysoka spjno opisywanych elementw wie si ze stabilnoci postawy w czasie (Chaiken, za Bohner, Wanke, 2004). Jeli analizujemy nie jedn postaw, ale cay ich kompleks, powstaje pytanie o spjno (ang. interconnectedness) midzy tymi postawami. Postawy jednostki mog by podporzdkowane sobie, wynika z siebie i wzajemnie warunkowa lub pozostawa w izolacji (Pryna, 1967). Spjno pojedynczo analizowanej postawy wi si z ocen wspzalenoci, jaka zachodzi midzy jej komponentami. Jak podkrela Cholewa - elementy nalece do jednego wymiaru lub do wielu wymiarw nie musz by zgodne pod wzgldem ich wartociowania, jak te rne wymiary postaw nie musz by ze sob zgodne (Cholewa, 2009, s. 94). Kolejna wyrniona w literaturze waciwo postaw, czyli ich trwao, jest rozumiana jako odporno postaw na zmiany. Postawa nie jest chwilowym, przejciowym ustosunkowaniem si jednostki, ale stosunkiem utrwalonym, powizanym z osobowoci czowieka. Nie znaczy to, e postawa jest czym niezmiennym. Jak podkrela Pryna postaw nabywa si w trakcie dowiadczenia i moe ona ulega zmianie, cho zazwyczaj dokonuj si one powoli i w odpowiednio
95

wanych

okolicznociach,

co

szczegowo

omwione

zostanie

w kolejnych podrozdziaach (Pryna,1967).

1.3.2. Komponenty postawy W strukturalnym nurcie analizy postaw przyjmuje si, e postawa jest wzgldnie trwa organizacj trzech grup elementw: poznawczych (racjonalnych), afektywnych (emocjonalnych, uczuciowo motywacyjnych) i behawioralnych (Bohner, Wanke, 2004; Nowak, 2000; Pluta, 2002) (por. schemat nr 5). Kady z tych skadnikw z osobna przybiera moe rne wartoci. Tym samym postawa staje si pewnym trjwymiarowym konstruktem typologicznym. Jak podkrela Nowak warto kadej z trzech zmiennych dzielimy na dwie kategorie, tj. tak w ktrej dany skadnik istnieje (tj. ma warto niezerow) i tak w ktrej nie wystpuje (lub ostroniej - niemal nie wystpuje) w danej postawie. Zgodnie z proponowan wyej definicj, komponent poznawczo oceniajcy musi mie warto niezerow, aby mona byo w ogle mwi o postawie w takim rozumieniu. Jeli chodzi o komponenty pozostae, mog mie one warto zerow (lub blisk zeru), bd te przybiera wartoci niezerowe (Nowak, 1973, s.29).
PODMIOT
komponent poznawczy komponent behawioralny komponent emocjonalno-motywacyjny Schemat 5. Komponenty postawy (rdo: opracowanie wasne; na podstawie: Mdrzycki, 1977)

PRZEDMIOT

Komponent poznawczy postawy stanowi wiadomoci dotyczce przedmiotu postawy, przekonania lub przypuszczenia z nim zwizane. Przekonania okreli mona jako intelektualny stan pewnoci
96

o realnoci lub susznoci jakiego przedmiotu lub stanu rzeczy (Mdrzycki, 1977, s.24). Przez wiedz rozumie si stopie poinformowania respondentw o faktach zwizanych z obiektem postawy lub o zjawiskach wchodzcych w jego skad lub zakres (Marody, 1976, s.151). Faktor intelektualno-poznawczy postawy wymaga od jej nosiciela pewnego poziomu inteligencji niezbdnego do tworzenia jasnych i ostrych poj. Elementy poznawcze determinuj posiadany przez waciciela postawy zasb informacji o jej przedmiocie.

Poznawcz zawarto postawy mona rnorako analizowa. Nowak proponuje przyj klasyfikacj postaw ze wzgldu na rozlego i prawdziwo wiedzy, jak mamy o przedmiocie (Nowak, 1973, 2000). Jeli chodzi o rozlego wiedzy, czyli stopie rozbudowania

komponentu poznawczego postawy, to mona ilociowo uporzdkowa postawy od takich, ktrych komponent poznawczy jest zaledwie zarysowany, sprowadzony jedynie do przekonania o istnieniu lub moliwoci istnienia pewnego przedmiotu, do takich w ktrych wiedza o przedmiocie postawy jest nader by rozlega. lub Drugie bardziej kryterium zgodna

klasyfikacyjne zakada, e wiedza skadajca si na komponent poznawczy postawy moe mniej z rzeczywistoci. W analizie komponentu poznawczego postawy naley bra pod uwag rwnie jej spjno logiczn i psychologiczn. Spjno logiczna wie si z faktem wynikania jednych sdw z innych, ich hierarchicznoci oraz z tym, e sdy nalece do jednej postawy nie mog by ze sob logicznie sprzeczne. Spjno wewntrzna komponentu poznawczego postawy moe by rozwaana take w jej aspekcie psychologicznym, przy czym postawa uznawana jest za niespjn, nie ze wzgldu na jej czysto poznawcz tre, lecz ze wzgldu na powizanie komponentu poznawczego z innymi
97

komponentami postawy (Nowak, 1973).

Komponent chodnych,

emocjonalny

(afektywny) ocen.

moe

mie te na

charakter poziomie

zintelektualizowanych

Oceny

werbalnym znajduj swj wyraz w stosowaniu takich orzecznikw jak <dobry>, <zy>, <suszny> itd. Oceny dokonywane s w ramach pewnego systemu wartoci (ukadu odniesienia), ktrego poznanie jest istotne dla analizy emocjonalnego komponentu postawy. Zdaniem Marody - brak uwzgldnienia miejsca, jaki zajmuje dany obiekt w hierarchii celw, prowadzi do faszywych przewidywa (Marody, 1976). Kiedy komponent afektywny jest zwizany z komponentem

behawioralnym znajduje to wyraz werbalny w postaci takich terminw normatywnych, jak <naley>, <powinienem> lub terminw wolnych od normatywnego znaczenia, jak <chc>, <zamierzam>. Komponent afektywny moe te mie mniej zintelektualizowany i zwerbalizowany charakter. Wwczas wyraa si on w postaci pewnych dodatnich lub ujemnych emocji, towarzyszcych wyobraeniom przedmiotu postawy. W literaturze przedmiotu znale mona rwnie odniesienie do hierarchii wartoci w analizie postaw (Czabaski, 1997). Nowak podkrela, e zarwno reakcje emocjonalne, jak i te zintelektualizowane mog peni bardzo podobne funkcje, czyli motywacyjne (wyznaczajc zachowania wobec przedmiotu postawy) i orientacyjne (okrelajc wano yciow przedmiotu postawy) (Nowak, 1973). Naley

podkreli, e elementy afektywne postawy maj zawsze okrelony kierunek i si. Mona tu bra pod uwag cae spektrum uczu od tych bardzo pozytywnych do skrajnie ujemnych. Mdrzycki podkrela, e w skad postawy wchodz przede wszystkim tzw. uczucia wysze. Gdy mwimy, e kto ma uksztatowane uczucia moralne, intelektualne, estetyczne, bd religijne i spodziewamy si, i bdzie przejawia te uczucia wielokrotnie w odpowiednich sytuacjach, to mamy na myli uczuciowy komponent postawy (Mdrzycki, 1977, s.25).
98

Komponent behawioralny zosta wyodrbniony jako element stuktury postawy w 1947 roku przez Smitha, ktry zdefiniowa go jako co co chcielibymy zrobi (jak zachowywa si) wobec przedmiotu postawy (Nowak, 1973, s. 23). Nie wszyscy teoretycy postaw uwzgldniaj ten aspekt w swoich analizach (np. Soborski postrzega postaw jako struktur dwuelementow: poznawczo-emocjonaln). O istnieniu w postawie jej komponentu behawioralnego mwimy wtedy, kiedy w postawie zawarty jest mniej lub bardziej jednorodny zesp dyspozycji do zachowania si w okrelony sposb wobec jej przedmiotu (Nowak, 1973, s. 48). W skad komponentu behawioralnego postawy wchodz reakcje mimiczne, pantomimiczne, wokalne, werbalne oraz same dziaania lub tendencje (dyspozycje) do dziaania. Dyspozycje oznaczaj to, i w psychice danego czowieka istnieje mniej lub bardziej skrystalizowany (mniej lub bardziej wiadomy) program dziaania wobec przedmiotu postawy (Nowak, 1973, Obuchowski, 1983, Marody, 1976). Program ten moe by introspekcyjnie postrzegany przez podmiot jako zamiar, pragnienie, denie lub poczucie powinnoci do zachowania si w okrelony sposb wobec przedmiotu postawy. Elementem komponentu behawioralnego jest jednak nie tylko tendencja do dziaania, ale rwnie samo dziaanie. Dziaanie moemy zdefiniowa jako aktywno zorganizowan i nastawion na cel. Jak podkrela Mdrzycki - w skad empirycznej strony postaw wobec danych przedmiotw moe wchodzi wyraona na ich temat opinia (aktywno werbalna), pomoc, opieka, oddawanie czci, unikanie, przeszkadzanie, zniewaanie (Mdrzycki, 1977, s.26).

1.3.3. Uwarunkowania i modyfikacja postawy Genez postaw mona rozpatrywa odwoujc si do teorii ewolucyjnych, teorii poznawczych oraz teorii uczenia si. Istniej
99

badania wskazujce na genetyczne podoe postaw, ktre w dalszej kolejnoci Dodatkowo podlegaj mona modyfikacjom rozpatrywa rodowiskowo-socjalizacyjnym. postaw zwizan ze wariancj

zmiennymi poredniczcymi, takimi jak osobowo, zdolnoci, style wychowawcze. Ponisza analiza opiera si w gwnej mierze na teoriach psychologicznych. Wymaga to doprecyzowania poj zwizanych z procesami ksztatowania i zmiany postaw. Po pierwsze mona analizowa sytuacj braku postawy, co jest charakterystyczne dla wczesnego okresu socjalizacji. Wwczas w sposb uwiadomiony bd niewiadomy ksztatowane s postawy o okrelonym znaku i sile, co wedug Miki - mona nazwa waciwym procesem ksztatowania postaw. Z diametralnie rn sytuacj mamy do czynienia w dwch pozostaych przypadkach, gdy zmianie ulega sia postawy lub, co jest procesem trudniejszym, gdy zmienia si jej znak (Mika, 1981). Autor podkrela, e proces zmiany postaw, cho nie jest atwy, to nie jest te niemoliwy. Jeeli przyjmiemy, e istotnie mog wystpowa zmiany w postawach, to na proces ten moemy spojrze biorc za punkt wyjcia struktur postaw, na ktr skadaj si trzy cile powizane ze sob grupy procesw, a mianowicie procesy poznawcze, emocjonalne i behawioralne. Wynika z tego, e mamy do czynienia z trzema torami oddziaywa na postawy: z torem poznawczym, ktrego dziaanie polega gwnie na przekazywaniu informacji o przedmiocie postawy, z torem afektywnym, ktrego dziaanie polega na wywoaniu u odbiorcy emocji zwizanych z przedmiotem postawy i wreszcie z torem behawioralnym, ktry polega na wywoaniu okrelonych zachowa zwizanych z przedmiotem postawy (Mika, 1981; Wojciszke, 2000).
100

Na percepcj danego obiektu, a wic i postaw wobec niego wpyn moe bezporedni lub poredni z nim kontakt. Warto tu przywoa udokumentowane wynikami wielu bada zjawisko polegajce na wzrocie atrakcyjnoci bodca wynikajce z samego kontaktu z nim (dotyczy to rwnie ekspozycji podprogowej). Zjawisko to nosi nazw efektu samej ekspozycji (Zajonc, Bernstein, za: Bohner, Wanke, 2004). Formowanie postaw wie si niejednokrotnie z nagromadzeniem pozytywnych lub negatywnych dowiadcze emocjonalnych zwizanych z okrelonym przedmiotem. Najprostszym i bardzo powszechnie wystpujcym bodca mechanizmem ktremu ksztatowania towarzyszy si postaw jest warunkowanie klasyczne. Wielokrotnie powtarzane pojawienie si warunkowego, przyjemny bodziec

bezwarunkowy prowadzi do wyksztacenia si wobec niego pozytywnej postawy. Odwrotne ustosunkowanie pojawia si przy skojarzeniu z bodcem awersyjnym. A zatem obiekty pierwotnie obojtne nabieraj okrelonego znaczenia (dodatniego lub ujemnego) dziki ich skojarzeniu z innymi obiektami (bodcami), ktre ju maj pewne znaczenie dla podmiotu (Wojciszke, 2000). W wyniku jednorazowej wspobecnoci bodca wywoujcego okrelon emocj z obiektem postawy rwnie moe doj do przeniesienia ustosunkowania. Psychologowie badajcy postawy wykazali, e u ludzi mona wywoywa pozytywne lub negatywne reakcje, jeli nowe bodce poczy si z reakcj

(o okrelonym znaku) wywoan przez inne bodce. Jest to uczenie si na zasadzie stycznoci bodcw tak zwane warunkowanie ewaluatywne, gdzie wartociowanie bodca bezwarunkowego jest przenoszone na bodziec warunkowy. Jest to proces bardziej odporny na wygaszanie ni w przypadku warunkowania klasycznego, a badani nie musz zdawa sobie sprawy ze wspwystpowania bodcw (Bohner, Wanke, 2004; Wojciszke, 2000).
101

Zgodnie z koncepcjami wywodzcymi si z teorii uczenia si postawy mona zmienia poprzez manipulowanie nastpstwami reakcji na okrelony bodziec. Moemy tu mwi o warunkowaniu

instrumentalnym (sprawczym), polegajcym na nadaniu znaczenia bodcowi pierwotnie obojtnemu w wyniku skojarzenia go z pozytywnymi lub negatywnymi konsekwencjami dla jednostki. Proces ten moe zaj w momencie bezporedniego dowiadczania nagrd lub kar przez podmiot. Na zmian postaw wpyw moe mie rwnie obserwacja tych konsekwencji u innych osb, co nazywane jest warunkowaniem zastpczym. Procesy warunkowania instrumentalnego mog wiza si z informacyjnym, a take normatywnym wpywem spoecznym (Grzelak, Nowak, 2000). Wpyw naladownictwa na tworzenie i modyfikacj postaw mona analizowa odwoujc si do teorii spoecznego uczenia si. O naladowaniu moemy mwi wwczas, gdy podmiot obserwujc zachowanie modela w konkretnej sytuacji, sam powtarza to zachowanie w analogicznych warunkach (Mdrzycki,1964, 1977). Warto podkreli tu fakt, i naladownictwo (w telewizji, dotyczy w nie tylko modela Bardziej obecnego zoonym i bezporednio dostpnego, ale rwnie takiego, ktry jest dostpny porednio opowiadaniach). mechanizmem jest modelowanie. W przypadku modelowania podmiot przejmuje od modela nie tylko elementy behawioralne jego zachowania, ale take komponent emocjonalny. Pewne cechy wsplne z naladownictwem i modelowaniem ma identyfikacja. Nastpuje tu jednak maksymalne zredukowanie dystansu midzy podmiotem,

a modelem od ktrego przejmowane s tendencje behawioralne (nie jednostkowe, ale zgeneralizowane), uczuciowo-motywacyjne, ale rwnie wartoci i przekonania. Identyfikacj okrela si w zwizku
102

w tym jako zgeneralizowan, a jednoczenie wzgldnie trwa tendencj do modelowania (Mdrzycki,1977). Zgodnie z koncepcjami wywodzcymi si z teorii poznawczych, ksztatowanie i zmiana postaw polega na przekazywaniu informacji dotyczcych przedmiotu postawy, na oddziaywaniu na uczucia lub prowadzeniu do zmian w zachowaniu. Kada taka ingerencja w wymiary postawy moe by rozpatrywana z punktu widzenia efektywnoci dziaa. Wrd najskuteczniejszych metod ksztatowania i zmiany postaw Mdrzycki wymienia: dyskusj, w ktrej gwnym czynnikiem zmiany jest zapewnienie uczestnikom rwnorzdnej pozycji, przemwienie, ktre wymusza aktywne zaangaowanie podmiotu, tworzenie argumentw przeciwnych posiadanej postawie, co ma zwizek z wywoaniem dysonansu poznawczego i minimalizowaniem prawdopodobiestwa efektu bumerangowego, zmiany zachowania na zasadzie warunkowania instrumentalnego (nagroda, pochwaa, aprobata spoeczna) (Mdrzycki,1977). Oprcz opisanych powyej mechanizmw w analizie zmiany postaw wane jest branie pod uwag nastpujcych elementw: cech nadawcy, odbiorcy, cech przekazu i cech kanau komunikacji, a take interakcji midzy nimi (por. schemat nr 6). Cechy nadawcy Nadawc jest zawsze jednostka, diada lub grupa, posiadajca specyficzne postawy i przekazujca je w sposb mniej lub bardziej wiadomy, porednio lub bezporednio, z mniejszym lub wikszym skutkiem. W oddziaywaniu tym mona wyodrbni kilka prawidowoci.

103

Oglnie rzecz ujmujc, na postawy jednostki w najwikszym stopniu wpywaj nastpujce rodowiska wychowawcze: rodzina - rodzice odgrywaj zasadnicz rol w ksztatowaniu postaw ze wzgldu na posiadane cechy, jak i na stosowane rodki wychowawcze. Wie si to z nastpujcymi charakterystykami relacji rodzic - dziecko: kontakty bezporednie, silna wi, zaspokajanie bazowych potrzeb. Istotny jest rwnie moment oddziaywania. Jak konstatuje Mdrzycki - rodzice oddziauj na dziecko w okresie, gdy jest ono niemal tabula rasa, kiedy jego psychika jest bardzo plastyczna (Mdrzycki, 1977,s.144), grupa rwienicza - odgrywa ona szczeglnie istotn rol w okresie dorastania. W grupie wymagania s mniejsze i mniej kategoryczne ni w rodzinie, atwiej o dowartociowanie, wzmocnienie pozytywne, poczucie odrbnoci i wsplnoty z rwienikami, co ma istotne znaczenie w procesie ksztatowania postaw, osoby znaczce, wrd ktrych s wychowawcy, nauczyciele - ich wpyw wie si z zaspokajaniem potrzeb, gdy s to osoby, ktre maj najwiksze ku temu moliwoci. Nauczyciele mog by dostarczycielami postaw w momencie gdy staj si autorytetami lub zaspokajaj istotne potrzeby (rwnie pozaintelektualne) ucznia. Istotn rol odgrywa tu rwnie czynnik czasu zwizany z przebywaniem dziecka w rodzinie, pniej za szkole, rodki masowego przekazu, ze wzgldu na powszechno,

dostpno i atrakcyjno, staj si coraz bardziej istotnym rodkiem generowania ni modyfikacji postaw (Melosik, 1996, 2010). Szczegowa analiza efektywnoci wpywania na postawy pozwala wyodrbni kilka cech nadawcw rnicujcych ich pod tym wzgldem. Waciwoci nadawcy, ktra w sposb oczywisty
104

determinuje odbir komunikatu, jest jego wiarygodno. Gdy przekaz pochodzi ze rda wiarygodnego jest oceniany jako merytorycznie uzasadniony i zrozumiay. Osoby uznane za wiarygodne (osoba kompetentna w danej dziedzinie) w znacznym stopniu wpywaj na suchaczy gwnie za porednictwem komunikatw perswazyjnych i przetwarzania heurystycznego (na zasadzie: orzeczenia eksperckie s trafne). Owe proste reguy wnioskowania, jakimi s heurystyki, wi okrelon wskazwk heurystyczn (na przykad wiarygodno

eksperta) z konkluzj wartociujc (zgodzenie si z osob wiarygodn) (Bohner, Wanke, 2004). Nadawca wiarygodny to taki, ktrego odbiorca postrzega jako kompetentnego w dziedzinie, ktrej dotyczy dany przekaz. Dodatkowo skuteczno perswazyjn zwikszaj kompetencje komunikacyjne, oratorskie, na przykad stosowanie jzyka

zarezerwowanego dla danej dziedziny. Nie bez znaczenia jest atrybucja intencji przekaziciela komunikatu, ktry powinien wykaza si dbaoci o dobro odbiorcy i znikomym deniem do zaspokojenia wasnych potrzeb (intencje oceniane jako czyste). Zatem aby nastpia zmiana postawy, dany komunikat powinien zosta przypisany rzeczywistoci zewntrznej, nadawca nie powinien kierowa si wasnym interesem ani opini audytorium. Podsumowujc: osoba postrzegana jako nadawca wiarygodny wywouje w postawach odbiorcy zmiany w podanym przez siebie kierunku. Nadawca niewiarygodny takich zmian nie wywouje, co wicej, moe indukowa zmiany w kierunku przeciwnym ni zamierzony (efekt bumerangowy). Konsekwencje w postaci niezgodnoci intencji nadawcy z postawami odbiorcy wiza si mog rwnie z nadmiernymi sankcjami. Teoria reaktancji psychologicznej dowodzi negatywnych skutkw restrykcji ograniczajcych wolno jednostki. Podkrela si tu, e w sytuacji gdy pocztkowa swoboda wyboru zachowa zostanie u jednostki zminimalizowana (czego dowodem jest odczucie dysonansu),
105

wwczas moe pojawi si efekt bumerangowy (Cialdini, 2004). Polega on na wzmocnieniu siy poprzedniej postawy lub braku zmiany postaw w podanym kierunku. Walka z wymierzonymi sankcjami motywuje jednostk do przywrcenia swobody wyboru i pozytywnej oceny wyeliminowanych moliwoci (Brem, za; Bohner, Wanke, 2004; Mika, 1981). Ocena wiarygodnoci nadawcy zaley od rnych czynnikw spoecznych, politycznych i kulturowych. Intencje nadawcy mog by oceniane w zalenoci od tego, do jakiej grupy on naley: jeeli jest to grupa wasna, to nadawca jest wiarygodny (szczeglnie w zakresie intencji), jeeli jest to grupa obca lub wroga - moe by on oceniany jako niewiarygodny (Mika, 1981). Dua rol w akceptacji komunikatu odgrywa rwnie atrakcyjno nadawcy oraz ocena jego podobiestwa do odbiorcy (Bishop, 2000; Cialdini, 2004; Wojciszke, 2000). Wiarygodno nadawcy jest te oceniana w zalenoci od tego, jak postrzegane s jego postawy (jeeli s zblione do postaw odbiorcy, to jego wiarygodno jest wysza ni wwczas, gdy s z nimi rozbiene).

Cechy przekazu Podobnie jak cechy nadawcy, tak i cechy przekazu wpywaj na zmian i ksztatowanie fakty, wnioski postaw. i Oglnie dla przyjmuje odbiorcy. si, e najskuteczniejsze s komunikaty sformuowane w sposb jasny, zwizy, zawierajce zalecenia Najatwiej

przyjmowane s treci zgodne z posiadanymi przez odbiorc postawami, co uatwia ich percepcj i utrwalenie. W przypadku, gdy przekaz jest sprzeczny z centralnymi informacjami, wwczas podmiot wytwarza wobec nich negatywne nastawianie. W konsekwencji wiza si to moe z procesami znieksztacania informacji, z oporem i opisanymi w dalszej
106

czci pracy mechanizmami obronnymi. Dodatkowo wystpi tu moe, wspomniany ju, efekt bumerangowy. W zalenoci od wyksztacenia i pierwotnej postawy odbiorcw bardziej skuteczny moe by komunikat operujcy argumentacj jednostronn lub dwustronn. Gdy wyksztacenie odbiorcw nie jest wysokie, a pierwotne postawy s pozytywne wobec sugestii zawartych w przekazie, skuteczny jest przekaz jednostronny. Przekaz jednostronny jest skuteczny, o ile odbiorca nie zdaje sobie sprawy z istnienia alternatywnego stanu rzeczy ni ten w nim zakrelony (Wojciszke, 2000). Przy oddziaywaniu na odbiorcw o wyszym poziomie wyksztacenia, dobrze poinformowanych lub nastawionych sceptycznie, naley antycypowa moliwe obiekcje, std te bardziej skuteczny jest w tym wypadku przekaz dwustronny. Przekaz dwustronny ma jeszcze t zalet, e w wikszym stopniu uodparnia na dziaanie kontrpropagandy (Bishop, 2000). Na skuteczno przekazu wpywa rwnie jego organizacja. Istotn rol odgrywa kolejno argumentacji wyraajca si w efekcie pierwszestwa (silniej dziaaj informacje podane w pierwszej kolejnoci) oraz efekcie wieoci (silniej dziaaj informacje najwiesze, podane na kocu). Istotnym czynnikiem decydujcym o wystpieniu okrelonego efektu jest czynnik czasu. Jak pisze Wojciszke - efekt pierwszestwa pojawia si wtedy, gdy rnica pamiciowego wieku midzy pierwszym a drugim przekazem jest niewielka, a pomiar postawy jest na tyle odlegy w czasie, e rnica ta staje si nieistotna. Kiedy wczeniejszy przekaz zostanie zapomniany, a drugi jest wiey, wwczas hamowanie proaktywne, zwizane z utrudnieniem zapamitania kolejnych informacji, sabnie (Wojciszke, 2000). To, ktre elementy przekazu wpyn bardziej na postawy odbiorcw, czy podane w nim jako pierwsze, czy podane jako ostatnie, zaley od szeregu czynnikw, midzy innymi od tego, czy
107

sprawa jest odbiorcy znana. Elementy rozpoczynajce przekaz wpyn w wikszym stopniu na odbiorc - znawc tematu, dalsza cz natomiast oddziauje intensywniej na laika.

Cechy odbiorcy Moderatorem wpywu przekazu na postawy s pewne charakterystyki odbiorcy oraz sytuacji, w ktrej si on znajduje. Ksztatowaniu i modyfikacji postaw sprzyjaj wszelkie nage przemiany dokonujce si zarwno w podmiocie, jak i w jego otoczeniu. Przykadem zwikszonej podatnoci na przeksztacanie systemu postaw jest okres dojrzewania. Wystpujce w nim wyrane zmiany osobowoci, jak szybki rozwj mylenia abstrakcyjnego i krytycyzmu, zwikszaj prawdopodobiestwo modyfikacji postaw. Na ksztatowanie i zmian postaw wpywa bd takie osobowe charakterystyki jednostki, jak wyksztacenie, poziom lku, poczucie wasnej wartoci (Mdrzycki, 1977; Bohner, Wanke, 2004; Nowak, 2000). Czynnikiem rnicujcym jednostki w kontekcie zmiany postaw jest podatno na perswazj, ktra czy si z poczuciem od nieadekwatnoci spoecznej, wysokim poziomem zalenoci

sygnaw pochodzcych z zewntrz, niskim poziomem samooceny oglnej i szczegowej (Mika, 1981; Bohner, Wanke, 2004). Liczne badania wskazuj rwnie, e podatno na perswazj zaley od nastroju odbiorcw, co uzasadni mona odmiennymi funkcjami adaptacyjnymi pozytywnych i negatywnych emocji. Nastrj pozytywny dziaa demobilizujco, wie si ze spadkiem czujnoci, a jednoczenie ze wzmocnieniem tendencji do posugiwania si uproszczonymi heurystykami (Wojciszke, 2000). Tylko znikomy procent odbiorcw preferuje argumenty wycznie emocjonalne lub racjonalne. Skonno do wyboru argumentw
108

racjonalnych wyksztacenia,

wie

si

takimi

cechami, o

jak

wysoki

poziom postawy,

poszukiwanie

informacji

przedmiocie

skonno do dominacji i wysoka tolerancja. W analizie komunikatw emocjonalnych uwaga badaczy koncentruje si w gwnej mierze na oddziaywaniach opartych na strachu (ang. fear appeal). Wyniki bada na temat efektywnoci komunikatw wywoujcych u odbiorcy negatywne reakcje afektywne s niespjne, za metody oparte na straszeniu wzbudzaj wiele kontrowersji. Oglnie przyjmuje si, e osoby o niskim poziomie lku (jako cechy) silniej reaguj na przekazy wywoujce negatywne emocje, ni osoby o wysokim poziomie lku. Skuteczno wpywu negatywnych emocji na zmian postaw i zachowa bdzie zaleaa rwnie miedzy innymi od charakteryzujcego odbiorc poczucia wasnej wartoci, umiejscowienia kontroli (ang. locus of control), jego roszczeniowoci i wczeniejszych dowiadcze (Woynarowska, 2008; Mika, 1981). Nowsze badania nad skutecznoci oddziaywania opartego na strachu wskazuj na, wane w tym kontekcie, elementy komunikatu, takie jak przedstawiona w nim skala zagroenia, urealnienie i personifikacja zagroenia, wskazanie sposobw uniknicia zagroenia (Rogers, Maddux, 1983, za: Bishop, 2000; Woynarowska, 2008). Zmiany postaw zale od stopnia zaangaowania odbiorcy w spraw, co czy si rwnie z ocen wiarygodnoci nadawcy. Gdy odbiorca jest sabo zaangaowany albo nadawca bardzo wiarygodny, to dobry efekty wywouje nawet przekaz bardzo rozbieny z pocztkowymi postawami. Dodatkowo, aktywne odbieranie przekazu przez odbiorc pozytywnie koreluje ze zmian jego postaw (Mika, 1981; Bohner, Wanke, 2004) Nie tylko cechy odbiorcy, ale rwnie procesy z nim zwizane bd determinoway kierunek i si zmiany postaw. U odbiorcy moe
109

pojawi si dysonans poznawczy (ang. postdecisional dissonance) (Festinger, 1957, za: Wosiska, 2004) zwizany z przekazem, ktrego tre jest niezgodna z treci przekona odbiorcy, a take

z odczuwaniem przez niego stanu przykrego napicia. Wysiek poczyniony przez jednostk, ze motywacja sposobw oraz konsekwencje jej tego zachowa mog w rny sposb wpyn na redukcj dysonansu poznawczego. Jednym minimalizowania nieprzyjemnego stanu niezgodnoci przekona po podjciu decyzji jest wanie zmiana postawy (por. Bohner, Wanke, 2004; Cialdini, 2004; Wojciszke, 2000). Wraz ze wzrostem rozbienoci midzy proponowanym stanowiskiem a postaw odbiorcy moe doj do spadku wiarygodnoci nadawcy. Redukcja dysonansu bdzie w takiej sytuacji przebiega w kierunku deprecjonowania nadawcy i odrzucenia jego przekazu. Zarwno charakterystyki odbiorcy, jak i sytuacja, w ktrej on si znajduje, bd determinowa si i kierunek owego wpywu. Jak zauwaaj Bohner i Wanke - zmiany w postawach mog prowadzi do niezgodnych z nimi zmian zachowa w sytuacji, gdy jednostka musi powstrzyma si od preferowanych wzorw behawioralnych. Zwizane jest to z oporem psychologicznym, co wyjania opisana wyej teoria reaktancji. Dodatkowo niezgodno pojawia si wwczas, gdy jednostka jest nagradzana za zachowanie, ktre wynika z motywacji wewntrznej. W takiej sytuacji moe nastpi zmiana postawy, gdy zewntrzna nagroda dewaluuje znaczenie wewntrznej motywacji. Aby unikn opisywanego tu efektu nadmiernego uzasadnienia (Bohner, Wanke, 2004) mona zastosowa informacj zwrotn o osigniciach, ktra podana w bezpiecznym rodowisku spoecznym - bdzie respektowa autonomi i uczucia wykonawcy.
110

Pozostae wymieniane w literaturze cechy sytuacji i przekazu, ktre wi si ze zwikszonym prawdopodobiestwem zmiany postaw, mona podsumowa w kilku punktach: komunikat powinien rozpoczyna si od podania wsplnych z odbiorc postaw i przekona, prelegent musi zosta odpowiednio przedstawiony, forma przekazu (jzyk, styl, skadnia, tempo mowy, sia i barwa gosu) musz by zachcajce, komunikat powinien by bezporedni i skierowany do maej grupy, co minimalizuje ryzyko wystpienia zjawisk takich jak niewiedza wielu lub prniactwo spoeczne, jak rwnie redukuje podejrzenia o intencjonalny wpyw spoeczny (Cialdini, 2004; Strelau, 2000).
spoeczno grupa spoeczna nadawca instytucja przekaz kana grupa spoeczna odbiorca

Schemat 6. Elementy istotne w procesie ksztatowania i zmiany postaw (rdo: Mika, 1981)

Rozdzia 2. Modzie studiujca w Polsce i we Francji Z uwagi na problemy definicyjne i wielo koncepcji odnoszcych si do okresu rozwojowego, w ktrym znajduj si studenci, w pracy uwypuklone zostan przemiany charakterystyczne dla wczesnej dorosoci. Charakterystyka fazy adolescencji zostanie ograniczona do tych aspektw, ktre w sposb bezporedni wpywaj na modych dorosych. Doroso jest utosamiana ze zdolnoci jednostki do
111

podejmowania nowych rl spoecznych. Role te oscyluj wok kariery

edukacyjnej, zawodowej, poprawy statusu spoeczno-ekonomicznego, a take zada zwizanych z zaoeniem wasnej rodziny i uniezalenieniem si od rodziny pochodzenia. Adolescencja to okres przemian, ktry czy dziecistwo z dorosoci i obejmuje przedzia od 10. do okoo 20.roku ycia. Faza pnej adolescencji (wiek modzieczy) obejmuje umownie okres od 16. do 20. roku ycia (apiska, ebrowska, 1986, za: Obuchowska, 2000). Faktem jest jednak, e okresu adolescencji, podobnie jak dorosoci, nie da si zamkn w sztywne ramy czasowe. Nie jest rwnie moliwe wyrane oddzielenie od siebie tych faz rozwoju, tym bardziej, e ich przebieg jest w duej mierze uwarunkowany czynnikami spoeczno-kulturowymi i biograficznymi.

2.1. DOJRZAO BIOLOGICZNA, SEKSUALNA, PSYCHICZNA I SPOECZNA W fazie wczesnej dorosoci, po intensywnych przemianach charakterystycznych dla dojrzewania, organizm jest u szczytu

psychofizjologicznej sprawnoci. Jest to okres wzgldnej stabilizacji w tym rozumieniu, e pewne elementy osigaj szczytow faz rozwoju, a tym samym kompensowany jest regres innych. Nastpuje rwnowaga midzy procesami odnosi katabolicznymi si rwnie do i anabolicznymi. biologicznego, Osignicie psychicznego, dojrzaoci

spoecznego i seksualnego aspektu funkcjonowania (por. schemat nr 7). Woynarowska podkrela, e z uwagi na akceleracj dojrzewania fizycznego i deceleracj dojrzewania spoecznego dojrzao w tych sferach nie jest osigania rwnoczenie (nastpuje rozszczepienie dojrzewania) (Woynarowska, 2010). Przebieg ontogenezy w poszczeglnych pokoleniach ulega zmianom adekwatnym do zmian rodowiska, a szczeglnie warunkw bytowych. Jak zauwaa Wolaski - w skali populacji rnice midzy
112

pokoleniami s w pierwszym rzdzie pochodn procesu selekcji genetycznej, a w skali rodziny - w pierwszym rzdzie wynikiem zmiany warunkw bytowych (Wolaski, 1983, s.667). Od poowy XIX wieku nastpuje przyspieszenie rozwoju biologicznego. Ma to zwizek z rozwojem medycyny i lepsz dostpnoci jej zdobyczy, popraw warunkw higienicznych i bytowych, wiksz wiadomoci i odpowiedzialnoci spoeczestwa za zdrowie. W populacji osb modych obserwowany jest trend seksualny zwizany z podwyszeniem wysokoci i proporcji ciaa, a take z przyspieszeniem tempa rozwoju (Jopkiewicz, 2006; Wolaski, 1983). W zwizku z akceleracj dojrzewania biologicznego (w tym pciowego) pojawia si rozdwik midzy nim, a rozwojem psychicznym. W rezultacie - jak pisze Gola rozwj ciaa znacznie wyprzedza rozwj umysu i powstaje napicie wyraane antynomi: dorose ciao versus niedorosy umys (Gola, 200, s.11). Na to nakada si opnienie w zakresie wypeniania rl zawodowych i rodzicielskich oraz przeduona zaleno od rodzicw uwarunkowana w duej mierze czynnikami spoeczno-ekonomicznymi. Ten szerszy kontekst, niepozostajcy bez zwizku z biologicznym aspektem funkcjonowania modych dorosych, staje si przedmiotem analiz psychologicznych i socjologicznych.

dojrzao biologiczna:
- osignicie ostatecznych rozmiarw i proporcji ciaa - osignicie typowych dla czowieka dorosego funkcji ukadw i narzdw - dojrzao motoryczna - dojrzao pciowa (zdolno do tworzenia komrek rozrodczych, zapodnienia, porodu)

113

dojrzao psychiczna:
- branie odpowiedzialnoci za swoje czyny (odpowiedzialno prawna) - zdolno kontroli emocji i zachowa - umiejtno dokonywania alternatywnych wyborw i podejmowania decyzji - autonomia

dojrzao spoeczna
- zdolno do penienia rl w rodzinie i spoeczestwie - umiejtno sprawnego komunikowania si, zarobkowania, utrzymania siebie i rodziny

dojrzao seksualna
- pojawienie si napicia seksualnego i zdolno do przeywania orgazmu

Schemat 7. Aspekty dojrzaoci (rdo: opracowanie wasne, za: Woynarowska, 2010, s. 25)

Dojrzao biologiczna To co biologiczne jest uniwersalne i stanowi baz, na ktr nakadaj si z rnym nasileniem rozmaite czynniki psychospoeczne. Biologiczne podstawy rozwoju zwizane s z wyposaeniem genetycznym, jednostkow budow anatomiczn oraz z czynnikami biochemicznymi, a wic funkcjonowaniem ukadu hormonalnego, rozrodczego, nerwowego. Rozwj w okresie modzieczym i wczesnej dorosoci zaley od wyposaenia biologicznego jednostki, ale rwnie od przebiegu wczeniejszych faz jej ycia, dokonywanych wwczas wyborw oraz czynnikw zewntrznych wymuszajcych i

determinujcych owe wybory. Mechanizmy fizjologiczne s zatem istotne

114

w rozpatrywaniu rozwoju czowieka, obok nich naley jednak uwzgldni inne mechanizmy, ktre nie maj charakteru uniwersalnego i s zalene od kontekstu socjo-kulturowego oraz czynnikw psychicznych. W sferze psychofizjologicznej organizm modej osoby osiga optimum swoich moliwoci. U kobiet osignicie dojrzaoci pciowej sygnalizuj regularne, comiesiczne cykle menstruacyjne, u mczyzn za nieprzerwana produkcja plemnikw (spermatogeneza) i nasienia (spermiogeneza). Mimo, e pen sprawno gonad i narzdw rozrodczych kobieta osiga po zakoczeniu dojrzewania, to wydaje si, e optymalne warunki dla prawidowego przekazywania informacji genetycznej wystpuj u kobiet ok. 25.-30. roku ycia (30.-35. roku ycia u mczyzn). Wskazuj na to nastpujce fakty: zmniejsza si czstotliwo zaburze miesiczkowania, do 25. roku ycia okoo 40% cyklw menstruacyjnych kobiety nie koczy si dojrzewaniem gamet, najmniej noworodkw o niskiej masie ciaa, a wic znajdujcych si w tzw. grupie ryzyka, rodz matki w 25.-34. roku ycia, zaobserwowano, e optymalny rozwj midzy 14. a 20. rokiem ycia nastpowa, gdy matka rodzia majc 21-32 lata (por. Chrzstek-Spruch, 1979, za: Gurba, 2000, s. 208). Niezalenie od zrnicowanego ze wzgldu na pe tempa rozwoju pciowego, inne zmiany nastpuj w wikszym lub mniejszym stopniu rwnolegle. W okresie wczesnej dorosoci ukad krenia, serce i sie naczy krwiononych s cakowicie dojrzae, oddychanie staje si wolniejsze i gbsze. Maksymalny rozwj tkanek aktywnych metabolicznie wystpuje u mczyzn midzy 20. a 25. rokiem ycia, a u kobiet midzy 16. a 19. rokiem ycia (Gurba, 2000, s.208). Wraz z innymi zmianami somatycznymi mona zaobserwowa pocztki
115

trwaego osadzania si krgw i dyskw krgowych, dajce w rezultacie drobne obnienie wzrostu, ktry przyjmuje w tym okresie warto ostateczn. Koczy si proces rnicowania tkanek, w tym wanie tkanki kostnej. Moe temu towarzyszy przyrost wagi zwizany ze zmianami metabolicznymi (Turner, Helms, 1999). Bardzo wana staje si wwczas aktywno fizyczna, szczeglnie e na okres ten przypada najintensywniejszy rozwj masy miniowej. Rwnie rozwj motoryczny osiga szczyt midzy 20. a 30. rokiem ycia. Wwczas te wydolno organizmu jest najlepsza, a ruchy ekonomiczne i dostosowane do celw realizowanych w yciu codziennym, pracy, sporcie. Dojrzao seksualna Dojrzao seksualn naley wyranie odrni od dojrzaoci pciowej. Rozumiana jako zdolno do przeywania wrae seksualnych, odczuwania popdu oraz przeywania orgazmu (Izdebski, 2010), dojrzao seksualna pojawia si w odmiennym czasie

u przedstawicieli obu pci. U chopcw proces ten objawia si silnym napiciem seksualnym i potrzeb jego rozadowania, co zazwyczaj wyprzedza dojrzao psychiczn i spoeczn. Zupenie inaczej zjawiska te przebiegaj u dziewczt, ktre dojrzao seksualn osigaj w wieku 18-25 lat. Jak podkrela Dugocka, chopcy przeywaj pierwsze orgazmy rwnolegle z wytryskiem nasienia, w przypadku dziewczt tylko 23% przeywa orgazm do 15. roku ycia (90% ma orgazm do 35.roku ycia) (Dugocka, 2006, s.66). Pojawienie si napicia seksualnego u modej osoby nie zawsze wie si z odczuciem przyjemnoci, charakterystycznej dla osoby o w peni uksztatowanej seksualnoci. Dugocka zwraca uwag na moliwe reperkusje zwizane z pojawieniem si pierwszych uczu erotycznych:
116

 w zwizku z tym, e potrzeba seksualna jest nowa i nie do koca uwiadamiana, moe powodowa ona wewntrzne napicie i niezrozumiay niepokj, napicie seksualne moe pojawia si w sytuacjach, ktre do tej pory nie miay zabarwienia erotycznego, co moe w modym czowieku zmniejszy poczucie bezpieczestwa, sposoby zaspokajania potrzeby seksualnej nie zawsze s zgodne z oczekiwaniami spoecznymi i obowizujcymi normami (np. normami religijnymi), co moe wywoa lk i poczucie winy (Dugocka, 2006). Dodatkowo pierwsze zachowania seksualne mog by poddane wpywom rodowisk socjalizacyjnych o sprzecznych ze sob przekazach normatywnych i oczekiwaniach wobec modego czowieka. Przykadem jest czsty brak zgodnoci midzy wymaganiami grupy rwieniczej i rodzicw. Pocztek ycia seksualnego oparty jest w duej mierze na wzorcach czerpanych z mediw, a te zwaszcza w odniesieniu do pornografii s czsto wyolbrzymione i nieadekwatne do rzeczywistoci (Milewski, 2008). Moe to rodzi poczucie nieadekwatnoci, zagubienia, zmniejszonego poczucia wasnej wartoci i mniejszej atrakcyjnoci seksualnej. W pocztkowej fazie aktywno seksualna moe cechowa si niedojrzaoci, sztywnoci, nieuporzdkowaniem. U przedstawicieli obydwu pci aktywno seksualna przechodzi od form wstpnych, niedojrzaych, do form coraz dojrzalszych. Pierwszym sposobem minimalizowania napicia seksualnego jest najczciej masturbacja. Z relacji osb badanych wynika, e w okresie dorastania masturbacj podejmuje wikszo chopcw (60-90%) i spora cz dziewczt (40%75%) (Izdebski, 1992; Obuchowska, Jaczewski, 2002; Imieliski, 1985). Poza aktywnoci autoerotyczn w modoci pojawiaj si pierwsze
117

mioci

relacje

seksualne.

Pierwsz

form

seksualnej

relacji

z partnerem jest zazwyczaj petting i necking. redni wiek rozpoczynania pettingu u dziewczt przypada na okoo 17.-18. rok ycia, natomiast chopcw na 16,-17. (Izdebski, 1992). Petting, jako namiastka

aktywnoci genitalnej i swoiste do niej preludium, pozwala na poznanie odmiennoci pciowej, wraliwoci, uczu, mapy erogennej partnera, ale rwnie wasnej reaktywnoci. Jest to trening interakcji erotycznej, sposb na nawizanie pierwszych kontaktw erotycznych, budowanie partnerstwa, a tym samym zminimalizowanie niedojrzaych

i egoistycznych zachowa we wspyciu seksualnym. Z punktu widzenia konsekwencji ryzykownych zachowa seksualnych, jest to rwnie forma moratorium i zabezpieczenia modziey. Kolejnym krokiem wiadczcym o rozbudowie kontaktw diadycznych jest stosunek genitalny. Z przeprowadzonych w wielu krajach bada dotyczcych wieku inicjacji seksualnej wynika generalna tendencja do jego obnienia (Dugocka, 2006). Wyranie zauwaalne jest rwnie stopniowe wyrwnywanie wieku inicjacji seksualnej kobiet i mczyzn. Inne tendencje to oddzielenie seksualnoci od reprodukcji (szczeglnie nasilone u modych osb), co wida we wskanikach stosowania rodkw antykoncepcyjnych. Jak konstatuje Lagrange - od koca XX wieku uwidacznia si jeszcze jedna tendencja - wyduanie przedziau czasowego dzielcego pierwszy pocaunek i formy pregenitalne od samego aktu seksualnego (Lagrange, 1997a, s. 119). Spord badanych we Francji nastolatkw przed 18. rokiem ycia 8,1% miao za sob dowiadczenie pettingu, a 2% seksu oralnego (Warszawski, 1997). We Francji w cigu ostatnich 50 lat obniy si o okoo 3 lata (do okoo 14. roku ycia) redni wiek pierwszego pocaunku (z penetracj), ktry jest uznawany za istotny element inaugurujcy faz pregenitaln (Bozon, 2008a, s. 122). Coraz bardziej zauwaalny jest zatem model polegajcy
118

na opnianiu stosunku genitalnego przy jednoczesnym wzrocie popularnoci innych form aktywnoci seksualnej, z seksem oralnym i analnym wcznie.

Dojrzao psychiczna i spoeczna W okresie modoci i wczesnej dorosoci niezwykle rozwinite s funkcje intelektualne, wiczone dodatkowo w procesie edukacji. Maksymaln wielko osiga wwczas mzg, a zdolno przyswajania i wykorzystywania wiedzy zblia si do maksimum jednostkowych moliwoci (mimo tego, e stopniowo pogarsza si zdolno przechowywania nowych informacji). W korze mzgowej modego czowieka dochodzi do tworzenia nowych synaps, a w niektrych obszarach mzgu (w hipokampie, poduszce wchowej) mog tworzy si nowe neurony (Woynarowska, 2010). W okresie wczesnej dorosoci modalnoci zmysw podlegaj niewielkim przemianom w zakresie widzenia (czciowa utrata elastycznoci soczewek i ich zdolnoci do ogniskowania si na bliskich obiektach) i syszenia (po 20.roku ycia syszalno dwikw o najwyszej czstotliwoci nieco si obnia). Zmiany w sferze psychicznej maj charakter ilociowy i jakociowy. Jest to czas permanentnego wykorzystywania zdolnoci kreatywnego mylenia, podejmowania decyzji i rozwizywania problemw. Progres w zakresie kontroli i planowania zachowa moliwy jest dziki intensywnemu osobowociowe rozwojowi i kory czoowej wzory (Woynarowska, postpowania 2010). Jednostka rozszerza swoje schematy poznawcze o elementy afektywnoksztatuje zwizane

z uniezalenieniem si od rodzicw, wyborem stylu ycia, rozwijaniem rl waciwych dla swojej pci (Pascal-Leone, za: Kielar-Turska, 1999, s. 319). Wiele teorii wskazuje na rozwj mylenia postformalnego w tym wieku. Charakteryzuje si ono integracj sfery logiki i emocji.
119

poszukiwaniu

rozwiza

akceptowana

jest

wieloznaczno,

sprzecznoci oraz ograniczenia narzucone przez realia ycia. Aspekt formalny mylenia przeplata si tu z treciowym, co pozwala osobie dorosej na rozwizywanie gbszymi nawet skomplikowanych rozumowania. problemw. si one

Operacje formalne, a wic czysto logiczne, analityczne stopniowo s zastpowane formami cz z relatywistycznym ujmowaniem wiedzy i systemw wartoci, co umoliwia bardziej wszechstronne rozwizywanie sytuacji problemowych i nawizanie gbszych relacji interpersonalnych. Jak podkrela Gurba adaptacyjny mylenia charakter mylenia relatywistycznego rnych ujawnia si szczeglnie wyranie w kontaktach spoecznych, bowiem ten rodzaj umoliwia zrozumienie systemw przekona

i rozumowa, zapewniajc tym samym lepsz komunikacj z innymi (Gurba, 2000, s. 213). Kategori opisu mylenia postformalnego s rwnie struktury dialektyczne. S to szersze, ni formalno-operacyjne, schematy poznawcze, ktre ujmuj sta zmienno i sprzeczno w bardziej adekwatne reprezentacje wiata. Obok zmian fizjologicznych i psychicznych nastpuje akceleracja rozwoju spoecznego. Wkroczenie w okres wczesnej dorosoci stawia jednostk w sytuacjach, ktre wymagaj podjcia niezwykle istotnych decyzji, a tym samym ugruntowania przyjtego systemu wartoci. Wybory determinujce nierzadko dalszy przebieg ycia wymuszaj przeciwstawianie rnych wartoci i postaw, a ich symultaniczno, w poczeniu z presj otoczenia, moe by duym obcieniem dla jednostki. Przekroczenie granicy midzy modoci i dorosoci, nazywane okresem wyborw, jest odbiciem wczeniejszych etapw cyklu ycia jednostki. Mimo tego funkcjonowanie w tej fazie mona uzna za niepowtarzalne i wyjtkowe w odniesieniu do faz poprzednich, wanie ze wzgldu na ilo, symultaniczno, a take rang
120

jednostkowych wyborw i dowiadcze (Ray, 2004). Wiele z tych wyborw pozostaje ekonomicznie i spoecznie sprzecznymi. Modzie, niezalenie od przyjtej definicji i wyznaczonych ram czasowych, reprezentuje ten etap w yciu czowieka, w ktrym speniaj si doniose czy bodaj nie najwaniejsze zmiany w rozwoju kadej jednostki, a wic uniezalenienie si od rodzicw, budowanie wasnej autonomii, a take konstruowanie i wykorzystanie umiejtnoci spoecznych (Braun-Gakowska, 1994). To w okresie dorastania szczegln rol zaczynaj odgrywa relacje z rwienikami, spord ktrych niezwykle wane s zwizki przyjani i mioci. Sposobem na wzmocnienie wasnej pozycji w grupie rwieniczej okazuj si nierzadko zachowania antyzdrowotne. Mog sta si one sposobem na wyraziste i jednoznaczne zaznaczenie swej autonomii. W tym okresie pogorszeniu mog ulec relacje z rodzicami, co moe by spowodowane m.in.: charakterystyk funkcjonowania emocjonalnego modej osoby, ignorowaniem polece wychowawczych bdcym przejawem buntu modzieczego, wzmoonym krytycyzmem modziey wobec rodzicw lub chci uzyskania przez modego czowieka niezalenoci (Coleman,1995; Oleszkiewicz, 2006). W procesie ksztatowania umiejtnoci interpersonalnych

i w formowaniu obrazu siebie modych ludzi zasadnicz rol odgrywa grupa rwienicza. rodowisko rwienicze stanowi teren rnorodnych interakcji pierwsze interpersonalnych, kroki w jest miejscem treningu rl spoecznego spoecznych, i wstpnych dowiadcze. W grupie modzi ludzie mog stawia podejmowaniu rnorodnych

potwierdza sw atrakcyjno, jak rwnie eksperymentowa w zakresie ycia seksualnego. Dominuj tu mechanizmy wpywu spoecznego, takie jak konformizm, posuszestwo wobec autorytetu, zasada podobiestwa
121

oraz lubienia i sympatii (Wosiska, Strelau, 2000; Cialdini, 2004). Funkcjonowanie w grupie rwieniczej pozwala na swobodne dzielenie si nie tylko posiadan wiedz, ale rwnie wasnymi dowiadczeniami. Wyniki analiz dotyczcych socjalizacyjnych uwarunkowa postaw wobec seksu wskazuj, e istniejce wrd modziey zapotrzebowanie na informacje dotyczce ycia seksualnego czowieka jest zaspokajane w znaczcym stopniu przez rwienikw. Stopniowe przechodzenie modych dorosych od zalenoci

uczuciowej i niekontrolowanego uzewntrzniania uczu do autonomii i kontrolowania uczu w fazie pnej adolescencji, pozwala na zupenie now jako kontaktw interpersonalnych. Oparte na kontestacji wartoci wiata dorosych uczestnictwo w (zazwyczaj jednopciowej) grupie rwieniczej jest stopniowo zastpowane przez inne relacje. Ronie zainteresowanie uczestnictwem w grupach heteroseksualnych opartych na wsplnocie zainteresowa i wartoci. Modzi doroli staj si rwnie otwarci na relacje z osobami starszymi, szczeglnie

stanowicymi autorytet w jakiej dziedzinie. Wejcie w doroso charakteryzuje wzrastajca gotowo jednostki do tworzenia dugotrwaego zwizku i ycia w diadzie, a w szerszej perspektywie czasowej - w rodzinie. Z bada przeprowadzonych wrd studentw rnych kierunkw wynika, e istnieje istotna statystycznie rnica midzy zwizkami tworzonymi w okresie adolescencji (preintymnymi), a zwizkami z okresu wczesnej dorosoci (intymnymi) (por. schemat nr 8).

122

ZWIZEK PREINTYMNY

ZWIZEK PREINTYMNY

zaangaowanie

zaangaowanie

akceptacja

akceptacja

troska

troska

brak poczucia bliskoci

poczucie bliskoci

rozwj osobisty

rozwj osobisty

brak zdolnoci do powice na rzecz zwizku lub powicenie + lk o utrat ego

zdolno do powice na rzecz zwizku bez lku o utrat ego

Schemat 8. Porwnanie zwizkw preintymnych z okresu adolescencji i zwizkw intymnych z okresu wczesnej dorosoci (Pindur, 2000, za: Brzeziska, 2007)

Rnica ta odnosi si przede wszystkim do poczucia bliskoci oraz zdolnoci do powice na rzecz zwizku, co w przypadku zwizku okrelanego jako intymny nie wie si z lkiem o utrat Ego. Osoby w okresie wczesnej dorosoci charakteryzuje wiksza tendencja do dziaania dla dobra zwizku w sytuacji, gdy pozostaje to w sprzecznoci z dobrem wasnym. Ponadto, jak dowodzi Pindur, zwizki intymne i preintymne rni si midzy sob pod wzgldem akceptacji, troski i moliwoci rozwoju osobistego. W zwizkach preintymnych poziom tych zmiennych jest niszy (Pindur, za: Brzeziska, 2007). Cechy
123

zwizku intymnego umoliwiaj podjcie decyzji dotyczcych prokreacji. Decyzja o prokreacji i podejmowanie nowych rl wymaga od jednostki osignicia dojrzaoci, co przejawia si w zdolnoci do nawizania trwaej i odpowiedzialnej relacji z drugim czowiekiem. Mimo, i podjcie nowych rl moe by w sprzecznoci z dotychczas penionymi rolami (np. rol ucznia, pracownika, przyjaciela), to jednoczenie moe stymulowa rozwj jednostki. Niezwykle wana jest w tym okresie rola zawodowa, a podjcie pracy jest czsto utosamiane z osigniciem dojrzaoci spoecznej. Po pierwsze, status pracownika wie si z autonomi finansow. Podjcie pracy wymaga te odpowiedzialnego wypeniania obowizkw w relacjach zalenoci pionowych i poziomych. Praca zawodowa to take poszerzenie krgu znajomych, ktrzy wnosz now jako do funkcjonowania jednostki i jej bliskich. Aktywno zawodowa moe sta si zatem rdem satysfakcji i samorealizacji (take na niwie pozazawodowej), z drugiej za strony rdem stresu, ktry jednostka uczy si pokonywa. Okres adolescencji i wczesnej dorosoci to okres ksztatowania si tosamoci, zintegrowanego poczucia ja, ktre jest osobicie akceptowane przez jednostk i odmienne od innych (Tuner, Helms, 1999, s. 45). Na tym etapie rozwoju mody czowiek poszukuje sposobw na okrelenie siebie, czsto dokonuje rozwija wyboru midzy dostpnymi panujce (Obuchowska,

alternatywami, powszechnie

eksperymentuje,

poddaje

prbie

przekonania,

zainteresowania

2000). W modoci ksztatuje si motywacyjne i kierownicze centrum oraz dokonuje synteza rodkw i sposobw realizacji de, co stanowi dopenienie konstrukcji osobowociowej. Jest to czas krystalizowania si systemu wartoci, ksztatowania przekona religijnych i orientacji
124

moralnych, w tym w wymiarze pciowoci i seksualnoci (Milewski, 2008). Okres pnej adolescencji to, zgodnie z koncepcj Kohlberga, postkonwencjonalny poziom rozwoju moralnego. Moralno nie jest wwczas oparta o cudze standardy, ale zostaje zinternalizowana niezalenie od autorytetu osb czy grup (Obuchowska, 2000). Aby osign najwyszy poziom rozwoju moralnego jakim jest stadium uniwersalnych praw etycznych jednostka musi przej stadium, w ktrym zaczyna ujmowa zasady moralne w kategoriach umowy spoecznej. Przyjte reguy staj si wane w danym kontekcie spoecznym, a wartoci zrnicowane i wzgldne. Dopiero ten etap umoliwia przejcie w kierunku postrzegania praw, wartoci, zasad sumienia jako uniwersalnych i staych (Obuchowska, 2000).

2.2. CHARAKTERYSTYKA OKRESU ADOLESCENCJI I WCZESNEJ DOROSOCI W WIETLE WYBRANYCH KONCEPCJI PSYCHOLOGICZNYCH W koncepcjach psychologicznych istniej zrnicowane opisy okresu wczesnej dorosoci, midzy ktrymi doszuka si mona punktw stycznoci. Przedzia wiekowy obejmujcy populacj studentw rozpatrywany jest zazwyczaj w fazach (subfazach) wczesnej dorosoci, po czci obejmuje rwnie pn adolescencj. 2.2.1. Pna adolescencja i wczesna doroso w ujciu Eriksona Erikson, wychodzc z zaoenia o cyklicznoci przebiegu ludzkiego ycia, dzieli je na osiem stadiw, w ktrych zmiany rozwojowe zawsze zalene s od przebiegu stadiw wczeniejszych. Przyjmuje on zasad epigenezy, zgodnie z ktr poszczeglne funkcje psychiczne pojawiaj si u rnych jednostek w takiej samej fazie i kolejnoci (por. Brzeziska, 2007). Kade stadium jest podoem nastpnego i wpywa na jego
125

przebieg. Czoowym pojciem w teorii Eriksona jest pojcie kryzysu zwizane z pojciem ego. Ego to niewiadoma instancja psychiczna, ktra jest gwnym orodkiem integrujcym i organizujcym ludzkie dowiadczenie. Dziki mechanizmom obronnym, posiadaniu wasnej energii i popdw, odpowiada za przystosowanie jednostki do rzeczywistoci. Kryzys jest dowiadczany przez jednostk wwczas, gdy staje ona wobec zadania wymagajcego reorganizacji struktury ego. Jest to moment zwrotny, rozstrzygajcy, charakteryzujcy si chwiejnoci siy ego i duym adunkiem energii. Kady kryzys rozpoczyna si od uwiadomienia sobie przez jednostk problemu jako pewnego zadania rozwojowego. Nastpnie przechodzi ona faz, w ktrej jest podatna na dziaanie czynnikw zewntrznych. Pojawienie si kryzysu warunkuj takie czynniki jak: nagromadzenie konfliktw i napi, przeomowo, wysoki potencja wzrostu i jednoczenie wysokie ryzyko rozkadu. Wane jest, by jednostka dowiadczaa take negatywnego bieguna kadego z kryzysw, gdy moe to wzmacnia jej wysiki w konfrontowaniu si z trudnociami i w rozwizywaniu kryzysw. Charakter wyjcia z kryzysu uzaleniony jest od przebiegu kryzysw poprzednich, aktualnie posiadanych przez jednostk zasobw i moliwoci lub te umiejtnoci czerpania z nich siy i sensu ycia (por. Brzeziska, Trempaa, 1999). Wedug Eriksona dla procesu formowania tosamoci kluczowe znaczenie ma pite stadium rozwoju przypadajce na okres dorastania. Jest to pierwszy powany krok w procesie budowania spjnej koncepcji siebie, a kade niepowodzenie w rozwizaniu kryzysu tej fazy ma istotne reperkusje w dorosoci. Centralnym zadaniem rozwojowym stadium adolescencji jest uksztatowanie tosamoci. W przypadku pnej adolescencji (18-22 rok ycia) chodzi o tosamo indywidualn. Przed adolescentem zostaje postawione trudne zadanie okrelenia siebie jako odrbnej jednostki, a tym samym zakwestionowana musi zosta
126

dotychczasowa tosamo. Wyprbowanie siebie w rnych rolach i sytuacjach jest moliwe dziki okresowi moratorium, ktry oddziela okres dziecistwa od dorosoci i jest nazywane <zaprogramowanym opnieniem>. Moratorium przyjmujce najczciej posta

przeduonego okresu edukacji jest momentem eksperymentowania i ponoszenia konsekwencji za funkcjonowanie w przyjtych rolach (Musia, 2007). Mody czowiek poszukuje wwczas idei, ktrym mgby zaufa (aktualizacja problemu: zaufanie vs brak ufnoci), prbuje autonomicznie wybra zgodn z oczekiwaniami drog yciow (konflikt autonomia vs zwtpienie), poszukuje autorytetw, jednoczenie starajc si o zbudowanie autorytetu wasnego (aktualizacja problemu: inicjatywa vs wstyd i poczucie winy). Aby osign poczucie tosamoci jednostka wyprbowuje nowe role, eksploruje idee, przedefiniowuje system wartoci (wie si to z ponownym rozwizaniem kryzysu: pracowito vs poczucie niszoci) (Musia, 2007). Istotn rol odgrywaj wwczas mdre i wywaone oddziaywania rodzicielskie, ktre mog uchroni dziecko m.in., przed wpywem niebezpiecznych ideologii i wtpliwych autorytetw. Z okresem psychospoecznego moratorium wi si szanse na uksztatowanie poczucia odrbnoci, staoci i cigoci, ale take liczne niebezpieczestwa. Jednym z ich jest dyfuzja tosamoci (nierozwizanie kryzysu i brak tosamoci) lub zamt tosamociowy (nadmierne przeduanie tego okresu). Moe rwnie doj do przyjcia tosamoci negatywnej, przeciwstawnej do norm i wzorw obowizujcych w danej kulturze (subkultura, grupa przestpcza). Jest to z jednej strony wyraz kontestacji narzuconego obrazu rl, z drugiej za wyraz bezradnoci modego czowieka wobec stojcego przed nim kryzysu rozwojowego. Osignicie przez jednostk okrelonego poziomu integracji
127

osobowoci i uksztatowane poczucie wasnej tosamoci prowadzi j do

fazy wczesnej dorosoci. Zgodnie z teori Eriksona w okresie wczesnej dorosoci obejmujcym przedzia midzy 23. a 34. rokiem ycia, istotne staje si rozwizanie kryzysu oscylujcego midzy zdolnoci do intymnoci a izolacj. Celem w tej fazie jest osignicie zdolnoci do mioci bez utraty poczucia wasnej tosamoci. Dziki temu moliwe staje si wchodzenie w zwizki interpersonalne o zupenie nowej jakoci. Mody dorosy jest motywowany do skonstruowania na nowo wasnej tosamoci uwzgldniajcej innych ludzi. Jest zdolny do zaangaowania w zwizki, wsplnoty, ktre wymagaj kompromisw. Intymno jest efektem zdolnoci do zespalania si tosamoci dwch osb, wynika ze zdolnoci kochania kogo. Bliskie relacje s budowane na bazie wzajemnej szczeroci i mioci, co przyczynia si u modego dorosego do rozwoju poczucia wzajemnej zalenoci oraz poczucia my. W tym stadium rozwija si wedug Eriksona prawdziwy genitalizm. Rozwijana w poprzednim stadium zdolno dochowania wiernoci wyznawanym wartociom oraz realizacji przyjtych zobowiza,

umoliwia urzeczywistnienie dojrzaej potrzeby seksualnej z osob, wobec ktrej przejawiana jest troska i odpowiedzialno. W akcie seksualnym partnerzy d do odnajdowania najdoskonalszego przeycia, jakim jest dostosowanie do siebie dwch istot (Kielar-Turska, 2000, s.318). Ludzie, ktrzy nie uksztatowali swojej tosamoci, wykazuj tendencj do wzbraniania si przed relacjami

interpersonalnymi prowadzcymi do bliskoci, co daje w efekcie poczucie samotnoci (Turner, Helms, 1999, s.409). Uczucie samotnoci lub izolacji s - wedug tego podejcia - rezultatem niezdolnoci do budowania przyjani i zwizku intymnego. Nieprawidowe rozwizanie kryzysu w stadium wczesnej dorosoci skutkuje w kolejnej fazie niezdolnoci do osignicia produktywnoci.
128

koncepcja Erika Eriksona

STADIA I ODPOWIADAJCY IM WIEK RODZAJ KRYZYSUW STADIUM

niemowlctwo (0 2 lata) zaufanie brak zaufania

dziecistwo (2- 4 lata)

autonomia wstyd i wtpliwo

wczesny wiek szkolny (5- 7 lat)

inicjatywa wina

redni wiek szkolny (8 12 lat)

produktywno poczucie niszoci

wczesna adolescencja (13 17 lat)

tosamo grupowa alienacja

pna adolescencja (18 22 lata)

tosamo indywidualna dyfuzja rl

wczesna doroso (23 34 lata)

intymno izolacja

rednia doroso (35 60 lat)

generatywno - stagnacja

pna doroso (powyej 61 lat)

integralno desperacja

Tabela 3. Stadia rozwoju w ujciu Erica Eriksona (rdo: opracowanie wasne, na podst.: Brzeziska, 2007; Turner, Helms, 1999).

129

2.2.2. Wczesna doroso w ujciu Levinsona Levinson przy pomocy metafory pr roku opisuje ycie czowieka dorosego w terminach rytmw oraz wzorw ycia, wsplnych dla ludzi w danym wieku w rnych kulturach (Levinson, 1986; por. Brzeziska, Trempaa, 1999). Wskazuje on na zwizek midzy wypenianiem zada rozwojowych a zmianami w strukturze ycia. Struktura ycia obejmuje charakterystyczne w danym momencie rozwojowym rne obszary aktywnoci, relacje jednostki ze wiatem i spoeczestwem oraz odniesienia do siebie samej (Gurba, 2000, s. 205). Koncepcja Levinsona uwzgldnia przemiany na paszczynie biologicznej, psychologicznej i spoecznej. Opiera si ona na badaniach podunych przeprowadzonych w grupie dorosych mczyzn. Zgodnie z t koncepcj ycie jednostki podzielone jest na ery, z ktrych kada zawiera okresy rozwojowe wyznaczone rnicami psychobiologicznymi. Pomidzy erami autor wyodrbnia okresy przejciowe, ktre spajaj ery i zapewniaj poczucie cznoci midzy nimi, kocz i rozpoczynaj zarazem jak er. Okresy przejciowe nie musz mie charakteru kryzysu, cho tak najczciej s przeywane (Tokarska, 1999). Wedug Levinsona ludzie rnymi sposobami mog przechodzi przez poszczeglne okresy (ery), ktre zawsze w tej samej kolejnoci wymuszaj konieczno zmierzenia si z okrelonymi zadaniami. Levinson wyodrbnia er przeddorosoci (wiek 17-22), wczesnej dorosoci (wiek 22- 45), redniej dorosoci (wiek 45-60) oraz pnej dorosoci (wiek 60-65). Okresy w ramach ery wczesnej dorosoci zawieraj: okres przejcia do wczesnej dorosoci (wiek 17-22 lata) wejcie struktury ycia we wczesn doroso (faza wprowadzajca 130

nowicjatu przypadajca na wiek 22-28 lat)

faz poredni - przekraczanie 30 roku ycia, przystosowanie do

nowej struktury (wiek 28-33 lat) kulminacyjn struktur yciow wczesnej dorosoci (wiek 33-40 lat),

czyli faz ustabilizowania struktury ycia okres przejcia do redniej dorosoci (wiek 40-45 lat) (por. Gurba,

2000). Okres przejcia do wczesnej dorosoci (wiek 17-22) stawia przed jednostk zadania zwizane z domkniciem struktury ycia z okresu dorastania i uzyskaniem autonomii od rodziny pochodzenia. Malejca zaleno moe mie charakter zewntrzny, wyraajcy si

w opuszczeniu domu rodzinnego czy stopniowym uniezalenianiu si finansowym od rodzicw. Dodatkowo autonomia wymaga wchodzenia w nowe role zwizane z wyborem partnera i nawizywaniu relacji z przedstawicielem drugiej pci. Oddzielenie si moe te mie charakter wewntrzny i przejawia si wzrastajcym zrnicowaniem midzy sob a rodzicami, wikszym dystansem psychologicznym wobec rodziny, zmniejszaniem si emocjonalnej zalenoci od rodzicielskiego wsparcia (Turner, Helms, 1999, s.411). Drugie zadanie tego okresu wie si z przygotowaniem jednostki do bycia w dorosym wiecie, co wymaga lepszego samopoznania, stworzenia klarownych i odpowiadajcych rzeczywistoci koncepcji wiata i swojej roli w nim.
koncepcja Daniela Levinsona
ERY I ODPOWIADAJCY IM WIEK OKRESY ROZWOJOWE ZADANIA ROZWOJOWE

era dziecistwa i dorastania(0-22 r.) zdobywanie niezalenoci (jednostka opuszcza dom rodzinny, prbuje realizowa swoje aspiracje, koncentruje si na zwizkach z drug pci)

okres przejciowy (17-22 r..)

131

 dziaalno zawodowa (sposb na zademonstrowanie kompetencji, zdobycie uznania spoecznego, zamonoci) wejcie struktury ycia we wczesn doroso zawarcie maestwa i utrzymanie rodziny (wybr partnera, dostosowanie si do partnera, narodziny i wychowanie dziecka, wykonywanie obowizkw domowych) indywidualny rozwj (wytwarzanie marze odnonie swojego miejsca w wiecie dorosych i konfrontowanie ich z rzeczywistoci; oparcie si na dowiadczeniach innych osb) przekraczanie 30. roku ycia podsumowanie zdobyczy i poraek upywajcej dekady denie do osignicia autorytetu, niezalenoci w rnych formach aktywnoci dowiadczanie zmian wynikajcych z awansw i niepowodze na rnych polach aktywnoci yciowej zakoczenie ery wczeniejszej dokonanie oceny przeszoci wikszy stopie indywiduacji poprzez integrowanie przeciwiestw: mody/stary, destrukcyjny/twrczy, mski/kobiecy oraz przywizany/oddzielony osignicie sukcesw zawodowych poradzenie sobie z zakoczonymi zadaniami wychowania dzieci (zjawisko pustego gniazda) przygotowanie do stanu spoczynku zawodowego (nowy rytm ycia, zainteresowania, status spoecznoekonomiczny) osabienie sprawnoci organizmu wypracowanie rwnowagi midzy przywizaniem do wiata a wycofaniem si z niego
Tabela 4. Ery rozwoju w ujciu Daniela Levinsona (rdo: opracowanie wasne, na podst.: Brzeziska, 2007; Turner, Helms, 1999).

era wczesnej dorosoci (17-45 r..)

kulminacja wczesnej dorosoci (33-40 r..)

okres przejciowy (40-45 r..) era redniej dorosoci (40-65 r..) wstpowanie w wiek redni (ok. 45 r..) wchodzenie w lata pidziesite kulminacja wieku redniego

okres przejciowy (60-65 r..) era pnej dorosoci (60-65 r..) wstpowanie w pn doroso

132

Wejcie struktury ycia we wczesn doroso (wiek 22-28 lat), to wedug Levinsona czas, w ktrym modzi ludzie badaj rne opcje i moliwoci, a tym samym d do sformuowania skrystalizowanej definicji siebie jako dorosego. Okres wczesnej dorosoci

skoncentrowany jest na indywidualnym rozwoju jednostki, w ramach ktrego nastpuje permanentna konfrontacja marze z rzeczywistoci. Poszukiwanie wasnego miejsca w wiecie wie si z podejmowaniem szeregu wyborw w sferze edukacyjnej, zawodowej i osobistej. W tym czasie modzi ludzie musz nada taki ksztat i zweryfikowa nowo tworzone struktury ycia, aby stanowiy one pomost midzy wartociami osobistymi i tymi uznawanymi przez spoeczestwo (por. Turner, Helms, 1999). Wkraczajc w wiek dorosoci czowiek osiga szczyt rozwoju funkcji psycho-fizycznych, jest rwnoczenie naraony na liczne stresy. Doroso oznacza podjcie rl, ktrych trwanie rozciga si na wiele kolejnych lat. W zwizku z tym pojawiaj si liczne dylematy i sprzecznoci. I tak, w wyborze zawodu pojawia si dylemat: satysfakcja, a status socjo-ekonomiczny. Dodatkowo, penione role, jak choby rodzicielska i zawodowa rwnie mog pozostawa ze sob w sprzecznoci. Mody dorosy wypeniajc sprzeczne zadania i role dy do znalezienia kompromisu midzy wasnymi planami i ambicjami a wymaganiami otoczenia (Gurba, 2000).

2.2.3. Wczesna doroso w ujciu Havighursta Zgodnie z koncepcj Havighursta, rozwj czowieka mona analizowa z punktu widzenia zada rozwojowych, jakie jednostka od urodzenia napotyka i musi realizowa (por. Brzeziska, Trempaa, 1999). Havighurst operujc pojciem zadanie, zdarzenie rozwojowe odnosi je do zbioru sprawnoci i kompetencji nabywanych przez jednostk
133

w trakcie jej kontaktw z otoczeniem. Warto podkreli, e sekwencja stadiw Havighursta nie ma charakteru uniwersalnego, gdy mog tu wystpowa rnice m.in. ze wzgldu na pe i przynaleno do okrelonej grupy spoecznej czy kontekstu historyczno-kulturowego. Tre zada rozwojowych, przed jakimi staje jednostka, jest determinowana przemianami rodowiska, zmianami zachodzcymi w organizmie, jej zasobami intelektualnymi, emocjonalnymi i socjalnymi oraz wzajemnymi powizaniami obszarw soma-polis-psyche (por. Havighurst, 1981). Zadania rozwojowe wynikaj zatem z trzech rde: dojrzewania fizycznego, naciskw kulturowych oraz indywidualnych aspiracji i wartoci. Podejmowanie i rozwizywanie zada rozwojowych pociga za sob przemiany sprawnoci motorycznych, poznawczych, emocjonalnych i spoecznych. Przyczynia si ono do zadowolenia i poczucia sukcesu oraz motywuje do rozwizywania kolejnych zada. Powodzenie w spenianiu zada w okresach pniejszych zaley od tego, jak jednostka poradzia sobie z zadaniami wczeniejszymi. Pomylno w tym zakresie prowadzi do sukcesu, poczucia zadowolenia i daje szans przejcia do kolejnych zada typowych dla okresu rozwojowego. Niepowodzenie wie si z odczuciem braku szczcia i aprobaty spoecznej, a co za tym idzie z utrudnion realizacj kolejnych zada. Zadania rozwojowe przypadajce na okres wczesnej dorosoci koncentruj si wok kwestii wyboru partnera yciowego oraz nauki ycia z partnerem (por. tabela nr 5). Jest to czas wdraania si w wypenianie rl rodzinnych, pniej take rodzicielskich. Nie bez znaczenia jest rwnie sukces w innych obszarach funkcjonowania, takich jak praca zawodowa, ycie towarzyskie (znalezienie bliskich grup spoecznych), obywatelsko (Brzeziska, 2007; Kielar-Turska, 1999).
134

koncepcja Roberta Havighursta

STADIUM niemowlctwo i wczesne dziecistwo (0 5/6 lat) ZADANIA ROZWOJOWE uczenie si chodzenia, mwienia, przyjmowania staego pokarmu, kontroli nad wydalaniem, kontroli nad wasnym ciaem, tworzenie poj i uczenie si rnic pci, nabywanie gotowoci do czytania nabywanie sprawnoci fizycznej, uczenie si zabawy, wsppracy z rwienikami, uczenie si roli zwizanej z pci, ksztatowanie si systemu poj, postaw wobec grup spoecznych i instytucji, doskonalenie umiejtnoci czytania, pisania, liczenia, niezalenoci obserwowanie i akceptacja zmian zachodzcych w ciele, nawizywanie nowych, bardziej dojrzaych relacji z rwienikami obojga pci, podejmowanie roli seksualnej zwizanej z pci, osiganie emocjonalnej niezalenoci od dorosych, przygotowanie si do maestwa, ycia rodzinnego, kariery zawodowej wybr partnera, wsppraca z nim i nawizywanie wizi, zaoenie rodziny, realizacja roli rodzicielskiej, zawodowej, prowadzenie domu, przyjmowanie odpowiedzialnoci spoecznej i obywatelskiej, znalezienie pokrewnej grupy spoecznej obserwowanie, akceptowanie i dostosowywanie si do zmian fizycznych, rozwijanie rnych pasji i form spdzania wolnego czasu, dojrzae i rwne relacje partnerskie, rozwj w pracy zawodowej, przystosowywanie si do starzenia si swych rodzicw, towarzyszenie swoim dzieciom w drodze do autonomii przystosowywanie si do spadku si fizycznych i pogarszajcego si zdrowia, przystosowywanie si do przejcia na emerytur, do mierci partnera, ustalenie jasnej przynalenoci do grupy wiekowej, przyjmowanie i akceptowanie nowych rl spoecznych

rednie dziecistwo (5/6 12 lat)

adolescencja (12/13 18 lat)

wczesna doroso (18 35 lat)

wiek redni (35 60 lat)

pna doroso (60 lat i wicej)

Tabela 5. Stadium rozwoju w ujciu Roberta Havighursta (rdo: opracowanie wasne, na podst.: Brzeziska, 2007; Turner, Helms, 1999).

135

2.3. CHARAKTERYSTYKA OKRESU ADOLESCENCJI I WCZESNEJ DOROSOCI W UJCIU SOCJOLOGICZNYM Studenci stanowi obiekt analiz teoretycznych i empirycznych w obrbie rnych dyscyplin naukowych. Z socjologicznego punktu widzenia analiza tej grupy umoliwia wgld w szerszy kontekst spoeczno-kulturowy ich funkcjonowania, jak rwnie formuowanie prognoz dotyczcych przyszoci. Stanowisko socjologiczne uwypukla zatem czynniki zewntrzne i traktuje je jako motor przemian

rozwojowych. Poprzez gwne nurty aktywnoci yciowej, w tym edukacj, wyznawane wartoci, tworzone grupy rwienicze oraz wsplne korzystanie z przestrzeni spoecznej, studenci rozpatrywani s jako grupa cile wyodrbniona spord populacji modziey. Studenci stanowi grup specyficzn nie tylko ze wzgldu na ju posiadany potencja wiedzy, ale rwnie z uwagi na nieustanny kontakt z naukowymi rdami wiedzy z rnych dziedzin. W zalenoci od przyjtej opcji teoretycznej, studentw mona charakteryzowa w odniesieniu do okresu modzieczego lub wczesnej dorosoci. Z socjologicznego punktu widzenia wiek 12-14 do 24-25 roku ycia charakteryzuje adolescentw (Moczuk, 2003). Jak podkrela Moczuk jest to kategoria osb cile zwizana czynnikami o charakterze demograficznym precyzyjnie ustalonymi w danym spoeczestwie, jest to pewna faza ycia spoecznego, majca charakter statusu spoecznego, zwizanego z rolami spoecznymi. Faz adolescencji rozpatruje on w trzech znaczeniach: a) jako nonik psychologicznych zmian spoecznych, b) jako fenomen kulturowy, c) jako element procesu zmiany pokolenia (Moczuk, 2003, 11). W zwizku z trudnociami definicyjnymi oraz rnorodn
136

periodyzacj tego okresu jest on trudny do operacjonalizacji, stanowi

dynamiczn <konstrukcj spoeczn>. Jak zauwaa Melosik w rnych miejscach i czasach co innego przez <mode pokolenie> rozumiano; istniay te odmienne oczekiwania wzgldem jego roli i tosamoci spoecznej (Melosik, 2010, s.13). Trudnoci w opisie i analizie kategorii modzie wynikaj zatem z duej zmiennoci rozwoju jednostkowego na przestrzeni lat. W Polsce przemiany ustrojowo-gospodarcze miay szerokie reperkusje w odniesieniu do funkcjonowania pokolenia wspczesnych modych dorosych. Przejcie do gospodarki wolnorynkowej

zaowocowao nie tylko nowymi perspektywami (w tym zarobkowymi), ale take zwikszonym bezrobociem i problemem szarej strefy, co zwikszyo pauperyzacj spoeczestwa. spoeczne Nage i midzy jednostkami, Powstay nowe podziay a nawet regionami

grupami,

o zrnicowanym kapitale ekonomicznym, edukacyjnym, kulturowym. gwatowne zmiany systemu spoecznego wywoay lk dezintegracyjny, co doprowadzio do zaamania si dotychczasowych schematw poznawczych, wzorw zachowa, strategii adaptacyjnych, a dotychczasowe zachowania stay si dezintegracyjne (Moczuk, 2004, s.15). W takim kontekcie spoeczno-gospodarczym wychowywao si w Polsce pokolenie wspczesnych modych dorosych, ktre musiao zmierzy si z wymaganiami nieznanymi pokoleniu ich rodzicw. Jest to pierwsze po drugiej wojnie wiatowej pokolenie wzrastajce

w warunkach rodzcej si demokracji i gospodarki wolnorynkowej. Olbrzymie bezrobocie w latach 90-tych XX wieku nie pozostao bez wpywu na aktualn sytuacj osb wchodzcych na rynek pracy. Liczne programy pomocowe dla modych osb na nastawione rynku z s na m.in.

minimalizowanie (dyplomu),

niekorzystnych

zjawisk Jak

pracy,

bezrobocia w populacji osb modych, dewaluacji wyksztacenia emigracji zarobkowej. wynika szacunkw
137

przeprowadzonych w 2007 roku przez Centrum Badania Opinii Spoecznej od czasu wstpienia Polski do Unii Europejskiej nie mniej ni 3 mln Polakw pracuje lub przynajmniej przez krtki czas pracowao za granic. W kategorii tej dominuj osoby do 44. roku ycia legitymujce si wyszym wyksztaceniem (Roguska, 2007). W populacji modych dorosych szok spowodowany transformacj i jego nastpstwa, trudnoci ze znalezieniem dogodnego wsplnego zakwaterowania, przeduajca si rednia dugo okresu edukacji oraz wzrastajce trudnoci z pogodzeniem roli zawodowej i rodzinnej maj odzwierciedlenie we wskanikach demograficznych (malejca liczba lubw i urodze od pocztku XXI wieku) (Wrblewska, 2007, s.160). Podobne problemy, cho z mniejszym nasileniem, dotycz, szczeglnie w czasach globalnego kryzysu gospodarczo-

ekonomicznego, studentw we Francji (Bozon, 2009). Czciowa unifikacja kontekstw yciowych studentw w Polsce i we Francji wydaje si by nieunikniona za spraw globalizacji, integracji europejskiej czy rozwoju spoeczestwa informacyjnego. Obie te grupy charakteryzuje problem staa si braku (adekwatnego) zatrudnienia, ktra zakwaterowania, odkrycia przeduajcego si moratorium w zakresie prokreacji. Znakiem czasw rewolucja technologiczna, wykorzystuje dynamicznie rozwijajcej si nauki. Szybko zmian w dziedzinie technologii powoduje ulepszanie rodkw transportu i komunikacji. W efekcie zmniejszyo si znaczenie odlegoci. Odlegoci, ktrych pokonywanie zajmowao dawniej miesice, obecnie pokonuje si w cigu kilku godzin. Dziki nowoczesnej technologii komunikacja

z dowolnie wybran osob jest dostpna praktycznie w kadym momencie, czy to w sensie wirtualnym czy w sensie rzeczywistym. Melosik podkrela, i wanie poczucie deficytu czasu i nieustanna pogo za nim sprawiaj, e poczwszy od XX wieku przestrze ulega
138

<skurczeniu>. Moliwo szybkiego pokonywania znacznych odlegoci ma wpyw na inne aspekty funkcjonowania wspczesnego czowieka, w tym upowszechnienie stylu ycia okrelanego przez autora jako fast food, fast sex, fast car (Melosik, 1999b, 2005, 2010). Fast food to kuchenka mikrofalowa, rozpuszczalna kawa, gorcy kubek, McDonalds i Coca-Cola (jako natychmiastowa forma skondensowanej przyjemnoci). Fast car to symbol kurczenia si czasu i przestrzeni (dziki Concorde natychmiast jest si w Nowym Jorku) (Melosik, 2001, s.16). Fast sex to natychmiastowa satysfakcja seksualna, ktrej egzemplifikacj jest Viagra. Mimo, e Viagra nie dotyczy populacji osb modych, to doskonale wpisuje si w zjawisko oddzielania cielesnej i duchowej sfery kontaktw seksualnych, w proces kolekcjonowania dowiadcze

i obsesji modoci oraz seksu bez zobowiza i zaangaowania emocjonalnego (<instant sex>). Konsekwencj takiego funkcjonowania w sferze seksualnej moe by AIDS, co stanowi egzemplifikacj <natychmiastowej mierci> (Cylkowska-Nowak, Melosik, 1999a). Dziki rozwojowi technologii i komunikacji McLuhanowska <globalna wioska> znajduje w peni swoje urzeczywistnienie. Porozumiewanie si z innymi jest efektywniejsze i szybsze dziki nowoczesnej telefonii i sieciom komputerowym. Pojawiy si nowoczesne rodki gromadzenia, przetwarzania i zarzdzania informacj, a take nowe narzdzia komunikowania, wrd ktrych prym wiedzie Internet. W konsekwencji rozwin si nowy typ spoeczestwa, w ktrym dominujc pozycj zajmuj wiedza i panowanie nad informacj dziki innowacyjnym rodkom komunikowania i przetwarzania informacji (Niezgoda, 2003, s.113). W przemiany te w sposb szczeglny uwikane jest pokolenie modych dorosych, jako e w kulturze prefiguratywnej (zgodnie z teori Mead) to ono ma kompetencje niedostpne dla starszego pokolenia.
139

Obok niewtpliwych korzyci, jakie daje wspczenie postp technologii informatycznych, pojawiaj si zupenie nowe obszary zagroe. Najlepszym przykadem jest chociaby kradzie danych, uzalenienie od Internetu, cyberseks. Na to nakada si narastanie trudnoci spoecznych, ekonomicznych, zagroenie dla tosamoci i wsplnot narodowych, a take dla ludzkiej pracy (Niezgoda, 2003). Szczeglne niebezpieczestwa zwizane z rozwojem nowych technologii komunikacyjno-informacyjnych, w tym Internetu zwizane s z popularnoci przekazw medialnych. W natoku masowej perswazji, w wiecie rzdzonym przez czwart wadz nie sposb ignorowa przekazw docierajcych do modziey, zwaszcza analizujc kierunki wpywu mediw na role pciowe, a przez to i na zachowania seksualne (Gola, 2008, s.61). Mass media maj niewtpliwie due znaczenie dla rozwoju psychoseksualnego modego pokolenia, szczeglnie jeli wemie si pod uwag czas spdzany przez jego przedstawicieli przed telewizorem lub komputerem. Modzi ludzie stanowi gwn grup konsumentw przekazw medialnych, rozrywkowych, pornograficznych (Kuortti, 2008). Melosik podkrela znaczc rol kultury popularnej w konstruowaniu tosamoci modziey, co wie si tym samym ze spadkiem znaczenia innych rde socjalizacji (Melosik, 2001). Jak konstatuje autor - ( ) w przypadku wspczesnego nastolatka gwnym komponentem posiadanego przez niego kapitau kulturowego nie jest dostp do kultury wysokiej, lecz do kultury popularnej, ktra zastpuje te szko w jej roli <gwnego pasa transmisyjnego> wartoci. To wanie kultura popularna tworzy naturalny zdroworozsdkowy wiat modziey (Melosik, 2001, s. 21). Szczeglnie silny wpyw wywiera telewizja, poprzez oddziaywanie bezporednie, porednie lub skierowane do podwiadomoci, w ktrych aktywowanie potrzeby seksualnej suy celom komercyjnym i marketingowym (Ruffiot, 1992;
140

Pelge, Picod, 2006). W mediach pojawiaj si liczne komunikaty, nie zawsze merytorycznie poprawne, czasem wyolbrzymione i pozostajce w sprzecznoci z przekazami z innych rde. Pod wpywem reklamy odwoujcej si do silnych emocji, niezaspokojonych potrzeb i tematw tabu, seks jawi si jako produkt: zautonomizowany, oderwany od uczu i relacji (Ruffiot, 1992, por. Melosik, 2010). Komunikaty medialne, odnoszce si czsto do sfery seksualnej, ksztatuj wyolbrzymione, stereotypowe i nieadekwatne do rzeczywistoci wzorce kobiecoci i mskoci (Desperak, 2006, Kowalczyk, Zierkiewicz, 2002; Mandal, 2004; Melosik, 1999, 2010). Niebezpieczestwo dla rozwoju psychoseksualnego moe wynika rwnie std, e poprzez rodki masowego przekazu modzi ludzie bezkrytycznie przyjmuj wzory zachowa przekazywane bezporednio (filmy, reklamy, teatr), jak i w formach symbolicznych (baniach, filmach animowanych). Jak podkrela Baudrillard - podstawow kategori spoeczestwa konsumpcji jest przyjemno. Wspczesny czowiek-konsument ma wic poszukiwa i urzeczywistnia przyjemnoci, by szczliwy, uczestniczcy, euforyczny, dynamiczny, uwodzcy i uwodzony (Baudrillard, 1988, za: Melosik, 1999, s. 219). yjemy w epoce, gdzie obowizuj <szybko>, <jednorazowo> i <brak zobowiza> rwnie i w sferach, ktre dotd stanowiy enklawy tradycyjnych wartoci (Cylkowska-Nowak, Melosik, 1999b, s. 265). Wspczesny wiat przesycony licznymi ofertami stylw ycia i wartoci charakteryzuje si jednoczenie ich pytkoci, niedostpnoci, nietrwaoci. W obliczu wieloci i rnorodnoci przekazw, a tym samym ich ambiwalencji, tworzenie jasnego systemu wartoci i wierno mu s utrudnione. Inflacja znacze w <kulturze instant> i zagubienie jednoznacznych ukadw odniesienia sprawia, i trudno jest znale odpowied na podstawowe pytania egzystencjalne (Melosik, 2001, s. 33). Dotyczy to
141

w sposb szczeglny nastolatkw i modych dorosych. Pokolenie to cechuje odejcie od wielkich idei w stron kultu codziennoci, ktry przejawia si w koncentracji na wydarzeniach ycia codziennego bez pogbionej refleksji nad pytaniami egzystencjalnymi, hierarchi celw i wartoci (Melosik, 2001). W zwizku w potrzeb afiliacji oraz deniem do zbudowania stabilnej tosamoci w okresie wczesnej dorosoci moe doj do przyjcia propozycji fundamentalistycznej (religia, rasa, subkultura) i przyjcia tosamoci <typu brzytwa> (podstaw

konstruowania tosamoci staje si wwczas rnicujcy od innych - nie pasujcych - element) (Melosik, 2001, 1996). Drug reakcj na potrzeb tworzenia tosamoci moe by w dzisiejszych czasach ucieczka w ciao. Jak zaznacza Melosik- w sytuacji, gdy czowiek nie jest w stanie panowa nad swoim rodowiskiem zewntrznym, a w wiecie panuje chaos znacze, <wycofanie si w ciao> stanowi jedn z moliwych racjonalnych odpowiedzi (Melosik, 2001, s.34, por. Melosik, 1999). Std liczne zagroenia wynikajce z nadmiernej koncentracji na ciele od zaburze odywiania, poprzez anoreksj, zabiegi chirurgii plastycznej a do obsesji zdrowia kryjcej si w ideologii healthismu. 2.4. CHARAKTERYSTYKA MODZIEY STUDIUJCEJ W POLSCE I WE FRANCJI Studenci s grup cile wyodrbnion spord populacji

modziey. Gwnym nurtem aktywnoci yciowej studentw jest nauka. Normy grupowe obowizujce na uczelni wyznaczaj specyficzne wzory zachowa. Znaczna rola grup rwieniczych i wsplnota zajmowanego w spoeczestwie miejsca dookrelaj grup modziey studenckiej jako odrbnej grupy spoecznej (Trubiowicz, 2006, s.33). Studenci w Polsce, w zwizku z intensywnym rozwojem szkolnictwa wyszego po 1989 roku, stanowi niezwykle liczn i zrnicowan grup. Wskanik
142

skolaryzacji brutto (na poziomie szkolnictwa wyszego) wynosi w Polsce 51% i jest jednym z najwyszych w Europie (we Francji wynosi on 56% (GUS, 2010). W roku akademickim 2008/09 w Polsce istniao 456 uczelni (publicznych i niepublicznych), w ktrych ksztacio si 1 927 800 studentw. We Francji w 2008/2009 szkolnictwo wysze obejmowao 2 258 000 studentw (w 2010 roku liczba ta wyniosa we Francji 2 213 000 studentw(http://eacea.ec.europa.eu/education/eurydice/ z dnia 4.12.2010). Analiza porwnawcza populacji studentw polskich i francuskich wydaje si ciekawa ze wzgldu na polityczno-gospodarcze i spoecznokulturowe to ich funkcjonowania. Z jednej strony, studenci w Polsce mog by analizowani z perspektywy przemian, jakie dokonay si w Polsce w cigu ostatnich 20 lat. W zwizku z transformacj politycznoustrojow i nastpujcymi po niej przemianami kulturowymi i technologicznymi, pojawiy si zmiany w obszarze spoecznym. Wizay si one ze wzrostem tendencji indywidualistycznych i autonomicznych kosztem spadku popularnoci wpywu rodziny i religii katolickiej, co wpyno rwnie na populacj studentw (Wrblewska, 2007). Z drugiej strony studenci polscy, jak rwnie francuscy, charakteryzowani mog by rwnie przez pryzmat czonkowstwa w Unii Europejskiej, co otwiera przed nimi szerokie moliwoci podrowania, pracowania i studiowania poza granicami kraju, a tym samym ujednolica ich dowiadczenia. Z perspektywy bada nad zachowaniami seksualnymi i postawami wobec zdrowia seksualnego szczeglnie ciekawa wydaje si analiza aspektw zwizanych z funkcjonowaniem studentw w zwizkach. Liczne koncepcje z zakresu psychologii rozwojowej wskazuj na du rol zwizkw tworzonych zarwno w okresie adolescencji, jak i wczesnej dorosoci. Na okres modoci przypadaj zwykle dwie lub
143

trzy pierwsze fazy tworzenia dugotrwaego zwizku spord tych wyrnionych przez Levingera: zauwaanie si nawzajem i powstanie gotowoci do nawizania znajomoci, rozpoczcie znajomoci i nawizanie bezporednich kontaktw, pogbianie wzajemnego zaangaowania, pojawienie si kryzysw grocych rozpadem tendencje od staj si silniejsze ni tendencje ku, rozpad ukadu wskutek rezygnacji lub mierci jednego z partnerw (Levinger, za: Kielar-Turska, 1999, s.318). Na funkcjonowanie w zwizku wpyw ma fakt wsplnego

zamieszkania. Z bada Wrblewskiej wynika, e polscy studenci stosunkowo rzadko decyduj si na mieszkanie ze swoim partnerem (3% mczyzn i 5% kobiet), a statystyki s w tym obszarze porwnywalne do studentw z Bugarii i Rumunii (Wrblewska, 2007). Z drugiej strony kohabitacja jako forma poprzedzajca maestwo staje si w tej grupie coraz bardziej popularna. Prawie 70% osb badanych planuje maestwo z wczeniejszym wsplnym zamieszkaniem, za maestwem bez kohabitacji zdecydowanie opowiada si tylko 14% osb objtych badaniem (Wrblewska, 2006). We Francji a 15,3% studentw yje w zwizkach kohabitacyjnych, w porwnaniu z niecaymi 6% pozostajcymi w zwizkach zalegalizowanych (maestwo, PACS) (http://ove-national.education.fr.enquete/2006 ). Na okres wczesnej dorosoci przypada faza prokreacji, co wymaga doskonalenia si w wypenianiu rl maeskich i rodzicielskich. Mona mwi o rnych modelach aktywnoci modych rodzicw
144

w poszczeglnych fazach ycia, jednak urodzenie pierwszego dziecka

zawsze wpywa znaczco na zakres ich aktywnoci, jak rwnie na rekonstrukcj wspczesnych ich dotychczasowego dorosych systemu na rynku wartoci. pracy, Specyfika przemiany modych

obyczajowoci, a take dostpno nowych rodkw antykoncepcyjnych to tylko cz przyczyn obniajcych wskaniki dzietnoci w tej grupie. Na i skutek szerszych przemian (trudnoci w sferze socjalnej polityki ekonomicznej, przemiany obyczajowe, nieskuteczno

prorodzinnej i likwidacja wielu form wsparcia w porwnaniu do lat poprzednich) od lat 90-tych w Polsce obserwowalny jest spadek wskanika dzietnoci (do 1,34 w 2000 roku), co dotyczy szczeglnie kobiet w przedziale wiekowym 20-24 i 25-29 lat (Grant i inni, 2004). W konsekwencji powoduje to przesunicie najwyszej podnoci kobiet z grupy wieku 20-24 lata do grupy 25-29 lat, a take znaczcy wzrost podnoci w grupie wieku 30-34 lata (realizacja odoonych urodze). W Polsce zauwaalne jest take podwyszenie redniego wieku rodzenia dziecka, ktry w 2008r. wynis ponad 28 lat (wobec niespena 26 lat na pocztku lat 90-tych (GUS, 2010) We Francji redni wiek urodzenia dziecka wynosi 29,4 lata (Grant i inni, 2004). Przesunicie granicy wiekowej, w ktrej podejmowana jest decyzja o prokreacji, wie si nie tylko z przemianami obyczajowoci. Obserwowane zmiany to efekt wyboru, jakiego dokonuj ludzie modzi decydujc si najpierw na osignicie powikszanie okrelonego (GUS, poziomu s.5). wyksztacenia Dla oraz stabilizacji ma

ekonomicznej, a dopiero potem na zaoenie rodziny oraz jej 2010, porwnania, Francja stosunkowo wysoki wskanik dzietnoci w odniesieniu do Polski, ale te innych krajw Europy. W 2001 roku wskanik 1,9 plasowa Francj na drugim miejscu pod wzgldem dzietnoci zaraz za Irlandi. Warto zaznaczy, e wrd studentw we Francji 4,6 % ma minimum jedno dziecko (Orr, Schnitzer, Frackmann, 2008). Wie si to gwnie
145

z wysokimi wskanikami urodze wrd imigrantw i skuteczn polityk rodzinn (charakterystyczna jest tu m.in. koncentracja na trzecim dziecku i denie do zrwnowaenia macierzystwa z zatrudnieniem) (Grant i inni, 2004). Wyej wymienione wskaniki charakteryzujce populacj studentw, czy mona z danymi na temat przeduonego zamieszkania modych dorosych z rodzicami. Kohabitacja z rodzicami moe wiza si ze zwikszon podatnoci na zaburzenia relacji i emocji, z drugiej strony z wiksz satysfakcj i poczuciem bezpieczestwa

(emocjonalnego,finansowego) (Guerrero, 2001). Decyzja o opuszczeniu domu rodzinnego, tak istotna w okresie wczesnej dorosoci, ma swoje implikacje w sferze edukacyjnej, zawodowo-finansowej, a take w aspekcie przyszego zwizku i rodziny. Badania wskazuj, e studenci s w nieznacznym stopniu uniezalenieni od swoich rodzicw w zakresie miejsca zamieszkania i rda utrzymania. Ponad 60% studentw francuskich (63,8% studentek i 65,8% studentw) uwaa dom rodzicw za z wasny rodzicami dom, (Orr, a 43% z nich wci Faure, mieszka 2004).

Schnitzer,

Frackmann,

2008;

W Polsce redni wiek opuszczenia domu rodzinnego wynosi 25,3 dla mczyzn i 21,3 dla kobiet. Wskanik ten jest jednym z najwyszych w Europie (wysze s jedynie w Hiszpanii i we Woszech). Wynika to w duej mierze z czynnikw ekonomicznych: wci wysoka stopa bezrobocia w tej grupie wiekowej, wysokie koszty ycia i ceny nieruchomoci (Wrblewska, 2007). Wsparcie finansowe rodzicw, szczeglnie w pocztkowym okresie studiowania, jest czsto podstawowym rdem utrzymania studentw. W odniesieniu do caego okresu studiw prac w niepenym wymiarze czasu (petit boulot) podejmuje 41% studentw i 53 % studentek
146

francuskich (Faure, 2004). Jedynie dla 9-17% jest to aktywno zawodowa zwizana z kierunkiem studiw (Vourch, Zilloniz, 2008). Prac w penym wymiarze czasowym ze studiami czy 11% studentw francuskich. Najczciej jest to jednak praca nieodpowiadajca

kwalifikacjom i bardzo nisko patna (Val de Velde, 2007). Oglnie, stopa bezrobocia w grupie wiekowej 15-24 wynosi we Francji 18,7 %, w Polsce natomiast 21,7 % (GUS, 2010), Chocia studenci, z oczywistych przyczyn, znajduj si na dole hierarchii dochodw osobistych, to wysze wyksztacenie w Polsce zapewnia wzrost dochodu o 2,4 razy w porwnaniu z dochodem osb legitymujcych si wyksztaceniem podstawowym (Czapiski, Panek, 2009). Stopa zwrotu z inwestowania w wyksztacenie na poziomie wyszym jest bardzo dua, przy czym wzrost nastpuje wraz ze wzrostem poziomu podjtych studiw. Transformacja gospodarczo-ustrojowa i nastpujce w lad po niej przemiany na rynku pracy sprawiy, e wyksztacenie w Polsce jest traktowane jako inwestycja majca zapewni lepsz pozycj zawodow i ekonomiczn. Ocena wpywu wyksztacenia na ycie zawodowe wskazuje na wysoki poziom wykorzystania zasobw wiedzy na polskim rynku pracy. W porwnaniu z 1994 rokiem mona zaobserwowa wzrost odsetka osb deklarujcych duy wpyw wyksztacenia na ich karier zawodow (z 40% do 49%), co wiadczy o wykorzystaniu potencjau wynikajcego z wiedzy (Kowalczuk, 2009). Rwnie we Francji dyplom uniwersytecki wci jest traktowany jako znaczcy (nie zawsze wystarczajcy) instrument selekcji i budowania tosamoci, cho jego wpyw na wysoko wynagrodzenia w ostatnim czasie zmala (Val de Velde, 2007). Poza aktywnoci zawodow, czas wolny od zaj moe by zagospodarowany na szereg innych sposobw. Charakter spdzania wolnego czasu przez studentw moe by istotny z punktu widzenia analizy ich holistycznie pojmowanego zdrowia, z naciskiem na zdrowie
147

spoeczne, psychiczne i seksualne. Okres modoci zwizany jest z krystalizacj systemu wartoci i wzorw zachowa skadajcych si na styl ycia. Styl ycia studentw, uwarunkowany w duej mierze czynnikami spoeczno-ekonomicznymi, rodowiskowymi

i wychowawczymi, niejednokrotnie zostaje utrwalony. Ma on zatem istotny wpyw na stan zdrowia i ryzyko rozwoju chorb (gwnie tak zwanych cywilizacyjnych) w pniejszych fazach ycia. W Polsce wrd aktywnoci podejmowanych w czasie wolnym przez studentw pojawia si: korzystanie z komputera (20% wskaza), spotkania

z chopakiem/dziewczyn (24%), spotkania z przyjacimi (41%), czytanie ksiek (23%), chodzenie do kina (7%) ogldanie telewizji i filmw na DVD (28%), chodzenie do pubu (12%), spacer (6%), uprawianie telewizj sportu kadego (15%) (lub
(http://studentnews.pl/serwis/z

dnia

22.03.2010). Z analiz francuskich wynika, e 72% studentw oglda prawie z kadego) dnia dnia (http://oveW grupie national.education.fr.enquete/2006 05.12.2010).

badanych studentw w Polsce jedynie 9,5% nie oglda telewizji codziennie. Telewizja pozostaje wci najbardziej popularnym sposobem spdzania wolnego czasu dla 33,5% studentw. W dalszej kolejnoci wrd sposobw na zagospodarowanie czasu wolnego plasuje si czytanie ksiek i czasopism (32% studentek i 24% studentw) oraz spacery i spotkania towarzyskie (20% studentek i 11% studentw) (Jopkiewicz, 2006). W ostatnich 30 dniach poprzedzajcych badanie a 65% studentw francuskich byo w kinie, a 32% w dyskotece. Wyjcie na wystaw do muzeum i wieczorek studencki byo dowiadczeniem 29% badanych studentw we Francji (Vourch, Zilloniz, 2007). Analiza aktywnoci fizycznej francuskich studentw wskazuje, e wikszo z nich (69,6%) uprawia minimum jedn dyscyplin sportu, z czego 54,2 % decyduje si na zajcia poza ofert zawart w programie
148

studiw (Aucouturier i inni, 1999). Wrd badanych studentw w Polsce kilka razy w tygodniu sport uprawia jedynie 30 % respondentw, w ogle sportu nie uprawia a 10% spord badanych (Zmarzowski, Jaowiecki, 2008). Jopkiewicz podkrela, e jedynie 30% studentek i 41% studentw uprawia sport 2-3 razy w tygodniu, a zalecane minimum 4 razy w tygodniu charakteryzuje jedynie 5% badanych studentek i 16% studentw (Jopkiewicz, 2006). Wyniki te mona zestawi z zaleceniami Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego, ktre za najbardziej wskazane uznao wysiki fizyczne wykonywane 4-5 razy w tygodniu przez 30-40 minut z umiarkowan intensywnoci (ttno 60-70% maksymalnej czstoci skurczw serca) (Jegier, 2005, za: Woynarowska, 2008). To zestawienie dowodzi zbyt niskiej aktywnoci fizycznej studentw, co zreszt jest przez nich w duej mierze uwiadamiane. Badana przez Melosika modzie studencka podkrela, e stanowi grup wiekow, ktr charakteryzuje zbyt maa aktywno ruchowa, brak zainteresowania codzienn gimnastyk i dbaoci o sprawno fizyczn. Z drugiej strony widoczna jest w tym obszarze presja kulturowa zwizana z ideaem szczupego, atrakcyjnego ciaa, ale rwnie z chci uprawiania sportu, co traktowane jest jako wykadnik wyszego statusu materialnego (Cylkowska-Nowak, Melosik, 1999b). Jak wynika z powyszych statystyk, czas wolny moe by spoytkowany z mniejsz (w przypadku aktywnoci sedenteryjnej, np. ogldanie telewizji) lub wiksz (w przypadku aktywnoci fizycznej) korzyci dla zdrowia. W czasie wolnym mog pojawi si zatem zachowania antyzdrowotne, czyli takie ktre stwarzaj bezporednie lub porednie ryzyko utraty zdrowia. W grupie studentw zachowania antyzdrowotne pojawiaj si szczeglnie czsto, co moe wynika z oddalenia od domu rodzinnego, normatywnego wpywu grupy rwieniczej, stresu zwizanego z okresem studiowania. Do tego typu
149

zachowa zalicza si nadmierne spoycie alkoholu i innych substancji psychoaktywnych oraz nieprawidowe nawyki ywieniowe. Jak wynika z analiz francuskich a 33% studentw deklaruje spoywanie alkoholu minimum raz w tygodniu, co rnicuje si w sposb wyrany w zalenoci od pci (41% studentw pci mskiej i 26% studentw pci eskiej). Do bycia pijanym w cigu ostatnich 12 miesicy przyznaje si 35,1% populacji Francuzw w wieku 20-25 lat (Beck, Guilbert, Gautier, 2006). Do codziennego spoycia alkoholu przyznaje si 5% studentw i 2% studentek francuskich. Wrd badanych przez Wojciechowsk studentw z Polski w stanie upojenia alkoholowego byo dotychczas ponad 70% populacji. W cigu ostatnich miesicy upio si 48,8% badanych, a w cigu ostatnich 30 dni 17% studentw (Wojciechowska, 2001). Rwnie palenie papierosw jest w tej grupie rozpowszechnione. A 23% studentw francuskich deklaruje codzienne palenie papierosw (Gruel, Vourch, Zilloniz, 2007). Z kolei 30% studentw polskich wskazuje na codzienne palenie 40 (i powyej) papierosw. Nigdy nie palio papierosw 32% badanych studentw w Polsce (Wojciechowska, 2001). Fakt eksperymentowania z konopiami indyjskimi podkrela ponad 49% Francuzw w wieku 20-24 lat (Beck, Guilbert, Gautier, 2006). Wskanik uywania konopi indyjskich wrd Francuzw w grupie wiekowej 15-34 naley do jednych z najwyszych w Europie (16-22%). W Polsce odsetek ten jest mniejszy (w przedziale 1-6% (Beck, Guilbert, Gautier,2006). Z kolei w Polsce wyszy jest odsetek modych osb zaywajcych amfetamin (1,6% w porwnaniu do 0,2% we Francji (Beck, Guilbert, Gautier, 2006). Z perspektywy analizy zachowa studenckich niezwykle ciekawe wydaje si pytanie o zachowania seksualne i postawy studentw wobec zdrowia seksualnego, co jest przedmiotem niniejszej dysertacji.
150

Rozdzia 3. Metodologiczne podstawy bada wasnych 3.1. CELE I PROBLEMY BADA WASNYCH Jednym z celw niniejszej pracy jest opisanie aktywnoci seksualnej studentw w Polsce i we Francji. Przedmiotem pracy jest rwnie opisanie postaw studentw w Polsce i we Francji wobec zdrowia seksualnego. Oprcz tego praca realizuje cele diagnostyczne i wyjaniajce dotyczce uwarunkowa aktywnoci seksualnej populacji studentw w Polsce i we Francji. W oparciu o przedstawione powyej zaoenia teoretyczne sformuowano nastpujce pytania badawcze: PYTANIA O STAN ZMIENNYCH 1. Jaki jest rozkad zmiennej aktywno seksualna studentw w Polsce i we Francji w zakresie: ryzyka podejmowanej aktywnoci seksualnej satysfakcji z podejmowanej aktywnoci seksualnej wypeniania kryteriw zdrowia seksualnego zwizanych z relacj z partnerem podczas aktywnoci seksualnej? 2. Jakie s postawy studentw w Polsce i we Francji wobec zdrowia seksualnego w zakresie: komponentu poznawczego komponentu emocjonalnego komponentu behawioralnego? PYTANIA O ZALENOCI MIDZY ZMIENNYMI 1. W jakim stopniu postawy studentw w Polsce i we Francji wobec zdrowia seksualnego oraz ich wiek, wiek inicjacji i liczba partnerw

151

seksualnych wyjaniaj zmienno podejmowanej przez nich aktywnoci seksualnej w zakresie: ryzyka aktywnoci seksualnej satysfakcji z aktywnoci seksualnej wypeniania kryteriw zdrowia seksualnego zwizanych z relacj z partnerem podczas aktywnoci seksualnej? 2. Czy miary wspzmiennoci aktywnoci seksualnej i postaw wobec zdrowia seksualnego, wieku, wieku inicjacji seksualnej oraz liczby partnerw seksualnych rni si w zalenoci od kraju pochodzenia? W zwizku z przyjtymi zmienne zaoeniami gwne i oraz odniesieniami opisane

teoretycznymi

przyjto

szczegowe

w podrozdziale 3.2. 3.2. ZMIENNE I ICH KATEGORIE, DEFINICJE I WSKANIKI 1. Zmienna zalena: aktywno seksualna Zmienn zalen w przeprowadzonych badaniach jest aktywno seksualna analizowana w odniesieniu do studentw we Francji i w Polsce. W niniejszej pracy aktywno seksualna jest rozumiana jako czynnoci i dziaania ukierunkowane na osignicie satysfakcji seksualnej lub do niej porednio zmierzajce oraz dziaania speniajce potrzeb seksualn lub redukujce napicie seksualne (Imieliski, 1985, s.11). Na aktywno seksualn skadaj si: aktywno o charakterze behawioralnym, czyli akty regulacji

stosunkw z otoczeniem, ktrych celem jest uzyskanie satysfakcji seksualnej lub redukcja napicia, aktywno psychiczna o charakterze seksualnym, czyli taka, ktra jest zaangaowana w zaspokojenie potrzeby seksualnej i redukcj napicia.
152

Na aktywno seksualn o charakterze psychicznym skadaj si fantazje seksualne i marzenia senne (Imieliski, 1985, s.175). W pracy skoncentrowano si na aktywnoci o charakterze behawioralnym, aktywno seksualna psychiczna nie bya przedmiotem analizy. Okrelenia zachowania seksualne oraz aktywno seksualna traktowane s w rozprawie tosamo i stosowane zamiennie. W pracy zachowania seksualne odniesione s do pojcia zdrowia seksualnego. Zdrowie seksualne zgodnie z definicj WHO polega na: prawidowym rozwoju seksualnym, wolnoci od chorb

i niepenosprawnoci w sferze seksualnej, zdolnoci do zdobywania bezpiecznych dowiadcze seksualnych, zdolnoci seksualnych, wolnoci od wszelkich form przemocy seksualnej i innych krzywdzcych praktyk zwizanych z seksualnoci, zdolnoci do nawizania rwnych relacji partnerskich, zdolnoci do nawizania odpowiedzialnych relacji partnerskich (WHO, 2001; Carr, 2004). Kryterium zdrowia seksualnego zdrowy rozwj seksualny, wolno od chorb i niepenosprawnoci w sferze seksualnej jest szerokie, wielopoziomowe i trudne do operacjonalizacji. Nie jest uwzgldniane w analizie zmiennej aktywno seksualna gdy dotyczy biografii seksualnej (por. Jankowiak, 2005), natomiast analizowana w pracy aktywno seksualna dotyczy okresu 12 miesicy poprzedzajcych badanie. W zwizku z takim kierunkiem analiz wyrniono nastpujce zmienne szczegowe zmiennej aktywno seksualna (por. tabela nr 6):
153

do

zdobywania

satysfakcjonujcych

dowiadcze

l.p. 1.1.

zmienne szczegowe zmiennej aktywno seksualna

kryteria zdrowia seksualnego wg WHO

ryzyko aktywnoci seksualnej

zdolno do zdobywania bezpiecznych dowiadcze seksualnych

1.2.

satysfakcja z aktywnoci seksualnej

zdolno do zdobywania satysfakcjonujcych dowiadcze seksualnych

1.3.

wypenianie kryteriw zdrowia seksualnego zwizanych z relacj z partnerem podczas aktywnoci seksualnej

- wolno od wszelkich form przemocy seksualnej i innych krzywdzcych praktyk zwizanych z seksualnoci, - zdolno do nawizania rwnych relacji partnerskich - zdolno do nawizania odpowiedzialnych relacji partnerskich

Tabela 6. Operacjonalizacja zmiennej zalenej (rdo: opracowanie wasne)

1.1. Ryzyko aktywnoci seksualnej Aktywno seksualn analizowan z punktu widzenia poziomu ryzyka podzielono zgodnie z przyjt w pracy klasyfikacj ze wzgldu na partnera aktywnoci seksualnej. Zachowania seksualne w odniesieniu do kryterium partner aktywnoci seksualnej podzielone zostay na: zachowania seksualne spoeczne czyli takie, ktre angauj partnera seksualnego, zachowania seksualne autoseksualne, ktre nie angauj partnera seksualnego (Gapik, 1990).

154

1.1.a. ryzyko aktywnoci autoseksualnej zmienna definiowana jako poziom ryzyka aktywnoci autoseksualnej ze wzgldu na doznania blowe w trakcie masturbacji, zagroenie jakie stanowi ona dla zdrowia/ycia jednostki oraz przebieg utrudniajcy wkomponowanie jej w aktywno seksualn z partnerem (por. Beisert, 2006a, 2006; Imieliski, 1985). 1.1.b. ryzyko aktywnoci seksualnej spoecznej zmienna

definiowana jako poziom ryzyka aktywnoci seksualnej spoecznej ze wzgldu na zagroenie HIV/AIDS oraz innymi chorobami (infekcjami) przenoszonymi drog pciow (STD/STI) (por. Izdebski, Walendzik, 2000; Sokoluk, 2003). W zalenoci od formy podejmowanych zachowa seksualnych ryzyko zakaenia wirusem HIV oraz innymi chorobami przenoszonymi drog pciow zmienia si w sposb znaczcy. W szacowaniu ryzyka STD/ STI istotna jest czstotliwo form aktywnoci seksualnej, co okrela tzw. mapa zachowa seksualnych (Konieczny-Sokoluk, 2005). Ryzyko zakaenia wirusem HIV oraz innymi chorobami przenoszonymi drog pciow zmienia si take ze wzgldu na czstotliwo stosowania prezerwatyw podczas rnych form zachowa seksualnych. W literaturze przedmiotu za jedn z najbardziej ryzykownych form aktywnoci seksualnej uznane jest wspycie bez prezerwatywy, a odpowied na pytanie o stosowanie prezerwatyw w trakcie stosunkw seksualnych jest wskanikiem zachowa ryzykownych w odniesieniu do chorb (infekcji) przenoszonych drog pciow. Jest to wskanik uywany bardzo czsto w analizach zdrowia reprodukcyjnego (por. Izdebski, 2007; Coleman, Testa, 2008; Bozon, 2009). Poziom ryzyka aktywnoci seksualnej jest w pracy oceniany poprzez analiz czstotliwoci ryzykownych z punktu widzenia STD/STI form zachowa seksualnych (seks genitalny, analny) oraz ocen
155

czstotliwoci procedury

stosowania zastosowanej

prezerwatyw. w

Kafeteria

odpowiedzi Skali

przedziay czasowe zostay przeksztacone na liczby analogicznie do przypadku Likerta.

W czci pyta dokonano odwrotnego kodowania odpowiedzi. Wskanik to uredniona ilo punktw z odpowiedzi osb badanych na pytania dotyczce tego aspektu aktywnoci seksualnej. Przedzia metryczny wyniku wynosi 0,69 - 5. Jest to zmienna ilociowa, wielowartociowa, dyskretna. Im wysz ilo punktw uzyskali badani,

w tym wikszym stopniu wystpuj u nich ryzykowne zachowania seksualne. W celu opisu badanej prby w zakresie ryzykownych zachowa seksualnych, na podstawie mediany, zostay ustalone przedziay zmiennej ryzyko aktywnoci seksualnej, ktra moe przyjmowa nastpujce wartoci: niskie aktywnoci wysokie.

Wskanikiem zmiennej s odpowiedzi na pytania dotyczce seksualnej ryzykownej (autoseksualnej i seksualnej

spoecznej) zaznaczane przez respondentw w kwestionariuszu do badania aktywnoci seksualnej.

1.2. satysfakcja z aktywnoci seksualnej - zmienna definiowana jako subiektywna ocena satysfakcji z zachowa autoseksualnych i zachowa seksualnych spoecznych (por. Jankowiak, 2008). Wskanik to uredniona ilo punktw z pyta odnoszcych si do satysfakcji z aktywnoci seksualnej autoseksualnej i spoecznej. Przedzia

metryczny wyniku wynosi od 0 do 4. Im wysz ilo punktw uzyskali badani, tym wiksz deklaruj satysfakcj z aktywnoci seksualnej. Jest to zmienna ilociowa, wielowartociowa, dyskretna.
156

Dodatkowo w celu opisu badanej prby na podstawie mediany zostay ustalone przedziay zmiennej satysfakcja z aktywnoci seksualnej, ktra moe przyjmowa nastpujce wartoci: niska wysoka. Wskanikiem zmiennej s odpowiedzi na pytania o subiektywn ocen satysfakcji z aktywnoci seksualnej (masturbacji oraz aktywnoci seksualnej spoecznej) zaznaczane na skali szacunkowej

w kwestionariuszu do badania aktywnoci seksualnej. 1.3. Wypenianie kryteriw zdrowia seksualnego zwizanych

z relacj z partnerem podczas aktywnoci seksualnej - zmienna definiowana jako poziom wypeniania kryteriw zdrowia seksualnego: wolno od wszelkich form przemocy seksualnej (przymus, naduycia, wykorzystanie stosunku zalenoci), zdolno do nawizania rwnych relacji partnerskich, zdolno do nawizania odpowiedzialnych relacji partnerskich (WHO, 2001, s.7; Sadovsky, Nusbaum, 2006). Oceny wyraane na Skali Likerta przeksztacane s na wartoci liczbowe w zalenoci od stopnia zgodnoci zachowa z kryteriami zdrowia seksualnego. Wskanikiem s urednione odpowiedzi osoby badanej na pytania dotyczce tego aspektu zdrowia seksualnego. Przedzia metryczny moliwego wyniku to 1 - 6. Jest to zmienna ilociowa, wielowartociowa, dyskretna. Im wysz ilo punktw uzyskay osoby badane, w tym wikszym stopniu wypeniaj kryteria zdrowia seksualnego z relacj z partnerem podczas aktywnoci seksualnej. Dodatkowo w celu opisu badanej prby na podstawie mediany zostay ustalone przedziay wskazujce na poziom wypeniania kryteriw
157

zdrowia seksualnego zwizanych z relacj z partnerem podczas aktywnoci seksualnej: niski wysoki.

Wskanikiem zmiennej s odpowiedzi na pozycje w kwestionariuszu do badania aktywnoci seksualnej.

2. Zmienna niezalena: postawa wobec zdrowia seksualnego Zmienn niezalen w niniejszych badaniach jest postawa wobec zdrowia seksualnego analizowana w populacji studentw polskich i francuskich. Postawa jest struktur latentn, a to co obserwujemy i mierzymy bezporednio jest aktem ustosunkowania si, ktry jest pewnym przejawem postawy. W niniejszej rozprawie postawy studentw s analizowane zgodnie z przyjtym w psychologii nurtem strukturalnym, ktrego przedstawiciele podkrelaj obecno komponentu

emocjonalnego, poznawczego i behawioralnego postaw (Mdrzycki, 1977; Mika, 1981; Nowak,1973, 2000; Pluta, 2000). Postawa jest tutaj rozumiana jako og wzgldnie trwaych dyspozycji do oceniania okrelonego przedmiotu oraz do wartociowania go. Tym wzgldnie trwaym dyspozycjom emocjonalno-oceniajcym towarzysz przekonania o naturze tego przedmiotu oraz okrelone dyspozycje do zachowania si wobec tego przedmiotu (Nowak,1973, 2000; Pluta, 2002). W niniejszej pracy przedmiotem postawy jest zdrowie seksualne. Postawa wobec zdrowia seksualnego bdzie rozumiana dalej jako wzgldnie trwaa organizacja komponentw poznawczych, emocjonalnych

i behawioralnych zwizanych ze zdrowiem seksualnym. W analizie postaw wobec zdrowia seksualnego zdecydowano si na obliczenie dwch rodzajw wynikw: wyniku dla postawy

analizowanej caociowo oraz wyniku wskazujcego na natenie

158

poszczeglnych komponentw postawy. Wynik caociowy wykorzystany jako predyktor w analizie regresji wielokrotnej zosta obliczony przez urednienie wynikw trzech komponentw skadajcych si na postaw. Nastpnie odniesiono wynik do mediany, co pozwolio na wyodrbnienie dwch przedziaw wartoci zmiennej postawa wobec zdrowia seksualnego: pozytywna negatywna.

Dodatkowo, w oparciu o dokonan operacjonalizacj pojcia postawa wobec zdrowia seksualnego zostay wyodrbnione jej komponenty (stanowice w badaniu zmienne szczegowe) oraz ich wskaniki:

2.1. Komponent emocjonalny postawy wobec zdrowia seksualnego Komponent emocjonalny postawy oznacza dodatnie lub ujemne emocje lub bardziej chodne zintelektualizowane oceny wobec

przedmiotu postawy (Marody, 1976, s.134). W pracy komponent emocjonalny postawy rozumiany jest jako warto przypisywana zdrowiu przez respondentw. Jest to istotne o tyle, e oceny dokonywane s w ramach pewnego systemu wartoci (ukadu odniesienia), ktrego poznanie jest istotne dla analizy emocjonalnego komponentu postawy. Zdaniem Marody brak uwzgldniania miejsca, jaki zajmuje dany obiekt w hierarchii celw prowadzi do faszywych przewidywa (Marody, 1976). Odniesienie do hierarchii wartoci w analizie postaw znale mona midzy innymi w badaniach Czabaskiego, ktry bada postawy modziey wobec samobjstwa na podstawie wskanika miejsce jakie zajmuj w hierarchii wartoci modziey ycie ludzkie i zdrowie (Czabaski, 1997, s.38). Lista Wartoci Ososbistych zostaa rwnie wykorzystana przez Rutkowsk do badania komponentu emocjonalno-

159

motywacyjnego postaw zdrowotnych studentw pedagogiki (Rutkowska, 2008). Komponent emocjonalny postawy wobec zdrowia seksualnego to zmienna rozumiana jako ranga wartoci dobre zdrowie, sprawno fizyczna i psychiczna wybranej spord zbioru wartoci osobistych (por. Juczyski, 2008). Moliwy przedzia metryczny to 0 - 5, gdzie 0 oznacza brak wskazania, a wartoci 1 - 5 oznaczaj rangi przypisane zdrowiu. Tak rozumiana zmienna jest zmienn ilociow, wielowartociow, dyskretn. Dodatkowo, w celu opisu badanej prby na podstawie mediany zostay ustalone przedziay natenia poziomu zmiennej szczegowej, ktra moe przyjmowa nastpujce wartoci: niskie wysokie

Wskanikiem zmiennej s odpowiedzi na pozycje w kwestionariuszu do badania postaw wobec zdrowia seksualnego i wybranych zmiennych socjo-demograficznych. standaryzowanego Ta cz Lista kwestionariusza Wartoci Osobistych badajca (LWO) emocjonalny komponent postawy zostaa stworzona na podstawie narzdzia

autorstwa Juczyskiego (Juczyski, 2008). 2.2. Komponent behawioralny postawy wobec zdrowia seksualnego Komponent behawioralny zosta wyodrbniony jako element stuktury postawy w 1947 roku przez Smitha, ktry zdefiniowa go jako co co chcielibymy zrobi (jak zachowywa si) wobec przedmiotu postawy (Nowak, 1973, s.23). W skad komponentu behawioralnego postawy wchodz reakcje mimiczne, pantomimiczne, wokalne, werbalne oraz same dziaania lub tendencje (dyspozycje) do dziaania. Nowak termin tendencja rozumie jako gotowo do podejmowania czynnoci
160

w okrelonym kierunku, ktra zostaje zrealizowana, o ile nie zajd jakie wewntrzne lub zewntrzne przeszkody (Nowak, 1973, s.114). W pracy komponent behawioralny postawy wobec zdrowia seksualnego

definiowany jest jako pewien program dziaania (gotowo dziaania) w ramach zdrowia seksualnego. Program ten odnosi si do deklaracji na wysokim w poziomie Praw oglnoci. Przyjto, e okrela przez go poziom wiatowe deklarowanej gotowoci do realizacji praw seksualnych wyrnionych Deklaracji Seksualnych opracowanej

Towarzystwo Seksuologiczne w 2002 roku. W niniejszej rozprawie zwerbalizowanym deklaracjom wiadomie zosta nadany charakter bezwarunkowy, gdy przyjto, e komponent behawioralny stanowi dyspozycj do dziaania, powinno. Nie jest w zwizku z tym wysuwany aden wniosek o pewnoci deklarowanego zachowania, gdy ono jest przedmiotem osobnego badania. Komponent behawioralny uwzgldniono zatem, niezalenie od analizy konkretnych zachowa seksualnych. Decyzja o analizie komponentu behawioralnego postawy oraz zachowa wynikaa z przyjcia w pracy strukturalnej definicji postawy (Mdrzycki, 1977; Mika, 1981; Nowak,1973; Pluta, 2002), odwoania si do analiz wskazujcych na rozbieno midzy deklaracj a praktyk w zakresie zdrowia (w tym przypadku analiza dotyczy seksualnego aspektu zdrowia) (Szymaska, 2002; Gniazdowski, 1990; Doliska-Zygmunt, 1996, 2000), odwoania si do pojcia self (self-concept) (Higgins, 1987). Zmienna seksualnego komponent jest behawioralny poprzez postawy wobec na zdrowia pozycje analizowana odpowiedzi

kwestionariusza wskazujce na poziom deklarowanej gotowoci do realizacji poszczeglnych praw seksualnych. Oceny wyraane na piciostopniowej skali szacunkowej - Skali Likerta - przeksztacane s na wartoci liczbowe w zalenoci od stopnia zgodnoci deklaracji
161

z prawami seksualnymi. Wskanik to urednione odpowiedzi osb badanych na pytania dotyczce deklarowanych zachowa seksualnych. Przedzia metryczny wyniku wynosi 1 - 5. Tak rozumiana zmienna jest zmienn ilociow, wielowartociow, dyskretn. Dodatkowo, w celu opisu badanej prby w na podstawie mediany zostay ustalone przedziay natenia poziomu zmiennej szczegowej, ktra moe przyjmowa nastpujce wartoci: niskie wysokie

Wskanikiem zmiennej s odpowiedzi na pytania w kwestionariuszu do badania postaw wobec zdrowia seksualnego i wybranych zmiennych socjo-demograficznych.

2.3. Komponent poznawczy postawy wobec zdrowia seksualnego Komponent poznawczy postawy stanowi wiedza i przekonania jednostki o przedmiocie postawy (Marody,1976, s.151; Jeowski, 2007). W niniejszych badaniach uwaga zostaa zogniskowana na wiedzy rozumianej jako stopie poinformowania respondentw o faktach zwizanych ze zdrowiem seksualnym. W pracy przyjto, e komponent poznawczy postawy wobec zdrowia seksualnego okrela poziom wiedzy o kryteriach zdrowia seksualnego oraz o prawach zawartych w Deklaracji Praw Seksualnych oraz poziom wiedzy o sposobach zabezpieczenia przed HIV/AIDS (WHO, 2002; Lew-Starowicz Z., Lew-Starowicz M., 2003; Izdebski, 2005, 2006). Podobne kryterium oceny poziomu wiedzy na temat zdrowia seksualnego zastosowali Coleman i Testa w Sexual Health Knowledge Scale (Coleman, Testa, 2008). Skala ta zawiera 25 pyta w odniesieniu do moliwoci zajcia w ci, ryzyka zakaenia STD/STI w rnych formach aktywnoci seksualnej, sposobw transmisji HIV i metod prewencyjnych w tym obszarze.
162

Wskanikiem zmiennej komponent poznawczy postawy wobec zdrowia seksualnego jest rednia uzyskana z odpowiedzi na pytania o kryteria zdrowia seksualnego oraz o prawa seksualne i odpowiedzi na pytania o efektywne sposoby zabezpieczenia przed HIV/AIDS. Tak rozumiana dyskretn. Dodatkowo, w celu opisu badanej prby na podstawie mediany zostay ustalone przedziay natenia poziomu zmiennej szczegowej, ktra moe przyjmowa nastpujce wartoci: niskie wysokie zmienna jest zmienn ilociow, wielowartociow,

Wskanikiem zmiennej s odpowiedzi na pytania w kwestionariuszu do badania postaw wobec zdrowia seksualnego i wybranych zmiennych socjo-demograficznych. Dodatkowo prba badawcza zostanie przeanalizowana ze wzgldu na zmienne: kraj pochodzenia - zmienna definiowana jako kraj, w ktrym respondent urodzi si i mieszka przez wikszy okres ycia. Jest to zmienna wielowartociowa przyjmujca w badaniu 2 wartoci: 1 Polska, 2 Francja wiek - zmienna definiowana jako wiek respondentw. Jest to zmienna ilociowa, wielowartociowa, ciga wiek inicjacji seksualnej to zmienna definiowana jako wiek podjcia pierwszych stosunkw seksualnych genitalnych. Jest to zmienna ilociowa, wielowartociowa, ciga liczba partnerw seksualnych - zmienna definiowana jako liczba partnerw seksualnych do czasu przeprowadzenia badania (zarwno partnerw pci przeciwnej, jak i partnerw tej samej pci). Zmienna liczba partnerw seksualnych to zmienna ilociowa, wielowartociowa, ciga.
163

Wskanikiem zmiennej s odpowiedzi na pytania w kwestionariuszu do badania postaw wobec zdrowia seksualnego i wybranych zmiennych socjo-demograficznych. Dobr zmiennej niezalenej wynika z przyjtych w pracy zaoe teoretycznych, w szczeglnoci za z wnikliwej analizy modeli ukazujcych teoretyczn korelacj analiz midzy zwizkw postaw a zachowaniem. w Baz wielu postawa-zachowanie

opracowaniach polskich i obcojzycznych jest Teoria Uzasadnionego Dziaania oraz Teoria Planowanego Zachowania (Ajzen, Fishbein 1977; Lewis, Kashima, w 1993; Sk, 2000). Byy one wielokrotnie seksualnych wykorzystywane pracach dotyczcych zachowa

majcych silne konotacje praktyczne (profilaktyczne, promocyjne). Otrzymane dane dotyczce postaw wobec zdrowia seksualnego oraz aktywnoci seksualnej studentw w Polsce i we Francji bd poddane analizie w modelu regresji wielokrotnej. Wielokrotna analiza regresji pozwala oszacowa wzrost wartoci zmiennej zalenej

(kryterium) w zalenoci od wzrostu wartoci zmiennej (lub zmiennych) niezalenej (predyktora/w). Analizy zwizkw postawa-zachowanie wskazuj na dodatkowe zmienne wpywajce w sposb istotny na zachowania, w zwizku z tym do modelu zalenoci wprowadzono rwnie predyktory: wiek, wiek inicjacji seksualnej, liczba

dotychczasowych partnerw seksualnych (Biri i inni, 2007; Davis i inni, 2007; McKelvey i inni, 1999; Lescano i inni, 2009). W pierwszej kolejnoci jako predyktor do modelu wprowadzona zostanie zmienna postawa, a w drugiej kolejnoci zmienne wiek respondenta, wiek inicjacji seksualnej i liczba dotychczasowych partnerw seksualnych, co pozwoli odpowiedzie na pytanie badawcze w jakim stopniu postawy studentw w Polsce i we Francji wobec zdrowia seksualnego oraz ich wiek, wiek inicjacji i liczba partnerw seksualnych wyjaniaj zmienno
164

podejmowanej przez nich aktywnoci seksualnej?. Analiza regresji wielokrotnej zostanie wykonana rwnie osobno dla grupy studentw polskich i francuskich, umoliwiajc odpowied na pytanie czy miary wspzmiennoci aktywnoci seksualnej i postaw wobec zdrowia seksualnego, wieku, wieku inicjacji seksualnej i liczby partnerw seksualnych rni si w zalenoci od kraju pochodzenia. W konsekwencji pogbionej analizy literatury przedmiotu i przyjtych w tej pracy zaoe teoretycznych, skonstruowany zosta model zalenoci midzy wyrnionymi w pracy zmiennymi:

ZMIENNA ZALENA (kryterium) aktywno seksualna

ryzyko aktywnoci seksualnej

satysfakcja z aktywnoci seksualnej

wypenianie kryteriw zdrowia seksualnego zwizanych z relacj z partnerem podczas aktywnoci seksualnej

ZMIENNE NIEZALENE(predyktory) GWNA: postawa wobec zdrowia seksualnego

UBOCZNE: wiek, wiek inicjacji seksualnej, liczba dotychczasowych partnerw seksualnych

Schemat 9. Model zalenoci midzy zmiennymi wyrnionymi w pracy (rdo: opracowanie wasne).

165

3.3. OPIS METOD, TECHNIK I NARZDZI BADAWCZYCH Dla potrzeb niniejszej pracy zostaa wykorzystana procedura diagnostyczna, skonstruowana w oparciu o wielostronn eksploracj literatury przedmiotu i bada z omawianego obszaru. Przeprowadzone analizy maj charakter opisowy i stanowi wstp do peniejszego opracowania zagadnienia postaw wobec zdrowia seksualnego oraz stanowi przyczynek do stawiania nastpnych pyta i poszerzania obszaru badawczego. Ze wzgldu na ograniczony dobr prby nie mog by te one uoglnione na ca populacj studentw polskich i francuskich. Na potrzeby bada zastosowano dwa narzdzia badawcze. Pierwszym narzdziem jest kwestionariusz do badania postaw wobec zdrowia seksualnego i wybranych zmiennych socjo-demograficznych. Kwestionariusz pozwalajcy orzeka caociowo o postawie wobec zdrowia seksualnego, jak rwnie umoliwiajcy analiz poszczeglnych jej komponentw, skonstruowany zosta na bazie wiedzy teoretycznej oraz eksploracji polskich i zagranicznych opracowa dotyczcych postaw studentw wobec rnych aspektw seksualnoci. Drugim narzdziem badawczym jest kwestionariusz do badania aktywnoci seksualnej. Narzdzie to zostao skonstruowane na potrzeby badania w oparciu o wiedz teoretyczn na temat funkcjonowania seksualnego modych dorosych oraz o analiz wczeniej prowadzonych w tym obszarze bada. Warto podkreli, e przy konstruowaniu kwestionariusza nie tworzono uniwersalnych definicji o charakterze poznawczym, a raczej definicje operacyjne na potrzeby konkretnych bada (por. Soborski, s. 16). Z uwagi na pytania badawcze zakadajce analiz relacji midzy zmiennymi (ze wzgldu na planowane analizy statystyczne) w przypadku czci zmiennych jakociowe warianty odpowiedzi (zaznaczane na skali typu Likerta) zostay zamienione na
166

liczby. Trafno fasadow kwestionariusza sprawdzono odwoujc si do sdziw kompetentnych. Pozycje kwestionariusza zostay poddane ocenie merytorycznej w celu wyeliminowania: - wpywu pyta naruszajcych samoocen badanych, - efektu pyta sformuowanych wieloznacznie, - wpywu nieadekwatnoci jzyka do moliwoci percepcyjnych osb badanych, - wpywu pyta z wadliw skal odpowiedzi (por. Rubacha, 2008). Dodatkowo na etapie bada pilotaowych przeprowadzono konsultacje zwizane z translacj narzdzia na jzyk francuski. W trosce o zwikszenie rzetelnoci bada dooono stara, by zminimalizowa dystraktory w sytuacji badania. Narzdzie badawcze stanowi kwestionariusz ankiety do samodzielnego wypenienia przez respondentw, zwracany w zaklejonej kopercie. Wzrost poczucia anonimowoci zapewni miaa dodatkowo instrukcja umieszczona na pocztku narzdzia badawczego oraz swobodne rozlokowanie osb badanych w pomieszczeniu, w ktrym przeprowadzono sonda (por. Jasiska-Kania, Starzyska, 2008). W celu zwikszenia rzetelnoci zastosowano pytania kontrolne pozwalajce wyeliminowa osoby, ktrych odpowiedzi s wynikiem denia do pozytywnej autoprezentacji oraz zgadywania lub braku koncentracji uwagi. W kwestionariuszu zastosowano 3 pary pyta, ktrych odpowiedzi powinny si pokrywa oraz 2 pary pyta, na ktre odpowiedzi nie powinny pozosta ze sob w sprzecznoci. Pytania te zostay oddzielone od siebie innymi pozycjami kwestionariusza, a zatem byy trudne do zidentyfikowania. Z dalszych analiz wyeliminowano osoby, ktrych odpowiedzi byy sprzeczne lub wykluczajce si. W kwestionariuszu wykorzystane zostao wystandaryzowane
167

narzdzie badawcze do badania hierarchii wartoci - Kwestionariusz

Lista Wartoci Osobistych (LWO) autorstwa Juczyskiego. LWO nawizuje do pomiaru wartoci zaproponowanego przez Rokeacha, gdzie zdrowie jest jedn z kilkunastu wartoci, ktre naley

uporzdkowa od najbardziej do najmniej wanej (Juczyski, 2008; Makara-Studziska, 2004). LWO skada si z dwch czci. W niniejszych badaniach odniesiono si do czci drugiej, ktra przedstawia 10 kategorii wartoci osobistych, w tym dobre zdrowie utosamione ze sprawnoci fizyczn i psychiczn. W kwestionariuszu LWO badany spord podanych wartoci zaznacza 5 najwaniejszych dla siebie, przypisujc im nastpnie oceny od 1 do 5 (1 dla najmniej wanej, 5 dla najwaniejszej, wartociom nie wskazanym przypisuje si warto 0). Przypisane oceny traktuje si jako wagi wiadczce o miejscu zdrowia jako w hierarchii wartoci respondenta do (warto dzieci

0 - w momencie braku wyboru zdrowia) (Juczyski, 2008). Lista zostaa skonstruowana metoda przeznaczona badania i modziey, jakkolwiek ma rwnie zastosowanie do badania osb dorosych (Juczyski, 2008). Rzetelno LWO sprawdzono poprzez dwukrotny pomiar tym samym narzdziem. Wspczynnik korelacji dwukrotnego badania w odstpie czasowym dwch tygodni wynis 0,76 dla wykorzystanej tutaj czci kwestionariusza LWO. Trafno teoretyczn LWO potwierdzaj zgodne z oczekiwaniami zmiany rozwojowe, stwierdzone w badaniach dzieci i modziey w wieku 11-17 lat (w miar dorastania wzrasta ranga wartoci altruistycznych i zdrowia). O trafnoci wnosi te mona na podstawie badania modziey (N=28), w ktrym dokonano porwnania LWO

z wynikami Skali Wartoci Zdrowia autorstwa Lau uzyskujc korelacj 0,74 (Juczyski, 2008; Makara-Studziska, 2004). Do badania zmiennej komponent poznawczy postawy wobec zdrowia seksualnego zastosowano pytania, ktre mierz wskanik
168

WHO p1 i uywane byy w badaniach przeprowadzanych na gruncie polskim przez Izdebskiego (Izdebski, 2001, 2005, 2006). Stosowany w badaniach z zakresu profilaktyki chorb przenoszonych drog pciow wskanik pozwala w sposb syntetyczny okreli poziom wiedzy respondentw o HIV/AIDS. Bierze on pod uwag drogi zakaenia wirusem HIV, a tym samym efektywne sposoby zapobiegania mu, tj. stosowanie czystych igie i strzykawek, stosowanie prezerwatywy, wspycie tylko z jednym i wiernym partnerem . Wskanik WHO P1 to inaczej odsetek osb, ktre poprawnie wskazay minimum 2 z 3 efektywnych sposobw zabezpieczania si przed HIV/AIDS. Wynik uzyskuje si dzielc liczb osb znajcych minimum 2 z 3 sposobw zabezpieczenia przez ogln liczb osb badanych. Przyjmuje on warto 0-1. Osoby z wynikiem 1, ktre poday przynajmniej dwa racjonalne sposoby zabezpieczenia przed infekcj, klasyfikowane s jako posiadajce efektywn wiedz na temat profilaktyki HIV/AIDS (Izdebski, 2001, 2005, 2006).

3.4. PROCEDURA BADA I DOBR OSB DO BADA Procedura badawcza przebiegaa w nastpujcych etapach: 1.etap bada pilotaowych w Polsce(kwiecie/czerwiec/padziernik 2009 roku). Badania pilotaowe suyy dalszym etapom operacjonalizacji narzdzi wykorzystanych w badaniu waciwym (badania wrd studentw polskich) oraz ewentualnym korektom translacyjnym z jzyka polskiego na jzyk francuski (badania wrd studentw francuskich z programu wymiany Erasmus, konsultacja z tumaczami przysigymi jzyka francuskiego oraz dwujzycznymi pracownikami nauki). 2.etap bada waciwych (listopad/grudzie 2009 roku; stycze/luty 2010 roku) polega na anonimowych badaniach kwestionariuszowych we
169

Francji i w Polsce. Poprzedzony zosta procedur ubiegania si o Stypendium Badawcze Rzdu Francuskiego (La Bourse de la Recherche) zakoczona w maju 2209 roku 3.etap opracowania wynikw. Polega bdzie na statystycznym opracowaniu wynikw w programie SPSS (ver.14 PL) oraz ich interpretacji. 4.na podstawie wynikw bada oraz ich interpretacji sformuowane zostan oglne postulaty dla praktyki pedagogicznej (w zakresie promocji zdrowia seksualnego. Osobami badanymi byli studenci w Polsce (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) i we Francji (Uniwersytet Pierre Mends w Grenoble). Zaoono prb liczc 300 osb (odpowiednio 150 studentw w Polsce i 150 studentw we Francji). W doborze prby badawczej zastosowano dobr losowy zgodnie ze schematem losowania grupowego. Operat losowania stanowiy kierunki humanistyczne (IUT2; WSE) oraz lata studiw na Uniwersytecie Pierre Mends w Grenoble oraz na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu. S to grupy zrnicowane wewntrznie, ale wzgldnie jednorodne w wymiarze midzygrupowym. Ostatecznie analizie poddano kwestionariusze wypenione przez studentw z 9 grup studenckich (219 osb). Warunkiem wzicia udziau w badaniach bya zgoda respondenta wyraona po wprowadzeniu dokonanym przez osob przeprowadzajc badanie (informacja o celu bada, ich dobrowolnoci i anonimowoci). Rozdzia 4. Wyniki i wnioski z bada wasnych Jednym z celw niniejszej pracy byo opisanie aktywnoci seksualnej studentw w Polsce i we Francji. Uzyskane rezultaty pozwalaj na charakterystyk takich aspektw seksualnoci studentw, jak ryzyko podejmowanej aktywnoci seksualnej
170

i satysfakcja z niej oraz wypenianie kryteriw zdrowia seksualnego zwizanych z relacj z partnerem podczas aktywnoci seksualnej. Dodatkowo prba badawcza zostaa przeanalizowana ze wzgldu na zmienne kraj pochodzenia, wiek oraz zmienne odnoszce si do biografii seksualnej badanych: wiek inicjacji seksualnej oraz liczba partnerw seksualnych. Przedmiotem pracy byo rwnie opisanie postaw studentw w Polsce i we Francji wobec zdrowia seksualnego. Oprcz tego praca realizuje cele diagnostyczne i wyjaniajce dotyczce uwarunkowa aktywnoci seksualnej populacji studentw w Polsce i we Francji. W analizach uwypuklono zwizek midzy aktywnoci seksualn studentw oraz ich postawami wobec zdrowia seksualnego, a zmienn kraj pochodzenia. Wyniki uzyskane za pomoc specjalnie skonstruowanego

kwestionariusza ankiety zostay opracowane w programie SPSS (ver. 14 PL). Jednym ze sposobw prezentacji wynikw byo podsumowanie czstoci wystpowania wartoci danej zmiennej w tabeli czstoci. Dodatkowo w przypadku zmiennych ilociowych posuono si

statystykami opisowymi (minimum, maksimum, rednia). Zastosowano rwnie miary rozproszenia (odchylenie standardowe) oraz symetrii rozkadu wartoci zmiennej (skono, kurtoza). Posuono si take nastpujcymi testami statystycznymi: Test t-Studenta Test Chi-kwadrat Analiza regresji wielokrotnej Test Sobela Wyniki uzyskane w toku przeprowadzonych bada zostan zaprezentowane w kolejnych podrozdziaach.

171

4.1. CHARAKTERYSTYKA OSB BADANYCH Osobami badanymi byli studenci w Polsce (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) i we Francji (Uniwersytet Pierre Mends w Grenoble). Zastosowano dobr losowy, za operat losowania przyjmujc grup zajciow. Zaoono, e s to grupy zrnicowane wewntrznie, ale wzgldnie jednorodne w wymiarze midzygrupowym (por. Brzeziski, 1987). Ostatecznie analizie poddano kwestionariusze wypenione przez 219 osb, z czego przez 121 studentw w Polsce i 98 studentw we Francji. Warunkiem wzicia udziau w badaniach bya zgoda respondenta wyraona po wprowadzeniu dokonanym przez osob przeprowadzajc badanie (informacja o celu bada, ich dobrowolnoci i anonimowoci). Szczegowe dane na temat liczebnoci prby badawczej przedstawione zostay w tabeli nr 7:
kraj pochodzenia Polska Francja Ogem Liczebno grupy 121 98 219 Procent 55,3 44,7 100,0 Procent wanych 55,3 44,7 100,0 Procent skumulowany 55,3 100,0

Tabela 7. Charakterystyka prby badawczej (liczebno grup) (rdo: opracowanie wasne)

Materia

empiryczny

sucy

odpowiedzi

na

postawione

w pracy problemy badawcze zebrano w grupie studentw, dla ktrej rednia wieku wyniosa 22 lata (por. tabela nr 7 i tabela nr 8). Przedzia wiekowy analizowanej prby mieci si w granicach 18-35 lat.
zmienna wiek respondenta N Minimum Maksimum rednia Odchylenie standardowe 2,36

219

18

35

21,83

Tabela 8. Charakterystyka prby badawczej ze wzgldu na wiek (statystyki opisowe) (rdo: opracowanie wasne).

172

kraj pochodzenia Polska wiek respondenta wiek respondenta

Minimum

Maksimum

rednia

Odchylenie standardowe 1,78

121

19

27

21,90

Francja

98

18

35

21,73

2,93

Tabela 9. Charakterystyka prby badawczej ze wzgldu na wiek studentw w Polsce i we Francji (statystyki opisowe) (rdo: opracowanie wasne).

Osoby badane rekrutoway si z nastpujcych kierunkw studiw: socjologia, pedagogika specjalna, filozofia, praca socjalna, pedagogika czasu wolnego, animacja kultury. Humanistyczny charakter kierunkw wi si z feminizacj, co uwidacznia si

w proporcji pci badanych studentw. Nierwnowaga liczebnociowa studentw rnej pci uniemoliwia porwnania pod ktem tej zmiennej. Analiza z uwzgldnieniem zmiennej pe jest ciekawym obszarem badawczym wymagajcym pogbienia w przyszoci.
pe kobieta mczyzna Ogem Liczebno grupy 185 34 219 Procent Procent wanych 84,5 15,5 100,0 84,5 15,5 100,0 Procent skumulowany 84,5 100,0

Tabela 10. Charakterystyka prby badawczej ze wzgldu na pe (liczebno grup) (rdo: opracowanie wasne).

Aktywno autoseksualna Jak pokazuje analiza wypenionych przez studentw kwestionariuszy, wikszo z nich jest aktywna seksualnie. W badanej grupie studentw 62,7% Polakw i 78,6% Francuzw uprawiao aktywno autoseksualn w cigu ostatnich 12 miesicy. Jak wida z rozkadu wynikw przedstawionych w tabeli nr 11, masturbacji nie uprawia ogem 30% badanych studentw. Rnice ze wzgldu na kraj
173

pochodzenia okazay si istotne statystycznie (na poziomie p<0,05). Na pytanie o uprawianie aktywnoci masturbacyjnej odpowiedzi twierdzcej czciej udzielali studenci z Francji. czstotliwo badanych tych zachowa Dla porwnania, w populacji rednia studentw teoretyczny na

masturbacyjnych wynosi

przez Waszysk z

1,52 (przedzia

zmiennej: 0-4) (Waszyska, 2003). Ciekawe jest rwnie zestawienie rezultatw wynikami analiz przeprowadzonych reprezentatywnej prbie Francuzw i Polakw. Wynika z nich, e masturbacj uprawiao w swoim yciu wikszo Francuzw w wieku 2024 lat (94,1% mczyzn i 54,5% kobiet), natomiast regularnie w cigu ostatnich 12 miesicy masturbacj uprawiao odpowiednio 52,5% mczyzn i 16,3% kobiet (Bozon, 2008a). Wrd Polakw w wieku 18-24 lat do uprawianie masturbacji deklaruje 12% kobiet i 25,8% mczyzn. Warto podkreli, e 40% mczyzn i 17,7% kobiet w tej grupie wiekowej wskazuje na uprawianie aktywnoci autoseksualnej w przeszoci (Izdebski, 2006). Uzyskane w niniejszym badaniu rezultaty znajduj zatem potwierdzenie w statystykach dotyczcych rnic w czstotliwoci masturbacji wrd Polakw i Francuzw. W porwnaniu z badan populacj Francuzw i Polakw, w badanej grupie studentw nieco inny jest odsetek osb podejmujcych masturbacj. Wysz czstotliwo zachowa masturbacyjnych

u badanych osb odnie

mona do specyfiki funkcjonowania

studentw. Po pierwsze, wynika to moe z wikszej wiadomoci studentw w zakresie seksualnoci. Jak zauwaa Waszyska - hipotez tak mona wytumaczy wiksz dostpnoci do literatury fachowej wrd studentw, a co za tym idzie zmniejszonym poczuciem lku przed podejmowaniem tego typu zachowa (Waszyska, 2003). Nie bez znaczenia moe by rwnie fakt oddalenia od partnera seksualnego oraz odroczenie decyzji o wejciu w stay zwizek/zawarciu maestwa.
174

Czynniki te sprzyja mog zwikszonej czstotliwoci zachowa masturbacyjnych wrd studentw. Szczegowe wyniki dotyczce podejmowania przez studentw aktywnoci autoseksualnej

przedstawione zostay w poniszej tabeli:

aktywno autoseksualna Liczebno tak % z kraj pochodzenia Liczebno nie % z kraj pochodzenia Liczebno ogem % z kraj pochodzenia 100,0% 100,0% 100,0% 37,3% 118 21,4% 98 30,1% 216 62,7% 44 78,6% 21 69,9% 65 kraj pochodzenia Ogem Polska 74 Francja 77 151

Chi (df =1, N = 216) = 6,40; p<0.05 Tabela 11. Tabela krzyowa podejmowanej aktywnoci autoseksualnej i kraju pochodzenia (rdo: opracowanie wasne)

Aktywno seksualna spoeczna Jak wida w tabeli nr 12 - wikszo respondentw (w sumie 76,7%) podejmuje zachowania seksualne z partnerem. Porwnujc wyniki dotyczce aktywnoci seksualnej spoecznej w obu grupach mona zauway, e jest ona czstsza wrd badanych studentw z Francji. Zachowania seksualne z partnerem podejmuje 63,6% badanych studentw z Polski i 92,9% studentw z Francji. Zmienna kraj pochodzenia rnicuje w sposb istotny badane grupy (p<0,05). Z innych analiz wyania si podobny obraz aktywnoci seksualnej studentw. Badania wrd studentw Akademii witokrzyskiej wskazuj, e 67,2% studentw pierwszego roku wszystkich kierunkw jest po inicjacji seksualnej (Suliga,2004). Z analiz w populacji francuskiej wynika, e 72,8% chopcw i 70,3% dziewczt w wieku 18 lat ma za sob dowiadczenie inicjacji seksualnej (Lagrange,1997). Wedug bada
175

przeprowadzonych przez Skowroskiego na grupie modych dorosych w Polsce 90,3% z nich podejmuje stosunki seksualne. Jak konstatuje autor- rezultaty takie wydaj si by cakowicie uzasadnione, poniewa modzi doroli s w wieku najsilniej rozwinitej potrzeby seksualnej i dlatego realizuj t potrzeb w yciu osobistym (Skowroski, 2003, s.86).
podejmowanie aktywnoci seksualnej z partnerem Liczebno tak % z kraj pochodzenia Liczebno nie % z kraj pochodzenia Liczebno ogem % z kraj pochodzenia 100,0% 100,0% 100,0% 36,4% 121 7,1% 98 23,3% 219 63,6% 44 92,9% 7 76,7% 51 kraj pochodzenia Ogem Polska 77 Francja 91 168

Chi (df=1, N = 216) = 25,88; p<0.05 Tabela 12. Tabela krzyowa podejmowanej aktywnoci seksualnej z partnerem i kraju pochodzenia (rdo: opracowanie wasne)

W celu peniejszego opisu prby badawczej, zostaa ona przeanalizowana ze wzgldu na zmienne odnoszce si do biografii seksualnej: wiek inicjacji seksualnej oraz liczb partnerw seksualnych. Wiek inicjacji seksualnej Wiek inicjacji seksualnej to istotny element psychoseksualnej biografii jednostki, ktry jest nie tylko odzwierciedleniem przemian midzypokoleniowych, ale take odbiciem relacji midzy pciami. Jak zauwaaj Bozon i Kontula wszystkie spoeczestwa, we wszystkich epokach szukay rodkw kontroli momentu inicjacji seksualnej, ktra spenia donios rol w reprodukcji biologicznej i socjalnej. Z uwagi na ryzyko niechcianej ciy i wszelkie tego konsekwencje, jak rwnie
176

ryzyko chorb przenoszonych drog pciow, inicjacja seksualna jest obiektem szczeglnej troski instytucji edukacyjnych i zdrowia publicznego. Pierwszy stosunek seksualny stanowi (i wci stanowi) symboliczne przejcie chopca do wiata dorosych i w takiej formie zosta zachowany w zbiorowej podwiadomoci (Pelge, Picod, 2006, s.191). Inicjacja seksualna kobiety bya w przeszoci (i w wielu spoecznociach pozostaa do dzi) cile zintegrowana z maestwem, std nakaz zachowania dziewictwa do lubu. Dziewictwo, jako wymagany od kobiety symbol czystoci i niewinnoci (obwieszczany nierzadko tryumfalnym wywieszeniem biaego przecierada po nocy polubnej) jest zarazem form zniewolenia kobiet przez mczyzn (Gromkowska,2001).W tym zakresie uwidacznia si podwjny standard seksualnoci majcy swoje odzwierciedlenie w niszym wieku inicjacji mczyzn ni kobiet (np. w krajach Europy Poudniowej, w Polsce) (Bozon, Kontula, 1997; Lew-Starowicz, 1993; Gromkowska, 2001). Asymetria zauwaalna jest te w odmiennym stosunku obu pci do inicjacji seksualnej pniejszej ni rednia. Pozytywna ocena pnej inicjacji seksualnej dominuje wrd kobiet, w grupie mczyzn przewaa dewaloryzacja oraz ukrywanie tego faktu (Bajos, Bozon, 2008; Gola, 2008). Relacje midzy momentem rozpoczcia ycia seksualnego w grupie kobiet i mczyzn s uwarunkowane po czci czynnikami natury biologicznej (wyszy poziom hormonw i nasilenie popdu pciowego u chopcw w okresie dorastania), ale s rwnie wanym wskanikiem relacji midzy pciami i wobec pci. Wiek inicjacji seksualnej analizowanych grup jest odbiciem transformacji socjalnej i kulturowej, jaka zasza (w rnym stopniu i czasie) we Francji i w Polsce. W Europie poczwszy od lat 60-tych XX wieku zauwaalna jest liberalizacja norm i osabienie wpywu religii w sferze seksualnej, a tym samym przyspieszenie momentu inicjacji
177

seksualnej. Pojawienie si zagroenia ze strony HIV nie wpyno w sposb wyrany na zmian wieku inicjacji seksualnej w krajach Europy Zachodniej. Inny trend uwidacznia si w analizach na gruncie polskim w latach 80-tych. Nastpi wwczas spadek odsetka osb po inicjacji seksualnej w porwnaniu z wczeniejsz dekad (Jaczewski, Grodzki, Izdebski,1994). Generalnie rzecz ujmujc, w zakresie wieku inicjacji seksualnej na wiecie zauwaalna jest tendencja spadkowa, co dotyczy szczeglnie populacji kobiet, cho trendy te stabilizuj si (Bozon, Kontula, 1997; Bozon, 2008a; Godeau i inni, 2008b). Zmiany redniego wieku inicjacji seksualnej tumaczy mona z perspektywy oglnych przemian dotykajcych kade pokolenie. Dla wspczesnych modych dorosych bdzie to spadek roli maestwa wraz ze wzrostem liczby rozwodw i zwizkw kohabitacyjnych. Nie bez znaczenia jest rwnie podniesienie poziomu edukacji (w tym seksualnej) i wzrost aktywnoci zawodowej gwnie modych kobiet, a co za tym idzie uniezalenienie od partnera i rodziny (Bozon, Kontula, 1997). Obnienie wieku inicjacji seksualnej na przestrzeni lat wyjani mona rwnie odwoujc si do argumentw z dziedziny biologii. Zgodnie z prawem akceleracji rozwoju kade nastpne pokolenie uzyskuje dojrzao biologiczn wczeniej, ni pokolenie je poprzedzajce. Fakt przyspieszenia dojrzewania biologicznego moe by jednym z wielu czynnikw wpywajcych na obnienie wieku inicjacji seksualnej (Guettier, 1999). Jak wida w tabeli nr 13, redni wiek inicjacji seksualnej w badanej grupie wynis 17,57 (18,38 dla studentw w Polsce i 16,88 dla studentw we Francji). W odniesieniu do tej zmiennej wystpuj istotne statystycznie rnice ze wzgldu na kraj pochodzenia (t (166)=5,45; p<0,05). Wyniki odnoszce si do tego aspektu seksualnoci zostay zaprezentowane w tabeli nr 13 oraz na wykresie nr 1.
178

zmienna

Minimum

Maks.

rednia

Odchylenie standardowe

Skono

Kurtoza

wiek inicjacji seksualnej

168

13,0

25,0

17,57

1,91

,66

1,01

Tabela 13. redni wiek inicjacji seksualnej studentw (statystyki opisowe) (rdo: opracowanie wasne).

Uzyskane rezultaty koresponduj z wynikami bada krajowych i midzynarodowych w tym zakresie. W Polsce, wedug bada Wrblewskiej, redni wiek inicjacji seksualnej wynosi 20,4 lat dla kobiet i 19,4 lat dla mczyzn i jest najniszy w Europie oraz porwnywalny z danymi dla populacji Szymaska, japoskiej Mazur, (Wrblewska, 2001). Nieco 2007; niszy por. wiek Woynarowska,

rozpoczynania ycia seksualnego pojawia si w analizach Izdebskiego dla populacji w wieku 15-49 lat. Wynosi on 18,8 lat dla kobiet i 18,1 lat dla mczyzn (Izdebski, 2006). W badanej przez Skowroskiego populacji modych dorosych wynis on 18 lat (Skowroski, 2003).

Wykres 1. redni wiek inicjacji seksualnej studentw w Polsce i we Francji (p<0,05) (rdo: opracowanie wasne).

179

W badaniach komparatywnych obejmujcych populacj Polakw i Francuzw znale mona potwierdzenie hipotezy o rnicy wieku inicjacji seksualnej ze wzgldu na kraj pochodzenia.

Z analiz przytaczanych przez Bozona wskaniki dla grupy wiekowej 20-24 lata wynosz w Polsce 19,6 lat dla kobiet i 19,7 lat dla mczyzn, we Francji za odpowiednio 17,6 i 17,4 lat (Bozon, 2003). Warto podkreli, e poziom wyksztacenia jest czynnikiem istotnie rnicujcym redni wiek inicjacji seksualnej, ktry dla studentw jest nieco wyszy ni dla pozostaych osb z tej grupy wiekowej (Bozon, Kontula, 1997; Lew-Starowicz, 1993). Moe to wynika, podobnie jak wysze wskaniki czstotliwoci masturbacji, z przestrzennego oddalenia od partnera seksualnego, z faktu zamieszkiwania z rodzicami, zaabsorbowania edukacj czy odroczeniem decyzji o wejciu w trway zwizek (ostatni czynnik moe by szczeglnie istotny dla osb wierzcych).

Liczba partnerw seksualnych Liczba partnerw seksualnych zostaa wczona do niniejszej analizy jako element biografii seksualnej w odniesieniu do caej badanej populacji, jak i z uwzgldnieniem zmiennej kraj pochodzenia. Z punktu widzenia epidemiologii liczba partnerw seksualnych jest istotnym wskanikiem ryzyka HIV oraz innych STD/STI. Im wiksza ilo partnerw seksualnych w biografii seksualnej jednostki, tym wysze ryzyko kontaktu z osob seropozytywn. Dodatkowo jest to istotny wskanik opisujcy spoeczno-obyczajowe przemiany w sferze

seksualnoci. Generalnie na przestrzeni lat uwidacznia si tendencja do zwikszania liczby partnerw seksualnych (Andro, Bajos 2008). Wzrost redniej liczby partnerw seksualnych wiza mona z dysocjacj
180

aktywnoci seksualnej i prokreacji, co stao si faktem za spraw skutecznej antykoncepcji. Wiksza liczba partnerw seksualnych w populacji modych dorosych wynika z oddzielenia aktywnoci seksualnej od instytucji maestwa, co w sensie obyczajowym sankcjonuje seks przedmaeski i pozamaeski. Jak podkrela Levinson - pojcie aktywnoci seksualnej przedmaeskiej waciwie stracio dzisiaj swj sens, tym bardziej e powszechne i bardziej aprobowane s zwizki kohabitacyjne, zwizki homoseksualne, jak rwnie seks przygodny czy partnerzy rwnolegli (Levinson, 1997). W przeprowadzonych wrd studentw badaniach rednia liczba partnerw seksualnych wyniosa 4,80. Wyniki dotyczce tego aspektu biografii seksualnej badanych studentw zostay zaprezentowane w tabeli nr 14.
zmienna liczba dotychczasowych partnerw seksualnych N Min Maks. rednia Odchylenie standardowe Skono Kurtoza

167

31

4,80

5,60

2,51

6,88

Tabela 14. rednia liczba dotychczasowych partnerw seksualnych (statystyki opisowe) (rdo: opracowanie wasne).

Uzyskane

wyniki

koresponduj

innymi

analizami

przeprowadzonymi w Polsce i we Francji. Badani przez Skowroskiego modzi doroli mieli w cigu swojego ycia rednio 4,68 partnerw seksualnych (Skowroski, 2003). W badaniach Izdebskiego rednia liczba partnerw seksualnych w cigu ostatniego roku wyniosa 1,34 dla populacji w wieku reprodukcyjnym (przy czym dla osb z wyksztaceniem wyszym bya nieco nisza) (Izdebski, 2006). Z bada we Francji wynika, e rednia liczba partnerw dla grupy wiekowej 20-24 to 3,2 dla kobiet i 6 dla mczyzn (Leridon, 2008). Spord badanych we Francji nastolatkw 10,6% chopcw i 3,3% dziewczt miao od czasu inicjacji
181

seksualnej powyej 10 partnerw seksualnych, a tylko 34,3% chopcw i 54,7% dziewczt miao jednego partnera (Levinson, 1997; Warszawski, 1997).

Wykres 2. rednia liczba dotychczasowych partnerw seksualnych studentw w Polsce i we Francji (p<0,05) (rdo: opracowanie wasne).

Jak wida na wykresie nr 2, midzy grupami wystpuj istotne statystycznie rnice ze wzgldu na kraj pochodzenia (t(167)=3,15; p<0,05). rednia liczba partnerw seksualnych w biografii seksualnej badanych studentw w Polsce wynosi 3,36, natomiast dla studentw we Francji jest zdecydowanie wysza i wynosi 6,03. Rnice w populacji studentw polskich i francuskich analizowa mona midzy innymi w kontekcie, zrnicowanego u obu grup, poziomu religijnoci. System norm wynikajcych z intensywnoci ycia religijnego rnicuje sfer zachowa seksualnych, cho nie we wszystkich aspektach. Z bada Wrblewskiej wynika, e w grupie studentw, ktrzy przywizuj ma lub adn wag do religii, 27% jest przed inicjacj seksualn, a 22%
182

miao powyej 4. partnerw seksualnych. W grupie osb, dla ktrych religia jest bardzo wana, 66% nie odbyo dotychczas kontaktu seksualnego, a 6% ma w swojej biografii seksualnej wicej ni 4. partnerw (Wrblewska, 2006). Podobne wnioski pyn z analiz Izdebskiego: najnisz liczb partnerw aktywnoci seksualnej (rednio 1,1 w cigu ostatnich 12 miesicy) charakteryzuj si osoby gboko wierzce i regularnie praktykujce, najwysz za (rednio 1,91) osoby zdeklarowane jako niewierzce (Izdebski, 2006).

4.2. AKTYWNO SEKSUALNA STUDENTW W POLSCE I WE FRANCJI 4.2.1. Satysfakcja z aktywnoci seksualnej Zmienn zalen w niniejszych badaniach jest aktywno

seksualna analizowana w odniesieniu do studentw we Francji i w Polsce. Jednym z kryteriw zdrowia seksualnego wg WHO jest zdolno do zdobywania satysfakcjonujcych dowiadcze seksualnych, std pierwsze pytanie badawcze postawione w pracy: jaki jest rozkad zmiennej aktywno seksualna studentw w Polsce i we Francji w zakresie satysfakcji z podejmowanej aktywnoci seksualnej? Satysfakcja w badaniach z aktywnoci subiektywna seksualnej ocena jest z definiowana zachowa jako satysfakcji

autoseksualnych i zachowa seksualnych spoecznych (por. Jankowiak, 2008). Na rol tego aspektu funkcjonowania seksualnego wskazuje definicja zdrowia seksualnego. Wedug WHO stanowi ono integracj biologicznych, emocjonalnych, intelektualnych i spoecznych aspektw seksualnoci wanych dla pozytywnego rozwoju osobowoci,

komunikacji i mioci (WHO, 2001). Analiza subiektywnie odczuwanej satysfakcji z aktywnoci seksualnej jest wana zarwno z punktu
183

widzenia rozwaa teoretycznych, jak i dla praktyki edukacyjnej w zakresie zdrowia seksualnego. Eksploracja literatury przedmiotu dowodzi, e aktywnoci

autoseksualnej towarzyszy nierzadko wstyd i poczucie winy. Dodatkowo mog pojawi si obawy o funkcjonowania seksualne w przyszoci, o zdrowie mentalne, czy o defloracj w trakcie masturbacji (Ozan, i inni, 2005). Restrykcyjne podejcie do masturbacji ze strony czci rodzicw, wychowawcw czy przedstawicieli kocioa sprawia, e aktywno autoseksualna moe powodowa poczucie odrbnoci, innoci,

anormalnoci (Pelge, Picod, 2006). Na satysfakcj z aktywnoci seksualnej rzutuj czsto postawy bdce wypadkow stereotypowych przekona. Spord badanych w 2005 roku przez Izdebskiego dorosych Polakw 24% zgadza si ze stwierdzeniem, e masturbacja prowadzi do zaburze psychicznych i zdrowotnych. Jeszcze wikszy odsetek respondentw uwaa, e masturbacja nie powinna mie miejsca w przypadku osb yjcych w maestwie lub w staym zwizku (39,5%). 2006). Podobnie jak masturbacja, tak i aktywno seksualna spoeczna moe czy si z odczuwaniem caego spektrum emocji, od tych zwizanych z ekstaz, do tych o negatywnym znaku, co wpywa na poziom subiektywnie odczuwanej satysfakcji (Zaitsev G.K, Zaitsev A.G. 2006; Jankowiak, 2008; Skowroski, 2003; Waszyska, 2003). Analiza satysfakcji z aktywnoci seksualnej w badanej grupie studentw pozwala zauway, e rednia satysfakcja wynosi 2,76 (przedzia metryczny zmiennej wynosi 1 - 4). Statystyki opisowe zmiennej satysfakcja z aktywnoci seksualnej zamieszczono w poniszej tabeli:
184

Wedug

14,2%

lepiej

jest

mie

kontakty

seksualne

z przypadkow osob ni uprawia aktywno autoseksualn (Izdebski,

zmienna Satysfakcja z aktywnoci seksualnej

Min

Maks. Mediana

rednia

Odchylenie standardowe ,68

Skon o -,48

Kurtoza

187

1,00

4,00

3,00

2,76

,45

Tabela 15. Satysfakcja z aktywnoci seksualnej studentw (statystyki opisowe) (rdo:

opracowanie wasne).

Dodatkowo w celu opisu badanej prby na podstawie mediany zostay ustalone przedziay zmiennej satysfakcja z aktywnoci seksualnej, ktra moe przyjmowa nastpujce wartoci: niska wysoka. Z analizy tabeli nr 16 wynika, i ogem 54% studentw osiga wysokie wyniki w zakresie satysfakcji z zachowa seksualnych. Niskie wyniki w zakresie tej zmiennej osiga 46% badanych respondentw. W odniesieniu do tego aspektu seksualnoci nie wystpiy istotne statystycznie rnice ze wzgldu na zmienna kraj pochodzenia (por. wykres nr 3).
Wyniki w zakresie satysfakcji z aktywnoci seksualnej niskie wysokie ogem brak danych ogem Liczebno grupy Procent wanych

Procent

Procent skumulowany

86 101 187 32

39,3 46,1 85,4 14,6

46,0 54,0 100,0

46,0 100,0

219 100,0 Tabela 16. Satysfakcja z aktywnoci seksualnej studentw (liczebno grup) (rdo: opracowanie wasne).

Dla porwnania, badani przez Waszysk studenci najwyej ocenili satysfakcj osigan w trakcie podejmowanych stosunkw genitalnych (w porwnaniu z innymi formami). rednia ocena dla tej formy aktywnoci seksualnej wyniosa 7,91 (przedzia teoretyczny zmiennej 0-10) (Waszyska, 2003). Uzyskane w badaniu wyniki mona odnie
185

rwnie do analiz przeprowadzonych w populacji dorosych Polakw i Francuzw. W badaniu CSF 46,8% Francuzek i 37,8% Francuzw okrelio poziom satysfakcji ze swojego ycia seksualnego jako bardzo satysfakcjonujcy, nie odpowiednio 43,1% i 49,2% jako do s.332).

satysfakcjonujcy, natomiast 3,4% kobiet i 4,2% mczyzn jako zupenie satysfakcjonujcy (Bajos, Bozon, 2008, W populacji polskiej rozkad odpowiedzi przedstawia si nieco inaczej. 15,8% Polek i 15,4% Polakw ocenia swoje ycie seksualne jako bardzo dobre, natomiast 42,2% i 41,2% jako dobre. Odsetek osb

niezadowolonych z tej sfery ycia wynosi 7,3%, przy czym jako bardzo ze swoje ycie seksualne ocenia 0,8% kobiet i 1,4% mczyzn (Izdebski, 2006). Warto podkreli, e badania te odnosz si do caej populacji osb dorosych, a nie do studentw. Analiza wynikw bada w tym obszarze pozwala na wysunicie wniosku, e dla tej grupy wiekowej wskaniki satysfakcji z ycia seksualnego s najwysze (Izdebski, 2006).

satysfakcja z aktywnoci seksualnej

100,0% 90,0% 80,0% 70,0% 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% niska wysoka 48,9% 43,2% 56,8% 51,1% kraj pochodzenia

Polska

Francja

Wykres 3. Niskie i wysokie wyniki w zakresie satysfakcji z aktywnoci seksualnej studentw w Polsce i we Francji (p<0,05) (rdo: opracowanie wasne).

186

4.2.2. Ryzyko aktywnoci seksualnej Jednym z kryteriw zdrowia seksualnego wg WHO jest zdolno do zdobywania bezpiecznych dowiadcze seksualnych, std drugie pytanie badawcze postawione w pracy: jaki jest rozkad zmiennej aktywno seksualna studentw w Polsce i we Francji w zakresie ryzyka podejmowanej aktywnoci seksualnej? W literaturze seksuologicznej analizuje si szereg czynnikw wpywajcych na ryzyko infekcji HIV (STD/STI) podczas aktywnoci seksualnej. Jak podkrelaj Izdebski i Walendzik - w szacowaniu ryzyka zakaenia HIV najistotniejsze jest to jakie techniki i formy aktywnoci s praktykowane (Izdebski, Walendzik, 2000, s.14). W zalenoci od formy podejmowanych zachowa seksualnych ryzyko zakaenia wirusem HIV oraz innymi chorobami przenoszonymi drog pciow zmienia si w sposb znaczcy. Szacowanie ryzyka zakaenia wirusem HIV i innymi chorobami/infekcjami przenoszonymi drog pciow ze wzgldu na form i czstotliwo aktywnoci seksualnej jest uzasadnione ze wzgldu na: istnienie uszkodze w obrbie luzwki narzdw pciowych, jamy ustnej, odbytu, moliwo dalszych mechanicznych uszkodze bony luzowej w trakcie aktywnoci seksualnej, rodzaj i ilo potencjalnie zakanego pynu ustrojowego (preejakulat, sperma, wydzielina pochwy i szyjki macicy, krew menstruacyjna), ktry ma kontakt z bon luzow, powierzchni kontaktu bony luzowej z materiaem potencjalnie zakanym, czas trwania kontaktu bony luzowej z materiaem potencjalnie zakanym,

187

 czstotliwo kontaktu bony luzowej z materiaem potencjalnie zakanym (por. Izdebski, Walendzik, 2000; Konieczny, Sokoluk, 2005; Lew-Starowicz, 1995; Sokoluk, 2003). W szacowaniu ryzyka HIV (szerzej: STD/STI) istotna jest czstotliwo form aktywnoci seksualnej, co okrela tzw. mapa zachowa seksualnych (Konieczny-Sokoluk, 2005). W klasyfikacji zachowa seksualnych ze wzgldu na stopie ich ryzykownoci Izdebski i Walendzik wyrniaj: bezpieczne formy aktywnoci seksualnej (przytulanie si,

obejmowanie, pocaunki; petting, necking, masa, wsplny prysznic), mao ryzykowne formy zachowa seksualnych (gbokie pocaunki, petting, cunnilingus, fisting, fingering, kontakty oralno-analne), ryzykowne formy aktywnoci seksualnej (stosunek dopochwowy przerywany, fellatio, cunnilingus, stosunek dopochwowy z zabezpieczeniem, stosunek dopochwowy z nieprawidowo uyt prezerwatyw), najbardziej ryzykowne formy zachowa seksualnych (stosunek analny, stosunek dopochwowy bez prezerwatywy, stosunek oralny z wytryskiem w usta, stosunek seksualny w stanie odurzenia) (Izdebski, Walendzik, 2000, s.16-17). Dla uproszczenia procedury badawczej za formy aktywnoci seksualnej zwizane z najwikszym ryzykiem HIV oraz STD/STI uznano kontakty genitalne oraz analne, co analizowane jest ze wzgldu na ich czstotliwo. Z bada przeprowadzonych na reprezentatywnej prbie Francuzw wynika, e regularnie seks analny uprawia 6,4% Francuzek i 15,1% Francuzw w wieku 20-24 lat, przy czym czstotliwo tych praktyk spada wraz ze wzrostem poziomu wyksztacenia. Minimum raz w cigu
188

caego ycia stosunek analny odbyo odpowiednio 36,1% mczyzn i 28,3% kobiet we Francji (Bozon, 2008b). W populacji Polakw odsetek ten wynosi odpowiednio 20,9% i 16,2% (Izdebski, 2006). Spord nastolatkw po inicjacji seksualnej stosunek analny, najbardziej ryzykowny z punktu widzenia transmisji wirusa HIV miao za sob 13% chopcw we Francji i 15,4% dziewczt (pytanie dotyczyo 12. miesicy poprzedzajcych badanie) (Levinson, 1997). W niniejszej pracy poziom ryzyka aktywnoci seksualnej jest oceniany ze wzgldu na doznania blowe w trakcie masturbacji, zagroenie jakie stanowi ona dla zdrowia/ycia jednostki oraz przebieg utrudniajcy wkomponowanie jej w aktywno seksualn z partnerem (por. Beisert, 2006; Imieliski, 1985). Dodatkowo, uwzgldniono czstotliwo podejmowania ryzykownych z punktu widzenia STD/STI form zachowa seksualnych (seks waginalny i analny) oraz ocen czstotliwoci podejmowania stosunkw seksualnych bez prezerwatywy. Analiza ryzyka aktywnoci seksualnej podejmowanej przez

studentw w cigu ostatnich 12 miesicy pozwala zauway, e rednia wynosi 2,02 (por. tabela nr 17).
zmienna ryzyko zachowa seksualnych N Min Maks. Mediana rednia Odchylenie standardowe Skono Kurtoza

187

1,00

3,67

2,02

,47

,77

1,42

Tabela 17. Ryzyko aktywnoci seksualnej studentw (statystyki opisowe) (rdo: opracowanie wasne).

W celu opisu badanej prby w zakresie ryzykownych aktywnoci seksualnych na podstawie mediany zostay ustalone przedziay zmiennej ryzyko aktywnoci seksualnej, ktre moe przyjmowa nastpujce wartoci: niskie wysokie.
189

Analiza poziomu ryzyka aktualnie podejmowanej aktywnoci seksualnej w badanej grupie studentw pozwala zauway, e jest ono wysokie odniesieniu do 48,9% badanych studentw (48,4% studentw w Polsce i 66,3% studentw we Francji) i niskie przypadku 36,5% (odpowiednio 51,6% i 33,7%) (por.tabela18). W tym zakresie wida rnice midzy populacj badanych studentw w Polsce i we Francji. Rnica midzy analizowanymi grupami jest istotna statystycznie (Chi2(df=1,N=187)=6,11;p<0,05).Szczegowe wyniki zostay

zaprezentowane w tabeli nr 18 oraz na wykresie nr 4.

Wyniki w zakresie ryzyka zachowa seksualnych niskie wysokie ogem brak danych ogem Liczebno grupy 80 107 187 32 Procent Procent wanych 42,8 57,2 100,0 Procent skumulowany 42,8 100,0

36,5 48,9 85,4 14,6

219 100,0 Tabela 18. Ryzyko aktywnoci seksualnej studentw (liczebno grup) (rdo: opracowanie wasne).

Ryzyko

zakaenia

wirusem

HIV

oraz

innymi

chorobami

przenoszonymi drog pciow zmienia si ze wzgldu na czstotliwo stosowania prezerwatyw podczas rnych form zachowa seksualnych, co zostao uwzgldnione w pytaniach odnoszcych si do tego aspektu seksualnoci. W literaturze przedmiotu za jedn z najbardziej ryzykownych form aktywnoci seksualnej uznane jest wspycie bez prezerwatywy, a odpowied na pytanie o stosowanie prezerwatyw w trakcie stosunkw genitalnych i analnych jest wskanikiem zachowa ryzykownych w odniesieniu do chorb (infekcji) przenoszonych drog pciow. Jest to
190

wskanik uywany czsto w analizach zdrowia reprodukcyjnego (por. Izdebski, 2007; Coleman, Testa, 2008; Bozon, 2009).

wyniki w zakresie zmiennje ryzyko aktywnoci seksualnej

100,0% 90,0% 80,0% 70,0% 60,0% 50,0% 40,0% 33,7% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% niskie wysokie 51,6% 48,4% 66,3% kraj pochodzenia

Polska

Francja

Wykres 4. Niskie i wysokie wyniki w zakresie ryzyka aktywnoci seksualnej studentw w Polsce i we Francji (p<0,05) (rdo: opracowanie wasne).

Wzrost

zainteresowania

prezerwatyw,

zauwaalny

jest

w Europie od poowy lat 80-tych, co wiza naley z dziaaniami prewencyjnymi w zakresie STD/STI (Bozon, Kontula, 1997). Pojawienie si nowych metod antykoncepcyjnych doprowadzio do obnienia popularnoci prezerwatywy jako metody antykoncepcyjnej. Trend ten jest zauwaalny wyranie we Francji, w ktrej w latach 70-tych i 80-tych XX wieku popularno prezerwatywy systematycznie spada na rzecz tabletek antykoncepcyjnych (ich stosowanie podczas inicjacji seksualnej deklarowao 8% Francuzw badanych w 1987 roku i a 45% badanych w 1993 roku (Bozon, Kontula, 1997).
191

Na wykresach nr 5 i 6 zosta zaprezentowany procentowy rozkad deklaracji odnonie stosowania prezerwatywy w trakcie aktywnoci seksualnej (genitalnej i analnej) podejmowanej w cigu ostatniego roku przez studentw w Polsce i we Francji.

Wykres 5. Procentowy rozkad odpowiedzi na pytanie o stosowanie prezerwatywy w trakcie aktywnoci genitalnej (Chi (df=5,N =168) = 10,30; (rdo: opracowanie wasne).
2

Analiza redniej czstotliwoci stosowania prezerwatyw przez badanych studentw wskazuje na brak istotnych statystycznie rnic midzy grupami. Wyniki zbliaj si jednak do poziomu istotnoci, (t (166) = 1,92; p = 0,057), a zatem mona zakada, e analiza bardziej liczebnej prby wykae istotnie statystycznie rnice ze wzgldu na zmienn kraj pochodzenia.

192

Wykres 6. Procentowy rozkad odpowiedzi na pytanie o stosowanie prezerwatywy w trakcie aktywnoci analnej (Chi (df=4,N =168) = 7,37) (rdo: opracowanie wasne).
2

Jak wida na wykresie nr 5, odsetek 36,4% studentw w Polsce w porwnaniu z 26,4% studentw we Francji sigao po prezerwatyw regularnie w czasie stosunkw genitalnych. Mona zatem wysun wniosek, e prezerwatywa cieszy si wikszym powodzeniem wrd badanych studentw w Polsce. Inaczej prezentuj si wyniki odnonie stosowania prezerwatywy w trakcie stosunkw analnych. Regularnie, kadorazowo w cigu ostatniego roku stosowao j 1,3% studentw w Polsce w porwnaniu do 6,6% studentw we Francji. Uzyskane rezultaty odnie mona do analiz prowadzonych w Polsce i we Francji w ramach midzynarodowego projektu HSBC. Badania przeprowadzone na Akademii witokrzyskiej wskazuj, e spord badanych studentw pierwszego roku 59% (z grupy aktywnych seksualnie) uywao prezerwatyw w trakcie ostatniego stosunku pciowego, natomiast
193

prezerwatyw i tabletki antykoncepcyjne stosowao 15% badanych (Suliga, 2004). Z analiz Izdebskiego wynika, e odsetek uczniw i studentw, ktrzy deklaruj stosowanie prezerwatywy kadorazowo podczas stosunkw waginalnych wynosi 36% i przewysza redni dla populacji w wieku 15-49 (23,6%) (Izdebski, 2006). Dla porwnania, spord nastolatkw we Francji w czasie ostatniego stosunku seksualnego prezerwatyw stosowao 54% dziewczt i 76% chopcw, w Polsce odsetek ten wynis odpowiednio 79% i 85% (Godeau i inni, 2008b; Woynarowska, Szymaska, Mazur, 2001). Popularno

prezerwatywy jako metody antykoncepcyjnej potwierdzaj rwnie badania w populacji studentw. Spord studentw badanych w regionie Provence-Alpes-Cte dAzur (do ktrego naley Grenoble) 80% osb aktywnych seksualnie stosuje rodki antykoncepcyjne regularnie, a 5% siga po nie okazjonalnie. W analizowanej grupie zauwaalne jest przewaga w czstotliwoci stosowania piguki antykoncepcyjnej nad prezerwatyw (Repre Sant, 2006). Rozkad wynikw przedstawionych na wykresie nr 5 i 6 pokazuje, e wci istnieje grupa osb, ktre nie uyway prezerwatywy w trakcie kontaktw seksualnych podejmowanych w cigu ostatniego roku poprzedzajcego badanie. Jeli chodzi o aktywno genitaln - jest to grupa 13% badanych studentw w Polsce i 21% studentw we Francji. W odniesieniu do aktywnoci genitalnej odpowied tak zaznaczyo odpowiednio 17% badanych Polakw i 22 % Francuzw. Dla porwnania, 26,6% Polakw w wieku 15-49 lat deklaruje, e w cigu ostatnich 12. miesicy nie stosowao w trakcie aktywnoci seksualnej adnej metody antykoncepcji. Dla grupy wiekowej 18-24 lat wskanik ten wynosi 16,6% (Izdebski, 2006; Woynarowska, Szymaska, Mazur, 2001). Spord studentw w regionie Provence-Alpes-Cte dAzur 12%
194

deklaruje podejmowanie aktywnoci seksualnej bez zabezpieczenia (Repre Sant, 2006). Z punktu widzenia profilaktyki HIV/STD obok pytania

o czstotliwo stosowania prezerwatyw, wane jest pytanie o przyczyny rezygnacji z ich stosowania. Jest to nowe spojrzenie na zagadnienie antykoncepcji wymuszone, z jednej strony innowacjami na rynku farmaceutycznym, z drugiej za, przemianami obyczajowoci seksualnej. Wyniki odnoszce si do motyww rezygnacji z uycia prezerwatyw wrd badanych studentw w Polsce i we Francji zostay

zaprezentowane w tabeli nr 19. Z bada wynika, e prezerwatywa jest czsto zamieniana na, bardziej skuteczn w kontekcie zapobiegania nieplanowanej ciy, antykoncepcj hormonaln (Lagrange, 1997b).W niniejszych badaniach odpowied tak zaznaczyo 9,1% Polakw i 4,1 % Francuzw. Analiza Lagrange dowodzi, e stosowanie piguki antykoncepcyjnej zmniejsza w sposb istotny (czterokrotnie w przypadku chopcw i dziesiciokrotnie w przypadku dziewczt) szanse na zastosowanie prezerwatywy podczas ostatniego stosunku seksualnego (Lagrange, 1997d, s.311). Takie zachowanie wyjani mona za pomoc tzw. modelu kompensacji ryzyka. Wedug niego naturaln ludzk tendencj jest denie do uzyskania homeostazy w zakresie poziomu ryzyka. A zatem - w sytuacji, w ktrej istniej technologie i rodki zwikszajce poczucie

bezpieczestwa (co w obszarze zachowa seksualnych daj, inne ni prezerwatywa, rodki antykoncepcyjne), jednostka bdzie skonna podejmowa wiksze ryzyko (Grzelak, 2006; Godeau i inni, 2008b). Zmiany w obyczajowoci seksualnej modych dorosych,

szczeglnie w zakresie ich postaw wobec zwizku, maestwa i rodziny sprawiy, e analiza ta musi uwzgldnia rwnie plany prokreacyjne oraz charakter relacji (aktualny i przewidywany). Rezygnacja
195

z prezerwatywy umotywowana planami prokreacyjnymi dotyczy 1,7% studentw z Polski (w grupie Francuzw taka odpowied nie pada). Poza motywem prokreacyjnym, w gr wchodzi rwnie zaufanie do partnera zwizane z dugoci trwania zwizku. Kategoria stay partner zostaa zaznaczona przez ogem 4,6% respondentw (4,1% studentw z Polski i 5,1% studentw z Francji). Jak wynika z innych bada nad stosowaniem antykoncepcji, seks bez prezerwatywy moe by traktowany jako manifestacja zaufania do partnera (Izdebski, 2000). Nie bez znaczenia jest tu rwnie (czsto nieuzasadnione) faktyczne zaufanie do partnera, przekonanie o bezpiecznym innym, ktre Izdebki i Walendziak wczaj do grupy wyimaginowanych zabezpiecze (Izdebski, Walendzik, 2000). Z powyszych analiz wynika, e studenci preferuj prezerwatywy i piguki antykoncepcyjne jako sposoby zabezpieczenia podczas podejmowanej aktywnoci seksualnej (6,8% wskaza). Kategoria inne metody antykoncepcji, ktra moga oznacza wybr metod naturalnych zostaa wskazana przez czterech studentw z Polski (brak wskaza w badanej grupie studentw francuskich). W badaniu HSBC w Polsce 8,4% modziey szkolnej zadeklarowao uywanie naturalnych metod planowania ciy (we Francji taka opcja odpowiedzi nie zostaa uwzgldniona) (Godeau i inni, 2008a). Moe to wynika ze wzrostu wiedzy seksualnej modych Polakw oraz z odrzucenia tradycyjnej seksualnej moralnoci obowizujcej w pokoleniu ich rodzicw. Ciekawa jest konstatacja Bozona i Kontuli, e o ile poziom religijnoci ma wpyw na wiek inicjacji seksualnej, o tyle nie rnicuje w sposb istotny stosowania rodkw antykoncepcyjnych (Bozon, Kontula, 1997).

Znajduje to potwierdzenie w niniejszych analizach. Wrd badanych studentw religia bya powodem rezygnacji z uycia prezerwatywy dla 1 osoby z Polski. Koresponduje to z wynikami innych analiz dotyczcych
196

tego obszaru seksualnoci. W badaniu Izdebskiego na pytanie o wady prezerwatyw spord Polakw w wieku reprodukcyjnym jedynie 9,9% odpowiedziao, e s one niezgodne z wyznawan przez nich religi (Izdebski, 2001). Podobny obraz wyania si z bada Pawlin: wrd modych gboko religijnych osb 56,7% akceptuje uywanie rodkw antykoncepcyjnych (Pawlina, 1998). Pozostae przyczyny rezygnacji z prezerwatywy wymieniane przez studentw, to: przyjemno (5% wskaza), spontaniczno (2,3% wskaza), ch urozmaicenia ycia seksualnego (1,8% odpowiedzi). Podobne motywy rezygnacji z prezerwatywy podczas aktywnoci seksualnej pojawiaj si na gruncie innych analiz w tym obszarze. Dla przykadu - w badaniach Izdebskiego na pytanie o przyczyny niezastosowania prezerwatyw podczas ostatniego nieregularnego

stosunku 57,4% respondentw uznao, e nie byo takiej potrzeby, 41,3% zadeklarowao i nie lubi tej formy antykoncepcji (Izdebski, 2001). Z punktu wiedzenia profilaktyki HIV/STDs szczeglnie niepokojce wydaj si by dwie kategorie zaznaczanych przez studentw odpowiedzi. Z powodu braku wiary w skuteczno prezerwatywy nie uywao jej 4,1% studentw z Polski i 1% studentw z Francji. Dodatkowo, najczstsz przyczyn rezygnacji z prezerwatywy w trakcie aktywnoci seksualnej okaza si dla studentw brak dostpnoci do niej. Trudnoci ze zdobyciem prezerwatywy s wiksze w grupie studentw z Polski (9,9% w porwnaniu z 3,1% wskaza wrd badanych Francuzw) (rnice istotne statystycznie). Koresponduje to z innymi analizami w tym zakresie. W badaniu na reprezentatywnej prbie Polakw 11% z nich wymienia brak dostpnoci prezerwatywy jako przyczyn niestosowania jej podczas ostatniego nieregularnego stosunku (Izdebski, 2001).
197

Dla praktyki edukacyjnej (prewencyjnej, promocyjnej) ciekawy wydaje si wynik wskazujcy na rnice w popularnoci diagnostyki w kierunku HIV w analizowanych grupach. W niniejszych badaniach wykonanie testu na HIV byo przyczyn rezygnacji z uycia

prezerwatywy u 12,2% Francuzw i u niespena 2% Polakw (rnice s istotne statystycznie). Potwierdzaj to wyniki innych analiz. Na pytanie o przyczyny rezygnacji z prezerwatywy w trakcie ostatniego stosunku seksualnego okoo 4% kobiet we Francji (w wieku do 35 lat) podao zrobienie testu na obecno wirusa HIV, a 45% poczenie testowania z antykoncepcj hormonaln. Wrd mczyzn rozkad procentowy wynosi odpowiednio 2,8% dla testu anty-HIV oraz okoo 37% dla rwnoczesnej antykoncepcji hormonalnej i diagnostyki w kierunku HIV (Beltzer, Bajos, 2008). W regionie Provence-Alpes-Cte dAzur 24% osb w grupie wiekowej 15-25 lat zdecydowao si dotychczas na wykonanie testu w kierunku HIV/AIDS, co przewysza redni krajow dla tej grupy wiekowej (17,5%) (Repre Sant, 2006). W Polsce diagnostyka w kierunku obecnoci wirusa HIV nie cieszy si takim powodzeniem. Z bada Izdebskiego wynika, e test na obecno wirusa HIV ma za sob ogem 6,2 % Polakw (w wieku 15-49) (Izdebski, 2006). Taki rozkad wynikw moe by dowodem na du dostpno we Francji orodkw zajmujcych si diagnoz i poradnictwem w zakresie HIV/AIDS. Dodatkowo, jak wynika z bada, spoeczestwo jest w tym zakresie dobrze wyedukowane. Postawy Francuzw obrazuje fakt, e a 25% populacji w wieku 17-18 lat widzi potrzeb wprowadzenia obligatoryjnych testw w kierunku HIV (Calvez, 1997, s. 337).

198

przyczyny podejmowania zachowa seksualnych bez prezerwatywy

Liczebno % odpowiedzi Liczebno

kraj pochodzenia

Ogem

istotno

Polska

Francja

brak dostpnoci prezerwatywy antykoncepcja hormonalna

12 9,9% 11 9,1% 4 3,3% 5 4,1% 2 1.7% 4 3,3% 9 7,4% 1 0,8% 5 4,1% 1 0,8% 2 1,7% 3 2,5%

3 3,1% 4 4,1% 0 0% 5 5,1% 12 12,2% 1 1% 2 2% 0 0 1 1% 0 0 0 0 1 1%

15 p<0,05 6,8% 15 ni. 6,8% 4 ni. 1,8% 10 ni. 4,6% 14 p<0,05 6,4% 5 ni. 2,3% 11 ni. 5% 1 0,5% 6 2,7% 1 0,5 2 ni. 0,9% 4 1,8% ni. ni. ni. ni.

% odpowiedzi Liczebno

inne metody antykoncepcji

% odpowiedzi Liczebno

stay partner
% odpowiedzi Liczebno

test na HIV
% odpowiedzi Liczebno

spontaniczno
% odpowiedzi Liczebno

przyjemno
% odpowiedzi Liczebno

religia
% odpowiedzi Liczebno

nieskuteczno
% odpowiedzi Liczebno

wygoda
% odpowiedzi Liczebno

planowanie ciy
% odpowiedzi Liczebno

urozmaicenie
% odpowiedzi

Tabela 19. Procentowy rozkad odpowiedzi na pytania o przyczyny podejmowania aktywnoci seksualnej bez prezerwatywy wrd studentw w Polsce i we Francji (rdo: opracowanie wasne).

199

4.2.3. Wypenianie kryteriw zdrowia seksualnego zwizanych z relacj z partnerem Programy badawcze i profilaktyczne oparte na koncepcji zdrowia seksualnego coraz czciej skupiaj si na aktywnoci seksualnej podejmowanej pod wpywem rnego rodzaju przemocy. Przedmiotem zainteresowania s nie tylko tradycyjnie identyfikowane jako przemoc seksualna stosunki seksualne bez zgody partnera, ale take dotyk czy zmuszanie do ogldania dzie o tematyce pornograficznej,

rozpowszechnianie tego typu nagra z udziaem osoby poszkodowanej. Rezultaty uzyskane w populacji studentw przez Waszysk s w tym wzgldzie niepokojce: studenci podejmuj zachowania seksualne z uyciem przemocy a ich czstotliwo wynosi rednio 0,21 w sytuacji gdy respondent dowiadcza przemocy i presji oraz 0,18 gdy sam takich zachowa si dopuszcza (przedzia teoretyczny zmiennej: 0-4) (Waszyska, 2003). Przemoc seksualna dotyczy rwnie modszych grup wiekowych. Z bada Izdebskiego wynika, e co trzeci nastolatek jest zmuszany do zachowa seksualnych wbrew jego woli, w tym 16% do kontaktw wzrokowych i dotykowych o charakterze seksualnym, 18% do rnych form kontaktw seksualnych, w tym stosunku. A 12% uczniw 18-letnich stosuje przemoc seksualn w postaci zmuszania innych do kontaktw wzrokowych i dotykowych (14% chopcw i 3% dziewczt) oraz do rnych form kontaktw seksualnych (w tym stosunkw)(7% chopcw i 1% dziewczt) (Izdebski, 2010). Wrd Francuzw z wyszym poziomem wyksztacenia (i w trakcie studiw) w wieku 18-34 prawie 16% kobiet i 3,5% deklaruje dowiadczanie przemocy seksualnej w postaci uczestnictwa w rozmowach wysyconych pornografi, 14,5% kobiet i 3,5% dowiadczyo dotyku, pieszczot bez wasnej zgody, a 6,7% kobiet i 1,3% mczyzn ma w swej biografii
200

stosunek seksualny pod wpywem przemocy (Bajos, Bozon, 2008b, s.387). Wci obecna asymetria w spoecznej percepcji ycia seksualnego i emocjonalnego obu pci i gboko zakorzenione stereotypowe postrzeganie roli kobiecej i mskiej maj swoje odzwierciedlenie w statystykach dotyczcych relacji przemocowych. Na to nakadaj si indywidualne wyobraenia i skrypty zachowa odnoszce si do oczekiwa i potrzeb wasnych oraz partnera (Ferrand, Bajos, Andro, 2008, s. 359). Wszystkie te elementy maj znaczenie dla zachowa w diadzie rozpatrywanych pod ktem istnienia przemocy oraz partnerstwa i odpowiedzialnoci. Z perspektywy niniejszych analiz istotne jest pytanie o rozkad zmiennej aktywno seksualna studentw w Polsce i we Francji w zakresie wypeniania kryteriw zdrowia seksualnego zwizanych z relacj z partnerem. Jest to zmienna definiowana jako poziom wypeniania kryteriw zdrowia seksualnego: wolno od wszelkich form przemocy seksualnej (przymus, naduycia, wykorzystanie stosunku zalenoci), zdolno do nawizania rwnych relacji partnerskich, zdolno do nawizania odpowiedzialnych relacji partnerskich (WHO, 2001, s.7; Sadovsky, Nusbaum, 2006). Analiza rezultatw zamieszczonych w tabeli nr 20 pozwala stwierdzi, e poziom wypeniania kryteriw zdrowia seksualnego zwizanych z relacj z partnerem podczas aktywnoci seksualnej wynis 5,17.
zmienna wypenienie kryteriw zdrowia seksualnego N Min Maks. Mediana rednia Odchylenie standardowe Skono Kurtoza

168

3,33

6,00

5,33

5,17

,64

-,92

,27

Tabela 20. Wypenienie kryteriw zdrowia seksualnego przez studentw (statystyki opisowe) (rdo: opracowanie wasne).

201

Dodatkowo, w celu opisu badanej prby na podstawie mediany zostay ustalone przedziay wskazujce na wypenianie kryteriw zdrowia seksualnego zwizanych z relacj z partnerem podczas aktywnoci seksualnej: niskie wysokie. Analiza poziomu wypeniania kryteriw zdrowia seksualnego zwizanych z relacj z partnerem pozwala zauway, e wysokie wyniki w zakresie tej zmiennej dotycz cznie 53% studentw (52,3% studentw w Polsce i 45,1% studentw we Francji). Niskie wyniki w zakresie w zmiennej z 47% wypenianie relacj badanych kryteriw z zdrowia seksualnego otrzymano badanych zwizanych przypadku partnerem 37,7%

(odpowiednio

w Polsce i 54,9% we Francji). W tym zakresie wida rnice midzy populacj badanych studentw w Polsce i we Francji. Rnice midzy analizowanymi grupami s istotne statystycznie (Chi2 (df=1, N = 168) = 5,00; p<0,05). Szczegowy procentowy rozkad wynikw prezentuje tabela nr 21 oraz wykres 7:
Wyniki w zakresie wypenianie kryteriw zdrowia seksualnego Niskie Wysokie Ogem Brak danych Ogem Liczebno grupy Procent wanych Procent skumulowany

Procent

79 89 168 51

36,1 40,6 76,7 23,3

47,0 53,0 100,0

47,0 100,0

219 100,0 Tabela 21. Wypenienie kryteriw zdrowia seksualnego przez studentw (liczebno grup) (rdo: opracowanie wasne).

Otrzymane rezultaty s istotne w kontekcie projektowania i realizacji programw zdrowia seksualnego. Rnice w populacji studentw z Polski i Francji tumaczy mona odmiennymi dla obu grup
202

kontekstami

spoeczno-kulturowymi

edukacyjnymi,

co

zostanie

rozszerzone w kolejnych podrozdziaach.

wyniki w zakresie zmiennej wypenienie kryteriw zdrowia seksualnego

100,0% 90,0% 80,0% 70,0% 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% niskie wysokie 37,7% 54,9% 45,1% 62,3%

Polska

Francja

Wykres 7. Niskie i wysokie wyniki w zakresie zmiennej wypenianie kryteriw zdrowia seksualnego przez studentw w Polsce i we Francji (p<0.05) (rdo: opracowanie wasne).

4.3. POSTAWY STUDENTW W POLSCE I WE FRANCJI WOBEC ZDROWIA SEKSULANEGO W niniejszej rozprawie postawy s analizowane zgodnie z przyjtym w psychologii nurtem strukturalnym, ktrego przedstawiciele podkrelaj obecno komponentu emocjonalnego, poznawczego

i behawioralnego postaw (Mdrzycki, 1977; Mika, 1981; Nowak,1973, 2000; Pluta, 2002). Postawa jest tutaj rozumiana jako og wzgldnie trwaych dyspozycji do oceniania okrelonego przedmiotu oraz do wartociowania go. Tym wzgldnie trwaym dyspozycjom emocjonalnooceniajcym towarzysz przekonania o naturze tego przedmiotu oraz
203

okrelone dyspozycje do zachowania si wobec niego (Nowak,1973, 2000; Pluta, 2002).Przedmiotem postawy moe by drugi czowiek, diada, grupa spoeczna, instytucja, okrelone zachowanie, sytuacja, system wartoci. W niniejszej pracy przedmiotem postawy jest zdrowie seksualne. Zdrowie seksualne zgodnie z definicj WHO polega na: zdolnoci do zdobywania bezpiecznych dowiadcze seksualnych, zdrowym zdolnoci seksualnych, wolnoci od wszelkich form przemocy seksualnej i innych rozwoju seksualnym, wolnoci od chorb i niepenosprawnoci w sferze seksualnej, do zdobywania satysfakcjonujcych dowiadcze

krzywdzcych praktyk zwizanych z

seksualnoci,

zdolnoci do nawizania rwnych relacji partnerskich, zdolnoci do nawizania odpowiedzialnych relacji partnerskich (WHO, 2001; Carr, 2004). W analizie postaw wobec zdrowia seksualnego zdecydowano si na obliczenie dwch rodzajw wynikw: wyniku dla postawy analizowanej caociowo oraz wyniku wskazujcego na natenie poszczeglnych komponentw postawy. Wynik caociowy wykorzystany jako predyktor w analizie regresji wielokrotnej zosta obliczony przez urednienie wynikw trzech komponentw skadajcych si na postaw. Nastpnie odniesiono wynik do mediany, co pozwolio na wyodrbnienie dwch przedziaw wartoci zmiennej postawa wobec zdrowia

seksualnego: pozytywna negatywna W zakresie wyniku oglnego postawy wobec zdrowia seksualnego nieznacznie przewaa postawa pozytywna pojawiajca si cznie
204

w 50,7% przypadkw (68,7% przypadkw w Polsce i 29,5% przypadkw we Francji). Wyniki prezentujce caociowo analizowan postaw wobec zdrowia seksualnego wrd studentw przedstawia tabela nr 22.

Postawa negatywna pozytywna Ogem Brak danych Ogem

Liczebno grupy 106 109 215 4

Procent

Procent wanych 49,3 50,7 100,0

Procent skumulowany 49,3 100,0

48,4 49,8 98,2 1,8

219 100,0 Tabela 22. Postawy wobec zdrowia seksualnego studentw (liczebnoci grup) (rdo: opracowanie wasne).

100,0%

Postawa wobec zdrowia seksualnego

90,0% 80,0% 70,0% 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% negatywna pozytywna 31,6% 29,5% 70,4% 68,4% kraj pochodzenia

Polska

Francja

Wykres 8. Postawy wobec zdrowia seksualnego studentw w Polsce i we Francji (rdo: opracowanie wasne).

205

Jak wynika wykresu nr 8, studenci w badanej prbie przejawiaj zrnicowane postawy wobec zdrowia seksualnego. Okazuje si, e studentw we Francji czciej charakteryzuj postawy negatywne (70,4% w odniesieniu do 31,6% studentw przejawiajcych postaw negatywn w Polsce). Zobrazowane na wykresie nr 8 rnice midzy analizowanymi grupami s istotne statystycznie (Chi2(df=1,N=215)=2,09; p<0,05). Uzyskane rnice w grupie badanych studentw z Polski

i z Francji tumaczy mona odmiennymi dla obu grup kontekstami, co zostanie rozszerzone w dalszej czci pracy. Oglnie rzecz biorc, rezultaty w zakresie postawy wobec zdrowia seksualnego mierzonej caociowo trudno zestawi z innymi badaniami.

W literaturze przedmiotu spotka mona odniesienie do postaw rozpatrywanych na bardziej oglnym poziomie (np. postawy wobec seksualnoci, wobec HIV) lub odnoszcych si do uszczegowionych aspektw ycia seksualnego jednak (np. postawy wobec si stosowania zestawienie

prezerwatyw).

Niemniej

ciekawe

wydaje

uzyskanych wynikw z rezultatami bada przeprowadzonych przez CBOS dotyczcymi postaw modych Polakw wobec seksu. Jak si okazuje postawy te s zrnicowane, ale mona je uporzdkowa w nastpujce kategorie: postawa otwarta postawa przejawiana przez okoo 50% badanych, polega na pozytywnym stosunku do sfery seksualnej i zainteresowaniu tematyk seksualn. Odzwierciedleniem tej postawy s liberalne pogldy na temat inicjacji seksualnej czy pornografii. Przejawia si ona cho w mniejszym stopniu -

w zachowaniach. Osoby te w wikszoci maj za sob inicjacj seksualn i s aktywne seksualnie, a mio uznaj za wystarczajcy motyw podjcia wspycia,
206

 postawa zamknita postawa przejawiana przez okoo 30% badanych przez CBOS nastolatkw. Zwizana jest z niewielkim zainteresowaniem sprawami seksu, ktry postrzegany jest przez pryzmat moralnoci i norm etyki katolickiej. Postawa ta wie si z akceptacj katolickiego modelu maestwa i rodziny i percepcj aktywnoci seksualnej przez pryzmat jej prokreacyjnej funkcji. O rygoryzmie osb przejawiajcych t postaw wiadczy silnie negatywnie nacechowane podejcie wobec rozwodw i zabiegw przerywania ciy, postawa ambiwalentna postaw tak prezentuj osoby, ktre wobec pewnych aspektw seksualnoci (kwestie zwizane z edukacj seksualn, pornografi) wykazuj si otwartoci, wobec innych za(komponent behawioralny) rygoryzmem i nietolerancj. Pojawia si ona wrd badanych nastolatkw najrzadziej (CBOS, 1988, za: Moczuk, 2004). 4.3.1. Komponent poznawczy postaw studentw w Polsce i we Francji wobec zdrowia seksualnego W celu szczegowego opisu postaw studentw wobec zdrowia seksualnego, w oparciu o dokonan operacjonalizacj pojcia postawa wobec zdrowia seksualnego, zostay wyodrbnione jej komponenty oraz ich wskaniki. Komponent poznawczy postawy stanowi wiedza i przekonania jednostki o przedmiocie postawy (Marody,1976; Jeowski, 2007). Pytanie badawcze dotyczce opisu komponentu poznawczego postawy brzmiao: jakie s postawy wobec zdrowia seksualnego studentw w Polsce i we Francji w zakresie komponentu poznawczego? W badaniu uwaga zostaa zogniskowana na wiedzy rozumianej jako stopie poinformowania respondentw o faktach zwizanych ze zdrowiem seksualnym. Analiza poziomu wiedzy w konkretnej dziedzinie powinna by punktem wyjcia do tworzenia oraz ewentualnej modyfikacji
207

programw edukacyjnych i profilaktycznych. Std te tak istotne jest poznanie poziomu wiedzy na temat seksualnoci. W celu okrelenia poziomu wiedzy studentw zadano im pytania odwoujce si do kryteriw zdrowia seksualnego oraz do praw zawartych w Deklaracji Praw Seksualnych (Lew-Starowicz, 2007). Podobne kryterium oceny poziomu wiedzy na temat zdrowia seksualnego zastosowano w Sexual Health Knowledge Scale autorstwa Coleman i Testy (Coleman, Testa, 2008). Drug grup stanowio 8 pyta dotyczcych sposobw zabezpieczenia si przed HIV/AIDS. Grupa tych pyta zostaa zastosowana z uwagi na fakt, e znajomo drg transmisji wirusa HIV jest podstawow wiedz z zakresu zdrowia seksualnego (Lew-Starowicz, 2007). Studentom zadano pytania, ktre su do obliczania

rekomendowanych przez WHO/UNAIDS wskanikw mierzcych wiedz o HIV/AIDS. Posuyy one Izdebskiemu (2006) do analiz przeprowadzanych na reprezentatywnej prbie Polakw w wieku 15-49 lat. Na ich podstawie obliczono wskanik WHOPI1. Dodatkowo, odpowiedzi ocenione zostay wedug nastpujcego klucza: odpowied poprawna - 1 punkt, odpowied bdna/odpowied nie wiem (a take nie syszae(a)m o HIV/AIDS) - 0 punktw. Rezultaty w zakresie komponentu poznawczego postawy wobec zdrowia seksualnego przedstawia tabela nr 23. Wynika z niej, e rednia w zakresie komponentu poznawczego postawy w badanej prbie wyniosa 13,22.
zmienna N Min Maks. Mediana rednia Odchylenie Skono standardowe Kurtoza

Komponent poznawczy

219

6,00

18,00

13

13,22

2,07

-,35

,42

Tabela 23. Komponent poznawczy postawy studentw wobec zdrowia seksualnego (statystyki opisowe) (rdo: opracowanie wasne).

208

Dodatkowo w celu opisu badanej prby na podstawie mediany zostay ustalone przedziay natenia poziomu zmiennej szczegowej, ktra moe przyjmowa nastpujce wartoci: niskie wysokie

Analiza wynikw w zakresie komponentu poznawczego postawy wobec zdrowia seksualnego pozwala zauway, e wysokie wyniki dotycz cznie 44,7% studentw (57,73% studentw w Polsce i 33,7% studentw we Francji). postawy Niskie wobec wyniki zdrowia w zakresie komponentu otrzymano

poznawczego

seksualnego

w przypadku 55,3% badanych (odpowiednio 46,3% badanych w Polsce i 66,3% we Francji). W tym zakresie wida rnice midzy populacj badanych studentw w Polsce i we Francji. Rnice midzy analizowanymi grupami s istotne statystycznie (Chi2 (df=1, N = 168) = 5,00; p<0,05). Szczegowy procentowy rozkad wynikw przedstawia tabela nr 24 oraz wykres nr 9.
Wyniki w zakresie zmiennej komponent poznawczy postawy niskie wysokie 98 ogem 219 100,0 100,0 44,7 44,7 100,0 Liczebno grupy Procent wanych Procent skumulowany

Procent

121

55,3

55,3

55,3

Tabela 24.Komponent poznawczy postawy studentw wobec zdrowia seksualnego (liczebnoci grup) (rdo: opracowanie wasne).

Jak wynika z wykresu nr 9, studentw charakteryzuj rne wyniki w zakresie komponentu poznawczego postawy wobec zdrowia seksualnego ze wzgldu na kraj pochodzenia (Chi2 (df=1, N=219)= 8,80;
209

p<0,05).

Rnice

te

znajduj

odzwierciedlenie

analizach

szczegowych dotyczcych tego komponentu.

wyniki w zakresie zmiennej komponent poznawczy

100,0% 90,0% 80,0% 70,0% 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% niskie wysokie 46,3% 33,7% 66,3% 53,7% kraj pochodzenia

Polska

Francja

Wykres 9. Niskie i wysokie wyniki w zakresie komponentu poznawczego postawy wobec zdrowia seksualnego studentw w Polsce i we Francji (rdo: opracowanie wasne).

W analizie komponentu poznawczego postawy wobec zdrowia seksualnego studentom zadano pytania, ktre umoliwiy okrelenie wartoci wskanika WHO PI1. Stosowany w badaniach z zakresu profilaktyki chorb przenoszonych drog pciow wskanik pozwala w sposb syntetyczny oceni poziom wiedzy respondentw o HIV/AIDS. Bierze on pod uwag drogi zakaenia wirusem HIV, a tym samym efektywne sposoby zapobiegania mu, tj. stosowanie czystych igie i strzykawek, stosowanie prezerwatywy, wspycie tylko z jednym i wiernym partnerem (Izdebski, 2006). Warto wskanika uzyskuje si dzielc liczb osb wymieniajcych przynajmniej dwa skuteczne sposoby zabezpieczenia przez pen liczb osb badanych. Moe on
210

przyjmowa w tabeli nr 26.

warto

1.

Rezultaty

bada

zaprezentowano

kraj pochodzenia

warto wskanika WHO PI 1

Polska

0,97

Francja

0,95

Tabela 25. Warto wskanika WHO PI 1 wrd studentw w Polsce i we Francji (rdo: opracowanie wasne).

Jak wynika z powyszej tabeli, warto wskanika WHO PI1 jest nieznacznie wysza wrd badanych studentw polskich (0,97). Wrd badanych studentw francuskich wskanik WHO PI1 wynis 0,95. Szczegowy rozkad poprawnych odpowiedzi na pytania brane pod uwag przy obliczaniu wskanika WHO PI1 przedstawia tabela nr 27.
wiedza kraj pochodzenia wiedza o sposobach zabezpieczenia si przed HIV/AIDS (pozycja b: ludzie mog unikn zakaenia HIV/AIDS jeli bd wspyli z jednym wiernym partnerem) wiedza o sposobach zabezpieczenia si przed HIV/AIDS (pozycja d: ludzie mog zmniejszy ryzyko zakaenia HIV/AIDS jeli bd uywa prezerwatyw podczas stosunkw pciowych) Polska Francja 121 98 N % poprawnych odpowiedzi 79 59

Polska Francja

121 98

94 95

wiedza o sposobach zabezpieczenia si przed HIV/AIDS 94 Polska 121 95 (pozycja h: ludzie mog unikn zakaenia Francja 98 HIV/AIDS, jeli bd upewnia si, e kady zastrzyk, jaki dostaj jest wykonany czyst ig) Tabela 26. Procentowy rozkad poprawnych odpowiedzi na pytania o efektywne sposoby zabezpieczenia si przed HIV/AIDS w zalenoci od kraju pochodzenia. (rdo: opracowanie wasne).

211

Powysze rezultaty mona odnie do innych analiz poziomu wiedzy o zdrowiu seksualnym i reprodukcyjnym. Badania Trawiskiej nad realizacj edukacji seksualnej w szkole opublikowane w tzw. Maym Raporcie dowodz niskiego poziomu wiedzy modziey o seksualnoci. Poziom ten jest zrnicowany rodowiskowo i indywidualnie, take w zalenoci od podejmowanych obszarw tematycznych (wasna pciowo, pciowo partnera/ki, regulacje prawne z zakresie seksualnoci, ekspresja pci w rnych rolach spoecznych) (Trawiska, 1998). Przeprowadzone przez Woynarowsk badania poziomu wiedzy uczniw rwnie ukazuj liczne niedostatki w tym obszarze (istniay pytania, na ktre udzielono poniej 44% prawidowych odpowiedzi). Naley uwzgldni fakt, e zarwno Woynarowska, jak i Trawiska baday odpowiedzi uczniw rnych typw szk. Dla populacji w wieku reprodukcyjnym w Polsce wiedza o efektywnych sposobach zabezpieczenia przed HIV/AIDS jest relatywnie wysoka. Wskanik WHO PI wynis w 2005 roku 0,95 (i wykazuje tendencj wzrostow w porwnaniu z rokiem 1997 i 2001) (Izdebski, 2006). Analiza wiedzy o drogach transmisji wirusa HIV zostaa przeprowadzona rwnie w populacji modziey francuskiej w ramach badania ACSJ w 1997 roku. Wyniki porwnano z oglnokrajow ankiet KAPB z 1994 roku. Porwnanie obu analiz pozwala zauway niewielki przyrost wiedzy w tym zakresie na przestrzeni lat. O ile w 1994 roku 98,8% modych Francuzw wskazywao kontakty seksualne jako drog transmisji wirusa HIV, o tyle w badaniu ACSJ tak odpowied zaznaczyo 99,6% respondentw. Iniekcja uyt wczeniej ig jest wskazywana jako wrota wniknicia wirusa HIV odpowiednio przez 96,6% respondentw w 1994 roku i 98,5% w 1997 roku (Calvez, 1997, s. 325).W ankiecie ACSJ podliczono rwnie oglny wskanik wiedzy na temat HIV/AIDS. Wskanik mogcy przyj warto 0-7 zosta obliczony
212

poprzez sumowanie prawidowych odpowiedzi na temat wymienionych 7 drg transmisji wirusa HIV. W odrnieniu od najnowszej metodologii WHO przyjtej w niniejszym opracowaniu jako poprawn uznano odpowied dotyczc zagroenia w trakcie transfuzji krwi (jak te pobierania krwi). Poza tym uwzgldniono rwnie pytania dotyczce moliwoci zakaenia w trakcie hospitalizacji w tym samym orodku, co osoba seropozytywna. redni wynik wynis 5,84 dla dziewczt i 6,07 dla chopcw (Calvez, 1997, s. 328). Najlepszy wynik dotyczy (bez wzgldu na grup) moliwoci zakaenia HIV w trakcie stosunku seksualnego, co ze wzgldu na kierunek i tre przekazu prewencyjnego nie powinno budzi zaskoczenia. W analizie wiedzy o seksualnoci czowieka niezwykle ciekawe wydaje si poznanie jej rde. W niniejszych badaniach studentom zadano oglne pytanie o rda ich wiedzy o seksualnoci. Respondenci mogli zaznaczy kilka z podanych 11 kategorii (matka, ojciec, inny czonek rodziny, partner/ka, znajomy/przyjaciel, media, literatura i prasa fachowa, literatura i prasa popularnonaukowa, nauczyciel, ksidz, lekarz) oraz dopisa wasne propozycje. Wyniki zaprezentowane zostay w tabeli nr 27. Wrd wyrnionych w kwestionariuszu kategorii znaleli si czonkowie rodziny. Rodzina zajmuje szczeglnie istotne miejsce wrd innych rde socjalizacji. Sia wpywu tego rodowiska wyznaczona jest tym, e stanowi ono pierwszy czynnik socjalizacji ( ), przez szereg lat pozostaje czynnikiem jedynym oraz e jego oddziaywania natrafiaj na ogromn plastyczno psychiki dziecka (Chomczyska-Miliszkiewicz, 2002,s.110).

213

rdo wiedzy o seksualnoci matka

Liczebno % odpowiedzi

kraj pochodzenia Polska

42 34,7% 10 8,3% 12 9,9% 57 47,1% 71 58,7% 87 71,9% 62 51,2% 69 57,0% 6 5,0% 14 11,6% 64 52,9% 0 ,0% 1 ,8% 0 ,0% 0 ,0%

Francja
18 18,4% 3 3,1% 11 11,2% 49 50,0% 68 69,4% 43 43,9% 11 11,2% 15 15,3% 2 2,0% 4 4,1% 44 44,9% 2 2,0% 0 ,0% 1 1,0% 3 3,1%

Ogem
60

Chi

7,27* 27,4% 13 2,63 5,9% 23 ,098 10,5% 106 ,018 48,4% 139 2,68 63,5% 130 17,63* 59,4% 73 33,3% 84 39,86* 38,4% 8 1,31 3,7% 18 4,03 * 8,2% 108 1,39 49,3% 2 2,49 ,9% 1 ,81 ,5% 1 1,24 ,5% 1 1,4% 3,76 39,02*

ojciec

Liczebno % odpowiedzi

inny czonek rodziny

Liczebno % odpowiedzi Liczebno

partner, partnerka
% odpowiedzi Liczebno

znajomy, przyjaciel
% odpowiedzi Liczebno

media
% odpowiedzi

literatura i prasa fachowa literatura i prasa popularnonaukowa ksidz

Liczebno % odpowiedzi Liczebno % odpowiedzi Liczebno % odpowiedzi Liczebno

nauczyciel
% odpowiedzi Liczebno

lekarz
% odpowiedzi

inni specjalici suby zdrowia wykady

Liczebno % odpowiedzi Liczebno % odpowiedzi Liczebno

biblioteka MFPF
% odpowiedzi Liczebno % odpowiedzi

Centre du Planning Familial Tabela 27. rda

wiedzy

seksualnoci

grupie

studentw

Polsce

i we Francji (pogrubiono rnice istotne statystycznie na poziomie *p<0,05) (rdo: opracowanie wasne).

214

Socjalizacja w rodzinie odbywa si w ramach mniej lub bardziej wiadomych oddziaywa. Jednym z obszarw, w ktrym wpywy wiadome i niewiadome przeplataj si jest proces dostarczania wiedzy na temat seksualnoci, czyli uwiadamianie seksualne. Rwnolegle realizowane jest wychowanie seksualne obejmujce zarwno przekazywanie wiadomoci, jak i ksztatowanie sfery postaw, emocji i wartoci. Wsplnym celem obu tych procesw, a wic wychowania i uwiadamiania seksualnego jest uksztatowanie osoby zdrowej seksualnie (Obuchowska, Jaczewski, 2002). Mimo istnienia innych

rde socjalizacji w tym zakresie, rola rodzicw jest nie do przecenienia, gdy na nich spoczywa odpowiedzialno za dostarczenie dzieciom wiedzy, dziki ktrej bd mogy

w przyszoci korzysta z przysugujcych im praw reprodukcyjnych i i prawa Planowania do zdrowia (Federacja s.24). na Rzecz Kobiet seksualne Rodziny, 1997, Uwiadamianie

w rodzinie spenia cztery podstawowe funkcje. Po pierwsze jest to funkcja informacyjna, w ramach ktrej rodzice mog wyj poza obszar tabu seksualnego i przekaza dziecku rzeteln, dostosowan do jego wieku i zdolnoci percepcyjnych wiedz. Druga funkcja - konfrontacyjna daje dziecku moliwo porwnania wiedzy zdobytej za porednictwem rnych rde socjalizacji. Trzeci funkcj jest funkcja wiziotwrcza, ostatni za funkcja wsparcia. Uwiadamianie dziaa wspierajco

w sytuacjach, ktre wzgldu na nowo, nago czy niezrozumiao s oceniane przez dziecko jako przerastajce jego moliwoci radzenia sobie (Beisert, 1991). W literaturze przedmiotu znale mona badania powicone rnym aspektom rodzinnej edukacji seksualnej. Rozkad odpowiedzi studentw i onierzy w badaniach Jaczewskiego pozwala na wysunicie wniosku o dominacji matek jako kategorii osb biorcych udzia w
215

uwiadamianiu seksualnym (Jaczewski, Grodzki, Izdebski, 1994). Porwnanie tego z rezultatami niniejszych analiz sygnalizuje osabienie roli matek jako autorytetw w tym obszarze. Matki wybrane w sumie przez 17,4% studentw stanowi waniejsze rdo informacji dla studentw w Polsce (34,7% wskaza) ni dla studentw we Francji. (jedynie 18,4% studentw francuskich zaznaczyo matk jako rdo informacji o seksualnoci) (p<0,05). Rnice w odwoaniu si do matek jako rde informacji o seksualnoci moe wynika

z odmiennego dla obu krajw kontekstu spoeczno-kulturowego. Jak zauwaa Bozon, w krajach gdzie religia katolicka odgrywa znaczc rol (a do takich naley Polska) edukacja rodzinna dominuje nad gorzej tolerowan edukacj seksualn w szkole (Bozon, 2009). Wpyw na to mog mie rwnie inne czynniki spoeczno-ekonomiczne, na przykad tradycyjnie pojmowana rola matki w wychowaniu czy dugo zamieszkiwania modych osb w domu rodzinnym. Ostatni wskanik rni si w sposb istotny w analizowanych grupach. redni wiek opuszczenia domu rodzinnego we Francji wynosi 23,6 lat, w Polsce natomiast 29 lat (Wrblewska, 2007; Youth in Europe, 2010). Wsplne zamieszkiwanie z rodzicami moe mie wpyw na odwoywanie si do nich w zakresie uwiadamiania seksualnego ze wzgldu na charakter wizi, jak rwnie dostpno tego rda informacji. Rol matek w uwiadamianiu seksualnym naley uwypukli przy symbolicznym wrcz udziale ojcw (5,9% wskaza) i innych czonkw rodziny (10,5% wskaza). Uzyskane rezultaty s porwnywalne z danymi na temat uwiadamiania polskich nastolatkw, dla ktrych ojciec stanowi rzeczywiste rdo informacji jedynie w 6% przypadkw (Woynarowska, Szymaska, Mazur, 1999). Wyniki te s jeszcze ciekawsze przy zestawieniu ich z preferowanymi przez nastolatkw i studentw podmiotami uwiadamiajcymi (24% nastolatkw i 73,9%
216

studentw deklaruje ch otrzymywania informacji o HIV/AIDS od ojca) (Woynarowska, Szymaska, Mazur, 1999; Komosiska, MakowskaSzkutnik, 2008). Uwidacznia to potrzeb skupienia si na moliwych przyczynach i sposobach zmiany tego stanu rzeczy. Niewielk rang czonkw rodziny jako rda uwiadomienia seksualnego tumaczy mona systematycznym osabianiem zalenoci pionowych na koszt rwienikw (Wrblewska, 2001; Melosik, 2010), co zreszt potwierdzaj wyniki niniejszych analiz. Dodatkowo, w literaturze przedmiotu zwraca si uwag na liczne przeszkody dla efektywnej edukacji seksualnej w rodowisku rodzinnym. Mona je pogrupowa na czynniki obyczajowe i merytoryczne. Due znaczenie ma tu ubstwo jzyka w dziedzinie erotyki i brak pocze midzy terminologi naukow, a jzykiem potocznym (Beisert, 1991). Na to nakada si brak odpowiedniego sownictwa rodzicw wynikajcy z wpyww kulturowych, ideologizacji, trudnoci w komunikacji midzypokoleniowej, niskiego poziomu wyksztacenia. Problemem w rodzinnej edukacji seksualnej staje si wielokrotnie tabu seksualne (jzykowe, midzypokoleniowe, odrbnej pci) rozumiane jako zakaz zajmowania si t dziedzin ycia (Beisert, 1991; Chomczyska-Miliszkiewicz, 2001). Z licznych analiz w tym zakresie wyania si obraz moliwych niedoskonaoci rodzicielskiej edukacji seksualnej. Z jednej strony wskazuje si na niepen lub niewaciw domow edukacj seksualn, z drugiej - na potrzeb instytucjonalnego wsparcia rodziny w tym procesie (Beisert, 1991). Zapotrzebowanie na szkoln edukacj seksualn wykazuje tendencj do wzrostu. Z 88% Polakw

popierajcych zajcia z wychowania seksualnego w 1997 roku odsetek ten zwikszy si w 2001roku do 91% a w 2005 roku do 92% (Izdebski, 2006). Szkoa moe peni funkcj neutralizujc lub komplementarn w odniesieniu do rodzicielskiej edukacji seksualnej, przy czy jej rola nie
217

musi ogranicza si do realizacji celw edukacji seksualnej wobec uczniw. wiatowa Organizacja Zdrowia zaleca, aby w sytuacji deficytu informacyjnego podejmowa w szkole edukacj prorodzinn i seksualn rwnolegle wobec rodzicw i dzieci. W celu wzmacniania kompetencji rodzicielskich dziaalno taka jest podejmowana w wielu systemach owiatowych (np. w Szwecji) w ramach specjalistycznych programw edukacyjnych. Rola szkoy w zakresie oddziaywania na uczniw wydaje si by nie do przecenienia. Uwzgldni naley ilo czasu, w ktrym uczniowie poddawani s w jej murach socjalizacyjnym wpywom oraz charakter szkoy jako instytucji, ktry Chomczyska-Miliszkiewicz nazywa <totalitarnym i monopolizujcym> (Chomczyska-Miliszkiewicz, 2002, s.154). Znaczenie szkoy wzrasta ze wzgldu na podatno uczniw (u ktrych percepcja i ocena rzeczywistoci charakteryzuje si jeszcze nisk dojrzaoci) na wpywy innych, niekontrolowanych agend socjalizacji. Wychodzc naprzeciw wymaganiom wspczesnoci,

edukacja seksualna powinna zmierza do ksztatowania wiedzy i umiejtnoci bdcych narzdziami adaptacji seksualnoci do kontekstu spoecznego i kulturowego. We Francji postuluje si popularyzacj modelu ducation sexualise, ktrego celem jest integracja seksualnoci ze wszystkimi poziomami ycia codziennego, co jest niezbdnym elementem osobowego rozwoju

i emancypacji (Cascals, 2002, s. 13). Mimo znaczcej roli, jak przypisuje si instytucjonalnej edukacji seksualnej, nie zawsze jest ona realizowana zgodnie

z zamierzeniami (por. Staszewicz, 2004). Podstawy do refleksji daje rozkad studenckich odpowiedzi o rda informacji o seksualnoci. Jedynie informacji 8,2% respondentw wymienio nauczyciela jako rdo
218

o seksualnoci. Warto zauway,

e jest to rdo

uwiadomienia powszechniejsze w Polsce ni we Francji (odpowiednio 11,6% i 4,1% wskaza). Wynik ten tumaczy mona mniejsz iloci godzin przeznaczonych na zajcia z edukacji seksualnej w szkoach francuskich (Circulaire Ministrielle du 17 fvrier, 2003). Z drugiej strony, w populacji francuskiej zaznaczony zosta udzia organizacji i stowarzysze w uwiadomieniu seksualnym, ktre w zaoeniu ustawy powinny wspiera edukacj instytucjonaln. Z ankiety wynika, e 3,1% badanych studentw francuskich czerpie wiedz o seksualnoci z Centrw Planowania Rodziny (Centres du Planning Familial), natomiast 1% z bibliotek pozarzdowego stowarzyszenia Mouvement Franais pour le Planning Familial (w badaniu w populacji francuskiej w wieku 18-24 PF zosta zaznaczony przez 19% dziewczt i 8,7% chopcw) (Bozon, 2008). W Polsce nisk popularno instytucjonalnego uwiadomienia przeprowadzonej seksualnego wrd potwierdzaj i wyniki w ankiety badaniach studentw onierzy

Jaczewskiego. Na pytanie skd si bior dzieci odpowied od nauczyciela szkolnego otrzymao 5,1% badanych, od nauczyciela wychowania przedszkolnego 1,5% (Jaczewski, Grodzki, Izdebski, 1994). Moe to wynika z faktycznego stanu realizacji edukacji seksualnej w polskich szkoach. Tylko 34% badanych przez Izdebskiego respondentw potwierdzio fakt realizacji w szkole zaj z przedmiotu wychowanie do ycia w rodzinie, na ktrych poruszane byy zagadnienia na temat seksualnoci (Izdebski, 2006). Wrd uczniw szk rednich ten odsetek by wikszy (54,9%), co ma moe mie zwizek z przemianami edukacji seksualnej w polskiej szkole na przestrzeni ostatnich lat. Ciekawe w tym kontekcie wydaj si wyniki ankiety przeprowadzonej wrd studentw, ktrzy jako rdo wikszoci informacji o HIV/AIDS wymieniaj ,zaraz po telewizji, nauczycieli
219

(33%wskaza) (Komosiska, Makowska-Szkutnik, 2008). Czynnikiem rnicujcym jest tu rodzaj otrzymywanych od nauczycieli informacji. Obok pytania o istnienie instytucjonalnej edukacji seksualnej pozostaje jeszcze pytanie o jej jako. Jak wynika z bada nad szkoln edukacj seksualn w Polsce ponad 80% badanych kojarzy omawianie tematyki seksualnej z uczuciem niedosytu, rozczarowania a nawet zaenowania, zarwno treci, jak i samym sposobem prezentacji (Trawiska, 1998). Szkoa jawi si jako marginalne rdo wiedzy o seksualnoci. W sukurs powinny przyj inne formy realizacji edukacji seksualnej. Wiedz na temat seksualnoci, gwnie za zdrowia reprodukcyjnego i higieny zdoby mona u lekarza specjalisty, jak rwnie w specjalistycznych punktach i poradniach (np. punktach diagnostyczno-konsultacyjnych). Efekty dziaa instytucjonalnych

wzmacniane s aktywnoci fundacji i stowarzysze. W Polsce w zakresie edukacji seksualnej (gownie profilaktyki HIV/AIDS) dziaa specjalna agenda Ministra Zdrowia - Krajowe Centrum ds. AIDS, ktre prowadzi dziaalno edukacyjno-profilaktyczn, wydawnicz,

poradnicz, interwencyjn. We Francji w tym zakresie wsppracuj AFLS (Agence Franaise de Lutte Contre SIDA) i CNS (Conseil National du SIDA). W ramach dziaalnoci pozainstytucjonalnej w Polsce edukacj seksualn realizuje m.in. TADA, Stowarzyszenie POMOST, Spoeczny Komitet ds. AIDS, Polskie Towarzystwo Owiaty Zdrowotnej, Federacja na Rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, La Strada, Towarzystwo Rozwoju Rodziny, Res Humane (Milewski, 2008). We Francji w dziaalno tego typu angauje si m.in. Frisse (Femmes, Rduction des Risques et Sexualit), MFPF (Mouvement Franais Pour le Planning Familial), IKAMBERE, Mdicins du Monde, Sol en Si (ActUp, SIS, MFPF, 2008). Analiza odpowiedzi studentw pokazuje, e we Francji rdem uwiadomienia s zakadane przy orodkach zdrowia
220

Centra

Planowania

Rodziny

(Centres

du

Planning

Familial)

i stowarzyszenie MPPF (odpowiednio 3,1% i 1% wskaza). Na pytanie o rda wiedzy w zakresie seksualnoci, lekarza wskazao 49,3% badanych studentw. Francuzi wymieniali rwnie innych specjalistw suby zdrowia, co moe wiza si z rol pielgniarek w tym zakresie. Polscy studenci wskazywali na lekarzy jako rdo uwiadomienia seksualnego w 53% przypadkw. W innych badaniach na gruncie polskim pracownicy suby zdrowia wskazywani s jako podmiot uwiadamiajcy Zestawione gwnie powyej z wyniki obszarze wskazuj na zwizanym znikomy -

z HIV/AIDS (Mdrela-Kuder, Kantor-Noga, 2000). w porwnaniu z przedstawicielami suby zdrowia - udzia pracownikw szk w uwiadamianiu seksualnym. Znamienne jest, e

zapotrzebowanie na informacje o seksualnoci uzyskiwane tak od nauczycieli, jak i od lekarzy jest due. Badania Woynarowskiej i wspautorek wskazuj, e a co trzeci ucze wyraa potrzeb otrzymania tego typu wsparcia informacyjnego (Woynarowska,

Szymaska, Mazur, 1999). Podobne wnioski pyn z bada nad studentami (Komosiska, 1999; Komosiska, Makowska-Szkutnik, 2008). Zestawienie zapotrzebowania spoecznego na udzia specjalistw w procesie uwiadamiania seksualnego i wynikw wiadczcych o stanie faktycznym powinno da asumpt do refleksji i zmian w tym obszarze. W zwizku z deprywacj potrzeby wsparcia informacyjnego w rodzinie i w szkole, mode osoby odwouj si do innych rde. Koci, jako rdo wiedzy o AIDS zosta wybrany w badaniach z 1991 roku przez 13 % uczniw szk ponadpodstawowych (Rzepka, Zdunkiewicz, Andelova, 1991) i przez 9,6 % uczniw szk rednich w badaniach z 2008 roku (Milewski, 2008). Wysoki wskanik odnoszenia si do przedstawicieli Kocioa w zakresie wiedzy o antykoncepcji
221

dotyczy rwnie modych matek badanych w 1992 roku (Wrblewska, 1992).Jak wynika z przytoczonych w tabeli 6 i 7 odpowiedzi studenci (tak we Francji, jak i w Polsce) nie postrzegaj przedstawicieli Kocioa jako istotnego rda uwiadomienia seksualnego (5% wskaza w Polsce i 2% we Francji). Koci zosta w badaniu zaznaczony jedynie przez 3,7% studentw, co plasuje go na ostatnim miejscu wrd innych rde informacji o seksualnoci (poza tymi rdami, ktre respondenci dopisywali samodzielnie). W ocenie nikego udziau przedstawicieli Kocioa w uwiadamianiu seksualnym Milewski sugeruje uwzgldnienie draliwoci 2008). tematyki seksualnej, francuskie jak rwnie ewentualne sabe przygotowanie ksiy i katechetw do edukacji seksualnej (Milewski, Analizy poskrelaj spoeczno-kulturowe

uwarunkowania osabienia roli Kocioa jako propagatora wiedzy i postaw wobec seksualnoci. Zauwaalna jest tu szeroka transformacja spoeczna popierana zmianami legislacyjnymi (Prawo Veil sankcjonujce aborcj, dostpno darmowej antykoncepcji, popularno rozwodw) (Bajos, Bozon, 2008). Jest to ciekawy wynik wymagajcy dalszych bada, ktre pozwol zgbi ewentualne inne przyczyny marginalnego udziau przedstawicieli Kocioa w uwiadamianiu seksualnym. Niedostatki oddziaywa rodzicielskich i szkolnej edukacji seksualnej, ale te naturalne prawidowoci kolejnych faz rozwoju sprawiaj, e w zakresie wychowania seksualnego pojawi si inne, konkurencyjne rda. Niewtpliwie due znaczenie dla rozwoju psychoseksualnego maj mass media, szczeglnie jeli wemie si pod uwag czas spdzany przed telewizorem lub komputerem (Melosik, 1999, 2001, 2005). W mediach mog pojawia si komunikaty, nie zawsze merytorycznie poprawne, czasem wyolbrzymione i pozostajce w sprzecznoci z przekazami z innych rde. W zakresie wiedzy o HIV/AIDS i szeroko pojtego zdrowia seksualnego mog to by
222

informacje obarczone bdami, odwoujce si do silnych emocji, niezaspokojonych potrzeb i stereotypw (Ruffiot, 1992; Bajos, Bozon, 2008;Gola,2008).Z drugiej strony media mog by nieocenionym rdem aktualnych, rzetelnych i ciekawie prezentowanych informacji (Bozon, 2009). Podejmowane s w zwizku z tym dziaania majce na celu zaangaowanie mediw jako wanego rda informacji oraz popraw jakoci tyche informacji. Przykadem jest realizowany w Polsce od 2004 roku Krajowy Program Zapobiegania Zakaeniom HIV, Opieki nad yjcymi z HIV i Chorymi na AIDS, ktrego efektem jest m.in. poprawa merytorycznej strony kampanii medialnych (MarzecBogusawska, 2007). O roli mediw jako rda uwiadomienia seksualnego wiadcz odpowiedzi badanych studentw, ktre powinny stanowi punkt wyjcia do poszerzonej wsppracy z mediami. Media okazay si drugim pod wzgldem wanoci rdem informacji o seksualnoci (59,4% wskaza). Prezentowane wyniki koresponduj z analizami Milewskiego, w ktrych media wymieniane s przez modzie jako gwne rdo informacji o HIV/AIDS (Milewski, 2008). Wynik ten powinien by inspiracj do dalszych eksploracji. W szczegowych analizach roli mediw jako rda informacji o seksualnoci ciekawe wydaje si uwzgldnienie rodzaju nonika i jakoci przekazywanych treci. Obok prasy i literatury popularnonaukowej (38,4% wyborw) studenci deklaruj korzystanie z ksiek i czasopism specjalistycznych w procesie zdobywania informacji o seksualnoci. W ocenie 33% studentw literatura fachowa stanowi rdo wiedzy o seksualnoci, przy czym wystpuj istotne statystycznie rnice midzy respondentami w Polsce i we Francji. A 51,2% studentw polskich wskazao korzystanie z literatury specjalistycznej (57% zaznaczyo rwnie literatur i pras popularnonaukow). Wrd badanych Francuzw
223

odsetek ten wynis jedynie 11,3% (15,3% korzysta z literatury i prasy popularnonaukowej). Ciekawym wydaje si fakt, e a 59% dziewczt i 16,9% chopcw w wieku 18-24 lat we Francji wskazao magazyny feministyczne jako pierwsze rdo informacji o antykoncepcji (Bozon, 2008, s.143). W innych badaniach, tym razem na gruncie polskim wysoki poziom korzystania z literatury specjalistycznej jako rda wiedzy o antykoncepcji osigny mode matki. Ksiki i czasopisma stanowiy kategori zaznaczon przez 61% respondentek i wyprzedziy w tym wzgldzie inne rda, takie jak rodzina, szkoa, znajomi, partner (Wrblewska, 1992). Podobne wnioski pyn z bada Jaczewskiego przeprowadzonych w grupie studentw i onierzy, wrd ktrych 53,8% wskazao na ksiki uwiadamiajce jako rdo wiedzy o antykoncepcji (Jaczewski, Grodzki, Izdebski, 1994). Powysze wyniki odnie mona do uzyskanej w badaniu rnicy poziomu wiedzy o sposobach zabezpieczenia si przed HIV/AIDS wrd studentw w Polsce i we Francji. Wyszy poziom wiedzy Polakw w tym zakresie moe wiza si z wikszym odsetkiem osb korzystajcych fachowa, z rzetelnej, i prasa

specjalistycznej

wiedzy

(literatura

literatura

popularnonaukowa, nauczyciel, wykady), wniosek ten wymaga jednak weryfikacji w dalszych badaniach. Deficyt w zakresie uwiadomienia seksualnego jest w sposb naturalny uzupeniany przez rwienikw. Badani studenci z obu krajw byli zgodni w wyborze znajomych/przyjaci jako najwaniejszego rda informacji o seksualnoci (63,5% wskaza). Odrbn kategori stanowili partnerzy, ktrzy mog, lecz nie musz by rwnolatkami respondentw. Jak wynika z bada rwnie oni stanowi wskaza popularne wrd rdo

uwiadomienia

seksualnego

(50%

studentw

francuskich i 47,1% wrd studentw polskich). Inne analizy na gruncie francuskim dowodz, e rozmowy z parterem seksualnym na temat
224

chorb przenoszonych drog pciow oraz metod antykoncepcyjnych podejmuje 37,1% kobiet oraz 28,3% mczyzn w wieku 20-24 lat (Bajos, Bozon, 2008). Odsetek ten spada wraz z wiekiem, co wiadczy moe o coraz mniejszym znaczeniu tego rda informacji, jak rwnie spadajcym na nie zapotrzebowaniu. W Polsce rol kolegw w uwiadamianiu seksualnym bada na przestrzeni lat Jaczewski. Na pytanie skd si bior dzieci odpowied od kolegw uzyskao 30,6% badanych respondentw (Jaczewski, Grodzki, Izdebski, 1994). Warto podkreli, e odwoanie do wiedzy rwienikw zalene jest od obszaru tematycznego Powysze i spada analizy w zakresie wiedzy specjalistycznej e np. dotyczcej HIV/AIDS (Komosiska, 1999). wskazuj jednoznacznie, rwienicy

wypeniaj luk w dziaalnoci innych rde socjalizacji. Uwaga skierowana na rwienikw i partnerw jako rda uwiadomienia seksualnego jest uzasadniona nie tylko ze wzgldu na ich popularno (co potwierdzaj wyniki niniejszych bada), ale te ze wzgldu na ewentualne zagroenia z tego wynikajce. W literaturze przedmiotu podkrelana jest czsta wulgaryzacja jzyka nastolatkw i niedostatki w przekazywanej przez nich wiedzy wiedzy tworzonej przez niedojrzae jednostki, opartej na ich dowiadczeniach i nie zawsze merytorycznie poprawnych rdach. Wskazaniem dla praktyki edukacyjnej jest wyposaenie modych ludzi w merytorycznie poprawn wiedz,

a nastpnie szersze zwrcenie si w ich stron jako przekazicieli wiedzy o seksualnoci, chociaby w ramach tzw. edukacji rwieniczej (Youth Peer Education) wykorzystywanej w promocji zdrowia seksualnego (Adamchak, 2006).

225

4.3.2. Komponent emocjonalny postaw studentw w Polsce i we Francji wobec zdrowia seksualnego Komponent emocjonalny postawy oznacza dodatnie lub ujemne emocje lub bardziej chodne zintelektualizowane oceny wobec

przedmiotu postawy (Marody, 1976, s.134). W pracy komponent emocjonalny postawy rozumiany jest jako warto przypisywana zdrowiu przez respondentw. Jest to istotne o tyle, e oceny dokonywane s w ramach pewnego systemu wartoci (ukadu odniesienia), ktrego poznanie jest istotne dla analizy emocjonalnego komponentu postawy. Zdaniem Marody nieuwzgldnienie miejsca w hierarchii celw, jaki zajmuje dany obiekt prowadzi do faszywych przewidywa (Marody, 1976). Odniesienie do hierarchii wartoci w analizie postaw znale mona midzy innymi w badaniach Czabaskiego, ktry bada postawy modziey wobec samobjstwa na podstawie wskanika miejsce jakie zajmuj w hierarchii wartoci modziey ycie ludzkie i zdrowie (Czabaski, 1997, s.38). Pytanie badawcze majce na celu opis komponentu emocjonalnego postawy brzmiao: jakie s postawy wobec zdrowia seksualnego studentw w Polsce i we Francji w zakresie komponentu emocjonalnego? Komponent emocjonalny postawy wobec zdrowia seksualnego jest rozumiany w pracy jako ranga wartoci dobre zdrowie, sprawno fizyczna i psychiczna wybranej spord zbioru wartoci osobistych (por. Juczyski, 2008). Moliwy przedzia teoretyczny wartoci to 0 - 5, gdzie 0 oznacza brak wskazania, a wartoci 1 5 oznaczaj rangi przypisane zdrowiu. Rezultaty w zakresie komponentu emocjonalnego postawy wobec zdrowia seksualnego przedstawia tabela nr 28. Wynika z niej, e rednia w zakresie komponentu poznawczego postawy w badanej prbie wyniosa 2,53.
226

zmienna

Min Maks. Mediana

rednia

Odchylenie Skono standardowe

Kurtoza

komponent emocjonalny postawy

219

,0

5,0

2,53

1,91

-,26

-1,57

Tabela 28. Komponent emocjonalny postawy studentw wobec zdrowia seksualnego (statystyki opisowe) (rdo: opracowanie wasne).

Dodatkowo w celu opisu badanej prby na podstawie mediany zostay ustalone przedziay natenia poziomu zmiennej szczegowej, ktra moe przyjmowa nastpujce wartoci: niskie wysokie

Analiza wynikw w zakresie komponentu emocjonalnego postawy wobec zdrowia seksualnego pozwala zauway, e niskie wyniki uzyskao nieznacznie wicej studentw (53%) ni wyniki wysokie (47%). W tym zakresie wida rnice midzy populacj badanych studentw w Polsce i we Francji (Chi2 (df=1, N = 219) = 24,26; p<0,05).Niskie wyniki w zakresie zmiennej komponent emocjonalny postawy wobec zdrowia seksualnego otrzymano w przypadku 38% badanych w Polsce i 71,4% we Francji, wysokie odpowiednio dla 62% i 28,6% respondentw. Szczegowy rozkad wynikw wrd studentw w Polsce i we Francji przedstawia wykres nr 10.
Wyniki w zakresie zmiennej komponent emocjonalny niskie wysokie Ogem Tabela 29. Komponent Liczebno grupy Procent Procent wanych Procent skumulowany

116 103 219

53,0 47,0 100,0

53,0 47,0 100,0 wobec zdrowia

53,0 100,0

poznawczy postawy studentw

seksualnego

(liczebnoci grup) (rdo: opracowanie wasne).

227

natenie poziomu zmiennej komponent emocjonalny

100,0% 90,0% 80,0% 70,0% 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% niskie wysokie 38,0% 28,6% 71,4% 62,0%

Polska

Francja

kraj pochodzenia

Wykres 10. Niskie i wysokie wyniki w zakresie komponentu emocjonalnego postawy wobec zdrowia seksualnego studentw w Polsce i we Francji (rdo: opracowanie wasne).

Uzyskane rezultaty koresponduj z wynikami Rutkowskiej, ktra za pomoc kwestionariusza LWO analizowaa komponent emocjonalnomotywacyjny postaw zdrowotnych studentw pedagogiki (Rutkowska, 2008). W zestawieniu rednich arytmetycznych dla poszczeglnych wartoci zdrowie znalazo si na drugim miejscu w hierarchii ze redni rang 3,27 (Rutkowska, 2008, s.203). Studenci badani przez SupskKwiatkowsk za najwaniejsz warto uznali rodzin (238 osb wskazaa rodzin na pierwszym miejscu w hierarchii wartoci, 151 osb na drugim miejscu), na drugim miejscu wskazali natomiast zdrowie (155 osb wskazao je na pierwszym miejscu, 220 osb na drugim miejscu w hierarchii wartoci) (Supska-Kwiatkowska, 2009). Wysoko, bo na drugim miejscu w hierarchii wartoci studentw, znalazo si zdrowie rwnie w analizach Sosnowskiego. Zdrowie zostao wybrane przez 21%
228

studentw.

Jak

podkrela

autor,

jest

to

wynik

o tyle istotny, e badana grupa wiekowa nie ma problemw ze zdrowiem, mimo to dostrzega jego warto. Mona przyj, e zdrowie stanowi raczej dla studentw warto uznawan, nie za aktualnie odczuwan (Sosnowski, 2010, s.33). Zdrowie cznie z rodzin pojawiao si najczciej (13%wyborw) w przypadku osb wybierajcych dwie istotne dla nich wartoci. Dotyczy to rwnie jednoczesnego wyboru trzech wartoci, ktrymi okazyway si zdrowie, rodzina i praca. Trzecie miejsce w rankingu wartoci studentw zaja praca wskazana przez 8,8% respondentw. Kolejn wartoci w hierarchii jest mio (7,1% wyborw), a nastpnie wiedza (5% wskaza) (Sosnowski, 2010). Podobnie w badaniach na gruncie francuskim okazao si, e zdobycie rzetelnego wyksztacenia jest wartoci wan dla studentw

(wyprzedzajc uzyskanie satysfakcji seksualnej) (Bozon, Kontula, 1997). Wartoci materialne byy wybierane przez studentw stosunkowo rzadko (2%) i zajmuj szste miejsce w oglnej hierarchii wartoci zaraz przed przyjani (Sosnowski, 2010). Warto podkreli, e deklarowana wysoka pozycja zdrowia ulega obnieniu w sytuacji wyboru midzy nim, a innymi wartociami. Jak pokazuj badania w tym obszarze - zdrowie moe mie dla respondentw status wartoci uroczystej - oceniane jako warto wana lub bardzo wana w yciu, w realnych dziaaniach jest jednak uniewaniane poprzez podejmowanie zachowa niesprzyjajcych mu, a nawet szkodliwych (por. Gniazdowski, 1990; Doliska-Zygmunt, 2000). Wyniki wielu analiz weryfikujcych zwizek postawa-zachowanie

wskazuj na rozbieno midzy nimi (por. Bohner, Wanke, 2004; DeHart, Birkimer, 1997; Crossy, Danner, 2008). Std te, w analizie postaw studentw wobec zdrowia seksualnego uwzgldniono
229

komponent behawioralny, a dodatkowo aktualnie podejmowane przez nich zachowania seksualne.

4.3.3. Komponent behawioralny postaw studentw w Polsce i we Francji wobec zdrowia seksualnego Komponent behawioralny zosta wyodrbniony jako element stuktury postawy w 1947 roku przez Smitha, ktry zdefiniowa go jako co co chcielibymy zrobi (jak zachowywa si) wobec przedmiotu postawy (Nowak,1973, s.23).W zwizku z przyjciem trjskadnikowego modelu postawy, w niniejszej rozprawie analizowano niezalenie komponent poznawczy, emocjonalny oraz behawioralny, rozumiany jako program dziaania wobec przedmiotu postawy. Ju Jung wyrniajc postaw ekstrawertywn i introwertywn rozumie to pojcie jako gotowo psychiki, by dziaa w okrelonym kierunku i reagowa na okrelone bodce (Nowak, 2000). Duy nacisk na behawioralny wymiar postawy kadzie Ekel, piszc i postawa jest wzgldnie trwa, nabyt skonnoci do zachowania si w okrelony sposb wobec pewnych przedmiotw, osb, sytuacji (Ekel, 1965). W pracy komponent behawioralny postawy wobec zdrowia seksualnego definiowany jest jako pewien program dziaania (gotowo dziaania) w ramach zdrowia seksualnego. Program ten odnosi si do deklaracji na wysokim poziomie oglnoci. Przyjto, e okrela go poziom deklarowanej gotowoci do realizacji praw seksualnych

wyrnionych w Deklaracji Praw Seksualnych opracowanej przez wiatowe Towarzystwo Seksuologiczne. Pytanie badawcze dotyczce tego aspektu brzmiao: jakie s postawy wobec zdrowia seksualnego studentw w Polsce i we Francji w zakresie komponentu behawioralnego?
230

Rezultaty w zakresie komponentu behawioralnego postawy wobec zdrowia seksualnego przedstawia tabela nr 30. Wynika z niej, e rednia w zakresie komponentu behawioralnego postawy w caej prbie wyniosa 4,21.
zmienna Komponent behawioralny postawy Tabela 30. Komponent behawioralny postawy studentw wobec zdrowia seksualnego (statystyki opisowe) (rdo: opracowanie wasne). 219 1,33 5,00 4,33 4,21 0,49 -1,44 4,96 N Min Maks. Mediana rednia Odchylenie standardowe Skono Kurtoza

Dodatkowo w celu opisu badanej prby na podstawie mediany zostay ustalone przedziay natenia poziomu zmiennej komponent behawioralny postawy wobec zdrowia seksualnego, ktra moe przyjmowa nastpujce wartoci: niskie wysokie

Analiza wynikw w zakresie komponentu behawioralnego postawy wobec zdrowia seksualnego pozwala zauway, e niskie wyniki uzyskao 48,4% studentw, natomiast wyniki wysokie 51,6%. W tym zakresie wida rnice midzy populacj badanych studentw w Polsce i we Francji. Prawie 40% badanych studentw w Polsce w porwnaniu z 59,2% studentw we Francji charakteryzuje niskie natenie komponentu behawioralnego postawy wobec zdrowia seksualnego. Wysokie wyniki w zakresie tej zmiennej uzyskao odpowiednio 60,3% studentw w Polsce i 40,8% studentw we Francji (Chi2 (df=1, N = 219) = 8,26; p<0,05). Szczegowe wyniki dotyczce zmiennej komponent behawioralny postawy wobec zdrowia seksualnego zostay

zaprezentowane w tabeli nr 30 oraz na wykresie nr 11.

231

Natenie poziomu zmiennej komponent behawioralny niskie wysokie Ogem

Liczebno grupy

Procent

Procent wanych

Procent skumulowany

106 113

48,4 51,6

48,4 51,6

48,4 100,0

219 100,0 100,0 Tabela 31. Niskie i wysokie wyniki w zakresie komponentu behawioralnego postawy studentw wobec zdrowia seksualnego (liczebnoci grup) (rdo: opracowanie wasne).

natenie poziomu zmiennej komponent behawioralny

100,0% 90,0% 80,0% 70,0% 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% niskie wysokie 39,7% 40,8% 59,2% 60,3% kraj pochodzenia

Polska

Francja

Wykres 11. Niskie i wysokie wyniki w zakresie komponentu behawioralnego postawy wobec zdrowia seksualnego studentw w Polsce i we Francji (p<0,05) (rdo: opracowanie wasne).

Oglnie

rzecz

biorc,

rezultaty

zakresie

komponentu

behawioralnego postawy wobec zdrowia seksualnego trudno zestawi z innymi badaniami. W literaturze przedmiotu spotka mona badania dotyczce postaw rozpatrywanych oglnie lub koncentrujcych si na komponencie poznawczym, wzgldnie komponencie emocjonalnym.

232

4.4.POSTAWY WOBEC ZDROWIA SEKSUALNEGO A AKTYWNO SEKSUALNA STUDENTW W POLSCE I WE FRANCJI Jednym z celw niniejszej pracy jest wyjanienie uwarunkowa aktywnoci seksualnej studentw w Polsce i we Francji. W zwizku z tym sformuowano nastpujce pytania badawcze: 1.W jakim stopniu postawy studentw w Polsce i we Francji wobec zdrowia seksualnego oraz ich wiek, wiek inicjacji i liczba partnerw seksualnych wyjaniaj zmienno podejmowanej przez nich aktywnoci seksualnej w zakresie: ryzyka aktywnoci seksualnej satysfakcji z aktywnoci seksualnej wypeniania kryteriw zdrowia seksualnego zwizanych

z relacj z partnerem podczas aktywnoci seksualnej? 2. Czy miary wspzmiennoci aktywnoci seksualnej i postaw wobec zdrowia seksualnego, wieku, wieku inicjacji seksualnej oraz liczby partnerw seksualnych rni si w zalenoci od kraju pochodzenia? Odpowied na tek sformuowane pytania badawcze jest

przedmiotem kolejnych podrozdziaw. 4.4.1. Postawy studentw w Polsce i we Francji wobec zdrowia seksualnego a satysfakcja z aktywnoci seksualnej W celu przewidywania satysfakcji z aktywnoci seksualnej w caej badanej prbie oraz w grupie studentw polskich i francuskich przeprowadzono hierarchiczn analiz regresji metod krokow. W pierwszej kolejnoci wprowadzono do modelu komponenty postawy wobec zdrowia seksualnego (emocjonalny, poznawczy

i behawioralny) i zmienn postawa wobec zdrowia seksualnego (wynik oglny). W drugiej kolejnoci do modelu wprowadzono zmienne wiek
233

respondenta, wiek inicjacji seksualnej i liczb dotychczasowych partnerw seksualnych. Wyniki analiz prezentuj tabele nr 32 i 33.
predyktory R Komponent behawioralny Komponent behawioralny Wiek respondenta Tabela 32. Predyktory satysfakcji z aktywnoci seksualnej studentw (*p < 0,05). Satysfakcja z aktywnoci seksualnej (caa prba)
2

Skorygowane R ,02 ,04

F 4,63* 4,77*

beta ,160*

,03 ,06

,166* ,171

Uzyskane wyniki w caej badanej prbie wskazuj na dwa istotne predyktory. Model uwzgldniajcy dwa predyktory okaza si by dobrze dopasowany do danych (F (2,164) = 4,77; p<0,05). Zmienna wiek respondenta (beta = 0,17; p<0,05) i komponent behawioralny postawy wobec zdrowia seksualnego (beta = 0,17; p<0,05) okazay si istotnymi predyktorami satysfakcji z aktywnoci seksualnej. Zaleno midzy satysfakcj seksualn osb badanych a komponentem behawioralnym postawy wobec zdrowia seksualnego i wiekiem respondentw jest dodatnia. cznie predyktory te wyjaniaj 4% wariancji zmiennej zalenej. Interpretujc uzyskane wartoci wspczynnikw mona stwierdzi, e im starsze byy osoby badane i im wysze wyniki w zakresie komponentu behawioralnego postawy wobec zdrowia seksualnego, zadeklaroway. matematycznego: = 0,26 komponent behawioralny + 0,04 wiek respondenta W grupie studentw polskich uzyskane wyniki wskazuj na jeden istotny predyktor satysfakcji z aktywnoci seksualnej (por. tabela nr 33). Model okaza si by dobrze dopasowany do danych
234

tym

wiksz

satysfakcj zapisa

aktywnoci w postaci

seksualnej rwnania

Model

mona

(F(1,75)=12,65;p<0,05). Warto predykcyjn uzyska tu komponent behawioralny postawy wobec zdrowia seksualnego (beta=0,38; p<0,05). Zaleno midzy satysfakcj seksualn osb badanych,

a komponentem behawioralnym postawy wobec zdrowia jest dodatnia. Interpretujc uzyskane wartoci wspczynnikw mona stwierdzi, e im wysze wyniki w zakresie komponentu behawioralnego postawy wobec zdrowia seksualnego studentw, tym wiksz satysfakcj odczuwaj oni z aktywnoci seksualnej. Model mona zapisa w postaci rwnania matematycznego: = 0,63 komponent behawioralny W grupie studentw francuskich aden predyktor nie zosta wprowadzony do modelu.
Satysfakcja z aktywnoci seksualnej (Polska) R
2

predyktory

Skorygowane R

beta

Komponent behawioralny

,14

,14

12,65*

,380*

Tabela 33. Predyktory satysfakcji z aktywnoci seksualnej w grupie studentw z Polski (*p < 0,05).

W caej badanej prbie predyktorem satysfakcji z aktywnoci seksualnej okaza si komponent behawioralny postawy wobec zdrowia seksualnego oraz wiek respondentw. Z wynikw wieloczynnikowej analizy regresji dla caej prby wycign mona wniosek, e im wyszy jest wiek osb badanych, tym wiksz satysfakcj czerpi one z aktywnoci seksualnej. Wynik taki mona wiza z faktem zdobywania dowiadczenia seksualnego, co czyni aktywno seksualn bardziej satysfakcjonujc (Imieliski, 1973). Jak podkrela Imieliski 235

mechanizm

uczenia

si

ma

znaczenie

dla

natenia

reakcji

emocjonalno-erotycznych. Bodce erotyczne wywouj najsilniejsze stany napicia emocjonalno-erotycznego nie wtedy, gdy dziaaj po raz pierwszy, lecz przy nastpnych powtrzeniach, gdy organizm osiga pewn wpraw w reagowaniu na nie, gdy si ich nauczy (Imieliski, 1973, s. 141). Inaczej bdzie zatem reagowa czowiek majcy bogate dowiadczenie erotyczne, co moe mie znaczenie w kontekcie subiektywnie odczuwanej satysfakcji. Rwnie w badaniach Izdebskiego wiek rnicowa zadowolenie z ycia seksualnego. Najczciej jako bardzo satysfakcjonujce swoje ycie seksualne oceniay osoby w grupach wiekowych 18-24 lata (18%), 25-29 lat (19%) 30-39 lat (19%) (w porwnaniu z 15,6% ogu badanej populacji w wieku 15-49) (Izdebski, 2006). Zmienn, ktra pozwala przewidzie satysfakcj z zachowa seksualnych w caej prbie oraz z grupie studentw z Polski okaza si by komponent behawioralny postawy wobec zdrowia seksualnego (w grupie Francuzw ta zmienna zostaa usunita

z modelu). Interpretujc wyniki uzyskane w niniejszym badaniu mona stwierdzi, e im wysze wyniki w zakresie komponentu behawioralnego postawy wobec zdrowia seksualnego, tym wysza satysfakcja z aktywnoci seksualnej. A zatem - im bardziej studenci deklaruj gotowo do realizacji praw seksualnych, tym wiksza ich subiektywna satysfakcja z zachowa seksualnych. W grupie studentw francuskich aden predyktor nie zosta wprowadzony do modelu. Wynik ten mona odnie do rnicujcych obie badane populacje kontekstw spoecznokulturowych. By mone szybciej zachodzce w Francji procesy liberalizacji i sekularyzacji maj przeoenie na wiksz dezintegracj postaw i aktywnoci seksualnej.
236

4.4.2. Postawy studentw w Polsce i we Francji wobec zdrowia seksualnego a ryzyko aktywnoci seksualnej W celu przewidywania ryzyka aktywnoci seksualnej w caej badanej prbie oraz w grupie studentw polskich i francuskich przeprowadzono wobec hierarchiczn analiz regresji metod krokow. poznawczy W pierwszej kolejnoci wprowadzono do modelu komponenty postawy zdrowia seksualnego (emocjonalny, i behawioralny) i zmienn postawa wobec zdrowia seksualnego (wynik oglny). W drugiej kolejnoci wprowadzono zmienne wiek respondenta, wiek inicjacji seksualnej i liczb dotychczasowych partnerw seksualnych (por. tabela nr 34).

predyktory

Ryzyko zachowa seksualnych (caa prba) R

2

Skorygowane R ,03 ,18

F 6,78* 13,11*

beta -,199*

Komponent behawioralny Komponent behawioralny Liczba dotychczasowych partnerw seksualnych

,04 ,19

-,101 ,403*

Tabela 34. Predyktory ryzyka aktywnoci seksualnej studentw (*p < 0,05).

modelu

wyjaniajcym

ryzyko

zachowa

seksualnych

podejmowanych przez studentw komponent behawioralny postawy wobec zdrowia seksualnego zosta wprowadzony do modelu w kroku pierwszym (por. schemat nr 10). Po wprowadzeniu w kroku drugim kolejnego predyktora (liczba dotychczasowych partnerw seksualnych) przesta on by istotny, co wskazuje na efekt mediacji.

237

komponent behawioralny postawy

- 0,20*

ryzyko zachowa seksualnych

liczba dotychczasowych

-0,24*
komponent behawioralny postawy

partnerw seksualnych

0,43*
ryzyko zachowa seksualnych

-0,10

Schemat 10. Efekt mediacji midzy komponentem behawioralnym a liczb dotychczasowych partnerw seksualnych dla ryzyka zachowa seksualnych (*p < 0,05) (rdo: opracowanie wasne).

Wielko efektu mediacji wynosi 0,10. Przeprowadzony test Sobela wskazuje na to, e jest on istotny (p<0,05). Cakowity efekt mediacji wynosi -0,20. Interpretujc wartoci wspczynnikw mona stwierdzi, e na podstawie niszych wartoci w zakresie komponentu behawioralnego postawy mona przewidywa wiksz liczb partnerw seksualnych, a w efekcie wysze ryzyko podejmowanej aktywnoci seksualnej. W grupie studentw polskich, w modelu wyjaniajcym ryzyko zachowa seksualnych wprowadzony w pierwszym kroku komponent behawioralny po wprowadzeniu do modelu w kroku drugim kolejnego predyktora (liczba dotychczasowych partnerw seksualnych) przesta by istotny. Wyniki analiz prezentuje tabela nr 35.
Ryzykowne zachowania seksualne (Polska) R
2

predyktory

Skorygowane R ,06 ,15

F 5,63* 7,88*

beta -,264*

Komponent behawioralny Komponent behawioralny

,07 ,18

-,130

238

Liczba dotychczasowych partnerw seksualnych Tabela 35. Predyktory ryzyka aktywnoci seksualnej w grupie studentw z Polski (*p < 0,05).

,352*

Wielko efektu mediacji w grupie studentw polskich wynosi 0,13. Przeprowadzony test Sobela wskazuje na to, e jest on istotny (p<0,05). Cakowity efekt mediacji wynosi -0,28. Efekt mediacji w zakresie predykcji ryzyka aktywnoci seksualnej podejmowanej przez studentw z Polski zosta zaprezentowany na schemacie nr 11.

komponent behawioralny postawy

- 0,26*

ryzyko zachowa seksualnych

liczba dotychczasowych

-0,38*
komponent behawioralny postawy

partnerw seksualnych

0,40*
ryzyko zachowa seksualnych

-0,13

Schemat 11. Efekt mediacji midzy komponentem behawioralnym postawy a liczb dotychczasowych partnerw seksualnych dla ryzyka zachowa seksualnych studentw z Polski (*p < 0,05) (rdo: opracowanie wasne).

W grupie studentw francuskich nie zaobserwowano efektu mediacji. Szczegowe wyniki dotyczce predykcji ryzyka zachowa seksualnych w grupie studentw z Francji przedstawia tabela nr 36.

239

predyktory

Ryzykowne zachowania seksualne (Francja) R

2

Skorygowane R

beta

Liczba dotychczasowych partnerw seksualnych

,21

,20

23,44*

,459*

Tabela 36. Predyktory ryzyka aktywnoci seksualnej w grupie studentw z Francji (*p < 0,05).

W grupie studentw francuskich uzyskane wyniki wskazuj na jeden istotny predyktor ryzyka podejmowanych przez nich zachowa seksualnych. Model ten okaza si dobrze dopasowany do danych (F(1,88)=23,44;p<0,05). Liczba dotychczasowych partnerw

seksualnych okazaa si istotnym predyktorem (beta=0,46; p<0,05) ryzykownych zachowa seksualnych. Zaleno midzy ryzykiem podejmowanej przez studentw aktywnoci seksualnej, a liczb partnerw w ich biografii seksualnej jest dodatnia. Interpretujc wartoci uzyskanych wspczynnikw mona stwierdzi, e im wicej partnerw seksualnych mieli studenci francuscy w cigu ycia, tym bardziej ryzykowne zachowania seksualne podejmuj. Model mona zapisa w postaci rwnania matematycznego: = 0,03 liczba dotychczasowych partnerw seksualnych Jak wynika z analizy tabeli 36 w grupie studentw francuskich predykcja ryzyka podejmowanych przez nich zachowa seksualnych moliwa jest na podstawie liczby dotychczasowych partnerw seksualnych (inne zmienne zostay z modelu usunite). Interpretujc uzyskane wartoci wspczynnikw mona stwierdzi, e im wiksz ilo partnerw seksualnych miay osoby w cigu ycia, tym wyszy wynik uzyskay w zakresie ryzyka podejmowanej w cigu ostatniego roku aktywnoci seksualnej. Rezultaty te koresponduj z wynikami innych
240

analiz w tym obszarze. DeHart i Birkimer wykazali, e liczba partnerw seksualnych jest skorelowana z poziomem ryzyka aktywnoci seksualnej. Okazao si, e zmienna ta (obok postaw) jest rwnie ujemnie skorelowana z uyciem prezerwatyw (DeHart, Birkimer, 1997). Rol mediatora dla predyktora - komponentu behawioralnego postawy wobec zdrowia seksualnego przyjmuje (zarwno w caej grupie, jak i osobno dla studentw w Polsce) liczba dotychczasowych partnerw seksualnych. Interpretujc wartoci wspczynnikw mona stwierdzi, e na podstawie niszych wartoci w zakresie komponentu

behawioralnego postawy mona przewidywa wiksz liczb partnerw seksualnych, a w efekcie wysze ryzyko podejmowanej aktywnoci seksualnej. Caociowa postawa wobec zdrowia seksualnego nie pozwala w sposb istotny statystycznie przewidzie podejmowania przez studentw ryzykownych zachowa seksualnych (postawy mierzone caociowo oraz komponent poznawczy i emocjonalny zostay usunite z modelu). Warto ten wynik odnie do innych analiz w tym zakresie oraz do modeli teoretycznych TRA (Theory of Reasoned Action) i TPB (Theory of Planned Behavior) (por. rys. 3-4). Teoria uzasadnionego dziaania (TRA) zostaa stworzona przez Fishbeina i Ajzena w 1975, jako oglny model teoretyczny do przewidywania ludzkich zachowa (DeHart, Barkimer, 2001). Zakada si tu, e wikszo zachowa, ktrych konsekwencje odnie mona do zdrowia, s zachowaniami zwizanymi ze wiadomym namysem. Przyjmuje si tu zatem, i wikszo zachowa jednostki pozostaje pod jej kontrol wolicjonaln. Wedug tej koncepcji najsilniejszym

predyktorem zachowania (zarwno rozpoczcia, jak i jego zaprzestania) jest intencja okrelana jako behawioralna dyspozycja do danego zachowania (behavioral intention). Na intencj wpywa postawa wobec
241

danego zachowania (attitude) oraz norma subiektywna (subjective/ perceived norm). Postawa wobec danego zachowania jest konsekwencj posiadania przekonania o konkretnym wyniku tego zachowania oraz oceny tego wyniku (Herr, 1995; Ziarko, 2006; DeHart, Birkimer, 2001).
ZWIZEK MIDZY POSTAW A ZACHOWA IEM - TEORIA UZASADNIONEGO DZIAANIA (Ajzen, Fishbein, 1977) przekonania dotyczce wyniku

postawa wobec zachowania

zachowanie

ocena wyniku zachowania

intencja
przekonania dotyczce oczekiwa innych osb

norma subiektywna
denie do podporzdkowani si oczekiwaniom innych osb

Schemat 12. Zwizek midzy postaw a zachowaniem - Teoria Uzasadnionego Dziaania (rdo: opracowanie wasne na podstawie: Bishop, 2000; Ajzen, Fishbein 1977; Hatkins i inni, 2000)

Uzupenieniem TRA jest TPB - teoria planowanego zachowania (Theory of Planned Behavior) (Ajzen, Fishbein, 1977). Rwnie ona wyjania czynnoci wolicjonalne, co odnoszone jest zazwyczaj do zachowa pro- lub antyzdrowotnych (Bohner, Wanke, 2004; Ziarko, 2006; Woynarowska,2008; Bishop, 2000). Model TPB utrzymuje, e zachowanie jest determinowane zarwno przez behawioraln intencj (co jest rezultatem postaw wobec danego zachowania i normy subiektywnej), jak i postrzegan kontrol behawioraln (perceived
242

behavioral control). Obie teorie, a wic TRA i TPB s wykorzystywane na gruncie rozwaa o zachowaniach pro- i antyzdrowotnych. Nale do grupy modeli motywacyjnych wyjaniajcych podejmowanie aktywnoci zdrowotnej i ustanawianie celw. Skoncentrowane s na fazie przeddecyzyjnej, ktra skutkuje podjciem decyzji o rozpoczciu zachowania (Ziarko, 2006; por. Bishop).
ZWIZEK MIDZY POSTAW A ZACHOWA IEM - TEORIA PLANOWANEGO ZACHOWANIA (Ajzen, Madden, 1986) postawa wobec zachowania

zachowanie

norma subiektywna

intencja

postrzegana kontrola behawioralna Schemat 13. Zwizek midzy postaw a zachowaniem - Teoria Planowanego Zachowania (rdo: opracowanie wasne na podstawie: Bishop, 2000; Ajzen, Fishbein, 1977; Hatkins i inni, 2000)

literaturze na

przedmiotu

znale

mona

szereg

bada take

wskazujcych

obecno

zwizku

postawa-zachowanie,

w odniesieniu do aktywnoci seksualnej. Davis i Sloan dokonali empirycznej weryfikacji modelu TRA. Okazao si, e istnieje zwizek midzy wiedz i postawami studentw wobec HIV/AIDS, przekonaniami o skutecznoci prezerwatyw oraz postawami wobec bezpiecznego seksu, a biecymi zachowaniami seksualnymi oraz intencj takich zachowa w przyszoci (Davis, Sloan, 2007). Z bada DeHart i Birkimer wynika, e postawy s skorelowane
243

uyciem

prezerwatyw. postawy

Uporzdkowane wobec

modelu

konstrukty normy

teoretyczne:

bezpiecznego

seksu,

i oczekiwania, co do skutecznoci profilaktyki oraz postrzegane podatno na zagroenie ze strony HIV wyjaniaj okoo 40% wariancji wyniku w zakresie intencji do praktykowania bezpiecznego seksu. Z kolei intencja do zachowania jest - wedug autorw - znaczcym predyktorem bezpiecznych zachowa seksualnych, w tym przypadku uycia prezerwatywy w aktywnoci seksualnej ze staym partnerem (DeHart, Birkimer, 1997). W innych badaniach w tym obszarze istotnym predyktorem uycia prezerwatyw okazay si postawy wobec uycia prezerwatyw, wiedza o HIV, wiek, liczba partnerw seksualnych oraz pe mska (Bazgran, za: Davis, Sloan, 2007). Podobne wnioski pyn z bada Gaynora, ktry wykaza istotny zwizek postaw (wasnych oraz partnera seksualnego) wobec prezerwatyw z ich uyciem w aktywnoci seksualnej (Gaynor, 2010). Jak si okazuje - model TRA i TPD mog by przydatne w odniesieniu do predykcji zachorowa na choroby przenoszone drog pciow. Z analiz Crosby i Danner wynika, e postawa wobec profilaktyki STD wyjania okoo 13% wariancji pniejszego pozytywnego wyniku w tecie STD (Crosby, Danner, 2008). Badania dotyczce zwizku postaw z zachowaniami prowadzone s od lat na gruncie psychologii spoecznej. Wynika

z nich, e postawy mog by dobrymi predyktorami zachowania, ale sia tej korelacji jest zmienna i zalena od warunkw prowadzenia i opracowywania bada, procesw poznawczych

i jednostkowych cech nosicieli postaw. Wrd metodologicznych moderatorw siy zwizku postawa - zachowanie autorzy wymieniaj wysoki stopie dopasowania miar obu zmiennych (postawa
244

i zachowanie). W zwizku z tym, e poziomy pomiaru odgrywaj wan

rol w determinowaniu zwizku postawa-zachowania, zaleca si uszczegowienie szczegowoci). miary Jak postawy (strategia i maksymalizacji nie mona podkrelaj Bohner Wanke

antycypowa jakiego konkretnego zachowania (np. inicjacji seksualnej) na podstawie oglnej miary postawy (np. kwestionariusza badajcego postawy wobec seksualnoci w ogle) (Bohner, Wanke, 2004, s. 231234). Oglne pogldy badanych osb i grup spoecznych mog pomc w zrozumieniu generalnych wzorw zachowa, zwykle jednak bardzo sabo sprawdzaj si w przewidywaniu specyficznych zachowa przedstawicieli tych grup wobec konkretnego obiektu, co podkrela sam Ajzen (Ajzen, Fishbein, 1977). Przegld bada nad zwizkiem postawa-zachowanie potwierdza, e moc prognostyczna miary postawy jest tym wysza im wiksza odpowiednio (bardziej zbliona szczegowo) obu miar. Jeli nie jest speniona zasada odpowiednioci (w badaniach analizuje si pojedyncze akty behawioralne lub porwnuje szczegowe zachowania z oglnymi postawami), to moc prognostyczna postaw jest niewielka. Autorzy postuluj tu zatem zmian po stronie predyktorw, tak by byy to postawy wobec konkretnych zachowa (a nie postawy wobec obiektw), ktre umoliwiaj analiz relacji postawa-zachowanie. Dla przykadu: w badaniach przeprowadzonych w 2007 roku przez zesp Stuthofera stwierdzono istotny statystycznie zwizek midzy postawami wobec prezerwatyw i ich uywaniem podczas inicjacji seksualnej (Stuthofer i inni, 2007). Zupenie inaczej w badaniach Lescano nie zidentyfikowano tu zwizku midzy czstotliwoci stosunkw analnych, a postawami wobec seksu (Lescano, 2009). W niniejszych badaniach brak postawy (mierzonej caociowo),jako predyktora w odniesieniu do ryzykownych zachowa seksualnych moe wynika z niedostatecznego spenienia warunku dopasowania miar obu
245

zmiennych. Oglna postawa wobec zdrowia seksualnego zostaa odniesiona do ryzyka zachowa autoseksualnych i seksualnych spoecznych (ocenianego poprzez analiz czstotliwoci ryzykownych z punktu widzenia STD/STI form zachowa seksualnych (seks waginalny i analny) oraz ocen czstotliwoci stosowania prezerwatyw). Trzeba rwnie zauway, e nie zawsze oczywisty i jednoznaczny zwizek postawa - zachowanie moe by uwarunkowany sytuacyjnie. Mdrzycki wyrnia nastpujce sytuacje, w ktrych wystpuje pozorny lub rzeczywisty brak zgodnoci midzy postaw, a dziaaniem: postawa nie jest w peni uksztatowana (brakuje ktrego komponentu) lub jest on w stanie rozpadu (pozosta tylko jeden element, zazwyczaj behawioralny), postawa posiada niski stopie oglnoci - odnosi si do maej grupy przedmiotw lub sytuacji, reakcje dotyczce dominujcej postawy zostaj zgeneralizowane na inne obszary. W takim wypadku podmiot zachowuje si nieadekwatnie do posiadanej przez siebie postawy w danym obszarze (np. religii), gdy zachowanie to jest ukierunkowane przez postaw dominujc (np. polityczn). W ocenie zachowania istotne jest dotarcie do hierarchii posiadanych przez podmiot postaw, podmiot nie ma wyranie zaznaczonej hierarchii postaw. Wwczas zachowanie moe by wynikiem jednej z postaw, lub wypadkow dwch lub wicej postaw. Moe tu doj do konfliktu midzy postawami, wystpuje konflikt midzy postaw i potrzeb. Zachowanie moe by w tej sytuacji wynikiem dominacji jednego czynnika (na przykad potrzeby pokarmowej dominujcej nad uczciwoci) lub wypadkow kompromisu miedzy nimi,
246

 wystpuje W

konflikt

midzy do

postaw

presj

rodowiska seksualnych

(Mdrzycki,1997). odniesieniu analizowanych zachowa szczeglnie istotny moe by konflikt midzy postaw i potrzeb oraz postaw jednostki i presj rodowiska. Nie bez znaczenia s tu z pewnoci bdne przekonania normatywne, ktre funkcjonujc w grupie rwieniczej mog wpywa na ryzyko podejmowanej przez jednostk aktywnoci seksualnej.

4.4.3. Postawy studentw w Polsce i we Francji wobec zdrowia seksualnego a wypenianie kryteriw zdrowia seksualnego zwizanych z relacj z partnerem W celu przewidywania wypeniania kryteriw zdrowia seksualnego zwizanych z relacj z partnerem wrd studentw przeprowadzono hierarchiczn analiz regresji metod krokow. W pierwszej kolejnoci wprowadzono do modelu komponenty postawy (emocjonalny, poznawczy i behawioralny), zmienn postawa (wynik oglny), a w drugiej kolejnoci zmienne wiek respondenta, wiek inicjacji seksualnej i liczb dotychczasowych partnerw seksualnych.
Wypenianie kryteriw zdrowia seksualnego zwizanych z predyktory R Komponent behawioralny Komponent behawioralny Wiek inicjacji seksualnej Komponent behawioralny Wiek inicjacji seksualnej Wiek respondenta ,17 ,15 11,02*
2

relacj z partnerem (caa prba) Skorygowane R ,08 ,13

2

F 15,24* 13,45*

beta ,291*

,09 ,14

,223* ,247*

,207* ,281* -,169*

Tabela 37. Predyktory wypeniania kryteriw zdrowia seksualnego zwizanych z relacj z partnerem wrd studentw (*p < 0,05).

247

Uzyskane wyniki w caej badanej prbie wskazuj na trzy istotne predyktory. Model uwzgldniajcy trzy predyktory okaza si by dobrze dopasowany do danych (F (3,163) =11,02; p<0,05). Wiek inicjacji seksualnej (beta=0,28; p<0,05) i komponent behawioralny postawy (beta=0,21; p<0,05) (zaleno dodatnia) okazay si silniejszymi predyktorami ni wiek respondenta (beta=-0,17;p<0,05) (zaleno ujemna). cznie te trzy predyktory wyjaniaj 15% wariancji zmiennej zalenej. Interpretujc uzyskane wartoci wspczynnikw mona stwierdzi, e im modsze byy osoby badane i im wysze wyniki w zakresie komponentu behawioralnego postawy wobec zdrowia seksualnego, oraz im pniejszy wiek ich inicjacji seksualnej, w tym wikszym stopniu wypeniaj kryteria zdrowia seksualnego zwizane z relacj z partnerem. Model mona zapisa w postaci rwnania matematycznego: = 0,35 komponent behawioralny + 0,09 wiek inicjacji seksualnej + (-0,04) wiek respondenta W grupie studentw polskich uzyskane wyniki wskazuj na dwa istotne predyktory wypeniania kryteriw zdrowia seksualnego zwizanych z relacj z partnerem. Wyniki analiz zaprezentowane zostay w tabeli nr 38. Model uwzgldniajcy dwa predyktory okaza si dobrze dopasowany do danych (F(2,74)=13,11;p<0,05). cznie predyktory te wyjaniaj 24% wariancji zmiennej zalenej. Komponent behawioralny postawy okaza si silniejszym predyktorem (beta=0,34; p<0,05) wypeniania kryteriw zdrowia seksualnego zwizanych z relacj z partnerem ni wiek inicjacji seksualnej (beta=0,28;p<0,05).

Interpretujc wartoci uzyskanych wspczynnikw mona stwierdzi, e im pniej studenci polscy podejmuj aktywno seksualn oraz im wysze wyniki w zakresie komponentu behawioralnego postawy wobec
248

zdrowia seksualnego, w tym wikszym stopniu wypeniaj kryteria zdrowia seksualnego zwizane z relacj z partnerem. Model mona zapisa w postaci rwnania matematycznego: = 0,56 komponent behawioralny + 0,10 wiek inicjacji seks.
Wypenianie kryteriw zdrowia seksualnego zwizanych z predyktory R Komponent behawioralny Komponent behawioralny Wiek inicjacji seksualnej
2

relacj z partnerem (Polska) Skorygowane R ,18 ,24

2

F 17,54* 13,11*

beta ,435*

,19 ,26

,342* ,284*

Tabela 38. Predyktory wypeniania kryteriw zdrowia seksualnego zwizanych z relacj z partnerem w grupie studentw z Polski (*p < 0,05).

W grupie studentw francuskich aden predyktor nie zosta wprowadzony do modelu. Komponent behawioralny postawy wobec zdrowia seksualnego okaza si by istotnym predyktorem wypeniania kryteriw zdrowia seksualnego zwizanych z relacj z partnerem (w caej badanej prbie i osobno dla grupy studentw z Polski). Mona to wyjani przez odniesienie do metodologicznego moderatora zwizku postawa-

zachowanie, jakim jest dopasowanie miar obu zmiennych. A zatem, by moe w wyszym stopniu zosta tu speniony warunek zblienia szczegowoci obu miar. W rozumieniu autorw TRA - obok postaw istotnym predyktorem zachowania jest norma subiektywna. Na intencj zachowania (a w konsekwencji na samo zachowanie) wpywa zatem norma subiektywna, na ktr skadaj si przekonania dotyczce oczekiwa innych osb oraz denie do podporzdkowania si tym oczekiwaniom. O ile w przypadku ryzyka zachowa seksualnych studentw mogo
249

dochodzi do konfliktu midzy oczekiwaniami rnych rodowisk socjalizacji, o tyle w przypadku wypeniania kryteriw zdrowia seksualnego te oczekiwania mog by bardziej spjne, co moe stanowi wyjanienie uzyskanych wynikw. 4.5. PODSUMOWANIE WYNIKW BADA WASNYCH Wpyw na ksztatowanie systemu postaw i wzorw zachowa maj czynniki biologiczne, osobowociowe, spoeczno-kulturowe jak i te zwizane z indywidualnym dowiadczeniem jednostki. Dotyczy to rwnie aktywnoci seksualnej i postaw wobec rnych aspektw seksualnoci. Zgodnie z socjo-ekologicznym modelem zdrowia, internalizacj i wcielenie postaw w praktyk analizowa naley w kontekcie szerokich powiza wobec jednostki zdrowia z otoczeniem. jak

Z perspektywy przedstawionych analiz szczeglnie istotne wydaj si zarwno postawy studentw seksualnego, i wybrane elementy ich biografii seksualnej. W interpretacji uzyskanych rezultatw nie sposb jednak nie uwzgldni caego szeregu czynnikw zewntrznych wobec jednostki. Jak wynika z niniejszych analiz - badani studenci z Polski i z Francji rni si nie tylko postawami wobec zdrowia seksualnego, ale take aktywnoci seksualn i jej istotnymi predyktorami. Zaproponowana poniej

eksplikacja wykazanych rnic w badanej grupie studentw z Polski i Francji odnosi si do sytuacji spoeczno-ekonomicznej oraz szerszego kontekstu edukacyjnegoi kulturowego badanych studentw. Nazywane <rewolucj seksualn>, gwatowne przemiany

seksualnoci, jakie miay miejsce w XX wieku dotyczyy tak w sfery postaw, w jak i zachowa. Znajduj one swoje odbicie rwnie modych dorosych w Polsce
250

funkcjonowaniu

wspczesnych

i Francji, cho kady z krajw charakteryzuje si odmienn specyfik.

W latach 60-tych Europ Zachodni, w tym Francj zalaa fala liberalizacji obyczajowej i komercjalizacji seksu. Ideologia wyzwolonej mioci jako wyraz kontestacji narzuconego przez pokolenie dorosych porzdku staa si wizytwk ruchu hipisw. W latach 60-tych wraz z ideologi kontrkultury i wynalezieniem tabletki antykoncepcyjnej, mode pokolenie cakowicie zakwestionowao dominujce dotychczas w spoeczestwie zasady regulujce seksualno. Jak pisze Melosik <seksualne wyzwolenie>, ktre nastpio w latach 60-tych, przeksztacio si w kolejnej dekadzie w <seksualny hedonizm>, powraca wwczas idea <seksu rekreacyjnego>, oderwanego od prokreacji i co wicej - od mioci, ktrego celem jest przyjemno sama w sobie (Melosik, 2010, s. 177). W Polsce rewolucja seksualna lat 60-tych nie przebiegaa z tak intensywnoci ,jak w krajach Europy Zachodniej. Seksualno, szczeglnie za seksualno czowieka wci stanowia tabu, co zmienio si dopiero na pocztku lat 90-tych. We Francji popularno prdw wolnociowych miaa szerokie reperkusje w wielu obszarach funkcjonowania. Lata 70-te we Francji, to nie tylko widoczne oddzielenia seksu od jego prokreacyjnej funkcji, ale take uchwalenie Prawa Veil, ktre otworzyo drog do legalnej aborcji dla kobiet <w rozpaczliwej sytuacji> (Interruption Volontaire de Grossese IVG). Obecnie we Francji wskanik aborcji wynosi 9,6 na 1000 dziewczt w wieku 15-17 lat i 26,7 na 1000 w wieku 20-24 lat (Godeau i inni, 2008; Pelge, Picod, 2006). Jeli chodzi o wskaniki aborcji w Polsce, to nie s one rzetelne, gdy nie uwzgldniaj tzw. <podziemia aborcyjnego> oraz zabiegw dokonywanych przez Polki poza granicami kraju. Zgodnie ze Sprawozdaniem Rady Ministrww Polsce w 2009 roku zarejestrowano 538 zabiegw przerywania ciy (Sprawozdanie Rady Ministrw, 2010). Jest to liczba mniejsza ni we Francji, do czego przyczynia si niezaprzeczalnie brak dopuszczalnoci aborcji z tzw.
251

<przyczyn spoecznych>, bdcy wynikiem zaostrzenia przepisw regulujcych t kwesti (w ustawie o planowaniu rodziny, ochronie podu ludzkiego i warunkach dopuszczalnoci przerywania ciy z dnia 7 stycznia 1993 roku). Przemiany legislacyjne i spoeczno-kulturowe w obu krajach znajduj zatem swoje odzwierciedlenie w statystykach legalnych aborcji. Poza tym, nie pozostaj z pewnoci bez wpywu na stosowanie antykoncepcji, w tym antykoncepcji postkoitalnej. Popularno tej formy antykoncepcji jest wysza we Francji, gdzie od 1999 roku piguka po (la pilule du lendemain) dostpna jest bez recepty. W 2005 roku we Francji 13,7% aktywnych seksualnie kobiet w wieku 15-54 lat przyznao si do stosowania tej formy antykoncepcji (Beck, Guilbert, Gautier, 2006). Jeszcze wikszy odsetek osb deklarujcych uywanie antykoncepcji postkoitalnej odnotowywany zosta w badaniu HSBC wrd francuskich uczniw (14,2% uczniw we Francji, w Polsce brak tej opcji odpowiedzi) (Godeau, 2008a). Jak dowodz analizy empiryczne, stosowanie antykoncepcji postkoitalnej stanowi czynniki ryzyka wzrostu liczby partnerw seksualnych (Kuortii, Kosunen, 2009). Popularno tej formy antykoncepcji oraz aborcji, mimo oczywistych zalet, moe - w wietle modelu kompensacji ryzyka - paradoksalnie potgowa czstotliwo zachowa ryzykownych. Zgodnie z tym modelem,

w sytuacji, w ktrej istniej technologie i rodki zwikszajce poczucie bezpieczestwa jednostka bdzie skonna podejmowa wiksze ryzyko (Grzelak, 2006; por. Godeau et al., 2008). Dla porwnania w badaniu HSBC wrd polskich uczniw 8,4% modziey szkolnej zadeklarowao uywanie naturalnych metod planowania ciy (we Francji taka opcja odpowiedzi nie zostaa uwzgldniona) (Godeau, 2008a). Przemiany w sferze seksualnoci nie mog by analizowane w izolacji od danych na temat liczby zawieranych maestw
252

i rozwodw. Analizy empiryczne dowodz, e struktura rodziny i postawy wobec czonkw rodziny s determinantami zdrowia seksualnego (Kotchik i inni, 2001, za: Boyce i inni, 2006). Wedug behawioralno-ekologicznego modelu zachowa, o ryzykownej

aktywnoci seksualnej jednostki moemy wnioskowa na podstawie szeregu czynnikw zwizanych z jej sytuacj rodzinn. Wzrost ryzyka zachowa majcych negatywne konsekwencje dla zdrowia seksualnego wizany jest z takimi czynnikami, jak rodzina monoparentalna, rozwd, separacja, nieobecno ojca w domu (Carr, 2004; Benoit, Dragon i inni, 2003; Godeau, 2008b). We Francji w 1975 roku zostay zliberalizowane przepisy zezwalajce na rozwd za obustronn zgod maonkw (ze wzgldu na ustanie wsplnego poycia). Te przemiany sprawiy, e nie tylko zwikszya si liczba rozwodw we Francji, ale take spada liczba zawieranych maestw. Aktualnie we Francji 1/3 zwizkw pozostaje bez lubu, a wicej jak poowa dzieci rodzi si w zwizkach pozamaeskich (zgodnie z art. 334 kodeksu cywilnego maj one rwne prawa, jak dzieci lubne) (Bajos, Bozon, 2008; Lagrange, 1999). W Polsce, gwnie za spraw dominacji wartoci katolickich, ale te odmiennego kontekstu spoeczno-kulturowego i ekonomicznego, maestwo pozostaje wci popularn form zwizku. Mimo wzrostu liczby zwizkw nieformalnych i rozwodw, w rodzinach penych wychowuje si tu ponad 82% modych osb w wieku 15-19 lat (Wrblewska, 2006). Tendencje do wyboru maestwa jako formy zwizku dominuj take wrd modych Polakw. Z bada przytaczanych przez Wrblewsk wynika, e 82% modych osb planuje w przyszoci maestwo, a jedynie 5% planuje y w zwizku nieformalnym (Wrblewska, 2006). Zmienia si jedynie podejcie modych Polakw do kohabitacji, ktra staje si coraz bardziej popularna. Wedug analiz Wrblewskiej 68,4% nastolatkw w Polsce
253

planuje maestwo z wczeniejszym wsplnym zamieszkaniem, za maestwem bez kohabitacji opowiada si tylko 14% z nich. Oprcz tego, polscy studenci stosunkowo rzadko decyduj si na mieszkanie ze swoim partnerem (3% mczyzn i 5% kobiet w badaniach Wrblewskiej, 12% studentw badanych przez Waszysk), a statystyki s w tym obszarze porwnywalne do studentw z Bugarii i Rumunii (Wrblewska, 2007; Waszyska, 2003). Dla porwnania, We Francji a 15,3% studentw w yje w zwizkach kohabitacyjnych (maestwo, moe a 6% pozostaje (http://overnice

zwizkach Ten

zalegalizowanych

PACS)

national.education.fr.enquete/2006). spoeczno-kulturowy kontekst tumaczy w statystykach dotyczcych ycia seksualnego obu analizowanych grup, szczeglnie zarysowuje zwizku z e si w funkcjonowaniu modych dorosych od wyranie instytucji

dysocjacja

aktywnoci rodzaj si,

seksualnej lokum e

maestwa (Levinson, 1997). Jak wynika z bada, obok charakteru partnerem, seksualne. rwnie Okazuje moe rnicowa studenci

zachowania

amerykascy

mieszkajcy w akademikach koedukacyjnych charakteryzuj si wiksz czstotliwoci aktywnoci seksualnej oraz wysz redni liczb partnerw seksualnych w cigu ostatniego roku w porwnaniu ze studentami z akademikw jednopciowych (Willoughby, Jason, Carroll, 2009). Tanfer i Cubbins w swoich analizach dowodz, e wsplne zamieszkanie z partnerem seksualnym jest czynnikiem rnicujcym czstotliwo stosunkw genitalnych (Tanfer, Cubbins, 1992). Ciekawe w tym kontekcie s dane na temat miejsca zamieszkania polskich i francuskich studentw. W Polsce wikszo, bo 96,6% osb w wieku 18-24 lat pozostajcych poza maestwem mieszka w domu rodzinnym, a tylko 34% maonkw w tym wieku dysponuje niezalenym od rodzicw lokum. Jedynie 1,6% osb w tym wieku mieszka z partnerem,
254

ktry nie jest maonkiem (Wrblewska, 2007). Dla porwnania - spord studentw francuskich 43% wci mieszka z rodzicami (Orr, Schnitzer, Frackmann, 2008; Faure, 2004). redni wiek opuszczenia domu rodzinnego w Polsce (23,6 lat) jest jednym z najwyszych w Europie (wysze s jedynie w Hiszpanii i we Woszech) (Wrblewska, 2007). Z powyszych danych mona wycign wniosek, e studenci w Polsce s w nieznacznym stopniu uniezalenieni od swoich rodzicw w zakresie miejsca zamieszkania i rda utrzymania. Wynika to z czynnikw obyczajowych, ale te ekonomicznych. Charakterystyka funkcjonowania modych dorosych w Polsce wskazuje na wci wysok stop bezrobocia. Stopa bezrobocia w grupie wiekowej 15-24 wynosi we Francji 18,7 %, w Polsce natomiast 21,7 % (GUS, 2010), Relatywnie wysze ni we Francji koszty ycia (w tym ceny nieruchomoci), mog tumaczy rnice midzy grupami zarwno w zakresie miejsca zamieszkania, ale take postaw i zachowa. Jak podkrela Lew-Starowicz - im wyszy standard materialny i im wyszy poziom wyksztacenia, tym wiksza otwarto na przemiany obyczajowe, take w obszarze seksualnoci (Lew-Starowicz,1994, 2002). Obok uwzgldnienia szerokich uwarunkowa spoecznoekonomicznych, rnice miedzy analizowanymi grupami tumaczy mona w odniesieniu do sfery aksjologiczno-wyznaniowej. Mimo tego, i w Polsce poczwszy od lat 70-tych XX wieku, w odpowiedzi na proces laicyzacji wiata zachodniego i rewolucj seksualn, upowszechni si liberalny stosunek do seksualnoci czowieka, wci jednak religia pozostaje istotnym czynnikiem mogcym determinowa zachowania i postawy seksualne (w populacji polskiej, wedug rnych statystyk, 95% stanowi katolicy). Wedug modelu behawioralno-ekologicznego, wzrost ryzyka zachowa majcych negatywne konsekwencje dla zdrowia seksualnego zwizany jest z brakiem odniesienia do wyrazistego
255

i stabilnego systemu wartoci oraz brakiem zaangaowania religijnego (Szymaska, 2002; Bersamin i inni, 2006; Deptua, 2005; Godeau i inni, 2008). Jak si okazuje stosunek do religii jest czynnikiem rnicujcym nie tylko moment inicjacji, ale te inne zachowania seksualne, jak uywanie antykoncepcji, czstotliwo stosunkw genitalnych, czstotliwo stosunkw seksualnych z uyciem przemocy (Coelman, Testa, 2008; Dodge i inni, 2005; Lagrange, Lhomond, 1997; Tanfer, Cubbins, 1992; Waszyska, 2003). Przykadowo - w grupie studentw badanych przez Wrblewsk proporcja osb po inicjacji, ktrzy przywizuj ma lub adn wag do religii do tych, dla ktrych religia jest bardzo wana wynosi 75% do 35% (Wrblewska, 2006; por. Bozon, Kontula, 1997). Bozon tumaczy polski model inicjacji seksualnej: model w ktrym nastpuje midzypciowe zrwnanie kalendarza do pnej aktywnoci seksualnej, wanie dominacj wartoci katolickich (Bozon 2003). We Francji z kolei wyranie zauwaalne jest osabienie roli Kocioa jako propagatora wiedzy i postaw wobec seksualnoci. Tendencj t wzmacnia szeroka transformacja spoeczna popierana zmianami legislacyjnymi, takimi jak Prawo Veil sankcjonujce aborcj, czy dostpno darmowej antykoncepcji (Bajos, Bozon, 2008). W badaniu CSF 43% Francuzw w wieku 18-34 zaklasyfikowao siebie do grupy niewierzcych (Bozon, 2008). Proces laicyzacji we Francji sprawi, e rola przekazw religijnych nie jest odzwierciedlana w yciu osb wierzcych, a znaczenie zakazw religijnych dotyczcych seksualnoci jest zauwaalne w duym stopniu jedynie w spoecznoci muzumaskiej (Bajos, Bozon, 2008). Poziom religijnoci moe by przydatny przy analizie postaw i zachowa studentw, jednak specyficzny charakter obrazu
256

seksualnoci w Polsce wynika rwnie z przemian najnowszej historii:

politycznych i spoeczno-gospodarczych. Polska, podobnie jak inne kraje Centralnej i Wschodniej Europy przesza transformacj ustrojow, ktra nie pozostaa bez wpywu na wskaniki ekonomiczne, socjalne, kulturowe oraz demograficzne. Dotyczy to rwnie studentw, ktrzy wychowywali si w sytuacji napicia, niepewnoci, anomii, w kontekcie nieznanym pokoleniu ich rodzicw. W populacji modych dorosych szok spowodowany transformacj i jego nastpstwa, trudnoci ze znalezieniem dogodnego wsplnego zakwaterowania, przeduajca si rednia dugo okresu edukacji oraz wzrastajce trudnoci

z pogodzeniem roli zawodowej i rodzinnej miay swoje odzwierciedlenie we wskanikach demograficznych (malejca liczba lubw i urodze od pocztku XXI wieku) (Wrblewska, 2007, s.160). Na spadek wskanika dzietnoci w Polsce (do 1,34 w 2000 roku) wpyny nie tylko trudnoci w sferze socjalnej i ekonomicznej, ale rwnie likwidacja i prywatyzacja wielu form wsparcia spoecznego, w tym instytucji opieki nad dziemi w latach 90-tych. W rozpatrywaniu wskanikw demograficznych uwzgldni naley take przemiany obyczajowoci. Zmiana systemu postaw i wartoci dotyczy szczeglnie modych kobiet w przedziale wiekowym 20-24 i 25-29 lat (Grant i inni, 2004, Bajos, Bozon, 2008). Obserwowalny u nich wzrost aspiracji edukacyjnych i zawodowych ma wpyw na podwyszenie redniego wieku urodzenia dziecka, ktry w 2008 roku wynis w Polsce ponad 28 lat (wobec niespena 26 lat na pocztku lat 90-tych), we Francji za 29,4 lata (Grant i inni, 2004; GUS, 2010). W porwnaniu z innymi krajami Europy, w tym z Polsk, Francja ma stosunkowo wysoki wskanik dzietnoci. W 2001 roku wskanik 1,9 plasowa Francj na drugim miejscu zaraz za Irlandi. Wie si to gwnie z wysokimi wskanikami urodze wrd imigrantw (w niniejszych analizach nie byli oni uwzgldnieni) i polityk rodzinn,
257

ktrej domen jest koncentracja na trzecim dziecku i zrwnowaenie macierzystwa z zatrudnieniem (Grant i inni, 2004). Transformacja ustrojowa w Polsce wpyna rwnie na

funkcjonowanie sektora edukacji. Jak podkrela Stulhofer - na pocztku lat w 90-tych rozwoju w Polsce zauwaalne profilaktyki byy niedostatki wynikajce efektywnej seksualnej

z koniecznoci alokacji si i rodkw na inne obszary ycia zaniedbane przed transformacj ustrojow (Stulhofer, i inni, 2007). W Polsce gwatowne przemiany polityczne na przeomie 1989/1990 roku i upadek gospodarki centralnie planowej miay rwnie swoje konsekwencje w zakresie zdrowia i korzystania z suby zdrowia. Zaniedbana sfera suby zdrowia, przy czstej wyuczonej bezradnoci i postawie roszczeniowej wobec jej przedstawicieli znalazy odzwierciedlenie we wskanikach stanu zdrowia Polakw, odbiegajcych od rednich europejskich. Ta rozbieno jest szczeglnie zauwaalna w odniesieniu do zdrowia reprodukcyjnego (por. WHO, 2001). Rnice w zdrowiu i poziomie opieki zdrowotnej midzy krajami Europy Zachodniej o gospodarce wolnorynkowej, a krajami Centralnej i Wschodniej Europy mog stanowi wytumaczenie odmiennoci w postawach i zachowaniach seksualnych analizowanych grup. Jak dowodz badania - obecno instytucjonalnych i pozainstytucjonalnych form pomocy zdrowotnej i socjalnej oraz dostpno do nich ma istotny zwizek z poziomem zdrowia seksualnego (Boyce i inni, 2006). Transformacja spoeczne w polityczno-gospodarcza wpyny i szerokie na przemiany postaw Polsce niewtpliwie sfer

i zachowa seksualnych. Dla projektowania i realizacji skutecznych dziaa w zakresie promocji zdrowia seksualnego istotne jest jednak uchwycenie tendencji, ktre bd ksztatowa postawy
258

i zachowania modych dorosych w przyszoci. Jak pokazuj analizy

statystyczne, od poowy lat 90-tych tendencje rnicujce seksualno modych Polakw w z innymi nacjami nie s ju tak wyraziste. Zachowania seksualne polskich nastolatkw z lat 90-tych (a zatem aktualnych modych dorosych) wiadcz o znaczcych przemianach w ich postawach w kierunku liberalizacji. Wskazuj na to wyniki bada w latach 1990-1998 zwikszy si odsetek modziey w wieku 15 lat, ktra ma ju za sob dowiadczenie inicjacji seksualnej (22% w 1990 roku do 43% w 1998 roku) (Woynarowska, Szymaska, Mazur, 2001). Z bada Wrblewskiej przeprowadzonych w 1996 roku wynika, e dowiadczenia seksualne wczesnych 17-latkw s porwnywalne z dowiadczeniami ich rodzicw w wieku 19 lat. Cz wskanikw zachowa seksualnych modych Polakw jest porwnywalna

z Rosjanami (pierwszy pocaunek), Wochami (stosowanie antykoncepcji, okolicznoci pierwszego inicjacji zwizku) seksualnej, kohabitacja), 2007). Francuzami Wykazywane (wiek we (Wrblewska,

wczeniejszych badaniach komparatywnych rnice powoli si zacieraj, co wida zarwno w obrbie zachowa, jak i postaw. Badania wrd wyznawcw religii katolickiej w Polsce wiadcz o stopniowym odejciu od zasad etyki seksualnej. Dla przykadu - 68,7% Polek i 78,8% Polakw uwaa, e kobieta nie musi zachowa dziewictwa do lubu (w porwnaniu do 34% badanych w 1988 roku), akceptowane s rwnie rodki antykoncepcyjne, rozwody oraz zwizki partnerskie (Pawlina, 1998, por. Lew-Starowicz, 1993). Przemiany w sferze aksjologicznej wiza mona nie tylko z szerszym kontekstem przemian spoecznokulturowych, ale przede wszystkim ze stopniow sekularyzacj

i indywidualizacj moralnoci. Jak zauwaa Melosik - zmiana stosunku modego pokolenia do religii wpisuje si w tendencj odejcia od wielkich idei organizujcych mylenie i dziaanie. Religia nie jest ju metanarracj wok ktrej koncentruje si ycie; sta si tylko jedn z kulturowych
259

ofert (Melosik, 2001, s.23). W takim kontekcie, odejcie od etyki chrzecijaskiej prowadzi do tzw. etyki indywidualnego sumienia, w ktrej jednostka stanowi kryteria dobra i za we wasnym zakresie (Gola, 2008). W dzisiejszym zunifikowanym wiecie zauwaalne s pewne tendencje, ktre w sposb szczeglny dotycz modego pokolenia niezalenie od miejsca zamieszkania. Znakiem czasw staa si rewolucja technologiczna, wykorzystywana w dziedzinie transportu i komunikacji. W efekcie zmniejszyo si znaczenie odlegoci, ktrych pokonywanie pochania znacznie mniej czasu i rodkw finansowych. Dziki nowoczesnej technologii komunikacja z dowolnie wybran osob jest dostpna praktycznie w kadym momencie, czy to w sensie wirtualnym czy w sensie rzeczywistym. Dziki rozwojowi technologii i komunikacji McLuhanowska <globalna wioska> znajduje w peni swoje urzeczywistnienie, co ma wpyw na stopniow unifikacj dowiadcze yciowych studentw w Polsce i we Francji. Wspczesne pokolenie nastolatkw i modych dorosych w sposb wyrany oddzielio

seksualno od aspektu zwizanego z reprodukcj, co wida we wskanikach stosowania rodkw antykoncepcyjnych. W funkcjonowaniu modych dorosych nastpia rwnie dysocjacja aktywnoci seksualnej od instytucji maestwa (Levinson, 1997). W zakresie wieku inicjacji seksualnej w cigu ostatnich dziesicioleci rednia dla populacji spadaa, by w kocu osign wzgldn stabilizacj. Przykadowo - we Francji na przestrzeni ostatnich 50 lat redni wiek inicjacji seksualnej spad z 20,6 roku ycia dla kobiet i 18,8 dla mczyzn urodzonych

w 1953 roku do odpowiednio 17,2 i 17,6 dla osiemnastolatkw badanych w 2005 roku (Bozon, 2003). Wyranie zauwaalne jest rwnie stopniowe wyrwnywanie wieku inicjacji seksualnej kobiet
260

i mczyzn. Jak konstatuje Lagrange od koca XX wieku uwidacznia si

jeszcze jedna tendencja - zwikszenie tempa przechodzenia do kontaktu genitalnego w odniesieniu do generacji przy jednoczesnym jego opnieniu w odniesieniu do jednostki. We Francji od momentu kiedy inicjacja seksualna staje si dowiadczeniem 10% generacji modziey do momentu inicjowania przez 80% tej grupy mija niespena 3,5 roku w porwnaniu z przedziaem 10 lat na pocztku XX wieku. Z drugiej strony dla jednostkowego dowiadczenia charakterystyczne staje si wyduanie przedziau czasowego dzielcego pierwszy pocaunek i formy pregenitalne od samego aktu seksualnego (Lagrange, 1997a, s. 119). Spord badanych we Francji nastolatkw przed 18 rokiem ycia 8,1% miao za sob dowiadczenie pettingu, a 2% seksu oralnego (Warszawski, 1997). We Francji w cigu ostatnich 50 lat obniy si o okoo 3 lata (do okoo 14 roku ycia) redni wiek pierwszego pocaunku (z penetracj), ktry jest uznawany za istotny element inaugurujcy faz pregenitaln (Bozon, 2008, s. 122). Coraz bardziej zauwaalny jest zatem model polegajcy na opnianiu stosunku genitalnego przy jednoczesnym wzrocie popularnoci innych form aktywnoci

seksualnej, z seksem oralnym i analnym wcznie. Moe to wynika z przekazu religijnego (np. nakaz zachowania dziewictwa do lubu), szczeglnie wrd katolikw i muzumanw). Wiza to mona rwnie z oddziaywaniem prewencyjnym w zakresie HIV/AIDS, szczeglnie z popularnym obecnie tzw. uoglnionym modelem prewencji w zakresie HIV/AIDS (ABC). Zgodnie z nim A oznacza propagowanie abstynencji seksualnej (safe sex), B (be faithfull, safer sex) wie si z zachowaniem wiernoci i podejmowaniem bezpieczniejszych form aktywnoci seksualnej, a C (condoms) dotyczy stosowania

prezerwatyw (Grzelak,2008; por. Lew-Starowicz, Szczerba, 1995; Kay, 1996). Takie tendencje wypywaj rwnie z banalizacji seksualnoci w mediach, zwaszcza w odniesieniu do pornografii (Pelge, Picod,
261

2006). Przekazy normatywne regulujce sfer seksualnoci, ktre dawniej pyny z jasno okrelonych i dysponujcych pewnymi formami nacisku rde socjalizacji (pastwo, spoeczestwo, koci, rodzina) dzi staj si coraz bardziej rozproszone (suba zdrowia, psycholodzy, inni specjalici, media, Internet, ruchy spoeczne) i nie wywouj ju bezporedniego wpywu na jednostk (Bajos, Bozon, 2008, s. 591). Jak zauwaa Melosik seksualizacja ycia w spoeczestwie konsumpcji prowadzi do rezygnacji z represjonowania wielu (zakazanych dotd) form ekspresji seksualnej i do poszukiwania na tej paszczynie przyjemnoci <nieustannej i totalnej> ( ).W zwizku z tym - jak podkrela autor - modzie znajduje si w swoistej <puapce kulturowej>. Oto narastajcej (medialno-popularnej) presji na rzecz prowadzenia udanego, intensywnego i ekscytujcego ycia seksualnego towarzyszy inny jasny przekaz: niekontrolowany seks moe przynie mier (Melosik,2010, s. 178). W kontekcie spoeczno-kulturowym, nasila si denie w do ktrym dorasta

wspczesny

nastolatek

natychmiastowej

przyjemnoci, ktra jest czsto uzyskiwana za pomoc rodkw psychoaktywnych. Ma to wpyw na aktywno studentw odniesion do zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego. Czynniki ryzyka wi si ze sob tworzc tzw. cieki ryzyka, a zachowania ryzykowne maj tendencj do wspwystpowania (Deptua, 2005). Badania dowodz, e istnieje korelacja midzy wczesn inicjacj seksualn, a czstym upijaniem si (przewanie u mczyzn), uywaniem amfetaminy (przewanie u kobiet) i paleniem papierosw (Hendler, s.271; por. Izdebski; Szymaska, 2002). Uywanie substancji psychoaktywnych jest w zwizku z tym uznane za jeden z najistotniejszych czynnikw wzrostu zagroenia wirusem HIV oraz STD/STI. Tym bardziej niepokoi powinny dane, ktre obrazuj popularno substancji psychoaktywnych wrd
262

studentw w Polsce i we Francji, i wobec ktrych programy promocji zdrowia seksualnego nie powinny pozosta obojtne.

Wnioski, postulaty dla praktyki pedagogicznej: Podstawowe zaoenia niniejszej pracy skupione zostay wok poj: zdrowie seksualne, postawy wobec zdrowia seksualnego, aktywno seksualna. Przedmiotem pracy byo midzy innymi opisanie postaw studentw w Polsce i we Francji wobec zdrowia seksualnego oraz opisanie ich aktywnoci seksualnej. Jak wynika

z przeprowadzonych bada studenci w Polsce (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) i we Francji (Uniwersytet Pierre Mends w Grenoble): w wikszoci s aktywni seksualnie. Spord badanych studentw

70% uprawiao masturbacj w cigu ostatnich 12. miesicy (62,7% spord badanych Polakw i 78,6% Francuzw). Zachowania seksualne z partnerem podejmuje w sumie 76,7% (63,6% badanych studentw z Polski i 92,9% studentw z Francji). Przy analizie aktywnoci seksualnej z partnerem i aktywnoci autoseksualnej rnice ze wzgldu na kraj pochodzenia okazay si istotne statystycznie. W przypadku obu zmiennych wysze wskaniki dotyczyy badanej populacji we Francji. rozpoczli aktywno seksualn rednio w wieku 17,57 lat. redni

wiek inicjacji seksualnej badanych studentw wynis 18,38 lat w odniesieniu do badanych studentw w Polsce i 16,88 lat dla studentw we Francji (rnice ze wzgldu na kraj pochodzenia s istotne statystycznie) w dotychczasowej biografii seksualnej mieli rednio 4,80 partnerw

seksualnych (6,03 dla studentw we Francji i 3,36 dla studentw

263

w Polsce). Midzy grupami wystpuj istotne statystycznie rnice ze wzgldu na kraj pochodzenia w wikszoci uzyskuj wysokie wyniki w zakresie satysfakcji

z podejmowanej aktywnoci seksualnej. Ogem 54% studentw osiga wysokie wyniki w zakresie satysfakcji z zachowa seksualnych. Niskie wyniki w zakresie tej zmiennej osiga 46% badanych respondentw (w odniesieniu do tego aspektu seksualnoci nie wystpuj istotne statystycznie rnice ze wzgldu na zmienna kraj pochodzenia), podejmuj ryzykowne zachowania seksualne, ktre s czstsze

w populacji studentw we Francji - ryzyko aktualnie podejmowanej aktywnoci seksualnej w badanej grupie studentw jest wysokie odniesieniu do 48,9% badanych studentw (48,4% studentw w Polsce i 66,3% studentw we Francji) i niskie przypadku 36,5% (odpowiednio 51,6% i 33,7%). W tym zakresie rnice midzy populacj badanych studentw w Polsce i we Francji s istotne statystycznie, uzyskuj zrnicowane ze wzgldu na kraj pochodzenia rezultaty

w zakresie stosowania prezerwatyw podczas aktywnoci seksualnej. Regularnie po prezerwatyw w trakcie stosunkw genitalnych sigao w cigu ostatniego roku 36,4% badanych studentw z Polski i 26,4% studentw z Francji, W odniesieniu do stosunkw analnych odsetek ten wynis odpowiednio 1,3% i 6,6%. Wrd badanych studentw odsetek osb, ktre nie uyway prezerwatywy w trakcie kontaktw genitalnych podejmowanych w cigu ostatniego roku wynis 13% w Polsce i 21% we Francji. W odniesieniu do aktywnoci analnej odpowied tak zaznaczyo odpowiednio 17% badanych Polakw i 22 % Francuzw, wskazuj na rne przyczyny rezygnacji z uywania prezerwatyw

w czasie aktywnoci seksualnej podejmowanej w cigu ostatniego roku. Prezerwatywa bya czsto zamieniana na antykoncepcj hormonaln
264

(odpowied tak zaznaczyo 9,1% Polakw i 4,1 % Francuzw). Kategoria inne metody antykoncepcji, ktra moga oznacza wybr metod naturalnych zostaa wskazana przez czterech studentw z Polski (brak wskaza w badanej grupie studentw francuskich). Rezygnacja z prezerwatywy umotywowana planami prokreacyjnymi dotyczy 1,7% studentw z Polski (w grupie Francuzw taka odpowied nie pada). Kategoria stay partner zostaa zaznaczona przez 4,6% respondentw (4,1% studentw z Polski i 5,1% studentw z Francji). Pozostae przyczyny rezygnacji z prezerwatywy wymieniane przez studentw, to: przyjemno (5% wskaza), spontaniczno (2,3% wskaza), ch urozmaicenia ycia seksualnego (1,8% odpowiedzi). Z powodu braku wiary w skuteczno prezerwatywy nie uywao jej 4,1% studentw z Polski i 1% studentw z Francji. Co warto podkreli, najczstsz przyczyn rezygnacji z prezerwatywy w trakcie aktywnoci seksualnej okaza si dla studentw brak dostpnoci do niej. Trudnoci ze zdobyciem prezerwatywy s wiksze w grupie studentw z Polski (9,9% w porwnaniu z 3,1% wskaza wrd badanych Francuzw) (rnice istotne statystycznie). Wykonanie testu w kierunku HIV byo przyczyn rezygnacji z uycia prezerwatywy u 12,2% istotne statystycznie). uzyskali wysokie wyniki w zakresie zmiennej wypenianie kryteriw seksualnego zwizanych z relacj z partnerem badanych Francuzw i u niespena 2% Polakw (rnice ze wzgldu na kraj pochodzenia s

zdrowia

w 53% przypadkach (52,3% dotyczy studentw w Polsce, 45,1% studentw we Francji). Niskie wyniki w zakresie zmiennej otrzymano w przypadku 47% badanych (odpowiednio 37,7% badanych w Polsce i 54,9% we Francji) (rnice midzy analizowanymi grupami s istotne statystycznie),
265

przejawiaj zrnicowane postawy wobec zdrowia seksualnego, przy

czym studentw we Francji czciej charakteryzuj postawy negatywne (70,4% studentw we Francji w porwnaniu do 31,6% studentw w Polsce) (rnice midzy analizowanymi grupami s istotne

statystycznie), uzyskali zrnicowane ze wzgldu na kraj pochodzenia wyniki

w zakresie zmiennej komponent poznawczy postawy wobec zdrowia seksualnego. Wysokie wyniki dotycz cznie 44,7% studentw (57,73% studentw w Polsce i 33,7% studentw we Francji). Niskie wyniki w zakresie zmiennej komponent poznawczy postawy wobec zdrowia seksualnego otrzymano w przypadku 55,3% badanych (odpowiednio 46,3% badanych w Polsce i 66,3% we Francji). w odniesieniu do wskanika WHO PI 1, ktry pozwala w sposb

syntetyczny okreli poziom wiedzy respondentw o efektywnych sposobach zapobiegania HIV/AIDS uzyskali wynik: 0,97 (studenci w Polsce) i 0,95 (studenci we Francji) (przedzia teoretyczny 0-1), korzystaj z rnorodnych rde informacji o seksualnoci.

Najczciej wskazywanym rdem informacji o seksualnoci okazali si znajomi/przyjaciele (63,5% wskaza). Na drugim miejscu znalazy si media (59,4% wskaza) (czciej wybierane przez studentw w Polsce), zaraz po nich lekarz (49,3%). Popularne rdo uwiadomienia seksualnego stanowi rwnie partnerzy (48,4% wyborw). Z literatury i prasy fachowej korzysta w sumie 33,3% studentw. Nieco czciej wiedz o seksualnoci studenci czerpi z literatury i prasy

popularnonaukowej. W zakresie korzystania z literatury (specjalistycznej i popularnonaukowej) zauwaono istotne statystycznie rnice midzy respondentami w Polsce i we Francji, przy czym czciej do tych rde odwoywali si badani studenci w Polsce. Dodatkowo, zauwaono
266

niewielki

udzia

czonkw

rodziny

zakresie

uwiadamiania

seksualnego. Wrd respondentw z Polski kategori matka wybrao jedynie 34,7%, a we Francji 18,4% (rnice w zalenoci od kraju pochodzenia s istotne statystycznie). Stwierdzono wrcz symboliczny udzia ojcw (5,9% wskaza) i raczej marginalny udzia innych czonkw rodziny (10,5% wskaza) w zakresie uwiadamiania seksualnego. Wrd studentw francuskich 3,1% wskazao Centrum Planowania Rodziny, a 1% Bibliotek stowarzyszenia MPPF jako rda informacji o seksualnoci, uzyskuj zrnicowane ze wzgldu na kraj pochodzenia rezultaty

w zakresie komponentu emocjonalnego postawy wobec zdrowia seksualnego. Niskie wyniki w zakresie zmiennej komponent emocjonalny postawy wobec zdrowia seksualnego otrzymano w przypadku 38% badanych w Polsce i 71,4% we Francji (cznie 53%); wysokie odpowiednio dla 62% i 28,6% respondentw (cznie 47% wskaza), uzyskuj zrnicowane ze wzgldu na kraj pochodzenia rezultaty

w zakresie komponentu behawioralnego postawy wobec zdrowia seksualnego. Niskie wyniki uzyskao 48,4% studentw (39,7% badanych studentw w Polsce w porwnaniu z 59,2% studentw we Francji), natomiast wyniki wysokie 51,6% (odpowiednio 60,3% studentw w Polsce i 40,8% studentw we Francji). Praca realizuje rwnie cele diagnostyczne i wyjaniajce dotyczce predykcji aktywnoci seksualnej studentw. W celu przewidywania wypeniania satysfakcji z aktywnoci seksualnej, ryzykownej aktywnoci seksualnej oraz wypeniania kryteriw zdrowia seksualnego w caej badanej prbie oraz w grupie studentw polskich i francuskich przeprowadzono hierarchiczn analiz regresji metod krokow:

267

predyktorem satysfakcji z zachowa seksualnych dla caej badanej

prby okaza si by wiek respondenta oraz komponent behawioralny postawy wobec zdrowia seksualnego (dla analizowanej osobno grupy studentw w Polsce warto predykcyjn uzyska komponent

behawioralny postawy wobec zdrowia seksualnego; w grupie studentw francuskich aden predyktor nie zosta wprowadzony do modelu). cznie predyktory te wyjaniaj 4% wariancji zmiennej zalenej. Interpretujc uzyskane wartoci wspczynnikw mona stwierdzi, e im starsze byy osoby badane i im wysze wyniki w zakresie komponentu behawioralnego postawy wobec zdrowia seksualnego, tym wiksz czerpi satysfakcj z aktywnoci seksualnej, w zakresie predykcji ryzyka aktywnoci seksualnej rol mediatora dla

komponentu behawioralnego postawy wobec zdrowia seksualnego przyjmuje (zarwno w caej grupie, jak

i osobno dla studentw w Polsce) liczba dotychczasowych partnerw seksualnych. Interpretujc wartoci wspczynnikw mona stwierdzi, e na podstawie niszych wartoci w zakresie komponentu

behawioralnego postawy mona przewidywa wiksz liczb partnerw seksualnych, a w efekcie wysze ryzyko podejmowanej aktywnoci seksualnej. W grupie francuskich studentw liczba dotychczasowych partnerw seksualnych okazaa si istotnym predyktorem ryzyka podejmowanej aktywnoci seksualnej, w zakresie predykcji wypeniania kryteriw zdrowia seksualnego

zwizanych z relacj z partnerem uzyskane wyniki w caej badanej prbie wskazuj na trzy istotne predyktory: wiek inicjacji seksualnej (zaleno dodatnia), komponent behawioralny postawy wobec zdrowia seksualnego (zaleno dodatnia) oraz wiek respondenta (zaleno ujemna) (w przypadku osobnej analizy dla studentw
268

z Polski wiek respondenta zosta z modelu usunity; w osobnej analizie dla studentw francuskich aden predyktor nie zosta wprowadzony do modelu). cznie te trzy predyktory wyjaniaj 15% wariancji zmiennej zalenej. Interpretujc uzyskane wartoci wspczynnikw mona stwierdzi, e im modsze byy osoby badane i im wysze wyniki w zakresie komponentu behawioralnego postawy wobec zdrowia seksualnego, oraz im pniejszy wiek ich inicjacji seksualnej, w tym wikszym stopniu wypeniaj kryteria zdrowia seksualnego zwizane z relacj z partnerem podczas aktywnoci seksualnej. Podjte zdrowia zagadnienia seksualnego. wydaj si istotne z punktu widzenia wpleciona projektowania i realizacji programw edukacji seksualnej oraz promocji Edukacja seksualna

w zagadnienia edukacji zdrowotnej, zintegrowana z programami wychowania do ycia w rodzinie lub realizowana w ramach dziaa pozainstytucjonalnych jest niezbdna nie tylko ze wzgldw epidemiologicznych. Ocena przedsiwzi ukierunkowanych na zmian zachowa seksualnych modych osb pokazuje, e s one skuteczne w obnianiu wskanikw STD/STI, a take wczesnej inicjacji i nieplanowanych ci nastolatek (Bearinger, Sieving, Ferguson, Sharma, 2007; Grzelak, 2006; Ozan i inni, 2005). Zaoeniem pracy byo takie przeprowadzenie bada i opracowanie wynikw, by mogy one sta si podstaw dalszych analiz teoretycznych i stanowi postulaty dla dziaa praktycznych w zakresie promocji zdrowia seksualnego: w zwizku z relatywnie niskimi wynikami w zakresie postawy wobec seksualnego tematyk (w tym komponentu seksualnego i poznawczego) Praw warto

zdrowia

uwzgldni

zdrowia

Seksualnych

w programach edukacyjnych. Dodatkowo, z uwagi na wysoki poziom wiedzy studentw na temat HIV/AIDS (na podstawie wskanika WHO PI1) warto zastanowi si nad uwzgldnieniem w kampaniach
269

profilaktycznych i promocyjnych innych obszarw wiedzy i kompetencji, w tym emocjonalnych, komunikacyjnych (por. Bajos, Bozon, 2008). w prezentowanych badaniach znajomi (63,5% wskaza), partnerzy

(48,4% wskaza) stanowili najczciej wybierane kategorie odpowiedzi o rda informacji o seksualnoci. Wskazaniem dla praktyki edukacyjnej jest, w tym kontekcie, szersze zwrcenie si w stron modych dorosych, Warto odwoa do programw edukacji rwieniczej (Youth Peer Education), ktra jest wykorzystywana w ramach promocji zdrowia seksualnego w innych krajach (Adamchak, 2006). w niniejszych badaniach drugim pod wzgldem wanoci rdem

informacji o seksualnoci okazay si media (59,4% wskaza). Jak wida na tym przykadzie istnieje konieczno wykorzystania nowoczesnych technologii komunikacyjno-informacyjnych do realizacji programw promocji zdrowia seksualnego. Dotyczy to zarwno aspektu planowania, realizacji i ewaluacji programw, jak rwnie upowszechniania informacji o nich. Wykorzystanie mediw jest rwnie wane dla merytorycznego przygotowania samych realizatorw. Z pomoc nowoczesnych

technologii moliwy jest bowiem najszybszy dostp do rzetelnych, w tym obcojzycznych, rde informacji. Dodatkowo, co podkrela Melosik, w edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia (w tym promocji zdrowia seksualnego) nieodzowne jest odwoanie si do koncepcji zdrowia zawartych w tekstach kultury popularnej. W odniesieniu do nich proces ksztatowania (rekonstruowania) postaw zdrowotnych modziey

powinien uwzgldnia: - wspln interpretacj tekstw kultury popularnej odnoszcych si do ciaa i zdrowia, - dekonstrukcj stosunku jednostki do danego przekazu i analiz jego spoeczno-kulturowych oraz historycznych uwarunkowa,
270

- wykrelenie kontekstw, w ktrych stosunek jednostka-tekst kultury uzyskuje swoje wymiary afektywne i praktyczne, - wypracowanie - wsplnie z modzie - strategii odpowiedzi na tekst kulturowy (Melosik, 1999). w niniejszych badaniach odsetek osb, ktre czerpi wiedz o seksualnoci od lekarzy wynis 49,3 %. Wynik taki moe wskazywa na potrzeb zaangaowania tej grypy zawodowej w programy z zakresu promocji zdrowia, wzmocnienia w wypenianiu swej edukacyjnej roli wymagaj

z pewnoci nauczyciele zaznaczeni w prezentowanych badaniach przez 8,2 % respondentw. To rdo uwiadomienia jest co prawda powszechniejsze wrd badanych w Polsce ni we Francji (odpowiednio 11,6% i 4,1% wskaza), ale i tak rola instytucjonalnej edukacji seksualnej wydaje si zbyt niska w porwnaniu z oczekiwaniami spoecznymi w tym zakresie (w 2005 roku 92% Polakw wyraao zapotrzebowanie na szkoln edukacj seksualn) (Izdebski, 2006). Z uwagi na oczekiwania spoeczne wobec szkolnej edukacji seksualnej, penione przez szko funkcje, szeroki wachlarz oddziaywa, a take jej potencja kadrowy i organizacyjny warto podkreli niski wynik odnoszcy si do nauczycieli. Tym bardziej, e szkoa powinna peni funkcj neutralizujc lub komplementarn w odniesieniu do rodzicielskiej edukacji seksualnej, niniejsze badania wskazuj na niewielki udzia rodziny

w procesie uwiadamiania seksualnego. Matki, jako rdo informacji o seksualnoci, wskazao jedynie 34,7% studentw z Polski i 18,4% studentw z Francji, ojca jedynie 5,9% badanych. Jedynie 10,5% wskaza dotyczya kategorii inny czonek rodziny. Luka w zakresie kompetencji rodzicielskich jest uzupeniana w wielu systemach
271

owiatowych (np. w Szwecji) w ramach specjalistycznych programw edukacyjnych. Warto przywoa tu zalecenia wiatowej Organizacji Zdrowia, ktra podkrela, aby w sytuacji deficytu informacyjnego podejmowa w szkole edukacj prorodzinn i seksualn rwnolegle wobec rodzicw i dzieci, zgodnie z rezultatami niniejszych analiz - z literatury i prasy fachowej korzysta w sumie 33,3% studentw. Nieco czciej wiedz o seksualnoci studenci czerpi z literatury i prasy popularnonaukowej. W zakresie korzystania z literatury (specjalistycznej

i popularnonaukowej) zauwaono istotne statystycznie rnice midzy respondentami w Polsce i we Francji, przy czym czciej do tych rde odwoywali si badani studenci w Polsce. Wynik ten zmusza do refleksji nad jakoci i/lub dostpnoci literatury seksuologicznej. Skoro tylko 11% badanych studentw z Francji korzysta z literatury fachowej w tym zakresie, to pozostaje pytanie o powszechno tego rda wrd grup o niszym statusie spoeczno-kulturowym i dostpie do literatury fachowej oraz pytanie o ekwiwalent tego rda informacji. Suszne wydaje si rwnie pytanie o moliwoci zwikszenia atrakcyjnoci i dostpnoci literatury propagujcej wiedz o zdrowiu seksualnym, w projektowaniu i realizacji programw promocji zdrowia seksualnego warto odnie si do danych na temat aktywnoci seksualnej okrelonej grupy. Moe to by pomocne przy ustalaniu tematyki zaj, poziomu i celw zaj, jak rwnie przy minimalizowaniu bdnych przekona dotyczcych tej sfery funkcjonowania u odbiorcw, z punktu widzenia skutecznoci profilaktyki STD/STI szczeglnie istotne jest rzetelne informowanie na temat ryzyka wynikajcego z rnych form aktywnoci seksualnej i moliwociach jego

minimalizowania. Odniesienie do statystyk dotyczcych tego obszaru

272

seksualnoci (jak na przykad redniego wieku inicjacji seksualnej, redniej liczby partnerw seksualnych) moe mie pozytywne rezultaty w zakresie modyfikowania tak zwanych bdnych przekona

normatywnych, a dalszej konsekwencji postawi zachowa modych ludzi. W programach profilaktycznych warto pooy rwnie nacisk na uwiadomienie modym ludziom najczstszych przyczyn rezygnacji ze stosowania prezerwatyw. Wychodzc od diagnozy w tym zakresie mona tworzy programy realizujce cele profilaktyczne na rnych poziomach, w oparciu o uoglniony model profilaktyki ABC, z uwagi na fakt, e wiek inicjacji seksualnej, liczba dotychczasowych partnerw seksualnych oraz komponent behawioralny postawy wobec zdrowia seksualnego okazay si istotnymi predyktorami w zakresie zmiennej aktywno seksualna studentw, warto odwoa si to tej wiedzy w projektowaniu i realizacji programw zdrowia seksualnego.

ZAKOCZENIE Analiza seksualnego aktywnoci oraz seksualnej, realizacja postaw celw wobec zdrowia diagnostycznych

i wyjaniajcych w zakresie wybranych uwarunkowa aktywnoci seksualnej populacji studentw w Polsce i we Francji nie bya zadaniem prostym. Wieloaspektowa analiza literatury przedmiotu pokazuje, e badania postaw wobec zdrowia seksualnego pojawiaj si wzmiankowo i koncentruj si zazwyczaj na komponencie poznawczym. Odniesienie uzyskanych wynikw do innych rezultatw, a take wysunicie z nich wnioskw byo seksualnej zatem utrudnione. wizao Rwnie z opisanie aktywnoci ogranicze,

studentw

si

szeregiem

wymienianych w innych badaniach w tym obszarze:

273

 problemy z dokadnym odtworzeniem faktw przez respondentw, szczeglnie tych dotyczcych biografii seksualnej, moliwo modyfikacji odpowiedzi respondentw zgodnie

z oczekiwaniami spoecznymi oraz modyfikacji przez subiektywn reprezentacj wasnej seksualnoci, ryzyko niewielkiej precyzji deklaracji odnoszcych si do biografii seksualnej. Podkrela si, e wydarzenia o duym znaczeniu dla jednostki, takie jak inicjacja seksualna s zapamitywane i odtwarzane dokadnie. Zupenie inaczej odtwarzane w badania s wydarzenia jednostkowe, szczeglnie te wysycone emocjami

negatywnymi i rzadko (lub w oglne) wczeniej nieujawniane (Ferrand, Bajos, Andro, 2008), jak podkrela Leridon - precyzja odpowiedzi na pytanie o liczb partnerw seksualnych moe budzi wtpliwoci ze wzgldu na fenomen tzw. atrakcyjnoci okrgych liczb, w zwizku z ktrym liczba partnerw moe by zawyana. Dodatkowo, jak si okazuje wielu respondentw przy odpowiedzi na to pytanie dokonuje szybkiej ewaluacji bez dokadnego liczenia partnerw seksualnych (Leridon, 2008, s. 241). Z uwagi na zoono zagadnienia zaprezentowane badania s jedynie wstpem wskazujcym kierunki dalszych poszukiwa. Studenci s specyficznym, cile wyodrbnionym rodowiskiem spoecznym. W zwizku z tym, w dalszych eksploracjach ciekawe wydaje si skupienie na poziomie wiedzy o zdrowiu seksualnym wrd innych grup wiekowych, jak rwnie wprowadzenie takich zmiennych, jak poziom i rodzaj wyksztacenia, miejsce zamieszkania, status spoecznoekonomiczny, pe, poziom religijnoci. Dodatkowo, planowane w przyszoci dociekania empiryczne wzbogaci powinny uwagi nasuwajce si w trakcie realizacji niniejszych bada:
274

 analiza liczby partnerw seksualnych, czstotliwoci kontaktw seksualnych oraz stosowania prezerwatywy byaby peniejsza po uwzgldnieniu takich zmiennych, jak rodzaj i dugo relacji z partnerem, wiadomo, co do statusu serologicznego (wasnego i partnera). Istotne jest rwnie wskazanie osb majcych wicej ni jednego partnera seksualnego w jednostce czasu (symultaniczne wielopartnerstwo) (por. Warszawski, 1997; Gaynor, 2010), z punktu widzenia profilaktyki STD/STI ciekawe jest rwnie pytanie o motywy stosowania rodkw antykoncepcyjnych zestawienie podejmowanej komponentu aktywnoci behawioralnego seksualnej jest i rzeczywicie obszarem

ciekawym

badawczym, ktry warto zgbi w kolejnych analizach, przy pytaniu o rda uwiadomienia seksualnego ciekawe wydaje si zrnicowanie na rodzaj uzyskiwanej wiedzy oraz okres jej pozyskania (por. Jaczewski, Izdebski, Grodzki, 1994; por. Beisert, 1991). Otwarte pozostaje rwnie pytanie o przyczyny wyboru jednych i pomijania innych rde wiedzy o seksualnoci, w analizie predykcji aktywnoci oraz seksualnej niezbdne jest

uwzgldnienie

metodologicznych

sytuacyjnych

moderatorw

zwizku postawa-zachowanie.

275

BIBLIOGRAFIA 1. Act-Up, SIS, MFPF, (2008), Femmes et VIH. 1997-2007. O en sommes-nous 10 ans aprs, Paris, Expressions 2. 2. Adamchak S., (2006), Youth Peer Education in Reproductive Health and HIV/AIDS, Arlington, VA: FHI/YouthNet. 3. Afifi W.A., Weiner J.L., (2006), Seeking Information about Sexual Health: Applying the Theory of Motivated Information Management. Human Communication Research, nr 32, ss. 35-57. 4. Ajzen I., Fishbein M., (1977), Attitude-behaviour relations:

a theoretical analysis and review of empirical research, Psychological Bulletin, nr 84, ss. 888-918. 5. Andro A., Bajos N., (2008), La sexualit sans pntration: une ralit oublie du rpertoire sexuel, (ss. 297-315), [w:] Bajos N., Bozon M., (red.), Enqute sur la sexualit en France, Paris, La Dcouverte. 6. Antonovsky A., (1997). Poczucie koherencji jako determinanta zdrowia, (ss. 206-231), [w:] Heszen-Niejodek I., Sk H., (red.). Psychologia zdrowia, Warszawa, PWN 7. Aucouturier J-L., Vialle P., Cumunet Ch., (1999), Le sport luniversit- le pratique du sport par les tudiants (www.lesrapports. ladocumentatiofrancaise.fr z dnia 13.02.2011). 8. Bajos N., Bozon M., (2008). Les agressions sexuelles en France: rsignation, rprobation, rvolte, (ss.381-411), [w:] "Enqute sur la sexualit en France, Paris, La Dcouverte. 9. Baron M. (2009). Villes et rgions en concuurence pour comprendre loffre de formations universitaires ?, Espaces et Socits, nr 1-2, ss.135-154. 10. Bearinger L., Sieving R., Sharma V., (2007), Global perspectives on the sexual and reproductive health of adolescents: patterns, prevention and potential, Lancet, nr 2, ss.1220-1229.
276

11. Beck F., Guilbert P., Gautier A., (2006), Baromtre sant 2005, SaitDenis, dition INPES. 12. Beisert M., (1991), Seks twojego dziecka, Pozna, ZW K. Domke. 13. Beisert M., (2006a), W poszukiwaniu modelu seksualnoci, (ss.733), [w:] Beisert M., (red.), Seksualno w cyklu ycia czowieka, Warszawa, PWN. 14. Beisert M., (2006b), Trud dorastania seksualnego, (ss.145-171) (ss.7-33), [w:] Beisert M., (red.), Seksualno w cyklu ycia czowieka, Warszawa, PWN. 15. Beisert M., (2006c), Eksperymenty seksualne okresu dziecistwa, (ss. 113-145), (ss.7-33), [w:] Beisert M., (red.), Seksualno w cyklu ycia czowieka, Warszawa, PWN. 16. Beisert M., (2006d), Rozwojowa norma seksuologiczna jako kryterium oceny zachowa seksualnych dzieci i modziey, Dziecko krzywdzone, nr 16, ss. 66-80. 17. Beisert M., (2008), Kryteria diagnostyczne przydatne dla oceny zachowa seksualnych maego dziecka, Przegld Seksuologiczny, nr 14, ss. 11-19. 18. Beltzer N., Bajos N., (2008), De la contaception la prvention : les enjeux de la ngociation aux diffrents tapes des trajectoires affectives et sexuelles, (ss. 437-461), [w:] Bajos N., Bozon M., (red.), Enqute sur la sexualit en France, Paris, La Dcouverte. 19. Benoit M., Dragon J., Boudreau M-G., Muhimpundu S., (2003), La Promotion de lAbsence dans les Programmes dducation en Matire de Sant Sexuelle: le Point de Vue de Jeunes Franco-Ontariennes du Nord, The Canadian Journal of Human Sexuality, nr 12, ss.109-118. 20. Bersamin M., Walker S., Fisher D., Grube, J., (2006), Correlates of Oral Sex and Vaginal Intercourse in Early and Middle Adolescence. Journal of Research on Adolescence, nr 16, ss.59-68.
277

21. Bideau J., Houd O., Pedinielli J-L., (2009), Lhomme en dveloppement, Paris, PUF. 22. Bielecki J., (1993), Wybrane metody dziaania postaw

wartociujcych i religijnych (ss.358-390), [w:] Siek S., (red.), Wybrane metody badania osobowoci, Warszawa, Wydawnictwo Akademii Teologii Katolickiej. 23. Biri A., Korucuoglu U., Lihan M., Bingol B., Yilmaz E., Biri H., (2007), Turkish Womens Level of Knowledge on and Attitude Toward Sexual Health, "Maturitas", nr 58, ss. 236-240. 24. Bishop, G.D. (2000). Psychologia zdrowia. Zintegrowany umys i ciao. Wrocaw: Astrum. 25. Bohner G., Wanke M., (2004), Postawy i zmiana postaw, Gdask: GWP. 26. Boyce W., Doherty-Poirier M., Mackinnon D., Fortin Ch., Saab H., King M., Gallupe O., (2006), Sexual Health of Canadian Youth: Findings from the Canadian Youth, Sexual Health and HIV/AIDS Study, "The Canadian Journal of Human Sexuality", nr15, ss. 59-68. 27. Bozon M., (2003), A quel ge les femmes et les hommes commencent-ils leur vie sexuelle? Comparison mondiales et volutions rcentes, "Population socits", nr 391, ss. 1-4. 28. Bozon M., Kontula O., (1997), Initiation sexuelle et le genre. Comparison des volutions de douze pays europens, "Population", nr 6, ss. 1367-1394. 29. Bozon M., (2008a), Premier rapport sexuel, premire relation: des passages attendus, (ss. 117-149), [w:] Bajos N., Bozon M., (red.), Enqute sur la sexualit en France, Paris, La Dcouverte. 30. Bozon M., (2008b). Pratiques et rencontres sexuelles : un rpertoire qui slargit, (ss. 273-297), [w:] Bajos N., Bozon M., (red.), Enqute sur la sexualit en France, Paris, La Dcouverte.
278

31. Bozon M., (2009), Domaines et approches. Sociologie de la sexualit, Paris, Armand Colin. 32. Bozon M., Casacles B., Girot S., Ferron Ch., (2002), Former, informer ou bien duquer, "Lcole des parents", nr 3, ss.32-34. 33. Braun-Gakowska M., (1994), Ktrzy bez wiosny rok by mie chcieli. (ss.140-149), [w:] Ooga T., (red), Nauki spoeczne o modziey, Lublin, Wydawnictwo UMCS. 34. Brannon L., (2002), Psychologia rodzaju, Gdask, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne. 35. Brzeziska A., (2007), Spoeczna psychologia rozwoju, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR. 36. Brzeziska A., Trempaa J., (1999), Wprowadzenie do psychologii rozwoju, (ss. ), [w:] Strelau J.,(red.), Psychologia. Podrcznik akademicki, T. 1, Gdask, GWP. 37. Brzeziski, J. (1997), Metodologia bada psychologicznych, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. 38. Bulletin Officiel du Ministre de lEducation Nationale et du ministre de la recherche (2000). www.education.gouv.fr/bo/2000/hs10/h10.htm 39. Calvez M., (1997), Les connaissances et les attitudes relatives au SIDA, (ss. 317-351), [w:] Lagrange H., Lhomond B., (red.), Lentre dans la sexualit. Le comportement des jeunes dans le contexte du SIDA. Paris, La Decouverte. 40. Carr A., (2004), Program profilaktyki szkolnej w zakresie AIDS i chorb przenoszonych drog pciow, Gdask, GWP. 41. Cendrowski Z., Trawiska M.,(1996), Popularny sownik

wychowania prorodzinnego i seksualnego, Warszawa, Agencja Promo-Lider.

279

42. Chodecka A., (2009), Masturbacja - czynnik rozwoju czy ryzykowne zachowanie w psychoseksualnym rozwoju chopcw, "Przegld Seksuologiczny", nr 19, ss. 7-13. 43. Chomczyska-Miliszkiewicz M., (1996), Modele szkolnej edukacji seksualnej, "Kwartalnik Pedagogiczny", nr 3-4, ss.85-92. 44. Chomczyska-Miliszkiewicz M., (1999), Podr w nieznane: o mioci, seksie i rodzinie - scenariusze zaj, Warszawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. 45. Chomczyska-Miliszkiewicz M., (2000), Wychowanie

psychoseksualne w rodzinie, (ss.279-284), [w:] Chymuk M., Topa D., (red.), Edukacja prorodzinna, Krakw, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej. 46. Chomczyska-Miliszkiewicz 22-27. 47. Chomczyska-Miliszkiewicz M., (2002), Edukacja seksualna M., (2001), Edukacja seksualna

w domu i w szkole, "Problemy Opiekuczo-Wychowawcze", nr 3, ss.

w spoeczestwie wspczesnym, Lublin, Wydawnictwo UMCS. 48. Cholewa M., (2009), Tempo i selektywno procesu rozpoznawania informacji jako wskanik postaw moralnych, Krakw, Wydawnictwo PAT. 49. Cialdini R., (2004), Wywieranie wpywu na ludzi. Teoria i praktyka, Gdask, GWP. 50. Cianciara D., (2005), Kierunki i rozwj profilaktyki HIV/AIDS, "Przegld Epidemiologiczny", nr 39, ss. 147-154. 51. Cichocka M., (2006), Biopsychospoeczne uwarunkowania

seksualnoci ludzi starych, (ss. 213-237), [w:] Beisert M.,(red.), Seksualno w cyklu ycia czowieka, Warszawa, PWN.

280

52. Circulaire Ministrielle du 17 fvrier 2003 relative l'ducation la sexualit dans les coles, les collges et les lyces. (BO nr 9 du 27 17 fvrier 2003). 53. Code pnal, version consolide au 7 janvier 2011,

http://www.legifrance.gouv.fr/affichCode.z dnia 04.02.2011. 54. Coleman L,M., Testa A., (2008), Sexual Health Knowledge, attitudes and behaviors: variations among a religiously diverse sample of young people in London, "Ethnicity & Health", nr 1, ss. 55-72. 55. Cornelson B.M., (1998), Addressing The Sexual Health Needs of Gay and Bisexual Men in Health Care Settings, "The Canadian Journal of Human Sexuality", nr 7 (3), ss. 261-271. 56. Crosby R.A., Danner F., (2008), Adolescents Sexually Transmitted Disease, Protective Attitudes Predict Sexually Transmitted Disease Acquisition in Early Adulthood, "Journal of School Health", nr 6, ss. 310-313". 57. Cylkowska-Nowak M., Melosik Z., (1999a), Viagra: konteksty kulturowe i spoeczne, (ss. 218-249), [w:] Melosik Z., (red.), Ciao i zdrowie w spoeczestwie konsumpcji, Pozna-Toru, EDYTOR. 58. Cylkowska-Nowak M., Melosik Z., (1999b), Modzie, styl ycia i zdrowie, (ss. 243-252), [w:] Melosik Z., (red.), Ciao i zdrowie w spoeczestwie konsumpcji, Pozna-Toru, EDYTOR. 59. Czabaski A., (1997), Modzie wobec samobjstwa, Pozna, Wydawnictwo MICHAEL. 60. Czapiski, J., Panek T., (2009), Diagnoza spoeczna 2009. Warunki i jako ycia Polakw, Warszawa, Rada Monitoringu Spoecznego. 61. Davis C., Sloan M., MacMaster S., Kilbourne B., (2007), HIV/AIDS Knowledge and Sexual Activity: an Examination of Racial differences in a College Sample, "Health and Social Work", nr 3, ss. 211-218.
281

62. DeHart D.D., Birkimer J.C., (1997), Trying to Practice Safer Sex: Development of the Sexual Risks Scale, "The Journal of Sex Research", nr 1, ss. 11-25. 63. Deptua M., (2005), Indywidualne cieki ryzyka a profilaktyka, "Remedium", nr 7-8, s. 1-5. 64. Desperak I., (2006), Wizerunki kobiet w reklamie a autostereotypy, (ss. 139-143), [w:] Chomczyska-Rubacha M., (red.), Role pciowe. Kultura i edukacja, d, Wydawnictwo Wyszej Szkoy

Humanistyczno-Ekonomicznej w odzi. 65. Dugocka A., (2006), Rozwj psychoseksualny - dojrzewanie, (ss. 51-70), [w:] Lew-Starowicz Z., Dugocka A., (red.), Edukacja seksualna, Warszawa, wiat Ksiki. 66. Dugocka A., (2008), Seksualno wybrane zagadnienia, (ss.343-389), [w:] Woynarowska B., (red.), Edukacja zdrowotna, Warszawa, PWN. 67. Doliska-Zygmunt G., (2000), Podmiotowe uwarunkowania

zachowa promujcych zdrowie, Warszawa, Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. 68. Ekel J., (red.) (1965), May sownik psychologiczny, Warszawa, Wiedza Powszechna. 69. EUROSTAT (2010), Europe in figures Eurostat yearbook, Luxembourg, Publications Office of the European Union

(http://ec.europa.eu/eurostat z dnia 05.11.2010). 70. Faure S., (red.) (2004). Pratiques sexues et strotypes de sexe des tudiant(e)s. Universit Lumire Lyon II. 71. Federacja na Rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, (1997), Edukacja seksualna w szkole, "LIDER", nr 11, s.23-25.

282

72. Ferrand M., Bajos N., Andro A., (2008), Accords et dsaccords : variations autour de dsir, (ss.359-381), [w:] Bajos N., Bozon M., (red.), Enqute sur la sexualit en France, Paris, La Dcouverte. 73. Filar M., (1985), Przestpstwa seksualne w polskim prawie karnym, Toru, Rozprawy Uniwersytetu im. Mikoaja Kopernika. 74. Filar M., (2001),. Terapia przestpcw seksualnych w wietle nowej kodyfikacji karnej, (ss.139-147), [w:] Gapik L., Woniak A., (red)., Terapia w seksuologii. Zagadnienia wybrane, Pozna, INTERFUND. 75. Freud S., (1997), Wstp do psychoanalizy, Warszawa, PWN. 76. Gapik L., (1990), Wychowawcze wyznaczniki funkcjonowania seksualnego, Warszawa, Departament Wychowania MON. 77. Gapik L., (1998), Psychospoeczne uwarunkowania zachowa seksualnych, (ss. 321-341), [w:] Rzepka J., (red.), Zagadnienia prorodzinnej edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV/AIDS, t.2, Katowice, AGAT. 78. Gapik L., (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii, Przegld Terapeutyczny, nr 1. 79. Gapik L., Kasperek E., (1998), Miejsce edukacji seksualnej w oglnej koncepcji edukacji promujcej zdrowie, (ss. 86-91), [w:] Gapik L., (red.), Postpy psychoterapii, t. 1, Pozna, INTERFUND. 80. Gaynor L.E., Bonnie L.B., (2010), Women May Underestimate Their Parents Desires to Use Condoms : Possible Implications for Behavior, "Journal of Sex Research", nr 47, ss. 59-65. 81. Gniazdowski A., (red.), (1990), Zachowania zdrowotne. Zagadnienia teoretyczne. Prba charakterystyki zachowa zdrowotnych

spoeczestwa polskiego, d, Instytut Medycyny Pracy. 82. Godeau E., Vignes C., Duclos M., Navarro F., Cayla F., Grandjean H., (2008a), Facteurs associs une initiation sexuelle prcoce chez
283

les filles: donnes franaises de lenqute internationale HBSC/OMS, "Gyncologie Obstrique Fertilit", nr 36, ss. 176-182. 83. Godeau E., Gabhain S., Vignes C., Ross J., Boyce W., Todd J., (2008b), Contraceptive Use by 15-Year-Old Students at Their Last Sexual Intercourse, "Archives of Pediatric Adolescent Medicine", nr 162, ss. 66-73. 84. Godlewski J., (1978), ycie pciowe czowieka, Warszawa, PZWL. 85. Godlewski J., (1998), Ewolucja pogldw na temat normalnoci i nienormalnoci seksualnej i ich rda, (ss.433-439), [w:] Rzepka J., (red.) Zagadnienia pro rodzinnej edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV/AIDS, Katowice, Agat. 86. Goffman E., (2002), Larrangement des sexes. La Dispute, Paris, Cahiers du Cedref. 87. Gola B., (2008), Modele zachowa seksualnych w prasie

modzieowej i pogldach nastolatkw, Krakw, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego. 88. Grant J., Hoorens S., Sivadasan S., Mvan het Loo M., DaVanzo J., Hale L., Gibson S., Butz W., (2004), Low Fertility and Population Ageing, European Commission, RAND Corporation (www.rand.org z dnia 13.02.2011). 89. Grillom H., (2005),Endiguer la monte des comportements risqu "Le Quotidien du Medicine", nr 7786, ss.11-13. 90. Grodzki A., (1986), Zmiany w zakresie seksualizmu kobiet w Polsce w okresie minionego wierwiecza, "Problemy Rodziny", nr 3, ss.3236. 91. Gromek K., (2006), A., Kodeks Ciao, rodzinno-opiekuczy seksualno i wraz

z komentarzem, Warszawa, Wydawnictwo C.H. Beck. 92. Gromkowska (2001), przemoc.

284

Rekonstrukcje kobiecoci, (ss.127-159), [w:] Melosik Z., (red.),

Modzie, styl ycia i zdrowie. Konteksty i kontrowersje, Pozna, WOLUMIN. 93. Gruel L., Vourch R., Zilloniz S., (2007), La vie tudiante, Rerres, EDITION, www.ove-national.education.fr z dnia 05.12.2010.VIe 94. Grzelak J., Nowak A., (2000), Wpyw spoeczny, (ss. 187-203), [w:] Strelau J., (red.), Psychologia- podrcznik akademicki, t. 3, Gdask, GWP. 95. Grzelak S.,(2006), Profilaktyka ryzykownych zachowa seksualnych modziey. Aktualny stan bada na wiecie i w Polsce. Warszawa, SCHOLAR. 96. Guerrero T., (2001), Youth in transition. Housing, employment, social policies and families in France and Spain. Burlington, Ashgate Publishing Company. 97. Guettier B., (1999), Adolescence et maternit, "Dialogue", nr 146, ss.54-71. 98. Gurba E., (2000)., Wczesna doroso, (ss. 202-233), [w:] HarwasNapieraa B., Trempaa J., (red.), Psychologia rozwoju czowieka. Charakterystyka okresw ycia czowieka, t 2, Warszawa, PWN. 99. GUS, (2010), Rocznik Statystyki Midzynarodowej, Warszawa, Zakad Wydawnictw Statystycznych. 100. Hatkins M., French D., Horne R., (2000), Statistical Guidelines for Studies of the Theory of Reasoned Action and the Theory of Planned Behaviour, "Psychology and Health", nr 15, ss. 151-161. 101. Havighurst R.J., (1981), Developmental Tasks and Education, New York and London, Longman. 102. Higgins E. T., (1987), Self-discrepancy. A theory relating self and affect, Psychological Review, nr 94, ss.319-340. 103. Hendler L., (2005), Wybrane metody profilaktyki HIV/AIDS, (ss.270283), [w:] Deptua M., (red.), Diagnostyka, profilaktyka, socjoterapia w
285

teorii

praktyce

pedagogicznej,

Bydgoszcz,

Wydawnictwo

Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego. 104. http://eacea.ec.europa.eu/education/eurydice/ z dnia 04.12.2010. 105. http://studentnews.pl/serwis. - z dnia 24.03.2010 106. http://www.ove-national.education.fr/enquete/2006, z dnia 05.12.2010 107. Herr P.M., (1995), Whither Fact, Artifact, and Attitude: Reflections on the Theory of Reasoned Action, Journal of Consumer Psychology, nr 4, ss.371-380. 108. Imieliski K., (1970). Zboczenia pciowe, Warszawa, PZWL. 109. Imieliski K., (1973), Erotyzm, Warszawa, PWN. 110. Imieliski K., (1977), Kulturowo medyczne aspekty seksuologii, (ss. 11-73), [w:] Imieliski K., (red.), Seksuologia spoeczna, Warszawa, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe. 111. Imieliski K., (1985) (red.), Seksuologia. Zarys encyklopedyczny, Warszawa, PWN. 112. Imieliski K., (red.) (1985), Seksuologia biologiczna, Warszawa, PWN. 113. Imieliski K., (red.) (1990), Seksiatria. Warszawa, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe 114. Izdebski Z., (1992), Seksualizm dzieci i modziey w Polsce, Zielona Gra, Wydawnictwo WSP im. Tadeusza Kotarbiskiego w Zielonej Grze. 115. Izdebski Z., (2001), Raport z realizacji terenowej badania Wiedza, postawy spoeczne wobec HIV/AIDS i zachowania seksualne, Warszawa, Krajowe Centrum ds. AIDS, TNS OBOP. 116. Izdebski Z., (2004a), Raport z bada - edukacja prozdrowotna i seksualna w polskiej szkole, Warszawa, OBOP.
286

117. Izdebski Z., (2004b), Edukacja na temat seksualnoci czowieka, (ss.29-34), [w:] Prawa reprodukcyjne Polek i Polakw, Warszawa, Kancelaria Senatu, UNFPA, Parlamentarna Grupa Kobiet. 118. Izdebski Z., (2005), Wiedza Polakw na temat HIV/AIDS oraz zachowania seksualne. Badanie wykonane na zlecenia Krajowego Centrum ds. AIDS przeprowadzone przez TNS OBOP. 119. Izdebski Z., (2006), Seksualno Polakw w dobie HIV/AIDS, Zielona Gra, Uniwersytet Zielonogrski. 120. Izdebski Z., (2010), Rozwj seksualny, (ss. 245-289),

[w:] Woynarowska B., (red.), Biomedyczne podstawy ksztacenia i wychowania, Warszawa, PWN. 121. Izdebski Z., Ostrowska A., (2003), Seks po polsku. Zachowania seksualne jako element stylu ycia Polakw, Warszawa, MUZA. 122. Izdebski Z., Walendzik A., (2000), Psychospoeczne i medyczne aspekty epidemii HIV, (ss. 9-20), [w:] Izdebski Z., (red.), Zachowania seksualne kobiet wiadczcych usugi seksualne, mczyzn

homoseksualnych i osb uzalenionych od narkotykw, Zielona Gra, Oragon. 123. Jaczewski A., (1995), Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania, Warszawa, WSiP. 124. Jaczewski A., Grodzki A., Izdebski Z., (1994), Przemiany obyczajowoci seksualnej modziey, Warszawa, Spka Wydawnicza TERRA. 125. Jagiea J., (1995), Modele edukacji seksualnej, "Edukacja i Dialog", nr 9, ss.19-23. 126. Jankowiak B., (2005), Wybrane zmienne biograficzne a zakres normy seksualnej prezentowany w opiniach modych kobiet, "Seksuologia Polska", nr 1, t. 3, ss. 13-17.
287

127. Jankowiak ss.64-76.

B.,

(2008),

Aktywno seksualna wspczesnych

nauczycieli. Wyniki bada wasnych. "Seksuologia Polska", nr 2, t. 6,

128. Jasiski M., (2008), Dylematy wok mioci nastolatkw, "Przegld Seksuologiczny", nr 14, ss. 27-30. 129. Juczyski Z., (1997), Psychologiczne wyznaczniki zachowa zdrowotnych [w:] na przykadzie G., osb dorosych, (red.), (ss.285-293), Ku lepszemu azowski Doliska-Zygmunt

funkcjonowaniu w zdrowiu i w chorobie, Wrocaw, Wydawnictwo AWF. 130. Juczyski Z., (2008), Narzdzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia, Warszawa, Pracownia Testw Psychologicznych PTP. 131. Jundzi E., (1997), Ksztatowanie postaw modziey wobec seksu, maestwa i rodziny, "Problemy Rodziny", nr 1-2, ss. 51-56. 132. Jundzi E., Pawowska R., (1995), Mio i seks w percepcji uczniw, Gdask, Gdaska Wysza Szkoa Pedagogiczna. 133. Jeowski M., (2007), Poznawczy wymiar postaw wobec narkomanii, (ss.53-153), [w:] Adamczyk G., Jeowski M., Smyczek L., (red.), Postawy modziey szk rednich wobec narkomanii, Lublin, Towarzystwo Naukowo KUL. 134. Jopkiewicz A., (2006), Spoeczna i antropologiczna charakterystyka studentw Akademii witokrzyskiej, Kielce, Wydawnictwo Akademii witokrzyskiej 135. Kasperek-Golimowska E., (2008), Edukacja seksualna jako forma profilaktyki zaburze i promocji zdrowia seksualnego, "Przegld Terapeutyczny", nr 5 (http://www.ptt-terapia.pl/przeglad/numer05.htm. 136. Kasperek E., Piorunek M., (2001), Promocja zdrowia seksualnego w praktyce owiatowej, (ss. 148-159), [w:] Gapik, L., Woniak, A., (red.), Terapia w seksuologii. Zagadnienia wybrane, Pozna, Interfund.
288

137. Kay L., E., (1996), Seks wrd nastolatkw. Metody promowania powcigliwoci seksualnej, "Medycyna po dyplomie", nr 2, ss.146158. 138. Kpiski A., (2003), Z psychopatologii ycia seksualnego, Krakw, Wydawnictwo Literackie. 139. Kickbush I., Nutbeam D., (1998), Health Promotion Glossary. Genewa, WHO. 140. Kielar-Turska, M., (1999), Rozwj czowieka w penym cyklu ycia, (ss.324-332), [w:] Strelau J., (red.), Psychologia. Podrcznik

akademicki, t. 1, Gdask, GWP. 141. Kirby D., (2002), Effective Approaches to Reducing Adolescent Unprotected Sex, Pregnancy and Childbearing, "The Journal of Sex Research", nr 39 (1), ss. 51-57. 142. Komosiska K., (1999), Epidemia HIV/AIDS na tle historycznym, Olsztyn, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego. 143. Komosiska K., Makowska-Szkutnik A., (2008), Wiedza

i przekonania zwizane z HIV/AIDS oraz zachowania seksualne studentw Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego 144. Konieczny G., Sokoluk W., (2005), Niebezpieczestwa mona unikn, "Remedium", nr 9, ss.10-11. 145. Kowalczuk K., (2009), Rola wyksztacenia I zmiany w jej spoecznym postrzeganiu w latach 1993-2009, CBOS, www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2009/K_163_09.PDF (25.03.2010). 146. Kowalczyk I., Zierkiewicz E., (2002), Czytanie kobiety z prasy kobiecej. Dyskursy w pismach nowoczesnych, [w:]. Zierkiewicz E., Jakubowski W., (red.), Edukacyjne konteksty kultury popularnej. Krakw, Impuls.
289

147. Kozakiewicz seksualnych,

M.,

(1980), i

Postawy rodziny

modziey w

wobec

spraw

maestwa

Europie,

Warszawa,

Towarzystwo Rozwoju Rodziny. 148. Krzywicka D., (1994), Metodyka wychowania seksualnego dla nauczycieli, Warszawa, Oficyna Wydawnicza FOWARD. 149. Kuortti M., Kosunen E., (2009), Risk-taking behaviour is more frequent in teenage girls with multiple sexual partners, Scandinavian Journal of Primary Health Care, nr 27, ss. 47-52. 150. Kurzpa, J. (2007). Zagroona niewinno. Zakcenia rozwoju seksualnoci wspczesnej modziey. Krakw: Impuls. 151. Lagrange H., (1997a), Diversit sociale des premiers changes sexuels, (ss.29-54), [w:] Lagrange H., Lhomond B. (red.), Lentre dans la sexualit. Le comportement des jeunes dans le contexte du SIDA. Paris, La Decouverte. 152. Lagrange H., (1997b), Transition vers la sexualit genitale , (ss.119-152), [w:] Lagrange H., Lhomond B. (red.), Lentre dans la sexualit. Le comportement des jeunes dans le contexte du SIDA. Paris, La Decouverte. 153. Lam A.G., Barnhart J.E., (2006), It takes two: the role of partner ethnicity and age characteristics on condom negotiations of heterosexual chinese and filipina american college women, "AIDS Education and Prevention", nr 18, ss. 68-80. 154. Le Gall, D., Le Van, Ch., (1999), Le premier rapport sexuel: de lidal au dsastre, "Dialogue", nr 146, ss.121-139. 155. Leridon H., (2008a), Le nombre de partenaires: un certain rapprochement entre les femmes et les hommes, mais comportement encore trs diffrents, (ss.215-243), [w:] Bajos N., Bozon M., (2008), Enqute sur la sexualit en France, Paris, La Dcouverte.
290

156. Leridon H. (2008b). Frquence et modalits des rapports sexuels : des situations contrastes selon le type de partenaire, (ss.315-333), [w:] Bajos N., Bozon M., (2008), Enqute sur la sexualit en France, Paris, La Dcouverte. 157. Lernell L., (1985), Przestpczo seksualna. Zagadnienia prawne i kryminologiczne, (ss.465-568), [w:] Imieliski K., (red.), Seksuologia spoeczna, warszawa, PWM. 158. Lescano D.M., Houck Ch.D., Doherty G., Di Clemente RJ., Brown L.K., Fernandez J. Pugath D., Schlenger W.E., Silver B., (2009), Correlates of Heterosexual Anal Intercourse Among At-Risk Adolescents and Young Adults, "American Journal of Public Health", vol. 99, nr 6, ss. 1131-1136. 159. Lenicka A., K., (2008), Uzalenienie od cyberseksu - znak czasu czy jednostka nozologiczna?, "Przegld Seksuologiczny", nr 15, ss.17-20. 160. Levinson S., (1997), Lorganisation temporelle des premires relations sexuelles, (ss.227-249), [w:] Lagrange H., Lhomond B. (eds.), Lentre dans la sexualit. Le comportement des jeunes dans le contexte du SIDA , Paris, La Decouverte. 161. Levinson S., (2008), Les difficults de la fonction sexuelle : contextes, dterminants et significations, (ss.485-509), [w:] Bajos N., Bozon M., (red.), Enqute sur la sexualit en France, Paris, La Dcouverte. 162. Levinson D.J., (1986), A Conception of Adult Development, "American Psychologist", vol. 41, nr 1. 163. Lew-Starowicz Z., (1990), Atlas psychofizjologii seksu, Warszawa, PZWL. 164. Lew-Starowicz Z., (1999), Seksuologia sdowa, Warszawa, PZWL.
291

165. Lew-Starowicz 166. Lew-Starowicz

Z., Z.,

(1993), (1994),

System AIDS i

wartoci zachowania

seksualnych seksualne,

wspczesnych Polakw, "Problemy Rodziny", nr 3, ss. 32-35.

"Wychowanie fizyczne i zdrowotne", nr 2, ss.48-57. 167. Lew-Starowicz Z., (1995), Wychowanie seksualne a prewencja HIV/AIDS, "Problemy HIV/AIDS", nr 1. 168. Lew-Starowicz Z., (1999),Styl ycia seksualnego a zdrowie, (ss.338-348) [w:] Karski J.B., (red.), Promocja zdrowia, Warszawa, Sanmedia. 169. Lew-Starowicz Z., (2000), Psychologiczne aspekty zaburze seksualnych, (ss.729-750), [w:] Strelau J., (red.), Psychologia. Podrcznik akademicki, t.3, Gdask, GWP. 170. Lew-Starowicz Z., (2002), Raport Seksualnoci Polakw,

Warszawa, SMG/KRC. 171. Lew-Starowicz Z., (2003), Seks w sieci i nie tylko, Krakw, wydawnictwa Medyczne. 172. Lew-Starowicz Z., (2006), Seks w wieku dojrzaym i pnym, (ss.227-234), [w:] Lew-Starowicz Z., Dugocka A. (red.), Edukacja seksualna, Warszawa, wiat ksiki. 173. Lew-Starowicz, Z. (2007), Zdrowie seksualne: historia, kryteria, promocja, (ss.7-14), [w:] Rzepka J., (red.), Zdrowie seksualne. Mysowice, Grnolska Wysza Szkoa Pedagogiczna im. Kardynaa Augusta Hlonda w Mysowicach. 174. Lew-Starowicz Z., Szczerba K., (1995), Nowoczesne wychowanie seksualne, Warszawa, BGW. 175. Lew-Starowicz Z., Lew-Starowicz M., (1999), Homoseksualizm. Warszawa, PZWL. 176. Lew-Starowicz Z., Lew-Starowicz M., (2003). Zdrowie seksualne, "Psychiatria w Praktyce Oglnolekarskiej", t. 3, nr 1, ss.1- 4.
292

177. Lewis V.J., Kashima Y., (1993), Applying the Theory of Reasoned Action to the prediction of AIDS-preventine Behaviour, (ss.29-47), [w:] Terry D., Gallois C., McCarmish M., (red.), The Theory of Reasoned Action, Pergamon Press. 178. Lewis V., Kashima Y., (2000), Where does the Behavior Come From In Attitude-Behavior Relations? Toward a Connectionist Model of Behavior Generation, (ss.115-135), [w:] Terry, D.J., Hogg M.A., (red.), Attitudes, Behavior and Social Context, New York, LEA 179. Loi n2001-588 du 4 juillet 2001 relative l'interruption volontaire de grossesse
et la contraception.

180. Makara-Studziska M., (2007), Zachowania ryzykowne modziey a wiktymizacja w dziecistwie, Lublin, Akademia Medyczna w Lublinie. 181. Marody M., (1976), Sens teoretyczny a sens empiryczny pojcia postawy. Analiza metodologiczna zasad doboru wskanikw w badaniach nad postawami, Warszawa, PWN. 182. Marzec-Bogusawska A., (2007), Zakaenia HIV/AIDS, (ss.60-64), [w:] Niemiec T. (red.). Raport Zdrowie kobiet w wieku prokreacyjnym 15-49 lat. Polska 2006, Warszawa, Program Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju. 183. Matyjas B., (2007), Pedagogika spoeczna i rodzina obszary bada, (ss.505-517), [w:] Marynowicz-Hetka E., (red.), Pedagogika spoeczna. Podrcznik akademicki, t. 2, Warszawa, PWN. 184. Maszke A.W., (2008), Metody i techniki bada pedagogicznych, Rzeszw, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego. 185. Mdrzycki T., (1964), Postawy jako skadnik osobowoci, "Przegld Psychologiczny", nr 4, ss. 105-122. 186. Mdrzycki T.,(1977), Psychologiczne prawidowoci ksztatowania si postaw, Warszawa, WSiP.
293

187. McKevley R.S., Weeb J., Baldassar L., Robinson S., Riley G., (1999), Sex knowledge and sexual attitudes among medical and nursing students, "Australian and New Zeland Journal of Psychiatry", nr 33, ss.260-266. 188. Melosik Z., (1996), Tosamo, ciao i wadza. Teksty kulturowe, jako kon(teksty) pedagogiczne, Pozna-Toru, EDYTOR. 189. Melosik Z., (1999), Ciao i zdrowie w spoeczestwie konsumpcji, Toru-Pozna, EDYTOR 190. Melosik Z., (1999), Ponowoczesny wiat konsumpcji, (ss.71-90), [w:] Melosik Z., (red.), Ciao i zdrowie w spoeczestwie konsumpcji, Toru-Pozna, EDYTOR 191. Melosik Z., (2001), Modzie, styl ycia i zdrowie: paradoksy poptosamoci, (ss.11-57), [w:] Melosik Z., (red.), Modzie, styl ycia i zdrowie. Konteksty i kontrowersje, Pozna, WOLUMIN 192. Melosik Z., (2005), Modzie a przemiany kultury wspczesnej, (ss.13-31), [w:] Leppert R., Melosik Z., Wojtasik B., (red.), Modzie wobec (nie)gocinnej przyszoci, Wrocaw, Wydawnictwo Naukowe Dolnolskiej Szkoy Wyszej Edukacji TWP we Wrocawiu. 193. Melosik Z., (2010), Tosamo, ciao i wadza w kulturze instant, Krakw, IMPULS 194. Metcalfe T., (2004),. Sexual health: meeting adolescents' needs, "Nursing Standard", nr 18, 46, ss. 40-43. 195. Mdrela-Kuder E., Kantor-Noga M., (2000), Wiedza o AIDS w opinii modziey szkolnej, "Wychowanie fizyczne i zdrowotne", nr 2/3, ss. 142- 147. 196. Michaowski M., Michaowska D., (2001), Zaburzenia seksualne jako powikania farmakoterapii depresji, (ss.62-73), [w:] Gapik L., Woniak A. (red.),Terapia w seksuologii. Zagadnienia wybrane, Pozna, Interfund.
294

197. Mika S., (1981), Psychologia spoeczna, Warszawa, PWN. 198. Mika S., (1987), Psychologia spoeczna dla nauczycieli, Warszawa, WSiP. 199. Milewski M., (2008), Spoeczne uwarunkowania postaw modziey wobec AIDS, Krakw, NOMOS 200. Moczuk E., (2003), Zagroenia wspczesnej modziey, (ss.11-26), [w:] Kozaczuk F.,(red.),Modzie wobec wspczesnych zagroe, Rzeszw, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego. 201. Moczuk E., (2004), Modzie koca wieku. Zachowania seksualne wspczesnej modziey w wietle bada, Rzeszw, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego. 202. Munoz-Silva A., Sanchez-Garcia M., Nunes C., Martins A., (2007), Gender differences in condom use prediction with Theory of Reasoned Action and Planned Behaviour: The role of self-efficacy and control, "AIDS Care", nr 19 (9), ss.1177-1181. 203. Musia D., (2007), Ksztatowanie si tosamoci w adolescencji, "Studia z psychologii w KUL", t.14, Lublin, Wydawnictwo KUL 204. Nardone A., (2007), Linfection VIH travers lEurope, "Bulletin Epidmiologique Hebdomadaire", nr 46-47, ss. 398 - 401. 205. Niezgoda M., (2003), Transformacja- rynek- edukacja- modzie, (ss.111-122), [w:] Idzikowski B., Narkiewicz-Niedbalec E., Zieliska M., Papir E., (red.),Modzie polska w nowym adzie spoecznym, Zielona Gra, Oficyna Wydaw. Uniwersytetu Zielonogrskiego. 206. Nowak A.J (2000), Identyfikacja postaw, Lublin, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. 207. Nowak S., (1973), Teorie postaw, Warszawa, PWN. 208. Obuchowska I., (2000), Adolescencja, (ss.163-202), [w:] HarwasNapieraa B., Trempaa J., (red.), Psychologia rozwoju czowieka.
295

Charakterystyka 209. Obuchowska

okresw I.,

ycia A.,

czowieka, (2002),

t.2, Rozwj

Warszawa, erotyczny,

Wydawnictwo Naukowe PWN. Jaczewski

Warszawa, Wydawnictwo Akademickie ak. 210. Obuchowski K., (1983), Psychologia de ludzkich, Warszawa, PWN. 211. Oleszkiewicz A., (2006), Bunt modzieczy. Uwarunkowania. Formy. Skutki, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe Scholar. 212. Orr D., Schnitzer K., Frackmann E., (2008). Social and economic conditions of student life in Europe, Bielefeld, Bertelsmann. 213. Ostaszewski K., (2005), Podstawy teoretyczne profilaktyki zachowa problemowych modziey, (ss.1 12-113), [w:] Deptua M., (red.), Diagnostyka, profilaktyka, socjoterapia w teorii i praktyce pedagogicznej, Bydgoszcz, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego. 214. Ozan S., Aras S., Semin S., Orcin E., (2005), Sexual attitudes and behaviors among medical students in Dokuz Eylul University, Turkey. "European Journal of Contraception and Reproductive Health Care", nr 10, ss. 171-183. 215. Pawlina K., (1998), Polska modzie przeomu wieku, Warszawa, Wydawnictwo Sistr Loretanek. 216. Pawowska R., Jundzi, E (1999), Mio i seks w percepcji uczniw. Koszalin, Wysza Szkoa Humanistyczna w Gdasku. 217. Pelge P., Picod Ch., (2006), duquer la sexualit un enjeu de la societ, DUNOD, Paris. 218. Pluta J., (2002), Spoeczno-kulturowe procesy definiowania postaw, Wrocaw, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego. 219. Pryna W., (1967), Koncepcja postawy w psychologii, "Roczniki filozoficzne", t. 15, z. 4, ss. 25 -37.
296

220. Prchniak P., (2005), Podejmowanie ryzyka a sens ycia czowieka, Supsk, Pomorska Akademia Pedagogiczna w Supsku. 221. Przetacznikowa M., (1978), Podstawy rozwoju psychicznego dzieci i modziey, Warszawa, WSiP. 222. Puyski S., (2003), Leksykon Psychiatrii, Warszawa, PZWL. 223. Ray J.C., (2004), Transferts sociaux et Bains dactivit des jeunes europens. Une application des modles multiniveaux, "Economie et Prvision", nr 3-4, ss. 189-210. 224. Repre Sant, (2006), Sexualit, contraception et IVG chez les jeunes de 15-24 ans en Provence-Alpes-Cte dAzur, nr 10. 225. Roguska B., (2007), Praca Polakw za granic. Komunikat z bada, Warszawa, CBOS. 226. Rozporzdzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz ksztacenia oglnego w poszczeglnych typach szk (Dz.U nr 14, poz. 129). 227. Rozporzdzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10 sierpnia 2009 r. zmieniajce rozporzdzenie w sprawie sposobu nauczania szkolnego oraz o zakresu treci dotyczcych i wiedzy o yciu seksualnym, zasadach wiadomego odpowiedzialnego

rodzicielstwa, o wartoci rodziny, ycia w fazie prenatalnej oraz metodach i rodkach wiadomej prokreacji zawartych w podstawie programowej ksztacenia oglnego. 228. Rozporzdzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 roku w sprawie podstawy programowej wychowania

przedszkolnego oraz ksztacenia oglnego w poszczeglnych typach szk (Dz. U. Nr 4 poz. 17). 229. Rubacha K., (2008), Metodologia bada nad edukacj, Warszawa, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
297

230. Ruffiot A., (1992), Lducation sexuelle au temps du SIDA, Toulouse, PRIVAT. 231. Rutkowska K., (2008), Postawy zdrowotne studentw pedagogiki, (ss.199-209), [w:] Grabowiec A., Bogucki J., Bochniarz A., (red.), Zdrowa szkoa-zdrowy ucze. Edukacja wobec wspczesnych zagroe zdrowia, Lublin, WSCHD. 232. Rzepka J., (2007), Zdrowie seksualne. Wstp. Mysowice, Grnolska Wysza Szkoa Pedagogiczna im. Kardynaa Augusta Hlonda w Mysowicach. 233. Rzepka J., Zdunkiewicz L., Andelova S., (1991), Wiedza o AIDS najstarszych uczniw szk ponadpodstawowych w Katowicach i Ostrawie, "Problemy Rodziny". 234. Sadovsky R., Nusbaum, M., (2006), Sexual Health Inquiry and Support Is a Primary Care Priority, "Journal of Sexual Medicine", nr 3, ss. 3-11. 235. Saint-Pierre F., Viau M-F., (2008), Seksualno dziecka,

Warszawa, KDC. 236. Sk H., (2000), Zdrowie behawioralne, (ss. 533-553), [w:] Strelau J., (red.), Psychologia- podrcznik akademicki, t.3, Gdask, GWP. 237. Sk H., (2004), Psychologia ryzyka, zdrowie i zachowania zdrowotne w kontekcie rozwoju psychoseksualnego, (ss.63-83), [w:] Beisert, M., (red.), Seksualno w cyklu ycia czowieka, Pozna, Zakad Wydawniczy Domke. 238. Skowroski D., (2003) Preferencje seksualne Polakw, Pozna, INTERFUND. 239. Skreczko A., (2000), Znaczenie cigej pedagogizacji rodzicw dla wychowania prorodzinnego dziecka, (ss.240-246), [w:] Chymuk M., Topa D., (red.), Edukacja prorodzinna, Krakw, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej.
298

240. Supska-Kwiatkowska K., (2009), Warto wyksztacenia w opinii wspczesnej modziey, (ss.23-39), [w:] Walczak-Duraj, D., (red.), Wartoci i postawy modziey polskiej, d, Wydawnictwo

Uniwersytetu dzkiego. 241. Soborski M., (1987), Postawy. Ich badanie i ksztatowanie, Krakw, Wydawnictwo Naukowe WSP w Krakowie. 242. Sokoluk W., (2003), Wychowanie do ycia w rodzinie przewodnik metodyczny dla nauczycieli, Warszawa, Wydawnictwo WSIP. 243. Sokoluk W., Andziak, D., Trawiska, M., (1987), Przysposobienie do ycia w rodzinie, Warszawa, WSiP. 244. Sosnowski A., (2010), Postawy studentw wobec wspczesnego wiata, Olsztyn, Wydawnictwo Uczelniane Wyszej Szkoy Informatyki i Ekonomii TWP. 245. Sprawozdanie Rady Ministrw z wykonania oraz skutkw

stosowania w roku 2009 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 roku o planowaniu rodziny, ochronie podu ludzkiego i warunkach przerywania ciy (2010). 246. Staszewicz M., (2004), Przygotowanie do ycia w rodzinie. W poszukiwaniu przedmiotu o przejrzystej tosamoci, (ss.193-202), [w:] Chomczyska-Rubacha M., (red.), Rodzaj i pe w edukacji, d, Wysza Szkoa Humanistyczno-Ekonomiczna 247. Stulhofer A., Graham C., Bozicevic I., (2007), HIV/AIDS-Related Knowledge, Kufrin K., Adjukovic D., Attitudes And Sexual

Behaviors as Predictors of Condom Use Among Young Adults in Croatia, "International Family Planning Perspectives", nr 33/2, ss. 5864. 248. Szawarski Z., (2003), Etyka psychiatryczna, "Medycyna po dyplomie", nr 12/01, ss.1-2.
299

249. Suliga E., (2004), Inicjacja seksualna i stosowanie rodkw antykoncepcyjnych wrd studentw I roku akademii witokrzyskiej, (ss.339-342), [w:] Jopkiewicz A., (red.), Auksologia a promocja zdrowia, t.3, Kielce, PAN. 250. Szumski F., (2008), Zdrowie seksualne pojcie uniwersalne czy wytwr kultury zachodniej?, "Przegld Seksuologiczny", nr 15, ss.26. 251. Szumski J., (1997), Kodeks Karny, Ustawa z dnia 6 czerwca 1997, Lublin, Lubelskie Wydawnictwo Prawnicze. 252. Szymaska J., (2002), Programy profilaktyczne. Podstawy

wspczesnej psychoprofilaktyki, Warszawa, CMPPP. 253. Szymaska M., Woynarowska B., Mazur J., (2001), Inicjacja seksualna i stosowanie rodkw antykoncepcyjnych u modziey w wieku lat 15 w Polsce i innych, wybranych krajach, "Problemy Rodziny", nr 2, ss. 35-41. 254. Tanfer K., Cubbins L.A., (1992), Coital Frequency Among Single Women: Normative Constraints and Situational Opportunities, "The Journal of Sex Research", nr 2, ss. 221-250. 255. Terry D., Gallois C., McCarmish M., (1993). The Theory and Health Care Behaviour, (ss.1-29), [w:] Terry D., Gallois C., McCarmish M., (red.), The theory of Reasoned Action, Pergamon Press. 256. Tessier M., (1984), Adolescence et sexualit: les enjeux de la prvention, "Sant mentale au Qubec", nr 9, 2, ss. 64-73. 257. Tokarska U., (1999), Konfrontacja z samym sob w ujciu D. J. Levinsona, (ss.205-218), psychologii [w:] Gadowa A., (red.), Wybrane zagadnienia z osobowoci, Krakw, Wydawnictwo

Uniwersytetu Jagielloskiego. 258. Trawiska M., (1998), Wychowanie prorodzinne i seksualne w szkole polskiej streszczenie raport (Raport May), (ss.77-89), [w:]
300

Rzepka J. (red.), Zagadnienia prorodzinnej edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV/AIDS, Katowice, AGAT. 259. Trawiska W M., (1985), SEKSU, haso NORMATYWNA [w:] Imieliski REGULACJA K., (red.,)

DZIEDZINIE

(ss.217),

Seksuologia. Zarys encyklopedyczny, Warszawa, PWN. 260. Trawiska M., (1995), Raport z bada wychowanie prorodzinne i seksualne w polskiej szkole, "LIDER", ss.4-10. 261. Trubiowicz E., (2008), Studenci i ich wiat od stanu wojennego do Unii Europejskiej, Lublin, Wydawnictwo KUL. 262. Tuner J.S., Helms D.B., (1999), Rozwj czowieka, Warszawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. 263. Ustawa i o planowaniu rodziny, ochronie podu ciy ludzkiego z dnia

warunkach

dopuszczalnoci

przerywania

7.01.1997r.(Dz. U. NR 17. poz. 78). 264. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku, Kodeks Karny, (Dz.U. 1997 nr 88, poz. 553). 265. Val de Velde C. (0,04). Autonomie et insertion des jeunes adultes , une comparison France-Denmark, "Horizons Stratgiques", nr 4, ss. 30-42. 266. Vourch R., Zilloniz S., (2008), Les tudiants et leurs conditions de vie en Europe, "Observatoire nationale de la vie tudiante", nr 20 http://www.ove-national.education.fr/ove_infos/pdf/oi20_oi20.pdf, (dn. 25 .03.2010). 267. Warszawski J., (1997), Comportements sexuels risque du VIH ou dautres germes pathognes, (ss.257-278), [w:] Lagrange H., Lhomond B., (red.), Lentre dans la sexualit. Le comportement des jeunes dans le contexte du SIDA, Paris, La Decouverte.

301

268. Warylewski

J.,

(2001),

Przestpstwa

seksualne,

Gdask:

Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego. 269. Warylewski J., (2007), Normy prawne w seksualizmie, (ss.41-53), [w:] Rzepka J., (red.), Zdrowie seksualne, Mysowice, Grnolska Wysza Szkoa Pedagogiczna im. Kardynaa Augusta Hlonda w Mysowicach. 270. Waszyska K., (2003). ycie seksualne studentw, Pozna, INTERFUND. 271. Waszyska K., Skowroski D., (2004), Obszar zainteresowa seksualnych uczniw szk podstawowych i rednich, "Studia Edukacyjne", nr 6, ss. 255-265. 272. WHO (1987). Concept of sexual health: report of a working group. Regional Office for Europe. 273. WHO (2001), WHO Regional Strategy on Sexual and Reproductive Health. Reproductive health/pregnancy programme, Copenhagen. 274. WHO, (2002), Deklaracja Praw Seksualnych, "Seksuologia Polska, 2003", nr 1, ss. 1-2. 275. Willoughby B.J., Carroll J.S., (2009), The Impact of Living in Co-ed Resident Halls on Risk-taking Among College Students, "Journal of American College-Health", nr 3, ss. 241-246. 276. Wojciechowska J., (2001), Uywanie alkoholu i rodkw

odurzajcych przez studentw, [w:] Sotysiak T., Karwowska M., (red.), Polska modzie - zagroenia, zaburzenia w aktualnej rzeczywistoci spoecznej, Bydgoszcz, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego. 277. Wojciszke B., (2000), Postawy i ich zmiana, (ss. 80 -106), [w:] Strelau J., (red.), Psychologia- podrcznik akademicki, t.3, Gdask, GWP.
302

278. Wolaski N., (1983), Rozwj biologiczny czowieka, Warszawa, PWN. 279. Wosiska W., (2004), Psychologia ycia spoecznego, Gdask, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne. 280. Woynarowska B., (2008). Edukacja zdrowotna, warszawa, PWN. 281. Woynarowska B., (2010), Biomedyczne podstawy ksztacenia i wychowania, Warszawa, PWN. 282. Woynarowska B., Szymaska M., Mazur J., (1999), Wiedza i przekonania o HIV/AIDS. Zachowania seksualne, Warszawa, Wydawnictwo UW. 283. Woynarowska B., Szymaska M., Mazur J., (2001), Inicjacja seksualna i stosowanie rodkw antykoncepcyjnych u modziey w wieku 15 lat w Polsce i w innych wybranych krajach, "Problemy Rodziny", nr 2, ss.35-41. 284. Woynarowska B., Sokoowska M., (2001), cieka edukacyjna edukacja prozdrowotna i promocja zdrowia w szkole, Warszawa: KOWEZ. 285. Wrblewska W., (1992), Nastoletnie matki w Polsce - przygotowanie do ycia seksualnego, "Problemy Rodziny", nr 3, ss. 9-13. 286. Wrblewska W., (2001), W zamknity czy otwarty? Modzie w oczach demografa, "Etos", nr 3(55), ss.124-137. 287. Wrblewska W., (2002), Zachowania i postawy studentw w sferze seksualnej. Raport z badania, Warszawa, Instytut Statystyki i Demografii SGH. 288. Wrblewska W., (2003), Womens health status in Poland in the transition to a market economy, (ss.121-159), [w:] Les facteurs sociaux et conomiques de la sant des femmes, CICRED, Tunis, 289. Wrblewska W., (2006), Postawy modziey w sferze seksualnej w Polsce w okresie przemian a potrzeba edukacji, materia
303

przygotowany dla Krajowego Centrum ds. AIDS do wykorzystania w ramach kampanii Rodzina razem przeciw AIDS, (/www.aids.gov.pl/kampanie/2006/materialy). 290. Wrblewska W., (2007), Living arrangements, reproductive

behaviour, and entering adult sexuality in Poland; Main aspects of the sexual behaviour of the students, (ss.157-178), [w:] Billari F.C., Caltabiano M., Dalla G., (red.), Sexual and affective behaviour of students. An international research, Padwa, CLEUP Editrice. 291. Yoo H., Lee S.H., Kwon B.E., Chung S., Kim S., (2005), HIV/AIDS Knowledge, Attitudes, Related Behaviors, and Sources of Information, among Korean Adolescents, "Journal of School Health" nr 10, ss. 393-399. 292. Youth in Europe. A statistical portrait of the lifestyle of young people (http://www.eulib.com/youth-europe-statistical-portrait-lifestyle-young, z dnia 04.11.2010) 293. Zaitsev G.K, Zaitsev A.G., (2006), Promoting Sex Education for a Heathly Life, "Russian Education and Society", vol. 48, nr 7, ss. 7591. 294. Ziarko M., (2006), Zachowania zdrowotne modych dorosych uwarunkowania psychologiczne, Pozna, Bogucki Wydawnictwo Naukowe. 295. Zieliski A., (2006), Problem wystpowania i zwalczania chorb przenoszonych drog pciow u modziey, [w:] Profilaktyka ryzykownych zachowa seksualnych modziey. Aktualny stan bada na wiecie i w Polsce. Materiay z konferencji kancelaria Senatu RP, Warszawa, 2006. 296. Zmarzowski K., Jaowiecki P., (2008), Dynamika zmian liczby studentw i preferencji wyboru kierunkw studiw w Polsce w latach
304

1991-2006,

"Roczniki

Naukowe

Stowarzyszenia

Ekonomistw

Rolnictwa i Agrobiznesu", t.10, zeszyt 1, ss. 515-521.

305

ANEKS NARZDZIE BADAWCZE wersja w jzyku polskim wersja w jzyku francuskim

Szanowni Pastwo,

Zwracam si do Pastwa z serdeczn prob o wypenienie niniejszego kwestionariusza, a tym samym wzicie udziau w badaniu prowadzonym w ramach rozprawy doktorskiej pisanej na Wydziale Studiw Edukacyjnych UAM. Analiza porwnawcza uzyskanych wynikw ma na celu zebranie danych na temat zachowa seksualnych studentw w Polsce i we Francji w odniesieniu do przejawianych przez nich postaw wobec zdrowia seksualnego. Udzia w badaniu jest w peni anonimowy, a wyniki bd uyte wycznie do celw naukowych, z zachowaniem zasady poufnoci. Wyniki maj suy lepszemu zrozumieniu wyznacznikw zachowa seksualnych oraz innym celom praktycznym ukierunkowanym na popraw stanu zdrowia seksualnego osb w wieku wczesnej dorosoci. Nie ma tutaj dobrych lub zych odpowiedzi, gdy dotycz one Pastwa zachowa, opinii i wiedzy. Odpowiedzi prosz zaznaczy krzyykiem w kratce. Prosz o szczere odpowiedzi na wszystkie pytania, gdy tylko wwczas moliwa bdzie pena analiza wynikw (moliwo wykorzystania wynikw w celach badawczych zaley przede wszystkim od wiarygodnoci udzielanych odpowiedzi). Po wypenieniu kwestionariusza prosz odda go w zaklejonej kopercie osobie przeprowadzajcej badanie.

Serdecznie dzikuj za wspprac i powicony czas

306

KWESTIONARIUSZ DO BADANIA POSTAW WOBEC ZDROWIA SEKSUALNEGO I WYBRANYCH ZMIENNYCH SOCJODEMOGRAFICZNYCH

KWESTIONARIUSZ OSOBOWY 1. Prosz zaznaczy swoj pe kobieta mczyzna

2. Prosz zaznaczy kraj pochodzenia Polska inny, jaki ..

3. Prosz okreli swj wiek

4. Prosz poda wydzia/ kierunek studiw

1. Prosz wybra 5 z podanych poniej wartoci, ktre w yciu ceni Pani(Pan) najbardziej i uporzdkowa je kolejno wedug klucza: 5 punktw dla wartoci najwaniejszej i kolejno 4, 3, 2, 1 dla wartoci coraz mniej wanych. wybrana 1. mio, przyja 2. dobre zdrowie, sprawno fizyczna I psychiczna 3. poczucie humoru, dowcip 4. inteligencja, bystro umysu 5. wiedza, mdro 6. rado, zadowolenie 7. odwaga, stanowczo 8. dobro, delikatno 9. adny wygld, prezencja 10. bogactwo, majtek 2 1 - MIN 5 - MAX 4 3 warto punkty

307

PONIEJ ZNAJDUJE SI KILKA TWIERDZE ODNOSZCYCH DO INDYWIDUALNEJ OCENY PEWNYCH DYSPOZYCJI I UMIEJTNOCI (AKTUALNYCH/PRZEWIDYWANYCH). PROSZ ZAZNACZY, W JAKIM STOPNIU DOTYCZA ONE PANA(PANI).

2. Podejmuj zachowania seksualne, ktre s zgodne z obowizujcymi normami prawnymi i obyczajowymi zdecydowanie tak raczej tak trudno powiedzie raczej nie zdecydowanie nie 3. Podejmuj zachowania seksualne, ktre nie zagraaj bezpieczestwu mojemu i partnera/partnerki zdecydowanie tak raczej tak trudno powiedzie raczej nie zdecydowanie nie 4. Podejmuj takie zachowania seksualne, ktre nie naruszaj praw i potrzeb innych osb zdecydowanie tak raczej tak trudno powiedzie raczej nie zdecydowanie nie 5. Podejmuj takie zachowania seksualne, ktre s zwizane z dyskryminacj partnera/partnerki zdecydowanie tak raczej tak trudno powiedzie raczej nie zdecydowanie nie

308

6.

Potrafi osiga satysfakcj w wyniku podejmowanych seksualnych (z partnerem/partnerk lub/i podczas masturbacji) zdecydowanie tak raczej tak trudno powiedzie raczej nie zdecydowanie nie

kontaktw

7. Wyraam swoj seksualno poprzez: DOTYK zdecydowanie tak raczej tak trudno powiedzie raczej nie zdecydowanie nie zdecydowanie tak raczej tak trudno powiedzie raczej nie zdecydowanie nie

SOWA zdecydowanie tak raczej tak trudno powiedzie raczej nie zdecydowanie nie

8. Podejmuj wiadome decyzje dotyczce posiadania potomstwa i rodkw regulacji podnoci zdecydowanie tak raczej tak trudno powiedzie raczej nie zdecydowanie nie 9. Zdobywam systematycznie informacje dotyczce seksualnoci z rnych rde zdecydowanie tak raczej tak trudno powiedzie raczej nie zdecydowanie nie

309

10. Wykorzystuj rzetelne informacje dotyczce seksualnoci we wasnych zachowaniach seksualnych zdecydowanie tak raczej tak trudno powiedzie raczej nie zdecydowanie nie 11. Korzystam z fachowej pomocy w zakresie problemw i chorb zwizanych z seksualnoci zdecydowanie tak raczej tak trudno powiedzie raczej nie zdecydowanie nie
12. PONIEJ ZNAJDUJE SI KILKA TWIERDZE DOTYCZCYCH SEKSUALNOCI. PRZY KADYM PROSZ ZAZNACZY CZY - WEDYG PANA (PANI) - JEST ONO PRAWDZIWE CZY NIE. PRAWDA FASZ NIE WIEM

a). Satysfakcjonujce kontakty seksualne s jednoznaczne z przeyciem orgazmu b). Satysfakcjonujce kontakty seksualne wykluczaj przeywanie emocji takich jak lk, zo, wstyd, strach c). Mody wiek inicjacji seksualnej nie wpywa na podwyszenie ryzyka negatywnych fizjologicznych i psychologicznych konsekwencji aktywnoci seksualnej d). Z punktu widzenia ryzyka zakaenia HIV i innymi chorobami przenoszonymi drog pciow, najbardziej niebezpieczny jest stosunek waginalny (pochwowy)

310

e). Masturbacja dziecica zawsze jest nienaturaln i wymagajc interwencji form zaspokojenia potrzeby seksualnej f). Kontakty homoseksualne nie powinny by traktowane jako zaburzenie, s jedn z orientacji seksualnych g). Zdrowie prokreacyjne zawiera w sobie prawo do podejmowania wolnych i odpowiedzialnych decyzji dotyczcych antykoncepcji, posiadania potomstwa i aborcji h). Zdrowie seksualne zawiera w sobie umiejtno nawizania relacji wolnych od wszelkich form dyskryminacji i). Nakanianie do biernego przygldania si (bezporednio lub za porednictwem filmw, zdj) zachowaniom seksualnym innych osb nie jest przemoc seksualn

j). Kontakty seksualne, w ktrych jeden partner zaley od drugiego (ze wzgldu na relacj, penion rol, status) s niezgodne z pojciem zdrowie seksualne i obowizujcym w Polsce prawem

13. PONIEJ ZNAJDUJE SI KILKA TWIERDZE DOTYCZCYCH HIV/AIDS. PRZY KADYM

PROSZ ZAZNACZY CZY - WEDYG PANI (PANA) - JEST ONO PRAWDZIWE CZY NIE. NIE PRAWDA FASZ NIE SYSZAE(A)M TRE TWIERDZENIA WIEM O HIV/AIDS

a). Ludzie mog unikn zakaenia HIV/AIDS jeli bd si dobrze odywia

Jeli nie sysza Pani/ Pan o HIV/AIDS prosz przej do kolejnego pytania

311

b). Ludzie mog unikn zakaenia HIV/AIDS jeli bd wspyli z jednym wiernym partnerem (partnerk) c). Nie mona zakazi si HIV/AIDS uywajc publicznych toalet d). Ludzie mog zmniejszy ryzyko zakaenia HIV/AIDS jeli bd uywa prezerwatyw podczas stosunkw pciowych

e). Mona zakazi si HIV/AIDS dotykajc innej osoby f). Mona zakazi si HIV/AIDS spoywajc wsplnie posiki z osobami chorymi na AIDS g). Ludzie mog unikn zakaenia HIV/AIDS jeli bd unika uksze komarw i innych owadw h). Ludzie mog unikn zakaenia HIV/AIDS jeli bd upewnia si, e kady zastrzyk, jaki dostaj, jest wykonany czyst ig

KWESTIONARIUSZ DO BADANIA AKTYWNOCI SEKSUALNEJ

(PYTANIA DOTYCZ BIOGRAFII SEKSUALNEJ LUB PRZEDZIAU OSTATNICH 12 MIESICY POPRZEDZAJCYCH BADANIE)

1. Czy kiedykolwiek masturbowa(a) si Pan(Pani)? tak nie

JELI NA PYTANIE 1 ODPOWIEDZIA PAN(I) NIE, TO PROSZ PRZEJ DO PYTANIA 7

312

2. Jak czsto stosuje Pani(Pan) masturbacj? raz w yciu kilka razy w yciu czsto regularnie trudno powiedzie (nie wiem) 3. Czy sposb masturbacji przypomina Pani(Panu) czynnoci, ktre s moliwe do powtrzenia w kontaktach seksualnych? zdecydowanie tak raczej tak trudno powiedzie raczej nie zdecydowanie nie 4. Czy w trakcie masturbacji towarzysz Panu(Pani) wyobraenia kontaktu seksualnego? zdecydowanie tak raczej tak trudno powiedzie raczej nie zdecydowanie nie 5. Czy podejmowana przez Pana(Pani) masturbacja niesie moliwo dozna blowych lub uszkodzenia ciaa? zdecydowanie tak raczej tak trudno powiedzie raczej nie zdecydowanie nie

313

6. Jak ocenia Pan(Pani) satysfakcj seksualn osigan w wyniku masturbacji (oglnie w swoim przypadku)?
ODPWIED NA TO PYTANIE, PROSZ ZAZNACZY NA SKALI STAWIAJC KRZYYK NA WYBRANEJ PRZEZ SIEBIE WARTOCI LICZBOWEJ

0 brak satysfakcji

4 maksymalna satysfakcja

7. Czy jest Pan(Pani) po inicjacji seksualnej (odbywa/a dotychczas stosunki seksualne)? tak nie
JELI NA PYTANIE 7 ODPOWIEDZIA PAN(PANI) nie, TO PROSZ PRZEJ DO PYTANIA 20

8. W jakim wieku rozpocz Pan (rozpocza Pani) wspycie seksualne? .. 9. Jakie zachowania seksualne mieszcz si w Pana/Pani dotychczasowym yciu seksualnym? (MONA ZAZNACZY WICEJ NI JEDN ODPOWIED) FORMA PODEJMOWANYCH ZACHOWA SEKSUALNYCH CZSTOTLIWO nigdy stosunek genitalny stosunek zwizany z penetracj pochwy przez penisa w stanie erekcji raz w yciu trudno powiedzie kilka razy w yciu regularnie nigdy raz w yciu stosunek analny trudno powiedzie kilka razy w yciu regularnie

314

10. Ilu mia(a) Pan(Pani) partnerw seksualnych w swoim yciu (dotyczy rnych form zachowa seksualnych)? 11. Jak ocenia Pani(Pan) satysfakcj seksualn osigan w wyniku podejmowanych kontaktw seksualnych (oglnie w swoim przypadku)?
ODPWIED NA TO PYTANIE, PROSZ ZAZNACZY NA SKALI STAWIAJC KRZYYK NA WYBRANEJ PRZEZ SIEBIE WARTOCI LICZBOWEJ

0 brak satysfakcji

4 maksymalna satysfakcja

12. Czy zdarzyo si Panu(Pani) wspy z partnerk(partnerem) bez jego zgody? nigdy raz w yciu czasem prawie za kadym razem regularnie, kadorazowo trudno powiedzie 13. Czy zdarzyo si Pani(Panu) dozna uszkodze ciaa w trakcie kontaktu seksualnego? nigdy raz w yciu czasem prawie za kadym razem regularnie, kadorazowo trudno powiedzie 14. Czy zdarzyo si Panu(Pani), e partner(partnerka) skary(a) si na nierwne traktowanie w zwizku? nigdy raz w yciu czasem prawie za kadym razem regularnie, kadorazowo trudno powiedzie 315

15. Czy zdarzyo si Panu(Pani) podj wan decyzj bez uwzgldnienia stanowiska partnera(partnerki)? nigdy raz w yciu czasem prawie za kadym razem regularnie, kadorazowo trudno powiedzie

16. Czy zdarzyo si Pani(Panu) podj kontakt seksualny, mimo istniejcego zagroenia (zwizanego z nieplanowan ci, chorobami przenoszonymi drog pciow)? nigdy raz w yciu czasem prawie za kadym razem regularnie, kadorazowo trudno powiedzie

17. Czy zdarzyo si Panu(Pani) zbagatelizowa konieczno skorzystania z fachowej pomocy seksuologa lub innego specjalisty zajmujcego si tematyk seksuologiczn? nigdy raz w yciu czasem prawie za kadym razem regularnie, kadorazowo trudno powiedzie

316

18. Jak czsto stosuje Pani(Pan) prezerwatywy?

PODCZAS STOSUNKW GENITALNYCH PODCZAS STOSUNKW ANALNYCH

nigdy raz w yciu czasem prawie za kadym razem regularnie, kadorazowo nie podejmuj tej formy stosunkw seksualnych

nigdy raz w yciu czasem prawie za kadym razem regularnie, kadorazowo nie podejmuj tej formy stosunkw seksualnych

19. Jeli decyduje si Pan(Pani) na wspycie bez prezerwatywy, jakie s tego przyczyny ? ........................................................................................................................................ ........................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................

20. Jakie jest rdo Pana(Pani) wiedzy o seksualnoci?

(MONA ZAZNACZY WICEJ NI JEDN ODPOWIED)

matka inny czonek rodziny partner, partnerka znajoma/znajomy media (radio, TV, Internet) literatura i prasa fachowa

ojciec nauczyciel ksidz lekarz literatura i prasa popularnonaukowa inne, jakie

Dzikuj za wypenienie ankiety

317

Mesdames, Messieurs,

Nous vous remercions de bien vouloir rpondre ce questionnaire et ainsi de participer une tude que nous menons dans le cadre dun programme scientifique, ralis par lInstitut de psychothrapie et de promotion de la sant de lUniversit Adam Mickiewicz Pozna (Pologne). Lanalyse compare des rsultats obtenus, lors de cette enqute, a pour objectif de recueillir des donnes sur le comportement sexuel des tudiants polonais et franais, via leurs attitudes lgard de la sant sexuelle. Nous garantissons que vos rponses seront traites dans le respect de lanonymat, et que les rsultats seront utiliss uniquement des fins scientifiques. Les rsultats de lenqute permettront de mieux comprendre les dterminants des comportements sexuels, et serviront llaboration des solutions pratiques visant lamlioration de la sant sexuelle en gnral. Merci de rpondre aux questions en faisant une croix dans une case. Le questionnaire est remettre ensuite sous enveloppe scelle lenquteur. Nous vous remercions de le remplir de faon aussi prcise et honnte que possible. Lintrt des rsultats de cette enqute dpend avant tout de la bonne qualit des informations recueillies. Merci de votre collaboration!

318

QUESTIONNAIRE DATTITUDES LEGARD DE LA SANT SEXUELLE FONCTION DE VARIABLES SOCIO-DMOGRAPHIQUES a. Quel est votre sexe

femme

homme

b. Quelle est votre nationalit ..................................................................................................................... c. Quelle est votre langue maternelle

franaise

autre ( preciser) ........................................

d. Quel ge avez-vous ....................................................

e. Quelle est votre facult ou/et votre filire dtudes .................................................................................................

1.

Parmi les valeurs ci-dessous choisissez 5 valeurs que vous apprciez

particulirement etajoutez-leur les points de 1 5 selon le degr dimportance. Notez les points dans la colonne
( hirarchiser de 5 la plus importante, 1 la moins importante )

1. amour, amiti. 2. bonne sant, habilet physique et psychique 3. sens de lhumour 4. intelligence, lucidit desprit 5 savoir, sagesse 6 joie, satisfaction 7 courage, dtermination 8 bont, dlicatesse 9 belle allure, 10 richesse, fortune

points
5 - MAX 4 3 2 1 - MIN

valeur

319

VOUS TROUVEREZ CI-DESSOUS QUELQUES AFFIRMATIONS SUR LESTIMATION INDIVIDUELLE DE CERTAINES DISPOSITIONS ET CAPACITES. A QUEL POINT VOUS CONCERNENT-ELLES (EN CE MOMENT, A LAVENIR) ? NOTEZ-LE.

2. Jengage (jai) des rapports sexuels conformes aux normes en vigueur (normes lgales, sociales). oui, assuremment plutt oui je ne sais pas pltot non pas du tout 3. Jengage (jai) des rapports sexuels qui ne menacent pas ma scurit et ni celle du partenaire oui, assuremment plutt oui je ne sais pas pltot non pas du tout 4. Jengage (jai) des rapports sexuels qui ne violent pas les droits et les besoins dautres personnes oui, assuremment plutt oui je ne sais pas pltot non pas du tout 5. Jengage (jai) des rapports sexuels lies de discrimination du partenaire oui, assuremment plutt oui je ne sais pas pltot non pas du tout

320

6. Jprouve de la satisfaction (pendant des rapports sexuels et la masturbation) oui, assuremment plutt oui je ne sais pas pltot non pas du tout 7. Jexprime ma sexualit par : DES GESTES oui, assuremment plutt oui je ne sais pas pltot non pas du tout

DES TOUCHES oui, assuremment plutt oui je ne sais pas pltot non pas du tout

DES MOTS oui, assuremment plutt oui je ne sais pas pltot non pas du tout

8. Je prends des dcisions responsables concernant les enfants ou les mthodes de contraception oui, assuremment plutt oui je ne sais pas pltot non pas du tout 9. Je prends frquemment des informations sur la sexualit oui, assuremment plutt oui je ne sais pas pltot non pas du tout

321

10. Mes comportements sexuels profitent des informations sur la sexualit oui, assuremment plutt oui je ne sais pas pltot non pas du tout 11. En cas de problmes de sant lis ma sexualit, je consulte un mdecin oui, assuremment plutt oui je ne sais pas pltot non pas du tout 12. VOUS TROUVEREZ CI-DESSOUS QUELQUES AFFIRMATIONS SUR LA SEXUALITE. SONTELLES VRAIES OU FAUSSES ? NOTEZ VOTRE AVIS A COTE DE CHACUNE

VRAI

FAUX

JE NE SAIS PAS

a). les rapports sexuels satisfaisants sont lis lorgasme b.) les rapports sexuels satisfaisants excluent les motions telles que la peur c). lge jeune dinitiation sexuelle naugmente pas le risque de consquences ngatives, aussi bien physiologiques que psychiques, sur lactivit sexuelle

d). les rapports vaginaux sont ceux qui comportent le risque le plus lev de transmission du VIH ou dautres infections sexuellement transmissibles

e). Chaque fois la masturbation enfantine nest pas naturelle pour satisfaire un dsir sexuel elle demande une intervention 322

f). lhomosexualit nest quune orientation sexuelle et ne peut pas tre juge comme une dviation

g). le concept de la procration implique le droit de prendre des dcisions libres sur les mthodes contraceptives, la planification familiale, lavortement

h). le concept de sant sexuelle implique la capacit de nouer des relations libres de toute discrimination (lie l'ge, la couleur de la peau, lorigine sociale ou ethnique, etc. )

i). inciter quelquun lobservation passive de rapports sexuels dautres personnes (directe ou indirecte : films et photos) nest pas une forme dabus sexuel

j). les rapports sexuels o un partenaire dpend de lautre (hirarchie, statut) ne correspondent pas au concept de sant sexuelle et au droit en vigueur franais

13. VOUS TROUVEREZ CI-DESSOUS QUELQUES AFFIRMATIONS SUR LE SIDA. SONT-ELLES VRAIES OU FAUSSES ? NOTEZ VOTRE AVIS A COTE DE CHACUNE

VRAI

FAUX

JE NE SAIS PAS

JE NAI PAS DINFORMATIONS SUR LE SIDA(allez a la question 1p.7)

a). on peut viter la contamination et la transmission du VIH, en se nourrisant bien b). on peut viter la contamination en nayant que des rapports sexuels avec un partenaire fidle non-contamin

c). on peut tre contamin en allant dans les toilettes publiques d). lusage du prservatif (de manire correcte) lors de chaque rapport 323

sexuel fait baisser un minimum le risque de transmission du VIH e). on peut tre contamin en touchant une personne affecte par le SIDA f). on peut tre contamin en mangeant ct dune personne contamine g). on peut viter la contamination en vitant les piqres de moustiques I). on peut viter la contamination en utilisant des aiguilles jetables nonusages lors de chaque injection

QUESTIONNAIRE DACTIVITES SEXUELLES

(POUR CE QUESTIONNAIRE ENCERLER LA REPONSE QUI REPRESENTE VOTRE BIOGRAPHIE SEXUELLE OU VOTRE EXPERIENCE DANS LA DERNIERE ANNEE)

1. Vous tes-vous dj masturb(e)? oui non

SI NON, PASSEZ DIRECTEMENT A LA QUESTION 7 .

2. A quelle frquence vous masturbez-vous? une fois dans ma vie = une fois quelques fois dans ma vie = quelquefois assez souvent rgulirement je ne sais pas

3. Les techniques de masturbation vous voquent-elles des comportements sexuels possibles reproduire lors de rapport sexuel? assuremment oui plutt oui je ne sais pas 324

plutt non pas du tout 4. Pensez-vous des rapports sexuels pendant la masturbation? assuremment oui plutt oui je ne sais pas plutt non pas du tout

5. Votre technique de masturbation peut-elle provoquer des douleurs ou des lsions? assuremment oui plutt oui je ne sais pas plutt non pas du tout

6. En gnral quel degr de plaisir vous apporte la masturbation ?

(POUR CETTE QUESTION, VEUILLEZ VOUS SITUER SUR UNE ECHELLE EN FAISANT UNE CROIX ENTRE LES DEUX EXTREMES)

0 aucun plaisir

4 plaisir maximal

7. Avez-vous dj eu des rapports sexuels? oui non

SI NON, PASSEZ DIRECTEMENT A LA QUESTION 20

325

8. A quel ge avez-vous eu votre premier rapport sexuel ? ...........................

9. Quel type de rapports sexuels pratiquez-vous(ou cours do votre vie sexuelle)?

TYPE DE RAPPORTS SEXUELS FREQUENCE

cot vaginal

jamais une fois dans ma vie = une fois

consiste en la pntration du pnis de lhomme,en rection, dans le vagin de la femme

quelques fois dans ma vie = quelquefois rgulirement je ne sais pas

cot anal

jamais une fois dans ma vie = une fois quelques fois dans ma vie = quelquefois rgulirement je ne sais pas

10. Au total, au cours de votre vie, combien de partenaires sexuels avez-vous eu? ...................... 11. En gnral quel degr de plaisir vous apportent les rapports sexuels?
(POUR CETTE QUESTION, VEUILLEZ VOUS SITUER SUR UNE ECHELLE EN FAISANT UNE CROIX ENTRE LES DEUX EXTREMES)

0 1 aucun plaisir

4 plaisir maximal

326

12. Avez-vous eu des rapports sexuels avec une personne sans quelle vous en donne son consentement ? jamais une seule fois dans ma vie quelques fois dans ma vie assez souvent rgulirement je ne sais pas 13. Avez-vous dj eu des lsions lors dun rapport sexuel? jamais une seule fois dans ma vie quelques fois dans ma vie assez souvent rgulirement je ne sais pas

14. Votre partenaire sest-il (elle) plaint(e) dun traitement ingalitaire au sein de votre couple? jamais une seule fois dans ma vie quelques fois dans ma vie assez souvent rgulirement je ne sais pas

327

5. Avez-vous dj pris une dcision importante (dans votre vie, surtout dans votre vie sexuelle) sans avoir demand lavis de votre partenaire ? jamais une seule fois dans ma vie quelques fois dans ma vie assez souvent rgulirement je ne sais pas

16. Avez-vous dj eu des relations sexuelles non protges malgr le risque qui en rsulte (grossesse non voulue, maladies sexuellement transmissibles)? jamais une seule fois dans ma vie quelques fois dans ma vie assez souvent rgulirement je ne sais pas

17. Avez-vous dj sous-estim le besoin de consulter un spcialiste en sexologie? jamais une seule fois dans ma vie quelques fois dans ma vie assez souvent rgulirement je ne sais pas

328

18. A quelle frquence utilisez-vous des prservatifs?

PENDANT LE COT VAGINAL PENDANT LE COT ANAL

jamais une seule fois dans ma vie quelques fois dans ma vie assez souvent rgulirement je nai pas ce type de rapports sexuels

jamais une seule fois dans ma vie quelques fois dans ma vie assez souvent rgulirement je nai pas ce type de rapports sexuels

19. Si vous avez dj eu des relations sexuelles sans prservatif, pourquoi ? ........................................................................................................................................ ........................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................

20. Quelle est votre source dinformation privilgie sur la sexualit?

(PLUSIEURS RPONSES POSSIBLES)

mre autre membre de famille partenaire, conjoint(e) ami(e) mdia (radio, tlvision, Internet

pre professeur prtre mdecin

magazines de vulgarisation scientifique littrature et presse scientifique autres ( preciser)

Merci !!!

329

SPIS TABEL

Tabela 1. Odchylenia seksualne w zakresie obiektu

.................43

Tabela 2. Zaburzenia seksualne wg Word Health Organisation ...................................................................................45

Tabela 3. Stadia rozwoju w ujciu Erica Eriksona Tabela 4. Ery rozwoju w ujciu Daniela Levinsona

....................129 ..................131

Tabela 5. Stadium rozwoju w ujciu Roberta Havighursta..............135 Tabela 6. Operacjonalizacja zmiennej zalenej ....................154

Tabela 7. Charakterystyka prby badawczej (liczebno grup) ..172 Tabela 8. Charakterystyka prby badawczej ze wzgldu na wiek (statystyki opisowe) ...........................................................172

Tabela 9. Charakterystyka prby badawczej ze wzgldu na wiek studentw w Polsce i we Francji (statystyki opisowe).....................173

Tabela

10.

Charakterystyka

prby

badawczej

ze

wzgldu

na pe (liczebno grup) Tabela 11. Tabela krzyowa

.........................173 podejmowanej aktywnoci

autoseksualnej i kraju pochodzenia Tabela 12. Tabela krzyowa

...........................175 podejmowanej aktywnoci

seksualnej z partnerem i kraju pochodzenia

.........................176

Tabela 13. redni wiek inicjacji seksualnej studentw (statystyki opisowe) ............................................................................179 14. rednia liczba dotychczasowych partnerw

Tabela

seksualnych (statystyki opisowe)

..................................181

Tabela 15. Satysfakcja z aktywnoci seksualnej studentw (statystyki ........................................................................................185 16. Satysfakcja z aktywnoci seksualnej studentw
330

opisowe) Tabela

(liczebno grup).............................................................................185

Tabela 17. Ryzyko aktywnoci seksualnej studentw (statystyki opisowe) ............................................................................189

Tabela 18. Ryzyko aktywnoci seksualnej studentw (liczebno grup) .....................................................................................190 19. Procentowy podejmowania rozkad odpowiedzi na pytania bez 199

Tabela

o przyczyny

aktywnoci

seksualnej

prezerwatywy wrd studentw w Polsce i we Francji

Tabela 20. Wypenienie kryteriw zdrowia seksualnego przez studentw (statystyki opisowe) ......................................201

Tabela 21. Wypenienie kryteriw zdrowia seksualnego przez studentw (liczebno grup) .............................................202 zdrowia seksualnego studentw

Tabela

22.

Postawy

wobec

(liczebnoci grup)

.......................................................205

Tabela 23. Komponent poznawczy postawy studentw wobec zdrowia seksualnego (statystyki opisowe) .. .208

Tabela 24. Komponent poznawczy postawy studentw wobec zdrowia seksualnego (liczebnoci grup) .. ...........209

Tabela 25. Warto wskanika WHO PI 1 wrd studentw w Polsce i we Francji ............................211 rozkad poprawnych odpowiedzi na

Tabela

26.

Procentowy

pytania o efektywne sposoby zabezpieczenia si przed w zalenoci od kraju pochodzenia

HIV/AIDS

........................................211

Tabela 27. rda wiedzy o seksualnoci w grupie studentw w Polsce i we Francji ......................................214

Tabela 28. Komponent emocjonalny postawy studentw wobec zdrowia seksualnego (statystyki opisowe) ...................................227

Tabela 29. Komponent poznawczy postawy studentw wobec zdrowia seksualnego (liczebnoci grup) ......................................227
331

Tabela 30. Komponent behawioralny postawy studentw wobec zdrowia seksualnego (statystyki opisowe).......................................231

Tabela 31. Niskie i wysokie wyniki w zakresie komponentu behawioralnego postawy studentw wobec zdrowia seksualnego (liczebnoci grup)............................................................................232

Tabela

32.

Predyktory

satysfakcji

aktywnoci

seksualnej

studentw

.................................................234

Tabela 33. Predyktory satysfakcji z aktywnoci seksualnej w grupie studentw z Polski .........................................................235

Tabela 34. Predyktory ryzyka aktywnoci seksualnej studentw .. ................237

Tabela 35. Predyktory ryzyka aktywnoci seksualnej w grupie studentw z Polski . ................................238

Tabela 36. Predyktory ryzyka aktywnoci seksualnej w grupie studentw z Francji ..............240

Tabela 37. Predyktory wypeniania kryteriw zdrowia seksualnego zwizanych studentw z relacj z partnerem wrd

...................................................................247

Tabela 38. Predyktory wypeniania kryteriw zdrowia seksualnego zwizanych z relacj z partnerem w grupie z Polski studentw ..................................................249

332

SPIS WYKRESW Wykres 1. redni wiek inicjacji seksualnej studentw w Polsce i we Francji Wykres 2. rednia liczba ...............................179 dotychczasowych .. zakresie partnerw ..182 satysfakcji . ..186 .. .191 na pytanie genitalnej pytanie analnej zmiennej studentw

seksualnych studentw w Polsce i we Francji

Wykres

3.

Niskie

wysokie

wyniki

z aktywnoci seksualnej studentw w Polsce i we Francji

Wykres 4. Niskie i wysokie wyniki w zakresie ryzyka aktywnoci seksualnej studentw w Polsce i we Francji

Wykres o

5.

Procentowy prezerwatywy Procentowy

rozkad w

odpowiedzi

stosowanie 6.

trakcie

aktywnoci na

..........................................................192

Wykres o

rozkad w

odpowiedzi trakcie

stosowanie 7.

prezerwatywy i wysokie zdrowia

aktywnoci zakresie przez ..

...............................................193

Wykres

Niskie

wyniki

wypenianie

kryteriw

seksualnego

w Polsce i we Francji

...............203 studentw ............205 w 210 studentw

Wykres

8.

Postawy

wobec

zdrowia

seksualnego .

w Polsce i we Francji

Wykres 9. Niskie i wysokie wyniki w zakresie komponentu poznawczego postawy wobec zdrowia seksualnego studentw Polsce i we Francji

Wykres 10. Niskie i wysokie wyniki w zakresie komponentu emocjonalnego postawy wobec zdrowia seksualnego w Polsce i we Francji .....................................................228

333

SPIS SCHEMATW Schemat 1. Moliwe ryzyko zwizane z aktywnoci seksualn nastolatkw i modych dorosych Schemat 2. Klasyfikacja zaburze ..........................30 seksualnych wedug

Imieliskiego Schemat 3. Aktywno seksualna Schemat 4. Struktura postawy Schemat 5. Komponenty postawy

............................41 .. .55 .. ...92 .. .96

Schemat 6. Elementy istotne w procesie ksztatowania i zmiany postaw . ...........................111 .......113 preintymnych z okresu z okresu wczesnej

Schemat 7. Aspekty dojrzaoci Schemat 8. Porwnanie i zwizkw zwizkw intymnych

adolescencji dorosoci

.................................................123

Schemat 9. Model zalenoci midzy zmiennymi wyrnionymi w pracy .. ......................................................165 behawioralnym dla ryzyka

Schemat 10. Efekt mediacji midzy komponentem a liczb dotychczasowych partnerw zachowa seksualnych

seksualnych

....................................................238 behawioralnym dla ..........239

Schemat 11. Efekt mediacji midzy komponentem postawy a liczb dotychczasowych partnerw ryzyka zachowa seksualnych studentw. z Polski

seksualnych

Schemat 12. Zwizek midzy postaw a zachowaniem - Teoria Uzasadnionego Dziaania ........................242 .......................243

Schemat 13. Zwizek midzy postaw a zachowaniem - Teoria Planowanego Zachowania

334