BIDANG KEGIATAN : KRAF TRADISIONAL AKTIVITI : ANYAMAN

SEJARAH DAN PERKEMBANGAN Budaya sesuatu bangsa bukan sahaja dicerminkan melalui bahasa pertuturan dan atat resamnya tetapi juga dicerminkan melalui kehalusan kerja tangannya dan salah satu contohnya adalah anyaman. Lazimnya, pada zaman dahulu, anyaman seringkali dikaitkan dengan kegiatan yang dilakukan oleh kaum wanita bagi mengisi masa lapang. Oleh itu, hasil anyaman hanyalah untuk kegunaan sendiri dan ada masanya diberikan kepada orang lain sebagai hadiah. Tambahan pula kemahiran menguasai seni anyaman menunjukkan seseorang wanita itu mempunyai sifat kewanitaan yang sempurna. Anyaman merupakan seni tradisi yang tidak menerima pengaruh luar. Perkembangan sejarah anyaman adalah sama dengan perkembangan seni tembikar. Jenis seni anyaman pada zama Neolitik kebanyakannya adalah menghasilkan tali, rumah, dan keperluan hidup. Bahan daripada akar dan rotan adalah menghasilkan tali, rumah, dan keperluan hidup. Bahan daripada akar dan rotan adalah bahan asas yang awal digunakan. Menurut Siti Zainon dalam bukunya yang bertajuk, Reka Bentuk Kraf Tangan Melayu Tradisi, beliau menyatakan pada zaman pemerintahan Long Yunus (195694) di negeri Kelantan, anyaman digunakan oleh raja. Anyaman tersebut dipanggil Tikar Raja yang diperbuat daripada pohon bemban. Sehingga kini, beberapa negeri

dia Malaysia masih terus aktif menjalankan kegiatan anyaman di peringkat kampung. Antaranya ialah di daerah Rusila, Dungun, Kampung Ru Renggoh, Kampung Kijing, Cendering dan Kuala Ibai di negeri Terengganu. Negeri-negeri lain yang masih terdapat aktiviti anyaman ialah negeri Perlis, Kedah, Perak, Selangor, Negeri Sembilan, Pahang, Melaka, Sarawak dan Sabah. TUJUAN DAN FUNGSI ANYAMAN TIKAR 1) Hamparan tempat duduk 2) Alas tidur 3) Tikar sembahyang 4) Tikar parudan tikar kecil yang digunakan sebagai tempat menadah isi kelapa yang diparut. 5) Tikar alas nikah tikar yang dibuat khas sebagai tempat duduk pengantin lelaki semasa upacara akad nikah. 6) Tikar jemuran sejenis tikar yang digunakan khas untuk menjemur padi.

ALAT No. 1 Pisau Alat Gambar

Alat jengka

Pelurut

Tempayan merendam daun-daun

5 6

Besen mencelup Periuk merebus

Penyisip menganyam

BAHAN Pandan atau mengkuang Pohon Pandan Minyak Ciri-ciri: Tumbuhan jenis ini tumbuh di lopak-lopak air asin (tidak di tepi pantai) dan di alur sungai kecil yang agak dalam dan jauh daripada pantai. Ia dikenali juga sebagai Pandan Perah. Anyaman yang dihasilkan lebih halus daripada mengkuang dan penciptaan ragam hiasnya lebih memudahkan. Jenis-jenis daun pandan pandan minyak, pandan duri, pandan wangi, pandan laut, pandan bidur, pandan pudak

Mengkuang Ciri-ciri Mengkuang tumbuh subur di kawasan berair tawar. Biasanya ia subur di lopak-lopak belukar atau kawasan bakau dan kawasan sawah padi yang lembab. Pohon mengkuang lebih tinggi daripada pohon pandan, tetapi mengkuang mempunyai dahan bercabang yang sedikit jika dibandingkan dengan pohon pandan. Daun mengkuang lebih kasar dan hasil anyamannya kelihatan lebih kasar dan keras.

 Jenis-jenis daun mengkuang mengkuang kampung, mengkuang India

Pewarna tumbuh-tumbuhan kunyit Buah kesumba India Daun mengkudu Pewarna kimia.

Mengkudu

Buah kesumba India

Halia

DAUN PANDAN

DAUN MENGKUANG

MOTIF 1) Motif-motif Anyaman Kelarai Bagi anyaman tradisional, terdapat dua jenis motif yang popular iaitu berunsur flora dan berunsur fauna. Namn begitu, motif-motif ini boleh dibahagikan kepada empat kumpulan iaitu: No. 1 Kumpulan Contoh

Tumbuh-tumbuhan Bunga durian, bunga cengkih, bunga gadong, bunga cina, bunga berembang, bunga tanjung, bunga atur, bunga melur, bunga cempaka, bunga cengkih beranak, bunga kelantan.

Nama manusia

Kelarai Cik Kedah Bersila, kelerai CIk Kedah Ketapan, kelarai Cik Kedah Berakar, kelarai Mak Mek.

Haiwan

Buntut siput, anak ikan berkawan, siku keluang, tapak anjing, kepala lalat, mata bilis, mata ketitir, sisik kelah, jail kelali, kepala gajah, mata punai, tapak harimau.

Abstrak

Pecah lapan, tapuk jantung, belah ketupat, gelung paku, pucuk jala, madu manis, sambas, sambas di dalam, anyaman gila, berate, berakar, tampuk manggis, tampuk pinang berantai, berdiri, bunga api, pucuk rebung, kisah mengiri, tampuk pinang, putus masa, mata berkait, tak bernama, beras patah, berate berkaki, tapak catur.

2) Corak anyaman Tiada motif yang boleh dilihat pada anyaman. Sebaliknya, corak baru dicipta berdasarkan warna helaian mengkuang atau pandan. Corak yang digunakan bertujuan untuk menyusun warna pada sesuatu anyaman biasa atau gandas tanpa kelarai. No 1 Corak-corak Corak tapak catur Gambar

Corak kisi-kisi

Corak selang-seli

Corak serong

Corak lurus

Corak melintang

Corak dam

Corak beras patah

Corak mata bilis

3) Bunga sulam Teknik ini merupakan sebahagian daripada ragam hias dalam anyaman yang digunakan untuk menghias anyaman jenis 3D seperti bakul, tudung saji dan sebagainya. Bunga sulam dibuat setelah sesuatu anyaman itu siap. Bunga sulam menjadi ragam hias tambahan untuk mencantikkan lagi sesuatu anyaman.

No 1

Bentuk bunga sulam Bunga pecah lapan

Gambar

Bunga pecah empat

Bunga pecah dua belas

Potong wajik

Potong wajik susunan pucuk rebung

PROSES PENGHASILAN

PEMILIHAN DAN PEMOTONGAN DAUN Daun yang dipilih tidak terlalu tua atau muda ( berusia lebih kurang dua tahun). Sebaiknya, daun diambil pada waktu pagi atau petang bagi mengelakkan daun cepat layu. Daun yang telah diambil, disusun berlapis antara tiga hingga lima helai dan dipotong di bahagian pangkal dan hujung daun. Kemudian, daun dipotong di bahagian pangkalnya sehelai demi sehelai. Kemudian duri di bahagian tulang belakang (mempulur) daun dibuang.

MELAYUR DAUN Daun dilayur di atas bara api sehingga kekuning-kuningan. Ini bertujuan supaya daun menjadi lembut bagi memudahkan proses menjangka dan tahan lebih lama.

MENJANGKA DAUN

Merupakan proses membelah daun mengkuang menjadi bilah-bilah kecil dengan menggunakan alat jengka.

Daun diletakkan di atas peha yang telah dialas dan jangka bermata tajam dicucuk pada daun dan ditarik perlahan-lahan.

Saiz bilah ditentukan melalui penggunaan jangka. Sekiranya bilah yang bersaiz kecil dikehendaki, jangka jarak mata yang rapat digunakan.

Melalui proses menjangka ini, duri yang terdapat di bahagian kiri dan kanan daun akan dibuang.

MELURUT

Daun yang telah dijangka dibiarkan lebih kurang satu jam supaya kering. Kemudian bilah daun dilurut menggunakan alat pelurut. Proses ini dilakukan berulang kali supaya bilah daun menjadi lembut dan tidak bergulung.

MERENDAM

Pada bahagian ini, bilah-bilah daun diikat atau ditongkolkan untuk direndam di dalam tempayan yang mengandungi air biasa selama dua hari dua malam.

Air mesti ditukar sebanyak dua kali sehari. Tujuan proses merendam ini adalah untuk melunturkan warna asalnya (hijau) Selepas cukup tempoh berendam, ikatan tongkol ini dibuka untuk dicuci dan dijemur.

PEWARNAAN

Selepas melurut, bilah-bilah daun diikat atau ditongkolkan untuk direndam di dalam tempayan yang mengandungi air biasa selama dua hari dua malam.

Air mesti ditukar sebanyak dua kali sehari. Tujuan direndam untuk melunturkan warna asalnya (hijau) Selepas cukup tempoh berendam, ikatan tongkol ini dibuka untuk dicuci dan dijemur.

PEWARNAAN
CARA TRADISI CARA MODEN

Cara tradisi tertumpu kepada pengguanaan bahan tempatan seperti kunyit, buah kesumba India, dan daun mengkudu.

Cara tradisi moden menggunakan bahan pencelup dyestuff yang berbentuk hablur atau serbuk.

Langkah-langkah pewarnaan: Warna-warna yang dihasilkan ialah: Air dipanaskan hingga mendidih dan dicampurkan dengan bahan pewarna. Ia kemudian dibancuh dan dikacau.

Kuning Kunyit yang ditumbuk halus dimasukkan ke dalam air mendidih

Kuning Pinang Masak Buah kesumba India ditumbuk halus dan dimasukkan ke dalam air mendidih Untuk warna yang terang dicampur dengan kapur sirih Merah Proses sama dengan warna kuning pinang masak Biru kehitaman Daun mengkudu digunakan. Tongkol tersebut diangkat dan dibersihkan serta disidai supaya kering. Bilah mengkuang yang telah ditongkolkan, dicelup ke dalam bancuhan warna tersebut dalam masa antara 15-20 minit.

PROSES DAN TEKNIK ANYAMAN

LAGANG

Merupakan tulang kepada sesuatu penciptaan dan rupa bentuk anyaman. Ukuran panjang sesuatu tikar bergantung kepada ukuran lagangan yang dibuat. Tiap-tiap satu bilah mengkuang dibentuk seperti V di bahagian tengah iaitu tempat sesuatu anyaman bermula.

ANYAMAN

Anyaman melibatkan 3 proses iaitu anyaman kelarai, anyaman biasa, dan anyaman sulaman. Dimulai dari asas melagang hingga selesai dan sampai kebahagian tepi. Ketika ini anyaman tikar dalam bentuk empat persegi. Untuk mendapatkan pelbagai warna dan corak, anyaman jenis sulaman digunakan.

LEPIH

Dikenali juga sebagai anyaman mati pada tepi tikar sebagai mengakhiri kerja anyaman. Boleh juga dianyam berasingan sebagai tepi dan kemudian dijahit pada barangan yang dikehendaki. Jenis-jenis anyaman tepi adalah seperti tepi betul, tepi susut, tepi sepit ketam, tepi gigi yu, tepi pulas dan tepi tulang belut.

SISIP

Proses ini memerlukan alat penyisip bagi merenggangkan bahagian anyaman bagi memudahkan lebihan bilah daun yang direncungkan(ditajamkan) masuk. Tujuannya untuk mengelakkan anyaman terburai.

KERAT

Lebihan atau baki bilah anyaman dipotong menggunakan pisau. Bertujuan supaya anyaman kelihatan nampak kemas dan menarik.

SENI ANYAMAN DIMENSI BARU Seni anyaman mengkuang/pandan kini telah berubah mengikut peredaran masa dalam memenuhi citarasa masyarakat. Bidang kraf anyaman bukan sahaja tertumpu kepada proses pembuatan tradisional seperti tikar dan bakul malah hasil anyaman telah diubah dan digubah mengikut kehendak masa kini seperti bakul barang, tudung saji, sarung telur dan beg duit. Warna yang menarik seperti ungu, merah jambu dan oren juga boleh didapati pada hasil anyaman memandangkan sekarang telah wujud hablur pelbagai warna yang memudahkan lagi proses pewarnaan dilakukan.

Berikut merupakan beberapa contoh gambar seni anyaman dimensi baru:

TIKAR

TUDUNG SAJI

BAKUL

BEKAS TELUR

BEG TANGAN

BIBLIOGRAFI

(n.d.). Diakses pada Mac 6, 2010, daripada http://www.scribd.com/doc/26415027/AnyamanMengkuang-Tikar (n.d.). Diakses pada Mac 6, 2010, daripada http://memorikedah.net/page_pengenalan.php?p=1&idstopic=5&mtopic=1 (n.d.). Diakses pada Mac 6, 2010, daripada http://memorikedah.net/page_pengenalan.php?pageNum_Recordset1=4&totalRows_Recordset1=42&p=2&i dstopic=5&idskandungan=22&mtopic=1 (n.d.). Diakses pada Mac 6, 2010, daripada http://memorikedah.net/page_pengenalan.php?pageNum_Recordset1=2&totalRows_Recordset1=42&p=2&i dstopic=5&idskandungan=22&mtopic=1 (n.d.). Diakses pada Mac 6, 2010, daripada http://malaysiana.pnm.my/04/0401anyam3_pandan1.htm Ghazali, H. M. (2007). Pendidikan Seni Visual : Tingkatan 4 & 5. Kuala Lumpur: Creative Enterprise Sdn. Bhd.