T.C.

MLL ETM BAKANLII

MZK ALETLER YAPIMI

MZKTE SSTEM VE MAKAMLAR

212MGS028

Ankara, 2012

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
AIKLAMALAR .................................................................................................................... ii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1.SES SSTEMLER ................................................................................................................ 3 1.1.Evrensel Mzikte Ses Sistemleri ........................................................................................ 3

1.1.1. Deitirici aret Almayan Dizi ve Tonlar ......................................................... 4 1.1.2. Deitirici areti Olan Dizi ve Tonlar ............................................................... 5

1.2.Trk Mzii Ses Sistemi .................................................................................................... 9

1.2.1.Tampare Sistem ve Trk Mzii Ses Sistemi ................................................... 10 1.2.2. Trk Mziinde Nota ve Adlar ....................................................................... 11 1.2.3. Trk Halk Mziinde Trler ............................................................................ 12 1.2.4.Folklor Kavram ................................................................................................ 16

2.1.1.Hicaz Makam ................................................................................................... 21 2.1.2. Rast Makam .................................................................................................... 23 2.1.3.Uak Makam ................................................................................................... 23 2.1.4.Hseyni Makam ............................................................................................... 23 2.1.5. Sznak Makam ................................................................................................ 24 2.1.6. Karciar Makam.............................................................................................. 24 2.2.1.Hzzam Makam ............................................................................................... 25 2.2.2.Muhayyer Krdi Makam .................................................................................. 25 2.2.3. Segh Makam .................................................................................................. 26 2.2.4. Saba Makam .................................................................................................... 26 2.2.5.Buselik Makam ................................................................................................ 27 2.2.6.Nikriz Makam .................................................................................................. 27 2.2.7.Bayati Makam .................................................................................................. 28 2.3.1. Krdlihicazkr Makam .................................................................................. 28 2.3.2. Mahur Makam ................................................................................................. 29 2.3.3. Hicazkr Makam ............................................................................................. 29 2.3.4.Nihavend Makam ............................................................................................. 29

UYGULAMA FAALYET ................................................................................................... 17 LME VE DEERLENDRME ......................................................................................... 19 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 20 2. makamlar ............................................................................................................................ 20 2.1. Basit Makamlar ............................................................................................................... 21

2.2. Birleik Makamlar ........................................................................................................... 24

2.3. Grlm (Baka Ses zerine Aktarlm) Makamlar ................................................ 28

ekil 2.20: NihavendmUYGULAMA FAALYET ............................................................. 30 LME VE DEERLENDRME ......................................................................................... 31 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 32 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 33 KAYNAKA ......................................................................................................................... 34

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI 212MGS028 Mzik Aletleri Yapm Alan Ortak Mzikte Sistem ve Makamlar Temel mzik bilgisini; ses oluumunu, mzik trlerini ritm, notay ve mzikte kullanlan iaretleri kazandran bir renme materyalidir. 40/32 Mzik aretleri modln bitirmi olmak Mzik sistemini ve makamlar ayrt etmek Genel Ama Gerekli akustik zellikli snf ortam ve donanmlar salandnda mzik ses sistemlerini ve makam kavramlarn tekniine uygun uygulayabileceksiniz. Amalar 1.Evrensel mzik ve Trk mzii ses sistemlerini formlize ederek yazabileceksiniz. 2.Makamlar tanyp seslendirerek yazabileceksiniz. Ortam: Mzik odas, derslik Donanm: Piyano, ut, balama vb.dinleme cihazlar, sanat ve mzik eitlerine ilikin rnek materyeller, CD, VCD nota, kitap ders notlar ve dier mzik kaynaklar Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

SRE N KOUL YETERLK

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

ii

iii

GR GR
Sevgili renci, Bu modl, enstrman (alg) yapm alannda yapma becerisi kadar temel mzik kavramlarn da bilmeniz gereklilii nda hazrlanmtr. Mzik ses sistemlerini ve kullanlan makamlar tanmanz ve nasl olutuunu bilmeniz sizler iin ok yararl olacaktr. Bu bilgileri iyi kavradnzda daha bilinli mzik dinleyip ve bilimsel nitelikte enstrman alabileceksiniz. Mzik evrenseldir ve hayatn vazgeilmez bir parasdr. Btn sanat dallarnda olduu gibi renilmesi uzun zaman ve sabr gerektirir. Her sanat, bulunduu dnemin tarisel geliim srecini yanstr. Olaylarn ve yaanlan evrenin sanata etkileri kanlmazdr. Her mzik iareti ve notann kullanma gereklilii tarihsel geliim srelerinden geerek gnmze aktarlmtr. Mzikle matematik ii ie girmi durumdadr. Porte zerine konan her notann, iaretin yeri ve tnlama sresi vardr. Mzik paras matematiksel hesaplar ve mziksel kurallar dorultusunda yaplr. Gnmz entsruman yapmcs mzik bilgisine sahip iyi mzik dinliyor ve yapt enstrman iyi icra ediyor olmaldr. Bu modl, mzik sistemleri ve makamlara giri niteliindedir.

RENME FAALYET1
AMA

RENME FAALYET1

Bu faaliyet sonunda tekniine uygun olarak evrensel mzik ve Trk mzii ses sistemlerini formlize ederek yazabileceksiniz.

ARATIRMA
Evrensel mzikte ve Trk mziinde ses sistemleri neler olabilir? Aratrnz. Folklor kavram nedir? Aratrnz. Trk mziinde sesler nelerdir? Aratrnz. Bat mziinde kullanlan diyez ve bemol sras ne ie yarar? Aratrnz.

1.SES SSTEMLER
1.1.Evrensel Mzikte Ses Sistemleri
Mzik, duygularn sesle anlatld bilinli etkinliklerdir. Evrensel mzik her ilgilenen tarafndan alnr ve dinlenilir bir niteliktedir. Mzikte kullanlan sesler matematiksel olarak belirli teknikte birbiri ardna sralanr. Bu sralanmada ana kk sesler ve o dizide olmas gereken sesler yer alr. Dizi merdiven anlamna gelir ve mzikte sekiz sesin ard ardna sralanmasna denir. rnein; do dizisini yazalm. Doda balar ve do notasnda biter (do, re, mi, fa, sol, la, si, do). Dier bir anlamda gam diyebiliriz. Melodi, ritim ve armoni mzii oluturan unsurdur. Bu modlde armoni konusuna deinmekte fayda var.

Armoni: Yunanca harmonia szcnden gelir. Armoni aslnda doada var olan bir olgudur. Ayn anda duyulan farkl seslerin kaynamasdr. Akorlarn (en az iki sesin ayn anda alnmas) art arda balanmasndan meydana gelen mzik dokusudur. Bir cismin titremesiyle oluan her temel sesle birlikte ondan daha hafif olan armonikleri (doukanlar) ad verilen birtakm armonik yapy akorlar oluturur. Akor: veya daha fazla sesin ayn anda tnlamasdr. Bu nedenle armoni dikey mzik yazs olarak tanmlanr. Akor seslerini ayn anda tnladndan dolay sesleri ayr ayr iyi alglamak iin ok mzik dinlemek ve iyi mzik kulann olmas gerekir. Mzikte kullanlan yaklak binden fazla akor vardr. Her mzik sisteminin, yapsna gre armoni zenginlii vardr. Klasik bat, sanat, jazz, blus vb. mzik trlerinde eitli akor yaplar ve buna paralel olarak ezgi eitlemesi bulunmaktadr. Bu tnlar zaten doada vardr. Duygularn mantkl bir ekilde ele alnmas armoni bilimine ve akorlarn olumasna yol amtr. Bat mzik sistemi 12 ton zerine kurulmutur. Buna "ayarlanm" anlamnda tampare sistem ad da verilir. Bu diziye kromatik dizi ismi verilir. Toplam 12 nota olmasna ramen sadece 7 tane isim vardr (do-re-mi-fa-sol-la-si). Geriye kalan dier 5 ses diyezler ve bemollerle isimlendirilir (ki tane isimleri vardr.). Kromatik dizideki notalarn aralklar yarm olarak isimlendirilir. Bir tam aralk, iki yarm araln birlemesinden oluur. Diyez (#) alm bir nota yarm ses incelmi olarak yeni bir nota tekil eder. Bemol (b) alm bir nota da yarm ses kalnlam olarak yeni bir nota oluturur.

1.1.1. Deitirici aret Almayan Dizi ve Tonlar

Bat (evrensel) mziinde deitirici iaret almayan iki adet dizi vardr. Bunlar la minr (Am) ve do majr dizisidir (C) harfi ile gsterilir. Dier bir anlamda arza almam tona diyebiliriz. Bir majr akor ilgili minrn bulmak iin o dizideki altnc sese baklr. Altnc ses o majr akorun ilgili minr dizininin ismini verir.

Bir uygulama yapalm: Do majr dizisinde veya akorunda do, re, mi, fa, sol, la, si, do olarak dizini sralarsak altnc sesin la olduunu grrz. Do majr dizisi iin ilgili minr la minrdr ( ekil1.1). Do majr:

La minr (natral)

ekil 1.1: Do ve la dizileri

Minr dizini e ayrlr: Doal minr (yukardaki la minr dizini) Armonik minr (VII. seslerinin yarm ses tizletirilmesi ile oluur.) Melodik minr (VI. ve VII. sesleri karken diyez alr, inerken natural (doal) iner.)

1.1.2. Deitirici areti Olan Dizi ve Tonlar

Bat mziinde deitirici iaret alan dizileri, diyez ve bemol diziler olmak zere iki blmde inceleyebiliriz. Bu dizilerde hangi ton olduunu zmek iin diyez srasna gre en son hangi ses diyez almsa o sesin yarm stndeki notay buluruz ve bulduumuz ses majr dizisi baznda isimlendirilir. rnein; iki diyezli bir mzik parasnda srasyla fa, do diyezlerini alr. Son diyez alan nota do notasdr. Yarm ses tizletirisek re notasna km oluruz. Bu parann dizisi olarak re majr dizisi, ton olarak da re majr tonundadr, diyebiliriz. Diyez alan dizi ve tonlar Yedi adet diyez alan dizi vardr.Bunlar srasyla aadaki gibidir: Tek diyez alan dizi: Fa diyez alr. Sol Majr dizisini akorunu oluturmu olur. lgili minr Mi minrdr (ekil 1.2).

ekil 1.2: Sol majr dzisi

ki diyez alan dizi: Fa do diyez alr. Re majr dizisini akorunu oluturmu olur. lgili minr Si minrdr (ekil 1.3).

ekil 1.3: Re majr dizisi

diyez alan dizi: Fa do sol diyez alr. La majr dizisini akorunu oluturmu olur. lgili minr Fa minrdr. (ekil 1.4).

ekil 1.4: La majr dizisi

Drt diyez alan dizi: Fa do sol re diyez alr. Mi majr dizisini akorunu oluturmu olur. lgili minr Do # minrdr (ekil 1.5).

ekil 1.5: Mi majr

Be diyez alan dizi: Fa do sol re la diyez alr. Si majr dizisini akorunu oluturmu olur. lgili minr Sol # minrdr (ekil 1.6).

ekil 1.6: Si majr

Alt diyez alan dizi: Fa do sol re la mi diyez alr . Fa # majr dizisini akorunu oluturmu olur. lgili minr re # minrdr (ekil 1.7).

ekil 1.7: Fa majr

Yedi diyez alan dizi : Fa do sol re la mi si diyez alr . Do # majr dizisini akorunu oluturmu olur. lgili minr La # minrdr (ekil 1.8).

ekil 1.8: Do majr

Bemol alan dizi ve tonlar Bu dizide ton bulmak iin bemol sras gz nne alnr. Bir nceki bemol o parann tonunu belirlemi olur. rnein iki bemoll dizide si ve mi bemol vardr, bir nceki bemole baktmzda si bemol bulmu oluruz. Parann tonu iin si b majrdr diyebiliriz. Tek bemol alan dizi: Si diyez alr. Fa majr dizisini akorunu oluturmu olur. lgili minr re minrdr (ekil 1.9).

ekil 1.9: Fa majr

ki bemol alan dizi: Si mi diyez alr. Si b majr dizisini akorunu oluturmu olur. lgili minr sol minrdr (ekil 1.10).

ekil 1.10: Si b majr

bemol alan dizi: Si mi la diyez alr. Mi b majr dizisini akorunu oluturmu olur. lgili minr do minrdr ( ekil 1.11).

ekil 1.11: Mi b majr

Drt bemol alan dizi: Si mi la re diyez alr. La b majr dizisini akorunu oluturmu olur. lgili minr fa minrdr (ekil 1.12).

ekil 1.12: La b majr

Be bemol alan dizi: Si mi la re sol diyez alr. Re b majr dizisini akorunu oluturmu olur. lgili minr si b minrdr (ekil 1.13).

ekil 1.13: Re b majr

Alt bemol alan dizi: Si mi la re sol do diyez alr. Sol b majr dizisini akorunu oluturmu olur. lgili minr mi b minrdr (ekil 1.14).

ekil 1.14: Sol b majr

Yedi bemol alan dizi: Si mi la re sol do fa diyez alr. Do b majr dizisini akorunu oluturmu olur. lgili minr la b minrdr (ekil 1.15)

ekil 1.15: Do b majr

1.2.Trk Mzii Ses Sistemi

Mzikay Hmayun 1828 ylnda 2. Mahmut tarafndan kurulmutu. 1826da Yenieri tekilatnn kaldrl ile birlikte buna bal Mehterhane de lavedilip yerine Avrupa askeri bandolarna benzeyen bir mzik tekilat kurulmu, bana talyadan nl opera bestecisi Gaetano Donizettinin kardei Guiseppe Donizetti getirilmiti. ok sesli mziin devlet eliyle lkemizde ilk kurumlamas byle olmutu. Yine Atatrkn direktifiyle 1924 ylndan itibaren mzik eitimi grmek zere Avrupa lkelerine genler gnderilmeye baland. Bu genlerin arasnda bulunan Osman Zeki Beyin olu olan Ekrem Zeki n (19241930), Ulvi Cemal Erkin (19251930), Necil Kazm Akses (19261934), Ferit Alnar (19271932) ve Ahmet Adnan Saygun (19281931) eitli Avrupa lkelerinde mzik eitimi grdkten sonra yurda dndler ve daha nce baka imknlarla Avrupada mzik eitimi grp 1923te Darlelhana mzik retmeni olarak dnen Cemal Reit Rey ile birlikte Cumhuriyet dneminin ilk besteci kuan meydana getirdiler. Trkiye Cumhuriyeti Devletinde mziin geliimi hzla devam ederken Trk Belerinin yannda dier mzik statlarna da deinmek gerekir. Mzik kltrmz gelecek nesillere tayan, tamaya ve yaatmaya devam eden byk bestekrlar, opera ve bale sanatlar, orkestralar, orkestra efleri, solistler, koro ve koro ynetmenleri, mzikologlar ve eletirmenler, eitimciler, dernekler, vakflar, merkezler ve bu alanda stn baarlara imza atm daha birok deerli sanat, Trkiye Cumhuriyeti Devletini mzik alannda tm dnyada baaryla temsil etmeye devam edecektir. Trk Belerimiz: Ekrem Zeki n Ulvi Cemal Erkin Necil Kazm Akses Ferit Anlar Cemal Reit Reydir. Mzik ve dier sanat alanlarnda Atatrkn ada yaklamlar ve ilkleri balatmada ok byk katklar vardr. O dnemle ilgili yle demitir: Byk olmak iin hi kimseye iltifat etmeyeceksin, hi kimseyi aldatmayacaksn. lke iin gerek ama ne ise onu grecek, o hedefe yryeceksin. Herkes senin aleyhinde bulunacaktr fakat sen buna kar direneceksin. nne sonsuz engeller de yacaklardr.

Kendini byk deil kk, zayf, arasz, hi sayarak, kimseden yardm gelmeyeceine inanarak bu engelleri aacaksn. Bundan sonra da sana byk derlerse bunu syleyenlere gleceksin. M. Kemal ATATRK

1.2.1.Tampare Sistem ve Trk Mzii Ses Sistemi

Bu sistemde 24 eit olmayan aralk ve en pest perde olarak gsterilen sesin (kaba argah) oktav ile birlikte bir sekizli iinde 25 perde bulunmaktadr. Sistemin daha ok fizik ve matematik yn zerinde alan Uzdileke gre bu perdeler balang sesi olarak ele alnan kaba argah perdesinin zerine tize doru 11 tam beli (3:2) ve 12 tam drtl (4:3) olmak suretiyle elde edilmektedir. Daha sonra bu perdeler kalnlk ve inceliklerine gre sralanarak bir oktav ierisinde 24 eit olmayan farkl dizi oluturulmaktadr. Perdeler alnan drtl ve belilerin balang sesine gre oktav amas hlinde bir sekizli indirilerek bir oktavlk alan iine toplanmaktadr. Trk mziinde (sanat) kullanlan mzik aletleri Kudm Def Darbuka Mahzar alpara Halide Zil Tambur Ut Kanun Lavta Santur Kopuz Bendir Mugni etar Barbet eng Keman Kemene Rebab Ney Klarnet Sinek keman Kontrbass Daire

10

1.2.2. Trk Mziinde Nota ve Adlar

Trk mzii isimleri aadaki gibidir. Bat mziinde do re mi diye isimlendirilir. Trk mziinde ise makamlardaki ses balang notalarnn adlarn alr. rnein do, nim zirgle olarak adlandrlr. Makamlarn dizilerine gre bir makam ad iki notay ierebilir. (ekil 1.17)

ekil 1.16: Trk mzii nota ve adlar

11

1.2.3. Trk Halk Mziinde Trler

Trk halk mzii; halkn aclarn, sevinlerini ksaca tm yaantsn konu alan, kulaktan kulaa, ustadan raa gemek suretiyle yaayp memleketlere gre farkllklar gsteren, yaratcs belli olmayp geliimini ortaklaa srdren mzik trdr. Ses sistemini ana balkta inceleyebiliriz. Ses sistemi: Trk halk mziimizin en belirgin zelliklerinden biri yerel nitelikli olmasdr. Yrelere gre farkl nitelikler gsteren Trk halk mziini ve ses sistemini kura1latrmak genelde mmkn olabilir. Mzik eitiminde ve tanmlamada kolaylk salamak amacyla Sadettin Arel, Suphi Ezgi ve Murat Uzdilek tarafndan gelitirilen Trk mzii ses sisteminden yararlanlmaktadr. Bu sisteme gre diyez (#) 4 komadan bemol (b) 5 komadan olumaktadr. Ayrca halk mziimizde Muzaffer Sarszen'den bu yana diyez ve bemol iaretlerinin zerine koma deerlerini belirlemek zere rakamlar konulmaktadr. En yaygn halk algmz olan balamada la tonuna gre son yarm yzyldan bu yana en ok kullanlan perde dzeni; la, si bemol, si bemol iki koma, si, do, do diyez koma, do diyez, re, mi bemol, mi bemol iki koma, mi, fa, fa diyez koma, fa diyez, sol, sol diyez, la olmak zere 17 sesten olumaktadr. Trk halk mziini zengin klan en nemli zellik, slup ya da tavrdr. Trknn sesleri kadar onun syleni biimini belirleyen bu zellikler de nemli rol oynamaktadr. Bu zellikler, yre yre deien karakteristik zellikleri belirler. Baz ezgi ve sluplarn ok kesin bir ekilde belli yrelere ait olduklar anlalmtr. Usul sistemi: Usul, l yerine kullanlan bir kavramdr. nk usul genel olarak Trk mziinde l yannda bir de tavr ve slubu belirler. Trk halk mziinde Gneydounun 5/8'lik paras ile Krolu veya Smmani'nin havasnn 5/8'lii, tavr ve slup olarak da birbirinden ayrlr. Kavramlamann dier sylenmesi gereken yn ise yine bu usullerin l ile deil belirli adlarla anlmasdr. Karlama, Zotlatma, Datdiri, Gakgili gibi adlar hzl 9'lu vurulu usulleri; Metelik, kldm, Sama, Zahma gibi adlar 2 vurulu usulleri belirlemektedir.

Trk Halk Mzii usulleri; ana usuller ve erli ekilleri (2, 3 ve 4 birim vurulu), bileik usu1ler (5, 6, 7, 8, 9 birim vurulu) ve karma usuller (10 ve daha fazla birim vurulu) olmak zere blmde incelenir. Trk halk mziinde ayaklar Trk halk mziinde kullanlan ezgilerin modal bir yaplar vardr. Ayaklar aadaki gibidir. Bilinen on iki adet ayak vardr. Burada bazlarn ele alacaz, dierlerini siz aratrnz.

12

dizisi la-mi belii ierisinde seyreder. Yurdun her yresinde kullanlr. Ancak douya gidildike daha sk karmza kar.

Maya aya: Trk halk mziimizde ana dizi diyebileceimiz maya

ekil 1.17: Maya aya

Hseyni aya: Hseyni terimi, Trk halk ve Trk sanat mziinde

ayn adla anlr. Dizisi incelendiinde maya dizisinin devam olduu grlr. Yurdun her yresinde en sk kullanlan ayaklardan biridir.

ekil 1.18: Hseyni aya

Kerem aya: Adn k Keremden alan bu ayak eitli biim ve dizilerde karmza kmaktadr. Engin Kerem ve Yahyal Kerem olmak zere tr vardr. Kerem dizisinde trklere ounlukla Ege ve Gney Anadoluda rastlanmaktadr.

ekil 1.19: Kerem aya

Abdal aya: Anadoluda says az, gebe bir halk kitlesine abdal denir. Yurdumuzda davul-zurna ile dn almak bunlara mahsustur. Anadolu abdallarnn son kua diyebileceimiz, Krehirin Keskin yresine yerlemi, zurnadan ok balama alan ve syleyen yresel sanatlar vardr.

13

Abdal dizisindeki ezgileri incelediimizde Aydos ve Bozlak dizileri olmak zere iki deiik dizi karmza kar. Ancak aralarnda tavr asndan pek fark olmad iin her ikisi de abdal aya olarak anlr.

ekil 1.20: Abdal aya

ezgilerin byk bir ounluu bu ayaktadr. Adn k Garipten ald sylenmektedir. Baka bir sylentiye gre de ilk drtls iinde oluan artk ikili aralnn insan zerinde brakt dokunakl, hznl hava bu adla anlmasna neden olmutur.

Garip aya: Gneydou illerimizden Urfa ve Gaziantep yresindeki

ekil 1.21: Garip aya

Kalender aya: Bu dizinin eziklik, aresizlik, perianlk havas

tad grlr ve adnn buradan geldii sanlmaktadr. Bu dizide fazla eser bulunmamaktadr.

ekil 1.22: Kalender aya

Trk sanat mziinde olduu gibi Segh adlar kullanlmaktadr. ounlukla Azeri ezgiler bu ayaktan olduu iin bu ad verilmitir.

Azeri aya: Azeri ayana Elazda Isfahan; Urfada ise geleneksel

14

ekil 1.23: Azeri aya

Misket aya: Adn Anadolunun Misket adl oyun trksnden almtr. anakkale ve evresinde bu ayaa Karanfil aya ad verilmektedir.

ekil 1.24: Misket aya

Yrk aya: Yurdumuzda yrelere gre yrk, yank, kesik aya ad

ile anlan bu ayak, ounlukla Ege ve Anadolu blgelerinde, fazka sk olmamakla birlikte Trakya ve Rumeli taraflarnda grlr.

ekil 1.25: Yrk aya

Trk halk mziinde kullanlan alglar: Kullanlan enstrmanlar yle sralayabiliriz: Davul Def Darbuka Zurna Zilli maa Kabak kemane Kak Tar akak Kaval Mey Balama, cura, divan, tanbura Sipsi Daire

15

Barbet Bulgari etar Ddk Tulum Kemene Koltuk Davulu

1.2.4.Folklor Kavram
Folklor ngilizce bir terimdir, folk (halk) ve lor (bilim) szcklerinin bir araya gelmesiyle olumutur. Folklor (halk bilimi) bir bilime ad olarak ilk kez ngiliz bilginlerinden William John Thoms tarafndan kullanlmtr. Folklor dnya uluslarnca benimsenmi bir bilim daldr. Halk bilimi, eitli uluslarn bilginlerine gre halk tabakalarnn maddi ve manevi kltrlerini, tarih sosyoloji ve psikoloji bakmndan inceleyen bir bilim daldr. Bir toplumun gerek maddi gerek manevi kltrlerini aratrp usulne gre saptayan ve bunlarla ilgili olarak genel konu ve kaidelere varmak isteyen bir bilimdir. Masallar, efsaneler, trkler, maniler, destanlar, atlar, deyimler, ataszleri, bilmeceler, tekerlemeler, gibi sz sanatlar, doumdan lme kadar eitli adetler, gelenekler, inanlar, halk oyunlar, halk mzii, halk mzik aletleri, halk kyafetleri, ss eyalar, anak mlek, bakra, gm, kak, hal, kilim, cicim heybe, kolan, oya, kese, evre, ukur, yazma gibi binbir eit el sanatlar ile ilgili eya folklorun alanna girer. Folklorn aadaki bilim dallar ile ilikisi vardr: Folklor-tarih Folklor-sosyoloji Ekoloji Demografi Etnografya Antropoloji Mitoloji

16

UYGULAMA FAALYET
Evrensel mzik ve Trk mzii ses sistemlerini formlize ederek yaznz. lem Basamaklar Bat mziinde bulunan ses sistemini srasyla yaznz. Diyez alan dizilerden iki ve diyez alan diziyi yaznz. neriler Mi -fa ve si -do aras yarm ses olduunu gz nne alarak yarm ses aralklarla bir ktmzda 12 ses oluturmu olursunuz. Diyez srasn gz nne alarak hangi notalara denk geliyorsa o nota kk nota alnarak yazlr. ekil 1.3 ve 1.4ten yararlanabilirsiniz. ekil 1.10dan faydalanarak yaznz. Alt bemol alan dizinin ne olduunu bemol srasndan znz ve ilgili minrn ilgili minr bulma tekniinden bulunuz. ekil 1.14ten faydalannz.

UYGULAMA FAALYET

Si b majr dizisini yaznz.

Alt bemol alan diziyi yazarak bu dizinin ilgili minrn bulunuz.

Trk mziinde kullanlan enstrmanlar haknda grsel bilgi Trk halk mziinde si b ok edinmek iin mzik marketlere gidiniz. kullanlmaktadr. Bunu balama zerinde ses olarak alarak duymaya alnz. ekil 1.17ten faydalannz. Maya ayann dizideki notalarn yaznz.

17

KONTROL LSTES Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri 1. 2. 3. 4. Bat mziinde bulunan ses sistemini srasyla yazdnz m? Diyez alan dizilerden iki ve diyez alan diziyi yaznz m? Si b majr dizisini yazdnz m? Alt bemol alan diziyi yazdnz m? Bu dizinin ilgili minrn buldunuz mu? Trk mziinde kullanlan ses sistemlerinden do re la notalarnn karlk isimlerini yazdnz m? Trk mziinde kullanlan enstrmanlar haknda grsel bilgi edinmek iin mzik marketlere gitiniz mi? Maya ayann dizideki notalarn yazdnz m? Evet Hayr

5.

6.

7.

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

18

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz. 1. Yunanca harmonia anlamndaki szckten gelir.Armoni aslnda doada var olan bir olgudur.Ayn anda duyulan farkl seslerin kaynamasdr. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. veya daha fazla sesin ayn anda tnlamasna denir Bat mzii adet yarm (koma)ses zerine kurulmutur. ..majr dizisi iki diyez alr. Mi majr dizisinin .notas diyez alr . Do # majrn ilgili minr..dir. bemoll majr dizininin ilgili minr dr. Ferit Anlar, Cemal Reit Rey, Necip Kazm Akses, Ekrem Zeki n ve Ulvi Cemal Erkin Trk ..dir. 9. 10. Trk mziinde birbirine eit olmayan .ses vardr. Trk mziinde nim zirgle, krdi ve n, m hisar seslerine Bat mziinde ,,.sesleri denk gelir.

Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

DEERLENDRME

19

RENME FAALYET2
RENME AMAFAALYET2

RENME FAALYET2

Bu faaliyet sonunda uygun ortam ve gerekli donanm salandnda tekniine uygun olarak makamlar tanyp seslendirerek yazabileceksiniz.

ARATIRMA
Trk mziindeki makamlar nelerdir? Aratrnz. Makamlar nasl olumutur? Aratrnz.

2. MAKAMLAR
Makam kelimesi Arapa kyam kelimesinden alnmtr. Kyam, Arapa mevki, durulacak yer anlamn tar. Trk mziinde XIV. yzyldan sonra kullanlmaya balanmtr. Trk mziinde dizinin ileni biiminin addr. Trk mziinde makamlar, Bat mziinin gamlaryla e anlaml olmakla birlikte yaplar bakmndan farkl olan dizilerdir. Bir nceki modlde ilediimiz mzikte sesler konusunda olduu gibi Bat mziinde bir tam ses (aralk) Trk mziinde 9 komalk tanini sesine eittir. Bu seslerin koma deerine gre isimlerinin ve harf ksaltmalarnn olduunu belirtmitik. Makam, bir durak ve gl ses etrafnda belirli kurallarla seyreden dizidir. Makam, belli seslerin belli bir seyirle ilenmesi demektir. Her makamn kendine has melodik izgisini ortaya koyan bir seyri vardr. Makamn seslerinde dolamaya seyir denir. Her makamn kendine has seyri vardr. Makamlar ayrt eden zellik de budur. Seyir kc, inici ve inici-kc olmak zere e ayrlr. kc seyir: Dizin alt ksmndan bulunan drtl ve beli seslerden seyre balanr. nici seyir: kc dizinin aksi tiz durak civarndan pese doru inilir. nici-kc seyir: Gl civarnda balayan seyirdir.

20

Bir mzik parasnda melodik haraketin belli perdeler zerindeki kallarna karar denilmektedir. Kararlar dildeki soru iareti, virgl, nokta gibi ezgi ak zerinde nemli rol oynamaktadr. Geleneksel Trk sanat mziinde makamlar basit makamlar, bileik (mrekkep), makamlar, grlm (baka ses zerine aktarlm) makamlar olmak zere e ayrlr.

2.1. Basit Makamlar

Bir tam drtl ve bir tam belinin birlemesinden basit makamlarn dizileri meydana gelir. Bu makamlarda l, drtl ile belinin birletii sestir. Geneleksel Trk mziinde 13 adet basit makam vardr. Bunlar; argah, Buselik, Rast, Uak, Hicaz, Zirgleli, Hicaz, Neva, Hseyni, Karciar, Sznak, Krdi makamlardr.

2.1.1.Hicaz Makam
Kelime anlam Arabistandaki bir ilin addr. lk defa XIV. yzylda Urmevininin eserlerinde rastlanmaktadr. Yerinde hicaz drtlsne neva perdesinde rast belisinin eklenmesinden meydana gelir. Seyri: nici kcdr.

ekil 2.1: Uzzal makam

Hicaz makam (hicaz ailesi) kendi ierisinde e ayrlmaktadr. Hicaz humayun makam: Yerinde hicaz drtlsne, neva perdesinde buselik belisinin eklenmesiyle meydana gelir. Seyri: nici kcdr.

21

ekil 2.2: Hicaz humayun makam

Uzzal makam: Yerinde hicaz drtlsne, hseyni perdesinde uak drtlsnn eklenmesiyle meydana gelir.

Seyri: nici kcdr.

ekil 2.3: Uzzal makam

Zirgleli hicaz makam: Yerinde hicaz belisine hseyni perdesinde hicaz drtlsnn eklenmesiyle meydana gelir.

Seyri: nici kcdr.

ekil 2.4: Zirgleli hicaz makam

22

2.1.2. Rast Makam

Farsa doru, dosdoru ve gerek anlamndadr. lk defa XIV. yzylda Safiyddn Abdlmminin eserlerinde rastlanlmaktadr. Yerinde rast belisine neva perdesinde rast drtlsnn eklenmesiyle meydana gelir. Seyri: nici kcdr.

ekil 2.5: Rast makam

2.1.3.Uak Makam
Uak makam, Arapa klar anlamna gelmektedir. lk defa XIV. yzylda Safiydn Abdlmminin eserlerinde rastlanlmaktadr. Yerinde uak drtlsne neva perdesinde buselik belisinin eklenmesiyle meydana gelir. Seyri: kcdr.

ekil 2.6: Uak makam

2.1.4.Hseyni Makam
Hseyine ait anlamndadr. lk defa XIV. yzylda Safiydn Abdlmminin eserlerinde rastlanlmaktadr. Yerinde hseyni belisine hseyni perdesinde uak drtlsnn eklenmesiyle meydana gelir. Seyri: kcdr.

ekil 2.7: Hseyni makam

23

2.1.5. Sznak Makam

Yakc anlamndadr.1785 ylnda tahminen Vardokosta Seyfi Ahmet Aaya ait eserlerde rastlanmaktadr. Yerinde rast belisine neva perdesi zerinde hicaz drtlsnn eklenmesiyle meydana gelir. Seyri: nici kcdr.

ekil 2.8: Sznak makam

2.1.6. Karciar Makam

Trke yrtc ku anlamna gelmektedir. lk defa XV. yzylda Krehir Nizam Olu Yusufa ait eserlerde rastlanlmaktadr. Yerinde uak drtlsne neva perdesinde hicaz belisinin eklenmesiyle oluur. Seyri: nici kcdr.

ekil 2.9: Karciar makam

2.2. Birleik Makamlar

Yapsnda birden fazla makam dizisi bulunduran makamlara bileik makamlar (mrekkep makamlar) denir. Bunlar; ferahfeza, rak, evc, bestenigar, ferahnak, evkafza, nikriz, nevser, sz-i dilara, sazkar, zavil, muhayyer krdi, acem, acem krdi, gerdaniye, hisar buselik, saba, niabrek, sfahan, bayati araban, tahir buselik, ehnaz, ggah, hzzam, segh ve mztear makamlardr.

24

2.2.1.Hzzam Makam
Kelime anlam koyu hzn demektir. lk defa Kantemura ait eserlerde rastlanmaktadr. Yerinde hzzam belisine evi perdesinde hicaz drtlsnn eklenmesiyle meydana gelmitir. Ayrca neva perdesi zerindeki hicaz drtlsnn hmayun dizisi hlinde uzantsyla da gerdaniye perdesi zerinden buselik belisi meydana getirir. Seyir: nici kcdr.

ekil 2.10: Hzzam makam

2.2.2.Muhayyer Krdi Makam

lk defa XIX. yzylda Mezzinba Rfat tarafndan bulunmutur ve 2. Mahmuta ait eserlerde rastlanlmaktadr. Yerinde muayyer makam dizisi ve yerinde krdi makam dizisinin karmndan meydana gelmitir. Seyri: nicidir.

25

ekil 2.11: Muhayyer krdi makam

2.2.3. Segh Makam

Ak ve soylu bir hzn duygusu anlamna gelmektedir. Asl dizisi, yerinde segh belisine, evi perdesi zerinde hicaz drtlsnn eklenmesiyle meydana gelir. Bazen eksik segh belisinin katld, bundan dolay neva perdesi zerinde bir uak bayati dizisi meydana gelir. Bu da gerdaniye perdesi zerinde buselik belisinin domasna yol aar. Seyri: kcdr.

ekil 2.12: Segh makam

2.2.4. Saba Makam

Hafif letafetli esen sabah rzgr anlamna gelmektedir. lk defa II. Mehmete ait eserlerde rastlanlmaktadr. argh perdesi zerindeki zirgleli hicaz dizisine yerinde saba drtlnn eklenmesiyle meydana gelir.

26

Seyri: kc veya kc inicidir.

ekil 2.13: Saba makam

2.2.5.Buselik Makam
Ebu selik anlamna gelmektedir. lk defa XIV. yzylda II. Safiyudne ait eserlerde rastlanlmaktadr. Yerinde buselik belisine hseyni perdesi zerinde krdi drtlsnn eklenmesiyle meydana gelir. Seyri: nicidir kcdr.

ekil 2.14: Buselik makam

2.2.6.Nikriz Makam
Bugn randa Fars eyaletinde iran ile Kirman arasnda bir ehrin addr. lk defa XV. yzylda II. Mehmete ait eserlerde grlmektedir. Yerinde nikriz belisine, neva perdesi zerinde grlmektedir. Yerinde nikriz belisine neva perdesi zerinde rast drtlsnn eklenmesiyle meydana gelir. Seyri: nici kcdr.

ekil 2.15: Nikriz makam

27

2.2.7.Bayati Makam
Bayati, Ouz boyundan gelmektedir. lk defa Kantemurda rastlanlmaktadr. Yerinde uak drtlsne neva perdesi zerinde buselik belisininin eklenmesiyle meydana gelir. Seyri: nici kcdr.

ekil 2.16: Bayati makam

2.3. Grlm (Baka Ses zerine Aktarlm) Makamlar

Basit makam dizelerinin baka perde zerinde aktarlmasyla grlm makamlar meydana gelir. Bunlar; mahur, acem airan, sultaniyegah, nihavend, ruhnvaz, krdili hicazkar, akefza, ferahnma, edaraban, sz-i dil, evcara, hicazkar, zirgleli sznak, heftgah, reng- dil makamlardr.

2.3.1. Krdlihicazkr Makam

lk defa 1855 ylnda Hac Arif Bey tarafndan kullanlmtr. En ok ark formundaki eserlerde kullanlr. Rast perdesi zerinde bir krdi drtlsne argh perdesi zerinde bir buselik belisinin eklenmesiyle meydana gelir. Seyri: nicidir.

ekil 2.17: Krdlihicazkr makam

28

2.3.2. Mahur Makam

Hindistanda Haydarabat nizamlnda bir ehrin addr. lk defa XIV. yzylda II. Mehmete ait eserlerde grlmektedir. Rast perdesi zerinde argh belisine neva perdesin de argh drtlsnn eklenmesiyle meydana gelir. Seyri: nicidir.

ekil 2.18: Mahur makam

2.3.3. Hicazkr Makam

Zerafet ve hayal gc anlamna gelmektedir. lk defa XVIII. yzyln ikinci yarsnda Abdulbaki Nasr Dedede rastlanmaktadr. Rast perdesinde hicaz belisine neva perdesi zerinde hicaz drtlsne eklenmesiyle meydana gelir. Seyri: nicidir.

ekil 2.19: Hicazkr makam

2.3.4.Nihavend Makam
Kelime anlam randa, Luristan eyaletinde hanedann gneyinde tarihi bir ehrin addr. lk defa II. Mehmete ait eserlerde kullanlmtr. Rast perdesi zerinde buselik belisine neva perdesinde krdi veya hicaz drtlsnn eklenmesiyle meydana gelir. Seyri: nici kcdr.

29

UYGULAMA FAALYET
Makamlar tanyarak ve seslendirerek yaznz. lem Basamaklar neriler Makamlardaki farkllklar Mzikteki farkll alglamak iin mzik alglam (iitsel olarak) iin Trk dinlemeniz nerilir. zelikle makamlar sanat mzii dinleyiniz. kavramak iin Trk sanat mzii dinleyiniz. Hicaz makamnn seslerini yaznz. Karcigar makamdaki deitirici iaretleri ve notasn dizek zerine yaznz. Grlm makamlardan mahur ve hicazkr makamn dizek zerine yaznz. Hicaz makamnn ald sesleri reneceiniz enstrmanda seslendiriniz. Her makamn kendine zg ald deitirici iaretler ve notalar vardr. eklil 2.18 ve 2.19a baknz. Yazarken makamn ald arzalara dikkat ediniz ve arzalar doru yaznz. Makamlar iyi alglamak iin ayn makam trlerinden CD ve kasetten paralar dinleyiniz.

ekil 2.20: NihavendmUYGULAMA FAALYET

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri 1. Makamlardaki farkllklar alglamak (iitsel olarak) iin Trk sanat mzii dinlediniz mi? Hicaz makamnn seslerini yazdnz m? Karcigar makamdaki deitirici iaretleri ve notasn dizek zerine yazdnz m? Grlm makamlardan mahur ve hicazkr makamn dizek zerine yazdnz m? Evet Hayr

2. 3.

4.

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

30

LME VE DEERLENDRME
Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz.
1. 2. 3. .bir durak ve gl ses etrafnda belirli kurallarla seyreden dizidir. Makamn seslerinde dolamaya .. denir. Farsa doru, dosdoru ve gerek anlamndadr. lk defa XIV.yzylda Safiyddn Abdlmminin eserlerinde rastlanlmaktadr. Airan acem ve krdili hicazkr makamlar ..makamlardandr. Rast perdesi zerinde buselik belisine neva perdesinde krdi veya hicaz drtlsnn eklenmesiyle ..makam meydana gelir.

LME VE DEERLENDRME

4. 5.

Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

DEERLENDRME

31

MODL DEERLENDRME
Bu modl kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri Evrensel mzik ses sistemini 1. Armonin ne olduunu kavradnz m? 2. Akorlarn nasl olutuunu ve sesleri ayrt etmenin mzikte nemli olduunu kavradnz m? Deitirici iaret alan diyez ve bemol dizileri 3. Deitirici iaret alan diyez srasn kavradnz m? 4. Deitirici iaret alan bemol srasn kavradnz m? Bir majr akorun ilgili minr ve diyez ve bemol sralarnn tonunun nasl bulunduu 5. Herhangi bir majr akorunun ilgili minrn zebiliyor musunuz? 6. Diyez ve bemol sralarnda tonun - dizinin nasl bulunduunu zebiliyor musunuz? Trk mzii ses sistemi 7. Trk mzii ses sisteminin neler olduunu kavradnz m? 8. Atatrkn sanata katklarn ve yaklamn kavradnz m? Trk halk mzii 9. Trk halk mzii ses sistemini kavradnz m? 10. Trk halk mziinde bulunan ayaklarn neler olduunu, hangi dizi ve seslerde olduunu kavradnz m? Makamlar 11. Makamlarn ne olduunu ve nasl olutuunu kavradnz m? 12. Makamlarda var olan sesleri ve dizisini yazdnz m? Dier 13. Bu konular mzie giden yolda ilk admlar olduundan gzlemci, aratran, paylaan bilgilerin bilimsel temelde oturmas iin ok almanz gerekliliini dnyor musunuz? Evet Hayr

MODL DEERLENDRME

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

32

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI 12345678910Armoni Akor 12 Re 4 La# Do Beleri 24 Do, Re, Fa

RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI 12345Makam Seyir Rast Grlm Nihavend

33

KAYNAKA
AY Gktan, Folklor (Halkbilimi),Pan Yaynclk, 1999. DORU Mehmet, Klasik Gitar ve Sanat, stanbul, 2002. FERUDUNOLU Z. Lale, Mzie Giden Yol, stanbul, 2004. LDAN Haydar, Temel Mzik Teorisi Nota Okuma ve renme Metodu, Bemol Mzik, 2002. MMAROLU lhan, Mzik Tarihi, Varlk Yaynlar,1995. SAER Turan,Temel Mzik Teorisi, Bemol Mzik Yaynlar, 2004.

KAYNAKA

34