Lingua e Literatura Galegas 2 de Bacharelato Prof.

Filipe Diez

Tema 1 FONOLOXA

I.FONTICAEFONOLOXA
Os seres humanos como moitas outras especies animais posumos a capacidade de emitir sons voluntariamente, mais non todos os sons humanos entran na categora de sons lingsticos: por exemplo, un suspiro, mesmo podendo posuir valor comunicativo (transmitir un estado fsico ou emocional), non considerado un son lingstico, xa que non se establece unha correlacin sistemtica entre a emisin do suspiro e un significado concreto. Os sons lingsticos son, por tanto, aqueles que se asocian a un signo lingstico , i.e. a unha palabra (lxica ou gramatical). Os sons lingsticos constiten o significante do signo lingstico. Porn, os falantes non escoitamos exactamente o que os nosos odos perciben, senn o que a nosa mente capaz de interpretar. Isto ocorre porque a diversidade de sons tan inmensa que precisamos organizala, simplificndoa. As, unha vogal /a/ pronunciada en voz mis alta ou mis baixa, mis aguda ou mis rouca, mis aberta ou mis pechada, en galego sempre ser interpretada como a mesma unidade. Por que? Porque na nosa lingua esas diferenzas de pronuncia non implican mudanza de significado, de xeito que os falantes desprezamos a diversidade de pronuncias e unificmolas nun nico fonema. Os sons lingsticos son unidades fnicas materiais. Pola sa parte,osfonemassonasunidadesabstractasquesimplifican,en cada lingua, a multiplicidade de sons en unidades fnicas funcionais.

AFontica adisciplinalingsticaqueestudaossons,mentres queaFonoloxaseencargadeestudarosfonemas. A funcionalidade dos fonemas provn do feito de que entre eles se establecen relacins de oposicin, o que nos permite diferenciar diferentes palabras que s diferen nun nico fonema, como nota vs nova, para vs parra ou so vs oso.

Lingua e Literatura Galegas 2 de Bacharelato Prof. Filipe Diez

Tema 1 FONOLOXA

Dicimos que dous fonemas en relacin de oposicin forman un par mnimo cando comparten todas as caractersticas excepto unha. Esas caractersticas, no caso do galego, son tres: Punto de articulacin. Pode ser oral (lingua, labios, dentes, alvolos, paladar, veu do paladar, vula, larinxe...) ou nasal. Modo de articulacin. Nas vogais, o trazo relevante canto ao modo de articulacin o grao de abertura. Nas consoantes, o tipo de obstaculizacin que o aire encontra na sa emisin: oclusivas, fricativas, africadas, lquidas laterais, lquidas vibrantes e nasais. Timbre. Consiste na vibracin ou ausencia de vibracin das cordas vogais, o que produce a diferenciacin entre fonemas sonoros e xordos. Cando o volume de voz tan baixo que o falante susurra, a oposicin entre fonemas sonoros e xordos substituda pola oposicin entre fonemas tensos ( ~ sonoros) e frouxos (~ xordos).

II.FONOLOXAEORTOGRAFA.TRANSCRICIN
O galego unha lingua cun elevado nivel de correspondencia entre a pronuncia e a escrita, mais mesmo as hai importantes diferenzas: un mesmo fonema pode se representar con diferentes grafas (p.ex. o fonema /b/ equivale s grafas b e v), do mesmo xeito que unha mesma grafa pode representar diferentes fonemas (p.ex. a gfrafa c equivale unhas veces ao fonema /k/, outras ao fonema // e anda en zonas de seseo ao fonema /s/, xa que nesas zonas non existe //). O sistema ortogrfico do galego estrutrase en letras e dgrafos. Cando un fonema corresponde a un s signo grfico, falamos de letras; cando un fonema se representa grficamente con dous signos, daquela estamos ante os dgrafos.
Excepcins.(1)Aletrahnonrepresentaningnfonema.(2)Aletraxpoderepresentarun fonema (//, como en caixa ou laxe) ou unha pronuncia bifonemtica (/ks/, como en examinaroulexema).

Lingua e Literatura Galegas 2 de Bacharelato Prof. Filipe Diez

Tema 1 FONOLOXA

Tboa1Correspondenciadasletrasedgrafoscosfonemas LETRAS a b c
+ a/o/u

FONEMAS /a/ /b/ /k/ // /d/ /e/ // /f/ /g/ /i/ /l/ /m/ /n/ // /o/ // /p/ // /r/ /s/ /t/ /u/ /b/ // /ks/ //

DGRAFOS ch gu ll nh qu rr

FONEMAS /t/ /g/ // // /k/ /r/

+ e/i

d e f g h i l m n o p r s t u v x z

Na transcricin fonolxica de palabras ou enunciados, usaremos sempre como marcas de comezo e fin da transcricin as barras inclinadas / /. No caso de palabras tnicas, antes da slaba acentuada colocaremos un apstrofo '. Exemplo: cebada /e'bada/ As palabras tonas (determinantes, preposicins, conxuncins, pronomes tonos) forman grupos tnicos separados uns dos outros con barras verticais | coa palabra tnica (substantivo, adxectivo, verbo, adverbio, pronomes tnicos) cal preceden. Exemplo: Amiacasaestbeiradorio/a mia 'kasa | es'ta | a 'beia | do 'rio/

Lingua e Literatura Galegas 2 de Bacharelato Prof. Filipe Diez

Tema 1 FONOLOXA

III.OSISTEMAVOCLICODOGALEGO
Os sons voclicos do galego son bastante numerosos, como se pode ver nesta ligazn. Porn, esa diversidade de realizacins redcese a un sistema voclico de sete vogais , que se realiza completamente en posicin tnica. En total, contamos con tres subsistemas: en posicin tnica, en posicin tona e en posicin tona final absoluta.
Tboa2Subsistemasvoclicosdogalego POSICIN
Pechadas

TNICA i e a o u i E

TONA u O a

TONA FINAL
PalataisVelares

PalataisVelares PalataisVelares

E a

Abertas

En posicin tona, as oposicins /e/ : // e /o/ : // deixan de ter relevancia fonolxica, i.e. non diferencian palabras. Prodcese, por tanto, unha neutralizacin da oposicin, dando lugar aos arquifonemas /E/ e /O/. O mesmo ocorre en posicin tona final absoluta, en que s existe un arquifonema palatal /E/ e outro velar /O/, ademais da vogal central aberta /a/, que a nica que se mantn estable nos tres subsistemas.
Observacin.Dadoqueosarquifonemasvoclicos/E/e/O/sonabundantsimos,natranscricinfonolxica nonosrepresentaremos,porunhacuestindeeconoma.Noseulugar,usaremosossmbolos/e/e/o/.

IV.OSISTEMACONSONNTICODOGALEGO
Tboa3Sistemaconsonnticodogalego
Punto de Bilabial articulacin Modo de articulacin Dental Labiodental Interdental Alveolar Palatal Velar

Timbre

Oclusiva Fricativa Africada

Lateral

t f l s t

Oral

Lquida

simple

Vibrante

r m n

mltipla

Nasal

Lingua e Literatura Galegas 2 de Bacharelato Prof. Filipe Diez

Tema 1 FONOLOXA

En posicin implosiva (vide seguinte apartado), prodcese a neutralizacin das oposicins /l/ : //, // : /r/ e /m/ : /n/. Iso d orixe aos respectivos arquifonemas lateral /L/, vibrante /R/ e nasal /N/. Alfonos.Variantesderealizacindunfonemaouarquifonema.P.ex.o arquifonema/N/poseosalfonos[m],[n]e[].

V.ESTRUTURADASLABA
Toda slaba pose polo menos un ncleo, que unha vogal; e pode estar composta, tamn, por outros fonemas tanto na marxe prenuclear ou explosiva como na marxe posnuclear ou implosiva. Eis algns exemplos de diferentes estruturas silbicas:
Tboa4Ncleoemarxessilbicas

a
NCLE O

c
MARXE EXPLOSIVA

n
MARXE IMPLOSIVA

b
MARXE EXPLOSIVA

e
NCLEO

i
MARXE IMPLOSIVA

tr
MARXE EXPLOSIVA

a
NCLEO

ns
MARXE IMPLOSIVA

NCLEO NCLEO

Dependendo da sa estrutura, as slabas divdense en abertas (cando non existe marxe implosiva) e pechadas (cando existe marxe implosiva acabada en consoante).

VI.HIATOS,DITONGOSETRITONGOS
Os encontros voclicos poden ser de tres tipos: hiatos, ditongos e tritongos.
Hiato. Secuencia de dous fonemas voclicos que exercen como ncleos de slabasdiferentes.

Lingua e Literatura Galegas 2 de Bacharelato Prof. Filipe Diez

Tema 1 FONOLOXA

Ditongo. Secuencia de dous fonemas voclicos nunha mesma slaba, un exercendo como ncleo silbico e o outro como marxe silbica (explosiva nos crecentes, implosiva nos decrecentes e nos homoxneos). Os fonemas voclicos que ocupanasmarxessilbicassonpechados( /i/e/u/)enonsonverdadeirasvogais,senn semiconsoantes(marxeexplosiva)ousemivogais(marxeimplosiva).

Tritongo. Secuencia de tres fonemas voclicos nunha mesma slaba, un exercendo como ncleo e os dous restantes ocupando as marxes silbicas explosiva(semiconsoante)eimplosiva(semivogal).

Tboa5Hiatoseditongos HIATOS Decrecentes * ae ao ea eo oa oe ai au ei eu oi ou HIATOS OU DITONGOS

(dependendo do acento tnico)

Crecentes * ia ua ie ue io uo

Homoxneos * iu ui

*Adistincinentredecrecentes,crecentesehomoxneoss seaplicaaos ditongos,nuncaaoshiatos.

Se o acento tnico recae sobre o fonema voclico mis aberto, estamos diante de ditongos decrecentes ou crecentes; se polo contrario recae no fonema voclico pechado, estaramos diante de hiatos. Isto non se aplica s secuencias formadas por dous fonemas voclicos pechados, xa que nese caso falamos de ditongo cando a tonicidade recae no primeiro deles e de hiato se o segundo o que a recibe. Canto s secuencias que forman tritongos en galego, hai divisin de opinins na comunidade cientfica, polo que non sern obxecto especfico da nosa atencin.

Lingua e Literatura Galegas 2 de Bacharelato Prof. Filipe Diez

Tema 1 FONOLOXA

VII.ALTERACINSNOVOCALISMOTONO
Unha parte dos fenmenos que afectan ao vocalismo tono, ben como todo o referente s alteracins no consonantismo, ser estudada no tema de Dialectoloxa. Porn, adiantaremos traballo estudando xa algunhas das vacilacins mis significativas presentes no vocalismo en posicin tona, que se manifestan tanto en variantes consideradas dialectais ou vulgares, por non teren a lexitimacin da norma; como ao longo da historia da lingua, en vocbulos que hoxe estn dicionarizados como parte do lxico normativo. Dividiremos estes fenmenos en das categoras: adicin ou supresin de vogais , anda que eventualmente poden afectar a slabas enteiras (como p.ex. na afrese de *tou por estou ou na apcope de *saudpor saudade).
Tboa6Fenmenosdeadicinesupresindevogais ADICIN
Fenmeno Exemplo

SUPRESIN
Fenmeno Exemplo

Enposicininicialabsoluta Enposicinmedial Enposicinfinalabsoluta

PRTASE

*arradio

AFRESE SNCOPA APCOPE

*inda *vran *parez

EPNTESE *ademirar PARAGOXE *baixare

Anda que ns estudamos estes fenmenos en palabras isoladas, tamn se producen en contextos mis amplos. Por exemplo, o enunciado teo quince anos s veces pronnciase /'teo kin 'anos/, con apcope de quince. * * * * * Lembrade que outra disciplina estreitamente vinculada coa Fonoloxa a Prosodia, encargada de estudar os trazos suprasegmentais, i.e. as caractersticas fnicas que non son reductveis aos fonemas, mais que acompaan necesariamente a sa realizacin. No galego, os principais trazos prosdicos son o acento e a entoacin.