Metodologija

Proces naunog istraivanja se sastoji od: Konceptualizacije i rekonceptualizacije Izrade projekta istraivanja Modeli projekata istraivanja Konceptualizacija istraivanja je sloeni, etapni i fazni proces kojim zapoinju djelatnosti istraivanja i koji se zavrava prezentacijom zakljuaka istraivanja. Sutina konceptualizacije je to ona proima cio tok istraivanja. Konceptualizacija zapoinje evidentiranjem problema. Etape konceptualizacije: 1. etapa do poetka izrade projekta istraivanja koju ine opaanje/zapaanje i evidentiranje problema, identifikacija i artikulacija problema, formulisanje istraivakog zadatka i formulisanje idejnog projekta; 2. etapa konceptualizacije se moe shvatiti kao etapa konkretizacije i operacionalizacije osnovne ideje i poetne zamisli istraivanja, ovu etapu ine dvije faze: faza izrade projekta istraivanja i faza testiranja projekta istraivanja. 3. etapa se odigrava tokom sakupljanja, sreivanja i obrade podataka; 4. etapa je veoma sloena jer se u okviru nje odigrava provjera, dokazivanje-opovrgavanje hipoteza. Bitan zadatak konceptualizacije istraivanja je da odreenom procedurom pripremi najpovoljnije uslove i valjane osnove za izradu primjenjivog projekta naunog istraivanja i da obezbijedi dosljednju realizaciju osnovne istraivake ideje od momenta pristupanja izradi projekta do rezultata istraivanja. Idejna skica istraivanja je veoma saeti pisani dokument iji su stavovi jasno i odreeno izloeni na oko 5-7 strana. Njen sadraj ine: preliminarno odreenje predmeta istraivanja (naziv teme), mogui ciljevi istraivanja, osnovni hipotetiki stav o pojavi, problemu i predmetu istraivanja, znaaj i opravdanost istraivanja, potrebno vrijeme, kadrovi i sredstva. Projekat istraivanja je sloen dokument koji obuhvata dvije vrste sadraja: nauni sadraj po kome se definie kao nauni dokument i operativni dio sadraja po kome se definie i kao operativni dokument. Po svojoj ulozi projekat istraivanja je normativan planski dokument kojim se to je mogue potpunije iskazuje zamisao procesa naunog istraivanja od poetnog shvaenog problema do eventualne primjene rezultata istraivanja. Bitni sastavni dijelovi projekta istraivanja su: naslov teme, formulacija problema, odreenje predmeta istraivanja, ciljevi, hipoteze, indikatori, nain istraivanja, nauna i drutvena opravdanost i planovi istraivanja. Projekat istraivanja je teorijsko-praktian, dinamiki strukturalno-funkcionalan model sistema naunog istraivanja, prvenstveno empirijskog, primjenjiv na sve tipove istraivanja.

Rekonceptualizacija je u sutini ponovna konceptualizacija, to podrazumijeva naputanje jedne osnovne ideje i istraivakog koncepta i njegovu zamjenu drugim. Rekonceptualizacija je komponenta same konceptualizacije. Analiziramo li proceduru prve etape konceptualizacije doi emo do zakljuka da je cio njen tok istovremeno rekonceptualizacija. Ve u prvoj etapi konceptualizacije odredbe se najmanje 4 puta organizovano i ciljno svrsishodno izlau rekonceptualizaciji, kroz izmjenu odreenih stavova, odnosa i poredaka. Naslov teme istraivanja se utvruje kroz sloeni proces prve etape konceptualizacije ali se moe dogoditi i da bude predmet rekonceptualizacije tj. naputanje jedne osnovne ideje i njena zamjena drugom. Izgraivanje naslova teme zapoinje imenovanjem problema. Ovo imenovanje je po pravilu put do deskriptivnog naslova koji je ustvari kondenzovan iskaz opisa. Idejna skica ve nosi znatno vie elaboriran naslov koji je iako jo uvijek preliminaran znatno blii naslovu projekta istraivanja. Naslov ne moe da bude proizvoljan ili da izraava samo tanku logiku vezu sa sadrajem ve treba da izrazi kratko, jasno, odreeno, i precizno sutinu onog to istraujemo. Naslov ima ulogu preliminarnog odreenja predmeta. Naslovi mogu biti: valjani, naslovi sa nedostatkom i pogreni naslovi. Po formi iskaza mogu biti: deskriptivni, eksplikativni, prognostiki i komparativni. Izradom formulacije problema istraivanja zapoinje rad na projektu istraivanja i njegovom prvom segmentu koji se zove nacrt naune zamisli. Nacrt naune zamisli je sloeni segment projekta u okviru koga se saopavaju nauna saznanja od kojih se polazi, naune kategorije, pojmovi, stavovi, sudovi, zakljuci, hipoteze, varijable, indikatori, metode istraivanja pojave, problema i predmeta istraivanja kao i metode obrade podataka. Osnovne funkcije formulacije problema su: 1. izdvajanje dijelova pojave, njihovih dimenzija i odlika koje se mogu identifikovati kao inioci problema 2. utvrivanje hipotetikih stavova o problemu 3. rangiranje po stepenu vanosti izdvojenog problema 4. usmjeravanje na postojee rezultate prethodnih istraivanja. Osnovni dijelovi formulacije problema su: hipotetiki stavovi o problemu, odreenje znaaja istraivanja i rezultati dosadanjih istraivanja. Hipotetiki stavovi su dio formulacije problema. U istraivakoj praksi je uobiajeno da se formuliu 3 ili 4 hipotetika stava. Oni nisu hipoteze koje e biti provjeravane ve stavovi zasnovani na postojeem naunom i drugom saznanju. Formuliu se: opi hipotetiki stav o cjelini problema, hipotetiki stav o strukturi problema, hipotetiki stav o funkcijama problema i hipotetiki stav o vezama i odnosima. Ponekad se opi hip. stav izostavlja to se nadoknauje formulisanjem ostala 3 hip. stava. Dvostruko su determinisani: pojavom i problemom koji se istrauje i naslovom istraivanja. Hipotetiki stavovi se izvode na osnovu strunog i naunog saznanja i njihova uloga je da njima predstavljamo problem. Znaaj istraivanja je dvostruk, to je znaaj istraivanja po rjeavanje drutvenog aspekta problema i znaaj istraivanja po naunim doprinosima nauci. Stanovite o znaaju istraivanja izvodi se na osnovu meritorne ocjene znaaja problema za nauku i drutvo i vjerovatnog doprinosa istraivanja. Drutveni znaaj je djelovanje istraivanja i 2

rezultata istraivanja na shvatanje i rjeavanje problema. Nauni znaaj je djelovanje rezultata istraivanja na fond naunoteorijskog i naunog saznanja. Bitne funkcije ovog dijela formulacije problema su: 1. dimenzioniranje oekivanja od konkretnog istraivanja 2. prognoziranje mjesta i uloge ovog istraivanja u aktuelnom procesu naunog saznanja i u rjeavanju drutvenih i naunih problema 3. uspostavlja se okvirna obaveza konkretnog istraivanja. Odreenje predmeta istraivanja treba shvatiti kao sloeno i polidimenzionalno teorijsko istraivanje. U metodolokoj literaturi se navode teorijsko i operacionalno odreenje predmeta istraivanja. Teorijsko odreenje predmeta se sastoji iz dvije cjeline. Prva se bavi istraivanjem i iskazivanjem postojeeg saznanja o predmetu istraivanja a druga cjelina kategorijalnopojmovnim aparatom i terminima. Strukturu teorijskog odreenja predmeta ine: 1. 2. 3. 4. nauno verifikovana saznanja nauno evidentirana ali jo neverifikovana saznanja nenauna evidentirana saznanja jo neevidentirana ali mogua i vjerovatna saznanja

Nauno verifikovana saznanja su polazita u izgraivanju teorijskog odreenja predmeta. Ona su postulativna i usmjeravajua u svim naunim istraivanjima i osnov mjera i mjerila. Sadri pojmove i definicije, premise i norme shvatanja predmeta nauke i problema i predmeta istraivanja. Ona se ire ne iskazuju i nisu pravi predmet istraivanja. Nauno evidentirana ali neverifikovana nauna saznanja imaju dvojnu ulogu: ulogu inspirativnog polazita i osnove za hipoteze i ulogu stvarnog predmeta istraivanja. Nenauna evidentirana saznanja mogu da budu raznih vrsta, poev od strunih do prosto iskustvenih. Ona mogu da budu sreena i sistematizovana ali mogu da budu i bez smislenog rasporeda. Pojave na koje se ova saznanja odnose su predmeti empirijskih istraivanja. Dio teorijskog odreenja predmeta ine i 'nepostojea' saznanja. Ova prva cjelina determinie osnovni tip istraivanja i mogue naune ciljeve. Kategorijalno-pojmovni aparat je neophodan iz 3 razloga: 1. svaka nauka ima svoj jezik koji se slui terminima i pojmovima, oznakama i simbolima ije je znaenje strogo odreeno u tom sistemu nauke 2. svaki teorijsko-metodoloki pravac istie sopstvene paradigmatske kategorije i pojmove ija su uloga i znaenje odreeni poretkom kome pripadaju 3. termini i pojmovi u jednom istraivanju treba da budu jednoznani i komunikativni sa terminima i pojmovima u drugim istraivanjima. 3

Nauno istraivanje treba da bude intersubjektivno provjerljivo, te ni u jednom njegovom dijelu ne smije da bude nerazumljivih izraza za naunu javnost i korisnike. U ovom dijelu teorijskog odreenja predmeta moraju se dati definicije centralnih pojmova istraivanja i pojmova bitnih odredaba pojave koja se istrauje. Pri definisanju formiraju se bitni pojmovi i termini koji se koriste u istraivanju. Time je uspostavljen kategorijalnopojmovni sistem istraivanja. Pojmovno-terminoloki sistem istraivanja proistekao iz naunog jezika odreene nauke, osnov je za shvatanje i tumaenje znaenja svih pojmova i termina u datom istraivanju. Operacionalno odreenje predmeta istraivanja je u sutini misaoni model bitnih odredaba predmeta istraivanja koje pripadaju predmetu odreene nauke ili naune discipline. Ovaj model ne obuhvata sve inioce pojave ve samo one koji su teorijskim odreenjem predmeta shvaeni kao bitni za pojavu. Model se realizuje taksativnim nabrajanjem onih strukturnih inilaca, odnosa, veza, svojstava i aktivnosti koji e zaista biti konkretno istraivani realizacijom projekta. Ovo odreenje se izvodi iz teorijskog odreenja predmeta. Sastoji se iz 4 dijela: 1. bitni inioci sadraja predmeta istraivanja (u okviru ovog dijela saopavamo konkretan, sistematizovan i ureen popis onog to emo stvarno istraivati) 2. vremensko odreenje predmeta istraivanja (sve pojave, procesi i zbivanja se odigravaju u odreenom vremenu pa su one determinisane hronolokim i drutvenim vremenom, u okviru operacionalnog odreenja predmeta zahtijeva se datumsko odreenje kalendarskim vremenom a ne drutvenim) 3. prostorno odreenje tj. odreenje prostora na kome se pojava odigrava i 4. disciplinarno odreenje predmeta tj. odreujemo u okviru koje nauke, naune discipline realizujemo istraivanje, u praksi su esta intradisciplinarna istraivanja. Nauno istraivanje je nauna djelatnost a nacrt naune zamisli je nauni dokument i zato se prvo formuliu nauni ciljevi. To su zadati nivoi naunog saznanja koji se namjeravaju ostvariti naunim istraivanjem i koji e biti sadrani u rezultatima istraivanja. U naune ciljeve spadaju: nauna deskripcija, nauna klasifikacija i tipologizacija, nauno otkrie, nauna eksplikacija i nauna prognoza. Nauna deskripcija je najnii nauni cilj jer se ostvaruje opisom manifestnih normi. Ona se ponekad izjednaava sa naunim objanjenjem jer je teko utvrditi gdje i kad prestaje. Nauna deskripcija moe imati razne domete i obuhvate ali je prvi, bitan i nuan nivo naunog saznanja koji je uslov svih ostalih nivoa. Nauna klasifikacija i tipologizacija mogue su tek kada je pojava ili skup inilaca opisan i kada su oni opisom odreeni. U istraivakoj praksi nauna deskripcija i nauna klasifikacija po pravilu idu zajedno. U okviru ovog naunog cilja logino je povezivati klasifikaciju i tipologizaciju jer je tipologizacija zaista samo specijalan oblik klasifikacije. Tipologizacija se ostvaruje tako to se odreena odredba pojave ili neko njeno svojstvo odreuje kao kriterij i taj kriterij se odnosi na vie istovrsnih jedinica. Sve jedinice koje ispunjavaju taj kriterij skupa posmatrano ine odreeni tip.

Nauno otkrie je veoma sloen nauni cilj. Logika izbora naunog otkria kao naunog cilja to je u klasifikaciju naunih ciljeva prvi unio Bogdan ei poslije 1975. godine je u sljedeem: promjenjljivost i razvojnost drutvenih pojava ne dozvoljava konstituisanje mnogih univerzalnih naunih objanjenja kao ni prostu unificarnost ak i u sluaju verifikatornih istraivanja kojima se vri provjera postojeih naunih saznanja otkriva se tanost, preciznost, istinitost i potpunost tih saznanja nauno otkrie postavlja kao bitan zahtjev da se nauno sazna ono to je nauno nesaznato ili nauno neverifikovano. Nauna eksplikacija kao nauni cilj podrazumijeva nauno saznanje o uzronoposljedinim odnosima, drutvenim zakonima i nauna objanjenja. Ovo je sloeni i sintetiki cilj. Sintetian je jer podrazumijeva da prethodni nauni ciljevi budu ostvareni tj. da budu sadrani u njemu. Sloen je jer zahtijeva nauno saznanje o drutvenim zakonima i nauna objanjenja. Nauna prognoza postavlja zahtjev da se naunim istraivanjem relativno pouzdano predvidi razvoj, kretanje, nestanak ili nastanak odreenih drutvenih pojava ili nekih njihovih kvalitativnih ili kvantitativnih svojstava. Nauna prognoza zahtijeva: 1. postojanje naunih zakona i naunih objanjenja u oblasti drutvene pojave ija se perspektiva istrauje 2. otkrivanje relevantnih tendencija i njihovih usmjerenosti 3. formiranje dinamikog modela 4. saznavanje bitnih odnosa tendencija. Oigledno je da predmet istraivanja moraju biti tendencije. Drutveni ciljevi istraivanja nisu kodifikovani i klasifikovani iako oni predviaju i obavezuju istraivanje da svojim rezultatom obezbijedi odreenu svrsishodnost i drutvenu, vannaunu upotrebljivost bez obzira na njihov doprinos nauci. to je nauni znaaj istraivanja vei, potencijalno mu raste i drutveni znaaj a samim tim ispoljava se tendencija rasta nivoa ciljeva istraivanja. Drutveni ciljevi obavljaju sljedee funkcije: informativnu, afirmativnu, inicijativnu, direktivnu i operativno-akcionu. Ciljevi istraivanja u cjelini determiniu nivo i karakter hipoteza. Hipoteze su osnovane pretpostavke o predmetu istraivanja iskazane u obliku stavova tj. sudova. Ako su zaista osnovane pretpostavke i ako imaju odreenu saznajnu vrijednost one imaju oblik sudova, a ako imaju samo postuliranu saznajnu vrijednost njihov oblik su stavovi. Hipoteze su u projektu istraivanja zaista osnovane zato to su bazirane svojom sadrinom neposredno na predmetu istraivanja i posredno na formulaciji problema tj. na hipotetikim stavovima. U projektu istraivanja hipoteze su izvedene iz predmeta, ciljeva i formulacije problema i ine sistem korelativan, reciproan i srazmjeran predmetu i ciljevima istraivanja. Njihovu osnovu ine postojea upotrebljiva saznanja, one nisu prazni stavovi ve predmetni i njihov izvor su prethodna saznanja. Uvijek su pretpostavke o neemu. Prema kriteriju predmeta hipoteze se dijele na: teorijske, empirijske i iluzorne. Prema optosti se dijele na ope, posebne i pojedinane.

Prvo se izvodi opa odnosno generalna hipoteza koja se mora odnositi na cjelinu predmeta istraivanja. Hipoteze se zaista izvode iz 2 izvora sadrana u projektu istraivanja i to: 1. iz formulacije problema, predmeta i ciljeva istraivanja i 2. hipoteze nieg stepena optosti izvode se iz hipoteza vieg stepena optosti. Iz segmentarnih dijelova operacionalnog odreenja predmeta istraivanja i generalne hipoteze izvode se posebne hipoteze. Pojedinane hipoteze izvode se iz elementarnih inilaca operacionalnog odreenja predmeta i posebnih hipoteza. One su najkonkretnije i za njih se veu indikatori. Postupak izvoenja hipoteza: 1. utvruje se ta je u vezi sa odreenim predmetom ostalo neobuhvaeno naunim saznanjem ili jo nije verifikovano 2. iz postojeeg naunog saznanja potrebni stavovi se dedukuju, polazei od parcijalnih saznanja oni se indukuju 3. na osnovu svega toga se odabiraju varijable pojmova-stavova, pridaju im se predmetne konstante, formiraju predmetni iskazi i meusobno povezuju logikim iskaznim funkcijama. Varijable pojmova i stavova nisu samo logike i teorijske konstrukcije ve iskazi, pojmovi i shvatanja varijabilnosti drutvenih realiteta na koje se odnose. Hipoteze uvijek moraju imati odreenu strukturu koju ine najmanje jedna nezavisna i jedna zavisna varijabla. One se eksplicitno saopavaju u hipotezi. Uloga nezavisne varijable koja po pravili stoji na poetku hipoteze je da pokae uzrok tj. razlog zavisne varijable. Zavisna varijabla pokazuje posljedice djelovanja nezavisne varijable. U drutvenim istraivanjima nezavisna i zavisna varijabla mogu mijenjati mjesta. Po sadraju moemo razlikovati kvalitativne i kvantitativne varijable. Kvalitativnim se iskazuju promjenjljiva svojstva pojave ili inioca pojave a kvantitativne varijable odnose se na dimenzije, koliine, uestalost i druge kvantitativne odredbe. Dvije su funkcije varijabli: uee u strukturi hipoteze i njenog stava i povezivanje sa indikatorima. Imaju i znaajnu funkciju u mjerenju. U projektu istraivanja indikatori su manifestacije neke pojave neposredne ili posredne koje se mogu ulno evidentirati i prepoznati i preko kojih se moe stei istinito i provjerljivo saznanje o toj pojavi. To nisu bilo kakva ispoljenja ve samo ona koja se odnose na strukturu hipoteze. Da bi indikatori bili zaista pokazatelji moraju biti jasno definisani i moraju se opisati realiteti na koje se odreeni pojmovi odnose. Za sve indikatore vai da budu valjani. Zato se valjanost indikatora provjerava na 4 naina: 1. aprioristika validacija 2. logika validacija 3. validacija pomou miljenja irija i 4. validacija pomou poznatih grupa. Odlike valjanih indikatora su: objektivnost, pouzdanost, jednoznanost, preciznost i reprezentativnost. Vrste indikatora: po kriteriju sadraja (indikatori varijabli i indikatori stava hipoteze), po kriteriju valjanosti (upotrebljivi i neupotrebljivi), po kriteriju nastanka (ekspresivni, predikativni, objektivni i subjektivni) i po kriteriju sloenosti (elementarni i sindromni).

Nain istraivanja kao poseban dio projekta istraivanja smatra se dijelom naunog dokumenta. On sadri bitne osnovne odluke o tome kako emo istraivati prethodno odreen predmet istraivanja, kako emo istraivanjem ostvariti naune i drutvene ciljeve i kako emo provjeriti hipoteze te upotpuniti nauni fond. Rad na izradi ovog dijela projekta moe zapoeti na jedan od dva naina: 1. saopenjem kom teorijskometodolokom pravcu konkretno istraivanje pripada i 2. izlaganjem osnovnih paradigmatskih postavki. Prema predmetu istraivanja, istraivanja mogu biti teorijska i empirijska. Predmet teorijskih istraivanja je nauna teorija a empirijskih drutvena stvarnost. U naunoistraivakoj praksi sva istraivanja su nuno teorijsko-empirijska zbog uloge teorije u istraivanju. Postoje i masovna i individualna istraivanja, kvalitativna i kvantitativna, istraivanja predmeta nauke i metoda nauke, istraivanje u oblasti prirodnih, psiholokih, drutvenih nauka i naunih disciplina. Intradisciplinarna istraivanja su ona iji predmet pripada jednoj odreenoj disciplini. Interdisciplinarna su ona iji predmet pripada raznim disciplinama jedne ili vie nauka. Multidisciplinarna su ona iji predmet istraivanja spada u mnoge discipline vie nauka. Po vremenu trajanja to su: dugorona, srednjorona, kratkorona i blic istraivanja. Tipovi istraivanja su: longitudinalna (kroz odreeni vremenski period prate odigravanje nekog procesa), panel istraivanja (na istom uzorku se istrauje sukcesivno jedan predmet istraivanja), ponovljena zavisna i ponovljena nezavisna, transferzalna (njima se snima stanje) i mozaik istraivanja. Optenaune metode su: hipotetiko-deduktivna, statistika, metoda modelovanja, aksiomatska, analitiko-deduktivna i komparativna metoda. Hipotetiko-deduktivna je sutinski saznajno postulirana na selektivnom i provjeravanom drutvenom iskustvu u razna vremena i na raznim mjestima. Ova metoda ne prihvata stanovite da su aksiomi prosto dati ve da se izgrauju kao nepobitno istinito saznanje, da je njihovo vaenje opte i da se moe verifikovati. U osnovi ove metode je opaanje i zapaanje. Ona ima vii stepen primjenjljivosti od ostalih optenaunih metoda, u osnovi je svih njih i sa njima je u odnosima kooperacije i proimanja. Nema svoje tehnike i instrumente ve se oslanja na postojee istraivako-operativne metode. Zahtijeva valjano zasnovane hipoteze i ne smije se shvatiti jednostrano kao dijagnostika ve kao integralna i zahtijeva valjano razumijevanje raznih teorijsko-metodolokih pravaca. Statistika metoda se u drutvenim naukama zasniva na nekoliko postulata: 1. sve se odigrava u prostoru i vremenu 2. svaka pojava ima svoj sadraj i formu, kvalitet i dimenzije 3. svaki kvantitet ima svoj kvalitet i 4. ope i generalno u sutini je 'mnogo jednoga' odnosno 'jedno mnogoga'. U osnovi ove metode su indukcija i generalizacija. Bitna odredba ove metode je mjerenje. Poetni pojam statistike metode je statistika masa koju ine sve jedinice jedne pojave. Primjena ove metode zahtijeva pribavljanje 4 osnovne vrste podataka: kvalitativnih, kvantitativnih, hronolokih i geografskih. Istraivanje statistike mase moe se realizovati preko popisa i uzorka. Popis je evidentiranje svih jedinica pojave i to je najpotpunije saznanje ali esto neostvarljivo. Uzorak je izbor odreenog broja reprezentativnih jedinica pojave i zakljuivanje o pojavi 7

na osnovu njih. Faze statistike metode: 1. identifikovanje statistike mase 2. opredjeljenje za istraivanje popisom ili uzorkom 3. pribavljanje podataka 4. formiranje serije podataka 5. statistika analiza 6. predstavljanje podataka 7. tumaenje rezultata 8. izvoenje pravilnosti i zakonitosti. Statistiki uzorak je skup odreenog broja pojedinaca koji svojim svojstvima, osobinama i karakteristikama reprezentuju bitna svojstva, osobine i karakteristike statistike mase. Postoje sluajni i namjerni uzorci. Optenauna metoda modelovanja svoju osnovu ima u praksi ljudskog miljenja i zamiljanja i u svakodnevnoj praksi proizvodnje dobara. Ova metoda moe da: imitira postojee modele, zamilja i konstruie nove modele pojava ili da varira postojee modele. Stoga postoje: modeli imitacije, modeli rototipovi i modeli projekcije. Aksiomatska metoda se razlikuje od optenaunih metoda po tome to se ona ne zasniva na empirijskom saznanju niti je prvenstveno usmjerena prema njemu. Bitne odredbe su joj: 1. predmet je karakteristian po nadiskustvenosti i 2. ona se sastoji u postavljanju i primjeni aksioma u derivacijama rauna stavova i rauna predikata. Bitna odredba analitiko-deduktivne metode je apstraktno miljenje na osnovu empirijskih podataka. Argumenti za svrstavanje komparativne metode u red optenaunih metoda su: 1. poreenje je zasnovano na analogiji a analogija je isto toliko osnovna kao i analiza 2. u svim procesima opaanja, miljenja, istraivanja, formiranja neizbjeno se vre uporeivanja kojima se konstatuju identinost, slinost i razlika forme, sadraja i sutine 3. u praksi saznanja uope i u naunoistraivakoj praksi ve su se konstituisala pravila poreenja. Osnovne metode istraivanja su: analiza, sinteza, apstrakcija, konkretizacija, specijalizacija, generalizacija, indukcija i dedukcija. Analiza je u procesu naunog saznanja prva i osnovna. Njoj je ravna analogija. Predmet analize je neka stvarna ili misaono sloena cjelina iji se dijelovi mogu identifikovati. Analiza se moe sprovoditi misaonim i fizikim rastavljanjem. U drutvenim naukama je uobiajeno misaono rastavljanje a u prirodnim naukama su nuna fizika rastavljanja. Klasifikacija analiza se vri na osnovu 3 kriterija: proceduri, po pripadnosti logikom pravcu i po predmetu. Sinteza spaja inioce i dijelove u cjelinu. Poznate su dvije vrste sinteza: reproduktivna i produktivna. Reproduktivna je prosto spajanje inilaca u cjelinu koja je prethodno podvrgnuta analizi. Produktivna je stvaralaka tj. ona otkriva ne samo ve poznate veze i odnose ve otkriva i potencijalne mogunosti cjeline. Sinteza nije proizvoljan proces i ne moe se bilo ta spajati i povezivati, ve samo se mogu spajati inioci koji formiraju smislenu cjelinu.

Apstrakcija (apstrahovanje) je proces izdvajanja opeg i bitno zajednikog iz vie posebnog i mnogo pojedinanog. Konkretizacija je zasnovana na proceduri suprotnoj apstrahovanju. Ona podrazumijeva kretanje miljenja i saznanja od opeg ka posebnom i pojedinanom, od apstraktnog ka konkretnom. Specijalizacija se odigrava podjelom jednog na njegove inioce i svojstva po odreenom kriteriju. Dvije su standardne procedure specijalizacije 1. dihotomija i 2. klasifikacija. Dihotomija je procedura podjele jednog pojma na dva dijela: jedan pozitivan i drugi negativan. Dihotomija se moe primjenjivati na sve vrste rijei, negativan pojam zasnovan je na logikoj funkciji negacije, pozitivan lan odreen je dok je negativan lan neodreen, negativan lan moe da ima razna neposredna i figurativna prenijeta znaenja. Klasifikacija je procedura razdjeljivanja jedne cjeline na vie lanova po unaprijed definisanom kriteriju. Generalizacija je metoda formiranja opih stavova preko pojedinanih stavova. Postoji generalizacija uope i tzv. statistika generalizacija. Indukcija je metoda saznanja opeg na osnovu pojedinanog. Ona je osnovna metoda istraivanja masovnih pojava. Bitna zamjerka indukciji je da ona nije analitika te da zakljuci iz njenih premisa ne slijede nuno. Imamo potpunu i nepotpunu indukciju. Dedukcija je prvenstveno metoda zakljuivanja. U sutini je to metoda izvoenja zakljuaka iz jedne ili vie premisa, odnosno izvoenje stavova iz jednog ili dva i vie stavova. Razlikujemo direktnu i indirektnu dedukciju. Direktna podrazumijeva izvoenje novog stava iz jedne premise a indirektna izvoenje novog stava iz dva ili vie stavova. Stav je smisaoni iskaz odreene postulirane vrijednosti, to je svaki iskaz kojim se neto tvrdi, odrie, doputa ili pretpostavlja kao istinito ili lano. Na osnovu svih poznatih vaeih definicija o sudu mogu se izvesti sljedee bitne odredbe: sud je kao i stav iskaz, specijalan stav, predmetan i smislen, spoj pojmova subjektra i predikata, sud je kategoriuki afirmativan i negativan i jasno izraava valenciju tj. stepen saznajne vrijednosti. Klasifikuju se po predmetu, logikom sadraju i sloenosti. Zakljuak je rezultat zakljuivanja tj. sloenog procesa izvoenja novog valjanog suda iz jednog ili vie postojeih sudova njihovim dovoenjem u odgovarajui odnos. Dvije su vrste zakljuivanja: direktno i indirektno. Pojam je cjelovita zamisao predmeta nastala zamiljanjem njegovih bitnih odredaba aktivnim shvatanjem, namjernom panjom i voljnim naporom. Svaki pojam je nuno predmetan, istovremeno konkretan i apstraktan. Svaki pojam ima svoj obim i sadraj. Kriteriji za klasifikaciju pojmova su: predmet pojma, logiki sadraj pojma i gnoseoloka funkcija pojma.

Metode pribavljanja podataka su: posmatranje, ispitivanje, eksperiment, metoda analize sadraja, metoda studije sluaja i biografska metoda. Posmatranje je metoda sakupljanja podataka neposrednim ulnim zapaanjem. Ispitivanje je sloena metoda neposrednog i istovremeno posrednog sakupljanja podataka. Ostvaruje se postavljanjem pitanja, jasnog i smislenog ispitaniku koji po svojoj volji svjesno odgovara. Ima vie tipova ispitivanja. Blago je zasnovano na strategiji to veeg zbliavanja ispitanika sa ispitivaem, stvaranje situacije prisnosti i povjerenja. Neutralno ispitivanje podrazumijeva korektan odnos sa ispitanikom tj. poslovan odnos. Otro ispitivanje ima svojstva psihikog pritiska, unakrsnog ispitivanja u policiji ili sudu. Postoje individualna i grupna ispitivanja, usmeno, pismeno i kombinovano ispitivanje. Osnovne tehnike ispitivanja su anketa i intervju. Anketa kao svoj instrument koristi anketni upitnik strogo sistematizovan, sa definisanim pitanjima i unaprijed ponuenim odgovorima. Intervju je nauni razgovor. Predmet ankete su masovne pojave te je ona povezana sa statistikom metodom. Njene odlike su: sistematinost, relativna kratkotrajnost i ekonominost. Ankete se dijele na usmene i pismene. Pitanje je pismeno iskazivanje misaono-pojmovne i terminoloke konstrukcije kojom ispitiva inicira i stimulie verbalni iskaz ispitanika u vezi s predmetom istraivanja. Mogu biti otvorena i zatvorena. Tipovi intervjua: usmjereni, neusmjereni, dirigovani i produbljeni intervju. Postoje i individualni i grupni intervjui. Eksperiment je metoda u kojoj se vjetaki eksperimentalnim iniocem izaziva eksperimentalna situacija kojom se ciljno upravlja i na osnovu ijih se rezultata formira kljuno saznanje. Mogue su laboratorijski eksperiment i eksperiment u prirodnim uslovima. Struktura eksperimenta: eksperimentator, eksperimentalni inilac, eksperimentalni subjekt i uslovi u kojima se eksperiment izvodi. Analiza sadraja prihvata se kao empirijska meroda istraivanja ali ne i kao metoda sakupljanja podataka. Ovom metodom otkrivamo smisao, znaenje i znaaj podataka promiljanjem sadraja i forme dokumenata. Svako savremeno nauno istraivanje zapoinje primjenom ove metode. Analiza dokumenata ima prednost u odnosu na druge metode time to omoguava istraivanje na daljinu bilo da se radi o vremenskoj ili prostornoj udaljenosti. Dvije su tehnike metode analize sadraja i to: kvalitativna i kvantitativna analiza. Objema se istrauje ta je i kako reeno a kvantitativna analiza otkriva i to koliko je puta reeno. Metoda studije sluaja spada u operativne, konceptualne, empirijsko-teorijske metode istraivanja. Biografska metoda se posmatra kao granina metoda izmeu metoda sakupljanja podataka i tzv. operativnih metoda. Osnovna ideja na kojoj se zasniva koncepcija

10

metode jeste da se saznaju istinite i to potpunije biografije subjekata i da se posredstvom individualnih biografija saznaju odredbe raznih grupa. Dio projekta istraivanja 'nauna i drutvena opravdanost' saopava predvianje i preuzetu obavezu da istraivanje doprinese nauci i dobrobiti drutva rezultatima istraivanja. Nauni i drutveni doprinos se ne moe izjednaiti sa naunim i drutvenim znaajem ili ciljevima ali meu njima postoji veza. Nauno opravdano istraivanje je ono koje doprinese produbljivanju, proirivanju, pouzdanosti i primjenjljivosti naunog saznanja o predmetu ili metodu nauke. Drutvena opravdanost se procjenjuje na osnovu vjerovatnog aktuelnog i potencijalnog doprinosa odigravanjem i rezultatima istraivanja u rjeavanju drutvenog problema. Izvori podataka su veoma znaajan inilac valjanosti i pouzdanosti podataka. Empirijski izvori su ljudi, pojedinci i njihovi kiskazi, djelovanja i tvorevine. Nauni izvori su specifina vrsta ljudskih tvorevina. Priroda grae izvora podataka upuuje nas na razlikovanje: tvorevina materijalne kulture, tvorevina duhovne kulture i ponaanje subjekta drutva verbalno ili praktino. Po kriteriju autorstva izvori se dijele na kompetentne i nekompetentne. Prema dostupnosti na dostupne i nedostupne. Prema legalnosti dijele se na legalne, ilegalne i polulegalne. Aksiomi se javljaju kao osnova i polazita pristupa naunoistraivakom radu. Oni su bitni argumenti u procesu dokazivanja i opovrgavanja i javljaju se kao proizvod naunoistraivakog rada. Postulati su osnovni stavovi, postavke na kojima zasnivamo polazita-pristupe procesima sticanja naunog saznanja a posebno procesima naunog istraivanja.

11