numer

lato 2009

Wiem, e si powtarzam Jak zwykle autorzy starzy i debiutanci. Spis treci wprawdzie wydaje si krtki, ale to nie znaczy, e jest mao do czytania! Na pocztek rzecz wydawaoby si baha, a przecie to odkrywanie historii najbliszej rodzinnego miasta i jego mieszkacw. Tekst gimnazjalisty Ozawy i jego kolegw, popeniony ze wsparciem nauczyciela, zasuguje na uznanie. Po francuskim puku przysza kolej na polski pluton Jazowiak Pawe Rozdestwieski przyblia organizacj i taktyk dziaania polskiego plutonu dzia piechoty. Polecam. Od strony 12 zaczyna si gwatowny przypyw aktywnoci forumowych marynarzy!!! Dwa rocznicowe teksty. Pierwsza fala to mocne wejcie Wojtka Budziy, Wichra, relacjonujcego dziaania ORP Sp we wrzeniu 1939. Cig dalszy ma nastpi :) Admira crolick, w yciu prywatnym Andrzej S. Bartelski, zmierzy si z tematem-rzek. Tak precyzyjnej analizy dawno ju nie widziaem. Mam te wraenie, e nie wszystkim ustalenia Autora przypadn do gustu. Ale przecie chway nikomu nie ujmie rzetelne przedstawienie faktw. Rafa Biakowski w dokoczeniu opowieci o Nieu porcie 29 prbuje sobie przy okazji wyobrazi, jak wygldaoby polskie lotnictwo, gdyby nie No wanie, gdyby nie co? I ju tradycyjnie na koniec niezawodny ukasz Pasztaleniec recenzuje kolejn rzecz o onierzach Wykltych. Uwaga! Tym razem si nie pastwi.
Tadeusz Zawadzki (TZaw1)

Biuletyn DWS.org.pl
ISSN 2080-5780

spis treci
Mateusz Fryszer, Krzysztof Lam (Ozawa), Patryk Grabarczyk, Tomasz Szczygowski

Wielu jest bohaterw: Weronika Natalia Pluciska (18991943) . . . . . . . . . . 2

Pawe Rozdestwieski (jazowiak)

Organizacja plutonu artylerii piechoty w Wojsku Polskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

Wojciech Budzio (Wicher)

Dziaania bojowe ORP Sp we wrzeniu 1939 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

Andrzej S. Bartelski (crolick)

Wojna powietrzna nad polskim wybrzeem w 1939 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Rafa Biakowski (Zelint)

Nieuport 29 C1 stracona szansa polskiego lotnictwa. Cz druga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

ukasz Pasztaleniec (Janowiak)

Kapliczka na Wykusie recenzja . . . . . . . . . . . . . 53

Biuletyn.DWS.org.pl nr 5 lato 2009

Wydawca, redakcja, DTP: Tadeusz Zawadzki biuletyn-dws@pro.wp.pl Projekt graficzny: Teresa Oleszczuk Biuletyn jest bezpatny. Prawa Autorw s chronione ustawami i konwencjami midzynarodowymi. Kopiowanie, przedruk i wykorzystanie fragmentw obszerniejszych ni przewiduje ustawa tylko za zgod Autorw. ISSN 2080-5780

Biuletyn DWS.org.pl
Wielu jest bohaterw Weronika Natalia Pluciska (18991943)

@ Mateusz Fryszer, Krzysztof Lam (Ozawa),

Patryk Grabarczyk, Tomasz Szczygowski

Pro Memoria
Wielu jest bohaterw, o ktrych pamitamy. Maj swoje pomniki, s patronami ulic i szk. Powicone s im uroczystoci, dziki ktrym wiadomo narodowa Polakw powiksza si. Ale jest wielu takich, o ktrych ta tak zwana wielka historia nie syszaa. Ludzie, dla ktrych najwaniejsza bya Polska i jej dobro. Oni uczynili wiele, ale niewielu o nich syszao. By moe nie szukali sawy lub system komunistyczny, w jakim do niedawna Polska bya pogrona, chcia o nich zapomnie. Dzisiaj mamy moliwo mwi i przywoa Tych zapomnianych, dlatego te nasz prac powicamy jednemu z takich bohaterw, jest ni kobieta Weronika Pluciska. Kim bya Weronika Pluciska, jak ya i dlaczego modo musiaa odej? Na te pytania postaramy si odpowiedzie w naszej pracy. Weronika Pluciska urodzia si w Warszawie 1 lutego 1899 r. Jej rodzice Bolesaw Pluciski i Matylda z rodu Wajrychw byli piewakami w chrze kocielnym. On, prowadzcy bas, pochodzi z powiatu kaliskiego, ona, primadonna, z rodziny o korzeniach serbsko-uyckich1. Weronika miaa rodzestwo, dwie starsze siostry: Wadysaw i Zofi oraz modszego brata, Bolesawa. W kocu pierwszego dziesiciolecia XX wieku Pluciscy przenieli si z Warszawy do Czstochowy, gdzie zostali a do mierci. Przez lata zajmowali dom przy ulicy w. Jadwigi 129, ktry, niestety, nie przetrwa do naszych czasw. Mieci si w spokojnej dzielnicy Czstochowy, Czstochwce. Miejsce, na ktrym sta dom Weroniki, wskazuje, e budynek nie by duy, ale zdaniem Haliny Kabus prawie idealny dla szecioosobowej rodziny 2. Siostra Weroniki, Wadysawa, pracowaa w aptece mieszczcej si w kamienicy zwanej Domem Ksicia na rogu dzisiejszych ulic Wolnoci i Sobieskiego, natomiast Zofia bya urzdniczk. Ojciec Bolesaw jak i brat Bolesaw junior pasjonowali si muzyk, obaj piewali w chrze Jasnogrskim. Ojciec, zwerbowany przez przeora Zakonu Paulinw Markiewicza, by w tym zespole czoowym basem, wic i syna 10-latka wcign do zespou. Rodzina Pluciskich naleaa do bardzo religijnych. Jej czonkowie czsto chodzili do katedry i na Jasn Gr, eby posucha piewu ojca i syna.
1 Relacja Bolesawa Michaa Pluciskiego (19011989), w posiadaniu autorw. 2 Relacja Haliny Kabus ur. 1921 r. w Czstochowie, zam. w Czstochowie ul. Jana Pawa II; w posiadaniu autorw..

Antoni Pluciski

Marianna z d. ???

Antoni Wajrych

Matylda z d. Szafarz

Bolesaw Pluciski

Matylda z d. Wajrych

Weronika Pluciska

Wadysawa Pluciska

Bolesaw Pluciski

Zofia Pluciska

Tomasz Pluciski

Drzewo genealogiczne Pluciskich

Ulica w. Jadwigi 129, miejsce gdzie sta dom rodziny Pluciskich (widok obecny)

8 kwietnia 1937 r., w wieku siedemdziesiciu dwch lat, umar ojciec Bolesaw Pluciski. Zosta pochowany na cmentarzu w. Rocha w Czstochowie3. Po mierci ojca syn Bolesaw wyjecha do Warszawy, panie Pluciskie zostay w Czstochowie same i nie rozstay si ze sob, a do tragicznej mierci. Weronika Pluciska, jak wynika z relacji jej znajomej, Haliny Kabus, nie naleaa do kobiet o nadzwyczajnej urodzie. Miaa blad cer, ale jake delikatne rysy twarzy, krcone wosy oraz ciemne oczy. Bya jednak osob niezwykle urocz, o wesoym
3 Akt zgonu Bolesawa Pluciskiego, Akta Urzdu Stanu Cywilnego w Czstochowie.

numer

lato 2009

Biuletyn DWS.org.pl

i ywym usposobieniu, zawsze umiechnit, lubic zabaw i arty. Jej nieprzecitna osobowo zjednywaa sympati ludzi4. Rodzina Pluciskich ya skromnie, urzdnicze pensje sistr starczay tylko na najpotrzebniejsze rzeczy. W 1925 roku Weronika rozpocza prac jako nauczycielka w 7-klasowej Publicznej Szkole Powszechnej nr 8 mieszczcej si przy ulicy Rwnolegej 12 w Czstochowie. Weronika pracowaa jako jedna z trzech nauczycielek pod nadzorem kierownika szkoy Jana Wrblewskiego. To tutaj spotkay si po raz pierwszy Weronika Pluciska i Halina Kabus, ktrej wspomnie mielimy przyjemno wysucha i wykorzysta w niniejszej pracy. Nasza bohaterka uwielbiaa swoj prac, bya wzorow nauczycielk. Kolejny kierownik szkoy, Wojciech Felisiak, sprawujcy nadzr pedagogiczny i wychowawczy nad nauczycielkami, tak pisa w swoim arkuszu subowym: Najlepsze rezultaty osigna nauczycielka Weronika Pluciska i Otylia Chmurska, ktre nie opuciy ani jednego dnia pracy. Prowadziy one take bibliotek nauczycielsk, jako zajcia dodatkowe5. W roku szkolnym 1927/1928 Weronika obja opiek oddzia Ic oraz uczya klasy starsze religii. W roku nastpnym zostaa przydzielona do oddziau Ia oraz uczya ju historii (oddzia IIIa) oraz robt rcznych z rysunkami (oddzia IVa). Nie gas w niej zapa do pracy z dziemi. Miao to wyraz w licznych zapisach w protokoach. I tak w dokumentacji nadzoru z 1929 roku kierownik Felisiak pisze: Na podstawie 76 przeprowadzonych wizytacji stwierdziem, e najlepsze wyniki pracy osigny nastpujce osoby: p. Henryk Pietrzak, p. Irena Felisiakowa, p. Halina Kosiarska, p. Weronika Pluciska ()6. Poczwszy od roku szkolnego 1929/1930 Weronika przyjmowaa na siebie coraz wicej obowizkw, uczya przede wszystkim religii, ale i rwnie jzyka polskiego, rachunkw, rysunkw, robt rcznych, piewu i gimnastyki. W kolejnych latach uczya jeszcze geografii, pracujc najwicej w caej szkole7. Przy kocu roku szkolnego1932/1933 na rce kierownika Felisiaka wpyno podanie Weroniki Pluciskiej o przeniesienie do wsi Kawodrza umotywowane tym, e () mieszkajc w obrbie miasta obok tej wioski bdzie miaa zaledwie 1,5 km do szkoy, tymczasem do Ostatniego Grosza (od miejsca zamieszkania) musiaa przebywa 5 km i 200 m odlegoci8. Wedug naszych ustale powd przeniesienia by jednak inny. Kierownik szkoy Wojciech Felisiak by zagorzaym pisudczykiem, natomiast Weronika Pluciska zwizaa si z Obozem Wielkiej Polski9, czyli obozem Romana Dmowskiego. Musiao to doprowadzi do rnicy pogldw politycznych midzy obojgiem. Potwierdzeniem tych sw jest zapis kierownika Felisiaka, jaki odnalelimy Podanie p. Weroniki Pluciskiej przekazaem do Inspektoratu Szkolnego z wnioskiem
4 Relacja Haliny Kabus. 5 Tadeusz Dyl, Monografia PSP nr 8 w Czstochowie, d 1946, s.50 6 Kronika PSP nr 8 w Czstochowie, rocznik 1928/1929 7 Kronika PSP, roczniki 1927-1933 8 Kronika PSP , rocznik 1932/1933 9 Obz Wielkiej Polski nacjonalistyczna organizacja polityczna, zaoona przez Romana Dmowskiego, istniejca w latach 1926-1933. Co ciekawe, data delegalizacji organizacji przez wadze pastwowe pokrywa si z dat zmiany miejsca pracy przez Plucisk.

Matylda Pluciska matka Weroniki

Fotokopia aktu zgonu Bolesawa Pluciskiego, ojca Weroniki

Matylda Pluciska z crkami

numer

lato 2009

Biuletyn DWS.org.pl

przychylnym, tym bardziej, e jej przekonania polityczne (podobno naleaa do Obozu Wielkiej Polski) mogy wpywa ujemnie na przebieg pracy wychowawczej i pastwowotwrczej, wobec jednolitego w caej szkole programu wychowawczego nie yczyem sobie adnych zgrzytw, ktrych jednak wyranie nie dostrzegem na terenie szkoy, a tylko syszaem o pewnych wystpieniach poza szko10. Nowe miejsce pracy przynis rok szkolny 1933/1934. W 4-klasowej Powszechnej Szkole Podstawowej w Kawodrzy Grnej Weronika rozpocza prac 1 sierpnia 1933 roku11. Uczya przedmiotw wieckich i religii w oddziaach I i II. Od samego pocztku uczestniczya w yciu szkoy i rodowiska Kawodrzy Grnej. Bya czonkiem-zaoycielem Szkolnego Koa Towarzystwa Popierania Budowy Publicznych Szk Powszechnych w Czstochowie, ktrego prezesem by kierownik szkoy Szymon Respondek. 25 padziernika 1934 roku Weronika Pluciska zaoya Szkolne Koo PCK. Liczba czonkw w pierwszym roku istnienia Koa wynosia 84 uczniw12. Moe to wskazywa na fakt, e Weronika bya bardzo lubian nauczycielk wrd uczniw kawodrzaskiej szkoy. W Kawodrzy Grnej Weronika pracowaa nieprzerwanie do 1 padziernika 1939 roku. Rok 1939 by jednym z najbardziej tragicznych okresw w dziejach naszego pastwa. Realizacja trudnej polityki zagranicznej i nieuchronnie zbliajcy si konflikt z Niemcami budziy oglny niepokj wrd Polakw. Najczarniejsze scenariusze sprawdziy si o wicie 1 wrzenia 1939 roku, kiedy to tu po godzinie 4.00 rano na pobliski Wielu spady pierwsze bomby zrzucone przez eskadry niemieckich bombowcw. Ten nalot by zapowiedzi najsilniejszego ataku, ktry zosta przeprowadzony ze strony lska Opolskiego przez 10 armi niemieck pod dowdztwem gen. von Reichenaua. Na tym kierunku natarcia znalaza si Czstochowa. Przyjrzyjmy si sytuacji naszego miasta i jego mieszkacw w pierwszych dniach wrzenia 1939 roku. Przytocz w tym miejscu kilka zda ze wspomnie mieszkanki Kawodrzy, pani Adeli Kowin, ktra tak opisuje tamte wydarzenia: By bardzo adny, pogodny dzie 1 wrzenia 1939 roku, dokadnie pitek. Okoo godziny 8 rano wracaymy z koleank i jej mam z kocioa z naboestwa pierwszopitkowego. Kiedy byymy na ulicy Barbary, nadleciay samoloty. Leciay bardzo nisko, strzelajc z karabinw maszynowych do ludzi, nam udao si schroni do bramy, ale nie wszyscy mieli tyle szczcia. Wkrtce ucichy warkoty samolotw, bardzo wystraszone wrciymy do domu. Kilka chwil za nami przyszo nasze wojsko oznajmiajc nam, e Niemcy napadli na Polsk i mamy 4 godziny na ucieczk przed zbliajcym si frontem. Pamitam mama robia pranie, a gospodyni, u ktrej mieszkalimy, zarobia chleb do pieczenia, bo pieka w kady pitek 6 bochenkw na cay tydzie. Boe, to by sdny dzie13. Zadanie obrony Czstochowy otrzymaa 7 DP pod dowdztwem gen. Janusza Tadeusza Gsiorowskiego oraz wchodzcy
10 Kronika PSP, rocznik 1933 11 Kronika PSP w Kawodrzy Grnej, rocznik 1933 12 Kronika PSP, rocznik 1934 13 Relacja Adeli Kowin z d. Makwka ur.7 XI 1928, relacja w posiadaniu autorw

Weronika Pluciska
ze zbiorw Haliny Kabus

Weronika Pluciska ( pierwsza z lewej w grnym rzdzie) w gronie rodziny pierwszego kierownika PSP nr 8 Jana Wrblewskiego (drugi od prawej w dolnym rzdzie) i ma Halink (Halina Kabus).

w jej skad czstochowski 27 p.p. Walki w obronie Czstochowy trway do 3 wrzenia, kiedy to na skutek zaciekych atakw niemieckich onierze polscy musieli opuci miasto. Cz z bronicych miasto onierzy dostaa si do niewoli, a 7 D.P. zostaa rozbita w lasach janowskich. Dla Czstochowy rozpocz si dugi okres okupacji. onierze niemieccy mogli spokojnie defilowa na gwnym placu przed ratuszem manifestujc swoj si. Ju rankiem 4 wrzenia onierze Wehrmachtu rozpoczli akcje majce na celu zastraszenie miejscowej ludnoci masowe aresztowania i apanki. Ich nasilenie i okruciestwo byo tak due, e ten dzie mieszkacy nazwali krwawym poniedziakiem. W kilku miejscach w Czstochowie odbyy si egzekucje, m.in. na placu przed Katedr w. Rodziny. Ju od pierwszych dni okupacji Weronika wraz ze swoj mam Matyld i dwiema siostrami, Wadysaw i Zofi, udzielay schronienia ciganym przez gestapo przedwojennym dziaaczom politycznym. 15 marca 1942 r. na Rynku Wieluskim odbya si gwatowna strzelanina midzy zebranymi w jednym z domw na rynku wanymi osobistociami NOW a gestapo14. Polacy uzbrojeni
14 Narodowa Organizacja Wojskowa zbrojne rami Stronnictwa Narodowe-

numer

lato 2009

Biuletyn DWS.org.pl
ze zbiorw Muzeum Czstochowskiego

byli skromnie, tylko w jeden pistolet prawdopodobnie Mauser C96. Na wie o nadchodzcych Niemcach konspiratorzy zabarykadowali si w pokoju. Gdy gestapowcy podeszli na odlego celnego strzau, przez drzwi zacz strzela prowadzcy odpraw Seweryn Marciniak ps.Jara, blisko pidziesicioletni lwowiak. Niestety, wkrtce dwch z czterech uczestniczcych w zebraniu konspiratorw zostao trafionych. Pozostali dwaj postanowili ucieka przez okno. Pierwszy z nich zgin, wielokrotnie trafiony kulami z broni maszynowej. Drugi z nich, Jara, take zosta ranny dwukrotnie w puca, ale jako dotar do zakonspirowanego lokalu NOW, jakim by dom Weroniki i jej rodziny. Niestety, tutaj zmar po krtkim czasie pozbawiony fachowej opieki lekarskiej. Panie Pluciskie pochoway go w swoim ogrdku, pytko pod klombem, w trumnie zbitej z desek ka. Na pniu rosncego obok drzewa powiesiy orzeka z onierskiej czapki Jary.15 Dom Pluciskich sta si miejscem znanym wrd konspiracyjnych dziaaczy. Miao to zarwno dobre jak i ze strony. Pomimo tego zdecydowano, e w domu pod numerem 12916 zostanie uruchomiona tajna drukarnia. Za t lokalizacj przemawiay pooenie na obrzeach miasta oraz tylne wyjcie, ktrym mona byo uciec niepostrzeenie na ulic w. Kingi. Wobec wpadki warszawskiej Walki17 zdecydowano si na zmontowanie nowego tygodnika w Czstochowie. Otrzyma on nazw Alarm. Panie Pluciskie stay si sercem drukarni. Wykonyway wiele pracy: przepisyway artykuy, prowadziy nasuch radiowy, pomagay skada numery pisma. Dowiody swej bezinteresownoci, kiedy do penego wydrukowanych numerw Alarmu mieszkania dosza wiadomo o zbliajcym si patrolu policji. Matylda zwrcia si wtedy do Jana Pietrzykowskiego, wczesnego redaktora gazety i kierownika technicznego drukarni: Tak si bojTak si boj, eby panw Niemcy nie zapali18. Wkrtce po wznowieniu drukuWalki w Warszawie, skd do Czstochowy przywozili j regularnie cznicy, Weronika wraz z siostrami i matk zaczy dostarcza numery tygodnikw do klasztoru jasnogrskiego. Odbiera je od nich sam przeor, o. Norbert Motylewski i o. Polikarp Stefan Sawicki, kapelan Armii Krajowej i autor niektrych tekstw pisanych do Alarmu. Kiedy gestapo odkryo tytu jednego z pism przemycanego na Jasn Gr, mimo duego niebezpieczestwa, Pluciskie nadal kolportowaly Walk i Alarm na teren klasztoru. Pomimo zaangaowania w dziaalno konspiracyjn Weronika Pluciska nie zaprzestaa pracy nauczycielskiej. 1 padziernika 1939 roku zostaa przeniesiona na zastpstwo do
go, utworzone (pod nazw Armia Narodowa) 13 padziernika 1939 r. 23 sierpnia 1942 r. nastpio scalenie NOW z Armi Krajow. 15 J. Pietrzykowski, Jasnogrski cznik. Pani Matylda i jej crki, Dziennik Czstochowski-24 godziny, 1991, nr 148, s.8 16 Tak nazywano dom Pluciskich w krgach konspiracyjnych 17 Walka pismo konspiracyjne, centralny organ prasowy Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW). Pocztkowo wydawana w Warszawie, gdzie jej redaktorem by Stanisaw Piasecki, znany przed wojn jako zaoyciel, wydawca i redaktor tygodnika Prosto z mostu. Walka wyrniaa si spord nawau innych konspiracyjnie wydawanych gazet estetyk, szat graficzn i do duym formatem. Niestety, 3 grudnia 1940 r. Piasecki zosta aresztowany przez gestapo, ktre prawie jednoczenie zdobyo te drukarni pisma. Wskutek tego Walka nie ukazywaa si przez kilka tygodni. 18 J. Pietrzykowski, Jasnogrski cznik. Pani Matylda i jej crki,

Defilada oddziaw Wehrmachtu przed czstochowskim Ratuszem.

ze zbiorw Muzeum Czstochowskiego

Masowe apanki i aresztowania wrd ludnoci Czstochowy

PSP w Kawodrzy Dolnej i pracowaa tam do 1 marca 1940 roku, kiedy to powrcia do Kawodrzy Grnej. Za sytuacja w polskiej owiacie podczas wojny sprawia, e Weronika czsto musiaa zmienia miejsce pracy. Wraz z nastaniem roku szkolnego 1941/1942 powrcia do pracy w PSP w Kawodrzy Dolnej i tutaj pracowaa do roku 1943.19 W czasie ostatniego roku Weronika wraz z siostrami i matk dalej kolportoway konspiracyjn pras na Jasn Gr i pomagay bojownikom NOW. Niestety, zbieg okolicznoci zadecydowa o kocu tej dziaalnoci. W nocy z 23 na 24 wrzenia 1943 r. Niemcy z Schupo20
19 Kronika PSP w Kawodrzy Dolnej, rocznik 1939. 20 Schupo skrt od Schutzpolizei niemiecka Policja Ochronna, cz Ord-

numer

lato 2009

Biuletyn DWS.org.pl
wikipedia.org

przeprowadzali obaw na nielegalne ubojnie misa. W trakcie rewizji natrafiono w domu Pluciskich na lady drukarni. W rce Niemcw wpad do bogaty up: powielacze, maszyna do pisania, matryce i materiay redakcyjne21. Wezwani funkcjonariusze gestapo przybyli w charakterystycznych budach22, a take w samochodach osobowych. Dokadnie przeszukali najblisze otoczenie domu, znajdujc zakopane soje z zaszyfrowanymi materiaami oraz zwoki Jary. Niemcy nie zdoali jednak zama szyfru (stosowano szyfr ksikowy), a znajca go Zofia Pluciska nie zdradzia go. Gestapowcy dodatkowo urzdzili w mieszkaniu kocio, trwa on dugo (kilka tygodni), ale nie przynis okupantom adnego efektu23. Wiele wskazuje na to, e naga mier przeora Motylewskiego (jako przyczyn zgonu podano zawa serca) bya powizana z tym tragicznym wydarzeniem. Przeor, ze wzgldu na kolporta prasy konspiracyjnej, a take wielk religijno pa Pluciskich, zna je dobrze i by z nimi zaprzyjaniony. Gdy dowiedzia si o aresztowaniu na ulicy Jadwigi, wspczu uwizionym, ale take obawia si dekonspiracji24. Cztery dni po dramacie odszed z tego wiata. Pochowany zosta w podziemiach Kaplicy Matki Boskiej Czstochowskiej na Jasnej Grze. Po aresztowaniu panie Pluciskie zostay przetransportowane do siedziby czstochowskiego gestapo mieszczcej si przy ulicy Kiliskiego 10. Tam zostay poddane brutalnym przesuchaniom. Bite, wrcz katowane nie ujawniy adnych informacji mogcych zdekonspirowa dziaaczy Polski Podziemnej. Przesucha nie przetrzymaa 77 letnia Matylda, ktra zmara zamczona w trakcie przesucha. W celi, w ktrej bya przetrzymywana Weronika Pluciska, pozosta lad w postaci napisu Wer. Pluciska, pod ktrym kto dopisa: Cze jej pamici25. Niemcy widzc, e nie zmusz sistr do mwienia, przetransportowali je w dniu 2 padziernika 1943 roku do KL Auschwitz. Po przybyciu, zostay poddane procedurom ewidencji, nadajcym im numery obozowe. Weronika otrzymaa numer obozowy 63890, Wadysawa 63889, Zofia 6388826. Po niespena dwch miesicach zmara pierwsza z sistr, Wadysawa. Stao si to 22 listopada 1943 roku, jako oficjaln przyczyn jej mierci podano posocznic przy ropowicy. Kilka dni pniej umiera z tego samego powodu nasza bohaterka, Weronika (1 grudnia 1943 roku). Ostatnia z sistr Zofia zmara w drugi dzie wit Boego Narodzenia 26 grudnia 1943 roku, z powodu oglnego osabienia organizmu27. Dopiero po 55 latach Weronika Pluciska i jej rodzina doczekali si miejsca upamitnienia. Symboliczny grb Skrzyda
nungspolizei (Policji Porzdkowej), stacjonujca w wikszych miejscowociach Generalnego Gubernatorstwa (powyej 5000 mieszkacw). 21 J.Pietrzykowski, Z.Grzdzielski, Polentumstrger, Katowice 1988, s. 173174. 22 Budy malowane na zielono, kryte brezentem samochody ciarowe, ktre transportoway Niemcw np. w miejsca obaw. 23 J. Pietrzykowski, Jasna Gra w okresie dwch wojen wiatowych, Warszawa 1987, s.184. 24 J. Pietrzykowski, Jasna Gra w okresie dwch wojen, s.182. 25 J. Pietrzykowski, Z. Grzdzielski, Polentumstrger, s.174. 26 Podstaw rdow tych ustale s: numerowe wykazy transportw przybyych do KL Auschwitz, wykaz winiarek zmarych w obozie (mat. R.O.), ksigi zgonw z KL Auschwitz. 27 tame

O. Norbert Motylewski p rzeor Zakonu Paulinw na Jasnej Grze w Czstochowie

Stary budynek Publicznej Szkoy Powszechnej w Kawodrzy Dolnej (stan obecny)

Siedziba Gestapo przy ul. Kiliskiego 10, obecnie siedziba pogotowia ratunkowego (widok wspczesny)

Pomnik Skrzyda Pamici na cmentarzu w. Rocha

numer

lato 2009

Biuletyn DWS.org.pl

Pamici pomnik z pooon na otwart ksig wykonan z kamienia. Na przymocowanych dodatkowo pytach widniej nazwiska kilkudziesiciu osb zwizanych z konspiracj, a polegych w czasie okupacji lub w okresie PRL-u. U zwieczenia znajduje si ok. 3,5 metrowy drewniany krzy w otoczeniu kamiennych skrzyde z napisem: BG, HONOR, OJCZYZNA. Na uwag zasuguje umieszczone pod krzyem epitafium: ODESZLI, ABY POZOSTALI MOGLI Y W NIEPODLEGEJ POLSCE, PRZEKAZUJC PRZYSZYM POKOLENIOM SI PATRIOTYZMU A DO OFIARY WASNEGO YCIA. Pomnik powsta z inicjatywy onierzy Armii Krajowej i Narodowych Si Zbrojnych, z dobrowolnych skadek, pomocy funduszy Rady Ochrony Pamici Walk i Mczestwa oraz Urzdu Miasta Czstochowy. Uroczyste odsonicie i powicenie pomnika nastpio 18 kwietnia 1998 roku w obecnoci przedstawicieli wielu organizacji kombatanckich oraz delegacji wadz miasta28. Susznie kiedy powiedzia Zbigniew Herbert, e nard, ktry traci pami traci sumienie. My, modzi, nie mamy takiego bagau dowiadcze jak nasi dziadkowie czy rodzice, ale mamy co, czego oni nie mieli mamy wolno, dlatego odwamy si by wolnymi. Dbajmy o pami tych, ktrzy odeszli, a dziki ktrym jestemy. Poznajc ycie i mczesk mier Weroniki Pluciskiej oraz osoby z ni zwizane przeylimy pikne chwile uniesienia. Byy te momenty zwtpienia, ale siy dawaa nam wanie Ona. Cho nie poznalimy jej osobicie, to czujemy si, jak bymy razem z Weronik przeyli trudne lata okresu midzywojennego i tragiczne chwile II wojny wiatowej. Wiemy ju, co to znaczy kocha Ojczyzn i y dla niej. Dla nas Weronika zawsze zostanie mod, umiechnit nauczycielk kochajc wolno.

Halina Kabus, dzi ju 88-letnia kobieta, doskonale pamita Weronik i jej rodzin
ze zbiorw Haliny Kabus

Weronika Pluciska, tak j zapamitamy

Mateusz Fryszer Krzysztof Lam (Ozawa) Patryk Grabarczyk Tomasz Szczygowski

Gimnazjum nr 9 im Adama Mickiewicza w Czstochowie

Bibliografia Grzdzielski Z., Pietrzykowski J., Polentumstrger, Katowice 1988 Jasnogrski cznik, Pani Matylda i jej crki, Dziennik Czstochowski 24 godziny, 1991, nr 148, s. 8 Kapaa Z., Prasa konspiracyjna w Czstochowie w latach 193945, Zaranie lskie 1981, nr 1, s. 59-81 Lewandowska S., Polska konspiracyjna prasa informacyjno-polityczna 1939-1945, Warszawa 1982 Pietrzykowski J., Hitlerowcy w Czstochowie latach 19391945, Pozna 1959 Pietrzykowski J., Jasna Gra w okresie dwch wojen wiatowych, Warszawa 1987 Pietrzykowski J., Cie swastyki nad Jasn Gr, Katowice 1985
28 Na podstawie strony internetowej http://www.mp-czest.yoyo.pl

Rybicki S., Pod znakiem lwa i kruka, Warszawa 1965 Sownik uczestniczek walki o niepodlego Polski 19391945. Polege i zmare w okresie okupacji hitlerowskiej, Warszawa 1988, s. 321 Szczygowski T., ycie codzienne mieszkacw Czstochowy w latach 19391945, praca magisterska przygotowana pod kierunkiem prof. dr hab. Damiana Tomczyka, Czstochowa 1999

numer

lato 2009

Biuletyn DWS.org.pl
Organizacja plutonu artylerii piechoty w Wojsku Polskim

@ Pawe Rozdestwieski (jazowiak)

W 1928 r. utworzono w pukach piechoty artyleri towarzyszc, okrelan dla celw organizacyjnych artyleri piechoty1. Stanowia ona cz skadow piechoty, uzupeniaa jej uzbrojenie, umoliwiajc natychmiastowe wsparcie ogniowe (strzelanie na wprost i do rodkw ogniowych). Zasadnicz jednostk taktyczn artylerii piechoty by pluton o dwch dziaonach. Pododdziay artyleryjskie w polskiej piechocie wyposaano w armaty 75 mm wz. 1902/26, ktre byy zmodyfikowan wersj rosyjskich armat 76,2 mm wz. 1902 (trzycalwki). W Starachowickich Zakadach Grniczo-Hutniczych przebudowano w latach 19261930 ponad czterysta armat. Trafiy one do dywizjonw artylerii konnej, plutonw artylerii piechoty2 i pocigw pancernych (oczywicie pewna liczba rwnie do szk, formacji rezerwowych i do rezerwy strategicznej). Przerbka armat (artobliwie zwanych prawosawnymi dla odrnienia od francuskich armat wz. 1897) pozwolia zastosowa amunicj 75 mm, uywan w armatach wz. 1897, stanowicych wyposaenie pukw artylerii lekkiej. Najwaniejsz modyfikacj przy przebudowie armat bya oczywicie zmiana kalibru. Uzyskano to przez wymian rury rdzeniowej lufy lub, w mniejszej iloci armat, osadzenie w przewodzie lufy koszulki zmniejszajcej rednic. Kolejn zmian, wprowadzon w znacznej czci modernizowanego sprztu, bya wymiana lemiesza na wszy oraz zastosowanie nowej zaczepy z amortyzatorem sprynowym. Zmieniono te drek celowniczy z prostego na wygity. Ponadto na bokach oa zainstalowano ppiercieniowe gniazda i bczki do mocowania wyciora oraz tyczki kierunkowej (z lewej strony) i do mocowania stempla (z prawej). Koa (szprychy i dzwona drewniane, obrcze i piasty stalowe) pozostay w zasadzie bez zmian, w znacznej jednak liczbie armat wprowadzono dodatkowe ruby mocujce tarcze piasty. Z lewej strony tarczy ochronnej umieszczono skrzynk z bateriami i instalacj owietlajc przyrzdy celownicze przy strzelaniu nocnym. Przyrzd celowniczy przymocowany do lewej ciany koyski skada si z celownika, przyrzdu ktw pooenia z poziomic podniesie oraz kwadranta wz. 1880-900. Ponadto do armat, do odtykania zapalnikw rozpryskowych, uywano nastawnic zwykych wz. 1897 lub zmienionych, dostoso1 Instrukcja taktycznego uycia artylerii piechoty (projekt), Warszawa 1928 s.7; okrelenie artyleria towarzyszca byo pojciem z zakresu taktyki. 2 Wyjtkiem byy tylko odpowiednio dwa plutony w 1 i 2 Morskim Batalionie Strzelcw, ktre uzbrojone byy we francuskie armaty wz. 1897.

wanych do zapalnikw o podwjnym dziaaniu wz. 22/31 A i wz. 24/31 A o czasie palenia 31 sek. Armaty te byy uywane jeszcze we wrzeniu 1939 roku w dywizjonach artylerii konnej, piechocie (ogem w WP w 1939 r. byo 425466 sztuk) oraz jako uzbrojenie pocigw pancernych (w lipcu 1938 r. 29 armat). Do armat kal. 75 mm stosowano nastpujc amunicj: szrapnel wz. 1897 wyrobu polskiego i francuskiego, granat stalowy wz. 1900 wyrobu francuskiego, granat stalowy wz. 1915 wyrobu polskiego i francuskiego, granat stalowy wz. 1917 wyrobu polskiego i francuskiego, granat stalosurwkowy wz. 1918 wyrobu polskiego i francuskiego, granat ppancerny AL R/2 wyrobu polskiego i francuskiego, granat pancerny wz. 1910 wyrobu francuskiego, pocisk dymny (granaty stalowe wz. 1915, wz. 1917 i stalosurwkowe wz. 1918 z dodatkowym materiaem dymnym), pocisk zapalajcy (szrapnel wypeniony materiaem zapalajcym), pocisk owietlajcy (w ksztacie granatu wz. 1915, ale z odrywajcym si dnem zawierajcym 40-sekundowy adunek owietlajcy na spadochronie), pocisk smugowy wz. 1913. Dla plutonw artylerii piechoty przerabiano przodki i jaszcze rosyjskie wz. 19003 dostosowujc je do amunicji 75 mm, przed polskimi przerbkami w przodku znajdowao si 10 gniazd na dki z pociskami, w jaszczu gniazd byo 12. Po przebudowie przodek dziaa i jaszcza mieci 36 naboi, jaszcz 44 naboje. Pluton artylerii piechoty czasu wojny podobnie jak pozostae pododdziay puku formowane byy na podstawie dokumentu Organizacja piechoty na stopie wojennej puk piechoty wydanej przez Oddzia I Sztabu Gwnego (l.dz. 3001/ Mob./Org./36)4. Dokument opisuje interesujce nas pododdzia w etacie oznaczonym numerem 7. Ponadto przy odtwarzaniu etatu pododdziaw posuono si tabelami nalenoci puku piechoty (l.dz. 5001/Mob./Org./360: materiau uzbrojenia, materiau taborowego i materiau cznoci. Gospodarczo pluton arterii puku piechoty podlega kompanii gospodarczej puku.
3 Siergiej Wojciechowicz, Rosyjska artyleria polowa, seria: Muzeum Artylerii, Moskwa 2008, s. 8284. Przodki i jaszcze wz. 1900 opracowano i wprowadzono do uytku w rosyjskiej armii do armat wz. 1900 i 1902. Przodki produkowano w dwch typach: dla konnej artylerii, nisze 7 gniazdowe, a dla artylerii lekkiej i piechoty 10 gniazdowe. Przodki drugiego typu posiaday podnki i siedziska dla przewoenia obsugi dziaa. 4 Na podstawie egzemplarza nr 158, przesanego do dowdztwa 7 Dywizji Piechoty w dniu 6 padziernika 1937 roku.

numer

lato 2009

9
Krzysztof Haadaj

Biuletyn DWS.org.pl

75 mm armata wz. 1902/26 prawosawna

Dane taktyczno-techniczne 75 mm armaty wz. 1902/26

Armata 75 mm o dugim odrzucie lufy, paskotorowa, strzelajca szrapnelami, granatami i pociskami specjalnymi. Naboje zespolone. Armata miaa zamek rubowo-zawiasowy, oporopowrotnik hydrauliczno-sprynowy i jednoogonowe oe (dwigar czterocienny mieszczcy mechanizmy: podniesie i kierunkowy) oraz stalow tarcz ochronn, gruboci 7 mm, z grnymi i dolnymi czciami skadanymi w czasie marszu. masa dziaa: 1150 kg kt podniesienia lufy (przy lemieszu zagbionym): 6+1640 wysoko do linii ognia: 927 mm dugo lufy; 2285 mm

dugo czci gwintowanej lufy: 1818 mm ilo gwintw: 24 szeroko obrczy k: 62 mm szeroko kolei: 1524 mm rednica k: 1335 mm szeroko dziaa (mierzona na lonach k): 1820 mm dugo osi k: 1826 mm dugo cakowita dziaa odprzodkowanego: 4350 mm dugo armaty zaprzodkowanej (z dyszlem): 8745 mm dugo armaty zaprzodkowanej z zaprzgiem: 15 350 mm rdo: W. Kruk, Armata 75 mm wz. 02/26, Warszawa 1934 (z wyjtkiem wysokoci do linii ognia) CAW I 300.34.62 zestawienie z wrzenia 1937 roku.

Etat plutonu artylerii

1. Dowdca plutonu Kapitan lub porucznik i dwch strzelcw (ordynans osobisty5 i luzak dowdcy oraz zastpcy dowdcy) uzbrojonych w karabinki z bagnetami. Ko wierzchowy. Oficer posiada nastpujce elementy wyposaenia: torba polowa, pistolet z nabojami, lornetk, przenonik, busol, tabele strzelnicze, blok meldunkowy, szkicownik, owki barwne i zwyke, linijk z podziak, komplet map okolicy, gwizdek, latark elektryczn z zapasow arwk i bateryjk, wiece i zapaki. Luzak dodatkowo przewozi chorgiewki do oznaczania stanowisk dzia6. 2. Poczet dowdcy: zastpca dowdcy plutonu (por. ppor.) i strzelec ordynans osobisty, uzbrojony w karabinek z bagnetem. Ko wierzchowy. podoficer strzelniczy (kapral), uzbrojony w pistolet. Ko wierzchowy. patrol zwiadowczy (kapral, starszy strzelec, dwch
5 Ordynans osobisty przysugiwa w 1939 roku tylko oficerom starszym od stopnia majora. Z tego te powodu z powodu pozbawienia ordynansw dla dowdcy i zastpcy dowdcy plutonu prawdopodobnie etat zmniejszono o 2 strzelcw, uzbrojonych w 2 karabinki z bagnetem, 2 hemy, 2 sznury do karabinw i 1 opatk sapersk. 6 Vade-mecum oficera rezerwy artylerii, wyd. 2., Wodzimierz 1934, s. 22.

strzelcw), uzbrojenie 4 karabinki z bagnetami. 4 konie wierzchowe. patrol telefoniczny konny (starszy strzelec, dwch strzelcw), uzbrojonych w trzy karabinki z bagnetem. 4 konie wierzchowe, w tym jeden pod juki na sprzt cznoci. patrol telefoniczny (pieszy) (kapral, starszy strzelec, trzech strzelcw) uzbrojonych w karabinki z bagnetami. Biedka z koniem pocigowym. 3. Dziaony: 1. dziaon dziaonowy (plutonowy), uzbrojony w pistolet. Ko wierzchowy. jaszczowy (kapral), uzbrojony w pistolet. Ko wierzchowy. obsuga dziaa i jaszcza7 (starszy strzelec i piciu strzelcw), uzbrojonych w karabinki z bagnetami. Przewoeni na przodkach. jezdni i konie (starszy strzelec i piciu strzelcw), uzbrojonych w karabinki z bagnetami. 12 koni pocigowych artyleryjskich. 2. dziaon: jak 1.
7 Podzia funkcji by nastpujcy: amunicyjny, dwch wrczycieli przewoeni na przodku jaszcza, adowniczy, celowniczy i zamkowy przewoeni na przodku dziaa.

numer

lato 2009

10

Biuletyn DWS.org.pl
Tabela nalenoci materiau saperskiego: dla plutonu 27 opatek piechoty z pokrowcami dla podoficera strzelniczego i ordynansa osobistego, 2 opatki dla patrolu telefonicznego konnego. Dla patrolu zwiadowczego i patrolu telefonicznego pieszego po 3 opatki. 8 opatek dla obsugi kadego dziaonu. 3 topory II przydzielono po jednym do patrolu telefonicznego, konnego i pieszego oraz patrolu zwiadowczego. Wyposaenie saperskie wozu. 2 piy poprzeczne dla kadego dziaonu. Siatka13 do maskowania armaty 75 mm. Tabela nalenoci materiau taborowego: 1 wz taborowy dwukonny, 1 uprz taborowa, Biedka telefoniczna z uprz jednokonn. 14 rzdw wierzchowych lub improwizowanych. Rzd juczny telefoniczny. 4 uprze artyleryjskie szorowe 6-konne. Przedmioty zapasowe, dodatkowe i przybory koskie przewidziane byy w tabeli nalenoci materiau taborowego pomocniczego. Materiay opaowe: koks ogrzewniczy 105 kg. Materiay pdne i smary: 2,5 l nafty zwyczajnej rafinowanej. 1 kg smaru do osi. Sprzt gospodarski: baka 2 l, puszka na smar 1 kg. Tabela nalenoci materiau cznoci14: 2 zestawy telefoniczne juczne (III-25/1 i III25/2), 2 zestawy telefoniczne patrolowe typu I (III-35/1 i III-35/II). Materiay pdne i smary: 2 l oleju owietleniowego dla latarek patrolowych. Sprzt gospodarski: baka 2 l. Przybory i materiay kancelaryjne: 2 gumki owkowe, 8 kalek owkowych, 40 kopert 114162, 2 owki grafitowe, 2 owki anilinowe, 8 blokw papieru pisarskiego drzewnego 210295 (4 bloki czyste, 4 bloki kratkowane). Druki: 8 blokw blankietw tele/fonogramw, 2 dzienniki pracy, 6 rulonw nalepek. Tabela nalenoci materiau sanitarnego: 48 opatrunkw osobistych. Tabela nalenoci materiau mundurowego: umundurowanie i oporzdzenie oficera jezdnego 2, umundurowanie i oporzdzenie podoficera lub szeregowca jezdnego - 39, umundurowanie i oporzdzenie podoficera lub szeregowca pieszego 7. Tabele nalenoci pieninych: miesiczne uposaenie przecitne oficera: 1100 z, miesiczne uposaenie przecitne podoficera zawodowego: 350 z, miesiczne uposaenie przecitne podoficera lub szeregowca niezawodowego: 28 z, miesiczne uposaenie przecitne podoficera i szeregowca nadterminowego 100 z, miesiczne uposaenie przecitne podchorego 58 z.
13 Staraniem MSWojsk. w terminie pniejszym. 14 Dowdca 35 pp w przedstawionym w dniu 14 kwietnia 1939 roku dowdcy 9 DP sprawozdaniu o brakach w sprzcie cznoci meldowa, e do przypisanego w tabeli nalenoci sprztu cznoci brakuje tylko: 10 szt. zczy do kabla telefonicznego i znaku stacyjnego T w zestawie III 25/I jucznym i 2 sztuk zczy tyczkowych, 2 sztuk docznikw liniowych z zestawu III-35/I zestawu telef. patrolowego typ I.

4. Tabor: puszkarz, rwnoczenie podoficer broni (kapral), uzbrojony w karabinek z bagnetem. wz narzdziowy (strzelec) wonica, uzbrojony w karabinek z bagnetem. Wz taborowy, zaprzg dwukonny. 2 konie pocigowe, taborowe. cznie: 48 onierzy8 2 oficerw (2 oficerw broni) 2 plutonowych 6 kaprali 7 starszych strzelcw 31 strzelcw 15 koni wierzchowych (w tym jeden pod juki) 3 konie pocigowe taborowe 24 konie pocigowe artyleryjskie wz taborowy 2 jaszcze 2 dziaa kal. 75 mm wz. 1902/26 biedka juki Tabela nalenoci materiau uzbrojenia: Materia artyleryjski 75 mm armaty wz. 02/26 dla plutonu artylerii piechoty, etatowe 41 karabinkw z bagnetami i sznurami do czyszczenia zwikszono o 5 karabinkw z bagnetami przewidzianych zamiast pistoletw, 5 etatowych pistoletw zastpiono 5 karabinkami z bagnetami, 1 pistolet do nabojw sygnaowych oraz 2 pistolety oficerw nie uwzgldnione w etacie. 48 hemw z podpinkami. 46 sznurw do czyszczenia kbk. Przyrzdy optyczne i miernicze: ktomierz busola9, lorneta noycowa, 3 etatowe lornetki pryzmatyczne10 i dwie pozaetatowe lornetki pryzmatyczne oficerw, 2 busole kierunkowe wz. K.M.11 oraz 4 busole kieszonkowe zwyke12. Stolik mierniczy, celownica przeziernikowa, poudnica (deklinator), wsprzdnik cynkowy (1:20000 i 1:25000), linka miernicza 20 m, tyczka miernicza, 2 przenoniki celuloidowe R-12 cm, przenonik cynkowy R-16,5 cm, linia cynkowy 60 cm, lupa 3, 2 ktomierze kieszonkowe, ruba z wsadem do przyrzdw obserwacyjnych, termometr i zegarek kieszonkowy zwyky. Ilo przydzielonych jednostek ognia: do karabinkw 184 j.o., do dzia 8 j.o. oraz 1 zestaw 25 mm naboi sygnaowych do pistoletu sygnaowego. Maski przeciwgazowe: 48. Materiay pdne i smary: 2,5 l nafty cikiej (destylowanej), 2,5 l oleju F2-75, 2,5 l oleju wrzecionowego artyleryjskiego, 3 kg smaru artyleryjskiego, 4 kg smaru do osi, 5,8 kg wazeliny technicznej. Sprzt gospodarski: 3 baki 2 l, 3 baki 0,5 l, 1 puszka na smar 5 kg, 3 puszki na smar 2 kg, 2 puszki na smar 1 kg. Materiay do konserwacji broni: 1,9 kg paku, 7,9 kg szmat.

8 34 pp w sprawozdaniu z 1 maja 1939 roku wykaza 41 szeregowych w plutonie artylerii, z czego 21 pochodzio ze starszego rocznika, a 20 byo rezerwistami. 9 Przypisana dowdcy plutonu. 10 Podoficer strzelniczy, podoficer zwiadowczy, obserwator. 11 Busole te mogy zosta zastpione przez busol kieszonkow zwyk. 12 Podoficer strzelniczy, obserwator, podoficer zwiadowczy, podoficer cznoci, dowdca patrolu konnego, dowdca patrolu telefonicznego.

numer

lato 2009

11
z kolekcji Jacka Habra

Biuletyn DWS.org.pl

Dziaoczyny przy armacie 02/26

Zasady dziaania
W czasie przemarszu puku piechoty pluton artylerii winien znajdowa si bezporednio za oddziaem gwnym, wraz z dowdc puku i I batalionem. Dugo kolumny marszowej plutonu artylerii piechoty wynosia 200 m.15 Pluton artylerii piechoty jako rodkw transportu dla materiau artyleryjskiego uywa zaprzgw konnych. Zaprzg zoony z 3 par koni (czoowej, rodkowej i dyszlowej), w uprzy szorowej, powodowany by przez 3 jezdnych (czoowego, rodkowego i dyszlowego). Kada para koni dzielia si na konia siodowego (dosiada go jezdny) i podrcznego. Ko siodowy oprcz uprzy mia zakadane siodo artyleryjskie wz. 25 lub 27 ze stroczonym na przednim ku paszczem i maym 3 kg owsiakiem na ku tylnym. Po zaoeniu uprzy na konia podrcznego zakadano dodatkowo siodeko podrczne z dwoma sakwami, zawierajcymi przedmioty do obsugi koni i przedmioty wyposaenia jezdnego. Sze koni cigno przodek z dziaem, nastpna szstka przodek z jaszczem. Jezdni powodowali komi siodowymi wodzami prowadzonymi lew rk, a podrczne wodzami trzymanymi w prawym rku. W przypadku uywania bata wodze obu koni trzymano w lewym rku. W razie utraty siodowego lub podrcznego konia pary dyszlowej naleao go zastpi poprzednikiem pary rod15 Vade-mecum oficera rezerwy artylerii, s. 16.

kowej, skrcajc postronki w semk i uywajc naszelnika zdjtego z zabitego konia. Dalej naleao prowadzi zaprzg w pitk. W razie utraty pary dyszlowej zastpowano ja par rodkow skrcajc postronki w semk i uywajc naszelnikw zdjtych z zabitych koni. Dalej naleao prowadzi zaprzg w czwrk. Przy utracie siodowego lub podrcznego konia pary rodkowej naleao go zmieni poprzednikiem pary przedniej odpinajc postronki. Przy utracie pary rodkowej zastpowano j par przedni. W razie straty konia siodowego przedniego zaprzg prowadzono w pitk, a siodo wkadano na konia podrcznego W razie dalszego zmniejszenia iloci koni naleao wzi konie z innych zaprzgw, a w razie koniecznoci zaprzc konie dziaonowego lub jaszczowego. W razie utraty jezdnego dyszlowego (czoowego), zastpowa go jezdny czoowy (dyszlowy), rodkowy szed na czoowego, a jego miejsce zajmowa jeden z czonkw obsugi. Na krtkich odcinkach jezdnego czoowego lub dyszlowego mg zastpi dziaonowy albo jaszczowi, oddajc konia jezdnemu rodkowemu. Biedka zaprzona w konia taborowego, prowadzona bya w rku przez wonic. Wz taborowy, dwukonny, prowadzony by z koza lejcami przez wonic. Ko juczny z jukami prowadzony by z konia praw rk przez strzelca z patrolu telefonicznego konnego.

Pawe Rozdestwieski (jazowiak)

numer

lato 2009

12

Biuletyn DWS.org.pl

Dziaania bojowe ORP Sp we wrzeniu 1939 roku

@ Wojciech Budzio (Wicher)

Gdy 1 wrzenia 1939 r. Rzeczypospolit Polsk najechay hitlerowskie wojska, do walk w obronie jej granic i niepodlegoci przystpio pi okrtw podwodnych: OORP Wilk, Ry, bik, Sp i Orze, obsadzonych przez wyszkolonych w kraju i za granic oficerw, podoficerw i marynarzy. Podczas pierwszych dni wojny operoway one na polskich wodach terytorialnych, zajmujc sektory rozmieszczone gwiedzicie wok Pwyspu Helskiego, gdzie ze wzgldu na niedogodne warunki hydrograficzne tych wd (maa gboko, ktra utrudniaa skryte dziaanie) od pierwszych godzin konfliktu naraone byy na nieustanne ataki si morskich i lotniczych III Rzeszy. Pomimo przewagi w potencjale niemieckiej marynarce wojennej, Kriegsmarine, nie udao si zniszczy ani jednego polskiego okrtu podwodnego a ich obecno na Batyku na ptora miesica zablokowaa swobod eglugi hitlerowskiej floty handlowej. Okrtom tym nie udao si w bezporedniej akcji zada strat przeciwnikowi. Jedynie na minach morskich postawionych przez ORP bik na pnoc od Jastarni zaton 2 padziernika, tu po kapitulacji Rejonu Umocnionego Hel, niemiecki traowiec M 85, 22 stycznia 1940 r. za duy trawler rybacki Muhlhausen PG 314. Na minie postawionej najprawdopodobniej przez ORP Wilk, ktra zerwaa si z kotwicy i zdryfowaa we wschodni cz Zatoki Gdaskiej, zaton 7 grudnia 1939 r. niemiecki kuter rybacki Heimat1. Artyku ten ma na celu przedstawienie dziaa bojowych ORP Sp, najmodszej jednostki Dywizjonu Okrtw Podwodnych Polskiej Marynarki Wojennej (DOP), ktra zaledwie dwa miesice przed wybuchem wojny wesza do suby w naszej Flocie2. Dlatego pominito w nim wczeniejsz histori okrtu, jak rwnie innych okrtw Dywizjonu, skupiajc si tylko na najwaniejszych faktach potrzebnych jako wstp do gwnego tematu opracowania.

W przededniu wojny
14 marca 1939 roku Wehrmacht dokona aneksji Czechosowacji a 22 marca, wobec braku sprzeciwu Francji i Wielkiej Brytanii na wysunite 19 marca dania wobec Litwy przekazania
1 A. S. Bartelski, R. M. Kaczmarek, Polskiej wojny podwodnej cig dalszy, Morze Statki i Okrty, Nr 4(76), 2008, s. 30. 2 Chodzi tu o wejcie do tzw. kampanii, ktre nastpio 29 czerwca 1939 r. Bander polsk na okrcie po raz pierwszy podniesiono 16 kwietnia, jednake Sp do kraju przyby zanim holenderska stocznia zakoczya prace wyposaeniowe. Z tego powodu pierwsze dwa miesice spdzi przy nabrzeu Warsztatw Portowych Marynarki Wojennej w Gdyni.

autonomicznego Kraju Kajpedzkiego, wojska niemiecki stacjonujce w Prusach Wschodnich zajy bezkrwawo rwnie i ten obszar. Kriegsmarine wykonaa wwczas demonstracj zbrojn od strony morza. Zesp skadajcy si z szedziesiciu dwch okrtw wojennych i specjalnych, w ktrego skad wchodzi m.in. pancernik Deutschland z Adolfem Hitlerem na pokadzie, przeszed wzdu wybrzea polskiego, osigajc okoo poudnia red kajpedzk, po czym wieczorem powrci do winoujcia t sam tras.3 Wzbudzio to niepokj wadz polskich, ktre obawiay si, aby Hitler, upojony najwieszym podbojem, nie zechcia przy okazji wcieli do Rzeszy Wolnego Miasta Gdaska. Na wszystkich jednostkach polskiej floty ogoszono zatem stan zwikszonej czujnoci. Po odmownej odpowiedzi rzdu polskiego na niemieck propozycj przedstawion 21 marca 1939 roku polskiemu ambasadorowi w Berlinie Jzefowi Lipskiemu przez ministra spraw zagranicznych III Rzeszy Joachima Ribbentropa dotyczc trwaego uregulowania kwestii Gdaska i tzw. korytarza pomorskiego, rzd polski 23 marca ogosi czciow mobilizacj wojsk. W zwizku z tym na okrtach podwodnych, jak i nawodnych, uzupeniono zapasy amunicji, paliwa i suchego prowiantu, oficerom za i marynarzom wstrzymano urlopy i nakazano zabra na okrty rzeczy osobiste. Jednostki DOP przebyway na licznych wiczeniach na Zatoce Gdaskiej i na poudniowych wodach Morza Batyckiego. Zaogi zapoznaway si ze sprztem oraz podnosiy sprawno i umiejtnoci radzenia sobie w rnych sytuacjach przewidywanych na wypadek wojny. wiczono manewrowanie okrtem na i pod wod, chodzenie na rnych gbokociach przy rnych prdkociach oraz wykonywano strzelania torpedowe i artyleryjskie do celw morskich i powietrznych. Prcz tego okrty odbyway patrole na szlakach komunikacyjnych czcych Rzesz z Prusami Wschodnimi oraz podchodziy w zanurzeniu do niemieckiej bazy w Piawie gdzie przeprowadzay rozpoznanie4. Od maja zacza obowizywa w caej flocie szeciogodzinna gotowo. Podczas jednego z takich patroli na ORP Sp nastpia powana awaria pknicie tumika wydechu prawego silnika spalinowego, co powodowao, e przy zanurzeniu 80 metrw (maksymalne zanurzenie okrtw typu Orze zagwarantowa3 J. W. Dyskant, Polska Marynarka Wojenna w 1939 roku. W przededniu wojny, cz.1, Gdask 2000, s. 27. 4 J. Pertek, Dzieje ORP Orze, Gdask 1998, s. 63.

numer

lato 2009

13
17 17 30

Biuletyn DWS.org.pl
18 18 30 19 19 30 20

Sp
Brsterort

55

ik b

Ry

Stilo

Wielka Wie Puck Wejherowo Mechelinki Oksywie Jastarnia

Orze

Hel

Pillau

lk Wi

Gdynia
Zoppot Kartuzy

5430

Danzig

Sektory okrtw podwodnych wedug planu Worek

ne przez stoczni) przedostawao si do wntrza 510 litrw wody zaburtowej na godzin Dowdc ORP Sp by komandor podporucznik Wadysaw Salamon, urodzony 19 lipca 1897 roku w Nowym Sczu. W 1916 roku zosta zmobilizowany do Austriackiej Marynarki Wojennej. Od 1919 roku suy w Wojsku Polskim. W latach 19221923 by w Szkole Podchorych Piechoty a nastpnie w Oficerskiej Szkole Marynarki w Toruniu. Na ppor. mar. zosta promowany 29 padziernika 1925 roku. Suy na OORP Gen. Haller i Wilia jako oficer wachtowy a nastpnie we Flotylli Piskiej jako oficer flagowy dowdcy Flotylli. Ukoczy Ecole dapplication des enseignes de vaisseaux oraz Ecole de navigation sous-marine w Tulonie. Od grudnia 1931 roku do maja 1933 roku suy na ORP Wilk jako oficer broni podwodnej, do grudnia 1934 roku jako zastpca dowdcy okrtu. Od stycznia 1935 roku do lipca 1936 roku pracowa w Kierownictwie Marynarki Wojennej jako referent wyszkoleniowy. Od sierpnia 1936 roku do lipca 1938 roku dowodzi ORP Wilk. Wyznaczony na dowdc ORP Sp przebywa w Holandii nadzorujc jego budow a 16 kwietnia 1939 roku obj dowdztwo okrtu5. Pozostali oficerowie to: kpt. mar. Justyn Karpiski (zastpca dowdcy okrtu), por. mar. Konrad Duczyski (oficer nawigacyjny), por. mar. Bronisaw Horodyski-Hackbeil (oficer broni podwodnej), por. mar. in. Jzef Minkiewicz (I oficer mechanik) oraz ppor. mar. Adam Grnicki (II oficer mechanik). Na wiadomo o podpisaniu niemiecko-radzieckiego ukadu o nieagresji Marszaek Polski, Edward Rydz-migy, zarzdzi w nocy z 23 na 24 sierpnia 1939 roku mobilizacj alarmow obejmujc 2/3 si zbrojnych6. 24 sierpnia komandor porucznik Aleksander Mohuczy, dowdca Dywizjonu OP, zarzdzi w Dyonie pen gotowo bojow. Zaogi okrtw w cigu 26 godzin uzupeniy na jednostkach zapasy pali5 Kadry Morskie Rzeczypospolitej, t. II: Polska Marynarka Wojenna, cz. I: Korpus oficerw 1918-1947, pod red. J.K. Sawickiego, Gdynia 1996, s. 428-429. 6 J. W. Dyskant, op. cit., s. 134.

wa, amunicji, torped, ywnoci (na 42 dni) i innych rodkw niezbdnych do prowadzenia walki na morzu. Marynarze zobowizani zostali do szybkiego przeprowadzenia przegldu mechanizmw gwnych i pomocniczych oraz systemw okrtowych i uzbrojenia. Poza tym kady pobra znak tosamoci, czyli owalne aluminiowe pytki zawieszane na szyi (nacite w poowie na kadej powce wyryty by stopie, imi, nazwisko i wyznanie). Wmontowano rwnie detonatory i zapalniki do min i torped. Dowdcy okrtw otrzymali znaczn sum w dolarach amerykaskich przeznaczon na wypadek korzystania z pomocy w portach pastw obcych okrty typu Orze po 9 tysicy dolarw, natomiast typu Wilk po 7 tysicy dolarw. Pienidze zostay ulokowane w okrtowych kasach pancernych7. Na wypadek wojny z Niemcami kmdr por. Mohuczy wraz z oficerami dowdztwa DOP opracowa dwa warianty dziaa okrtw podwodnych podczas konfliktu zaczepny i obronny. Zaoeniem wariantu zaczepnego byo zwalczanie niemieckich okrtw, konwojw oraz pojedynczych statkw transportowych na trasie porty w Rzeszy porty w Prusach Wschodnich. Trzy podwodne stawiacze min miay postawi zagrody minowe midzy Rozewiem a Bornholmem oraz w Zatoce Pomorskiej (midzy trawersem winoujcia i Oderbank) a nastpnie dozorowa te obszary, jeden okrt typu Orze mia patrolowa podejcie do Piawy, drugi za pozostawaby w rezerwie na wezwanie w rejon wykrytego konwoju nieprzyjaciela. Wariant obronny zakada rozmieszczenie polskich okrtw podwodnych gwiadzicie w sektorach wok Pwyspu Helskiego i w zachodniej czci Zatoki Gdaskiej, aby mogy one wykonywa ataki na okrty niemieckie (od kontrtorpedowca wzwy) zamierzajce ostrzeliwa Hel albo podczas prb wysadzenia przez nie desantu na pwyspie. Sab stron tego pla7 Tame, s. 147; M. Borowiak, Stalowe drapieniki. Polskie okrty podwodne w wojnie, Gdask 2005, s. 64; CAW, II/3/9, s. 1, Akta kampanii wrzeniowej, Relacja Aleksandra Mohuczego z dziaa Dywizjonu Okrtw Podwodnych we wrzeniu 1939 r.

numer

lato 2009

14

Biuletyn DWS.org.pl
Wytyczne dla Kriegsmarine dotyczce konfliktu z Polsk zostay wydane przez jej dowdc, Grossadmirala (wielkiego admiraa) Ericha Raedera ju 16 maja11. Zadaniem floty byo zniszczenie lub unieszkodliwienie Polskiej Marynarki Wojennej; zaoenie blokady wzdu polskiego wybrzea, aby uniemoliwi jakkolwiek eglug do polskich portw i przerwa polski handel morski; ochrona szlakw eglugowych na RzeszaPrusy Wschodnie oraz ochrona niemieckich pocze morskich ze Szwecj i pastwami nadbatyckimi12. Do realizacji tych zada adm. Raeder stworzy Grup Marynarki Wschd (Marinegruppe Ost) pod dowdztwem Generaladmirala Conrada Albrechta, ktry 14 czerwca postawi przed Grup plan walki z Polsk Marynark Wojenn, ktry otrzyma kryptonim Transportbung Stolpmunde (wiczenia transportowe Ustka)13. Admira Albrecht oceni przy tym, e najbardziej niebezpiecznym przeciwnikiem s polskie okrty podwodne. Naley dy wszelkimi rodkami do ich zniszczenia, najpniej przy wyjciu z Zatoki Gdaskiej14. Do operacji przeciw Polsce skierowa on zesp si rozpoznawczych Floty wiceadmiraa Hermanna Denscha, w skad ktrego weszy trzy lekkie krowniki (Nrnberg, Leipzig i Kln), dziewi kontrtorpedowcw (Leberecht Maass, Georg Thiele, Richard Beitzen, Friedrich Ihn, Erich Steinbrinck, Friedrich Eckoldt, Bruno Heinemann, Wolfgang Zenker i Bernd von Arnim), dziesi okrtw podwodnych (U 5, U 6, U 7, U 14, U 18, U 22, U 31, U 32, U 35 i U 57), dwie flotylle torpedowcw, dwie flotylle traowcw, dwie flotylle kutrw traowych, jedn flotyll cigaczy okrtw podwodnych, jedn flotyll R-bootw (kutrw traowych), szkolny okrt artyleryjski Brummer oraz stary okrt liniowy (pancernik) Schleswig-Holstein15. Zesp wiceadm. Denscha wspierao lotnictwo morskie 306, 506 i 706 Kstenfliegergruppen (grupy lotnictwa morskiego) oraz eskadry myliwska i lotnictwa nurkujcego z Trgergruppe 186 przeznaczonej dla budowanego lotniskowca Graf Zeppelin16. Pierwotnie atak na Polsk wojska niemieckie miay rozpocz 26 sierpnia o godzinie 4.30, jednak z powodu podpisania 25 sierpnia w Londynie przez ministra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii lorda Halifax i ambasadora RP Edwarda Raczyskiego polsko-brytyjskiego ukadu o wzajemnej pomocy, Adolf Hitler na osiem godzin przed ich realizacj odwoa wczeniej wydane rozkazy. Okrty Kriegsmarine, ktre zajy wyznaczone pozycje, zostay wezwane do wycofania si do baz. Podczas wykonywania tego rozkazu w pobliu Bornholmu doszo do zderzenia kontrtorpedowca Maxa Schulza z torpedowcem Tiger. Ten ostatni zosta wrcz rozjechany przez wiksz i cisz jednostk i zaton wraz z wikszoci zaogi17.

nu byy warunki hydrograficzne wd okalajcych Hel. Pycizny, na ktrych miay dziaa polskie okrty naraay je na wykrycie przez niemieckie jednostki nawodne wspdziaajce z lotnictwem. Co gorsza, w plan zosta przedstawiony dowdcom okrtw podwodnych dopiero na dzie przed wybuchem wojny, co spowodowao, e dopiero po przybyciu do wyznaczonych sektorw zaczli si oni zastanawia nad sposobami wykonania postawionych przed nimi zada8. Wariant ten nosi kryptonim Worek i ostatecznie zosta zatwierdzony do wykonania przez dowdc Floty, kontradmiraa Jzefa Unruga. Wedug planu Worek ORP Sp mia swj sektor wyznaczony najdalej na zachd, a mianowicie mia operowa 510 mil morskich na pnoc od latarni morskiej Rozewie. Z sektorem Spa ssiadowa obszar dziaa ORP bik. Byy to wody na pnocny-wschd od Jastarni. Kolejnym sektorem by sektor ORP Ry na pnocny-wschd od cypla Helu. ORP Wilk mia dziaa w Zatoce Gdaskiej na linii Helujcie Wisy, natomiast ostatni okrt Dywizjonu, ORP Orze, mia operowa w pobliu Gdyni na zachd od linii Jastarniaujcie Wisy. Bya to strefa ograniczajca swobodne manewrowanie, gdy z jednej strony znajdowaa si pytka Zatoka Pucka, za z dwch kolejnych wybrzee. Plan Worek wyznacza rwnie miejsca, w ktrych okrty miay w nocy adowa swoje akumulatory. Te miejsca znajdoway si poza sektorami, a ich lokalizacj okrela rozkaz Sygnaowy nr 1. Zarwno plany operacji Worek jak i rozkaz Sygnaowy nr 1 znajdoway si na wszystkich polskich okrtach podwodnych w postaci zalokowanej koperty opatrzonej znakiem X. Prcz niej na jednostkach znajdoway si jeszcze inne koperty z rozkazami operacyjnymi opatrzone hasami wykonawczymi, ktrych otrzymanie jakimikolwiek rodkami cznoci wzywao do ich wykonania. Koperta o kryptonimie Smok nakazywaa rozpoczcie dziaa wojennych przeciwko Niemcom, koperta Burza realizacj zaczepnego planu wykorzystania okrtw podwodnych opracowanego przez kmdr por. Mohuczego. Koperta Znak dotyczya operacji przeciwko prbie zmiany statusu Wolnego Miasta Gdask i nakazywaa udanie si okrtw do rejonw dziaania wyznaczonych w planie ofensywnym, przy czym zakadano, e operacja ta nie jest rwnoznaczna z wojn polsko-niemieck. Uzupenieniem rozkazu Znak by rozkaz Morwa zawierajcy wsprzdne geograficzne miejsc gdzie miano postawi zagrody minowe. Ostatnimi kopertami znajdujcymi si na pokadach okrtw podwodnych byy koperty Rurka i Mazur. Pierwsza zawieraa wsprzdne duych pl minowych postawionych przez polskie okrty nawodne, druga za maych pl minowych, stawianych w pojedynczych liniach gwiadzicie wok pwyspu helskiego9. Aby skrci czas dojcia okrtw do sektorw, OORP Ry, bik i Sp zostay 26 sierpnia przebazowane do portu wojennego Hel, natomiast OORP Wilk i Orze pozostay w bazie na Oksywiu10.
8 C. Rudzki, Polskie okrty podwodne 1926-1969, Warszawa 1985, s. 106. 9 R. Wysocki, Tajne koperty polskich okrtw podwodnych, Morza Statki i Okrty, Nr 1(61), 2007, s. 2-5. 10 CAW, 1799/91/126, s. 3, Akta Marynarki Wojennej, Dziennik dziaa bojowych ORP Sp.

Siy niemieckie

11 J. W. Dyskant, op. cit., s. 77. 12 C. Rudzki, op. cit., s. 100. 13 J. W. Dyskant, op. cit., s. 80. 14 C. Rudzki, op. cit., s. 101. 15 J. Lipiski, Druga wojna wiatowa na morzu, Gdynia 1962, s. 25-27; http:// www.wlb-stuttgart.de/seekrieg/39-08.htm 10.01.2007. 16 J. W. Dyskant, op. cit., s. 81. 17 Tame, s. 165.

numer

lato 2009

15
Wojna

Biuletyn DWS.org.pl
torped z wyrzutni rufowej. Nie wykorzysta moliwoci zaatakowania niemieckiej jednostki salw czterech torped (tyle wanie znajdowao si w wyrzutniach na rufie), gdy w owym czasie atak pojedyncz torped by w PMW najbardziej preferowan metod. Gdy mino 18 sekund i nie nastpia eksplozja, byo wiadomo, e atak nie powid si. Ze strony niemieckiej natychmiast nastpi kontratak przy uyciu bomb gbinowych. Dowdca Spa zdy wyda rozkaz o zwikszeniu prdkoci i zmianie kursu, rwnoczenie pozostajc na tej samej gbokoci 15 metrw. Ta ostatnia decyzja okazaa si zbawienna dla polskiego okrtu i jego zaogi. Przeciwnik przypuszczajc, e Sp bdzie prbowa ucieczki w gbin, nastawi zapalniki wybuchu bomb na du gboko. Dwie minuty po nieudanym ataku pod okrtem za jego ruf a nastpnie rwnie po obu burtach wybuchy trzy, nastpnie cztery, potem znowu trzy i na kocu pi bomb gbinowych. Eksplozje pod kadubem Spa powanie uszkodziy okrt, lecz go nie zniszczyy. Woda zacza wdziera si do pomieszcze oficerskich, bosmaskich oraz przez uszkodzony jeszcze przed wojn a nie naprawiony tumik wydechu prawego silnika do przedziau silnikw spalinowych i elektrycznych. Okrt przebywa na gbokoci 6080 metrw. Aby zmniejszy rda szmerw, ktre mogy przyczyni si do wykrycia Spa, odstawiono wikszo mechanizmw, ogoszono cisz na okrcie a zaoga wolna od suby miaa lee na kojach, aby nie zuywaa zbyt duo tlenu. Po poudniu, gdy powietrze stawao si coraz bardziej niewiee i gste, wydano zaodze puszki z sol regeneracyjn, aby oddychaa przez nie dla zmniejszenia wydzielania bezwodnika wglowego. W midzyczasie do polujcego na polski okrt niemieckiego kontrtorpedowca doczyy dwa R-booty. Od godziny 17 ORP Sp, najciszej jak si tylko dao, prbowa oderwa si od przeciwnikw jednak zosta wykryty i okoo godziny 20.00 ponownie zaatakowany seri piciu bomb gbinowych. Okazao si, e by to ostatni atak. O godzinie 21.40, po zlustrowaniu powierzchni morza przy pomocy peryskopu i upewnieniu si, e horyzont jest czysty, okrt wynurzy si21. Na powierzchni dokonano ogldzin okrtu. Meldowano o wielu powanych usterkach. Prcz powikszenia pknicia tumika wydechu prawego silnika, rozpoznano poluzowanie rufowej grodzi wodoszczelnej, przez ktr zacza przedostawa si do wntrza okrtu ropa; przeciekanie wody przez kadub i zdeformowanie wazw z pokadu do wntrza okrtu22. Uszkodzenia te wyduay czas zanurzenia jednostki, co przy kontakcie z niemieckim lotnictwem grozio zniszczeniem okrtu, oraz trudnoci podczas manewrowania w pooeniu podwodnym. Wobec tego dalsza akcja bojowa bya prawie niemoliwa. Komandor Salamon wysa do dowdcy Dywizjonu depesz z zapytaniem o moliwo usunicia awarii w Gdyni lub na Helu, lecz nie otrzymawszy adnej odpowiedzi postanowi oddali si na pnoc od miejsca zagroenia, by naadowa baterie akumulatorw. Zauwaono rwnie brak koa ratunkowego znajdujcego si na odkrytym pomocie wypyno ono na
21 Tame, s. 10; CAW, II/3/9, k. 20-21, W. Salamon, Sprawozdanie z przebiegu operacji wojennych ORP Sp w czasie 117.IX.1939 r. na Batyku. 22 M. Borowiak, op. cit., s. 71.

ORP Sp by pierwszym okrtem Dywizjonu, ktry 1 wrzenia 1939 roku opuci port na Helu i uda si do wyznaczonego sektora bojowego. Odcumowanie nastpio o godzinie 5.5818 i od razu, gdy tylko pozwalaa na to gboko morza kmdr ppor. Wadysaw Salamon wyda rozkaz do zanurzenia. Midzy godzin 10.10 a 10.30 odebrano radiogram od dowdcy DOP, kmdr por. Aleksandra Mohuczego, zabraniajcy wynurzania si na powierzchni przed zapadniciem zmroku z uwagi na prawdopodobiestwo ataku z powietrza oraz wzywajcy do otworzenia koperty X19. W zalakowanej kopercie znajdoway si rozkazy zezwalajce na wykonanie planu Worek i pozwolenie na atakowanie okrtw wroga od kontrtorpedowca wzwy oraz uzbrojonych lub konwojowanych statkw handlowych. Statki nieuzbrojone pynce samotnie mona byo zatopi tylko wedug prawa midzynarodowego, to jest po wczeniejszym zatrzymaniu, sprawdzeniu adunku i w razie znalezienia materiaw uznawanych za wojenne, zapewnieniu zaodze bezpiecznego zejcia do szalup ratunkowych. W rzeczywistoci byo to zadanie niewykonalne, gdy przy bezwzgldnym panowaniu Kriegsmarine i Luftwaffe na Batyku przeprowadzenie tych dziaa rwnaoby si samobjstwu. Rozkaz dowdcy DOP przyszed zbyt pno mimo e wojna zacza si przed godzin 5.00 do chwili otrzymania oficjalnego potwierdzenia (!) nie mona byo podejmowa adnych dziaa bojowych. W midzyczasie, o godzinie 9.55, w dogodnym pooeniu do przeprowadzenia ataku, zauwaono jednostk niemieck, ktr rozpoznano jako szkolny okrt artyleryjski Brummer. Podczas przejcia do rejonu dziaa zauwaono na horyzoncie niemieckie kontrtorpedowce, traowce i wodnosamoloty. Do nakazanego sektora Sp dopyn o godzinie 20.19 i po zachodzie soca wynurzy si, aby naadowa akumulatory. O godzinie 22.15 zaoga zostaa zaskoczona pojawieniem si w pobliu kontrtorpedowca typu Leberecht Maass, ktry zmusi polsk jednostk do przerwania adowania i zanurzenia si. Po oddaleniu si niemieckiego okrtu Sp ponownie wyszed na powierzchni i pozosta w tym pooeniu do godziny 4.35 nastpnego dnia20. O godzinie 8.21 stojcy przy peryskopie oficer wachtowy wypatrzy pyncy samotnie zmiennymi kursami i prdkociami kontrtorpedowiec typu Leberecht Maass. Odlego midzy okrtami bya jednak zbyt dua do przeprowadzenia udanego ataku. Komandor Salamon postanowi jednak zapolowa na wrogi okrt. Ogosi alarm bojowy podwodny i poleci przygotowa aparaty torpedowe do strzau. Cae przedpoudnie starano si skrycie zbliy na odlego dogodnego strzau torpedowego. Wreszcie o godzinie 12.38, gdy przeciwnik przechodzi z prdkoci 67 wzw w odlegoci 400 metrw za ruf ORP Sp, kmdr Salamon zdecydowa si wystrzeli pojedyncz
18 CAW, 1799/91/126, s. 9, Akta Marynarki Wojennej, Dziennik dziaa bojowych ORP Sp. 19 M. Borowiak podaje, e radiogram zosta odebrany o godz. 10.30 za wg dziennika dziaa bojowych ORP Sp nastpio to o godz. 10.10. Patrz: M. Borowiak, op. cit., s. 69; CAW, 1799/91/126, s. 9, Akta Marynarki Wojennej, Dziennik dziaa bojowych ORP Sp. 20 CAW, 1799/91/126, s. 9, Akta Marynarki Wojennej, Dziennik dziaa bojowych ORP Sp. Co si tyczy Brummera w rzeczywistoci by to jeden z niemieckich traowcw typu M.

numer

lato 2009

16

Biuletyn DWS.org.pl
tknie si na nieprzyjaciela dysponujcego podsuchem i bombami gbinowymi moe zosta zniszczony na skutek samej tylko awarii. Zaoga 24 godziny na dob przeciwdziaaa postpowaniu uszkodze, ale byy to tylko zabiegi krtkotrwae, nie majce szans przywrcenia sprawnoci okrtu bez specjalistycznego warsztatu stoczniowego. Dlatego nadano kolejn depesz do Dowdztwa Floty o stanie okrtu i zapowiedzi powrotu do bazy na Helu lub w Gdyni. Brzmiaa ona: Strza na Maass nieudany, sektor ujawniony. Ostrzelany BH27. Awarie. Wracam28. I tym razem nie otrzymano adnej odpowiedzi a nie majc przyzwolenia nie mona byo opuci sektora. Susznie wycignito wniosek, e na Helu sytuacja te musi by bardzo trudna port by w tym czasie atakowany przez Luftwaffe. Zanurzenie 4 wrzenia nastpio o godzinie 4.40. Pod wod awarii uleg kolektor rurocigu 12 kg jego nieszczelno powodowao odstawienie toalet przez co zaoga zaatwiaa potrzeby fizjologiczne do zz i wiader. O godzinie 6.00 w odlegoci okoo 1000 metrw przed dziobem Spa wybucho siedem bomb gbinowych, a o 12.30 usyszano szum rub przepywajcej nad nim niezidentyfikowanej jednostki. Niemcy kontynuowali zaczty 2 wrzenia pocig za polskim okrtem, ale mimo uporczywego tropienia nie zdoali go wykry. O 16.20, w wikszej ni rano odlegoci, nastpi wybuch kolejnych siedmiu bomb. O godzinie 19.38 dowdca okrtu wyda rozkaz do wynurzenia i obrania kursu na pnoc, w stron szwedzkiej wyspy Gotlandia29. Tym samym ratujc powierzon mu jednostk i ludzi samowolnie opuci wyznaczony sektor. Naley wspomnie, e od pierwszego dnia wojny na Batyku panoway doskonae warunki atmosferyczne, zarwno w dzie jak i w nocy. Niebo pozostawao bezchmurne, a bezwietrzna pogoda przyczynia si do gadkoci lustra wody30. To powodowao, e przebywajcy na maej gbokoci Sp sta si atwym celem dla niemieckich okrtw i samolotw. Do nieustannego pocigu za nim przyczynia si rwnie wyciekajca ropa, ktra pozostawaa na powierzchni i jak ogon cigna si za okrtem. Po dopyniciu do szwedzkiego wybrzea, w miejscu oddalonym od szlakw komunikacji morskiej, dokonano kolejnej oceny stanu technicznego okrtu, ktra potwierdzia wczeniejsze opinie na temat wykrytych uszkodze. Wykryto rwnie awari prawego silnika spalinowego, na tyle powan, e bez portowej naprawy okrt mg porusza si tylko przy pomocy lewego silnika31. 5 i 6 wrzenia podczas dnia nie napotkano adnych jednostek, w nocy zauwaono szwedzki patrolowiec, 7 wrzenia za okrt podwodny, rwnie szwedzkiej bandery. 5 wrzenia odebrano rozkaz skierowany do wszystkich jednostek Dywizjonu nakazujcy zmian sektorw okrty miay
27 BH bombami hydrostatycznymi. Inna nazwa bomb gbinowych. 28 CAW, 1799/91/129, s. 3, Akta Marynarki Wojennej, Wycig z ksiki szyfrowanych depesz ORP Sp. 29 CAW, 1799/91/126, s. 12, Akta Marynarki Wojennej, Dziennik dziaa bojowych ORP Sp. 30 CAW, II/3/9, s. 6-7, A. Mohuczy, Relacja z dziaa Dywizjonu Okrtw Podwodnych we wrzeniu 1939 roku. 31 CAW, 1799/91/126, s. 13, Akta Marynarki Wojennej, Dziennik dziaa bojowych ORP Sp. M. Borowiak podaje, e ta awaria dotyczya lewego silnika spalinowego. Patrz: M. Borowiak, op. cit., s. 74.

powierzchni na skutek wstrzsw po detonacjach bomb gbinowych. Niemcy znajdujc je, uznali, e zatopili polski okrt, w zwizku z czym zaniechali dalszych poszukiwa i atakw23. W sporzdzonym sprawozdaniu, dowdca Spa napisa, e by przekonany o powodzeniu ataku. Napisa on rwnie, e gdyby torped wystrzelono z wyrzutni dziobowej, kontrtorpedowiec byby z pewnoci zniszczony. Majc na uwadze niewielkie zanurzenie okrtw typu Leberecht Maass, zanurzenie torpedy ustawiono na dwa metry, a wic najmniejsze z moliwych, co miao przynie powodzenie. Kmdr Salamon sugeruje, e albo torpeda przesza przed dziobem albo niemiecki kontrtorpedowiec zauway jej lad i j wymin. Dzi wiemy, e ta druga wersja jego rozwaa okazaa si prawdziwa, a zaatakowanym okrtem by kontrtorpedowiec Friedrich Ihn (Z 14)24. W dniu 3 wrzenia ORP Sp przebywa w zanurzeniu od witu do godziny 19.15. Dostajca si do wntrza okrtu woda powodowaa, e trzeba byo powici okoo 20 minut na wyrwnanie jednostki. Prowadzono obserwacj przez peryskop. Dostrzeono dwa kontrtorpedowce idce z du prdkoci w znacznej odlegoci od okrtu oraz samoloty bombowe lecce w kierunku helskiej bazy. Po wyjciu na powierzchni rozpoczto adowanie baterii. O godzinie 20.40 w odlegoci 200 metrw za ruf nastpi potny wybuch i ukaza si sup wody. Natychmiast zosta wydany rozkaz zanurzenia alarmowego. Wybuch, ktry nastpi by spowodowany przedwczesn eksplozj torpedy wystrzelonej w kierunku Spa przez niemiecki okrt podwodny U 1425. Nastpi on na skutek wadliwie dziaajcego zapalnika magnetycznego. U 14, dowodzony przez Kapitnleutnanta (kapitana marynarki) Horsta Wellnera, przeprowadzi atak z odlegoci zaledwie 1000 metrw, co nie wiadczy dobrze o marynarzach i oficerach penicych na Spie sub obserwacyjn na pomocie. Z drugiej strony, przed wojn prowadzono wiczenia polegajce na wykrywaniu i rozpoznawaniu statkw i okrtw nawodnych oraz samolotw leccych na wysokim puapie natomiast pominito wykrywanie okrtw podwodnych, ktre z racji swoich ksztatw i wielkoci byy jednostkami trudnymi do wykrycia szczeglnie w nocy. Kpt. Wellner po opadniciu supa wody nie dostrzeg ju polskiej jednostki, ale dostrzeg za to plam ropy wyciekajcej z uszkodzonego zbiornika ORP Sp. Nada wic meldunek o zatopieniu polskiego okrtu podwodnego26. Gdy Sp oddali si na wystarczajc odlego od niebezpiecznego rejonu, zapada decyzja o wynurzeniu. Coraz dotkliwiej odczuwano utrat sprawnoci technicznej okrtu. Pogarszajce si z godziny na godzin uszkodzenie kaduba oraz prawego tumika powodowao, e gboko peryskopow mona byo osign po okresie p godziny (sprawny okrt osiga t gboko w 50 sekund od przystpienia do manewru zanurzenia!). Sama awaria tumika nie pozwalaa na zanurzenie gbiej ni 30 metrw. Byo jasne, e jeli okrt na23 C. Rudzki, op. cit., s. 118. 24 M. Borowiak, op. cit., s. 69; H.R. Bachmann, Die polnische U-Boot-Division in september 1939, Marine Rundschau, Nr 1, 1970, s. 13; Tene, Die polnische U-BootDivision in september 1939, Wehrwissenschaftliche Rundschau, Nr 5, 1970, s. 22. 25 C. Blair, Hitlera wojna U-bootw. Myliwi 1939-1942, Warszawa 1996, s. 122. 26 C. Rudzki, op. cit., s. 118.

numer

lato 2009

17

Biuletyn DWS.org.pl
wczeniej kierowane do Wilka i zawiadamiajc o zajciu Gdyni. Komandor Salamon obra zatem kurs w stron cienin duskich jednak coraz gorszy stan Spa szybko zweryfikowa jego zamierzenia. Pompy nie naday z wypompowywaniem wody, ktra bez ustanku wdzieraa si do wntrza okrtu. W tym stanie ORP Sp nie mia szans niepostrzeenie przej przez wody na ktrych roio si od jednostek wroga. Na wniosek dowdcy, po szczegowych ogldzinach okrtu, kapitan marynarki Justyn Karpiski (zastpca dowdcy okrtu) i porucznik marynarki Jzef Minkiewicz (pierwszy oficer mechanik) sporzdzili protok dotyczcy uszkodze, w ktrym wykluczyli jakkolwiek dziaalno ORP Sp bez przeprowadzenia remontu stoczniowego37. Wobec powyszego, kmdr ppor. Salamon wysa depesz do Dowdztwa Floty: W zanurzeniu moliwo zalania Diesli. Dalsza akcja niemoliwa. Id zaraz Stockholm38 i skierowa swj okrt na szwedzkie wody terytorialne. Osign je 17 wrzenia o godzinie 3.40 wchodzc w szkiery niedaleko Landsortu, na poudniowy zachd od Sztokholmu. O godzinie 4.45 Sp zapali wiata pozycyjne i wezwa pilota. Przyby torpedowiec K 75, ktry wprowadzi polski okrt do bazy szwedzkiej marynarki wojennej Stavnas. Nastpnie komandor Salamon spotka si ze szwedzkim dowdc oraz z posem Rzeczypospolitej w Sztokholmie, Gustawem Potworowskim, ktremu zoy meldunek z przebiegu dziaa i stanie okrtu. O godzinie 10.00 wadze szwedzkie podjy decyzj o internowaniu jednostki i jej zaogi. Zaplomboway radiostacj oraz przystpiy do rozbrajania okrtu wyadowano torpedy oraz usunito z dzia zamki39. ORP Sp by pierwszym okrtem Rzeczypospolitej Polskiej internowanym we wrzeniu 1939 roku w szwedzkim porcie.

zaj pozycj w poudniowym obszarze Morza Batyckiego wzdu wybrzea niemieckiego i polskiego w sektorach rwnych jednemu stopniowi dugoci geograficznej. Poczwszy od zachodu na wysokoci Koobrzegu, midzy 15 a 16 stopniem dugoci geograficznej znajdowa si sektor Spa (nigdy go nie zaj), nastpne trzy sektory zostay przydzielone OORP bik, Wilk i Ry, natomiast ostatni sektor, midzy 19 a 20 stopniem, na wysokoci Piawy mia zaj ORP Orze. Nowe sektory miay obowizywa od godziny 4.00 dnia 7 wrzenia32. Zmiana sektorw bya podyktowana chci ulenia zaogom i okrtom w nowych rejonach miay by mniej nkane przez Kriegsmarine i Luftwaffe. Rozkaz ten jednak zosta wydany zbyt pno, kiedy zaogi byy ju bardzo wyczerpane fizycznie i psychiczne, a okrty uszkodzone od wybuchw bomb33. 7 wrzenia o godzinie 8.17 kmdr Salamon nada do Dowdztwa Floty nastpujc depesz: Byem atakowany 14 bombami [w rzeczywistoci 34 przyp. W.B.], osabienie kaduba awaria peryskopu [bojowego: opada pod wasnym ciarem przyp. W.B.], masztu, wydechu, przecieki kaduba. Pywanie bojowe i adowanie prawie niemoliwe. Otrzyma zwrotn odpowied informujc, e remont i postj na Helu s na razie niemoliwe i jeeli okae si to konieczne, naley zawin do portu szwedzkiego34. Wczeniej zosta nawizany kontakt z ORP Orze. Komandor podporucznik Henryk Koczkowski poprosi dowdc Spa, by ten przeszed na foni. Wobec jego odmowy, nada jedynie krtki sygna o obraniu kursu na pnoc, pod Gotlandi. Sp uda si wwczas w rejon wyspy Oland35. Midzy 8 a 11 wrzeniem zauwaono kilkanacie statkw, ktre pyny po szwedzkich wodach terytorialnych bez bander. 10 wrzenia odebrano depesz z Dowdztwa Floty z zapytaniem o pozycj i widziane statki oraz informujc o zajciu przez nieprzyjaciela Pucka. Na morzu panowa sztorm. Z powodu pracy tylko jednego silnika spalinowego, dua fala utrudniaa jednoczesne adowanie baterii i utrzymywanie wyznaczonych kursw. 11 wrzenia odebrano depesz z Dowdztwa adresowan do ORP Wilk: Prbowa i do Anglii. Wchodzi po zmroku do Sundu przy okrcie-latarni Falsterborev. Jeeli to niemoliwe, dziaa jak najduej, nastpnie i do portu szwedzkiego. Meldowa decyzj36. W dniach 12 oraz 13 wrzenia nie napotkano adnego statku, natomiast napit i przygnbiajc atmosfer wrd zaogi spowodowan nieprzerwan walk o ywotno okrtu, brak sukcesw bojowych i sprzeczne informacje o sytuacji w Polsce, spotgowa niemiecki komunikat o zaminowaniu Betu i Sundu. 14 wrzenia dostrzeono pi statkw handlowych (pyncych bez bander) oraz szwedzki torpedowiec. Odebrano kolejn depesz z Dowdztwa Floty adresowan tym razem do wszystkich okrtw podwodnych powtarzajc wytyczne
32 CAW, II/3/9, s. 6, A. Mohuczy, Relacja z dziaa Dywizjonu Okrtw Podwodnych we wrzeniu 1939 roku. 33 M. Borowiak, op. cit., s. 74. 34 CAW, 1799/91/129, s. 3, Akta Marynarki Wojennej, Wycig z ksiki szyfrowanych depesz ORP Sp. 35 M. Borowiak, op. cit., s. 75. 36 CAW, 1799/91/126, s. 19, Akta Marynarki Wojennej, Dziennik dziaa bojowych ORP Sp.

Wojciech Budzio (Wicher)

37 M. Borowiak, op. cit., s. 77-78. 38 CAW, 1799/91/129, s. 2, Akta Marynarki Wojennej, Przebieg dziaa bojowych ORP Sp. 39 CAW, 1799/91/126, s. 25, Akta Marynarki Wojennej, Dziennik dziaa bojowych ORP Sp.

numer

lato 2009

18

Biuletyn DWS.org.pl

Wojna powietrzna nad polskim wybrzeem w 1939 roku

@ Andrzej S. Bartelski (crolick)

Pomimo upywu prawie 70 lat od bohaterskiej obrony polskiego wybrzea, w rodzimej literaturze historycznej wci pokutuj rozliczne mity dotyczce zarwno dziaa lotniczych Morskiego Dywizjonu Lotniczego, jak te postawy obrocw Gdyni i Helu. Podobnie sprawy przedstawiaj si od drugiej strony, gdy sukcesy odnoszone przez niemieck Luftwaffe na wybrzeu s niejednokrotnie wyolbrzymiane i, co gorsza, nie weryfikowane z coraz precyzyjniejszymi listami polskich strat. Artyku ten ma na celu uporzdkowanie tej tematyki i przedstawienie wojny powietrznej nad polskim wybrzeem w wietle najnowszych bada prowadzonych w archiwach polskich i niemieckich. Przez dziesiciolecia jedynym dostpnym rdem dla polskich historykw do bada nad histori walk na wybrzeu w 1939 roku byy wspomnienia obrocw skrawka polskiego wybrzea. Std te si rzeczy polskie opracowania nie byy pozbawione typowych bdw, jakimi obarczone s relacje uczestnikw zdarze (co wicej czsto spisywane wiele lat po wojnie). Dlatego te w polskiej literaturze mona byo czyta jedynie o przygniatajcej przewadze wroga i bohaterskiej obronie oraz spadajcych kolejnych zestrzelonych stukasach. Taki stan rzeczy by jednak cakowicie zrozumiay biorc pod uwag wczesny podzia polityczny Europy. Jednak od czasu upadku systemu komunistycznego mino prawie 20 lat, a w polskiej literaturze nie doszo do adnych powaniejszych zmian mimo, e polscy badacze w kocu otrzymali okazj do zweryfikowania opowieci polskich onierzy nie tylko ze wspomnieniami onierzy i lotnikw niemieckich, ale rwnie z dokumentami, ktre zachoway si z poogi wojennej. Dlatego tym bardziej dziwi reakcje, jakie wywoay publikacje niemieckiego badacza Mariusa Emmerlinga opisujce dziaalno Luftwaffe nad Polsk.1 Ksiki te, z pewnoci dla wielu czytelnikw niezwykle kontrowersyjne ze wzgldu na specyficzn ocen wydarze, po odrzuceniu warstwy ideologicznej stanowi dla polskich badaczy niezwykle ciekawe i cenne rdo. Wreszcie polski czytelnik otrzyma moliwo zapoznania si nie tylko ze wspomnieniami lotnikw niemieckich piszcych o precyzyjnych bombardowaniach wyznaczonych celw, cakowitym braku strat strony wasnej oraz tchrzliwych i uciekajcych Polakach ale rwnie fragmentami zachowanych niemieckich Kriegstagebuchw poszczeglnych formacji lotniczych. Dlatego te wzajemna weryfikacja wspomnie strony polskiej i niemieckiej wsparta dokumentami niemieckimi pozwala w kocu! na w miar precyzyjn i obiektywn rekon1 Marius Emmerling, Luftwaffe nad Polsk 1939, Cz. I Jagdflieger, Wydawnictwo Armagedon, Gdynia 2002; Cz. II Kampfflieger, Wydawnictwo Armagedon, Gdynia 2005; Cz. III Stukaflieger, Wydawnictwo Armagedon, Gdynia 2006. Jeli nie podano jest inaczej, wszelkie informacje dotyczce dziaalnoci niemieckiego lotnictwa pochodz z tego rda.

strukcj wydarze, ktre miay miejsce przeszo 70 lat temu nad polskim wybrzeem.

Siy przeciwnikw i ich zadania

Nim przejdziemy do opisu dziaa bojowych, naley wpierw zapozna si z siami uytymi przez obie strony konfliktu oraz stawianymi im celami . Bez tego nie mona mwic o penej ocenie dziaalnoci obu stron i skutecznoci poszczeglnych zwizkw taktycznych w wojnie powietrznej nad wybrzeem w 1939 roku. Obron Gdynia oraz Helu zapewniay dwa Morskie Dyony Artylerii Przeciwlotniczej (w skrcie MDAPl. zob. mapa i ramka na s. 19) wyposaone cznie w 14 dzia 75 mm Schneider wz. 22/24, 10 nowoczesnych 40 mm dzia Boforsa wz. 36, oraz Zadania 1 M.D.A.Pl

(1) Zasadniczym zadaniem dyonu jest obrona przeciwlotnicza portu wojennego Gdynia i stacjonujcej w nim floty oraz obiektw wojskowych znajdujcych si w pobliu, jak rwnie obrona przeciwlotnicza miasta i portu handlowego Gdynia. Dowdca MDAPlu jest jednoczenie dowdc caoci czynnej i biernej obrony przeciwlotniczej obszaru gdyskiego, a bdc rwnoczenie wiceprzewodniczcym okrgowego Zarzdu Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej ma pod swoj piecz rwnie szkolenie ludnoci cywilnej w obronie biernej. (2) Dwie przeciwlotnicze baterie nadbrzene (Wwz Ostrowski i Redowo) oraz czciowo bateria 3-cia (Grabwek) a przede wszystkim bateria nadbrzena Canet, maj suy jednoczenie jako morskie baterie sztyletowo-przeciwdesantowe dla bezporedniej obrony portu od strony morza. (3) Ponadto wszystkie baterie na danie wasnej piechoty miay wykonywa w razie potrzeby ogie naziemny dla zwalczania celw ldowych (w tym przede wszystkim celu dla wystawienia ruchomych wysunitych artyleryjskich punktw obserwacyjnych podwaja swe stany pluton cznoci dyonu). Dla zada (2) i (3) istniay do pociskw specjalne zapalniki uderzeniowe.
rdo: kmdr ppor. Stanisaw Jaboski, Dzieje 1 Morskiego Dywizjonu Artylerii Przeciwlotniczej [Wojskowe Biuro Bada Historycznych, II/2/89].

numer

lato 2009

19

Biuletyn DWS.org.pl
Rozmieszczenie baterii przeciwlotniczych na Wybrzeu
A.S. Bartelski (crolick)

1 Morski Dywizjon Artylerii Przeciwlotniczej Baterie 1 MDAPl. rozmieszczono wok zasadniczego punktu obrony, ktrym bya baza marynarki w Gdyni. W skad dyonu wchodziy 4 baterie po 2 dziaa 75 mm Schneider wz. 22/24, kompania 8 przeciwlotniczych cikich karabinw maszynowych Maxim wz. 08/15 oraz kompania reflektorw (3 plutony po 4 reflektory 120 mm, a take 3 aparaty podsuchowe i 6 ckm Maxim wz. 08/15). Dodatkowo dla obrony Gdyni 1 MDAPl. wzmocniono bateri sztyletowoprzeciwdesantow* 2 armat morskich 100 mm Schneider wz. 91/92 (tzw. bateri Canet). Dowdc jednostki by kmdr ppor. Stanisaw IV Jaboski majcy pod swoj komend okoo 20 oficerw oraz 560 podoficerw i szeregowych z 1 MDAPl. a take 6 oficerw oraz 251 podoficerw i szeregowych z kompanii reflektorw. Po rozpoczciu dziaa wojennych baterie 1, 3 i 4 zostay wzmocnione plutonem dzia 40 mm kada: 1/1 MDAPl. nad morzem w pobliu Wwzu Ostrowskigo, dowdca por. mar. Marian Rostkowski 2/1 MDAPl. wzgrze obok folwarku Redowo, dowdca kpt. art. Zenon Kumorkiewicz 3/1 MDAPl. wzgrze Grabwek, dowdca kpt. art. Wadysaw Faczyski 4/1 MDAPl. przy drodze PogrzeSuchy Dwr, dowdca kpt. art. Jzef Janowicz Canet/1 MDAPl. Oksywie, dowdca kpt. art. Antoni Ratajczyk

5 km

10

Puck

Jastarnia

23/2 MDAPl. Hel

4/1 MDAPl. Pogrze

22/2 MDAPl. Hel

Hel 21/2 MDAPl. Hel

Rumia

3/1 MDAPl. Grabwek

Gdynia
1/1 MDAPl. Wwz Ostrowski 2/1 MDAPl. Redowo

Danzig
Na mapie zaznaczono zasig dla dzia 75 mm 10 000 metrw (przy wysokoci 3000 metrw) oraz dla dzia 40 mm 4000 metrw (przy wysokoci 2500 metrw).

2 Morski Dywizjon Artylerii Przeciwlotniczej Obron portu helskiego, jak i caego pwyspu, mia zapewni 2 MDAPl. skadajcy si z 3 baterii staych po 2 dziaa 75 mm wz. 22/24 oraz 4 dwudziaowych plutonw nowoczesnych 40 mm dzia Boforsa wz. 36 oraz otrzymanych w czasie mobilizacji 25 sierpnia 2 pojedynczych dzia wz. 38 (pierwotnie przeznaczonych dla budujcych si w Anglii polskich cigaczy), jak rwnie 7 nkm Hotchkissa 13,2 mm oraz 20 ckm Maxim wz. 08/15. Dowdc baterii by kpt. mar. Marian Bolesaw Wojcieszek dowodzcy 28 oficerami oraz 596 podoficerami i szeregowymi. 21/2 MDAPl. latarnia morska Hel, dowdca kpt. art. Ignacy Dziubiski 22/2 MDAPl. na pnoc od portu wojennego Hel, dowdca por. art. Wiktor Janowski 23/2 MDAPl. latarnia morska Br, dowdca kpt. mar. Eugeniusz Gsiorowski 24/2 MDAPl. rne, dowdca por. mar. Wacaw Zbigniew Krzywiec I/24 na zachd od baterii nadbrzenej nr 33, dowdca pchor. rez. Konikowski II/24 Szwedzka Gra, dowdca ppor. art. Jerzy Rylski III/24 latarnia morska Hel, dowdca pchor. rez. Jan Matczak IV/24 port wojenny Hel, dowdca ppor. mar. Juliusz Zbigniew Bilewicz V/24 Jastarnia, dowdca ppor. mar. Kazimierz Karol Wrblewski (improwizowany) VI/24 Chaupy, dowdca ppor. mar. Jacenty Marian Dehnel (improwizowany) Baterie dzia 75 mm byy umiejscowione na otwartych stanowiskach, na betonowych podstawach, z wnkami na podrczn amunicj i rowami dobiegowymi. Wyposaono je w schrony dla obsugi i amunicji. Natomiast baterie dzia 40 mm byy ruchome, przez co sprawiay znacznie wicej problemw Niemcom, ktrzy mieli kopoty ze zlokalizowaniem poszczeglnych dzia. Zasadnicze wyposaenie obu dywizjonw dziaa przeciwlotnicze 75 mm wz. 22/24 konstrukcji francuskiej nie stanowiy ju w 1939 roku sprztu penowartociowego, pomimo wyposaenia kadej z 7 baterii w centralny aparat systemu PZOOPL (Polskie Zakady Optyczne Optique de Precision de Levallois). Zupenie nowoczesne byy za to dziaa Boforsa, lecz te albo byy pozbawiono aparatw celowniczych bd te miay niewielki zapas amunicji, co nie pozwalao w peni wykorzysta ich potencjau.
* Ogie sztyletowy jest otwierany niespodziewanie z bliskich odlegoci (do 400 m) do celw pooonych na wprost baterii. [Maa Encyklopedia Wojskowa, Tom II, Wydawnictwo MON, Warszawa 1971, s. 499]

numer

lato 2009

20

Biuletyn DWS.org.pl

Zadania wyznaczone bateriom staym (75 mm) i pstaym (40 mm) 2 M.D.A.Pl.
Bateria staa (75 mm) Bateria pstaa (40 mm)

I. Zadania baterii:

(1) Obrona plot wysokopuapowa R.U. Hel (2) Zwalczanie morskich desantw w wyznaczonych sektorach pdesantowych (3) Zwalczanie jednostek nawodnych npla (4) Wsparcie ogniowe czoowych linii piechoty (1) Kada bateria odpowiedzialna jest za rozpoznanie i otwarcie na czas ognia do samolotw npla w swoim sektorze gwnym. Wyznaczam sektory gwne: dla baterii 1-ej od azymutu 47 do 205 dla baterii 2-ej od azymutu 176 do 326 dla baterii 3-ej od azymutu 302 do 104 Przy jednoczesnym zjawieniu si kilku rnych celw powietrznych zwalcza je wg nastpujcej kolejnoci: 1. Bombowe (nalatujce) 2. Kierujce ogniem art. npla 3. Rozpoznawcze (nalatujce) 4. Szturmowe 5. Rozpoznawcze (odlatujce) 6. Bombowe (odlatujce) (2) Zwalczanie desantw w sektorach wyznaczonych przez dc R.U. prowadzi w myl wytycznych ujtych Instrukcj Alarmy bateryjne - Alarm przeciwdesantowy. (3) Zwalczanie jednostek nawodnych przeciwnika baterie prowadz samodzielnie. O otwarciu i zakoczeniu ognia decyduj dcy baterii . We wszystkich wypadkach kierowa si zasadami ujtymi w Instrukcja prowadzenia ognia do celw nawodnych z baterii plot 75 mm wz. 22/24. (4) Wsparcie ogniem art. oddziaw piechoty przewidzie tylko w kierunku nasady pwyspu Hel. By w staej gotowoci do wykonania ogni zaporowych w myl otrzymanej Instrukcji (Mapa kwadratw nasady pwyspu Hel). Ogie wykonuj oficerowie wachtowi baterii na rozkaz Dcy 2 M.D.A.Pl.-u lub oficera ogniowego Dyonu, przytym baterie zawsze prowadz ogie na komend tego ostatniego (znajduje si stale przy Dcy oddziaw piechoty). Kolejno zwalczania celw: Przy jednoczesnym zjawieniu si kilku rnych celw, o ile nie ma specjalnego rozkazu, ogie kierowa na cel ktry najbardziej zagraa bronionemu obiektowi stosujc nastpujc kolejno: 1. Desant npla w sektorze baterii lub w przylegych do baterii sektorach ssiadw 2. Samoloty bombowe (nalatujce) 3. Samoloty kierujce ogniem art. npla 4. Jednostki nawodne ostrzeliwujce obiekt broniony 5. Samoloty rozpoznawcze (nalatujce) 6. Samoloty rozpoznawcze (odlatujce) 7. Lotnictwo szturmowe 8. Inne jednostki nawodne npla 9. Samoloty odlatujce Wspieranie ogniem art. oddziaw piechoty przy obecnoci innych celw - baterie wykonuj tylko na rozkaz Dcy Dyonu

(1) Obrona plot redniopuapowa R.U. Hel (2) Zwalczanie desantw npla w wyznaczonych sektorach nadbrzenych (3) Zwalczanie drobnych jednostek nawodnych npla (1) Kady pluton odpowiedzialny jest za rozpoznanie i otwarcie na czas ognia do samolotw npla w swoim sektorze gwnym. Wyznaczam sektory gwne: dla plutonu 1-go od azymutu 293 do 74 dla plutonu 2-go od azymutu 31 do 144 dla plutonu 3-go od azymutu 117 do 244 dla plutonu 4-go od azymutu 213 do 339 Przy jednoczesnym zjawieniu si kilku rnych celw powietrznych zwalcza je wg nastpujcej kolejnoci: 1. Bombowe (nalatujce) 2. Szturmowe 3. Rozpoznawcze (nalatujce) 4. Myliwskie 5. Samoloty odlatujce (2) Zwalczanie desantw w sektorach wyznaczonych przez dc R.U. prowadzi w myl zasad ujtych Instrukcj Alarmy bateryjne - Alarm przeciwdesantowy. Pluton 1-szy wspdziaa we wsplnym sektorze z bateri D.A.N.-u Nr. 12 i jest na czas walki przeciwdesantowej podporzdkowany Dcy Baterii Nr. 12 Pluton 2-gi samodzielnie we wasnym sektorze Pluton 3-ci by gotowym do przejcia na ustalone stanowiska pdesantowe w rejonie midzy bat. plot. Nr. 1 i bat. H. Laskowskiego (postj cignikw baterii przy plutonie 3-cim) Pluton 4-ty broni dojcia do basenu portu wojennego na czas walki pdesantowej dcy plutonu podporzdkujemy K.M. kompani K.M. Nr. 1 i Nr. 2 (3) Zwalczanie jednostek nawodnych npla - ogranicza do szybkobienych kutrw (patrolowce, desantowe, cigacze), odzi na odlegociach nie przekraczajcych 4000 m. Plutony otwieraj ogie tylko na rozkaz Dcy Baterii. Kolejno zwalczania celw: Przy jednoczesnym zjawieniu si kilku rnych celw, o ile nie ma specjalnego rozkazu, ogie kierowa na cel ktry najbardziej zagraa bronionemu obiektowi stosujc nastpujc kolejno: 1. Desant npla w sektorze plutonu lub w przylegych do plutonu sektorach ssiadw 2. Samoloty bombowe (nalatujce) 3. Samoloty szturmowe 4. Samoloty rozpoznawcze (nalatujce) 5. Samoloty myliwskie (nalatujce) 6. Samoloty rozpoznawcze (odlatujce) 7. Inne samoloty odlatujce 8. Inne jednostki nawodne

II. Wykonanie:

III. Suba Obs.Alarm.:

Jak bateria staa Wszystkie baterie prowadz w sposb cigy sub Obs.Alarm. W myl zasad ujtych Instrukcj Alarmy bateryjne Wachta Bojowa. O wszystkich samolotach nalatujcych w sektory gwne baterii - bezzwocznie po rozpoznaniu meldowa (lini Okln) wg wzoru: Bateria Nr melduje: pooenie, ilo samolotw, rodzaj, kierunek lotu. Meldunki o zbliajcych si samolotach z wysunitych posterunkw Obs.-Alarm. i innych stanowisk baterie otrzymywa bd przez lini Okln z Centrali Dyonu

numer

lato 2009

21
IV. czno:

Biuletyn DWS.org.pl
(1) Lini O (Okln) przeznaczam wycznie dla meldun- Jak bateria staa kw suby Obs.-Alarm. (2) Lini B (Bojow) przeznaczam wycznie dla rozkazw i meldunkw bojowych (3) Lini G (Gospodarcz) przeznaczam wycznie do celw gospodarczych i meldunkw mniej pilnych W wypadku uszkodzenia linii O lub B do czasu naprawienia, uywa dla obu celw pozostaej linii czynnej. Przy uszkodzeniu linii G wykorzystywa linie ssiadw przy niemoliwoci uywa gocw. Baterie w swych schronach bateryjnych posiadaj po 560 nb 75 mm na luf oraz cakowite zapasy amunicji maokalibrowej (po 4-y jednostki). Pozostae po 440 nb na luf 75 mm znajduj si w schronach M skd baterie uzupenia maj swoje schrony do penej ich pojemnoci po kadorazowym zuyciu 25% stanu. Ze wzgldu oszczdnoci zarzdzam: Ostrzelanie samolotw rozpoczyna i koczy na odlegociach poziomych nie przekraczajcych 7000 m. Wyjtek stanowi samoloty kierujce ogniem art. npla, ktre zwalcza naley do maksymalnej granicy zasigu dzia Do celw nawodnych prowadzi ogie na odlegociach nieprzekraczajcych 8000 m. Na ostrzelanie 1-go celu przeznaczam 10 nb na luf. Bateria posiada na sobie po 1000 nb 40 mm na dziao oraz cakowity zapas amunicji maokalibrowej. Uzupenienie do penego zapasu bojowego (3000 nb na dziao 40 mm) przewidziane jest w czasie pniejszym. Do czasu uzupenienia amunicji dziaowej do penego stanu zarzdzam: Ostrzeliwanie samolotw rozpoczyna i koczy na odlegociach poziomych nie przekraczajcych 3000 m. Ogie prowadzi wycznie krtkimi seriami Do celw nawodnych prowadzi ogie tylko na rozkaz Dcy Dyonu na odlegociach nieprzekraczajcych 4000 m. Wstrzeliwa si 1-ym dziaem i ogniem pojedynczym. Na ostrzelanie 1-go celu przeznaczam 10 nb na dziao.

Zadania wyznaczone bateriom staym (75 mm) i pstaym (40 mm) 2 M.D.A.Pl. (c.d.)

V. Amunicja zaopatrzenie i zuycie:

VI. Zarzdzenia dodatkowe:

Po kadym nalocie wzgldnie walce z nplem naziemnym Jak bateria staa czy nawodnym meldowa do centrali Dyonu lini G o skutkach walki z podaniem: strat wasnych w ludziach i materiale, strat npla, iloci trafnych strzaw (dziaowych), iloci wystrzelonej amunicji dziaowej, ewentualnych potrzeb w zwizku z wasnymi stratami i zniszczeniami. O pilnych potrzebach meldowa lini O.

Zestawienie wasne wg: kpt. mar. Marian Bolesaw Wojcieszek, O. de B. i opis dziaa bojowych 2 Morskiego Dywizjonu Artylerji Przeciwlotniczej [Centralne Archiwum Wojskowe, II/3/8, k. 79].

przeszo 30 karabinw przeciwlotniczych (7 nkm Hotchkissa 13,2 mm, 28 ckm Maxim wz. 08/15), jak rwnie 2 armat morskich 100 mm Schneiderwz. 91/92 (tzw. bateri Canet). Zadania wyznaczone tym jednostkom udao si ustali na podstawie wspomnie spisanych przez dowdcw 1 oraz 2 MDAPl. Szczegowy spis rozkazw znajduje si w ramkach na s. 18 i 2021 (zachowano pisowni oryginaln). Wedug stanu na 31 sierpnia 1939 roku, Morski Dywizjon Lotniczy dowodzony przez kmdr. por. pil. Edwarda Stanisawa Szystowskiego skada si z 20 wodnosamolotw i samolotw na podwoziu koowym oraz z okoo 285 ludzi (w tym okoo 35 pilotw i obserwatorw). Zasadnicz si MDLotu. stanowia eskadra liniowa bazujca w Pucku i wyposaona w: 2 hydroplany Lublin R-XIII bis/hydro (numery burtowe 702 oraz 703), 4 Lubliny R-XIII ter/hydro (704, 708, 710 oraz 712) oraz 5 Lublinw R-XIII G/hydro (714, 715, 717, 719 oraz 720), jak rwnie 3 Lubliny R-VIII ter/hydro (801, 802 oraz 803). Niestety wikszo maszyn bya ju przestarzaa i praktycznie pozbawiona wartoci bojowej, a trzy R-VIII hydro jeszcze w 1938 roku zostay przeznaczone do kasacji (do wrzenia 1939 roku wymontowano silnik z jednego z nich 801). Pozostae cztery samoloty byy rnych typw i speniay zadania pomocnicze. Jedynie nowoczesny CANT Z.506B by penosprawnym wodnosamolotem torpedowo-bombowym, jednak przed wybuchem wojny nie zdono go w peni wyposay, przez co zastosowanie bojowe maszyny byo niemoliwe. Dodatkowo, w skadzie plutonu cznikowego bazujcego na lotnisku w Rumi, znajdoway

si dwa zmobilizowane koowe RWD-13 Aeroklubu Gdaskiego (SP-ATB, SP-BML) oraz jeden Lublin R-XIII G (718) na koach, za dowdc oddziau by ppor. rez. pil. Edmund Jereczek. Przeciw szczupym polskim siom Niemcy wystawili cznie blisko 400 samolotw (zob. tabela s. 22). Naley jednak podkreli, i jedynie niewielka ich cz dziaaa przez duszy czas nad wybrzeem. Ju 2 wrzenia przebazowano cikie myliwce Bf 110 oraz bombowce He 111. Najwikszy exodus odby si 3 wrzenia, gdy odwoano a 110 stukasw oraz 65 myliwcw Bf 109. Z samolotw bojowych do koca kampanii operowao jedynie 12 Ju 87 i 3 Bf 109 z Trgergruppe 186 oraz cz wodnosamolotw.2 Warto podkreli, i oprcz regularnych jednostek Luftwaffe nad wybrzeem dziaay rwnie jednostki rozpoznawcze przydzielone do GrenzschutzAbschnitt-Kommando 1 (w skrcie Grz. Sch. Abschn. Kdo. 1) oraz Grupy Eberharda. W pierwszym przypadku by to klucz Hs 126 z 2.(H)/21, natomiast do Fliegergruppe Eberhard przydzielono samoloty Akaflieg Danzig 2 Ar 66 oraz 2 He 46. Zadania stawiane tak potnym siom lotniczym, zostay przedstawione przez Oberkommando der Wehrmacht 3 kwietnia 1939 roku w Wytycznych na rok 1939 do jednolitego przygotowania si zbrojnych do wojny (Weisung fr die ein2 3 oraz 4 wrzenia wycofano wszystkie wodnosamoloty bazujce w Dievenow (Dziwnw) K.Fl.Gr. 306, K.Fl.Gr. 406, K.Fl.Gr. 706; oraz Kamp (Rogw) K.Fl. Gr. 506, K.Fl.Gr. 606, K.Fl.Gr. 706. Do koca kampanii operoway jedynie samoloty z: 1.(M)/K.Fl.Gr. 506 i 1.(M)/K.Fl.Gr. 706 oraz 3.(M)/K.Fl.Gr. 506 (tylko do 13 wrzenia)

numer

lato 2009

22

Biuletyn DWS.org.pl
Samoloty Luftwaffe operujce nad wybrzeem

heitliche Kriegsvorbereitung der Wehrmacht fr 1939/40). Zgodnie z planem pierwsze ataki lotnictwa operacyjnego winny rozbi polskie lotnictwo morskie. Dla realizacji tego zadania zaplanowano naloty na morskie lotnisko w Pucku oraz na porty pomocnicze Jastarnia i Hel, jak rwnie na lotniska ldowe w Rumi i Janowie. Kolejnym zadaniem stawianym niemieckim lotnikom byo zaatakowanie portw wojennych w Gdyni i na Helu. W tym przypadku zwracano szczegln uwag na wyeliminowanie w pierwszej kolejnoci bazujcych w porcie okrtw podwodnych oraz w dalszej kolejnoci jednostek nawodnych. Gdyby uderzenie na polskie porty nie przynioso spodziewanego efektu, planowano ustanowienie rozpoznania lotniczego na rodkowym i poudniowym Batyku tak, by moliwe byo szybkie ustalenie pozycji operujcych tam polskich okrtw podwodnych. Ostatnim zdaniem stawianym niemieckim lotnikom byo wspieranie wasnej piechoty atakami na wybrane cele naziemne.3 Jak wic widzimy, zdaniem niemieckich sztabowcw najwiksze zagroenie stanowiy co z polskiego punktu widzenia wydaje si kuriozalne przestarzae samoloty MDLot. Jeli jednak wzi pod uwag informacje, ktrymi dysponowali w tym czasie Niemcy, wwczas ich obawy zwizane z polskim lotnictwem wydaj si by uzasadnione. Ot zgodnie z rozkazem operacyjnym dla pancernika Schleswig-Holstein z 21 sierpnia 1939 roku, wydanym przez dowdc Grupy Wschd adm. Conrada Albrechta, skad polskiego lotnictwa marynarki oceniano nastpujco: 1 dyon bombowy, 2 dyony rozpoznawcze, 3 dyony myliwskie (sic!) oraz oddzia radio i foto, bazujce na dwch lotniskach w Pucku i Rumi. Siy te oceniano cznie na 60 samolotw w przewaajcej czci miay by to samoloty ldowe (sic!) a tylko w maej czci wodnosamoloty, ktre notabene susznie oceniano jako przestarzae. Za prawdopodobne uznawano wzmocnienia MDLotu przez lotnictwo ldowe z gbi kraju4 Poniewa jak przewidywano wybrzea bdzie broni okoo 30 polskich myliwcw, dla ochrony wasnych samolotw oraz pancernika Schleswig-Holstein5 nad wybrzee wysano potn armad myliwcw cznie przeszo 100 maszyn myliwskich. Jednoczenie obawiajc si polskich atakw odwetowych postulowano wzmocnienie obrony przeciwlotniczej bazy w Pillau (Piawa) i kanau morskiego Knigsberg (Krlewiec).6

cznie Liczba samolotw 34 34 68 42 23 3 75 38 37 122 39 35 36 12 10 10 31 11 11 9 ~40 1 3? 9 3 9 3? 12 33 1 11 10 11 ~27 8? 11? 8? 2 1 1 3 3 2 2 2 2

Jednostka I./ZG 1 I.(J)/LG 2 II.(J)/186(T) 4.(St)/186(T) I./KG 1 I./KG 152 IV.(St)/LG 1 II./St.G. 2 III./St.G. 2 4.(St)/186(T) 5./B.F.Gr. 196 2.(F)/K.Fl.Gr. 306 2.(F)/K.Fl.Gr. 506 2.(F)/K.Fl.Gr. 606 Stab./K.Fl.Gr. 306 1.(M)/K.Fl.Gr. 306 3.(M)/K.Fl.Gr. 406 Stab./K.Fl.Gr. 506 3.(M)/K.Fl.Gr. 506 1.(M)/K.Fl.Gr. 706 3.(M)/K.Fl.Gr. 706 Stab./K.Fl.Gr. 306 1.(M)/K.Fl.Gr. 306 1.(M)/K.Fl.Gr. 506 1.(M)/K.Fl.Gr. 706 1.(M)/K.Fl.Gr. 306 1.(M)/K.Fl.Gr. 506 1.(M)/K.Fl.Gr. 706 Stab./K.Fl.Gr. 506 Stab./K.Fl.Gr. 706 2.(H)/21 Grz. Sch. Abschn. Kdo. 1 Fliegergruppe Eberhard Fliegergruppe Eberhard

Typ Bf 110 Bf 109 Bf 109 Bf 109 He 111 He 111 Ju 87 Ju 87 Ju 87 Ju 87 Ar.196 Do.18 Do.18 Do.18 He 59 He 59 He 59 He 59 He 59 He 59 He 59 He 60 He 60 He 60 He 60 He 114 He 114 He 114 Ju 52 Ju 52 Hs 126 Ar.66 He 46

1 wrzenia
W pierwszym dniu wojny Niemcy przeprowadzili cztery naloty na pozycje polskie w Pucku, Gdyni, na Helu i wodach Zato3 Polskie Siy Zbrojne w drugiej wojnie wiatowej (1962), tom I Kampania wrzeniowa 1939, Cz V: Marynarka Wojenna i Obrona Polskiego Wybrzea, Instytut Historyczny im. gen. Sikorskiego, Londyn, s. 8494 4 Polskie Siy Zbrojne, op. cit., s. 90. 5 Do ochrony pancernika specjalnie wyznaczono 12 myliwcw Bf 109B oraz 11 Bf 109E z II.(J)/186(T). Jednak tylko raz myliwce utworzyy parasol myliwski nad Schleswig-Holsteinem, gdy 1 wrzenia od godz. 8.16 do 9.21 samoloty odbyy patrol nad okrtem. 6 Wydaje si jednak, i Niemcy przesadnie si asekurowali. Zgodnie z doniesieniami Oddziau II jeszcze wiosn 1937 roku w Pillau istniaa jedna cika bateria przeciwlotnicza oraz a 9 baterii redniej artylerii przeciwlotniczej cznie 4 lufy 105 mm oraz a 36 luf 88 mm nie liczc lekkiej broni przeciwlotniczej oraz karabinw maszynowych. [CAW, Oddzia II, I.303.4.3513, Oglne dane o obronie Wybrzea nad Batykiem w Niemczech].

ki Gdaskiej. Zgodnie z otrzymanymi wytycznymi pierwszym celem lotnictwa niemieckiego byo zniszczenie polskiego lotnictwa morskiego rozmieszczonego na wodowisku w Pucku oraz lotnisku w Rumi. Do wykonania tego zadania wyznaczono 30 He 111E z I/KG 1 w osonie 12 Bf 110C z 1. Staffel I./ZG 1.7 Jedna eskadra Heinkli skierowaa si nad Puck natomiast dwie pozostae wraz z myliwcami nad Rumi. Jeszcze w trakcie lotu nad cel skad grupy bombowej zosta uszczuplony o jedn maszyn, w ktra na skutek pknicia przewodu olejowego zostaa zmuszona do powrotu do bazy w Kolbergu (Koobrzeg). O godz. 6.15 rozpoczo si bombardowanie Pucka. Samoloty podzieliy si na trzy grupy po 6 maszyn: pierwsza atakowaa prochowni w Swarzewie, koszary i hangary; druga zakotwiczony w zatoce okrt-cel lzak; a trzecia dworzec kolejowy w Pucku. Po ataku Niemcy raportowali zniszczenie hangarw i barakw mieszkalnych w Pucku oraz wykrycie na wodowisku jedynie 3 samolotw szkolnych. Jednoczenie piloci bombowcw donosili o obecnoci artylerii przeciwlotniczej w porcie.
7 Pocztkowo w akcji miay bra udzia rwnie maszyny z I.(J)/LG 2, ale ostatecznie myliwce te nie zostay poderwane.

numer

lato 2009

23

Biuletyn DWS.org.pl
kiego stanu rzeczy naley upatrywa w bdnych zaoeniach przyjtych przez niemieckich sztabowcw przy wyznaczaniu poszczeglnych celw. Bombowce przede wszystkim atakoway cele naziemne szczeglnie hangary, natomiast polskie samoloty zostay ustawione gwnie na wodzie, dziki czemu unikny uszkodze. Oprcz bdnej taktyki, dodatkowo dochodzia maa precyzja bombardowania. Zgodnie z relacjami lotnikw MDLot. linia wybuchw bomb bya pooono okoo 150 metrw od hangarw.12 Bezporednim nastpstwem nalotw na bazy MDLot. oprcz wymuszonej zmiany na stanowisku dowdcy jednostki byo przebazowanie polskich samolotw na stanowiska ewakuacyjne. Rozpatrywano dwie moliwoci. Zgodnie z pierwsz samoloty miay przelecie do Modlina, gdzie mogyby zosta wykorzystane jako samoloty rozpoznawcze wojsk ldowych. Natomiast druga zgodnie z wytycznymi planu mobilizacyjnego postulowaa ewakuowanie samolotw z pozbawionego obrony naziemnej Pucka na Pwysep Helski. Ostatecznie zdecydowano si na Hel, gdy uznano, e przelot wolnych samolotw za dnia naraa maszyny i pilotw na zbytnie ryzyko. Wobec czego okoo godz. 8 w powietrze wzbiy si prawie wszystkie maszyny MDLot. rozpoczynajc 12-minutowy lot ewakuacyjny w stron pwyspu. Jedynie pozbawiony silnika R-VIII bis/hydro (801) zosta odholowany do Kunicy przez motorwk MDLot., a dwa pozostae R-VIII ter/hydro ewakuoway si do Chaup lizgiem nie odrywajc si od powierzchni wody. Wszystkie 10 wodnosamolotw R-XIII hydro rozstawiono co 100 metrw na Dugiej Mielinie pomidzy portem wojennym Hel a Jurat a tzw. lepaka (702), wraz z amfibi Nikol A-2, wprowadzono do basenu portu wojennego. Samolot dyspozycyjny dowdcy MDLot. FBA-17 HE2 (4.4) oraz CANT Z.506B ustawiono naprzeciw portu wojennego. Natomiast jedyny RWD-17W wycignito na brzeg i po zoeniu skrzyde ukryto w lesie. Wodnosamolotw nie maskowano, przez co byy dobrze widoczne z powietrza. Jednak zasadnicza cz samolotw bya broniona przez 22/2 MDAPl. oraz IV/24. Pozostae baterie mogy rwnie, cho w mniejszym stopniu, przeciwdziaa nalotom na zakotwiczone koo Helu hydroplany. Po zakoczeniu ewakuacji przeprowadzono pierwsz odpraw sztabu MDLot., na ktrej penicy obowizki dowdcy kmdr ppor. pil. Kazimierz Szalewicz omawia moliwoci bojowego zastosowania wodnosamolotw do lotw rozpoznawczych oraz wykonania nalotu na kotwiczcy w porcie gdaskim pancernik Schleswig-Holstein. Zgodnie z t propozycj 10 maszyn R-XIII hydro miao zaatakowa 12,5 kg bombami niemiecki okrt liniowy, a nastpnie samoloty miay odlecie w gb kraju, przypuszczalnie do Modlina. Jednake plan ten zosta uznany przez dowdztwo jako nierealny i ostatecznie odrzucony z trzech powodw. Po pierwsze uznano, i wysanie za dnia powolnego i praktycznie bezbronnego R-XIII hydro na jakikolwiek lot rwna si utracie maszyny i zaogi, za w przypadku nocnego nalotu problemem byo wodowanie hydroplanw na Wile po wykonaniu akcji. Po drugie, poza efektem podtrzymania u przeciwnika przewiadczenia, e
12 A. Olejko, Morski, op. cit., s. 36.

W rzeczywistoci w Pucku zniszczono jedynie drewniany budynek kasyna oficerskiego (trafione centralnie jedn z bomb), odamkami uszkodzono hangar nr 4, zapaliy si te warsztaty przy parku MDLot. Byy to jedyne szkody materialne powstae w wyniku bombardowania. Niestety byli rwnie zabici (dowdca MDLot. kmdr por. pil. Edward Szystowski oraz 3 szeregowych: st. bosman mech. Jan Poklkowski, st. bosman adm. Micha Jagodziski, st. mar. Henryk Fabisz) i ranni 16 marynarzy. Ponadto, jak pisa kmdr ppor. Wacaw Tym, z wraenia (najprawdopodobniej atak serca) zmar zawiadowca stacji kolejowej.8 Wbrew powszechnemu mniemaniu, baza w Pucku faktycznie bya broniona przez kilka ckmw, o czym wspomina w swej relacji pilot MDLot. ppor. rez. pil. Jereczek.9 Jednoczenie, cho rozpoznanie 3 samolotw byo prawidowe, to jednak niedokadne. Niemcy zdoali dostrzec jedynie wodnosamoloty ustawione na wodzie najbliej bazy dwa R-VIII ter oraz jeden FBA-17 HE2. Natomiast nie dostrzegli zakotwiczonych wzdu brzegu od lotniska w Pucka do prochowni w Swarzewie pozostaych 11 maszyn (inne wodnosamoloty ustawione byy w hangarach). Naley podkreli, e aden z polskich hydroplanw nie zosta nawet uszkodzony, a baza wci zachowaa pen gotowo bojow. Natomiast samoloty atakujce Rumi wedug relacji niemieckich pilotw zniszczyy pas startowy oraz 9 samolotw, ktre stay na ziemi. Przy okazji bombardowania lotniska cz bomb znioso na skraj miejscowoci i zniszczyo kilka domostw. W relacji zastanawia stwierdzenie o zbombardowaniu samolotw ustawionych na ziemi, gdy zgodnie z polskimi relacjami lotnisko w Rumi byo opuszczone.10 Istnieje moliwo, i jest mowa o 8 samolotach Aeroklubu Gdaskiego (3 RWD-8, 2 RWD-10, 2 RWD-13 oraz 1 RWD-17) oraz jednym samolocie pasaerskim PLL Lot Lockheed L-14H, jednak maszyny te zgodnie z polskimi rdami miay by ewakuowane jeszcze przed pocztkiem wojny pod koniec sierpnia. By moe jednak nastpio to faktycznie po pierwszym nalocie na Rumi. W kadym bd razie aden z wymienionych samolotw nie figuruje na licie strat Dowiadczalnych Warsztatw Lotniczych.11 Powracajce z bombardowania maszyny dostay si pod silny ogie baterii przeciwlotniczych w okolicach Gdyni, gdzie trafiony zosta Bf 110C pilotowany przez Uffz. Karla Weyanda, ktry zosta ranny. Maszyna powrcia do bazy z uszkodzeniami, ktre oszacowano na 35%. Ten pierwszy nalot bombowy nie wystawia niemieckim lotnikom najlepszego wiadectwa. Pomimo atutu zaskoczenia, cakowitej dominacji w powietrzu i iluzorycznej obrony przeciwlotniczej lotnisk w Pucku i Rumi, bombowce nie zrealizoway wyznaczonych zada. Polskie lotnictwo morskie zachowao pen skdind znikom zdolno bojow, a baza lotnictwa nie zostaa nawet uszkodzona. Przyczyny ta8 Wacaw Tym, Przygotowania do obrony i ldowa obrona wybrzea morskiego [CAW, II/3/6, k. 106]. 9Edmund Jereczek, Spostrzeenia osobiste z wojny lotniczej w Polsce, [w:] Wacaw Tym, Andrzej Rzepniewski, Kpa Oksywska, Wydawnictwo Morskie, Gdask 1985, s. 83. Olejko podaje, e bazy broni zaledwie jeden stary nkm Hotchkiss 13,2 mm, ustawiony na dachu budynku startowego (Andrzej Olejko, Morski Dywizjon Lotniczy, Oficyna Wydawnicza Ajaks, Pruszkw 1992, s. 33). 10 A. Olejko, Morski, op. cit., s. 62. 11 Historia Dowiadczalnych Warsztatw Lotniczych, http://www.RWD-dwl.net/ (stan na dzie 12.VII.2007).

numer

lato 2009

24

Biuletyn DWS.org.pl
morze nie nadao. Wydaje si zatem, e przebieg wypadkw moe wskazywa na dywersj niemieck. Oznaczaoby to, i ju przed wojn Niemcy zamali szyfr Polskiej Marynarki Wojennej. Tymczasem o godz. 5.20 niemieckie wodnosamoloty, pocztkowo nie niepokojone, przeprowadziy rozpoznanie w porcie na Oksywiu. Dopiero przy odlocie zostay one prawidowo rozpoznane przez oficerw okrtu podwodnego Wilk oraz stawiacza min Gryf, wobec czego rozpoczto ostrzeliwanie nieprzyjacielskich maszyn. Po krtkiej chwili strzelay wszystkie okrty stojce w porcie, lecz byo ju za pno i niemieckie samoloty po wykonaniu zadania nad Gdyni skieroway si jeszcze nad wody Zatoki Puckiej, by i tam dokona rozpoznania. Piloci potwierdzili obecno na Oksywiu tylko dwch okrtw podwodnych.19 Po przelocie niemieckich samolotw nad gdyskim portem wikszo okrtw polskiej floty opucia baz. Z portu wyszy popiesznie oba okrtu podwodne Wilk i Orze, i w zanurzeniu uday si do swych sektorw. Wkrtce wyszed rwnie Gryf z zadaniem pobrania dodatkowych min z trzech kryp minowych zakotwiczonych w Jamie Kunickiej, gdzie zaadowano na pokad okoo 90 min. Po zakoczeniu operacji okoo godz. 13 stawiacz min skierowa si pod Mechelinki, gdzie przeczeka nie niepokojony nalot na port gdyski. Stojcy od wieczora 31 sierpnia na redzie kontrtorpedowiec Wicher podnis par w jednym z kotw i wraz z zespoem minowcw, ktry wanie opuci port wojenny, powoli kry w pobliu pyty oksywskiej. Wraz z pozostaymi jednostkami polskiej floty Gdyni opuciy rwnie bye jednostki eglugi przybrzenej Jadwiga i Wanda wyruszajc ze zmobilizowanymi onierzami na pokadach. Pierwszy ze statkw pyn do Jastarni, drugi kierowa si na Hel. W poowie drogi Wanda zostaa ostrzelana przez trzy wodnosamoloty He 60. Pomimo przestrzelin w burtach dotara do portu rybackiego, natomiast nie niepokojona Jadwiga dopyna do Jastarni. Wieczorem Wanda miaa powrci do Gdyni tym razem pod oson minowca Czajka.20 W tym miejscu naley podkreli dwie kwestie. Po pierwsze trzeba jasno stwierdzi, e nie jest prawd wielokrotnie powielana przez polskie publikacje informacja jakoby Wanda i Jadwiga byy niezmilitaryzowanymi statkami pasaerskimi eglugi przybrzenej, a atak na bezbronne jednostki biaej floty by przykadem barbarzystwa niemieckich pilotw. W rzeczywistoci obie jednostki od lata 1939 roku byy wykorzystywane przez wojsko i utrzymyway intensywn komunikacj Gdyni z Helem i Jastarni, przewoc powoanych rezerwistw, ywno oraz sprzt wojskowy. Co wicej, zostay formalnie zmobilizowane 24 sierpnia 1939 roku.21 Przed wojn na wypadek mobilizacji zakadano wyposaenie obu jednostek w tray DLM (po 2 na okrt) oraz bomby hydrostatyczne (po 20 na okrt), jednak nie wiadomo, czy te zamierzenia zostay w sierpniu i wrzeniu 1939 roku zrealizowane.22 Po dru19 H.R. Bachmann, Die polnische, op. cit., s. 22. 20 Jerzy Miciski, Ksiga statkw polskich 19181945, tom 1, PolnordOskar, Gdask 1997, s. 248. 21 Waldemar Danielewicz, Crki marszaka Pisudskiego, Morza Statki i Okrty, 2/2007, s. 7778. 22Eugeniusz Pawski, Raport Dowdcy Broni Podwodnej dla Admiraa wirskiego, sporzdzony 7 marca 1940 roku [IPiMS, MAR.II.1/6], k. 12. Istniej rwnie

MDLot. wci walczy, korzyci byyby minimalne gdy 12,5 kg bomby nie miay najmniejszych szans poczynienia opancerzonej jednostce jakichkolwiek szkd.13 Wreszcie po trzecie, jak relacjonowa obecny na odprawie kpt. Bolesaw Trojanowicz-Piotrowski, wrd pilotw nie byo chtnych do podjcia ryzykownej akcji.14 Najprawdopodobniej ten trzeci czynnik ostatecznie zadecydowa o nie przeprowadzeniu nalotu. Jednoczenie na odprawie zalecono jak najszybsze uzbrojenie CANT-a Z.506B w krajowe karabiny maszynowe PWU wz. 37 (do zamontowanych karabinw woskich Breda 12,7 mm nie byo amunicji) oraz zabudowanie wyrzutnikw bombowych i torpedowego. Zgodnie z planem wodnosamolot mia otrzyma w Gwnej Skadnicy Marynarki Wojennej w Modlinie wyrzutniki SW i po pobraniu uzbrojenia powrci na Hel. Jednak nie byo mu dane wrci nad polskie wybrzee ewakuowany 2 wrzenia z Helu wodnosamolot skierowano 6 wrzenia na jezioro Siemie gdzie mia oczekiwa na wyposaenie. Ostatecznie 11 wrzenia jedyny polski CANT zosta zniszczony przez niemiecki bombowiec He 111.15 Nim samoloty Luftwaffe rozpoczy kolejne bombardowania, nad polskimi portami wykonano wiele lotw rozpoznawczych majcych za zadanie dokadne rozpoznanie miejsca bazowania polskich okrtw wojennych szczeglnie okrtw podwodnych. Pierwszy by 1 wrzenia poranny przelot 3 wodnosamolotw He 60 z 1.(M)/506 nad Helem oraz Gdyni. Wpierw hydroplany pojawiy si nad Helem, gdzie jednak Polakom sprzyjao szczcie cay cypel helski by pokryty nisko lec porann mg uniemoliwiajc rozpoznanie.16 Wobec tego maszyny skieroway si nad Gdyni, nadlatujc nad port od strony zatoki. Warto w tym miejscu zaznaczy, i wok przelotu tych 3 wodnosamolotw nad Gdyni naroso wiele niejasnoci. Faktem bezspornym jest informacja, jak Dowdztwo Floty otrzymao wieczorem 31 sierpnia jakoby W godzinach porannych bd nad portem wojennym przelatyway samoloty. Nie otwiera ognia, bd to samoloty polskie. Po pierwsze, jednak nie jest jasne, o jakich samolotach bya mowa. Jedne przekazy twierdz, i informacja ta dotyczya jakoby przelotu samolotw w kierunku na Szwecj.17 Natomiast inne twierdz, e informacja ta miaa dotyczy dostarczenia do Polski 3 kolejnych wodnosamolotw torpedowo-bombowych CANT Z.506B.18 Po drugie, nieznany jest nadawca wiadomoci, cho czasami twierdzi si jakoby miao nim by dowdztwo Armii Pomorze. Jednak pewne jest, i wiadomoci tej dowdztwo Armii Po-

13 Grubo pancerza pokadowego wynosia 40 mm, sufitu wiey dzia gwnych 50 mm, natomiast nadbudwek od 30 do 80 mm. 14 Rafa Witkowski, Hel na stray wybrzea 19201939, MON, Warszawa 1974, s. 214. 15 Wicej na ten temat w Andrzej Olejko, Polski Cant, Karnak, Tarnobrzeg 1998. Co ciekawe jak dotd nie udao si ustali jednostki z ktrej pochodzi He 111 ani potwierdzi zniszczenia CANTa odpowiednimi meldunkami strony niemieckiej. 16 Hans R. Bachmann, Die polnische U-boot-Division im September 1939, Marine Rundschau 1/1970, s. 22. 17 Jerzy Pertek, Wielkie dni maej floty, Wydawnictwo Poznaskie, Pozna 1972, s. 59. 18 Ludwik Wilczyski Na placwce pod Jastarni, [w:] Rafa Witkowski, Ostatnia reduta, Wydawnictwo Morskie, Gdask 1973, s. 188; oraz Stanisaw ochowski Dziaania kanonierki Genera Haller w kampanii wrzeniowej, [w:] R. Witkowski, Ostatnia, op. cit., s. 119.

numer

lato 2009

25

Biuletyn DWS.org.pl
Tymczasem po rozpoznaniu celw do ataku ruszya nowa cudowna bro niemieckiej Luftwaffe bombowce nurkujce. O godz. 14 cznie 103 maszyny Ju 87B, w eskorcie prawie 50 myliwcw Bf 109E oraz Bf 110B/C rozpoczo bombardowanie wybranych celw w Gdyni oraz na Helu. Jako pierwszy zosta zaatakowany Hel, gdzie port wojenny atakowao 11 Ju 87B z 4.(St)/186(T) osaniane przez Bf 109E z 6. Staffel II.(J)/186(T). Piloci z 4.(St)/186(T) meldowali o obecnoci w porcie 3 okrtw podwodnych oraz wielkiego parowca w innym porcie (to jest rybackim) a take o manewrujcych przed portem kanonierkach. Zdaniem lotnikw efekty nalotu byy druzgocce. Nad caym cyplem miay si unosi chmury dymu i kurzu, a sup ognia od wybuchu schronu z amunicj mia siga 200 metrw. Jednoczenie, jak pisa dowdca eskadry Hptm. Hugo Blattner, pocztkowo samoloty przywita dobrze lecy ogie przeciwlotniczy (punkty detonacji odlege o zaledwie 100 do 150 metrw), jednak gdy wybuchy pierwsze zrzucone bomby, dziaa natychmiast zamilky. W rzeczywistoci w porcie ju dawno nie byo adnych okrtw podwodnych, gdy Sp odcumowa ju o godz. 5.58, Ry wypyn o godz. 6 a bik o 6.10. Najprawdopodobniej spostrzeonymi jednostkami byy 3 krypy pogbiajce, ktre w nastpstwie nalotu zostay przeprowadzone do portu rybackiego. Pozostae jednostki polskiej floty jeszcze nie dotary na Hel, zatem uderzenie niemieckiego lotnictwa de facto trafio w prni. Zastanawia wzmianka o wielkim parowcu w innym porcie. Moliwe, i bya to barka Paul wprowadzana do portu wojennego przez jeden z holownikw marynarki, albo by moe by to jeden z dwch pozostaych na wodach polskich statkw neutralnych, o czym mowa niej. Ciki nalot trwa prawie 30 minut. W trakcie bombardowania w powietrzu latay czci drzew rozrywane wybuchami, oddychanie utrudnia dym i podrywany wybuchami bomb piasek. Niestety sowa Hptm. Blattnera s prawdziwe i potwierdzaj je polskie relacje. W pierwszej chwili obsugi baterii przeciwlotniczych ulegy presji i wszyscy rezerwici porzucili swoje stanowiska bojowe, na ktrych pozostali nieliczni. Naley w tym miejscu podkreli mne zachowanie tych ktrzy pozostali na swych stanowiskach i prowadzili ogie do atakujcych maszyn.29 Tymczasem 30 Ju 87B z II/StG 2 (w osonie 8 Bf 109E z I.(J)/ LG 2 oraz 29 Bf 110B/C z I./ZG 1) atakowao bateri cyplow. W trakcie ataku miao miejsce bardzo rzadkie zdarzenie. Ot jeden z pilotw 4. Staffel zbyt pno wyprowadzi maszyn z lotu nurkowego i podwozie jego stukasa uderzyo w wod. W efekcie zostao oderwane i dalszy lot uszkodzona maszyna Lt. Hamestera kontynuowaa pozbawiana podwozia. Pilot ldowa w bazie w Stolp-Reitz na brzuchu. Pomimo tak zmasowanego ataku wyniki byy mizerne. W porcie wojennym Hel zatopiono jedynie bark Paul (ok. 200 BRT) nalec do armatora Kossmann i zmobilizowan przez PMW jeszcze w sierpniu 1939 roku. Bateria cyplowa nie zostaa trafiona ani razu, zniszczono jedynie prowizoryczny schron z amunicj 75 mm. Rannych zostao 5 marynarzy, w tym 3 ciko. Jak si okazao okoo 30% bomb zaryo si w piasek i nie wybucho. Jedtomiast w porcie wci pozostaway 2 kanonierki i okrt artyleryjski Mazur. By moe 2 minowce tymczasowo przebyway w porcie. 29 J. Pertek, Wielkie dni, op. cit., s. 65.

gie, istniej sprzeczne relacje co do podry obu stateczkw na Pwysep Helski. Zgodnie z relacj dowdcy Czajki kpt. mar Aleksego Czerwiskiego, wczesnym popoudniem minowiec przeprowadza przez nieistniejce pole minowe statek spacerowy z Gdyni na Hel.23 W chwili zbliania si do portu helskiego z pokadu minowca spostrzeono pikujce na cypel niemieckie bombowce. Wobec czego Czajka przypieszya i otworzya ogie do nieprzyjacielskich samolotw. Wkrtce na samotny minowiec rozpocz atak jeden z kluczy Ju 87B, na szczcie jednak okrt dobrze prowadzony przez swego dowdc wyszed z nalotu obronn rk i nie ponis adnych strat.24 Tymczasem dowdca Wandy kpt. Zygmunt Truszczyski, wspomina, e rankiem 1 wrzenia Wanda i Jadwiga samotnie poday odpowiednio na Hel i do Jastarni i zostay ostrzelane przez niemieckie wodnosamoloty. Dopiero wieczorem Wanda pod eskort Czajki miaa si jakoby uda w podr powrotn do Gdyni.25 Widzimy zatem wyran sprzeczno pomidzy relacjami sporzdzonymi przez dowdcw Wandy i Czajki. Co ciekawe podczas nalotu na Hel lotnicy niemieccy meldowali o obecnoci manewrujcych przed portem kanonierek. Jako, e pozostae jednostki polskiej floty przebyway wwczas w okolicach Gdyni, najprawdopodobniej mowa bya o Czajce i bdnie rozpoznanej Wandzie. Przypuszczalnie zatem jeli wersja kpt. mar Czerwiskiego jest prawdziwa Wanda pyna w eskorcie okrtu wojennego, a co za tym idzie ostrzelanie tej jednostki nie stanowio pogwacenia prawa midzynarodowego. Jednoczenie w swej relacji z wrzenia 1939 roku dowdca Mewy kpt. mar. Wacaw Antoni Lipkowski pisa, e trawler mia eskortowa Jadwig z prowiantem z Gdyni na Hel, lecz z powodu rozpoczcia si nalotu zadania tego nie wykona. Tumaczyoby to dlaczego Wanda podrowaa w eskorcie ptaszka, a Jadwiga takiej ochrony nie otrzymaa.26 Jeszcze przed popoudniowymi nalotami stukasw nad Gdyni wykonano dwa kolejne loty rozpoznawcze. W pierwszym przypadku rozpoznanie przeprowadziy 2 He 59 z 3.(M)/706, natomiast w drugim 2 Do 17P z 2.(F)/121. Zgodnie z meldunkami z rozpoznania o godz. 10.35 na redzie Gdyni byy obecne: 1 kontrtorpedowiec, 3 minowce oraz 1 kanonierka a kolejnych 5 minowcw i 2 okrty podwodne stay w basenie portu wojennego.27 Zastanawia wzmianka o dawno ju nieobecnych w porcie okrtach podwodnych oraz bdne rozpoznanie liczebne mniejszych jednostek polskiej floty.28
relacje mwice o tym, e obie jednostki wyposaono w 3 karabiny maszynowe Maxima. 23 Wieczorem 31 sierpnia Kierownictwo Marynarki Wojennej ogosio na falach Polskiego Radia komunikat o zaminowaniu akwenu Zatoki Gdaskiej. Bya to faszywa wiadomo majca na celu zdezorientowanie przeciwnika i ograniczenie poruszania si jednostek floty niemieckiej w zatoce. 24 Zdzisaw Boczkowski, Miny za burt, Wydawnictwo MON, Warszawa 1967, s. 2831. 25 Wersj kpt. Truszczyskiego potwierdza w swych wspomnieniach kpt. and. Bolesaw arczyski ktry pisa, e Jadwiga opucia Gdyni o 7 rano i podczas przejcia na Hel zostaa ostrzelana przez 3 samoloty. W drodze powrotnej do Gdyni, stateczek mia by eskortowany przez minowiec Czajka, Bolesaw arczyski, Relacja o dziaalnoci 2 Morskiego Plutonu andarmerii na Helu w wojnie polsko-niemieckiej [WBBH II/2/88], k. 13. 26 Wacaw Lipkowski, Sprawozdanie [IPMS, MAR.A.II.5/1d], k. 2. 27 Andrzej Rzepniewski, Obrona Wybrzea w 1939 roku, Wydawnictwo MON, Warszawa 1970, s. 314. 28 Na redzie manewrowa kontrtorpedowiec Wicher wraz z 6 minowcami, na-

numer

lato 2009

26

Biuletyn DWS.org.pl
Silny nalot trwa okoo 25 minut, a gwnym obiektem ataku by basen portu wojennego. Ewidentnie lotnikom znane byy wyniki porannego rozpoznania, gdy szczeglnie bombardowana bya przysta okrtw podwodnych, gdzie jeszcze rano stay Wilk i Orze. Niestety w trakcie nalotu w okolicach mola zachodniego zacumowane byy Mazur oraz Nurek, co przypiecztowao los obu jednostek. Nim rozpocz si nalot, dowdca okrtu kpt. mar Tadeusz Rutkowski przyprowadzi na okrt pracownic Samodzielnego Referatu Informacyjnego Dowdztwa Floty34 pann Ann Starkwn, ktr miano ewakuowa na Hel. Natomiast Nurek mia przewie na Hel yroskopy i detonatory z torpedowni. Ju jedna z pierwszych bomb trafia w praw nadbudwk rufow Batyku. Jednak uszkodzenie to w najmniejszym stopniu nie wpyno na potny okrt, gdy jego poszycie nie zostao naruszone. Mimo wielu bomb wybuchajcych w pobliu burt nieruchomego byego krownika nie zosta on ju trafiony i po zakoczeniu nalotu wci pozostawa na swym miejscu postoju. Niestety inne okrty nie byy tak odporne na trafienia jak hulk. Podczas nalotu jedna z bomb ugodzia w Nurka. Bezporednie trafienie w komin bomb SC 250, spowodowao doszcztne zniszczenie rdokrcia, a sia wybuchu odrzucia okrt o okoo 25 metrw od mola na rodek basenu, gdzie Nurek natychmiast zaton. Niestety straty byy bardzo wysokie, gdy zgino 16 czonkw zaogi (z 21) wraz z dowdc okrtu chor. mar. Wincentym Tomasiewiczem. Siedemnast ofiar by obecny w trakcie nalotu na okrcie bosman kapitanatu portu wojennego Gdynia Witold Sierko.35 Rwnie tragiczny los spotka dzielnie bronicego si Mazura. Przez cay czas nalotu okrt ostrzeliwa si z jedynego dziaa przeciwlotniczego Vickers 40 mm oraz podwjnego karabinu maszynowego Hotchkissa 13,2 mm jak rwnie mao skutecznych 2 pojedynczych karabinw maszynowych Maxim. Dopiero pod koniec nalotu nad okrtem pojawi si feralny samolot, ktry zrzuci trzy bomby. Jedna z nich trafia bezporednio w dzib odrywajc go od reszty okrtu, druga wybucha przy molo na wysokoci dziaa nr 1 i 2 odrzucajc okrt o dobre 75 metrw od mola przez zerwane poszycie do wntrza zacza wdziera si woda. Dzib okrtu byskawicznie skry si pod wod, natomiast reszta okrtu wystawaa jeszcze ponad powierzchni wody, lecz i ona powoli i nieubaganie pograa si. Jednak i w tym tragicznym momencie okrt nie poddawa si i nadal broni. Brodzc po kolana w wodzie zastpca dowdcy okrtu por. mar. Jacenty Marian Dehnel oraz artylerzysta mar. Wacaw Armada do koca prowadzili ogie do nadlatujcych maszyn z czynnego jeszcze dziaa 40 mm. Niestety straty na Mazurze byy zatrwaajco wysokie. Co prawda liczby polegych na Mazurze do dzi nie udao si dokadnie ustali, a rne relacje podaj od 25 do 50 zabitych, co stanowi odpowiednio od 32 do 65% caej zaogi. Na sporzdzonej przez Jerzego Pertka Licie strat osobowych Polskiej Marynarki Wojennej 19391945 figuruje 46 marynarzy
34 Kontrwywiad Marynarki Wojennej. 35 Wszystkie straty osobowe za: Lista strat osobowych Polskiej Marynarki Wojennej 19391945, [w:] J. Pertek, Maa flota, op. cit., s. 515533, oraz Straty osobowe Gdyni w okresie II Wojny wiatowej, http://www.2wojna.gdynia.pl/ (stan na dzie 27 IV 2009).

noczenie przekonano si, i przestarzae ckmy Maxim byy cakowicie nieskuteczne przeciw szybkim i opancerzonym stukasom, wobec czego przeniesiono je bliej morza, z myl zastosowania ich jako broni przeciwdesantowej.30 Zgodnie z polskimi relacjami powracajce z nalotu na Hel samoloty zniszczyy zakotwiczone koo Kunicy polskie wodnosamoloty.31 Jak wskazuje miejsce ataku, zniszczeniu ulegy jedynie trzy niesprawne R-VIII hydro, natomiast pozostae 15 maszyn wci pozostawao sprawnych. Nisk skuteczno bombardowa na Helu naley gwnie przypisa warunkom terenowym (due zalesienie) oraz znakomitemu maskowaniu polskich baterii zarwno nadbrzenych, jak i przeciwlotniczych. Niestety rwnie polska obrona przeciwlotnicza nie stana na wysokoci zadania i dopucia do bezkarnego bombardowania bronionych obiektw. Na szczcie ten przykry incydent w trakcie przebiegu kampanii ju si nie powtrzy i w przyszoci obrona przeciwlotnicza na Helu stanowia zwart si bojow. Rwnoczenie z bombardowaniem Helu odby si nalot na Gdyni oraz Oksywie, w ktrym wzio udzia 30 Ju 87B z III/ StG 2 oraz 32 Ju 87B z IV.(St)/LG 1. Podobnie jak w przypadku ataku na Hel, eskort zapewniay ju wspomniane myliwce z II.(J)/186(T), I.(J)/LG 2 oraz I./ZG 1. Celem ataku samolotw z III/ StG 2 byy baterie i bunkry oraz stanowiska artyleryjskie na Oksywiu. Po dokonaniu podziau celw pierwszy klucz atakowa baterie midzy poudniowym cyplem Oksywia a wsi Oksywie. Drugi z nich zaatakowa zabudowania, natomiast ostatni z kluczy bateri przeciwlotnicz. Zgodnie z meldunkiem pilotw obie atakowane baterie zostay zniszczone oraz dodatkowo zniszczono bunkier z amunicj, ktry wylecia w powietrze. Polskie relacje jedynie czciowo potwierdzaj niemieckie sukcesy. Wybuch bomby obok baterii Canet nie tylko zniszczy jedno z dzia, ale rwnie spowodowa mier 13 kanonierw, a kolejnych 6 byo rannych.32 Natomiast informacje o zniszczeniu baterii 1/1 MDAPl. oraz schronu amunicyjnego s nieprawdziwe. Wraz z nalotem na Oksywie, o godz. 14 rozpoczo si bombardowanie Gdyni oraz portu wojennego przez 32 Ju 87B z IV.(St)/LG 1. Jak si okazao atak ten spord dotychczasowych nalotw spowodowa zdecydowanie najpowaniejsze straty wrd obrocw. W momencie ataku nieprzyjacielskiego lotnictwa na polsk baz, wikszo okrtw bya jednak w ruchu i znajdowaa si poza portem. Gryf nie niepokojony przez nieprzyjaciela kry w okolicach Mechelinek, natomiast Wicher wraz z minowcami by w ruchu na redzie Gdyni aktywnie wspierajc obron przeciwlotnicz portu ogniem swych dzia. W porcie wojennym poza zacumowanym na stae hulkiem Batyk, pozostay jedynie holowniki Lech, Smok, eglarz i Wanda oraz okrt baza dla nurkw Nurek. Jedynymi okrtami cumujcym w Gdyni w czasie nalotu byy okrt artyleryjski Mazur oraz kanonierki Genera Haller i Komendant Pisudski.33
30 R. Witkowski, Hel, op. cit., s. 217. 31 L. Wilczyski Na placwce, [w:] R. Witkowski, Ostatnia, op. cit., s. 188. 32 W. Tym, Przygotowania, op. cit., k. 106. 33 Niestety nie jest jasna przyczyna dla ktrej Mazur, wzorem pozostaych jednostek bojowych floty polskiej nie opuci portu. Faktem jest, e okrt by przygotowywany do wyjcia w morze i poowa zaogi maszynowej znajdowaa si na swych stanowiskach, co byo bezporedni przyczyn wysokich strat zaogi maszynowej uwizionej pod pokadem okrtu.

numer

lato 2009

27

Biuletyn DWS.org.pl
6 minowcw wraz z 2 kanonierkami, na pokadzie kontrtorpedowca za odbya si odprawa dowdcw. Po je zakoczeniu flotylla udaa si w szyku bojowym w stron Helu, gdzie bya przewidziana koncentracja jednostek przed rozpoczciem nocnej akcji stawiania min. Jednoczenie na podstawie wczeniejszego rozpoznania lotniczego, ktre donosio o godz. 14 o opuszczaniu Gdyni przez polskie jednostki wojenne, dowdztwo Luftflotte 1 postanowio przeprowadzi jeszcze jeden nalot bombowy na Gdyni i ewentualne cele na Zatoce Puckiej. Wobec tego o godz. 17.25 do lotu bojowego poderwano 32 Ju 87B z IV.(St)/LG 1 w eskorcie 8 Bf 109E z I.(J)/LG 2. Z perspektywy czasu decyzja o skoncentrowaniu polskiej floty w jednym miejscu za dnia, kiedy samoloty wroga mogy jeszcze swobodnie operowa, wydaje si bdna. Pozostawienie Gryfa pod Mechelinkami pod oson baterii przeciwlotniczych byoby znacznie bezpieczniejsze dla tej najcenniejszej jednostki polskiej floty,40 gdy impet niemieckich bombowcw skoncentrowaby si na pozostaych jednostkach krcych na redzie Gdyni. Co wicej, niezrozumiae wydaje si rwnie niezaokrtowanie na Gryfie, na czas tej najwaniejszej akcji PMW w czasie kampanii wrzeniowej Dowdcy Floty kontradm. Jzefa Michaa Huberta Unruga, ktry osobicie powinien dowodzi caoci akcji. Zatem wydaje si, e w duej mierze za niepowodzenie akcji Rurka odpowiada niedostateczne wyszkolenie taktyczne i bdne decyzje Dowdcy Floty (zob. mapa na s. 28). Okoo godz. 18 rozpocz si nalot na manewrujce okrty polskie. Wrd wybuchw bomb oraz wciekle terkoczcej broni maszynowej, kady z okrtw samodzielnie stara si unika zrzucanych bomb oraz odgryza si z broni przeciwlotniczej. Szczeglnie trudna bya sytuacja Gryfa, ktry w rufowych komorach minowych przewozi przeszo 300 min, czyli ponad 33 tony adunkw wybuchowych! Gdyby cho jedna z bomb trafia w ruf stawiacza min, okrt zostaby dosownie zdmuchnity z powierzchni morza, a i przebywajce w pobliu jednostki byyby mocno zagroone z powodu wybuchu trotylu. Dlatego te dowdca Gryfa kmdr ppor. Stefan Kwiatkowski postanowi manewrowa okrtem w pewnej odlegoci od reszty zespou obawiajc si niszczcych skutkw wybuchu w rodku zespou. Jednak huraganowe ataki niemieckich lotnikw na polski stawiacz min spowodoway, e wanie ten okrt by najmocniej bombardowany z caej flotylli, wobec czego wikszo dowdcw samoistnie pocza zblia si do Gryfa, by ogniem swej broni przeciwlotniczej wspomc stawiacz min w tej walce. Wysiki polskich marynarzy przyniosy pewien efekt, gdy kolejne fale nadlatujcych stukasw zrzucay bomby z wikszych wysokoci z widocznym respektem dla siy ognia polskiej floty. Jednak nawet zmasowany ogie nie uchroni flotylli od strat. Ju pod koniec nalotu dwie jednostki otrzymay bliskie cho nie bezporednie trafienia. Seria trzech bomb upada obok minowca Mewa powanie go uszkadzajc. Jedna bomba wybucha tu przy lewej burcie zapalajc magazyn farb oraz wybijajc do nogi obsad dziaa 75 mm, kolejna wybucha po
40 Poniewa Gryf w swych adowniach przenosi okoo 300 min, od penej sprawnoci okrtu zaleao powodzenie caej akcji Rurka.

i podoficerw polegych na Mazurze i wydaje si to najblisze prawdzie. Stojcy przy tym samym drewnianym molo co Nurek, holownik Wanda zosta zatopiony od wybuchu tej samej bomby. Na szczcie tym razem obeszo si bez ofiar, gdy zaoga ju wczeniej opucia pokad. W trakcie nalotu basen portowy opuciy obie kanonierki oraz holowniki Smok, Lech i eglarz. Niestety i w tu nie obyo si bez ofiar. Od odamkw bomby lotniczej na kanonierce Genera Haller zmarli st. mar. Jan Dercz oraz st. mar. Sobczyski. Uszkodzony zosta rwnie holownik Smok. Straty poniosy rwnie jednostki cywilne. Przypuszczalnie od bomb tego dnia zatona d pilotowo-inspekcyjna Pilot II (11 BRT). Nierozstrzygnita pozostaje jednak kwestia zapalenia parowca, co meldowali piloci z IV.(St)/LG 1.36 W porcie gdyskim obecne byy jedynie dwa polskie parowce Tczew (760 BRT) i Toru (2018 BRT) oraz dwa neutralne norweski Bjrnvik (812 BRT) oraz grecki Ioannis Carras (3527 BRT). Pewne jest, e obie polskie jednostki byy uszkodzone jeszcze przed wojn i stay w stoczni, ktra zgodnie z wytycznymi nie bya atakowana przez lotnikw niemieckich. Pewne jest rwnie, i w trakcie nalotu z portu wyszed statek pod neutraln flag, co potwierdzaj liczne relacje wiadkw. Niestety nie jest pewne, ktry z parowcw. Z relacji ppor. mar. Mieczysawa Wrblewskiego oraz starszego marynarza Kazimierza Kasperka (obaj znajdowali si na pokadzie Rybitwy) wynika, i minowiec okoo godz. 13 otrzyma rozkaz odprowadzenia greckiego statku przez pole minowe. W pobliu Jastarni niebo zaroio si od stukasw leccych w stron Helu, wtedy te Grek zmieni gwatownie kurs na wschd i ruszy prosto na Hel.37 Jednak pewne jest te, e 6 wrzenia Ioannis Carras zosta zatopiony przez PMW w charakterze statku blokujcego wejcie do portu gdyskiego. Zatem z jakich przyczyn statek musiaby zawrci. Tymczasem zgodnie z danymi norweskimi Bjrnvik w momencie wybuchu wojny przebywa w Gdyni, gdzie podczas nalotu bombowego zosta uszkodzony. Jednak pomimo uszkodze zdoa wydosta si z zagroonego obszaru.38 By jeszcze bardziej skomplikowa ca spraw wedug gdaskich gazet z wrzenia 1939 roku, norweski statek Bjrnvik zosta ostrzelany 3 wrzenia w Zatoce Gdaskiej przez niemieckie cigacze torpedowe!39 By moe wychodzc z portu Bjrnvik zosta faktycznie uszkodzony przez niemieckie bombowce a nastpnie spostrzeony pod Helem przez niemieckich pilotw i zaklasyfikowany jako wielki parowiec. Sprawa ta jednak wymaga dalszych bada. Krtko przed godz. 16 na okrty polskiej floty ze sztabu Morskiej Obrony Wybrzea nadano radiogram Wykona plan Rurka. W zwizku z tym okoo godz. 17 na redzie Gdyni zebray si wszystkie okrty bojowe polskiej floty: Wicher, Gryf oraz
36 Warto rwnie rozpatrze moliwo zego rozpoznania i przyjcia dymu z komina za efekt trafienia bomb. 37 Z. Boczkowski, Miny, op. cit., s.31, Kazimierz Kasperek, Sprawozdanie [IPMS, MAR.A.II.5/1d], k. 1. 38 Norwegian Merchant Fleet 19391945, http://www.warsailors.com/singleships/bjornvik.html (stan na dzie 1 XII 2008). Potwierdza to relacja Wacawa Leszczyskiego, ktry w swej ksice pisa: po poudniu midzy nalotami odszed jedyny handlowy statek pod norwesk bander i widziaem jak poda w kierunku Helu. Wacaw Leszczyski, Ludzie naszego morza. Kartki z kamitnika, Century Publishing Co, Toronto 1981, s. 219. 39 Korespondencja prywatna z Theo Dorgeistem z 20 sierpnia 2007 roku.

numer

lato 2009

28
A.S. Bartelski (crolick)

Biuletyn DWS.org.pl

Pierwsza bitwa powietrzno-morska drugiej wojny wiatowej

Opracowanie wasne na podstawie: M. Borowiak, op.cit., s. 40 Kolorem ciemnoniebieskim oznaczono kurs kontrtorpedowca Wicher, niebieskim stawiacza min Gryf, za jasnoniebieskim pozostaych mniejszych jednostek polskich. Lini przerywan podano orientacyjny kierunek nalotu niemieckich bombowcw. Uwaga: sylwetki okrtw i samolotw nie s w skali. W przypadku jednostek morskich zachowano jednak proporcje wzgldem poszczeglnych okrtw.

zderzeniu z lustrem wody na wysokoci pomostu, masakrujc przebywajcych tam oficerw i marynarzy. Straty w wyniku nalotu byy olbrzymie spord 35 ludzi zaogi, ranna bd zabita zostaa caa zaoga pokadowa.41 Sam minowiec rwnie zosta ciko uszkodzony wszystkie sterowe urzdzenia elektryczne nie dziaay, a przez liczne przebicia kaduba dostawaa si woda, kt trzeba byo stale wypompowywa. Niestety dwie bomby wybuchy rwnie blisko stawiacza min. Pierwsza feralna bomba wybucha okoo 15 metrw od burty Gryfa na wysokoci pomostu bojowego okrtu i razia odamkami przebywajcych na pokadzie czonkw zaogi. Zgin dowdca okrtu kmdr ppor. Kwiatkowski oraz mar. Feliks Dutkiewicz, rannych byo dalszych 17 czonkw zaogi.42 Kolejna wybucha za ruf okrtu uszkadzajc ster elektryczny, telegraf maszynowy, yrokompas oraz podnoniki minowe. Sterowanie okrtem byo moliwe jedynie z rufowego awaryjnego stanowiska steru rcznego. Od bliskich wybuchw i powstaych wstrzsw wiele min wyskoczyo z torw minowych. Wobec mierci dotychczasowego dowdcy okrtu, do-

41 Polegli: ppor. mar. Zbigniew Roman Mielczarek (oficer wachtowy), mat Jzef Rogalski, mat Jzef Rutkowski, bosman Tadeusz Szuwarski, st. mar. Rafa Zalewski oraz nieznany z imienia i nazwiska marynarz. Ciko rannych zostao kolejnych 8 czonkw zaogi, w tym pozostali dwaj oficerowie okrtu: dowdca kpt. mar. Wacaw Antoni Lipkowski oraz penicy funkcj oficera wachtowego bosm. pchor. Zbigniew Sokoowski. Spord rannych marynarzy w pniejszym terminie zmarli w wyniku poniesionych obrae: mat Jzef Cichy, mat Jan Czerniak oraz st. mar. Artur Ejdowski. 42 Po dwch dniach, 3 wrzenia, wyniku odniesionych ran zmarli dwaj z nich mar. Piotr Karpowicz oraz mar. Tadeusz Sobek; 27 wrzenia za zmar mar. Tadeusz Szlenuk.

wodzenie przej kpt. kontr. mar. Wachtang Lomidze.43 W tym momencie nalot si zakoczy. Jednym z pierwszych rozkazw p.o. dowdcy byo wyrzucenie za burt wszystkich min z pokadu. Ta zaskakujca decyzja po dzi dzie budzi spore wtpliwoci co do jej zasadnoci. Z jednej strony nie naley zapomina, e okrt zosta uszkodzony i mia niesprawny ster. W przypadku rychego ataku lotniczego na okrt, prawdopodobiestwo otrzymania bezporedniego trafienia i unicestwienia Gryfa niebezpiecznie roso. Z pewnoci dowiadczenia pierwszego dnia wojny wzmagay strach przed ponownym nalotem, ktrego mona si byo spodziewa lada moment. Z drugiej strony wyrzucenie wszystkich min za burt okrtu pozbawiao polsk flot moliwoci wykonania podstawowego zadania jakie jej postawiono przed wojn zablokowania za pomoc min Zatoki Gdaskiej i niedopuszczenia nieprzyjaciela do ostrzeliwania Helu, ktry mia strategiczne znaczenie jako baza okrtw podwodnych. Pozbycie si nieuzbrojonych min skazywao polskie okrty na swoist wegetacj i od tego momentu jedynym zadaniem Dowdcy Floty bya minimalizacja strat wrd zag. Warto rwnie zaznaczy, e od bliskich wybuchw bomb uszkodzony zosta kuter Albatros Hel.67 (25 BRT), ktry wraz z pozostaymi zmobilizowanymi kutrami rybackimi oraz okrtami-bazami OORP Gdynia i Gdask przechodzi w czasie nalotu z Gdyni do portw na pwyspie helskim. Uszkodzon
43 By to Gruzin, jeden z dwch przedwojennych oficerw kontraktowych w PMW. Czsto spotyka si pisowni Wiktor omidze, ktre jest spolszczon wersj oryginalnego imienia i nazwiska.

numer

lato 2009

29

Biuletyn DWS.org.pl
Prawdopodobnie dlatego obrocy uznali to zdarzenie za swj sukces wedug kilku z nich pociski z kanonierek zestrzeliy jeden samolot, ktry spad na Pycie Oksywskiej niedaleko starej latarni morskiej.51 Podczas tego samego nalotu doszo do tragicznej pomyki. Ot zaogi dwch Bf 110 z I./ZG 1 zauwayy niezidentyfikowany samolot nad Gdyni. W wyniku krtkiej walki powietrznej samolot zosta zestrzelony na zachd od Bitow (Bytw). Jednak zestrzelon maszyn nie by polski samolot rozpoznawczy lecz niemiecki Henschel Hs 126 z 2.(H)/21 oznaczony P2+MK. Zaoga zestrzelonego samolotu Olt. Heinz Rehdanz (mia 4 kule w nodze) oraz Olt. Wilhelm Schmidt wyskoczya na spadochronach i dostaa si do niewoli. Niestety nie s znane nazwiska zwyciskich pilotw. Zdarzenie to relacja por. piech. rez. Jana Handzlika (dowdcy 3 kompanii V Batalionu MBON), ktry podawa e pierwszego dnia wojny wywizaa si walka w powietrzu, w wyniku ktrej zosta strcony niemiecki samolot. Dwaj lotnicy zostali ranni i odstawiono ich do punktu sanitarnego, za cae zdarzenie miao miejsce w okolicach Warszkowa, na granicy polsko-niemieckiej.52 Niezrozumiae wydaje si czemu niemieccy lotnicy podali jako miejsce walki Bitow (Bytw), ktre ley ponad 80 km na poudniowyzachd od Warszkowa gdzie spad samolot. Podsumowujc pierwszy dzie zmaga, dowdca 1 Morskiego Puku Strzelcw ppk piech. Kazimierz Pruszkowski napisa, i w nalotach nieprzyjaciel straci tego dnia 3 samoloty. Pierwszy spad koo cegielni Wejherowo i spali si kompletnie. We wraku maszyny odkryto zwglone zwoki dwch pilotw. Drugi rozbi si na kolanie szosy w kierunku na Pianic a lotnikw z tego samolotu przechwyci posterunkowy Jan Dula z Komisariatu Wejherowo (to z pewnoci Olt. Rehdanz oraz Olt. Schmidt). Natomiast trzecia maszyna spada w lasach midzy Puckiem a jez. arnowieckim (to najprawdopodobniej Ju 87B Kanzenbacha i Rohra).53 Byy rwnie meldunki o zestrzeleniu dalszych dwch samolotw, z ktrych jeden z uszkodzonymi sterami skierowa si na Gdask, lecz zestrzelenie tych samolotw nie zostao potwierdzone.54 Najprawdopodobniej uszkodzon maszyna by Bf 110C pilotowany przez Uffz. Weyanda, ktry ldowa w Malzkowie (Malczkowo, na poudniowy wschd od Gdaska). Zgodnie z zapiskami dowdcy 2 MDAPl. obronie przeciwlotniczej udao si zestrzeli dwa samoloty.55 Dane te w peni zgadzaj si z informacjami niemieckich Kriegstagebuchw. Niestety nie jest jasne o jakiej maszynie mwi ppk piech. Pruszkowski w kontekcie samolotu rozbitego w Wejherowie. Poniewa wrak maszyny zosta odkryty przez Polakw, z pewnoci zostaa ona bd zestrzelona, bd ldowaa awaryjnie. adna inna relacja nie podaje szczegw o tym samolocie. Najprawdopodobniej bya to kolejna maszyna z klucza roz51 J. Pertek, Wielkie dni, op. cit., s. 61. 52 Jan Handzlik, Udzia mj w kampanii wrzeniowej 1939 roku w obronie Wybrzea, [w:] Wacaw Tym, Andrzej Rzepniewski, Gdynia 1939, Wydawnictwo Morskie, Gdask 1979, s. 428. 53 Kazimierz Pruszkowski, Walki 1 Morskiego Puku Strzelcw na przedpolu Kpy Oksywskiej w okresie 110 wrzenia 1939 roku, [w:] W. Tym, A. Rzepniewski, Gdynia, op. cit., s. 345 oraz 361. 54 Wacaw Tym, Ldowa obrona polskiego wybrzea morskiego, cz. III, Wojskowy Przegld Historyczny 4/1957, s. 203. 55 S. Jaboski, Dzieje, op. cit., k. 23.

i unieruchomion w czasie bombardowania jednostk wziy na hol inne kutry i doprowadziy bezpiecznie na Hel.44 Straty niemieckiego lotnictwa w pierwszym dniu wojny nad wybrzeem nie byy due. Podczas porannego bombardowania Pucka i Rumi, oprcz uszkodzenia od ognia artylerii przeciwlotniczej 1 Bf 110, nie byo strat. Podobnie byo w przypadku nalotu na Hel. Jednak najpowaniejszy przeprowadzony tego dnia nalot na Gdyni, pocign za sob utrat pierwszych maszyn. Zgodnie z raportami pilotw, w locie powrotnym obrona przeciwlotnicza dosiga jednego Ju 87B z 7. Staffel (III/StG 2). Bya to maszyna oznakowana T6+KR (Nr 290), pilotowana przez Uffz. Ernsta Kanzenbacha, za strzelcem by Gefr. Rohr. Po wypadku w okolicach Czernowicz45 maszyna doszcztnie spona. Obaj lotnicy podjli prb przedarcia si na niemieck stron frontu, podczas ktrej zgodnie z relacj Gefr. Rohra Uffz. Kanzenbach zgin podczas strzelaniny z 3 polskimi onierzami na rowerach.46 Warto w tym miejscu przytoczy dwa opisy, ktre najprawdopodobniej odnosz si do zestrzelenia stukasa. Ot, zgodnie z relacj pilotw MDLot., 4 wrzenia (czwartego!) penic dyur na lotnisku w Rumi mar pil. Stefan Czerwiski oraz szer. pil. Wacaw Zarudzki zestrzelili z wymontowanego z wodnosamolotu (R-XIII G/hydro 718) karabinu maszynowego Vickers wz. F, powracajcy nad ziemi bombowiec Ju 87. Maszyna przymusowo ldowaa midzy Red a Rekowem, gdzie zapada si w bagnisty grunt, a zaoga trafia do polskiej niewoli.47 W swej ksice o Luftflotte I Krzysztof Janowicz podaje, i w drodze powrotnej z Gdyni stukasy ostrzelay w locie koszcym z broni maszynowej lotnisko w Rumi, gdzie jedna maszyna zostaa zestrzelona przez obron przeciwlotnicz lotniska. Samolot mia ldowa na bagnach midzy Red i Rekowem, a zaoga zostaa wzita do niewoli.48 Poniewa 4 wrzenia nad Rumi i Gdyni nie operoway adne Ju 87, a maszyna niewtpliwie zostaa strcona, z duym prawdopodobiestwem mona przyj, e zdarzenie opisywane przez obie powysze relacje dotyczyy samolotu Uffz. Kanzenbacha. Zastanawia jedynie stwierdzenie o wziciu do niewoli obu czonkw zaogi, gdy jeden lotnik zgin zastrzelony podczas ucieczki, a drugiemu udao si zbiec.49 W przypadku stukasw atakujcych port wojenny nie byo strat bezporednich lecz kilka maszyn zostao uszkodzonych, za jedna z nich (Nr 243) powanie.50 Maszyna przesza do lotu koszcego, podczas ktrego zahaczya o wierzchoki drzew.
44Informacja podawana przez Bohdan Huras, Marek Twardowski, Ksiga statkw polskich 19181945, tom 4, PolnordOskar, Gdask 2002, s. 68 jest nieprawdziwa, gdy nie istnia kuter o oznaczeniu Hel.116. 45 Nie jest jasne, jak miejscowo mieli na myli niemieccy lotnicy, gdy ani na przedwojennych mapach niemieckich ani polskich Czernowicze nie figuruj. Najprawdopodobniej jest to przekrcona nazwa jednej z polskich miejscowoci. Moliwe, i tajemnicze Czernowicze to Ciechocino lece midzy Red a Rekowem. 46 Wg danych z bazy Volksbund Deutsche Kriegsgrberfrsorge e. V, http:// www.volksbund.de/ (stan na dzie 9 III 2009) miejsce mierci Kanzenbacha to Kartoszyn, lecy tu przy granicy nad jeziorem arnowieckim. 47 A. Olejko, Morski, op. cit., s. 63. 48 Jako ciekawostk mona doda, i w 1983 roku podczas prac melioracyjnych wrak stukasa zosta przypadkowo odnaleziony i wydobyty, a nastpnie pocity na zom (sic!). Krzysztof Janowicz, Luftflotte I 1939, Miniatury Lotnicze 11, Kagero, Lublin 2002, s. 32. 49 Najprawdopodobniej pilotw zestrzelonego nad Warszkowem Hs 126 bdnie przypisano do tej wanie maszyny. 50 Niestety nie jest znana ani dokadna liczba uszkodzonych maszyn, ani rozmiary uszkodze.

numer

lato 2009

30

Biuletyn DWS.org.pl
zakotwiczony w okolicach Babich Dow.58 W czasie nalotu do burty Gdyni przycumowane byy dwie jednostki: kuter traowy T.159 oraz pozbawiony zaogi kuter rybacki Kujawiak Hel.11 (83 BRT). W pobliu chodziy dwie zmobilizowane motorwki wycieczkowe Ja i Magosia. Zgodnie z relacj dowdcy T.1 por. mar. rez. Andrzeja Cypriana Goebla pierwsza bomba detonowaa z lewej strony dziobu Gdyni, druga trafia w lewe skrzydo pomostu, a trzecia uderzya w morze na wysokoci mostka po prawej stronie dziobu. Fale wywoane eksplozj bomb spowodoway oderwanie si T.1 od Gdyni, ktra w tym czasie otrzymaa kolejne bezporednie trafienie tym razem w kotownie, ktre spowodowao przeamanie si okrtu na p.60 Pomimo uszkodze spowodowanych bliskimi wybuchami bomb T.1 rozpocz ratowanie rozbitkw. Jednak dziaania te byy utrudnione przez niemieckie stukasy wci bombardujce utrzymujc si na powierzchni ruf Gdyni i jednoczenie ostrzeliwujce rozbitkw z broni maszynowej. Ostatecznie kuter zdoa podj z morza 15 marynarzy, z ktrych a 12 byo rannych i skierowa si w stron Jastarni, skd z kolei dla ratowania rozbitkw wysano kolejny kuter Aleksander Hel 111. Kuter ten zdoa uratowa 18 osb.61 Udzia w akcji ratowniczej bra rwnie kuter Anna Ku.44, ale liczba uratowanych przez ni rozbitkw jest nieznana. Wraz z Gdyni na dno poszed bezporednio trafiony bomb Kujawiak Hel.11. Po zatopieniu Gdyni, pojedynczy Ju 87B skierowa si w stron Gdaska, na ktry zrzuci 4 bomby. Jedna z bomb wybucha blisko burty, co spowodowao poluzowanie si nitw, w efekcie czego statek zacz powoli nabiera wody. Podczas opuszczania statku na skutek nieszczliwego wypadku zgin starszy oficer por. mar. rez. Marian Mller. Z Gdaska uratowaa si szalupa z 11 ludmi, ktra podczas dobijania do brzegu zostaa ostrzelana ogniem maszynowym przez niemiecki samolot, w efekcie czego dwch rozbitkw zostao rannych.62 Opuszczony przez zaog okrt dryfowa swobodnie i dopiero 4 wrzenia zosta osadzony koo Mechelinek na dnie przez zaog wojskow. Zgodnie z dokumentacj niemieck na dnie Zatoki Puckiej w pozycji 54382 N/18337 E oraz 54385 N/18327 E znajduj si wraki odpowiednio statku parowego oraz kutra. Pozycja zatopienia wskazuje, i s to szcztki Gdyni oraz Kujawiaka. Poniewa papiery Oddziau Kutrw Traowych poszy na dno razem z Gdyni, obecnie niemoliwe jest ustalenie dokadnej liczby ofiar nalotu. Przypuszczalnie zgino okoo 35 marynarzy, w tym dowdca wojskowy Gdyni por. mar. rez. Stanisaw Kosko oraz mechanik okrtowy ppor. mar. rez. in. Walerian Grzybowski, a take kapitan handlowej obsugi statku ppor. mar. rez. Apolinary Jankiewicz oraz starszy mechanik
58Istnieje wiele rozbienoci co do miejsca przebywania obu jednostek. Wedug kolejnej wersji obie jednostki operoway w okolicy Jastarni, a jeszcze inna podaje e i Gdynia i Gdask byy pod Mechelinkami. 59 By to zbudowany (lub przebudowany) w 1939 roku w Stoczni Marynarki Wojennej kuter typu MIR 20a przystosowany do traowania min. Przed wojn PMW zbudowaa przypuszczalnie 6 takich jednostki. Wszystkie we wrzeniu 1939 roku byy obsadzone zaogami wojskowymi i wziy udzia w akcji bojowej pod Mrzezinem 16 wrzenia. 60 Z. Boczkowski, Miny, op. cit., s. 56. 61 B. Huras, M. Twardowski, Ksiga, op. cit., s. 69. 62 W. Tym, Przygotowania, op. cit., k. 110.

poznawczego przydzielonego dowdztwu Grz. Sch. Abschn. Kdo. 1.56 Nie jest rwnie prawd jakoby tego dnia II.(J)/186(T) utracia w wieczornym ataku szturmowym zestrzelone 2 Bf 109E. W rzeczywistoci eskadra nie wystartowaa nawet do ataku.57 Po stronie polskiej straty rwnie nie byy znaczce. Niemieccy lotnicy zdoali zatopi 1 okrt artyleryjski (349 ton), 1 baz nurkw (110 ton), 1 holownik (55 ton) oraz uszkodzi stawiacz min (2085 ton) i wyeliminowa z dalszej walki 1 minowiec (186 ton). Pomimo niewielkiej skutecznoci niemieckich nalotw, w wyniku splotu nieszczliwych okolicznoci polska flota zostaa pozbawiona a raczej sama si pozbawia swojego gwnego ora w walce z Kriegsmarine: moliwoci postawienia wielkiej zagrody minowej odcinajcej Zatok Puck od Zatoki Gdaskiej, uniemoliwiajcej tym samym poruszanie si pancernika Schleswig-Holstein wewntrz Zatoki Puckiej.

2 wrzenia
Drugi dzie wojny nie by tak pracowity dla niemieckich lotnikw jak pitek 1 wrzenia, gdy samoloty wykonay jedynie trzy naloty. Jako pierwsze zostay poderwane 32 Ju 87B IV.(St)/LG 1, w eskorcie Bf 109E z dwch Staffel I.(J)/LG 2 oraz II.(J)/186(T), ktre o godz. 11 wystartoway celem zbombardowania portu wojennego w Gdyni oraz zaobserwowanej na wodach Zatoki Puckiej floty polskiej. Po pgodzinnym locie stukasy znalazy si w rejonie celu, gdzie si rozdzieliy cz bombowcw ruszya w stron portu w Gdyni, a cz rozpocza bombardowanie zaobserwowanych na wodach zatoki okrtw wojennych. Zgodnie z relacjami pilotw myliwcw, w wyniku atakw jeden z okrtw zosta zatopiony, a drugi zacz bardzo mocno dymi. Po powrocie do baz na podstawie relacji pilotw przyjto, i 6 bomb trafio i zatopio stawiacz min Gryf lub kontrtorpedowiec Wicher. Rzeczywisto bya dramatycznie odmienna. Jak wiadomo rankiem 2 wrzenia zarwno Gryf, jak i Wicher, zostay unieruchomione w porcie wojennym na Helu, dlatego nie mogy by one celem ataku niemieckich lotnikw. Tymczasem na wodach Zatoki Puckiej operoway jedynie dwie kanonierki Komendant Pisudski oraz Genera Haller oraz okrty-bazy Oddziau Kutrw Traowych Gdask i Gdynia. Pierwszy z zespow operowa na linii HelMechelinki, natomiast drugi w okolicach Jastarni. Wpierw, krtko po godz. 11, okoo 68 samolotw zaatakowao obie kanonierki, cho tylko jedna z maszyn zrzucia bomby. Oba okrty odpowiedziay ogniem oraz rozpoczy manewry wymijajce, a wkrtce potem skieroway si do portu rybackiego Hel, gdzie dotary ju nie niepokojone. Druga grupa jednostek zostaa zaatakowana o godz. 11.32 przez 17 bombowcw, ktre wpierw zaatakoway Gdyni stojc na kotwicy w okolicach Mechelinek, a nastpnie Gdask

56 W tym miejscu warto zaznaczy, e wg raportw niemieckich 3 wrzenia eskadra rozpoznawcza Grz. Sch. Abschn. Kdo. 1 dysponowaa ju tylko jednym samolotem: Erinnerungen an den Feldzug gegen Polen im Jahre 1939, [w:] W. Tym, A. Rzepniewski, Gdynia, op. cit., s. 562. 57 Korespondencja prywatna z Mariusem Emmerlingiem z 2 maja 2007.

numer

lato 2009

31

Biuletyn DWS.org.pl
chwil po nich 29 Ju 87B z III/StG 2.67 Wedug zezna lotnikw II/StG 2 zniszczono bunkry wyposaone w karabiny maszynowe w pnocno-zachodniej czci Westerplatte, koszary oraz bunkier z amunicj. Natomiast samoloty z III/StG 2 zniszczyy bunkry w czci pnocno-wschodniej i budynek komendanta. Na drug fal skaday si samoloty He 111, ktre bombardoway teren placwki przy uyciu bomb zapalajcych. Zadaniem 3 He 111E z klucza sztabowego I/KG 1 oraz nieznanej liczby He 111H z I/KG 152 byo wzniecenie jak najwikszej liczby poarw.68 W rzeczywistoci w wyniku ataku zniszczeniu ulega wartownia nr 5 trafiona bezporednio bomb o wadze 500 kg oraz koszary, ktre zostay trafione dwukrotnie. Uszkodzeniu ulegy wartownie nr 1, 2 i 4 oraz willa oficerska i kasyno podoficerskie. Zniszczone zostay porzucone przez obsug modzierze Stokes-Brandt wz. 31 kal. 81 mm. Efekt nalotu by piorunujcy i wywar na obrocach straszliwe wraenie.69 Co ciekawe, obrocy Wojskowej Skadnicy Tranzytowej w swych wspomnieniach pisali jedynie o bombardowaniu przez stukasy i aden z nich nie wspomina o obrzucaniu bombami przez klasyczne bombowce. Dowdca zaogi na Westerplatte mjr. Henryka Sucharskiego twierdzi, i nalot trwa z ma przerw okoo 45 minut i brao w nim udzia 47 maszyn (25 w pierwszym nalocie oraz 22 w drugim).70 Faktycznie w pierwszej fali nalotw wzio udzia okoo 58 samolotw, ale nalot Ju 87 trwa zaledwie okoo 15 minut i dopiero po kilku minutach wznowiy je He 111, obrzucajc pwysep bombami zapalajcymi. Moliwe jest zatem, i Polacy kolejne bombardowanie przyjli jako dalszy cig bombardowania przez stukasy, bd te bombardowanie przez He 111 byo jedynie planowane, a w rzeczywistoci nie miao miejsca, co jest jednak wtpliwe. Przez cay dzie eskort kolejnych wypraw bombowych zapewniay myliwce Bf 109E z I.(J)/LG 2 oraz 6. Staffel II.(J)/186(T). Bombowce otrzymay ochron myliwsk, gdy rozpoznanie lotnicze donosio o duej aktywnoci polskich myliwcw nad Gdyni (sic!). Warto rwnie doda, i I.(J)/LG 2 stracia tego dnia w wyniku ognia artylerii przeciwlotniczej jeden myliwiec Bf 109. Niestety, nie s jasne okolicznoci tego zdarzenia, lecz nie mona wykluczy, i pad on ofiar ognia polskiej artylerii, gdy tego dnia maszyny I.(J)/LG 2 operoway gwnie nad wodami Zatoki Gdaskiej. W przeciwiestwie do pierwszego dnia wojny, 2 wrzenia bardzo aktywne byy niemieckie wodnosamoloty, ktre atakoway wybrane cele na wodach Zatoki Puckiej oraz na Helu. Wpierw o godz. 5.30 trjka hydroplanw nadlatujcych z kierunku Pillau zaatakowaa ogniem maszynowym obie patrolujce Zatok Puck kanonierki. Ze wzgldu na zbyt niski tor lotu nie mogy zrzuci bomb, dziki czemu okrty wyszy bez szwanku. Po chwili patrolujce zatok maszyny napotkay pi polskich minowcw przechodzcych z Helu do Jastarni.
67 Niestety nie jest jasne ile maszyn z II/StG 2 wzio udzia w nalocie. Dzie wczeniej Hel bombardowao 30 maszyn, jednak odliczajc uszkodzony samolot Lt. Hamestera, daje to 29 dostpnych maszyn rankiem 2 wrzenia. 68 Przypuszczalnie Westerplatte atakowao okoo 40 maszyn z I/KG 152. 69 Vortal Westerplatte, http://www.westerplatte.com.pl/ (stan na dzie 12.VII.2007). 70 Henryk Sucharski, Przebieg dziaa na Westerplatte od 1 do 7 wrzenia 1939 roku, [w:] Zbigniew Flisowski, Westerplatte, Wydawnictwo MON, Warszawa 1989, s. 53.

ppor. mar. rez. Stefan Piasecki. Zgodnie z innymi przekazami liczba ofiar moe by wiksza i wynosi ponad 70 ludzi.63 Na koniec relacji z zatopienia obu jednostek, warto zwrci uwag na dwie kwestie. Po pierwsze, naley podkreli cakowicie absurdalne rozpoznanie przeprowadzone przez lotnikw z Luftwaffe, ktrzy pomylili 54-metrowe stateczki eglugi przybrzenej z ponadstumetrowymi uzbrojonymi po zby okrtami wojennymi. Naley si zastanowi, czy w przypadku dokumentw opisujcych ten atak nie doszo do pewnych celowych przekama. Po drugie, naley rozpatrzy kwesti bombardowania i ostrzeliwania rozbitkw ogniem z karabinw maszynowych, co byo niezgodne z IV Konwencj Hask dotyczc praw i zwyczajw wojny ldowej z 18 padziernika 1907 roku, a dokadniej Art. 22 i 23 pkt. c), oraz z X Konwencj Hask w sprawie zastosowania do wojny morskiej zasad konwencji genewskiej rwnie z 18 padziernika 1907, Art. 16.64 O ile bombardowanie resztek Gdyni i pywajcych rozbitkw, mona prbowa tumaczy chci dobicia uszkodzonego okrtu, o tyle ostrzelanie odzi z Gdaska jest dowodem na zbrodni wojenn popenion przez niemieckich pilotw. Za ten czyn lotnik(cy) Luftwaffe powinien(ni) stan przed sdem wojennym. Jednoczenie naley w peni odrzuci twierdzenia czci polskich autorw jakoby atak na Gdyni i Gdask by bezprawny. Zarwno Gdynia, jak i Gdask, byy okrtami PMW dowodzonymi przez oficerw Marynarki Wojennej i za takie naley je uwaa. Fakt braku uzbrojenia na obu jednostkach w najmniejszym stopniu nie zmienia postaci rzeczy. Kolejny nalot mia miejsce po poudniu, gdy 11 Ju 87B z 4.(St)/186(T) o godz. 17.03 zaatakoway wyznaczone cele na cyplu helskim. Wedug relacji polskich nalot nastpi o godz. 18.15, gdy 6 samolotw nadleciao od strony portu wojennego zrzucajc bomby na terenie baterii cyplowej. Bomby byy jednak niecelne, gdy wybuchy midzy wie kierowania ogniem a magazynem farb. Pozostae 5 maszyn atakujcych port wojenny rwnie nie zanotowao adnych sukcesw, jedynie kilka bomb upado w pobliu szpitala. W nalocie mier ponioso 3 marynarzy, a kilkunastu odnioso rany.65 Polskie relacje przypisuj rwnie tego dnia sukcesy polskiej artylerii przeciwlotniczej. Zdaniem dowdcy 2 MDAPl. kpt. Wojcieszka 3 samoloty zostay trafione, a jeden z nich rzekomo trafiony dwukrotnie w skrzydo, na penych obrotach silnika, chcc zapewne nabra wysokoci, wpad w morze wraz z zaog, kilkaset metrw od brzegu. Zdaniem dowdcy 24/2 MDAPl por. mar. Wacawa Zbigniewa Krzywca sukces ten winien by przypisany plutonowi dzia kal. 40 mm na stanowiskach przy Szwedzkiej Grze II/24 z 2 MDAPl. i by to pierwszy sukces artylerii przeciwlotniczej Hel.66 Zachowana dokumentacja niemiecka nie potwierdza jednak utraty nad wybrzeem adnego Ju 87B tego dnia. Ostatnie bombardowanie skierowane byo przeciwko polskiej placwce na Westerplatte. Nalot odby si w dwch falach. Wpierw o godz. 18 zaatakoway stukasy z II/StG 2, a w
63 J. Miciski, Ksiga, op. cit., s. 247. 64 Wicej na ten temat w Stanisaw Ordon, Kampania wrzeniowa 1939 r. na morzu w wietle prawa midzynarodowego, Wydawnictwo Morskie, Gdynia 1963. 65 R. Witkowski, Hel, op. cit., s. 226. 66 J. Pertek, Maa flota, op. cit., s. 66.

numer

lato 2009

32

Biuletyn DWS.org.pl
molotw R-XIII hydro. Z pogromu ocalao jedynie 5 maszyn76: jeden R-XIII G/hydro (714) oraz nieatakowane ustawione w porcie i na ldzie samoloty szkolne (Nikol A-2, FBA-17 HE2 (44), RWD-17W oraz R-XIII bis/hydro 702). Dwie godziny pniej do porannego nalotu na Hel, wystartowao 11 stukasw z 4.(St)/186(T) w osonie 4 Bf 109E z II.(J)/186(T). Zadaniem niemieckich pilotw byo atakowanie wszelkich polskich jednostek znajdujcych si na pnocny zachd od linii czcej Zoppot (Sopot) z cyplem helskim oraz w obrbie 5 Mm od portu wojennego Hel. Specjalnie do tej misji pod maszyny podwieszono bomby SC 500 o wadze 500 kg. Nalot rozpocz si okoo godz. 9. Ju pierwsze bomby zrzucone przez Ofw. Karla-Hermanna Liona trafiy Gryfa w okolicach rufy. Kolejne 3 wybuchy obok burty powodujc oderwanie si okrtu od nabrzea i uszkadzajc praw burt tylnego pokadu. Wg raportw w porcie helskim zatopiono te czarny okrt o przyblionej wypornoci 600 ton. Po powrocie niemieccy lotnicy raportowali bardzo silny ogie przeciwlotniczy oraz utrat jednej maszyny i dwch pilotw. By to Ju 87B oznaczony J9+LM z zaog Uffz. Wilhelm Czuprina oraz Uffz. Erich Meinhardt. Polskie relacje zgodnie podkrelaj, i niemieckie bombowce zrzuciy bomby z duego puapu, obawiajc si wyranie zej niej z powodu silnego ostrzau. Najsabszym ogniwem polskiej obrony by Gryf, ktry pozbawiony lewoburtowego Boforsa, zniszczonego w porannej potyczce z niemieckimi kontrtorpedowcami, mg si broni jedynie za pomoc mao skutecznych nkm Hotchkissa 13,2 mm oraz prawoburtowego dziaka 40 mm. Wybuch pierwszej bomby nie okaza si dla okrtu grony, znacznie gorsze skutki spowodoway 3 pozostae bomby, ktre rozluniy poszycie, przez ktre pocza wycieka ropa ze zbiornikw okrtowych. Doszo rwnie do eksplozji amunicji przeciwlotniczej. Bomby spowodoway mier dwch marynarzy: st. mar. Czesawa Kujawskiego oraz st. mar. Macieja Baciora. W obawie przed wybuchem amunicji 120 mm dowdca okrtu, kmdr por. Stanisaw Hryniewiecki, nakaza zatopienie rufowych komr amunicyjnych. Jednoczenie, poniewa wskutek awarii pomp nie powiody si prby gaszenia poaru, wydano rozkaz opuszczenia okrtu.77 Raportowanym zatopionym czarnym okrtem najprawdopodobniej bya wypalona Mewa, ktra zatona wskutek zerwania si cum.78 Poranny nalot okaza si czciowych sukcesem Luftwaffe. Za cen tylko jednego Ju 87B ciko uszkodzony zosta najwikszy okrt polskiej floty Gryf. W tym miejscu warto podkreli pewn nieciso wystpujc w relacjach niemieckich. Ot jeden z eskortujcych myliwcw, Uffz. Herbert Kaiser, zaobserwowa zestrzelenie 2 Ju 87 przez polsk artyleri przeciwlotnicz, podczas gdy
76 Andrzej Celarek, Morski dywizjon lotniczy wspomnienia lotnikw, DJ, Gdask 2002, s. 137. 77 Mariusz Borowiak, ORP Gryf, Biblioteka Magazynu Morza, Statki i Okrtu Nr 4, Magnum-X, Warszawa 2000, s. 47. 78 Po cikich uszkodzeniach odniesionych w boju 1 wrzenia, minowiec zosta odholowany do portu na Helu i przycumowany do zachodniego molo w porcie wojennym. W trakcie porannej potyczki 3 wrzenia midzy polskimi i niemieckimi jednostkami, jeden z pociskw 127 mm z niemieckich kontrtorpedowcw trafi Mew na wysokoci linii wodnej. Podczas nalotu pobliski wybuch bomby zerwa okrt z cum i do wntrza minowca poprzez dziur w burcie pocza si wlewa strumieniami woda. W efekcie po nalocie Mewa spocza na dnie.

W wyniku ataku z broni maszynowej na Czajce zgin st. mar. Rudolf Hereta, a 3 marynarzy zostao rannych.71 Rankiem 2 wrzenia o godz. 9.35 okrt podwodny Ry zosta zaatakowany przez dwa wodnosamoloty, ktre zrzuciy za ruf okrtu pi bomb. Najprawdopodobniej byy to maszyny Ar 196 z 5/B.Fl.Gr. 196.72 Przypuszczalnie samoloty przekazay meldunek o spostrzeeniu okrtu podwodnego do bazy, gdy wkrtce Ry zosta zaatakowany bombami hydrostatycznymi przez Rumbooty.73 Wieczorem samoloty wroga ponownie day o sobie zna obrocom pwyspu. O godz. 20.20 rozpoczy si powtarzane systematyczne co 1520 minut naloty pojedynczych wodnosamolotw z 2.(M)/K.Fl.Gr. 506 na pwysep helski. Taktyka ich polegaa na nadlatywaniu od strony Rozewia kursem na cypel helski, gdzie z wysokoci 300500 metrw zrzucay bomby, a nastpnie schodzc nad wierzchoki drzew ostrzeliway stanowiska polskie ogniem broni pokadowej. Niektre z maszyn zrzucay bomby zapalajce liczc na spowodowanie poaru lasu. Ataki zakoczono ju 3 wrzenia o godz. 4.30. Efekty dla obu stron byy mizerne. Pomimo a 27 nalotw wykonanych przez wodnosamoloty bateria cyplowa nie zostaa nawet uszkodzona, podobnie zreszt jak i baterie artylerii przeciwlotniczej. Nie poniesiono rwnie strat w ludziach. Natomiast mimo intensywnego ognia broni przeciwlotniczej zarwno z nkm, jak i dzia 40 mm nie zestrzelono adnego samolotu nieprzyjaciela. Twierdzenie jakoby nkm nr 2 z baterii cyplowej obsugiwany przez mar. Cybulskiego oraz mar. Wawrzyniaka zestrzeli nad ranem o godz. 4.10 samolot, nie znajduje potwierdzenia w archiwaliach niemieckich.74 Natomiast zupenie nieprawdopodobnie brzmi ustalenia kpt. Wojcieszka, ktry powoujc si na anonimowego niemieckiego dowdc zajmujcego Hel, twierdzi i tej nocy zestrzelono a 12 (sic!) maszyn.75 Bardziej prawdopodobne wydaje si, i tej nocy naloty wykonao 12 wodnosamolotw niemieckich.

3 wrzenia
Jak pokazaa przyszo, niedziela 3 wrzenia okazaa si ostatnim dniem tak cikich bombardowa w caej kampanii. Przyczyn takiego stanu rzeczy byo zatopienie obu najwikszych jednostek PMW, ale nie uprzedzajmy faktw. Rankiem o godz. 6.30 nad Helem przeleciao kilka wodnosamolotw z 3.(M)/KFlGr 506 prowadzc rozpoznanie. Maszyny nadlatyway wzdu pwyspu od strony zatoki i po wykonaniu zadania nad portem wojennym Hel znalazy si nad polskimi hydroplanami zakotwiczonymi na Dugiej Mielinie. Polskie samoloty zostay ostrzelane ogniem broni maszynowej z wykorzystaniem amunicji przeciwpancernej tak, e pywaki zostay podziurawione jak sito, a wodnosamoloty potony. W wyniku nalotu uszkodzonych zostao 9 wodnosa71 Z. Boczkowski, Miny, op. cit., s.50. 72 Korespondencja prywatna z Theo Dorgeistem z 8 padziernika 2007 roku. 73 Aleksander Grochowski, Sprawozdanie z dziaalnoci okrtu od chwili wybuchu wojny [IPiMS, MAR.A.II.3/2A, k. 1]. 74 R. Witkowski, Hel, op. cit., s. 227. 75 M. Wojcieszek, O. de B., op. cit., k. 13.

numer

lato 2009

33

Biuletyn DWS.org.pl
Kwestia zestrzelenia drugiego samolotu jest rwnie tajemnicza. Strcenie samolotu w okolicach Pucka potwierdzaj trzy niezalene relacje polskich oficerw oraz wspominany ju Uffz. Kaiser. Pierwsza z relacji zostaa sporzdzona przez oficera sygnaowego Dyonu Okrtw Podwodnych i uczestnika obrony Gdyni i Helu ppor. mar. Jerzego Karola Stanisawa Koziokowskiego, ktry pisa Jeden samolot ldowa za Puckiem zaoga zostaa zabita natychmiast po wyjciu z samolotu przez miejscowa ludno (sic! przyp. autora), samolot spalony.84 Natomiast kpt. rez. piech. Ludwik Synowiec (kwatermistrz oddziau ochotniczego LOWyb.) w swoim sprawozdaniu pisa: Tego dnia (3 wrzenia przyp. autor) patrol powracajcy z przedpola zauway nadlatujcy bardzo nisko z kierunku Gdyni samolot, widocznie ju uszkodzony, ktry zestrzelono [spad] w lesie. Pilota mimo duszych poszukiwa nie zdoano uj. Tego samego dnia samolot zosta przyholowany do Pucka.85 Ostatni relacj zoy ju wspominany kmdr ppor. Tym, ktry pisa i Jeden z nich (strconych samolotw przyp. autora) spad w lasach na zachd od Redy.86 Zatem z pewnoci Niemcy podczas tego nalotu utracili oprcz maszyny Czupriny i Meinhardta kolejny samolot. Najprawdopodobniej bya to jedna z maszyn pomocniczych (rozpoznawcza?), ktrej zestrzelenie zaobserwowa Uffz. Kaiser. Otwart kwesti pozostaje ustalenie typu zestrzelonej maszyny oraz los zaogi. Moliwe, e faktycznie zostaa ona zabita przez miejscow ludno, przez co patrol nie by w stanie odnale zaogi. Szalenie interesujca wydaje si by rwnie informacja dotyczca przyholowania do Pucka samolotu. By moe wrak samolotu cignito za pomoc ciarwek lub innego cikiego sprztu i przewieziono do Pucka by tam dokona ogldzin jego konstrukcji. Kwestia ta wymaga dalszych bada. Kolejny nalot mia miejsce o godz. 15.10, gdy 10 Ju 87B miao za zadanie zatopi kontrtorpedowiec Wicher. Jednoczenie samoloty miay zaatakowa bateri cyplow oraz dobi uszkodzonego Gryfa. Tym razem zdajc sobie spraw z silnej obrony przeciwlotniczej portu, Niemcy postanowili zaatakowa Wichra przy pomocy manewru taktycznego. Gdy wikszo samolotw krya na duej wysokoci szykujc si do ataku na Gryfa, klucz stukasw nadlecia od strony pwyspu lecc tu nad wierzchokami drzew tak, e w momencie, gdy pojawi si nad portem polscy artylerzyci, nie mieli ju czasu na skierowanie broni na niespodziewanie pojawiajce si znad ldu maszyny. Manewr uda si w peni, gdy Ju 87B dowodzony przez Olt. Hansa Rummela umiejscowi w dziobie Wichra jedn bomb wiertonow, ktra rozdara dzib a do wysokoci pomostu. Druga maszyna dowodzona przez wspomnianego ju Ofw. Liona trafia w praw burt Wichra bomb SC 50, rozdzierajc poszycie okrtu. Ostatni stukas (niestety nie jest znane nazwisko pilota) ugodzi nieszczsny okrt kolejnymi dwiema bombami 50-kilogramowymi w rdokrcie.87 Stojcy przy nabrzeu poudniowym okrt powoli
84 J. Koziokowski, Zacznik do zeszytu ewidencyjnego Meldunki o znanych dziaaniach wojennych [IPMS, MAR.A.II.5/1a], k. 3. 85 Ludwik Synowiec, List z koca 1959 r., [w:] W. Tym, A. Rzepniewski, Gdynia, op. cit., s. 621. 86 W Tym, Przygotowania, op. cit., k. 112. 87 R. Witkowski, Hel, op. cit., s. 234.

Niemcy przyznaj si do utraty jedynie jednej maszyny. Jednak opisy zestrzelenia obu samolotw s do enigmatyczne. Dotychczas uwaano, i jeden z Ju 87B zosta zestrzelony podczas nalotu na Hel i spad do wody w pobliu portu.79 Jednoczenie w literaturze pokutowao twierdzenie, i Jaskka zestrzelia w poowie wrzenia nieprzyjacielski bombowiec Ju 87. Zgodnie z relacj dowdcy Dyonu Minowcw kmdr. ppor. Zbigniewa Boczkowskiego, rankiem 8 wrzenia otrzyma on rozkaz skierowania w okolice Mechelinek dwch minowcw, celem wydobycia z wody dwch lotnikw niemieckich z zestrzelonego samolotu. Do wykonania zadania zostay wyznaczone Jaskka oraz Rybitwa. Po pewnym czasie okrty dopyny do wyznaczonego rejonu i powoli zataczajc obszerne krgi rozpoczy poszukiwania. Po chwili z pomidzy rozsianych po niebie chmur wypad nagle od strony soca samolot Ju 87, ktry rozpocz nurkowanie wprost na okrt z wysokoci okoo 1000 metrw. Natychmiast otworzono ogie z karabinw maszynowej, lecz te po oddaniu zaledwie kilkudziesiciu strzaw zaciy si. Na wysokoci okoo 600 metrw pilot zwolni bomb, ktra upada za ruf z lewej burty w odlegoci blisko 80 metrw, eksplodujc pod wod i podnoszc potn fontann. Jednak pomimo zrzucenia bomby samolot nie wychodzi z lotu nurkowego i wkrtce na penym gazie zderzy si z powierzchni wody w odlegoci 30 metrw za ruf okrtu. W momencie, gdy opadajcy samolot uderzy o dno na gbokoci okoo 10 metrw rozlega si potna detonacja. Kadub zadygota na caej dugoci, rufa okrtu skoczya w gr, a dzib minowca da nura w wod. Na dowd zestrzelenia samolotu z wody wyowiono rkawic lotnicz i kamizelk ratunkow.80 Do tej pory jednak nie mona byo precyzyjnie ustali daty zestrzelenia, poniewa poszczeglne relacje rniy si co do umiejscowienia w czasie caego zdarzenia dowdca Jaskki kpt. mar. Tadeusz Adam Borysiewicz twierdzi, i w poszukiwaniach braa udzia caa trjka minowcw, a caa akcja miaa miejsce 7 wrzenia.81 eby dodatkowo skomplikowa ca kwesti, kucharz na Jaskce mat Wadysaw Urbaniak pisa, e minowiec zestrzeli samolot 3 wrzenia podczas przejcia okrtu razem z Rybitw z Jastarni do Gdyni.82 Co wicej, relacj tego ostatniego potwierdza kmdr ppor. Tym, piszc, e 3 wrzenia strcono 2, wzgldnie 3 samoloty, z czego jeden zestrzelony bombowiec bombardowa minowce.83 Ponadto, zarwno 7, jak i 8 wrzenia, nad zatok nie operoway adne niemieckie bombowce, a poniewa zestrzelenie Ju 87 jest absolutnie pewne (pobrane z wody resztki), zatem wszystko wskazuje na to, i Jaskka w rzeczywistoci zestrzelia stukasa Czupriny i Meinhardta 3 wrzenia. Jest to tym bardziej prawdopodobne, e lotnicy otrzymali tego dnia rozkaz atakowania nie tylko portu na Helu, ale rwnie jakichkolwiek polskich okrtw na NW od linii Sopotpoudniowy cypel Helu, co usprawiedliwiaoby atak samotnego Ju 87 na polski minowiec.
79 R. Witkowski, Hel, op. cit., s. 236. 80 Z. Boczkowski, Miny, op. cit., s.6368. 81 Tadeusz Borysiewicz, Przebieg dziaa bojowych ORP Jaskka, [w:] R. Witkowski, Ostatnia, op. cit., s. 97. 82 Wadysaw Urbaniak, Pamitnik wojenny z walk na Helu, [w:] R. Witkowski, Ostatnia, op. cit., s. 107. 83 W Tym, Przygotowania, op. cit., k. 112.

numer

lato 2009

34

Biuletyn DWS.org.pl
Wraz z zatopieniem Wichra i Gryfa, zakoczya si pierwsza faza walk powietrznych nad wybrzeem. Niemcy wyeliminowali dwie najwiksze i najsilniejsze jednostki polskiej floty, wobec czego wycofali z obszaru walk przewaajc cz swoich bombowcw, pozostawiajc nad wybrzeem jedynie eskadr 4.(St)/186(T). Zniszczenie Wichra oraz Gryfa nie tylko cakowicie przekrelio moliwo ofensywnego wykorzystania jednostek nawodnych PMW, ale rwnie powanie osabio potencja ogniowy obrony przeciwlotniczej oraz artylerii nadbrzenej. Dzie 3 wrzenia okaza si dniem klski dla polskich marynarzy, gdy obrona przeciwlotnicza Helu dopucia do zniszczenia obu najwikszych jednostek polskiej floty. W rezultacie nalotw dziaalno polskich jednostek nawodnych zostaa ograniczona zaledwie do bazujcych w Jastarni trzech minowcw, gdy dwa pozostae (Czapla i uraw) nie byy w peni gotowoci bojowej,91 Mewa za zostaa wyeliminowana z dalszych dziaa bojowych w wyniku dziaa nieprzyjaciela.

przechyla si na praw burt i ostatecznie osiad na dnie. Zatonicie Wichra stao si faktem. W czasie gdy gin Wicher, niemieccy lotnicy rozpoczli ataki na poncego Gryfa. Ju pierwsza bomba wiertonowa ugodzia w rdokrcie okrtu po lewej burcie. Zamilky nkmy oraz ostatni Bofors. Dwie kolejne bomby ugodziy w stojcy obok 5000-tonowy dok. Jedna z jego cian bocznych zostaa zmieciona podmuchem eksplozji i uderzya w stojcego obok Gryfa, powodujc kolejne pknicia poszycia kaduba i powolne tonicie stawiacza. Jednak mimo cikich ciosw jakie otrzyma, Gryf wci utrzymywa si na wodzie. W wyniku nalotu straty na okrtach ograniczyy si jedynie do zmarego sygnalisty st. mar. Edwarda Kwiatkowskiego oraz 5 ciko rannych marynarzy i podoficerw oraz 1 oficera wszyscy z zaogi kontrtorpedowca. Najprawdopodobniej podczas tego nalotu zatona rwnie motorwka broni podwodnej M.8 (czsto mylnie podawana jako MB), cho nie s znane blisze szczegy tego zdarzenia. Najwyraniej palcy si Gryf wci wzbudza niepokj niemieckiego dowdztwa, gdy o godz. 17.25 nad Helem pojawio si 8 wodnosamolotw He 59 z 3.(M)/KFlGr 706, ktre go zaatakoway. I tym razem okrt zosta bezporednio trafiony 10 bomb SC 50 dopenio jego los. Okrt przechyli si na praw burt i osiad stpk na dnie. Poar trawi okrt jeszcze przez dwa dni, a chmura dymu bya widoczna a z Jastarni.88 Przypuszczalnie jeszcze w trakcie tego nalotu lotnicy niemieccy zaatakowali zakotwiczony w Jamie Kunickiej byy torpedowiec Podhalanin.89 Najprawdopodobniej Niemcy w nalocie nie utracili adnego samolotu, cho jeden z nich z powodu problemw z silnikiem nie powrci do bazy i zosta uznany za zaginiony. Jednak nastpnego dnia zguba si odnalaza i uszkodzony hydroplan odholowano do bazy. W tym samym czasie 4 He 59 z 3.(M)/KFlGr 506 o godz. 16 zaatakoway jednostki stojce w porcie rybackim. Jedna z bomb SC 250 uderzya w bezporedniej bliskoci w molo, przy ktrym staa kanonierka Genera Haller, zrywajc jej poszycie. Jednak okrt nie zaton i jedynie si przechyli na praw burt. Na okrcie poleg st. mar. Jan Krawczyk, a zaoga ratujca si ucieczk do wody zostaa ostrzelana z broni pokadowej. Od wybuchajcych bomb zdemolowana zostaa rwnie bateria przeciwdesantowa 75 mm, ktrej obsug sia podmuchu wrzucia do wody.90 Oprcz kanonierki w nalocie ucierpiay inne jednostki w porcie rybackim. Byy to trzy barki pogbiajce port na Helu. Dwie z nich to nalece do belgijskiej firmy Ackermans & van Haaren S.A. Entreprise Antwerpen Zwst. Varsovie (441 BRT) oraz Gornichen II (175 BRT). Natomiast trzeci z jednostek bya duska Passepartout (293 BRT). Po kapitulacji Helu, wszystkie trzy jednostki wpady uszkodzone w rce niemieckie. Natomiast Genera Haller zaton dopiero 6 wrzenia w wyniku nalotu wodnosamolotw z 3.(M)/KFlGr 506. Jedna z bomb wybucha obok okrtu, co spowodowao przeamanie si Generaa Hallera pod lini wodn, w wyniku czego kanonierka zostaa ostatecznie zniszczona.
88 M. Borowiak, Gryf, op. cit., s. 48. 89 Korespondencja prywatna z Theo Dorgeistem z 27 maja 2008 roku. 90 R. Witkowski, Hel, op. cit., s. 236.

410 wrzenia
Przez cay okres od zatopienia najwikszych okrtw polskiej floty (3 wrzenia) do rozpoczcia natarcia na pozycje polskie na Kpie Oksywskiej (11 wrzenia) niemieckie lotnictwo bombowe nie przeprowadzao adnych nalotw. Nad wybrzeem latay jedynie wodnosamoloty oraz samoloty rozpoznawcze poszukujce polskich okrtw podwodnych oraz przeprowadzajce rozpoznanie polskich pozycji, czasami zrzucajc bomby mniejszego wagomiaru. Niestety relacje obrocw Gdyni i Kpy Oksywskiej s bardzo skpe, jeli chodzi o opis nalotw na polskie pozycje. Naley zatem przyj, i naloty te nie byy przeprowadzane zbyt czsto, o czym wiadcz zapiski dowdcy 2 MDAPl., z ktrych wynika, e hydroplany niemieckie za dnia pojawiay si nad Helem rzadko trzymajc si z dala od stanowisk artylerii przeciwlotniczej. Jedynie po zapadniciu zmroku samoloty schodziy niej, prowadzc ogie do wybranych celw. Jednak polskie okrty podwodne byy nieustanie tropione przez niemieckie wodnosamoloty. Rankiem 4 wrzenia nieprzyjacielskie maszyny ponownie day si we znaki zaodze Rysia. Tym razem polowanie na polski okrt podwodny rozpoczo o godz. 5.45, kiedy niezauwaony samolot zrzuci trzy bomby na zanurzony okrt. Dowdca okrtu kmdr ppor. Aleksander Grochowski prbowa zmyli pogo za pomoc zwikszenia gbokoci oraz zmiany prdkoci i kursu. Jednak ropa wyciekajca z nieszczelnych zbiornikw zdradzaa miejsce przebywania okrtu. Dlatego te nastpne bombardowania miay miejsce o godz. 5.55 oraz 6.05, gdy ponownie na okrt spado 16 bomb. Wobec tego kmdr ppor. Grochowski wbrew rozkazom zdecydowa si wycofa z rejonu dozorowania i wpyn do portu wojennego Hel, by usun uszkodzenia, a zwaszcza naprawi nieszczelne zbiorniki. Poniewa jednak okrt nie otrzyma zgody na wejcie do portu, Ry pooy si
91 Przyczyn tego stanu rzeczy byo przejcie tu przed wybuchem wojny obu jednostek prosto ze stoczni bez niezbdnych prb. Ponadto obu okrtach wystpoway notoryczne kopoty z maszynk sterow. Rwnie zaogi nie przeszy niezbdnych praktyk i nie byy dostatecznie obeznane z okrtami.

numer

lato 2009

35

Biuletyn DWS.org.pl
kowej, zawierajcy butelk koniaku, dwie paczki papierosw oraz notes ze wsprzdnymi, jak rwnie skrzan rkawic, oderwany od kombinezonu konierz futrzany oraz fragment skrzyda z numerem ewidencyjnym.98 Cho dowody rzeczowe niezbicie wiadcz o zestrzeleniu nieprzyjacielskiego samolotu nie jest pewne, czy dotycz one samolotu zestrzelonego o poranku, czy te cakiem innej maszyny zniszczonej wieczorem. Niemieckie materiay rdowe nie potwierdzaj zniszczenia adnego wodnosamolotu noc 6 wrzenia. Istnieje zatem prawdopodobiestwo, e maszyna zostaa jedynie uszkodzona, a zebrane przez motorwk resztki pochodziy z maszyny Lt. Mnschera. Nie mona rwnie wykluczy, i tego dnia zestrzelono dwa rne hydroplany lub te, e kpt. Dziubiskiego zawioda pami i motorwka zostaa wysana o poranku, a nie jak pisa, wieczorem. Tego samego dnia po raz pierwszy rozpoczy loty bojowe samoloty MDLot. Wpierw z rozkazami do Naczelnego Dowdztwa mia wystartowa R-XIII G (718) pilotowany przez mata pil. Czerwiskiego. Niestety zaraz po starcie maszyna zostaa ostrzelana, w wyniku czego pilot zosta ranny, a maszyna uszkodzona i zmuszona do ldowania.99 Tej samej nocy, 6 wrzenia o godz. 21.30, do lotu bojowego wystartowa R-XIII G/hydro (714), pilotowany przez por. mar. pil. Jzefa Rudzkiego z por. mar. obs. Zdzisawem Karolem Juszczakiewiczem jako obserwatorem. Zadaniem zaogi wodnosamolotu byo przeprowadzenie rozpoznania ruchu nieprzyjacielskich jednostek w obrbie Zatoki Puckiej i Gdaskiej. Liczono, i jasna, ksiycowa, bezchmurna noc uatwi okrelenie ruchw okrtw niemieckich prowadzcych blokad Helu.100 Po wykonaniu okrenia nad Zatok Puck, pilot skierowa samolot w stron Zatoki Gdaskiej oraz przelecia w okolicach przedpola Gdyni oraz walczcego wci Westerplatte. W trakcie lotu nie napotkano nieprzyjacielskich maszyn ani obrony przeciwlotniczej. Po dwch godzinach samolot wodowa o godz. 23.30 w pobliu Helu.101 Poniewa wyniki rozpoznania byy pomylne, nastpnej nocy postanowiono przeprowadzi kolejny lot. Tym razem jednak zaodze postawiono inne zadania. Po pierwsze miano rozpozna baseny portu gdaskiego oraz ustali pozycj bazowania okrtu liniowego Schleswig-Holstein.102 Rzeko98Ignacy Dziubiski, Walka z okupantem hitlerowskim na placwce RU Hel, [w:] R. Witkowski, Ostatnia, op. cit., s. 182. 99 Olejko podaje, e maszyn zestrzelili Niemcy [A. Olejko, Morski, op. cit., s. 63], jednak poniewa maszyna zosta pniej wyremontowana i jeszcze raz wykorzystana oznacza to, e samolot spad na terenie opanowanym przez Wojsko Polskie. Zatem najprawdopodobniej samolot zosta strcony przez polsk piechot. Jest to tym bardziej moliwe, e w swej relacji ppor. rez. pil. Jereczek podaje, e byy przypadki ostrzelania wasnych samolotw R-XIII i RWD-13 (E. Jereczek, Spostrzeenia, [w:] W. Tym, A. Rzepniewski, Kpa, op. cit., s.85). 100 Andrzej Morgaa, Samoloty w polskim lotnictwie morskim, Wydawnictwo Komunikacji i cznoci, Warszawa 1985, s. 80. 101Istniej pewne rozbienoci co do godziny ldowania samolotu. Zarwno Morgaa, jak i Olejko, zgodnie podaj godzin startu lotu (21.30) oraz dugo pokonanej trasy (280 km), natomiast podaj rn godzin wodowania bd o godz. 22.30 bd o 23.30. Przyjmujc za prawdziwy fakt, e samolot przelecia 280 km oraz znajc prdko przelotow Lublina R-XIII G/hydro (okoo 155 km/h) pewne jest, e lot musia trwa co najmniej okoo 2 godzin. By dodatkowo skomplikowa sytuacj, Rozwadowski podaje w swej ksice, i start mia miejsce 5 wrzenia o godz. 2.30, a ldowanie koo Juraty o godz. 4.35 [Jerzy Rozwadowski, Morski Dywizjon Lotniczy 19181939, Sigma Press, Albany 1973, s. 22]. 102 By moe byo to przygotowanie do ewentualnego nalotu na pancernik. Warto podkreli, i istniay takie plany. W depeszy z 8 wrzenia z godz. 11.50

na dnie na gbokoci 37 metrw obok latarni Jastarnia. Tam te zosta odkryty przez dwa niemieckie wodnosamoloty, ktre o godz. 16.30 zrzuciy na okrt kolejne 8 bomb, ktre byy do celne, gdy odamki bomb opady na pokad, na szczcie nie wyrzdzajc adnych szkd.92 Bombardowania nad Helem ponowiono dopiero w nocy z 4 na 5 wrzenia, gdy niemieckie wodnosamoloty przeprowadziy naloty pojedynczymi samolotami, zrzucajc bomby zapalajce, ktre jak si pniej okazao w 80% byy niewybuchami.93 Nastpnej nocy podobne naloty powtrzyy si. Zgodnie z relacj dowdcy XXXI baterii nadbrzenej kpt. mar. Zbigniewa Przybyszewskiego, 5 wrzenia o wicie w czasie przelotu samolotw nad bateri cyplow jeden z nich zosta zestrzelony, prawdopodobnie przez nkm, ktrego karabinowym by mar. Cybulski, a adowniczym mar. Wawrzyniak. Samolot spad do morza w odlegoci 1000 m od azienek i zaton z ca zaog.94 Zestrzelenie to nie znajduje potwierdzenia w rdach niemieckich, gdy zarwno 4 jak i 5 wrzenia niemieckie lotnictwo nie zanotowao adnych strat, zatem samolot ten mg by co najwyej uszkodzony. Rankiem 6 wrzenia o godz. 4.20 trzy pojedyncze samoloty nadleciay z zachodu i z wysokoci 1000 metrw zaatakoway stanowisko plutonu baterii pstaej III/24 (2 MDAPl.). Jeden z nich zosta trafiony pociskiem 40 mm, lecz nim spad do morza zdy wyrzuci swoje bomby ktre spady w pobliu stanowiska plutonu. Wybuch bomb zabi 3 marynarzy (byli to: mar. Leon Bizewski, mar. Antoni Faust oraz mar. Wiktor Hebel) i ciko raniy dalszych piciu oraz powanie uszkodzi jedno z dzia.95 Warto w tym miejscu zaznaczy, i kpt. Wojcieszek umiejscawia to wydarzenie pod dat 7 wrzenia, jednak relacje innych wiadkw tego ataku jednoznacznie wskazuj jako waciw dat 6 wrzenia.96 Jest jeszcze jeden bardzo przekonywujcy dowd wiadczcy o tym, i nalot mia miejsce 6 wrzenia. Ot zgodnie z raportami dowdztwa Luftwaffe (Oberkommando der Luftwaffe) rankiem 6 wrzenia midzy godz. 4 a 4.20 zosta zestrzelony przez artyleri przeciwlotnicz He 59D (M7+XL, Nr 2000), ktry rozbi si 200 m na poudnie od portu wojennego Hel. Caa zaoga w skadzie Lt.z.See Mnscher, Uffz. Karl Bcker, Uffz. Fuchs oraz Uffz. Mux poniosa mier na miejscu.97 Jeszcze tego samego dnia wieczorem okoo godz. 21 nad cyplem wzdu pwyspu przelecia na maej wysokoci wodnosamolot z zapalonymi wiatami pozycyjnymi, kierujc si z zachodu na wschd. Z chwil, gdy maszyna znalaza si nad stanowiskiem 21/2 MDAPl., zostaa ostrzelana z karabinu maszynowego przez dowdc baterii kpt. Dziubiskiego. Serie pociskw byy trafne, gdy po chwili zamilky silniki i samolot run do morza na wschd od cypla. Wysany motorwk patrol przywiz wyowiony z wody niezbdnik z blachy cyn92 A. Grochowski, Sprawozdanie, op. cit., k. 23. 93 M. Wojcieszek, O. de B., op. cit., k. 15. 94 Zbigniew Przybyszewski, Opis dziaa baterii artylerii im. H. Laskowskiego w czasie obrony Helu we wrzeniu 1939 roku [CAW, II/3/8, k. 6]. Co ciekawe kpt. Wojcieszek zdarzenie to umiejscawia pod dat 4 wrzenia o godz. 4.30. 95 Ibidem. 96 J. Pertek, Maa flota, op. cit., s. 6768. 97 Flugzeugverluste am 6.9.1939 (Nach Meldungen Lw.F.Stb., Lfl.1, Lfl.2, Gen.d.Lw.b.Ob.d.M.), fotokopia w posiadaniu autora, k. 1.

numer

lato 2009

36

Biuletyn DWS.org.pl
nie podchodzili do tej relacji. Jednak na jej potwierdzenie poza sowami samych pilotw nie ma niestety adnych dowodw. W przywoywanym ju Kriegstagebuchu pancernika Schleswig-Holstein rankiem 8 wrzenia zapisano W cigu nocy spokojnie107, co stoi w cakowitej sprzecznoci ze wspomnieniami polskich pilotw, ktrzy twierdzili, i po nalocie ogie otworzya artyleria przeciwlotnicza, a czer nocy rozjaniy reflektory poszukujce sprawcy bombardowania. Z pewnoci otwarcie ognia przez baterie przeciwlotnicze zostaoby zapisane w dzienniku okrtu. Co wicej, istniej przesanki z polskich relacji wiadczce o tym, e caa historia z rzekomym bombardowaniem Gdaska zostaa zmylona. W artykule Jak Polacy zbombardowali Gdask Tomasz Zajc opisuje rozmow z siwowosym porucznikiem Rudzkim, ktry podobno mia twierdzi, e nalot Polakw na Gdask nie do koca by prawd. Rwnie przeprowadzona przez autora kwerenda nie ujawnia, w zachowanych numerach Danziger Neuste Nachrichten oraz Danziger Verposten, jakiejkolwiek wzmianki o nalocie.108 Zatem wszystko wskazuje na to, i rzekome bombardowanie niemieckiego Gdaska byo jedynie wojenn opowieci ku pokrzepieniu serc i w rzeczywistoci nigdy nie miao miejsca. Najprawdopodobniej samolot w ogle nie zosta wyposaony w bomby tej nocy109 i wykona jedynie rozpoznanie lotnicze na penym morzu na wodach Zatoki Gdaskiej, cho najprawdopodobniej przelecia on nad Westerplatte i basenami portowymi w poszukiwaniu niemieckiego pancernika (zob. mapa na s. 37). Zgodnie z polskimi relacjami, rankiem 8 wrzenia okoo godz. 7 grupa niemieckich bombowcw Ju 87 w odwecie za zbombardowanie Gdaska zaatakowaa stojce na wodzie i unieruchomione ju wodnosamoloty R-XIII hydro. W wyniku ataku samoloty zostay cakowicie zniszczone od odamkw bomb i kul karabinw maszynowych.110 Oprcz strat materialnych byli rwnie ranni i zabici, zgino 3 marynarzy: bosmani Szuba i Matuszewski oraz st. mar. Doliski.111 Jednak w rzeczywistoci nalotu nie przeprowadziy stukasy, lecz niemieckie wodnosamoloty, a bezporedni przyczyn nalotu by raport zaogi He 60, wedug ktrego 7 wrzenia o godz. 13.20 zauwaono na pnoc od Helu, na puapie 3000 metrw polski wodnosamolot (rozpoznany jako R-VIII), ktry nastpnie skrci w kierunku ldu i oddali si.112 Co prawda wtpliwe wydaje si, by polski wodnosamolot prowadzi rozpoznanie za dnia, cho istnieje taka moliwo, bardziej prawdopodobne wydaje si, e zauwaono inny niemiecki wodnosamolot. Po bombardowaniu obsuga MDLot. podpalia wraki samolotw, by w przyszoci nie cigay one uwagi niemieckich pilotw i nie naraay jej kwater w lesie. W porcie wojennym uszkodzony zosta R-XIII bis/hydro (702), a zniszczony FBA-17 HE2.
107 Zanim podda si Hel, op. cit., s. 72. 108 Tomasz Zajc, Jak Polacy zbombardowali Gdask, 30 dni 9(11)/1999, s. 3236. 109 Zgodnie z dokumentacj z prb Lublina R-XIII bis/hydro w Pucku, wodnosamolot mg przenosi zapas 60 kg bomb jedynie po wypompowaniu okoo 50 kg ze 141 kg paliwa, co oznaczao e przy przenoszeniu na pokadzie adunku bombowego maksymalny czas lotu zmniejsza si z 2,5 do 1,5 godziny [Protok z 11 sierpnia 1932 roku opisujcy prby Lublina R-XIII bis, CAW, 1.302.4.1936]. 110 A. Morgaa, Samoloty, op. cit., s. 82. 111 J. Rozwadowski, Morski, op. cit., s. 23. 112 Korespondencja prywatna z Mariusem Emmrlingiem z 26 maja 2007.

mo piloci otrzymali rwnie rozkaz zbombardowania okrtu bombami o wadze 12,5 kg. Rozkaz ten wydaje si co najmniej wtpliwy, o czym bya ju uprzednio mowa. O drugim z zada niestety polscy autorzy milcz. Jednak z mapy zamieszczonej w ksice Morgay zdecydowanie wynika, i wodnosamolot nie wykonywa jak poprzednio rozpoznania w Zatoce Puckiej ani podej do Gdyni i Helu, lecz skierowa si daleko w gb Zatoki Gdaskiej. Najprawdopodobniej samolot dokonywa rozpoznania dalekich linii blokady. Wieczorem okoo godz. 21.30 hydroplan ponownie wystartowa do lotu z t sam zaog. Obciony samolot dugo nie mg poderwa si od powierzchni wody i dopiero po duszym czasie oderwa si od lustra wody i powoli nabierajc wysokoci skierowa si nad otwarte wody Zatoki Gdaskiej, gdzie mia przeprowadzi pierwsze z wyznaczonych zada. Po kilkudziesiciu minutach, samolot nadlecia nad kana wejciowy do Neufahrwasser (Nowy Port), gdzie spodziewano si odnale kotwiczcy okrt liniowy Schleswig-Holstein. Tymczasem, zgodnie z relacj pilotw, w przypuszczalnym miejscu postoju okrtu nie byo.103 Jednake, nie znajduje to potwierdzenia w dokumentach niemieckich. Zgodnie z Kriegstagebuchem pancernika w nocy z 7 na 8 wrzenia kotwiczy on przy nabrzeu skadw drewna, naprzeciwko wczesnego Dworca Wilanego w dotychczasowym miejscu postoju 104 Zatem albo polscy piloci nie dostrzegli bryy pancernika, bd te szukali okrtu w zym miejscu, bd te w ogle ich tam nie byo, o czym za chwil. Niemniej jednak dziwi moliwo niedostrzeenia 130-metrowej jednostki w kanaach portowych w jasn i bezchmurn noc. Dalsze wydarzenia lotu tak relacjonowa por. mar. pil. Rudzki oraz por. mar. obs. Juszczakiewicz: Bdc ju na wysokoci okoo 400 metrw zauwaylimy w rejonie obecnej ulicy Grunwaldzkiej w Gdasku due skupisko wiate, jak gdyby pochodni. Tam skierowaem wodnosamolot i gdy bylimy nad celem, obserwator jednym ruchem zrzuci cay adunek. [] wszystkie bomby poszy w d, wybuchajc wrd ciby rozradowanych hitlerowcw. Nastpnie maszyna na penych ju obrotach wykonaa ciasny skrt i ponownie zesza nisko nad ulice przechylajc si na skrzydo tak, aby obserwator mia mono otwarcia ognia z broni maszynowej. [] Zabici i ranni zasali momentalnie ulic, dziesitki i setki osb w szalonej panice dusiy si i deptay w bramach domw, szukajc schronienia przed deszczem polskich kul, siekcych spod klosza nieba.105 Po zakoczeniu zadania samolot wodowa w okolicach Helu o godz. 23.45 po 2 godzinach i 15 minutach lotu.106 W dotychczasowej literaturze polscy autorzy bezkrytyczDowdca Floty adm. Unrug pisa do Naczelnego Wodza Pancernik SchleswigHolstein bombardowa Gdyni Port i odcinek Koniecznie naley zniszczy go przez lotnictwo (podkrelenie A.B.) oraz podano dokadne miejsce postoju pancernika (sic!). Jeszcze 14 wrzenia Dowdca Floty zapytywa Czy lotnictwo moe zniszczy Schleswig-Holstein [Polskie Siy Zbrojne, op. cit., s. 160 i 175]. 103 A. Olejko, Morski, op. cit., s. 51. 104 Zanim podda si Hel. Dziennik Dziaa Bojowych pancernika Schleswig-Holstein, Wydawnictwo Andruk, d 2003, s. 66, 72 oraz 192 i 209. 105 J. Pertek, Maa flota, op. cit., s. 7778. 106 Podobnie jak w przypadku wczeniejszego lotu podawane s rne godziny startu i ldowania. Wedug Morgay lot odby si midzy godz. 21.30 a 22.45, tymczasem Olejko przyjmuje, i lot rozpocz si o godz. 21.30 bd 21, a zakoczy o godz. 23.45. Podobnie jak we wczeniej wspomnianym przypadku, obaj autorzy zgodnie podaj dugo trasy lotu na 290 km, zatem ponownie lot powinien trwa nie mniej ni 2 godziny.

numer

lato 2009

37
A.S. Bartelski (crolick)

Biuletyn DWS.org.pl

MDLot. w wojnie powietrznej nad Wybrzeem

Puck

Jastarnia

Hel

Pillau

Rumia

Gdynia

Danzig

Opracowanie wasne na podstawie: A. Morgaa, op. cit., s. 86 Na rysunku na rowo zaznaczono tras lotu R-XIII G/hydro (714) w nocy 6/7 wrzenia, natomiast kolorem tym w nocy 7/8 wrzenia. Lini przerywan oznacza hipotetyczn tras lotu polskiej maszyny nie wykrelon w materiale rdowym. Przypuszczaln tras lotu wyznaczono tak, by suma przebytych kilometrw rwnaa si odpowiednio 280 i 290 km. Moliwe s rwnie inne trasy lotu np. w przypadku 7 wrzenia biegnce a pod port w Pillau. Biae kka oznaczaj przyblione miejsce wodowania wodnosamolotw MDLot. po ewakuacji 1 wrzenia.

5 km

10

Zatem jedynymi sprawnymi wodnosamolotami na pwyspie helskim pozostay RWD-17W oraz Nikol A-2. Tymczasem na ldzie zgodnie z polskimi przekazami 7 wrzenia 2/1 MDAPl. zostaa praktycznie unicestwiona przez ostrza z pancernika Schleswig-Holstein po tym, jak jedno dziao zostao zniszczone, a drugie uszkodzone. Jeszcze tej samej nocy zaoga baterii zostaa spieszona i wczona w skad 2 MPS.113 Jednak Kriegstagebuch pancernika nie potwierdza faktu ostrzau Redowa 7 wrzenia. Strzelania takie wykonano 8 wrzenia w godz. 10.0311.43 oraz 15.1616.02, gdy Schleswig-Holstein wystrzeli w kierunku Grnego Redowa 192 pociski 15 cm.114 Nim jednak bateria przestaa funkcjonowa zgodnie z relacj kmdr. ppor. Jaboskiego zdoaa do tego czasu zestrzeli 2 samoloty. Kolejnym wanym wydarzeniem, jakie zanotowa dowdca 1 MDAPl., byo zestrzelenie przez 4/1 MDAPl. do 6 wrzenia dwch samolotw w rejonie Obua i Pogrza oraz kolejnego w kierunku Rumi.115 Niestety skpe informacje na ten temat nie pozwalaj ustali bliszych danych dotyczcych podanych zestrzele, przez co weryfikacja jest niemoliwa. Mona jedynie rozumowa, i skoro samoloty zostay zestrzelone na ldzie w granicach kontrolowanych jeszcze przez Ldow Obron Wybrzea (w skrcie LOWyb.), wraki samolotw powinny byy by skontrolowane, a lotnicy (jeli przeyli katastrof) wzici do niewoli. Jedynie wspomnienia odnotowujce takie zdarzenie mogyby potwierdzi zestrzelenia zgaszane przez kmdr. ppor. Jaboskiego. Od 8 wrzenia na Helu notowano coraz czstsze loty roz113 Polskie Siy Zbrojne, op. cit., s. 149. 114 Zanim podda si Hel, op. cit., s. 7273. 115 S. Jaboski, Dzieje, op. cit., k. 31.

poznawcze i cisze ataki lotnictwa na czoowe linie piechoty w Pucku, Swarzewie i Wielkiej Wsi. By to wynik zbliania si od zachodu si niemieckich, ktre 9 wrzenia weszy w bezporedni kontakt z polskimi jednostkami rozmieszczonymi u nasady pwyspu. Zwaszcza stanowiska spieszonej zaogi MDLot. (czyli 1 Kompanii MDLot.), wraz z rozpoczciem 10 wrzenia bitwy o Wielk Wie, byy szczeglnie czsto atakowane przez wodnosamoloty. Rankiem 9 wrzenia niemieckie oddziay zajy przeciwlegy (w stosunku do bazowania samolotw plutonu cznikowego) skraj lotniska w Rumi i wypary polsk piechot. W tej sytuacji dowdca plutonu cznikowego ppor. rez. Jereczek zarzdzi ewakuacj samolotw na lotnisko polowe na Kpie Oksywskiej. Po locie trwajcym okoo 5 min wszystkie trzy samoloty szczliwie wyldoway koo Nowego Obua, gdzie zostay ukryte pod drzewami w parku. W wyniku ostrzau ze strony piechoty niemieckiej podczas startu oraz ognia wasnych oddziaw przy podchodzeniu do ldowania lekko uszkodzony zosta jeden RWD-13.116

1119 wrzenia
W zwizku z przygotowaniem niemieckiego natarcia na Kp Oksywsk, 11 wrzenia Luftwaffe ponownie rozpocza intensywne bombardowania pozycji polskich. Tym razem jednak przeprowadzao je jedynie 11 maszyn Ju 87B z 4.(St)/186(T). Innymi bombowcami Niemcy na wybrzeu ju nie dysponowali, poniewa uznali o czym bya ju mowa powyej i pozostawione samoloty stanowi wystarczajc si do zdawienia polskiego oporu.
116 A. Olejko, Morski, op. cit., s. 64

numer

lato 2009

38

Biuletyn DWS.org.pl
ce z akcji bombowce napotkay koo Rewy lecy na mielinie holownik, ktry zosta zaatakowany przez klucz Ju 87B. Najprawdopodobniej celem porannego ataku byy pozycje 3 kompanii 1 MPS starajcej si utrzyma pozycje atakowane przez SS Heimwehr Danzig. Na skutek cikich strat 3 kompania o godz. 14 rozpocza wycofywanie i okoo godz. 17 Kazimierz zosta cakowicie opuszczony przez polskie wojska.121 Uszkodzonym w drugim ataku stukasw okoo godz. 11 pocigiem pancernym by Smok Kaszubski wagon dowodzenia zosta prawie doszcztnie rozbity, a wagon desantowy oderwany i zrzucony z toru. Jednak mimo przebicia kota parowozu, pocig z najwyszym trudem dotar do Chyloni.122 W wyniku nalotu mier ponioso 4 marynarzy obsugi pocigu: mat Maecki, mar. Buszko, mar. Kaczmarek oraz mar. Wincenty liwa. Zaatakowan bateri przeciwlotnicz okazaa si 3/1 MDAPl., ktra nie odniosa w wyniku bombardowania powaniejszych uszkodze. Jednak w nocy z 12 na 13 wrzenia w zwizku z odwrotem oddziaw LOWyb. zaogi baterii 2/1 i 3/1 MDAPl. opuciy swoje stanowiska i wycofay si wraz z reszt wojsk na Kp Oksywsk. Pozycje atakowane w Zagrzu naleay do 1 i 2 kompanii III baonu rezerwowego.123 Nie potwierdzaj si natomiast informacje o atakowaniu holownika stojcego na mielinie. Najprawdopodobniej jednostkami dostrzeonymi w okolicach kanau Dypka byy 3 kutry rybackie (Maria Jas.6, Gwiazda Morza Br.52 oraz Aleksander Hel.111), gdzie zostay doprowadzone przez okrt hydrograficzny Pomorzanin w celu zatopienia i zablokowania przejcia z Zatoki Puckiej do Pucka. Jednake polskie relacje odnotowuj obecno jedynie 2 samolotw i nie potwierdzaj, by kutry zostay zaatakowane.124 By moe zatem chodzi o inne polskie jednostki. Warto rwnie doda, e minowce Czajka, Jaskka i Rybitwa, ktre ostrzelay pomidzy godz. 16 a 16.30 tego dnia pozycje III/32 puku Grenzwache w rejonie Rewy, rwnie dostrzegy powracajce znad Oksywia trzy niemieckie bombowce, jednak nie byy przez nie niepokojone.125 13 wrzenia samoloty 4.(St)/186(T) ponownie przeprowadzay naloty na pozycje polskie na Kpie Oksywskiej. Tym razem 10 Ju 87B o godz. 15.30 zaatakowao wioski Pierwoszyno, Kosakowo, Pogrze oraz Stare Obue, ktre stany w pomieniach. Jednak tym razem polska obrona przeciwlotnicza odniosa sukces, gdy jeden ze stukasw zosta trafiony w silnik, po czym rozbi si po niemieckiej stronie. Niestety nie jest znany ani numer samolotu, ani skad zaogi. O godz. 17.40 ponownie poderwano 10 maszyn, tym razem by zbombardowa dworzec towarowy oraz urzdzenia kolejowe w pnocno -zachodniej czci Gdyni. W trakcie nalotu lotnicy meldowali o zniszczeniu pocigu towarowego z dwoma platformami przewocego amunicj. Zgodnie z relacj dowdcy II/2 MPS mjr piech. Witolda Jzefa Skwarczyskiego, w wyniku nalotw powstay poary w Stefanowie, Suchym Dworze, Starym
121 W Tym, Przygotowania, op. cit., k. 151. 122 M. Twardowski, Niszczyciele typu Grom, cz. 1, Encyklopedia Okrtw Wojennych 24, AJ-Press, Gdask 2002, s. 67. 123 W Tym, Przygotowania, op. cit., k. 153. 124 B. Huras, M. Twardowski, Ksiga, op. cit., s. 70. 125 T. Borysiewicz, Materiay do organizacji i dziaalnoci PMW w okresie 1920 1945 [WBBH, I/3/7], k. 112.

Po porannym przebazowaniu jednostki z Brsterort (obecnie rosyjski Majak) do Lauenburga (Lbork), po poudniu o godz. 13.40 bombardowanie baterii dzia przeciwlotniczych koo Pogrza rozpoczo 10 stukasw. Zgodnie z meldunkiem oficera cznikowego z Grz. Sch. Abschn. Kdo. 1, bateria zostaa wyczona w wyniku ataku bombowcw nurkujcych.117 Potwierdzaj to polskie rda, gdy wedug sw dowdcy 1 MDAPl. kmdr. ppor. Jaboskiego zbombardowane zostao cae stanowisko baterii 4/1 MDAPl., a straty byy powane. W wyniku nalotu jedno dziao byo rozbite, zostaa uszkodzona sekcja pomiarowa, a koszary czciowo zniszczone. Byy rwnie ofiary wrd obsady baterii (23 zabitych i kilku rannych). Mimo bombardowa drugie dziao baterii wci byo sprawne i zaoga wycofaa si dopiero 18 wrzenia po zajciu jej terenu przez nieprzyjaciela. Nim jednak bateria zostaa rozbita zdoaa ona wg kmdr. ppor. Jaboskiego zestrzeli kolejne 2 samoloty.118 W nocy z 10 na 11 wrzenia 1 Kompania MDLot. opucia wysunite stanowiska obronne w Wielkiej Wsi i cofna si na skraj lasu na wschd od Wadysawowa. O godz. 5 nad ranem 11 wrzenia do Wielkiej Wsi wszed pluton niemieckich rowerzystw, ktry jednak zosta odparty natarciem 1 Kompanii MDLot., i o godz. 8 Wielka Wie ponownie znajdowaa si w polskich rkach. Ale spokj nie trwa dugo i ju o godz. 11 wyszo przeciwuderzenie niemieckiej piechoty w sile kompanii. Marynarze z MDLot. wkrtce otrzymali posiki w postaci plutonu odwodowego 10 kompanii baonu Hel, wspierany ogniem 5 ckm. Jednake wkrtce nad miejsce walk nadleciao 7 wodnosamolotw z 1.(M)/K.Fl.Gr. 506 startujcych z Pucka. Bomby zrzucane z maej wysokoci zniszczyy gniazda polskich karabinw maszynowych, a ogie z broni pokadowej zmusi polskich marynarzy do odwrotu. Po trwajcej 3 godziny walce ostatecznie opuszczono Wielk Wie oraz Wadysawowo i wycofano si na pozycj opniajc pod Chaupami. Jednak polskiej obronie udao si zestrzeli z rcznego karabinu maszynowego jeden z wodnosamolotw, ktry spad do morza i zaton na pnocny wschd od portu Hallerowo 300 metrw od brzegu.119 rda niemieckie potwierdzaj polskie relacje precyzujc, i zestrzelon maszyn by He 114 (Nr 2543) z 1.(M)/K.Fl.Gr. 506 pilotowany przez Lt.z.See Kapitzkiego, a cae zdarzenie miao przy podejciu do ldowania w Pucku, gdy pilot prbowa wodowa postrzelan maszyn. Zarwno pilot jak i strzelec pokadowy Uffz. Nowack zostali ranni.120 Wraz z pocztkiem niemieckiego natarcia w kierunku Gdyni, od 12 wrzenia rozpoczy si intensywne bombardowania polskich pozycji obronnych przez stukasy. Tego dnia samoloty 4.(St)/186(T) dwukrotnie atakoway polskie wojska. Rankiem, tu po godz. 5, 9 Ju 87B bombardowao pozycje polskie koo Kazimierza oraz na pnoc od Dbogrza. Nastpny atak przprowadzono o godz. 11.30, gdy 11 stukasw zniszczyo pocig pancerny na trasie GdyniaCisowa, zaatakowao bateri dzia przeciwlotniczych koo Chyloni oraz zbombardowao Zagrze, gdzie zniszczono cegielni i trzy domy. Powracaj117 Zanim podda si Hel, op. cit., s. 83. 118 S. Jaboski, Dzieje, op. cit., k. 3233. 119 A. Olejko, Morski, op. cit., s. 58. 120 Korespondencja prywatna z Bjrn Hafsten z 21 marca 2007 roku.

numer

lato 2009

39

Biuletyn DWS.org.pl
mier jedynie mat Stanisaw Birnbach oraz mar. Jan Kozio obaj z zaogi Jaskki. Zatem cho w wyniku nalotu wyeliminowane zostay 2 minowce, to teoretycznie 3 z nich pozostaway sprawne. Jednoczenie wydaje si wtpliwe, by stukasy zbombardoway bateri na lorach, gdy oba improwizowane plutony na lorach zaprzestay dziaalnoci ju 4 wrzenia. By moe niemieccy lotnicy zbombardowali opuszczonego Smoka Kaszubskiego. Tymczasem o godz. 11 niemiecki zwiad lotniczy donosi, i w porcie w Gdyni zauwaono polski okrt podwodny. Do lotu natychmiast poderwano ca eskadr 4.(St)/186(T). Jednak po przybyciu nad port o godz. 12 nie zaobserwowano ani okrtu podwodnego, ani adnego innego statku, wobec czego skierowano si ponownie nad Jastarni, gdzie lotnicy meldowali o zatopieniu kolejnej kanonierki. Zatopion kanonierk okaza si holownik Krakus (42 BRT), ktry poszed na dno na podejciach do portu w Jastarni. W drodze powrotnej z bombardowania portu w Jastarni, w okolicach cypla oksywskiego trafiony zosta i run na ziemi Ju 87B (J9+DM) pilotowany przez Olt. Hansa Rummela. Zarwno pilot, jak i strzelec Ofw. Fritz Blunk ponieli mier na miejscu. Wedug Emmerlinga, nastpnego dnia niemieccy piloci odkryli resztki maszyny w wodzie koo miejscowoci Lazarett okoo 100 metrw od play. Warto w tym miejscu zaznaczy pewn sprzeczno. Po pierwsze nie istniaa na polskim wybrzeu miejscowo Lazarett, gdy jest to po prostu niemiecka nazwa szpitala wojskowego, a ten by umiejscowiony w Babich Doach. Po drugie znane s liczne zdjcia stukasa rozbitego na cyplu oksywskim. Wiele wskazuje na to, i jest to maszyna Rummela i Blunka a skoro tak to oczywicie resztki, ktre odnaleziono w wodzie koo Babich Dow, nie mogy nalee do tego stukasa. Powstaje zatem pytanie, co tak naprawd niemieccy piloci zobaczyli w wodzie? Co ciekawe zestrzelenie maszyny Rummela potwierdza rwnie polska relacja, gdy wedug dowdcy zaimprowizowanej kompanii ckm por. piech. Ludwika Wolskiego, podczas nalotu 16 wrzenia na bateri Canet, ckm obsugiwany przez bosmata Kanieckiego strci pikujcy samolot, ktry spad w rejonie tej baterii.131 Kolejn relacj o zestrzeleniu samolotu podczas tego nalotu podaje st. bosman Ludwik Wilczyski dowdca plutonu nkm przeciwlotniczych, umiejscowionych wok Jastarni. Zgodnie z t relacj podczas drugiego nalotu, jeden z pikujcych na stanowisko plutonu samolotw He 111, nie zdywszy zrzuci bomb, przelecia ponad stanowiskiem nkmw i spad do zatoki, gdzie w momencie zderzenia z tafl wody nastpi wybuch bomb rozrywajc samolot na strzpy.132 Z pewnoci nie mg by to He 111, gdy 14 wrzenia maszyny te nad wybrzeem ju nie operoway. Jednoczenie na Kpie Oksywskiej wci trway zaarte walki, gdzie oddziay LOWyb. wci byy spychane w stron morza przez niemieck piechot wspieran przez stukasy z 4.(St)/186(T). 15 wrzenia o godz. 12.30 zaledwie 7 Ju 87B
131 Ludwik Wolski, W obronie Kpy Oksywskiej, [w:] W. Tym, A. Rzepniewski, Kpa, op. cit., s. 304. 132 L. Wilczyski Na placwce, [w:] R. Witkowski, Ostatnia, op. cit., s. 193.

Obuu, Kosakowie, Pogrzu i folwarku Nowe Obue, a uny poarw owietlay Kp Oksywsk do pnej nocy.126 W okolicach Stefanowa i Pierwoszyna w wyniku bombardowania ucierpiay oddziay 2 MPS, za w Kosakowie zbombardowany zosta sztab MBON. W Pogrzu zbombardowany zosta 3 batalion rezerwowy oraz 3 bateria MDAL. dzia 75 mm, natomiast w Suchym Dworze III Baon Obrony Narodowej.127 Jeszcze nim rozpoczy si niemieckie naloty o godz. 12.30 do lotu ewakuacyjnego do Szwecji wystartoway dwa RWD13. Ucieczka udaa si jedynie poowicznie, gdy samolot pilotowany przez szer. pil. Zarudzkiego (SP-ATB), w wyniku problemw z silnikiem, musia zawrci i po okoo 40 minutach szczliwie wyldowa na polach Obua, gdzie zosta ponownie ukryty w lesie majtku Obue. Zaoga drugiego samolotu pilotowanego przez ppor. rez. pil. Jereczka (SP-BML) miaa wicej szczcia i samolot bez adnych przeszkd po 3 godzinach lotu dotar do Visby na Gotlandii, gdzie obaj piloci zostali internowani.128 Poniewa ostrza artyleryjski wojsk niemieckich przeprowadzony 12 oraz rankiem 14 wrzenia przez polskie minowce dawa si we znaki onierzom 32 puku Grenzwache, dowdztwo niemieckie postanowio zniszczy pozostae polskie jednostki nawodne i przeprowadzi nalot na Jastarni. 14 wrzenia o godz. 7.29 Ju 87B z 4.(St)/186(T) rozpoczy bombardowanie portu.129 Lotnicy meldowali o rozpoznaniu trzech kanonierek, ktre zostay zniszczone, oraz dwch wikszych jednostek nawodnych, z ktrych jedna zatona, a druga stana w pomieniach. Cay port otacza poncy olej. W drodze powrotnej do bazy stukasy zbombardoway bateri dzia kolejowych na trasie Gdynia-Pogrze, uzyskujc bezporednie trafienie. W rzeczywistoci w wyniku pierwszego nalotu zniszczona zostaa Czapla (186 t), ktra otrzymaa trafienie bomb SC 250 blisko dziobu oraz kolejne trafienie bomb SC 50 w ruf. Jaskka (186 t) otrzymaa tak wiele trafie, i nie bya moliwa identyfikacja zniszcze, co wicej rozlana ropa z jej zbiornikw palia si i ogie ogarn cay basen. Rybitwa (186 t) zostaa uszkodzona, otrzymujc jedno trafienie bomb, ktra po przebiciu pokadu i dna okrtu uderzya w dno basenu i na szczcie nie wybucha. Uszkodzenie szybko naprawiono zatykajc dziury w pokadzie i dnie okrtu drewnianymi kokami tak, e Rybitwa zachowaa pen gotowo bojow. Czajka oraz uraw wyszy z nalotu nietknite. W nalocie w wyniku trafienia bomb SC 250 w molo oraz eksplozji dalszych bomb w bezporedniej bliskoci mola, zatony okrt hydrograficzny Pomorzanin (170 ton) oraz holownik Lech (149 BRT).130 Na szczcie straty w ludziach byy niewielkie. W nalocie ponieli
126 Witold Skwarczyski, Przebieg dziaa wojennych II baonu 2 Morskiego Puku Strzelcw od do 19 wrzenia 1939 roku, [w:] W. Tym, A. Rzepniewski, Kpa, op. cit., s. 129. 127 Wacaw Tym, Ldowa obrona polskiego wybrzea morskiego, cz. V, Wojskowy Przegld Historyczny 2/1958, s. 203. 128 A. Olejko, Morski, op. cit., s. 6466. 129 Nie jest jasne ile stukasw przeprowadzio nalot, gdy nie zachowaa si odpowiednia dokumentacja. Wieczorem 13 wrzenia 4.(St)/186(T) meldowaa o 9 Ju 87B gotowych do lotu. Jednak posiadany przez autora raport z 12 padziernika 1939 roku oceniajcy zniszczenia polskich okrtw dokonane przez niemieckie lotnictwo stwierdza, e w nalocie brao udzia 8 wzgldnie 7 maszyn. 130 Opis uszkodze okrtw za: Erfahrungen ber Bombenwirkung auf polnische Seestreitkrfte, 12 padziernika 1939 roku, Seekriegsleitung Berlin, odpis dokumentu w posiadaniu autora, k. 12.

numer

lato 2009

40

Biuletyn DWS.org.pl
sadne pytanie do jakiego zadania Niemcy mieliby uy a 15 samolotw i czy byy to maszyny pomocnicze (transportowe?) czy te bojowe? I wreszcie wtpliwe jest uzyskanie relacji od wzitego do niewoli niemieckiego majora wg ustale autora, aden z 13 majorw z Grz. Sch. Abschn. Kdo. 1 nie dosta si do polskiej niewoli. By moe chodzio o sytuacje odwrotn, gdy po kapitulacji Gdyni informacj o rzekomym zniszczeniu niemieckich samolotw przekaza polskim oficerom niemiecki major. Niestety w wietle dostpnej dokumentacji rozwizanie tej zagadki jest wci niemoliwe. 16 wrzenia kontynuowano naloty na oddziay LOWyb. O godz. 13.30 10 Ju 87B zbombardowao posiado w Nowym Obuu, gdzie wg danych niemieckiego wywiadu znajdowaa si kwatera gwna wojsk polskich, a w nieodlegym parku stacjonoway 3 zamaskowane samoloty. Wg relacji niemieckich lotnikw 70% bomb uderzyo w posiado oraz park. Odnotowano rwnie silny ostrza przeciwlotniczy prowadzony z Oksywia. Najprawdopodobniej podczas nalotu zosta uszkodzony ostatni RWD-13 ktrego, wobec niemonoci wyremontowania uszkodzonego samolotu, wystawiono jako cel dla niemieckiej artylerii, przez co ostatecznie uleg zniszczeniu. O godz. 16.30 6 Ju 87B ponownie zbombardowao stanowiska dowodzenia w Dbogrze, gdzie rzekomo zniszczono jedno dziao, a na zachd od Pogrza wylecia w powietrze skad z amunicj. W peni potwierdzaj to relacje polskich oficerw. Wspominany ju mjr piech. Skwarczyski relacjonowa, i 16 wrzenia zostao zniszczone jedno dziao 75 mm plutonu artylerii piechoty, a 3 kanonierw zostao rannych.138 Rwnie drugie zdarzenie jest prawdziwe, co potwierdza relacja kmdr. ppor. Jaboskiego.139 Ostatni sprawny samolot plutonu cznikowego R-XIII G na koach, pilotowany przez pil. Czerwiskiego wystartowa 17 wrzenia do lotu ewakuacyjnego, lecz maszyna wkrtce po starcie okoo godz. 22 runa do morza. Niestety mimo natychmiastowej akcji ratunkowej pilot ponis mier na miejscu.140 Przez nastpne dwa dni lotnictwo niemieckie nie przeprowadzao adnych nalotw gwnie z powodu wygasania walk na Kpie Oksywskiej. Jednoczenie przeprowadzono reorganizacj i 17 wrzenia eskadr 4.(St)/186(T) przemianowano na 3.(St)/186(T), wczajc j w skad grupy I(St)/186. Wbrew temu co podaje w swej ksice Emmerling, 18 wrzenia 3 Ju 87B z 3.(St)/186(T) nie zaatakoway polskich pojazdw odkrytych midzy Oksywiem a Jastarni. Natomiast faktem jest, e 18 wrzenia w zatoce koo Kaszycy zosta zatopiony kuter Modicum Hel.46 (35 BRT).141 Ostatniego dnia obrony Kpy Oksywskiej stukasy z 3.(St)/186(T) przeprowadziy dwa naloty. Pierwszy atak o godz. 8.20 na cele w Babich Doach i Wwozie Ostrowskim przeprowadzio 10 maszyn, natomiast drugi atak z godz. 11.55 wykonao 9 samolotw bombardujc latarni morsk Oksywie oraz tereny przylege. Polskie relacje zgodnie podaj,
138 W. Skwarczyski, Krtki opis dziaa plutonw specjalnych 2 Morskiego Puku Strzelcw, [w:] W. Tym, A. Rzepniewski, Kpa, op. cit., s. 138139 139 S. Jaboski, Dzieje, op. cit., k. 27. 140 A. Olejko, Morski, op. cit., s. 66. 141Istnieje rwnie moliwo, i kuter ten zosta zatopiony celowo przez PMW adunkami wybuchowymi.

bombardowao pozycje polskich wojsk na pnoc od Nowego Obua. Lotnicy meldowali o piciu trafieniach i zniszczeniu nieprzyjacielskiej baterii. Zrzucono rwnie 10 bomb na Babie Doy, gdzie wg relacji zag obrona bya bardzo saba. Ponowny nalot wykonano o godz. 15, gdy 8 Ju 87B zaatakowao magazyn amunicji na poudnie od Nowego Obua, gdzie zdaniem pilotw zniszczono budynki magazynowe, lecz nie spowodowano wybuchu amunicji. W wyniku porannych nalotw zniszczeniu uleg tabor IV batalionu MBON oraz spalono Kosakowo i Stare Obue.133 Zbombardowane zostay 1 i 2 kompania I Baonu Obrony Narodowej stacjonujce na wzgrzu 41.134 Prawdziwa wydaje si rwnie informacja o doszcztnym zniszczeniu magazynw amunicyjnych w Wwozie Ostrowskim. Co prawda polskie relacje umiejscawiaj to wydarzenie rnie bd 16, bd 17 wrzenia jednak w tych dniach Wwz Ostrowski nie by bombardowany przez samoloty ani pancernik Schleswig-Holstein. Zatem najprawdopodobniej uleg on zniszczeniu wanie podczas tego ataku. Wybuch amunicji mg by mao zauwaalny ze wzgldu na rozdzielenie amunicji pomidzy trzy skady amunicyjne (Wwz Ostrowski przechowywa jedynie amunicj artyleryjsk oraz 35% amunicji piechoty, w Babich Doach skadowano 50% amunicji dla piechoty a w Jarze Pierwoszyskim pozostae 15% amunicji piechoty) oraz due zuycie amunicji, przez co w skadach ju jej niewiele pozostao.135 Natomiast nie potwierdza si informacja o zniszczeniu tego dnia polskiej baterii. Ani 1/MDAPl., ani adna z baterii Morskiego Dyonu Artylerii Lekkiej (w skrcie MDAL) nie zostaa nawet uszkodzona. W tym dniu zgodnie z relacj kmdr ppor. Jaboskiego polska artyleria miaa rzekomo zniszczy od 6 do 9 samolotw przeciwnika. Ot o godz. 10 zaobserwowano ldowanie niemieckich samolotw na tymczasowym ldowisku, zlokalizowanym na pnoc od wzgrza 14 (pomidzy Mostami a Rew). O godz. 18 ogie otworzyy dwa plutony I baterii dzia 105 mm MDAL pod dowdztwem mjr. art. Wadysawa Kaskiego I pluton odda 12 strzaw na pnocn cz wzgrza 14, a II pluton kolejnych 16 strzaw na poudniowy zachd od Rewy. Zgodnie z relacj obserwatora artyleryjskiego, por. art. Czesawa Maaszkiewicza w rejonie ostrzau pojawiy si poary i supy gstego czarnego dymu. Tego dnia Niemcy stracili rzekomo 9 zniszczonych i 6 uszkodzonych samolotw lub 6 zniszczonych i 9 uszkodzonych maszyn.136 Tymczasem w swoim opracowaniu kmdr ppor. Tym podaje, i ostrzelano ldowisko pooone na pnoc od wzgrza 14. Jednoczenie uzupenia informacj o skutkach ostrzau, jakoby informacji o 9 zniszczonych i 6 uszkodzonych samolotach mia udzieli wzity do niewoli niemiecki major.137 Jednake wersja podawana przez Polakw wydaje si wysoce wtpliwa. Cakowicie zastanawia fakt umiejscowienia lotniska polowego tak blisko frontu w zasigu polskiej artylerii i w dodatku na podmokym terenie Mostowego Bota. Po drugie powstaje wysoce za133Edward Bednarski, Relacja z przebiegu dziaa wojennych na Wybrzeu w 1939 roku, [w:] W. Tym, A. Rzepniewski, Kpa, op. cit., s. 178. 134 W. Tym, Ldowa obrona, op. cit., cz. V, s. 215. 135 A. Rzepniewski, Obrona Wybrzea, op. cit., s. 471. 136 S. Jaboski, Dzieje, op. cit., k. 3536. 137 W. Tym, Ldowa obrona, op. cit., cz. V, s. 215.

numer

lato 2009

41

Biuletyn DWS.org.pl
O wicie ostatniego dnia wrzenia, na pozostaym na Helu RWD-17W prbowa ewakuowa si ppor. mar. Bilewicz oraz nieznany z nazwiska kapitan intendentury. Po zmontowaniu skrzyde i spuszczeniu maszyny na wod, wodnosamolot wystartowa z Dugiej Mielizny, lecz wkrtce po przeleceniu nad pwyspem silnik przerwa prac i maszyna pod ostrym ktem wpada do wody. Na szczcie zaoga zostaa uratowana.145 Warto w tym miejscu odnotowa fakt, e od 19 wrzenia nad Helem regularnie pojawia si samolot artyleryjski korygujcy ogie z pancernika Schleswig-Holstein. Od tego czasu wraz z ostrzaem baterii cyplowej przez pancernik nad gowami Polakw pojawia si samolot obserwacyjny pilotowany przez Lt. Hetschko z 1.(M)/K.Fl.Gr. 506. Wraz z przybyciem 21 wrzenia drugiego pancernika Schlesien, do dyspozycji okrtw przydzielony zosta jeszcze jeden samolot obserwacyjny. Za kadym razem otwierajc ogie przeciwlotniczy starano si uniemoliwi poprawn prac obserwatorom lotniczym. Po czci udao si to osign, gdy obserwatorzy byli w stanie poda zaledwie do 10% upadkw pociskw.146

i tego dnia Ju 87B zbombardoway oznakowany szpital wojskowy w Babich Doach, co byo niezgodne z Konwencj Genewsk o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych z dnia 27 lipca 1929 roku, Art. 68. Niedugo po ostatnim bombardowaniu Luftwaffe resztki oddziaw LOWyb. skapituloway.

20 wrzenia 1 padziernika
Po zamaniu oporu bohatersko walczcych oddziaw Wojska Polskiego na Oksywiu niemieckie lotnictwo praktycznie zaprzestao lotw bojowych. Polska flota nawodna jako sia bojowa zostaa wyeliminowana, a jej resztki schroniy si w porcie wojennym na Helu i nie stanowiy adnego zagroenia, ani dla eglugi, ani dla wojsk niemieckich. Jednoczenie 42 puk Grenzwache zaj pozycje na wschd od Wielkiej Wsi, ryglujc tym samym wojska polskie na Pwyspie Helskim. Dziaania wojenne dla wikszoci jednostek niemieckich na wybrzeu byy praktycznie rzecz biorc zakoczone. Jedynie nad Helem kontynuowano naloty nkajce przeprowadzane przez wodnosamoloty. Nad pwyspem regularnie kryy rwnie samoloty rozpoznawcze zbierajce informacje niezbdne dla przygotowywanego natarcia. Dopiero 23 wrzenia o godz. 15 i 16.20 przeprowadzono dwa kolejne naloty na tory kolejowe w okolicach Kunicy. Tym razem atakoway 6 Ju 87B z 3.(St)/186(T). W wyniku nalotu stwierdzono trafienie czterema bombami w lini kolejow oraz zniszczenie kilku domw. Jak twierdzi polski historyk wojskowoci Rafa Witkowski, zburzeniu ulego okoo 30 domkw rybackich, a nalot na Kunic by skierowany przeciwko ludnoci cywilnej i mia sparaliowa wol oporu mieszkacw i skierowa ich niezadowolenie przeciwko polskim marynarzom i onierzom.142 Ostatni atak bombowy w Wojnie Polskiej 1939 roku na wybrzeu stukasy wykonay 25 wrzenia o godz. 14.45, gdy 11 maszyn z 3.(St)/186(T) ponownie zbombardowao urzdzenia kolejowe w Kunicy. Bomby przerway tory w siedmiu miejscach. Jednoczenie nad Kunic i Chaupami zrzucono ulotki, a w tej ostatniej miejscowoci zaobserwowano tyki z biaymi flagami i ludzi z podniesionymi rkoma. Z kolei w okolicach Jastarni samoloty zostay ostrzelane z ziemi ogniem karabinw maszynowych. Pomimo zaprzestania dziaalnoci bojowej przez maszyny typu Ju 87B nad wybrzeem wci pojawiay si samoloty z czarn swastyk. Podczas rekonesansu 29 wrzenia He 114 z 1.(M)/K.Fl.Gr. 506 raportoway zbombardowanie w kanale wodnym midzy Jastarni a Helem polskiego torpedowca Mazur. Dwie bomby SC 250 miay wybuchn w odlegoci okoo 10 metrw od dziobu zatapiajc okrt.143 Z pewnoci nie by to Mazur, ktry jak wiadomo zaton 1 wrzenia w porcie wojennym Gdynia. Prawdopodobnie by to torpedowiec Krakowiak, ktrego kadub zosta 2 wrzenia odholowany przez holownik Ursus z Gdyni pod Jurat, gdzie zakotwiczono go bez zaogi jako zbiornik paliwa.144.
142 R. Witkowski, Hel, op. cit., s. 285. 143 Erfahrungen ber , op. cit., k. 1. 144 Korespondencja prywatna z Markiem Twardowskim z 14 wrzenia 2007 roku.

Podsumowanie dziaa
Pocztkowo straty Luftwaffe w kampanii wrzeniowej nad wybrzeem zdecydowanie zawyano i oceniano jako bardzo powane. Zarwno kpt. mar. Wojcieszek jak i kpt. art. Dziubiski twierdzili wrcz, e strcono 52 samoloty, a Jerzy Pertek ucila, e a 36 maszyn miao pa upem helskiej artylerii przeciwlotniczej, a jedynie 16 samolotw spado na terenach okalajcych Gdyni.147 Za por. mar. Koziokowski w swej relacji podawa, e upem artylerii na wybrzeu pado okoo 35 samolotw, z czego co najmniej 8 przypado baterii 24/2 MDAPl., a Gryfowi kolejne 67, z tego 4 zaobserwowane naocznie (sic!).148 Jednak nawet opierajc si wycznie na polskich rdach moemy przekona si, i jest to liczba a nadto przesadna. Zdaniem dowdcy 1 MDAPl., na terenie dziaania dyonu zestrzelono cznie 10 lub 11 samolotw, w tym: 2/1 MDAPl. moga zaliczy na swoje konto 2 samoloty, 4/1 MDAPl. 5 samolotw, a dziaa 40 mm 3 lub 4 bombowce.149 Tymczasem kpt. Wojcieszek twierdzi, i w wyniku walk 2 MDAPl. posiada na swym koncie 17 trafie spord ktrych 10 samolotw spado do wody, a 5 spado na terenie poza wasn obserwacj.150 Jednak uwana lektura wspomnie kpt. Wojcieszka weryfikuje rwnie i t warto, albowiem po zsumowaniu zestrzele i trafie samolotw nieprzyjacielskich opisanych przez autora w swoich wspomnieniach pod datami dziennymi przyno145 Mariusz Konarski, Andrzej Olejko, Polskie Lotnictwo Morskie 192056, (Kampanie Lotnicze 19), AJPress, Gdask 1998, s.39. 146 M. Wojcieszek, O. de B., op. cit., k. 22 147 M. Wojcieszek, O. de B., op. cit., k. 22, I. Dziubiski, Walka, [w:] R. Witkowski, Ostatnia, op. cit., s. 181, J. Pertek, Wielkie dni, op. cit., s. 164. W swej relacji Wojcieszek opiera si rzekomo na sowach dowdcy niemieckiego zajmujcego Hel, ktry mia mu przekaza informacj, e w caej kampanii Niemcy utracili nad Wybrzeem a 52 samoloty. 148 J. Koziokowski, Uwagi i omwienia do meldunku o znanych dziaaniach wojennych [IPMS, MAR.A.II.5/1a], k. 4-5. 149 S. Jaboski, Dzieje, op. cit., k. 12. 150 M. Wojcieszek, O. de B., op. cit., k. 22. Zastanawia niezgodno liczby trafie z zestrzelonymi samolotami oraz kwestia zaliczenia samolotw, ktre spady poza wasn obserwacj.

numer

lato 2009

42

Biuletyn DWS.org.pl
Zestrzelenia wg dowdcy 1 MDAPl. kmdr. ppor. Jaboskiego Jednostka Liczba zestrzele Czas Miejsce

si jedynie 8 samolotw zestrzelonych, a 9 dalszych zostao trafionych (zob. tabele obok). Reasumujc mona przyj, e polscy artylerzyci przypisywali sobie zestrzelenie jedynie 18 lub 19 samolotw nieprzyjaciela. Do tego naley doliczy zestrzelenia zgaszane przez piechot: 3 samoloty zestrzelone na zachodnim skraju Kpy Oksywskiej oraz 1 wodnosamolot nad Wadysawowem. cznie zatem mona przyj, e polska obrona przeciwlotnicza rocia sobie pretensje do 22 lub 23 zestrzelonych samolotw nieprzyjaciela. W rzeczywistoci, rda niemieckie przyznaj si do utraty w wyniku przeciwdziaania wojsk polskich w caej kampanii nad wybrzeem jedynie siedmiu samolotw bojowych. Naley te pamita, i od 4 do 10 wrzenia stukasy nie operoway bojowo, zatem wszelkie zgaszane w tym okresie przez polsk artyleri przeciwlotnicz zestrzelenia mog odnosi si tylko do wodnosamolotw bd rnych samolotw pomocniczych wykorzystywanych przez Niemcw w walkach nad wybrzeem. Naley podkreli, e ustalenia zawarte w poniszej tabeli nie uwzgldniaj maszyn pomocniczych. Zatem dalsza kwerenda archiwalna moe przynie potwierdzenie kolejnych zestrzele zgaszanych przez polskich kanonierw. Podsumowanie pewnych zestrzele maszyn bojowych dokonanych przez polsk artyleri przeciwlotnicz nad wybrzeem w czasie Wojny Polskiej 1939 roku przedstawiono w atbeli na s. 43: Oprcz strat zadanych przez polsk artyleri przeciwlotnicz, Niemcy utracili w wyniku wypadkw 4 samoloty: 1 wrzenia wspominany ju Hs 126, 2 wrzenia He 60D (M7+DH, Nr 1463) pilotowany przez Uffz. Ernsta Augusta Damraua, ktry rozbi si podczas startu do lotu rozpoznawczego nad Zatok Gdask w wyniku uderzenia pywakw o urzdzenia portowe. Samolot zapali si i doszcztnie spon, grzebic we swym wntrzu pilota oraz obserwatora Lt.d.R. Hoffmanna; 11 wrzenia kapotowa He 60E (Nr 1587) gdy podczas schodzenia do ldowania pilot Lt. Nick zosta olepiony reflektorem. Pilot oraz obserwator Lt.z.See Kleemann wyszli z katastrofy bez szwanku; 17 wrzenia zaton podczas ldowania He 114 (Nr 2571). Obu czonkw zaogi wyowiono z wody. Wszystkie trzy wypadki miay miejsce w bazie w Pillau-Neutief, a samoloty naleay do 1.(M)/K.Fl.Gr. 506. Tym niemniej obraz wyaniajcy si z relacji polskich obrocw oraz niemieckich dokumentw, nieoczekiwanie okaza si do spjny. Obie strony konfliktu, w przewaajcej wikszoci wypadkw, opisyway te same wydarzenia widziane z rnych perspektyw, dziki czemu zaistniaa moliwo ukazania prawdy o walce powietrznej nad wybrzeem w 1939 roku. Pomijajc niedokadnoci wynikajce z bdw obserwacji prowadzonej w ogniu walki, relacje s zgodne w wikszoci kwestii, a czasami nawet w niektrych szczegach. Jedynym wyjtkiem s tutaj bdne daty poszczeglnych wydarze podawane przez polskich obrocw, co jednak jest zrozumiae swoje relacje spisywali dopiero po wojnie. Dostp do niemieckich dokumentw opisujcych te same zdarzenia pod innymi datami, pozwala jednak na prawidowe uporzdkowanie chronologiczne poszczeglnych wydarze. Jak zatem naley oceni skuteczno polskiej artylerii przeciwlotniczej oraz niemieckiego lotnictwa? Odpowied nie jest

1/1 MDAPl. 2/1 MDAPl. 3/1 MDAPl. 4/1 MDAPl.

0 2 0 5 do 11 IX ? ? Pogrze Pogrze Rumia Pogrze Pogrze(?) Oksywie Oksywie do 8 IX ? ?

baterie improwizowane (40 mm)

3 lub 4

Zestrzelenia wg dowdcy 2 MDAPl. kpt. mar. Wojcieszka Dzie / Godzina Liczba zestrzele Liczba trafie Jednostka

2 IX / 18.15 3 IX / 04.10 3 IX / 14.00 3 IX / 19.00 4 IX / 04.30 6 IX / 21.00 7 IX / 04.20 20 IX / ??.?? 26 IX / ??.?? 28 IX / ??.?? 29 IX / ??.??

1 1 1 1 1 1

2 XXI 2 2 XXI III/24 1 1 VI/24 VI/24 VI/24 VI/24

1 1

jednoznaczna. Z jednej strony naley stwierdzi, e zarwno 1 jak i 2 MDAPl. nie wypeniy swoich gwnych zada. Pierwszy Dyon dopuci do zbombardowania i zatopienia okrtw polskiej floty bazujcej w porcie wojennym Gdynia oraz zniszczenia obiektw wojskowych znajdujcych si w pobliu Gdyni. O bezsilnoci polskiej obrony wiadczy moe fakt zbombardowana i cakowitego zniszczona baterii w Pogrzu (IV/1 MDAPl.). Pamita jednak naley, e wobec nowatorskiej wwczas taktyki bombardowania z lotu nurkowego stosowanej przez stukasy, dziaa 75 mm byy bezuyteczne, a jedyn skuteczn broni przeciw nieprzyjacielskim samolotom okazay si 40 mm dziaa Boforsa. Jednak byo ich za mao, a ich skuteczno bya ograniczona ma iloci amunicji i niepenym wyposaeniem. W peni swe zadanie wykonaa bateria Canet, wielokrotnie dzielnie stawiajca opr przewaajcym siom nieprzyjaciela, pomimo uszczuplenia skadu o 1 dziao ju pierwszego dnia wojny. Wydaje si rwnie, i trzecie ze stawianych 1 MDAPl. zada wspomaganie wasnej piechoty zostao wykonane. Symptomatyczne jest, i ponad 80% amunicji artyleria przeciwlotnicza zuya do strzela naziemnych, a jedynie 20% do

numer

lato 2009

43
Data Godzina Jednostka

Biuletyn DWS.org.pl

Pewne zestrzelenia maszyn bojowych przez polsk artyleri przeciwlotnicz Maszyna Zaoga Miejsce

1 IX 14.0015.00 1 IX

III/StG 2 7.Staffel 2.(H)/21

Ju 87B T6+KR (W.Nr. 290) Hs 126 ??+?? (W.Nr. ?) Ju 87B J9+LM (W.Nr. ?) ??? ??+?? (W.Nr. ?) He 59D M7+XL (W.Nr. 2000) He 114 ??+?? (W.Nr. 2543) Ju 87B ??+?? (W.Nr. ?) Ju 87B J9+DM (W.Nr. ?)

Uffz. Ernst Kanzenbach Gefr. Rohr zgina

Reda/Rekowo

Wejherowo

3 IX 9.10 3 IX

I.(St)/186(T) 4.Staffel ???

Uffz. Wilhelm Czuprina Uffz. Erich Meinhardt zaoga zabita (?)

Zatoka Pucka ORP Jaskka Puck

6 IX 4.20

3.(M)/K.Fl.Gr. 506

Lt.z.See Claus Mnscher Uffz. Karl Bcker Uffz. Hermann Karl Fuchs Uffz. Mux Lt.z.See Kapitzki Uffz. Nowack lekko ranna w wyniku wypadku

Hel

11 IX 13.0014.00 13 IX

1.(M)/K.Fl.Gr. 706

Wielka Wie/Puck

I.(St)/186(T) 4.Staffel I.(St)/186(T) 4.Staffel

(?)

14 IX 12.0013.00

Olt. Hans Rummel Ofw. Fritz Blunk

Oksywie

Samoloty Luftwaffe utracone w wyniku wypadkw Data Godzina Jednostka Maszyna Zaoga Miejsce

1 IX

2.(H)/21

Hs 126 P2+MK (W.Nr. ?) He 60D M7+DH (W.Nr. 1463) He 60E ??+?? (W.Nr. 1587) He 114 ??+?? (W.Nr. 2571)

Olt. Heinz Rehdanz (jeniec) Lt. Wilhelm Schmidt (jeniec) Uffz. Ernst August Damrau Lt.d.R. Hoffmann Lt. Nick Lt.z.See Kleemann zaoga uratowaa si

Warszkowo

2 IX

1.(M)/K.Fl.Gr. 506

Pillau

11 IX

1.(M)/K.Fl.Gr. 506

Pillau

17 IX

1.(M)/K.Fl.Gr. 506

Pillau

celw powietrznych.151 Wydaje si jednak, i postawione zadania w zestawieniu z dysponowanymi siami daleko przekraczay moliwoci 1 MDAPl. Jak ju wspomniano, dziaa 75 mm stanowice gwne wyposaenie Dyonu w 1939 roku nie speniay ju wymogw pola walki. Przy ocenie 2 MDAPl. naley wzi pod uwag specyficzn sytuacj pwyspu. Wbrew powszechnemu mniemaniu, obrona przeciwlotnicza Helu nie bya tak aktywna jak 1 MDAPl. W tym miejscu warto przytoczy ponownie sowa por. mar. Koziokowskiego, ktry pisa Hel utrzyma si przez miesic jedynie dziki temu, e nie by absolutnie niepokojony. Po zniszczeniu Wichra i Gryfa na Helu panowa kompletny spokj oraz
151 Wadysaw Faczyski, Relacja z okresu kampanii wrzeniowej 1939 r. [CAW, II/3/5], k. 175.

Dwa razy dziennie przelatywa wodnosamolot rozpoznawczy, okrajcy Hel na duej wysokoci, par razy zrzucono na chybi trafi po kilka bomb.152 Potwierdza to spis nalotw, ktre wykonay stukasy na cele zlokalizowane na Pwyspie Helskim po zniszczeniu 3 wrzenia najwikszych okrtw polskiej floty, naloty na Hel kontynuoway jedynie wodnosamoloty He 59 i He 60. Dlatego przy ocenie dziaalnoci 2 MDAPl. szczeglny nacisk naley pooy nie na kwesti obrony przeciwlotniczej pwyspu gdy ta po 3 wrzenia nie odgrywaa znaczcej roli ale zdecydowanie na zwalczanie jednostek nawodnych nieprzyjaciela. Wydaje si, e podobnie jak w przypadku dyonu kmdr. ppor. Jaboskiego, 2 MDAPl. wypenia swoje zadania
152 J. Koziokowski, Dodatkowe uwagi o dziaaniach wojennych [IPMS, MAR.A.II.2/1], k. 15 oraz J. Koziokowski, Zacznik, op. cit., k. 15.

numer

lato 2009

44
z kolekcji Marka Twardowskiego

Biuletyn DWS.org.pl

Powysze zdjcie z padziernika 1939 roku znakomicie ilustruje wyniki niemieckiego nalotu z 1 wrzenia. Na molo pnocnym ley na boku wydobyty wrak Nurka, przed wejciem do portu znajduje si kadub uszkodzonego Batyka, a zatopionego Mazura mona dostrzec odrzuconego od mola poudniowego. Jak wida wbrew obiegowym opiniom Mazur nie zaton w basenie nr 1, lecz w basenie nr 2. Na nabrzeu wci widoczne s leje po bombach.

pomocnicze, natomiast zawid w przypadku zadania podstawowego, jakim bya obrona przeciwlotnicza Rejonu Umocnionego Hel. Niestety ponownie jak w przypadku 1 MDAPl. nie udao si zapobiec utracie okrtw stacjonujcych w ochranianym przez dyon porcie wojennym. Pomimo mniejszej aktywnoci Luftwaffe nad Helem ni nad Gdyni, zuycie amunicji byo rwnie wysokie. W dniu kapitulacji zaogi Helu zapasy wynosiy 20% stanu pocztkowego dla dzia 75 mm oraz zaledwie 12% dla armat 40 mm.153 Ocena niemieckiego lotnictwa jest rwnie niejednoznaczna. Pomimo, i polskie hydroplany nie zostay zniszczone 1 wrzenia tak, jak przewidywa to rozkaz, to jednak w cigu dwch kolejnych dni MDLot. zosta praktycznie wyeliminowany z walki. W efekcie polskie samoloty nie odegray adnej roli w kampanii. Rwnoczenie ataki na polskie porty w Gdyni i na Helu doprowadziy do zatopienia najwikszych okrtw polskiej floty ju w pierwszych trzech dniach wojny, co byo duym sukcesem niemieckich pilotw, dziki czemu jeszcze tego samego dnia na inne obszary dziaania przebazowano 110 stukasw. Oprcz zniszczenia si lotniczych i okrtw PMW, niemieckie lotnictwo miao wspiera wasn piechot, do czego doszo w drugiej poowie wrzenia podczas szturmowania Kpy Oksywskiej. Ze wspomnie polskich obrocw moemy wyczyta, e ataki te, cho mao precyzyjne, speniay jednak swoje zadanie, odpowiednio zmikczajc obron i siejc zamt w szykach obronnych Polakw.
153 M. Wojcieszek, O. de B., op. cit., k. 3.

Z drugiej jednak strony naley podkreli, i niemieckie lotnictwo nie wykryo i nie wyeliminowao z walki adnego polskiego okrtu podwodnego, co byo jednym z podstawowych celw stawianych Luftwaffe. Cho czste patrole lotnicze niemieckich wodnosamolotw zmusiy polskie jednostki do cigego przebywania za dnia pod wod, nie wpyno to jednak na ich sprawno operacyjn. Dodatkowo pomimo intensywnych prb, zarwno niemieckie stukasy, jak i wodnosamoloty, nie byy w stanie, ani wykry, ani zniszczy baterii cyplowej. Wydaje si, i byo to najwiksze niepowodzenie Luftwaffe w caej kampanii. Przyczyn takiego stanu rzeczy bya nie tyle obrona przeciwlotnicza, co przede wszystkim znakomite maskowanie stanowisk artyleryjskich i gsty las na terenie cypla. Na to nakadaa si rwnie dua liczba niewybuchw w podmokym gruncie pwyspu. Po 3 wrzenia, gdy Niemcy zdali sobie spraw z faktu, i wykrycie i zbombardowanie baterii wymagaoby niewspmiernego nakadu si ze strony lotnictwa, zniszczenie baterii powierzono siom morskim, a nalotw na ni zaniechano. Warto wspomnie rwnie o dziaalnoci MDLot. We wrzeniu 1939 roku samoloty MDLot. wykonay 3 loty bojowe (2 loty R-XIII G/hydro (714) oraz jeden R-XIII G (718)), 2 przeloty techniczne (CANT Z.506B) oraz 22 loty ewakuacyjne. W wyniku dziaa wojennych zniszczone lub uszkodzone zostay wszystkie maszyny MDLot. z wyjtkiem ewakuowanego do Szwecji RWD-13. Niestety oprcz 2 lotw rozpoznawczych wykonanych noc 6 i 7 wrzenia, maszyny MDLot. nie wziy udziau w walkach. Wiele wskazuje na to, i decydujcy wpyw

numer

lato 2009

45

Biuletyn DWS.org.pl

na dziaalno MDLotu. miaa przypadkowa mier dowdcy tej jednostki kmdr. por. pil. Szystowskiego. Oficer ten cieszcy si duym szacunkiem i zaufaniem podlegego mu personelu, zgodnie z relacj wszystkich lotnikw MDLot., potrafiby poprowadzi swj oddzia do pewnych bojowych osigni, do ktrych niestety nie by zdolny jego nastpca kmdr ppor. pil. Kazimierz Szalewicz. Na koniec jako podsumowanie dziaa wojennych na wybrzeu zasadne wydaje si, przytoczenie sw por. mar. Koziokowskiego: Wyrosa legenda Helu, z adm. Unrugiem, jako jego obroc, legenda, pomnoona bohatersk obron Westerplatte i Oksywia. W przekroju tego co si dziao w pozostaej czci kraju ci ludzie ktrzy na wybrzeu pracowali a potem walczyli zasuyli na to w peni, by legendy tej im nie umniejsza, szukaniem drobnych bdw.154

Andrzej S. Bartelski (crolick)

Na koniec, za pomoc w napisaniu tego artykuu autor pragnby podzikowa dyskutantom na forach: Druga Wojna wiatowa (http://www.dws.org.pl/), 12 OClock High (http://forum.12oclockhigh.net/), Luftwaffe Experten Message Board (http://www.luftwaffeexperten.org/), Forum Dawnego Gdaska (http://www.forum.dawnygdansk. pl/)

154 J. Koziokowski, Uwagi i omwienia , op. cit., k. 6.

numer

lato 2009

46

Biuletyn DWS.org.pl

Nieuport 29 C1 stracona szansa polskiego lotnictwa Cz druga

@ Rafa Biakowski (Zelint)

Nieuporty we Francji
Nieuport 29 we francuskiej subie uyty bojowo zosta tylko raz i to w nietypowej dla siebie roli samolotu szturmowego. Podczas powstania Rifw w Maroku w 1925 roku zorganizowano w Casablance jednostk pod dowdztwem kapitana J. Sadi-Lecointe, w skad ktrej weszy 3 samoloty Nieuport 29, 3 pilotw i 7 mechanikw. Samoloty dostosowano do przenoszenia najpierw 8, a potem 10 bomb 10-kilogramowych, normalnie zabieranych przez liniowe Breguety 14. Samolot otrzyma nieoficjalne oznaczenie B-1, co we francuskiej nomenklaturze lotniczej oznaczao samolot bombowy jednomiejscowy. W padzierniku 1925 roku tak przezbrojony klucz Nieuportw wykona okoo 70 lotw bojowych na wsparcie piechoty. Eksperymentalne wykorzystanie myliwca do lotw bombowo-szturmowych zostao ocenione jako sukces, ale nie byo kontynuowane. Prawdopodobnie uznano, e takie wykorzystanie samolotw myliwskich moliwe byo wycznie w specyficznych warunkach walki z nie dysponujcymi wasnym lotnictwem powstacami w Afryce. Duo czciej ni bojowo Nieuport 29 by wykorzystywany jako samolot sportowy do bicia rekordw, zarwno prdkoci maksymalnej, jak i puapu. Na pocztku lat 20. by to bardzo dobry sposb promocji wasnego produktu poza granicami kraju, ktrego wytwrniom lotniczym zaleao na zamwieniach zagranicznych poniewa nie mogy liczy na wiksze zamwienia wasnego lotnictwa. Specjalnie przygotowane Nieuporty 29 (z oznaczeniem SHV) na pywakach bray udzia w Pucharze Schneidera w roku 1919 oraz 1921 jednak bez powodzenia. 14 padziernika 1919 roku J. Sadi-Lecointe na Spadzie 20 pobi rekord prdkoci na bazie 2 km osigajc 247,129 km/h. Wyczyn ten zapocztkowa seri rekordw prdkoci bitych na zmian przez Spada 20 i Nieuporta 29. Wytwrnia przygotowaa specjalny patowiec oznaczony Nieuport 29 V (vitesse prdko). By uzyska jak najwiksz prdko, samolot ten wyposaono w silnik o mocy powikszonej o 20 KM oraz drastycznie, bo o poow, zmniejszono powierzchni skrzyde. W 1920 roku J. Sadi-Lecointe wystartowa w Pucharze Gordon-Benneta na zmodyfikowanym Ni.D-29 Vs (powierzchnia skrzyde tylko 12,32 m) osigajc 28 wrzenia prdko 271,457 km/h, 10 padziernika 1920 roku ten sam pilot osign 302,529 km/h stajc si pierwszym czowiekiem, ktry oficjalnie przekroczy prg 300 km/h. Kilka dni pniej konku-

[za:] Wikipedia

Francuski Nieuport 29 na pocztwce z mityngu lotniczego w Longvic-les-Dijon

AN

Rekordowy 29V

rencyjny Spad 20 polecia z prdkoci 309,012 km/h. W reakcji na rekord konkurencji wytwrnia zmodyfikowaa samolot dodajc mu cakowicie zakryt kabin pilota, co pozwolio na osignicie prdkoci 313,043 km/h (samolot otrzyma oznaczenie 29 Vbis). Ale wynik ten nie trafi do oficjalnych zapisw FAI, gdy rnica prdkoci bya mniejsza ni wymagane 3%. Nieuport-Delage 29V dwukrotnie wygrywa zawody Coupe Deutsch de la Meurthe, pierwsze po I wojnie wiatowej w latach 19191920 oraz 1922 roku. Okazj do zademonstrowania wyszoci wasnego samolotu byy te prby bicia rekordu maksymalnego puapu samo-

numer

lato 2009

47
Krzysztof Haadaj (krzyhal)

Biuletyn DWS.org.pl

Nieuport-Delage 29 z 2 eskadry 2 puku lotniczego w Strasburgu (rok 1924)

AN

lotu. 29 maja 1919 roku J. Casale na patowcu wyposaonym w turbosprark Rateau wspi si na puap 9125 metrw, 7 czerwca 1919 roku poprawi rekord na 9250 metrw, ostatecznie 14 czerwca tego samego roku osigajc 9650 metrw. W styczniu 1920 roku Amerykanie pobili rekord wznoszc si na 10 093 metry. W 1921 roku pilot Georges Kirsch na Nieuporcie prbowa poprawi ten wynik. 24 czerwca 1921 roku osign jednak tylko wysoko 9800 metrw (w czasie 1 h i 20 minut, ostatnie 800 metrw wysokoci nabierajc przez 35 minut). Z kolei 15 lipca 1921 roku osignito wysoko 10 600 metrw jednak prba pobicia rekordu powioda si poowicznie. Nie zosta on uznany przez wiatow federacj bowiem pilot nie wrci na miejsce startu i wyldowa na innym lotnisku. eby pobi rekord wysokoci wytwrnia opracowaa specjaln wysokociow wersj samolotu oznaczon Ni.D 40 C-1. Pierwsze prby bicia rekordu wysokoci skoczyy si niepowodzeniem, zawioda bowiem instalacja tlenowa pilota. W 1923 roku francuski podsekretarz ds lotnictwa Andre Laurent-Eynac ufundowa nagrod w wysokoci 50 000 frankw dla firmy, ktra pobije rekord wysokoci. Nieuport postanowi przebudowa zarzuconego Ni.D 40 C-1 na wersj R (od record), m.in. zwikszono powierzchni skrzyde do 34 m, a patowiec wyposaono w specjalny silnik V8 firmy Hispano-Suiza o mocy zwikszonej do 400 KM powyej 5000 metrw wysokoci silnik by napdzany benzolem ze specjalnym migem Regy oraz instalacj tlenow. Samolot zosta wyprbowany przez Sadi-Lecointe pod koniec lipca 1923 roku. Rekord wynosi wtedy ju 10 498 metrw. Pilot przeszed specjalne treningi majce na celu uodpornienie go na zimno i niskie cinienie w komorach testowych. Pierwsze prby bicia rekordu skoczyy si niepowodzeniem, ale ostatecznie 5 wrzenia 1923 roku pilot osign 10 741 metrw. Chcc zosta pierwszym czowiekiem, ktry osign puap 11 000 metrw prbowa dalej i 30

Joseph Sadi-Lecointe, zdobywca wielu rekordw, m.in. na Nieuportach

padziernika tego samego roku udao mu si wzbi na 11 145 metrw. Rekord ten pozosta nie pobity a przez 4 lata. Zim 1923/24 Ni.D 40 R zosta posadowiony na pywakach, by pobi rwnie rekord wysokoci dla wodnosamolotw. Udao si to osign 11 marca 1924 roku, kiedy to Sadi-Lecointe wznis si na 8980 metrw. Poza wersjami sportowymi Nieuport opracowywa te kolejne wersje wojskowe swojego myliwca. Pierwsz z nich by opracowany jeszcze w 1918 roku Ni.D-29G ostatecznie nazwany Ni.D-32Rh. Samolot z silnikiem rotacyjnym Le Rhone 9R o mocy 180 KM zosta zakupiony w niewielkiej liczbie przez francusk Marynark Wojenn do treningu pilotw w ldowaniach na pokadach okrtw. W grudniu 1922 roku na salonie lotniczym w Paryu mona byo obejrze dwie zmodyfikowane wersje standardowego myliwca Ni.D 29. Pierwsz by wysokociowy Ni.D-29 C-1 Cellue 1923 ze skrzydami powikszonymi do 29,8 m, drug dolnopuapowy Ni.D-29bis z powierzchni non zmniejszo-

numer

lato 2009

48
flightglobal.com

Biuletyn DWS.org.pl

Nieuport Sesquiplan (pltorapat) na paryskim salonie w 1922 r.

AN

n do 21 m. Oba patowce zostay przygotowane specjalnie na hiszpaski konkurs na samolot myliwski, ktry mia zosta rozstrzygnity w roku 1923, jednak aden z tych samolotw nie zosta wybrany przez Hiszpanw. W 1923 roku zosta opracowany zaawansowany wariant szkolny samolotu oznaczony Ni.D-29ET-1, samolot nie by uzbrojony, a ze 180-konnym silnikiem Hispano-Suiza 8Ab osiga tylko 196 km/h mimo, e by 130 kg lejszy ni C-1. Zamwiono 100 szt. tej wersji.

Eksport
Agresywna kampania promocyjna za granic powioda si i przyniosa wytwrni oczekiwane zamwienia. Pierwszym obcym nabywc samolotu bya Belgia. W lipcu 1922 roku zakupia 21 samolotw we Francji oraz 87 licencyjnych z wasnej wytwrni SABCA. Kolejnym nabywc samolotu bya Japonia, ktra pierwszego Nieuporta 29 wraz z licencj zakupia we Francji w roku 1923. Produkcja w Japonii zostaa podjta przez firm Nakajima w Ota, a pierwszy samolot seryjny zosta ukoczony w grudniu 1923 roku. By to jednak egzemplarz zmontowany z czci zakupionych we Francji. Produkcja seryjna w Japonii trwaa 8 lat (do stycznia 1932 roku) i zamkna si liczb 608 wyprodukowanych egzemplarzy. Samolot nosi oznaczenie typ Ko.4 i zastpi w japoskim lotnictwie wczeniej uywane Spady XIII i Nieuporty 24. Samoloty te nadal byy w czynnej subie gdy wybuchy pierwsze walki wojny japoskochiskiej w latach 19311932. Podobno 7 z japoskich Ko.4 suyo potem jako treningowe w chiskiej Szkole Lotniczej w Liuzhou co wskazywaoby, e co najmniej tyle tych samolotw w taki, czy inny sposb (zdobyte na ziemi podczas walk? a moe zakup?) trafio w rce Chiczykw. Pod koniec 1922 roku armia Woch bya ju gotowa do zamwienia pierwszego powojennego samolotu myliwskiego. Wymagania postawiono bardzo wysokie poniewa zayczono sobie myliwca majcego osiga prdko maksymaln 255 km/h na wysokoci 2000 metrw, prdko ldowania nie wiksz ni 110 km/h, puap 5000 metrw samolot mia osiga w 16 minut, a zasig mia pozwala na 3 godziny lotu.
Rekordowy Nieuport 40R na pywakach

Do konkursu stany Breda Tebaldi Zari, Caproni MC.1, Dornier Falke, Fiat CR.1, Piaggio P.2 oraz Siai S.52 wszystkie napdzane standardowym 300-konnym silnikiem Hispano Suiza. aden z tych samolotw nie speni jednak woskich wymaga i postanowiono zakupi licencje na nowe samoloty we Francji. Wybrano zbudowany w tradycyjnej technologii Ni.D-29 C-1 oraz bardziej zaawansowanego technicznie (o konstrukcji metalowej) Dewoitine D.1bis. Na przeomie lat 1923/1924 oba samoloty testowa w Paryu woski pilot Mario De Bernardi. Po jego pozytywnej opinii w styczniu 1924 roku oba samoloty postanowiono przyj do wyposaenia woskiego lotnictwa. Produkcja licencyjna Dewoitine D.1bis zostaa powierzona firmie Ansaldo, natomiast Nieuporty pocztkowo miay by produkowane (po 50 szt.) przez firmy Nieuport-Macchi, Breda i Cantiere Navale Triestino. Ostatecznie w lutym 1924 roku zawarto kontrakt z Nieuport-Macchi (na 100 szt.), a drugie zamwienie na 60 szt. zostao zoone w kwietniu 1924 roku w firmie Caproni. W celu rozpoczcia produkcji licencyjnej zakupiono we Francji jeden kompletny samolot Ni.D 29C1 oraz 3 patowce bez silnikw za cen odpowiednio 110 000 i 70 000 frankw kady. Gotowy samolot oraz jeden z kadubw skierowano na testy do Montecelio pod Rzymem. W marcu i kwietniu 1924 roku De Bernardii przeprowadza prby prdkoci (225 km/h na poziomie morza), puapu (oceniono, e puap praktyczny to 6700 m) i wznoszenia (osignicie 5000 m wymagao a 35

numer

lato 2009

49
Krzysztof Haadaj (krzyhal)

Biuletyn DWS.org.pl

Nieuport-Delage 29 (J-2) w barwach Szwecji

minut, potem poprawiono ten wynik osigajc czas 2121). Dwa pozostae kaduby wysano do firm Macchi i Caproni jako egzemplarze wzorcowe do opracowania wasnych prototypw produkcyjnych tego samolotu. W listopadzie 1924 roku Nieuport 29 doczeka si nawet interpelacji we woskim parlamencie, kiedy to 2 posw zaprotestowao przed wprowadzaniem do woskiego lotnictwa samolotw obcej konstrukcji. W odpowiedzi na zapytania poselskie podsekretarz lotnictwa, genera Alberto Bonzani, owiadczy, e Nieuport jest samolotem przejciowym przed wprowadzeniem wasnych maszyn i e wyposaone w niego bdzie nie wicej ni 1/3 z 15 woskich dywizjonw myliwskich. W listopadzie 1924 roku pierwsze licencyjne Nieuporty 29 trafiy do eskadr. W maju 1928 roku firma Macchi otrzymaa ostatnie zamwienie na 15 samolotw, zamykajc wosk produkcj na 175 egzemplarzach. Samoloty we woskim lotnictwie byy uywane do roku 1930. W 1923 roku w Hiszpanii odby si wspomniany wyej konkurs, w ktrym poza ulepszonymi prototypami bra udzia take standardowy Ni.D-a 29, a take Spad 71, Fokker D.X i Dornier Falke. Z porwnania zalet wszystkich samolotw okazao si, e najlepszy jest zwyky Nieuport 29 C-1. Hiszpania zamwia 30 szt., ktre zostay czciowo zbudowane w wytwrni Levassseur. W sierpniu 1924 roku kilka z nich zostao przerzuconych do Maroka hiszpaskiego, gdzie w subie zastpiy samoloty Martinsyde F.4. Samoloty te suyy w linii do roku 1931. W 1925 roku 10 egzemplarzy Nieuporta 29C1 zakupia Szwecja, przy czym kulisy zakupu tego samolotu przez Szwecj maj na poy kabaretowy wydwik, poniewa samoloty zakupi na wasn odpowiedzialno, bez zgody rzdu, dowdca szwedzkiego lotnictwa pukownik Kab Amundson Niska cena wynegocjowana przez dowdc lotnictwa (175 575 koron szwedzkich za 10 szt.) spowodowaa jednak, e skandal zwizany z zakupem samolotw bez upowanienia zosta za-

tuszowany. Samoloty w Szwecji suyy pod nazw J2 do roku 1930 i cieszyy si bardzo dobr opini wrd pilotw. W 1922 roku Syjam postanowi wyposay swoje lotnictwo wojskowe tylko w dwa typy samolotw. Wybrano maszyny typu Breguet 14 i Nieuport 29 kupujc we Francji gotowe samoloty oraz licencje na ich wytwarzanie. Zakupiono dwa Nieuporty 29 jako wzorce do wasnej produkcji, ktr uruchomiono w roku 1924 (z innego rda wynika, e we Francji zakupiono 12 szt., ktre dostarczono w kwietniu 1923 roku). Pod koniec tego roku gotowe byy pierwsze cztery samoloty, a osiem kolejnych byo w rnym stadium wytwarzania. Do produkcji uywano miejscowych gatunkw drewna, ktre byy cisze, co spowodowao obnienie osigw samolotu, a ponadto czasami wywoywao wibracje silnika pracujcego na najwyszych obrotach. Ostatecznie wyprodukowano od 12 do ponad 30 egzemplarzy. Od produkcji Nieuportw 29 na wiksz skal odstpiono w 1927 roku, kiedy w Don Muang (lotnisko w Bangkoku) zaprezentowano samolot liniowy Potez 25. Po prbach okazao, e ten bardzo nowoczesny w tym czasie samolot jest znacznie lepszy ni liniowy Breguet 14 oraz, e osiga prdko 150 mph, tylko 5 mph mniej ni Nieuport 29. Mimo tego porwnania Nieuport 29 pozosta podstawowym myliwcem lotnictwa Syjamu a do roku 1934, gdy zosta zastpiony przez Curtiss Hawki II. Ostatecznie Nieuporty wycofano z linii w 1936 roku. W tym czasie lotnictwo Syjamu posiadao na stanie jeszcze cznie 36 Ni.D-29 C1 i Spad VII/XIII (jednak nie wiemy, ile Nieuportw, a ile Spadw). Przed wprowadzeniem Hawkw prbowano uniezaleni si od dostaw francuskich konstruujc wasny samolot myliwski o nazwie Prajadhipok. Samolot ten napdzany silnikiem rzdowym BMW o mocy 600 hp oblatano w 1928 roku i poddano testom porwnawczym, z ktrych wyniko, e nowo opracowany prototyp nie wykazuje si duo lepszymi osigami ni licencyjny myliwiec. W Europie i USA kupowano do przetestowania niewielkie partie nowych samolotw myliwskich (m.in. w 1930

numer

lato 2009

50

Biuletyn DWS.org.pl
flightglobal.com

roku 2 Bristol Bulldog Mk. IIA oraz 1 Heinkel He-43, a w 1931 roku 2 Boeing P-12E). aden z nich nie sta si jednak nastpc Nieuporta, a w 1933 roku dwa z trzech dywizjonw myliwych tajskiego lotnictwa nadal posiadao je na wyposaeniu. Nieuporty 29 byy te podobno uywane w lotnictwie Argentyny, jednake brak na ten temat jakichkolwiek szerszych informacji.

Nieuport 29 w Polsce dlaczego stracona szansa?

Nieuport 29 C1 nie mia jako szczcia, by trafi do wyposaenia polskiego lotnictwa. Najpierw byo za wczenie. W 1921 roku po demobilizacji wojska i przejciu na stop pokojow mielimy dwie licencje na samoloty myliwskie. W Lublinie produkowano feralne Ansaldo A-1, a Frankopol, ktry wprawdzie produkcji seryjnej samolotw nigdy nie podj, posiada licencj na konkurenta Nieuporta 29 czyli Spada 201. Majc dwie licencje nie mona byo kupowa trzeciej, skoro w budecie nie byo pienidzy, a samolotw myliwskich w 4 eskadrach byo razem 24 Co wicej, w tym czasie, Nieuport dopiero wchodzi do produkcji seryjnej we Francji. Potem byo za pno Polska, podpisujc w 1921 roku z Francj konwencj wojskow o wzajemnej pomocy, otrzymaa w niej take obietnic przyznania kredytu na dozbrojenie armii w wysokoci 400 mln frankw francuskich. Przyznanie tej poyczki cigno si jednak bardzo dugo. Dopiero 23 lutego 1923 roku projekt ustawy o kredytach dla Polski zosta zatwierdzony przez Izb Deputowanych francuskiego Parlamentu. Druga izba Parlamentu Senat ustaw przyja prawie po roku, bo 5 grudnia. Ogoszono j 8 stycznia 1924 roku, a 23 stycznia podpisano konwencj gwarancyjn na I rat, ktrej realizacja rozpocza si 2 lutego 1924 roku. Pierwsze przymiarki do rozdysponowania tego kredytu polski Sztab Generalny czyni jednak ju wczeniej. Z I raty kredytu planowano dla lotnictwa okoo 30 mln frankw, w tym chciano kupi m.in. 80 samolotw bojowych Breguet i 30 samolotw myliwskich Newport. W roku 1923 francuski pukownik Francois-Leon Leveque, ktry zosta dowdc polskiego lotnictwa, przygotowa nieco zmienione zamwienie na francuskie samoloty z I raty kredytu. Mianowicie planowa kupi 100 samolotw Potez oraz 50 samolotw Newport oraz 300 motorw Hispano-Suiza 300 HP i 750 motorw Lorraine -Dietrel (oczywicie chodzio o Lorraine-Dietrich!) 370 HP. Szczegowe zapotrzebowanie miao by jednak opracowane po otrzymaniu z Francji cennikw. Pukownik Leveque w 1923 roku wybra na przysze samoloty polskiego lotnictwa podstawowe samoloty bdce na wyposaeniu lotnictwa francuskiego, czyli Poteza XV, Nieuporta 29 oraz Farmana F-60. Wszystkie wskazane przez pukownika samoloty byy typami produko1 . Zauway tutaj mona, e przy wyborze licencji samolotw dla Frankopolu popeniono bd ktry powtrzono kilka lat pniej. Ot i dla samolotu myliwskiego (Spad 20), i dla samolotu towarzyszcego (Breguet XIV) wybrano ten sam silnik Hispano Suiza 300 KM, do ktrego produkcji Frankopol posiada prawo do produkcji licencyjnej. Po pewnym czasie okazao si, e denie do unifikacji za wszelk cen jest bdem, poniewa Breguet XIV nie moe lata z silnikiem Hispano Suiza. Z wytwrni Frankopol prawie rok negocjowano wic zmian silnika HS 300 KM na Renault 300 KM

Nieuport-Delage 42 C-1 z 500-konnym silnikiem Hispano-Suiza

wanymi seryjnie dla lotnictwa francuskiego, sprawdzonymi, solidnymi i niezawodnymi. Byy to te samoloty o konstrukcji drewnianej czyli nadajce si do produkcji seryjnej w Polsce. Ostatecznie jednak Nieuportw 29 C1 dla polskiego lotnictwa nie kupiono. 9 stycznia 1924 roku wytwrnia Nieuporta zoya jeszcze ofert na dostaw dla polskiego lotnictwa samolotw Ni.D 40C1 (bdcych ulepszon wysokociow wersj Ni.D-a 29), jednak nie ona zostaa zaakceptowana. Dlaczego tak si stao? Zaway na tym splot kilku okolicznoci. Po pierwsze pukownik (20 marca 1924 roku mianowany generaem) Leveque kupowa samoloty we Francji z kredytu, o czym pisalimy wyej, a jego realizacj rozpoczto dopiero w roku 1924. Ponadto od pierwotnego zamysu opisanych wyej zakupw z I raty kredytu odstpiono, kupujc z tej raty wycznie samoloty liniowe (wraz z licencj) oraz du ilo gotowych silnikw Lorraine Dietrich. Opnienie przyznania kredytu i wybieranie samolotw pniej, ni planowano, spowodowao, e w 1924 roku w Polsce wiedziano ju, e Francuzi w 1923 roku ogosili konkurs na nowy samolot myliwski napdzany silnikiem o mocy 400450 KM majcy by nastpc Nieuporta 29. Propozycja zakupu myliwskich Nieuportw 29 zostaa wic opatrzona uwag: na wypadek gdyby odbywajce si obecnie we Francji prby wykazay, e istniej lepsze typy od wyej pokazanych naleaoby te przyj pod uwag (ale o konstrukcji drewnianej) i odp. licencje zakupi. Prby prototypw nowych samolotw myliwskich we Francji faktycznie si w tym czasie odbyway. Ich wyniki przedstawiono w tabeli na s. 50. W raporcie z Salonu Paryskiego 1926 zamieszczonym w Locie Polskim ze stycznia 1927 czytamy nastpujce podsumowanie wynikw konkursu: Dziki narzuceniu konstruktorom [...] programu cikich samolotw pocigowych lotnictwo pocigowe francuskie nie stoi na wysokoci zadania. [...] Samoloty te zaopatrzone s [...] w: 4 karabiny maszynowe z bardzo du iloci nabojw, w zbiorniki na trzy i p godziny lotu, wyrzucane i obszyte kauczukiem, ganic, rozrusznik, aparat fotograficzny, opancerzone siedzenie, spadochron, mas instrumentw pokadowych. Samolot [...] posiada wszystko, czego mu potrzeba do walki powietrznej, z wyjtkiem zwrotnoci, puapu, szybkoci... W rezultacie osigi nowych prototypw okazay si zblione do osigw Nieuporta 29 (podczas prb w 1919 roku samolot ten z silnikiem Hispano Suiza 300 KM przy masie 1102 kg osign na wysokoci 2000 metrw prdko maksymaln

numer

lato 2009

51
l.p. Typ

Biuletyn DWS.org.pl
Silnik (KM) Masa cak. [kg] Vmax. na 5 km [km/h] Wznoszenie na 5 km

Wyniki francuskiego konkursu na samolot myliwski

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

Nieuport-Delage Ni.D-42 Gourdou-Leseurre GL-32 Dewoitine D.12 Bleriot-SPAD 61-5 Nieuport-Delage Ni.D-46 Dewoitine D.9 Bleriot-SPAD 51-2 Gourdou-Leseurre GL-33 Bleriot-SPAD 61-2 Nieuport-Delage Ni.D-44 Wibault 7 Hanriot-Dupont HD-11

HS (500) GR 9Ab (420) LD 12 Eb (450) HS (500) HS (500) GR 9Ab (420) GR 9Ab (420) LD 12 Eb (450) LD 12 Eb (450) LD 12 Eb (450) GR 9Ab (420) Salmson (500)

1800 kg 1346 kg 1636 kg 1631 kg 1791 kg 1491 kg 1409 kg 1548 kg 1563 kg 1722 kg 1444 kg 1789 kg

249 km/h 236 km/h 233 km/h 231 km/h 248 km/h 232 km/h 238 km/h 233 km/h 211 km/h 227 km/h 227 km/h 207 km/h

1434 1324 1414 1316 1515 1458 1454 1559 1512 1534 1517 164

HS Hispano Suiza, GR Gnome Rhone, LD Lorraine Dietrich.

222 km/h, a na 5000 metrw wznosi si w 13 minut i 13 sekund), mimo e nowe samoloty miay silniki mocniejsze o 50% (wikszo prototypw 450 KM). Francuska ocena tych samolotw musiaa by zreszt podobna do opinii polskiego dziennikarza skoro zwyciskie samoloty z konkursu LGL-32 (wyprodukowano 475 szt.) oraz Nieuport 42 (27 szt.), przebudowany potem kolejno do wersji 52 (135 szt. z czego 125 dla lotnictwa hiszpaskiego) i 62 (322 szt.) weszy do suby w wikszej liczbie dopiero od roku 1929 po wielu modyfikacjach prototypw. Niestety, osoby podejmujce w 1924 roku decyzj o czekaniu na nowe, lepsze samoloty myliwskie nie wiedziay, e konkurs skoczy si takim wynikiem. Nie wiedziay take, e wybrane przez Polsk Spady 61 oka si samolotami o tak sabej konstrukcji (wspczynnik wytrzymaoci Nieuporta 29 wynosi 12 wobec 6,5 Spada 61). Dlaczego jednak wybrano Spady 61, a nie zwyciskie Nieuporty 42 lub LGL-32? Prawdopodobnie dlatego, e Spad 61 by samolotem z silnikiem LD 450 KM, ktrego bardzo due iloci zakupiono wczeniej. W konkursie wziy udzia cztery prototypy z silnikami LD i zajy w nim odlege miejsca (nie liczc metalowego Dewoitine D.12, ktry zaj 3 miejsce). Silnik LD w ukadzie W chyba sabo nadawa si do samolotw myliwskich czego dowodem jest porwnanie patowcw Nieuporta z silnikami HS i LD. Ni.D-42 z silnikiem Hispano Suiza (w ukadzie V) wygra konkurs, a NiD44 z silnikiem Lorraine Dietrich by dopiero 10 (i trzeci od koca), majc prdko maksymaln nisz o 20 km/h i wznoszenie na wysoko 5000 metrw gorsze o minut2. Polacy nie mieli duego wyboru, skoro chcieli mie nowy patowiec drewniany i do tego napdzany silnikiem, ktry ju posiadano Zastanawia jednak dlaczego nie wybralimy samolotu Gourdou-Leseurre GL-33, analogu Gourdou-Leseurre GL-32, ktry zaj drugie miejsce w konkursie. Wybr tego samego
2 Co prawda silnik Hispano Suiza by mocniejszy o 50 KM, jednak LD silnikiem o takiej mocy nie w tym czasie nie dysponowao.

silnika do wszystkich posiadanych samolotw, determinujcy przy okazji wybr samolotu, myliwskiego ponownie okaza si bdem, tak jak w roku 1921. Rezygnujc z zakupu Nieuporta 29 C1 jako podstawowego samolotu myliwskiego zapomniano take o tym, e wytwrnia krajowa posiada ju licencj na silniki HS 300 KM3. Wystarczyo wycofa si z negocjacji z Frankopolem na temat zmiany silnika w produkcji. Jednak tego nie zrobiono na czas i Frankopol zamieni prawa do licencyjnej produkcji silnika HS na licencj Renaulta. Gdyby zdecydowano si na Nieuporta 29 samolot ten mgby pozosta w linii co najmniej do roku 1930, jeeli nie dwa lata duej. Nie wiadomo jak wygldaoby w konsekwencji polskie lotnictwo myliwskie w roku 1939. By moe nie rozpoczto by projektowa samolotu PZL P.1, a prawie na pewno nie kupowano by licencji na Avie B-33 i nie projektowano i produkowano w PWS samolotw PWS-10. Oba te typy bowiem miay osigi niewiele rnice si od Nieuporta. Nastpc Nieuporta 29 mgby za to zosta samolot BM-1 Maryla zgoszony na konkurs w roku 1925 (z silnikiem Hispano Suiza 450 KM przewidywana prdko maksymalna na wysokoci 0 m 285 km/h, a na 4000 metrw 262 km/h). Do roku 1930 na pewno udaoby si ten samolot oblata i wdroy do produkcji seryjnej. Jaki samolot opracowano by potem w PZL mona tutaj tylko spekulowa, jednak nie musiaby to by grnopat, skoro jego projektowanie mogoby zacz si pniej ni w roku 1928 (pierwsze amerykaskie metalowe dolnopaty pocztowe to rok 1930). Posiadanie w linii Nieuporta 29 miaoby jeszcze t dodatkow zalet, e by moe nie zatrzymano by w 1928 roku rozbudowy lotnictwa myliwskiego na 8 eskadrach. Jednym bowiem z powodw zaniechania rozbudowy lotnictwa myliwskiego by brak odpowiednich samolotw
3 a take o tym, e posiadamy spore iloci silnikw HS 300 KM pochodzcych z wycofywanych z linii samolotw Bristol F.2. W roku 1931 Polska posiadaa jeszcze 93 szt. tych silnikw.

numer

lato 2009

52

Biuletyn DWS.org.pl

W 1924 roku znany amerykaski teoretyk lotnictwa i genera William Billy Mitchell ogosi Nieuporta 29C1 najlepszym samolotem pocigowym z najwysz prdkoci wznoszenia spord wszystkich samolotw bdcych na wyposaeniu jakiegokolwiek pastwa na wiecie. Bya to lekka przesada, jednak Nieuport rzeczywicie cieszy si bardzo dobr opini i by chyba najbardziej udanym samolotem myliwskim spord tych, ktre powstay u schyku I wojny wiatowej i nie zdyy w tym czasie wej do produkcji seryjnej. Nieuport 29 C-1 by samolotem myliwskim o konstrukcji mieszanej. Rozpito skrzyde wynosia 9,70 m; dugo patowca wynosia 6,496,50 m, a powierzchnia nona 26,70 26,84 m. Napdzany by silnikiem rzdowym Hispano Suiza 8Fb o mocy 300 KM. Masa pustego samolotu ok. 760 kg, masa cakowita samolotu 11501180 kg. Prdko maksymalna na wysokoci 2000 metrw 217222 km/h, natomiast na poziomie morza 236237 km/h. Prdko ldowania 86,3 km/h. Wznoszenie na 1000 metrw 159, na 2000 metrw 405, na 3000 metrw 646, na 4000 metrw 944, na 5000 metrw 1313. Puap teoretyczny 8500 metrw (puap praktyczny 6700 m). Zasig 580 km (podczas woskich prb samolot mg przebywa w powietrzu 2h 35). Samolot by uzbrojony w dwa zsynchronizowane karabiny maszynowe. Samoloty francuskie miay karabiny maszynowe typu Vickers kalibru 7,7 mm.

Podsumowanie i osigi

Rafa Biakowski (Zelint)

numer

lato 2009

53

Biuletyn DWS.org.pl

Marek Jedynak Kapliczka na Wykusie. Wok powstania rodowiska witokrzyskich Zgrupowa Partyzanckich Armii Krajowej Ponury-Nurt wiatowy Zwizek onierzy Armii Krajowej rodowisko witokrzyskich Zgrupowa Partyzanckich PONURY-NURT Instytut Pamici Narodowej Komisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Delegatura w Kielcach Kielce-Wchock-Wykus 2009, ss. 40. ISBN 978-83-9272345-1-2

Autor, ktrego inn publikacj ju omawiano na tych amach1, w liczcej 40 stron publikacji przedstawia histori powstania pomnika ku czci polegych onierzy Zgrupowa Partyzanckich AK Ponury umieszczonego na Wykusie, miejscu koncentracji tych oddziaw w czasie wojny. Oprcz tego Marek Jedynak opisuje te czynnoci Suby Bezpieczestwa wobec tych dziaa, a take wobec prac przy kapliczce ju po jej uroczystym odsoniciu. Oglnie broszur t naley oceni pozytywnie, aczkolwiek trzeba rwnie doda, e Autor nie ustrzeg si kilku uchybie. Zacznijmy jednak od dobrych stron. Jako pierwsz mona wymieni sam ide przyblienia tego wtku najnowszej historii Polski w popularnonaukowej broszurze. O ile bowiem literatura historyczna dotyczca, na przykad, pierwszej i drugiej (modzieowej) konspiracji antykomunistycznej czy opozycji demokratycznej jest ju bardzo rozlega (by wymieni tylko monumentalny Atlas polskiego podziemia niepodlegociowego 194419562), o tyle sytuacja rodowisk kombatanckich w PRL po 1956 roku jest do tej pory nadal w duej mierze terra incognita. wiadczy moe o tym fakt, i prawdopodobnie istnieje tylko jedna stricte naukowa praca powicona tematowi rozpracowania przez SB rodowisk akowskich. Jest ni, niezwykle skdind interesujcy, artyku Janusza Marszalca Na spotkanie ludziom z AK. Suba Bezpieczestwa wobec rodowisk akowskich po 1956 roku na Wybrzeu Gdaskim, opublikowany pi lat temu na amach pisma Pami i Sprawiedliwo3. Kolejnym powodem, by pozytywnie ocenia Kapliczk na Wykusie jest, zwyky ju dla tego autora, sposb potraktowania tematu. Praca zawiera wic nie tylko bardzo wnikliwie opisan, histori powstania tytuowej kapliczki na Wykusie, ale take jak ju wspomniano dziaania Suby Bezpieczestwa wobec tej kombatanckiej inicjatywy. Warto w tym miejscu doda, e wtek resortowy jest o to tyle cenny, i wrd tych dziaa mona znale te czynnoci jakby ywcem wyjte ze scenariusza sensacyjnego filmu, co wydaje si by ciekawe nawet dla osb nie interesujcych si t tematyk. Kolejnym powodem, dla ktego praca Marka Jedynaka zasuguje na dobr ocen jest, take typowa dla Autora, bardzo dobrej jakoci strona graficzna publikacji, znakomicie dopeniajca prowadzony przez Autora wywd. Skadaj si na ni: cztery zdjcia, jedna mapa, dwie reprodukcje (jedn z nich jest szkic kapliczki autorstwa Mieczysawa Twarowskiego, drug afisz zawiadamiajcy o uroczystym odsoniciu pomnika) oraz cztery fotokopie dokumentw. Praca nie jest jednak wolna od drobnych mankamentw. Chodzi tutaj gwnie o dwie kwestie. Pierwsz z nich jest sposb sformuowania myli przez Autora przy opisywaniu kwestii powielania i rozpowszechniania przez odbiorcw ulotki zawiadamiajcej o budowie pomnika na Wykusie, w wyniku czego druk ten zmienia swj tytu (s. 12, przyp. 19). Nazbyt skrtowe sformuowanie myli powoduje, e podczas lektury Czytelnik nie do koca dowiaduje si o co mwic kolokwialnie chodzi z tym wspomnianym w omawianym passusie Dolnym lskiem. Wystarczyo sprecyzowa, e powielany w rnych okolicznociach druk ten zmienia swj tytu.4. Drug spraw jest nieco lakoniczne sformuowanie wypowiedzi przy fragmencie opisujcym sposb, w jaki aparat bezpieczestwa dowiedzia si o pomyle kombatantw. Autor napisa: Naga aktywno byych partyzantw AK nie pozostaa bez zainteresowania ze strony organw bezpieczestwa. Zagroenie zostao przypadkowo rozpoznane przez por. Jzefa Krlika starszego oficera operacyjnego Wydziau III Suby Bezpieczestwa KW MO we Wrocawiu, przez ktrego rce w toku rozpracowania przeszed Rozkaz nr ? (s. 12). Niestety, nie wspomnia o jakie rozpracowanie chodzio, co a prosi si o wyjanienie. Podsumowujc naley powiedzie, e publikacj naley oceni pozytywnie. Wydaje si to tym bardziej uzasadnione, e biorc pod uwag zaangaowanie Marka Jedynaka w badanie dziejw rodowiska ponurakw w czasach PRL5 prawdopodobnie najbliszym czasie opublikowana zostanie praca, z ktrej dowiemy si, o jakie rozpracowanie w cytowanym wyej zdaniu chodzio Autorowi.

ukasz Pasztaleniec (Janowiak)

1 . Pasztaleniec, [rec:] Marek Jedynak, Robotowcy 1943. Monografia II Zgrupowania Zgrupowa Partyzanckich AK Ponury, Biuletyn DWS.org.pl 2008, nr 1, s. 33. 2 Atlas polskiego podziemia niepodlegociowego 1944-1956, red. R. Wnuk, S. Poleszak, A. Jaczyska, M. ladecka, Warszawa-Lublin 2007. 3 J. Marszalec, Na spotkanie ludziom z AK. Suba Bezpieczestwa wobec rodowisk akowskich po 1956 roku na Wybrzeu Gdaskim, Pami i Sprawiedliwo 2005, nr 1, s. 271-316. 4 Przyjmuj tutaj, e kwestia zwizana z Dolnym lskiem wie si z dokumentem pochodzcym z wrocawskiego archiwum IPN. 5 W tym roku ukae si co najmniej jeden artyku Autora. Opisane w nim zostan przedsiwzicia SB wobec uroczystoci kombatanckich onierzy AK Ponurego i Nurta. Z kolei na przyszy rok M. Jedynak planuje wydanie monografii przedstawiajcej uroczystoci pogrzebowe mjr. Jana Piwnika Ponurego w dniach 1012 VI 1988 r.

numer

lato 2009

54

Biuletyn DWS.org.pl

Serdecznie dzikuj Wojciechowi Knigsbergowi za pomoc w uzyskaniu kilku wanych informacji, pomocnych w napisaniu powyszego tekstu. PS. Uzupenienie Nawizujc do tekstu Kilka uwag na marginesie pewnego artykuu (Biuletyn nr 4) chciabym poinformowa, e w ostatnim czasie ukaza si artyku pira dr. Sawomira Poleszaka Dziaalno tajnych wsppracownikw, braci Wacawa i Tadeusza Topolskich, w wietle dokumentw UB, opublikowany w pracy Od zniewolenia do wolnoci. Studia historyczne. Ku pamici Prof. Tomasza Strzembosza, ktrego Autor prostuje kilka innych bdw popenionych przez Ann Grayn Kister w jej artykule. P

numer

lato 2009