UNIVERZITET U TUZLI PRIRODNO-MATEMATIKI FAKULTET ODSJEK: GEOGRAFIJA

ETNOLOGIJA BiH I

Tuzla, 2013-2014

Pojam, predmet, zadaci i razvoj etnologije POJAM ETNOLOGIJA

SINONIMI Etnografija (opisivanje naroda) podruje biveg SSSR-a Ludoznanstvo (Poljska) Narodopis (eka, Slovaka) Narodopisje (Slovenija) Narodoznantsvo (Hrvatska) Socijalna antropologija (Velika Britanija) Kulturna antropologija (SAD) Volkskunde (nauka o narodu tj. Nacionalna etnologija) Njemaka Vlkerkunde (nauka o narodima tj. Nauka o narodima svijeta) Njemaka Laografija (Grka) Neprajz (opis naroda) Maarska Folklor ili folkloristika

NAROD Pod narodom se obino podrazumijeva jedna od najirih grupacija stanovnitva sa zajednikim obiljejima: Svijest o zajednitvu Pripadnost grupaciji Pretpostavka zajednikog porijekla Osjeanje izvjesne srodnosti
2

Relativno ujednaen jezik Ista konfsija (vjeroispovijest) Uglavnom zajednika drutveno-ekonomska struktura Mentalitet Ujednaeni uslovi i karakteristike u privredi, stanovanju, oblaenju, ishrani, obiajima, u vjerovanjima i sl.

Nacija je dalji stepen, razvijeniji oblik naroda. Etnika obiljeja Etnika obiljeja ine individualnost svakog naroda po kojima se jedna grupacija razlikuje od druge: Somatske (fizike) Karakteristike u drutvenom ivotu Jeziku-govoru Privreivanju Stanovanju Odijevanju Ishrani Saobraaju Obiajima Vjerovanjima Umjetnikim izrazima Znanjima Shvatanjima Moralu Mentalitetu i dr.

PREDMET PROUAVANJA Narodi Njihova drutva Kulture i ivljenja (dinamike proizvodno-potrone funkcije) Doprinose pojedinaca drutvu i kulturi Djelovanje kulture na drutvo i pojedinca Odnosno drutva na pojedince i kulturu

ZADACI ETNOLOGIJE Zadatak etnologije je da proui razvoj ljudi i kulture od nastajanja prvih kulturnih tvorevina po kojima su ljudi poeli da se razlikuju od ivotinja naeg vremena.

PODJELA ETNOLOGIJE Opta etnologija pojave zajednike svim ljudima. Posebne etnologije prouavaju pojedine narode ili sve narode u vidu opteg pregleda. Nacionalna etnologija bavi se prouavanjem jednog naroda (regionalna etnologija ili etnografija). Etnologija industrijskog drutva Gradska etnologija Etnomuzikologija Etnokoreologija (ples) Narodna knjievnost RAZVOJ ETNOLOGIJE Rije etnologija nastala je 1787. godine, a rije etnografija neto kasnije 1810. godine. Ova dva izraza imala su prilino razliita znaenja od onih koja ima se danas pridaju. Historije etnoloke misli zapravo je historija ideje o promjenljivosti ovjeka u prostoru i vremenu. 1. Antika Herodot njegova su djela etnografska, koliko i historijska. Bio je ljubitelj neobinih injenica ali prikupljao je samo ono to je strano. Ipak, Herodot je izradio panoramu ljudskog svijeta u V vijeku, koji mu je bio dostupan za vrijeme njegovih putovanja. Iako klasina antika nije u vidu imala etnoloku nauku, njeni pisci su ipak prikupili dovoljno dokumenata da bi se mogla sainiti jedna istinska etnologija antikih drutava.

2. Srednji vijek i renesansa Vrlo siromaan bilans etnoloke misli. Sree se obezvrjeivanje negroidne rase to je nain ispoljavanja zaokupljenosti brigom da se ljudskost zadri u strogo odreenim granicama. Poznato je da se dugo raspravljalo o postojanju due kod Afrikanaca i Indijanaca. Ove teme dobro ilustruju srednjovjekovnu misao: ljudski svijet svesti u granice hrianstva i naroda koje ono poznaje (Jevreja i muhamedanaca), a sve rase koje tu ne sapadaju svrstati u zoologiju . Marko Polo u XIII vijeku, vizantijski dokumenti (Prokopije, Konstantin Porfirogenet), hronike i sjeanja arapskih, persijskih i indijskih putopisaca (doprinos arapskih putopisaca poput El Idrizija, Ibn Batute, Al Birunija je u tom pogledu nezamjenjiv izvor), kineski radovi (izvjetaji Mijuan Cinga) itd. Koliko je srednji vijek bio malo sklon da se otvori prema drugaijem ovjeku toliko je renesasa bila naklonjena takvom poduhvatu. Velika geografska otkria i putovanja dovela su do identifikacije drutava ije se postojanje do tada nije ni slutilo (narodi Okeanije, Australije, Amerike). Uzdrmane su bile uvrijeene ideje, a izvjestan broj tradicionalnih shvatanja morao je biti revidiran. Poev od sredine XVI vijeka zapoinje objavljivanje velikih putopisa.

Ne samo to Zapad izlazi u susret novim svjetovima nego domoroci i uroenici iz naprimjer Amerike i Okeanije bivaju dovoeni u Evropu. Prikazuju ih povodom razliitih parada, praznika i sl. Otkrie tih udaljenih pripadnika ljudskog roda pobudilo je raanje idejnih struja koje su se razvijale u oprenim smjerovima. S jedne strane, jedan dio javnog mijenja i dalje je divljim plemenima odbijao astan naziv ljudskih bia. Nasuprot tome, raaju se brojne filozofske, mitoloke teme koje sistemski valoriziraju egzotina drutva: takozvana teorija o dobrom divljaku, predstavljaju ih kao ljude zatiene od mana civilizacije i na udesan nain opstali su u prirodnom stanju, te mogu staroj Evropi donijeti i pouku. 3. XVII i XVIII vijek a) Od klasicizma do egzotizma Pozivanje na klasinu antiku ostaje intelektualna konstanta XVII vijeka. Novi dokumenti koje donose putopisci bivaju na taj nain protumaeni s obzirom na veliku lekciju antikog humanizma. Zapoelo se sa eljom da se historijska antika objasni savremenim starinama i obratno. Glavne rasprave poinju da vode filozofi. XVII vijek se ne zadovoljava pukom znatieljom ve poinje da razmilja o novim iskustvima koja mu pristiu iz prekomorskih zemalja. Nastaju putopisni izvjetaji koji otkrivaju sve brojnija i raznovrsnija drutva. Mnoga od njih opisuju misionari (Devre, Di Tertr, Pelpra, Dabelvil, Bernije itd.). Zbog komparativistike perspektive u ovim radovima se uspostavljaju kulturne paralele s jednim drutvima koja eruditi dobro poznaju (s grkim, rimskim itd.). U toku XVII vijeka ovim predmetom bavit e se vie desetina dijela. Tradicionalne predrasude opstaju i dalje, igrajui na dvije karte: obezvrjeivanje (odsada manjinsko), nasuprot rusoistikom afirmisanju naivne istote dobrih divljaka. b) Doprinos XVIII vijeka Putopisci i komparisti Otvaranje zapadnog svijeta prema prekomorskim oblastima poprima univerzalnu dimenziju: polje saznanja o egzotinom ovjeku proiruje se na sve kontinente. Na osnovu dokumenata kojia su prikupili istraivai i putopisci mogue bi bilo izgraditi retrospektivnu etnologiju. Meu kompilacijama i optim historijama koje se tada pojavljaju panju treba skrenuti na sinteze Prevoa i de Brosa. Oni se vie ne ograniavaju samo na prikaz dokumenata ve se uputaju u prve pokuaje njegovog tumaenja.

Filozofi i prirodnjaci Zahvaljujui tome to su shvatili promjenjivost drutva pod uticajem sredine, te prihvatajui uveliko podatke iz egzotinih krajeva, ljudski rod su pojmili ire, a ne samo kao svijet bijelog, kranskog i civilizovanog. Filozofi su stoga istinski tvorci nauka o ovjeku. Ovaj period bitan je po tome to po prvi put ovjek postaje predmet naunog izuavanja. Izraz nauka o ovjeku prvobitno je upotrijebljen (bez sumnje prvi put) u djelu Ogled o ljudskoj prirodi (1739. godine) autora Hjuma. Lafito (Francuz) o boravio u Kanadi o 1724. godine Obiaji amerikih uroenika uporeeni sa obiajima prvobitnih vremena Jens Kraft (Danac) o Prouavao neke grupe Indijanaca June Amerike o 1760. godine Kratka istorija najvanijih ustanova, obiaja i miljenja divljih naroda Matija Antun Reljkovi o 1762. godine pisao o pojavama iz narodnog ivota u Slavoniji 1791. godine u Nirnbegu - izloba Etnogeographische Bildergalerie (prvi pomen ovog termina) 4. Paraetnologija: uloga ideologa u raanju nauka o ovjeku a) Naziv etnologije: terminoloki problemi U toku revolucionarnog i postrevolucionarnog perioda javljaju se novi izrazi da bi se oznaila nauka o ovjeku, shvaena u smislu diferencijalnog izuavanja rasa, etnija i kultura. Rije antropologija U toku XVIII vijeka pomenuta rije je oznaavala raspravu o dui i telu ovjekovom. No prirodnjaci su antropologijom nazivali ono to se oznaavalo imenom prirodne historije, u smislu koji joj je pridavao Hjum (javila se elja da se izuavanje ovjeka demistifikuje i ukljui u bioloke sheme stvaranja). Njemaki prirodnjak Blumenbah bio je prvi autor koji se posluio tim izrazom i to 1795. godine u treem izdanju svog djela De generis humani varietate natura. U isto to vrijeme, tom izrazu popularnost je pribavio i Kant koji je 1798. godine objavio svoju Anthropologie in pragmatischer Hinsicht (Antropologija s pragmatinog stanovnitva).

Rije etnologija i etnografija se, meutim, pravi neologizmi. Njihovo znaenje je doivljavalo razliite promjene. Rije etnologija pojavila se 1787. godine u djelu avana Ogled o intelektualnom vaspitanju, s projektom nove nauke. Meutim, ovaj autor je u evolucionistikom sklopu, ak i prije nego to se taj pojam pojavio, vidio u pomenutoj disciplini jednu granu historije ili tanije reeno filozofije historije posveene izuavanju etapa kroz koje je ovjek proao u svom hodu prema civilizaciji. Ubrzo je rije etnologija poprimila rasijoloko znaenje, upuujui na nauku posveenu analizi distinktivnih crta razliitih tipova ljudi i izuavanju obrazovanja rasnih skupina. Tek poetkom XX vijeka ta je rije poprimila dananje znaenje. I znaenje rijei etnografija pretrpjelo je razliite promjene. Ova rije se javila kasnije zahvaljujui njemakom historiaru Niburu 1810. godine koji se posluio ovim pojmom na Berlinskom univerzitetu. Italijan Balbi kasnije je taj pojam vulgarizovao u veem broju djela objavljenih na francuskom jeziku, a naruito u svom Etnografskom atlasu svijeta objavljenom 1826. godine. Etnografija je u poetku oznaavala klasifikaciju ljudskih grupa na osnovu identifikacije njihovih lingvistikih karakteristika; potom je taj napor u smislu karakterizacije u obzir uzimao razliite elemente materijalne kulture; kasnije su etnologija i etnogeografija teile da postanu dva momenta jednog istog istraivanja u kojem je etnografska analiza prikupljala osnovna dokumenta, a etnoloka sinteza pristupala njihovom tumaenju. b) Rani XIX vijek Etnologija se postepeno afirmie u XIX vijeku, u doba kada paralelan proces dovodi do obrazovanja drutvenih nauka. U ovom periodu dolazi do velikog broja znaajnih etnolokih dogaanja. Osnivanja etnolokih drutava, katedri na univerzitetima i sl. U Parizu je 1839. godine osnovano Etnoloko drutvo 1842. godine u Londonu je osnovano slino drutvo (Etnological Society) 1845. godine i Petrovgradu (Geografiesko obevstvo) U Njujorku je osnovano 1846. godine U Kopenhagenu 1841. godine prvi muzej etnologije 1865. godine je ustanovljen British Museum

 U Vaingtonu je 1880. godine osnovan Bureau of etnology U Berlinu 1888. godine Museum for Vlkerkunde i osnovana je katedra za etnologiju U Moskvi je do 1930. godine postojao Etnoloki fakultet TEORIJE I METODOLOGIJA ETNOLOKIH ISTRAIVANJA 1. Monogenetsko prema kojem jedan kulturni element, jednom stvoren na nekom mjestu, irenjem se moe prenositi na razne strane svijeta 2. Poligenetsko je ono po kojem su odreena kulturna dobra stvarana na vie mjesta i u razliito vrijeme METODE U ETNOLOGIJI Evolucionizam Kulturno-historijski metod ili teorija kulturnih krugova Difuzionizam Historijski materijalizam Funkcionalizam Strukturalizam

TEHNIKE ETNOLOKIH ISTRAIVANJA Razgovor sa lokalnim stanovnitvom Intervju razgovor prema pripremljenim pitanjima Anketa metod prikupljanja podataka na osnovu pripremljenog upitnika i odreenog uzorka Posmatranje prikupljanje podataka putem njihovog neposrednog ulnog opaanja Test se sastoji od meusobno povezanih zadataka ijim se rjeavanjem neto mjeri i ustanovljuje. Ti zadaci su za sve isti, uz njih je preceziran nain rjeavanja, kao i naini ocjenjivanja postignutih rezultata KOMPLEMENTARNE NAUKE I DISCIPLINE Arheologija (ispitivanje starina) Historija (nauka koja istrauje i prouava prolost) Numizmatika (nauka koja se bavi prouavanjem starinskog novca i starih medalja) Epigrafika (poznavanje natpisa, tumai i rjeava natpise urezane u kamen, metal ili drugi trajan materijal) Historija umjetnosti Lingvistika (nauka o jeziku) Dijalektologija (nauka o dijalektima) Zoologija (nauka o ivotinjama)
9

Botanika (nauka o biljkama) Mineralogija (nauka o mineralima) Antropologija (fizika i kulturna)

POVEZANOST ETNOLOGIJE I GEOGRAFIJE Etnogeografija je disciplina drutvene geografije. Naziv joj potie od grke rijei ethnos to znai narod, pleme. Tijesno je povezana sa etnologijom. Prouava geografski razmjetaj etnikih zajednica, osobenosti njihovog naseljavanja i uzajamne teritorijalne odnose u tijesnoj zavisnosti od socio-ekonomskih, politikih, prirodnih i drugih faktora. Njen osnovni zadatak je utvrivanje nacionalnog sastava zemalja svijeta, njihova brojnost, izdvajanje podgrupa, etnikih, lingvistikih, religijskih i dr.

STANJE I PROBLEMI ETNOLOKE NAUKE U BOSNI I HERCEGOVINI Etnoloki rad u Bosni i Hercegovini moe se podijeliti uglavnom u tri znaajna perioda: 1. Poeci rada na sakupljanju grae iz narodnog ivota u XIX stoljeu do kraja osmanske vladavine; 2. Period Austrougarske vladavine (1878.-1918.) kada poinje sistemski rad na prikupljanju grae, objavljivanju monografija i rasprava, a osniva se i prva specijalizovana ustanova - muzej i njen asopis; 3. Period druge Jugoslavije je znaajan jer se etnoloki rad postavlja na ire strune i naune osnove, znatno proiruje i usmjerava. Naroito se proiruje kadrovska osnova etnolokog rada. Osnivaju se mnoge naune i strune institucije i izdaju nove publikacije. Prva glavna literaturna obavjetenja o narodnom ivotu u Bosni i Hercegovini potiu uglavnom od stranih putnika i naunika (Amede Chaumet des Foses, Ami Boue, Alexandar Hilferding i dr.). Amede Chaumet des Fosses Putovanje u Bosnu godine 1807-1808. Ami Boue austrijski geolog, njemakog porijekla (prvi je objavio 1849. godine etnografsku kartu turskih zemalja Balkana) Alexandar Hilferding ruski lingvista i folklorista (u kasnim 1850-tim bio je ruski diplomata u Bosni), istraivao je slavenske jezike Benedikt Kuripei, Hadi Kalfa, Evlija elebija, Mula Mustafa Baeskija, Atanasije Djordji i dr. Pod uticajem rada Vuka Karadia (1878-1864.) poinje i u Bosni i Hercegovini sakupljanje grae o narodnim umotvorinama i obiajima.
10

Rezultati tog rada se publikuju uglavnom izvan BiH (Beograd, Novi Sad, Zagreb i Zadar). Na tom poslu istaklo se nekoliko imena: Ivan Franjo Juki, bosanski franjevac, prosvjetitelj, etnograf, pjesnik, knjievnik 1849. pokreta je jedne od prvih svjetovnih kola u Bosni Pokreta je i urednik prvog knjievnog asopisa u BiH Bosanski prijatelj Njegovo djelo Zemljopis i poviestnica Bosne dugo su smatrani najznaajnijim djelom za prouavanje historije i geografije Bosne Zagovarao je line i kulturne slobode, slobodu tampe Bio je pristalica Ilirskog pokreta i podravao je ideju ujedinjenja svih "hrvatskih" zemalja. Kako je ivio u19. vijeku za vrijeme srpskih i hrvatskih nacionalnih pokreta Ivan Frano Juki je 1848. godine objavio i sljedei tekst: ...Mi Bonjaci njekad slavni narod sad jedva da smo ivi nas samo kao oenutu glavu od stabla slavjanskog gledaju priatelji naukah i ale nas.... Vrime je da se i probudimo od dugovine nemarnosti; dajte pehar, te carpite iz studenca pomnje mudrost, i nauk; nastojte da najpred naa serca oistimo od predsudah, fatajmo za knjige i asopise, vidimo to su drugi uradili, te i mi ista sredstva poprimimo, da na narod prosti iz tminah neznanstva na svitlost isitne izvedmo... B.Petranovi, srpski pravnik i historiar J. Pamuina, K. Hadi-Risti, V. Vrevi, Mehmed - beg Kapetanovi Ljubuak, roen 1839., zavrio medresu, uio je orijentalne jezike, bavio se sakupljanjem narodnog blaga, napisao je knjige Narodno blago, Istono blago, u kojima je sabrao i preveo nove turske, arapske i perzijske mudre poslovice i reenice U periodu Austrougarske vladavine pored rada na sakupljanju grae pojavljuju se i monografije i rasprave o pojedinim etnikim cjelinama i o pojedinim pojavama u narodnom ivotu. Osnovan je Zemaljski muzej u Sarajevu sa etnografskim odjeljenjem. Muzej pokree asopis Glasnik Zemaljskog muzeja, a u kojem se objavljuju i etnoloki prilozi. U Glasniku, pored strunjaka, sarauje i vei broj amatera. U muzejskim zbirkama skupljen je bogat etnografski materijal, mada je to uraeno ne sistematski i nekritino.
11

Osim u Glasniku etnoloki radovi objavljuju se i u asopisima: a) Bosanska vila, b) Behar, c) Zora (Mostar). Objavljuju se i knjige o narodnim umotvorinama kao i iri prikazi narodnog ivota (ivot i obiaji Hrvata, ivot i obiaji Muslimana i dr.). Paralelno s ovim radom tee i rad na etnolokom prouavanju ovih krajeva pod rukovodstvom ustanova u Beogradu i Zagrebu, posebno u ediciji Naselja i porijeklo stanovnitva koju je pokrenuo i ureivao J. Cviji. Saradnici iz Bosne i Hercegovine objavili su u ovoj ediciji vie predionih etnolokih monografija. I u asopisu Jugoslovenske akademije u Zagrebu: Zbornik za narodni ivot i obiaje Junih Slavena objavljeni su mnogi etnoloki radovi sa podruja BiH. Etnoloki rad u Bosni i Hercegovini u periodu prve Jugoslavije (1918.-1941.) stagnira. Nema strunog osoblja. Glasnik je smanjio obim i objavio je malo etnolokih radova. Etnoloki prilozi pojavljuju se jo u asopisima: Napredak, Gajret, Pregled, Prosvjeta, Razvitak (Banja Luka). U Banjoj Luci je osnovan Muzej koji je sabrao etnografski materijal iz Bosanske Krajine. U ovom periodu etnoloki rad se uglavnom obavlja pod rukovodstvom akademija i muzeja u Zagrebu i Beogradu u ijim publikacijama se objavljuje vei broj etnolokih radova i rasprava. Period druge Jugoslavije pored optih promjena donosi i preokret u etnolokom radu BiH. Rad se postavlja na strune i naune osnove. U etnolokom odjeljenju Zemaljskog muzeja u Sarajevu radi vei broj kvalifikovanih strunih i naunih saradnika, specijalista za razna podruja etnolokog rada. Etnografske zbirke Muzeja se znatno uveavaju sistematskim otkupom predmeta za etnografsku zbirku. Glasnik poveava obim i kvalitet priloga. Izlaze i posebne sveske Glasnika za Etnologiju. Osniva se vei broj zaviajnih muzeja sa etnografskim zbirkama u mnogim manjim mjestima. U Sarajevu se osniva i Institut za folklor koji izdaje svoj Bilten. Zakratko se uvodi nastava etnologije na Filozofskom fakultetu u Sarajevu.

12

Na Muzikoj akademiji u Sarajevu uvodi se studij etnomuzikologije. Sedamdesetih godina uvodi se nastava etnologije (dvosemestralan predmet) na Sociolokom odsijeku Fakulteta politikih nauka u Sarajevu. Nauno drutvo BiH, odnosno Akademija nauka i umjetnosti BiH i njen Balkanoloki institut, odnosno Centar za balkanoloka ispitivanja takoer organizuju i pomau etnoloki rad i u svojim edicijama objavljuju etnoloke monografije, rasprave i priloge. Orijentalni institut u Sarajevu objavljuje turske dokumente u kojima se mogu nai znaajni etnografski podaci iz tog perioda nae historije. Istovremeno i dalje etnoloke ustanove u Zagrebu i Beogradu objavljuju etnoloke radove iz BiH. Mada je bibliografija etnolokih radova o Bosni i Hercegovini obimna, analiza tih radova pokazuje da to jo nikako ne zadovoljava potreba. Vie predjela i oblasti nije nikako etnoloki ispitano; Takoer mnoge znaajke narodnog ivota i kulture ostale su sasvim neobraene ili su samo fragmentarno obraene. Usljed toga sloenije etnoloke pojave su posve zanemarene i teko je uspjeno rjeavati probleme veeg i ireg znaenja. Zbog toga je malo uraeno na problemima: etnohistorije, postanka pojednih etnikih grupa, simbioze raznih etnikih grupa i pojava koje odatle proistiu. Ostala su mnoga otvorena pitanja iz podruja stare slovenske batine, udjela i uloge romanskih, orijentalnih i drugih utjecaja i mijeanja zatim pojava etnikog pluralizma i simbioze u seoskim naseljima gdje ive predstavnici dva ili tri naroda Bosne i Hercegovine itd. Danas su etnolozi neophodni za rad u ustanovama u oblasti kulture (muzejima, galerijama, zavodima za zatitu spomenika kulture i prirodnog naslijea, arhivima i dr.) kako na lokalnom, tako i na kantonalnom i federalnom nivou. Isto tako njihov doprinos u oblasti kulture bio bi izuzetan i na nivou drave Bosne i Hercegovine. Osim toga, sve vladine i veina nevladinih organizacija trebale bi imati u svom sastavu strunjake ovog profila, pogotovo u ovom poratnom periodu kada bosansko-hercegovako drutvo ulazi u evropske integracije i novi drutveno-ekonomski poredak. Takoe, miljenja smo da bi etnologija sa kulturnom antropologijom trebala da nae i svoje mjesto u buduim inoviranim i reformiranim srednjokolskim programima, naroito u kolama drutvenog usmjerenja.

13

Zemaljski muzej Sarajevo Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine osnovan je 1888. godine i najstarija je moderna kulturna i nauna ustanova u Bosni i Hercegovini zapadnog tipa. Na njegovo osnivanje uticao je splet historijskih dogaanja. Samom osnivanju prethodio je dug period u kojem su brojni pojedinci ili grupe intelektualaca ukazivali na potrebe za jednom takvom ustanovom. Prva ideja o osnivanju muzeja javila se jo 1850. godine ali od ideje do realizacije protekle su skoro 4 pune decenije, a u meuvremenu na prostoru Bosne i Hercegovine su se smijenile dvije carevine, - Osmansku je zamijenila Austro Ugarska carevina. Politiki, strateki i ekonomski ciljevi koje je sebi postavila austrougarska uprava zahtijevali su evropsku pismenost i masovniju obrazovanost. Bosna i Hercegovina, kao jedna od jo uvijek neistraenih zemalja Balkana, privlaila je radoznalost mnogih naunika, naroito onih iz Austro-Ugarske, ali i kvazi naunika, to je ve prvih godina okupacije rezultiralo raznoenjem spomenika kulture iz naih krajeva. To je doprinijelo poduzimanju konkretnijih mjera u cilju ostvarivanja dugo prisutne ideje o osnivanju muzeja, to se ogledalo u osnivanju Muzejskog drutva nakon ega je 1. febr uara 1888. godine Zemaljska vlada osnovala Zemaljski muzej za Bosnu i Hercegovinu. Za direktora Muzeja imenovan je vladin savjetnik Kosta Hrmann. Kosta Hrmann Kulturni radnik i od 1878. godine visoki inovnik austrougarske vlade u Bosni i Hercegovini Prvi je direktor Zemaljskog muzeja Pokrenuo je i znaajni knjievni asopis Nada (1895. godine) Objavljivao je narodne pjesme naroda BiH Budui da je prostor u kome je Muzej bio prvobitno smjeten uskoro postao suvie skuen i nepogodan 1908. godine pristupilo se izgradnji nove zgrade. Odlueno je da se gradi muzejsko zdanje paviljonskog tipa u koje e se smjestiti kao zasebne cjeline sve postojee zbirke. Gradnja je zavrena 1913. godine, a Muzej otvoren za javnost 4. oktobra iste godine.

14

Karlo Parik eki arhitekta roen 1857. godine Umro je u Sarajevu 16. juna 1942. godine U Sarajevo je doao sa 26 godina gdje je djelovao skoro 60 godina Zalagao se za ouvanje historijskog dijela grada, te je dao svoj lini peat i veliki doprinos urbanizaciji i izgradnji Sarajeva za vrijeme austrougarske okupacije Projektovao je i palau Marijin Dvor Od samog poetka rada Zemaljski muzej se razvijao kao kompleksna kulturna i nauna ustanova u okviru koje se njeguje vie naunih disciplina: 1. historija, 2. geografija, 3. arheologija (prahistorijska, antika i srednjovjekovna), 4. etnologija, 5. historija umjetnosti i 6. prirodne nauke (biologija, geologija i mineralogija), 7. djelomino jezik, knjievnost, 8. statistika i 9. bibliografija. Iz ovih podruja su se vremenom iskristalizirala tri dananja odjeljena: 1. Odjeljenje za arheologiju, 2. Odjeljenje za etnologiju i 3. Odjeljenje za prirodne nauke. Velika panja od samih poetaka poklanjala se obrazovno-vaspitnoj i kulturolokoj funkciji, a u okviru muzeoloke djelatnosti postavljen je temelj svim dananjim zbirkama kroz: a) terensko-istraivaki rad, b) kupovinu, c) razmjenu ili poklone Muzeju.

15

Naunoistraivaka djelatnost odvijala se u periodu austrougarske okupacije pod snanim utjecajem razvoja i usmjerenja nauke i kulture Evrope 19. stoljea, to je usmjerilo panju naroito na arheologiju i prirodne nauke. Poslije zastoja izazvanog iscrpljujuim etvorogodinjim ratom (1914.-1918.), slijedi period prve zajednice junoslovenskih naroda Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno Jugoslavije (1918.-1945.) koji karakterizira osjetan pad aktivnosti u svim osnovnim djelatnostima Zemaljskog muzeja, kao posljedica izgradnje hegemonistikog i centralistikog sistema vlasti koga diktira Dvor i velikosrpska buroazija. U tom periodu Bosna i Hercegovina se nala na marginama drutveno-ekonomskih, politikih i kulturnih tokova. Agonija Zemaljskog muzeja nije ovim zavrena. Drugi svjetski rat (1941.-1945.) nije pruao mogunosti za rad i razvoj Zemaljskog muzeja, te on doivljava najniu taku djelovanja. Poetni period stabilizacije Zemaljskog muzeja, po zavretku Drugog svjetskog rata, odvijao se sporo i trajao je sve do poetka ezdesetih godina. U sklopu napredovanja drutvenoekonomskih odnosa, oblast kulture proglaava se djelatnou od posebnog drutvenog znaaja. To je razdoblje kada Zemaljski muzej postie izuzetne rezultate u svim aktivnostima, pa umnogome nadmauje i ono to je postignuto u austrougarskom periodu. To se posebno odnosi na: a) naunoistraivaku, b) izdavaku i c) izlobenu aktivnost. Agresija na Bosnu i Hercegovinu i dugotrajni rat koji slijedi (1992.-1995.) nisu donijeli Muzeju samo zastoj u razvoju, ve i direktna razaranja 4 zgrade muzejskog kompleksa i Botaniki vrt. Muzejski predmeti, ukljuujui bogat biblioteki fond, su fiziki spaeni zahvaljujui, prije svega, ljudima koji nisu naputali Muzej ni u najteim situacijama. Kao to je i ranije dijelio sudbinu Bosne i Hercegovine i danas, nakon rata (period od 1996.) u ivotu i radu Muzeja oslikava se ivot dejtonske Bosne i Hercegovine. Pomo za rehabilitaciju ove kulturne ustanove dali su: 1. Zavod za zatitu kulturnog, historijskog i prirodnog naslijea BiH; 2. UNESCO; 3. Federalno ministarstvo za obrazovanje, nauku, kulturu i sport;
16

4. Ministarstvo nauke, kulture i sporta Kantona Sarajevo; 5. Zavod za izgradnju grada Sarajeva; 6. Internacionalni centar za mir u Sarajevu; 7. vicarski muzeji, vicarski ICOM i vicarski nacionalni muzej u Cirihu; 8. BHHR (Drutvo za spaavanje bosansko-hercegovake kulturne batine); 9. Norks Folkesmuseum iz Osla; 10. The Foundation for Cultural Heritage without Borders iz vedske; 11. Prirodnjaki muzej, Etnografski muzej, Muzej za islamsku umjetnost i drugi muzeji iz vedske, i mnogi drugi. Odjeljenje za etnologiju zemaljskog muzeja Odjeljenje za etnologiju 1913.g. je smjeteno u jednom od paviljona Zemaljskog muzeja iji enterijer odslikava izgled bosanskohercegovake tradicionalne gradske kue. Prikupljanje etnolokog materijala otpoelo je sa osnivanjem Muzeja 1888.g. kada su otkupljeni veoma vrijedni etnoloki predmeti (kao naprimjer kompleti narodnih nonji). Odjeljenje se bavi muzeolokim, naunoistraivakim i pedagokim radom. Izdaje godinjak Glasnik Zemaljskog muzeja sv. Etnologija; Ima jednu stalnu izlobenu postavku, a svake godine nudi nekoliko tematskih izlobi. Muzejski struni i nauni radnici sakupljaju, uvaju, izlau i prouavaju sve segmente materijalne, duhovne i socijalne kulture naroda Bosne i Hercegovine. Odjeljenje za etnologiju posjeduje bogat fundus muzejskog materijala koji je pohranjen i tematski razvrstan u zbirke. Zbirke etnolokog odjeljenja 1. Zbirka gradskih i seoskih nonji 2. Zbirka narodne privrede 3. Zbirka oruja 4. Zbirka tekstilnog pokustva i pomagala za preradu tekstila 5. Zbirka nakita 6. Zbirka muzikih instrumenata 7. Zbirka gradskog i seoskog pokustva

17

8. Zbirka narodne medicine i vjerovanja 9. Zbirka narodnih obiaja 10. Folklorni arhiv 11. Arhiv terenske grae ZATVOREN ZEMALJSKI MUZEJ BIH Zakucavanjem daski s natpisom "Zatvoreno" na vrata najstarije i najznaajnije kulturne institucije u BiH, prvi put u svojoj 124 godine dugoj historiji zatvoren je Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine. (04.10.2012.) Godinjica zatvaranja Zemaljskog muzeja: Prije 365 dana umrla je kultura u BiH Umjesto da slavi dananji dan kao stogodinjicu sveanog otvorenja u reprezentativnom zdanju arhitekte Karla Parika, Zemaljski muzej, najstarija i najznaajnija kulturna institucija u BiH, broji tano godinu dana otkako je zatvorio svoja vrata. (04.10.2013) Navrila se godinjica od zatvaranja vrata Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu, koji je 4. oktobra prole godine, prvi put u svojoj 125 godina dugoj historiji, zatvoren za javnost. (04.10.2013.) Izdavanje Glasnika Zemaljskog muzeja BiH je dokaz njegove neunitivosti U najteim vremenima za najznaajniju kulturnu instituciju u naoj zemlji - Zemaljski muzej BiH pokazuje da je neunitiv. Naime, danas je promovirano novo izdanje Glasnika muzeja, i to sve tri sveske - arheologija, etnologija i prirodne nauke. Promocija je odrana u prostorijama Akademije nauka i umjetnosti BiH, a promotori su bili prof. dr. sci. Enver Imamovi (sveska arheologije), akademik Dubravko Lovrenovi (sveska etnologije) te akademik Vladimir Beus (sveska prirodnih nauka). OPTE KARAKTERISTIKE RAZVOJA I PROMJENA U KULTURI NARODA BOSNE I HERCEGOVINE S obzirom na geografski poloaj Bosne i Hercegovine i drutveno historijska zbivanja, kontakte i meusobne kulturne utjecaje i mijeanja u ranijim periodima potrebno je istaknuti da se u tradicijskoj kao i savremenoj kulturi naroda BiH, mogu izdvojiti sljedee komponente: starobalkanski (misli se na ilirske i trake elemente) Trakija (jugoistoni dio Balkanskog poluostrva istona Trakija obuhvata evropski dio Turske, a zapadna Trakija dio Grke i Bugarske)

18

Znaajan je i udio romanskih etnikih i kulturnih elemenata i utjecaja koji se pojavljuju u vie slojeva: a) preko poromanjenih starosjedioca, b) stoarskih Vlaha u srednjem vijeku te Cincara (Aromunski Vlasi) u XVII i XVIII stoljeu, c) a dosta je romanskih elemenata kulture ulo u kulture naih naroda i u kontaktima sa romanskim zapadom i posredstvom katolike crkve. Ovi utjecaji i mijeanja razliito su rasporeeni kod naroda Bosne i Hercegovine i predstavljaju elemente njihovih specifinih kultura. romanski (iz vremena rimske vladavine od romaniziranih Ilira i Traana), vizantijski ili bizantijski (u istonim dijelovima Balkanskog poluostrva) Bizantijsko Carstvo ili Bizantija je historijski naziv za istonu rimsku imperiju koje je nastalo 285 godine kad je car Dioklecijan administrativno podijelio tadanju Rimsku Imperiju na Istonu i Zapadnu. Stara slovenska batina, zajednika za sva tri naa etniki srodna naroda, donesena prilikom doseljenja u ove krajeve i ovdje dalje razvijana. Islamsko-orijentalni utjecaji koji se pojavljuju sa dolaskom Osmanlija u ove krajeve i traju kroz vrlo dug period izazvali su krupne kulturne i etnike promjene putem prelaska na islam jednog dijela stanovnitva, a prenosili su se i na druge grupe stanovnitva. Ovi utjecaji doprinijeli su daljnjoj meusobnoj kulturnoj i etnikoj diferencijaciji. Takoer je mogue izdvojiti, u manjoj mjeri i na ogranienom prostoru panonske utjecaje. Razumije se da je BiH kao evropska zemlja u svim historijskim periodima bila izloena srednjoevropskim i evropskim utjecajima, dijelei s drugim evropskim narodima zajedniku povijest i zajedniko naslijee. Ovi utjecaji i elementi najee imaju meuetniki karakter i znaaj premda su razliito rasporeeni kod tri bosansko-hercegovaka naroda. U Bosni i Hercegovini, kao sastavnom dijelu zapadnog Balkana, sueljavaju se dijelovi triju velikih geografsko-kulturnih oblasti Balkanskog poluostrva: 1. dinarske, 2. mediteranske (jadranske) i 3. panonske,

19

Od kojih ove dvije posljednje u BiH ine krajnju periferiju tih velikih geografsko kulturnih oblasti, jer pored isto klimatskih ekolokih i drugih fiziko-geografskih osobina pomenute velike oblasti se izdvajaju i kao posebne kulturne zone jugoistone Evrope. Kao posljedica svih tih geografskih, kulturnih, historijskih uslova i dogaaja u ukupnoj etnografskoj slici BiH (bez obzira na etniku pripadnost) izdvajaju se nekolike etnografske oblasti, koje, razumije se, meusobno nisu razgraniene nikakvim vrstim graninim linijama, ve prelaznim mijeanim zonama. Takoe omeene oblasti treba shvatiti kao prostor na kojem postoji vei broj karakteristinih obiljeja etnografskog karaktera, koja su vie ili manje vidljiva i koja u drugim susjednim oblastima dolaze rijetko ili nikako, ili predstavljaju jednu posebnu vrstu. Meutim, ako bismo mogli da kaemo da su dvije pomenute periferne zone, jadranska (mediteranska) i panonska u okviru Bosne i Hercegovine relativno homogene zone u etnografskom pogledu, to se ne bi moglo rei za sredinju dinarsku zonu, koja se ve zbog svog velikog prostranstva, geografskih razlika u njoj te historijskog i kulturnog naslijedja, dijeli na nekoliko manjih geografsko-kulturnih oblasti, koje istovremeno ine cjeline i u etnografskom pogledu. 1. Te oblasti u dinarskoj zoni Bosne i Hercegovine su: a) Zapadna Bosna, b) Srednja Bosna i c) Istona Bosna. 2. Jadranska zona obuhvata Hercegovinu, 3. Panonska obuhvata Bosansku posavinu. U razvoju i promjenama tradicijskih kultura naa tri auhtohtona naroda, koje se formiraju u osmanskom periodu u nizu akulturacionih procesa i reprodukuju se u okviru osmanskog feudalnog poretka. Znaajne promjene se deavaju i dolaskom Austrougarske. Tada se takoe otvaraju akulturacioni procesi na podlozi kapitalistikih drutvenoekonomskih odnosa, preko kojih se i selo postepeno uvlai u okvire robno-novane privrede i tako poinje rastakanje tradicijskih ustanova i odnosa na selu. Otvaruju se novi procesi deagrarizacije i urbanizacije koji dalje naruavaju intaktnost tradicijskih oblika ivota. U ovim procesima promjena razliito participiraju pripadnici triju naih naroda. U kratkom periodu za vrijeme prve Jugoslavije (1918-1941.) ekonomska osnovica tradicijske kulture djelimino se mijenja agrarnom reformom.

20

Meutim, nije bilo uslova ni vremena za potpuni razvitak kapitalistikih drutvenih odnosa na selu u Bosni i Hercegovini, pa nova promjena drutvenih odnosa - uvoenja socijalizma zatie ouvane mnoge stare oblike ivota i kulture na selu. Novi drutveni poredak (socijalizam) donosi vrlo znaajne promjene u svim sferama materijalne, duhovne kulture i socijalne strukture i narodnog ivota uopte. Nova agrarna reforma i industrijalizacija viestruko su ubrzali, ranije ve zapoete procese, deagrarizacije i urbanizacije, to izaziva nove promjene u tradicijskoj kulturi i grada i sela. U naim razmatranjima etnikih odnosa, antiko-kulturnih i etnografskih karakteristika naroda Bosne i Hercegovine, polazimo od slijedeeg: 1. Bosna i Hercegovina predstavlja sloenu zajednicu naroda i narodnosti utemeljenu na osnovu slobode i ravnopravnosti svih naroda i njihovih kultura, koje se uzajamno proimaju i bogate. 2. Etnike i etniko-kulturne karakteristike, naroda Bosne i Hercegovine, mogu i trebaju zajedniki posmatrati i prezentirati a) zajednika historijska sudbina, b) srodna etnika osnova, c) jezik, d) izmjetenost stanovnitva, e) akulturacioni procesi i etnika saivljavanja i simbioze, Tokom historijskog razvoja ovi procesi, doveli su do specifinih zajednikih (meuetnikih) kao i posebnih etnikih odlika.

NASELJAVANJE BOSNE I HERCEGOVINE DOBA PRAHISTORIJE I ANTIKE Zemlja migracionih raskrija Prouavanje porijekla bosanskohercegovakog stanovnitva predstavlja veoma sloen problem. Rije je o zemlji koju zbog izuzetnog stratekog i geografskog poloaja nije mogla mimoii nijedna migracija do kojih je dolazilo na irem prostoru Evrope od prethistorije do dananjeg dana. Preko bosanskohercegovakog prostora prolazila je jedna od najvanijih transverzala Evrope koja je vodila s juga na sjever i obrnuto. To su doline rijeka Neretve i Bosne, koje su spajale Mediteran, i Podunavlje (srednju Evropu) - dva potpuno razliita klimatska, kulturna, etnika i politika svijeta.
21

Zahvaljujui izuzetnom stratekom i geografskom poloaju Bosna i Hercegovina sadri veoma bogat i raznolik arheoloki materijal koji su iza sebe ostavile, nebrojene ljudske zajednice iz raznih epoha koja su ovdje boravile ili prolazile na svom putu iz Azije u Evropu i obrnuto. Brdsko - planinska konfiguracija zemlje, obilje uma, divljai i panjaka, plodne doline rijeka, rudno blago i druga bogatstva kojima je bosanskohercegovako tlo oduvijek obilovalo, inilo je idealne uvjete za ivot ljudi. U nauci je ve davno iznesena konstatacija da Bosna i Hercegovina predstavlja iz uzetno vano arheoloko podruje jer su se tu kao malo gdje taloili milenijski tragovi ivota ljudi koji su pripadali raznim rasnim, etnikim, kulturnim i geografskim skupinama. Bosanskohercegovaki lokaliteti su dali unikatne nalaze koji u nekim sluajevima predstavljaju klju za rjeavanje arheoloke problematike ireg dijela Evrope, pogotovo Balkanskog poluotoka. Takve su, naprimjer, antropomorfne figure iskopane u Butmiru kod Sarajeva koje prikazuju pripadnike ak tri rase (crnaku, kavkasku i alpsku). To je zagonetka kojom se ve dugo bave arheolozi i etnolozi.

22

Prvi ljudi na tlu Bosne i Hercegovine Sve se donedavno smatralo da su se ljudi naselili na podruje dananje Bosne i Hercegovine tek koju hiljadu godina unazad, odnosno u epohi mlaeg kamenog doba prije 5 - 6 hiljada godina. Intenzivna arheoloka istraivanja obavljena nakon Drugog svjetskog rata pod vodstvom dr. ure Baslera, dugogodinjeg radnika Zemaljskog muzeja u Sarajevu, oborila su to miljenje. On je sustavnim iskopavanjima otkrio tragove ovjeka koji je ovdje ivio jo u epohi starijeg kamenog doba, ili tanije, u srednjem paleolitu koji obuhvaa vrijeme od 120.000 60.000 godina stare ere.

Rije je o davnanjem ljudskom pretku (praovjeku) koji se izgledom i umom uveliko razlikovao od dananjih ljudi. To bie se u nauci naziva Homo neanderthalensis (Neandertalski ovjek), nazvan tako po uvenom nalazu u Neandertalu u Njemakoj. Za nauku je znaajan jer predstavlja jednu od najvanijih karika u razvoju ljudskog roda. Treba napomenuti da u Bosni nisu pronaeni njegovi fiziki ostaci (kosti) nego orue (kamene sjekire) kojima se sluio.
23

To ne umanjuje znaaj nalaza jer oni nedvojbeno potvruju prisustvo praovjeka na bosanskohercegovakom prostoru prije i nekih stotinjak hiljada godina. Prastari bosanski stanovnici 1. utok Usore u Bosnu kod Doboja a) lokalitet Kamen, b) Crkvina i c) Londa kod Makljenovca, 2. Sastav Velike i Male Ukrine a) lokalitet elinjak u Popovaama, b) Luki, c) Mala Gradina, d) Gaj i Krevine u Kulaima, e) Matia Glavica u Dragalovcima, f) Lupljanica, g) Krndija itd. 3. Najjunija taka gdje su naeni ovakvi nalazi jeste Gradina Varvara na vrelu Rame kod Prozora. Homo bosniacus (bosanski praovjek) 0 tome kako je fiziki izgledao bosanski praovjek znamo preko potpunijih nalaza iz drugih krajeva Evrope, prije svega iz Neandertala u Njemakoj, a onda iz susjedne Hrvatske otkuda potjee znameniti nalaz Krapinskog ovjeka. Konstitucija tijela, oblik glave, izgled lica i nain pokreta, odnosno hoda, mnogo se razlikovao od savremenog ovjeka. Ustvari, to jo nije bilo potpuno razumno bie. Jedva je poznavao vatru, hranio se korijenjem, umskim plodovima, puevima, mesom divljai (nosoroga, mamuta, divljih konja itd.). Hodao je go, a u hladnijim razdobljima zaogrtao se koama ubijenih zvijeri. Jedino oruje kojim se sluio bio je kameni iljak, tek malo pritesan za lake rukovanje. Stupanj umnog razvoja nije mu dozvoljavao do izrauje savrenija orua.

24

Prastanovnici Bosne ivjeli su u peinama a u nekim sluajevima na otvorenom prostoru pod nekom vrstom atora napravljenog od granja ili ivotinjskih koa. Nisu imali stalna stanita jer su lutali za stadima ivotinja i oporima zvijeri. Ne zna se tano kada i kako su iezli ti prvi stanovnici Bosne. Da li su to uzrokovale prirodne pojave kao to je naglo otro zahlaenje, bolesti i slino, ili su postali rtve prodora nove savrenije vrste ljudi, neizvjesno je. Prva oruja na tlu bosne i hercegovine Paleolit, Makljenovac kod Doboja

Prva oruja KAMENOG DOBA Mikroliti iz kamenog doba pronaeni u sjevernoj paniji i Jugu Francuske

25

Nakon izumiranja Neandertalaca Bosnu su naselila savrenija, odnosno razumna bia (Homo sapiens). Oni pripadaju razdoblju mlaeg paleolita koje obuhvaa vrijeme od 60.000 -10.000 godina st.e. Dok se za Neandertalskog ovjeka dri da je pripadao tipu evropskog praovjeka, za ovog iz mlaeg paleolita smatra se da je stigao iz Prednje Azije. Analiza sustava njegovog skeleta pokazuje da je bio veoma okretan i vjet lovac na brzu divlja. To je uvjetovalo da pone upotrebljavati sloenija orua i oruja kao to su primitivno koplje, luk i strijela i dr. POJAVA RAZUMNOG BIA Prvo razumno bie na bosanskohercegovakom prostoru pojavilo se prije nekih 35.000 godina. Njegovi tragovi su dosta brojni. Evidentirano je vie od deset lokaliteta koji potvruju njegovu prisutnost. 1. Kadar kod Gornjeg Svilaja nedaleko od Odaka, 2. Markovci u Detluku kod Dervente, 3. Veliki Majdan kod Tenja, 4. Krevine u Maloj Brijesnici kod Graanice, 5. Peine u Glamoanima kod Banje Luke itd. Najpoznatiji bosanskohercegovaki lokalitet, iz kasne faze mlaeg paleolita jeste peina Badanj kod Stoca u Hercegovini. Bila je intenzivno naseljena prije 12.000 - 14.000 godina. Uz brojne primjerke kamenog orua i oruja (preko 200.000 komada) naeno je mnogo nakita. Veinom su to ogrlice, nainjene od probuenih puia, zuba divljai, koljki i sl. Najvaniji nalaz iz ove peine je urezani crte na ivoj stijeni koji prikazuje konja. To je do sada jedini nalaz spiljske umjetnosti paleolitskih ljudi na podruju jugoistone Evrope.

26

Peina badanj kod Stoca- Najpoznatiji lokalitet iz kasne faze mlaeg paleolita Slika konja peina badanj-Jedini nalaz spiljske umjetnosti paleolitskih ljudi u Bosni i Hercegovini

PRVI ZEMLJORADNICI I STOARI NA TLU BOSNE I HERCEGOVINE Prije pet - est hiljada godina desile su se nove velike promjene u Evropi pa tako i na tlu Bosne i Hercegovine. Bile su karakterizirane pojavom novog stanovnitva i opim kulturnim napretkom. Novost je bila da su se ljudi poeli baviti obradom zemlje, uzgojem domaih ivotinja, izradom zemljanog posuda itd. To su bili revolucionarni pomaci u kulturi ovjeka. I Bosna je s tim promjenama dobila nove stanovnike. Ne zna se pouzdano odakle su doli. Situacija na lokalitetima govori da izmeu njih i paleolitskih starosjedilaca nije bilo sukoba. Smatra se da su ovi posljednji izumrli prije dolaska neolitiara, ali nije jasno na koji nain.

27

Naseljavanje neolitskog stanovnitva odvijalo se uglavnom u rejonima plo dnih polja i dolina rijeka. Zanimljivo je da su predjeli zapadne Bosne ostali nenaseljeni u ovoj epohi. Nisu nigdje pronaeni tragovi ivota iz ovog doba. Smatra se da je razlog nedostatak kvalitetnog kamena od kojeg su neolitiari izraivali orue i oruje. U ostalim krajevima Bosne naseljenost je bila veoma gusta. Naselja su u prosjeku zapremala povrinu od 20.000 do 30.000 m2, kakav je sluaj s lokalitetom Kraljevina kod Novog ehera nedaleko od epa. Neolitiari su po pravilu podizali naselja u ravnicama ili na rijenim teresama: 1. Gornja Tuzla, 2. Nebo kod Travnika, 3. Kakanj,Obre kod Kaknja, 4. Butmir kod Sarajeva itd.. 5. U krakoj Hercegovini za nastambe su koriene peine, kakav je sluaj sa Zelenom peinom iznad vrela Bune, 6. Ravlia peinom kod Gruda itd. Ogrlica od puia i koljki-Peina Badanj kod Stoca, Stara 12 000 14 000 godina Neolitsko doba je donijelo napredak i u nainu stanovanja. Sada se grade nastambe uglavnom od drveta nad zemljom, ili do pola ukopane u zemlju (zemunice). U kostur nainjen od greda ugraivao se pleter koji se potom s obje strane lijepio ilovaom. Ognjite se nalazilo u sredini prostorije, a u toplijim razdobljima loilo se vani. Veliina pojedinih kua iznosila je 50 - 60 m2 U Gornjoj Tuzli otkriveno je sojeniko naselje. Tu su kue stajale na kolju iznad vode, odnosno uz obalu. To dokazuje da je prije pet - est hiljada godina dio dananje Tuzle bio pod jezerom ili movarom. Znaaj tuzlanskog naselja je to je to jedno od najstarijih i rijetkih sojenikih naselja iz razdoblja neolita, jer su ona specifikum bronanog i eljeznog doba.

28

DOBA MIRA I SPOKOJA Razdoblje neolita je bilo mirno doba bez sukoba, pljakanja i pohoda. Kod ljudi se javlja potreba da meusobno komuniciraju pa se uspostavljaju trgovake veze izmeu najudaljenijih zajednica, to je dalo jo vei podstrek kulturnom razvoju. Tako bosanski neolitiari odravaju veze sa zajednicama i izvan Balkanskog poluotoka. Na ovdanjim lokalitetima naeni su predmeti iz Italije, Grke, Podunavlja itd. Jedan od glavnih trgovakih puteva u to doba vodio je dolinom Neretve i Bosne. Na nalazitima u Kaknju, Obrima i Lisiiima kod Konjica, esto se susree nakit nainjen od morskih koljki koje su ovamo dospjele trgovinom. Jo su ei nalazi keramike raene po uzorima iz Sicilije, Panonije ili jadranskih otoka. Dosta smo dobro obavijeteni i o duhovnom ivotu bosansko hercegovakih stanovnika od prije pet - est hiljada godina. U to doba imao je veliki znaaj kult predaka. Na lokalitetu Lisiii kod Konjica pored ognjita su naeni dijelovi ljudskog kostura to predstavlja ostatke kultnog obreda oboavanja umrlog pretka. Njih su esto zakopavali uz ognjite ili ispod poda nastambe kako bi ostali trajno uz svoje potomke i "uvali" ih od zla. U nekim sluajevima umrlog pretka su jeli kako bi u svojim potomcima "nastavio" ivjeti. Bio je est sluaj i rtvovanja djece, posebno dojenadi. U Obrima kod Kaknja i u Zelenoj peini iznad vrela Bune kod Mostara uz ognjite su naene kosti djece izmijeane s kostima ivotinja. Ritualno ubijanje djece bilo je uobiajena pojava u neolitsko doba. To se inilo u posebnim prilikama kao to je podizanje novog naselja, izbor poglavice, da se pospjei plodnost stoke, ena i sl. BOSANSKI CRNCI Neolitsko nalazite u Butmiru kod Sarajeva je po svom neobinom sadraju postalo poznato irom svijeta i nezaobilazno je kada se govori o evropskom neolitu. To je bilo tipino zemljoradniko naselje iji su stanovnici bili nosioci napredne kulture. Izraivali su veoma kvalitetno zemljano posue jedinstvenih oblika i ukrasa. Ovaj lokalitet je, meutim, poznat prije svega po izradi ljudskih figura. Njihova vrijednost je ta to na realistian nain prikazuju osobe razliitih rasa.
29

Na jednoj od njih kovrdava kosa, irok i spljoten nos, naglaene jagodice i debele usne prikazuju tipinog predstavnika crnake rase. Na drugoj figuri sa jako zabaenim elom, istaknutim i povijenim nosom izvedenim u jedinstvenoj kosoj liniji glave, prepoznaju se osobine armenoidne (kavkaske) rase. Trea figura prikazuje standardne crte lica s pravilno zaobljenom glavom, to je osobina alpske rase. NEOLITSKE FIGURE IZ BUTMIRA Nauka nije jo odgonetnula pojavu i smisao ovih figura. Posebno je zanimljiva predstava crnca. To se dovodi u vezu s prodorom pripadnika te rase u sjevernomediteranske predjele to je potvreno i na nekim nalazitima u Italiji. Butmirska kultura rasprostranjena je na podruju Butmira kod Sarajeva i predstavlja jedno od najznaajnijih nalazita iz neolitskog perioda u Europi. Smatra se da je butmirska grupa nastala oko 4000. godine p.n.e. Butmirska vaza Bosanskohercegovaki neolitski stanovnici bili su poklonici jednog specifinog kulta, poznatog mnogim starim narodima, meu kojima starim Egipanima, Hindusima, Babiloncima i dr. Rije je o tzv. astralnom kultu. Sastojao se od oboavanja nebeskih tijela (sunca, mjeseca, zvijezda). U Obrima kod Kaknja iskopan je pljosnat kolut nainjen od peene zemlje na kojem su etiri rupice koje su sluile za vjeanje tog predmeta. Rije je o sunevom disku koji je upotrebljavan u obredu oboavanja sunca. U Lisiiima kod Konjica iskopana je keramika na kojoj su ukrasi u obliku polumjeseca. Oboavanje nebeskih tijela bilo je prisutno kod svih zemljoradnikih zajednica, a bilo je u uskoj vezi s kultom plodnosti.

30

Posude i objekti kulta Butmir i Obre II, mlai neolit, 4700 god. p.n.e

BOSNA I INDOEVROPSKA SEOBA Koncem III i poetkom II milenija st.e. zbili su se krupni dogaaji koji su imali dalekosene posljedice za povijest ljudi na tri kontinenta. Dolo je do velikih etnikih pomjeranja koja su zahvatila iroki euroazijski prostor. To se odrazilo i na podruje dananje Bosne i Hercegovine. Brojne zajednice koje su do tada naseljavale prostrane euroazijske stepe pokrenule su se i pole u raznim pravcima. Jedni su krenuli na zapad u Evropu, drugi na jugozapad, naselivi obale istonog Mediterana, a trei na jugoistok prema Perziji i Indiji. Ta seoba je u Europu dovela brojne nove narode, meu kojima su najvaniji Germani, Kelti (Gali) i Iliri. Svi su bili nosioci jedne nove kulture koja se zasnivala na poznavanju metala (bakar i bronca). Zahvaljujui novom ubojitom oruju od metala, poznavanju konja i lahkoj pokretljivosti, posvuda su unitavali mirne neolitske starosjedioce. Sukob Indoevropljana i neolitiara bio je nemilosrdan. Ovi posljednji nevini ratovanju, opremljeni kamenim oruem i orujem i fiziki inferiorniji u odnosu na indoevropske zavojevae, bili su posvuda proganjani pa su za kratko vrijeme bili sasvim istrijebljeni. O onome ta se tada deavalo na tlu dananje Bosne i Hercegovine svjedoe ostaci spaljenih i poruenih neolitskih naselja. Arheoloka iskopavanja nam predoavaju pravu dramu koja se odvijala na ovim prostorima prije 4.000 godina. Ostaci spaljenih kua, razbijeno pokustvo, nagorjele i prebijene ljudske kosti i dr., daju jasnu predstavu o razmjerama traginih zbivanja. Pronalaskom metala i usavravanjem sredstava za voenje rata, otpoelo je razdoblje trajnih neprijateljstava meu ljudskim zajednicama, i to u najveem intenzitetu. To je primoralo ljude da podiu naselja na uzvisinama s kojih se moglo lake braniti.
31

Ta mjesta se obino nazivaju gradinama. Bila su okruena bedemima nainjenim od suhozida, palisadama ili jarkovima. Na podruju nae zemlje takvih gradina je evidentirano na hiljade, to govori da je prostor dananje Bosne i Hercegovine prije 4.000 godina bio gusto naseljen. Tokom seobe Bosna i Hercegovina je dobila nove stanovnike. Bili su to Iliri. Znaajni su i po tome to su to prvi bosanskohercegovaki stanovnici ije nam je ime poznato. Oni su Bosni dali trajno kulturno, etniko i politiko obiljeje. Njihovu kompaktnost razbili su tek Slaveni dvije hiljade godina kasnije, tokom VII stoljea n.e. Jedno od njihovih glavnih sredita nalazilo se na Glasincu nedaleko od Sarajeva. Sjeverozapadnu Bosnu naseljavali su Japodi, Sjevernu Mezeji, Istonu Dindari, Zapadnu Dalmati, Srednju Desidijati, Breuci izmeu Vrbasa i Drine Junu Daorsi i Ardijejci itd. Iliri su bili vrsni ratnici, nosioci napredne kulture i tvorci novog drutvenog poretka koji je doveo do stvaranja prvih politikih organizacija na ovim prostorima iz kojih su potom nastale prve drave (Ilirska kraljevina). Privredni i politiki uspon Ilira vee se za razdoblje eljeza (od X do I stoljea ste.). Kako je Bosna izuzetno bogata zlatom, srebrom, bakrom, eljezom itd., Iliri s ovog podruja su stekli znatnu prednost u odnosu na svoje susjede pa je to razlog da se Bosna i Hercegovina smatra njihovom centralnom kulturnom i politikom zonom. Bosnu su, naime, naseljavala najpoznatija i najjaa ilirska plemena. Tokom I milenija st.e. za bosanskohercegovake Ilire desila su se tri velika dogaaja koja su odredila njihovu daljnju sudbinu. Od VII stoljea st.e. poinju kontaktirati sa Grcima pa se uspostavljaju obostrane kulturne i trgovake veze. To je za Ilire imalo veliki znaaj jer su ih Grci uveli u historijsko doba. Pod njihovim utjecajem Iliri poinju kovati novac, susreu se s pismom, od njih preuzimaju savreniji oblik drutvenog organiziranja i druge tekovine visoke helenske kulture. Iz tog vremena potjeu i prvi pisani podaci o naoj zemlji i njenim stanovnicima. Time zapoinje historijsko doba bosanskohercegovakih zemalja.

32

Drugi vaan dogaaj vee se za prodor Kelta (Gala), prastanovnika dananje Francuske i sjeverne Italije. Oni su poetkom IV stoljea st.e. provalili na Balkanski poluotok kojom prilikom je jedan njihov dio napao bosanske starosjedioce. Voeni su dugi i teki ratovi o emu nas dosta opirno obavjetavaju grki pisci. Njihov prodor u Bosnu prouzrokovao je velika pomjeranja tamonjih plemena. Iz srednje Bosne potisnuli su Autarijate koji su se uputili u istonu Hercegovinu i dananju Crnu Goru. Od njih potjee naziv rijeke Tare. Pleme Ardijejaca, koje je naseljavalo gornji tok Neretve (od Konjica na jug), pomjerilo se niz Neretvu i zaustavilo na dijelu primorja i june Hercegovine od ua Neretve do Boke kotorske. Tu su kasnije stekli veliku mo pa su osnovali kraljevstvo koje je dugo predstavljalo bitan politiki faktor na srednjem Jadranu. Najvaniji dogaaj u historiji bosanskohercegovakih Ilira bio je stopedesetogodinji rat protiv Rima i njihovo konano pokorenje s te strane (I stoljee n.e.). To je predstavljalo veliku prekretnicu u njihovom ivotu. Pod rimskom vlau ostali su due od 500 godina. Kroz to vrijeme dijelili su sudbinu ostalih pokorenih naroda objedinjeni monim Rimskim Carstvom koje se prostiralo od dananjeg Maroka na zapadu do Irana na istoku, i od Velike Britanije na sjeveru do dananjeg Sudana na jugu. Zahvaljujui rezultatima arheolokih iskopavanja i djelima grkih i rimskih pisaca, dosta smo dobro obavijeteni o izgledu, nainu ivota, drutvenom poretku i kulturi tih starobosanskih starosjedilaca. Sasvim je izvjesno da su Iliri pripadali indoeuropskoj grani naroda, srodnih precima dananjih Francuza, Nijemaca, panjolaca, Grka, Iranaca, Hindusa itd. Grki i rimski pisci ih opisuju kao visoke, rie, spretne, ratoborne i slobodoljubive ljude. U historijsko doba ivjeli su u plemenima kojih je bilo na desetine. Povezivala ih je krvna i jezika srodnost. Osnovno zanimanje bilo im je stoarstvo. Zahvaljujui obilju ruda koje su im osiguravale dovoljno metala za izradu oruja, i jo k tome gortaci, bili su neustraivi ratnici. To je razlog da je moni Rim protiv njih vodio stoljetne iscrpljujue ratove. Metalno doba na tlu Bosne i Hercegovine Glasinaka kultura je najizrazitija grupa starijeg metalnog doba na Balkanu. Rasprostirala se u istonoj Bosni i Hercegovini, jugozapadnoj Srbiji, sjevernim dijelovima Crne Gore, a znaajno je utjecala na susjedne oblasti. Naziv je dobila po visoravni Glasinac kod Sokolca, istono od Sarajeva.
33

Osnovne karakteristike ove kulture su tumuli, gupirani oko gradina s ostacima suhozida, inei nekropole. Najstariji pripadaju ranobronanom razdoblju, no, budui da su najbrojniji i najbogatiji, tumuli iz haltatskog razdoblja se smatraju pravom glasinakom kulturnom kulturom. Smatra se da su nosioci glasinake eljezne kulture bili Iliri, te da se itav kulturni kompleks moe vezati za Autarijate. Glasinac je arheoloko nalazite poznato od konca 19. stoljea. Sustavna istraivanja su provedena od 1886.-91. godine na Glasinakom polju, a kasnije je proireno da Prae i Drine, pa je arheoloki pojam Glasinac (glasinako podruje) znatno iri od geografskog. Evidentirano je oko 50 prapovjesnih gradina i vie od 1200 tumula (grobnih humaka), koncentriranih u grupe i nekropole. BRONZANA STATUA-Studenci kod Ljubukog, eljezno doba oko 500 godina p.n.e
NAKIT OD BRONZE I JANTARA-nekropole Jezerina i Ribi kod Bihaa, mlae eljezno

doba, 4-1 vijeka p.n.e SREBRENI NAKIT-trpci kod Viegrada, 4 vijek p.n.e

KORJENI MULTIETNIKE, MULTIVJERSKE I MULTIKULTURALNE BOSNE Rimsko osvajanje Bosne znatno je izmijenilo njenu etniku sliku. S dolaskom Rimljana zapoeo je proces koji je Bosnu doslovno pretvorio u multietniku, multivjersku i multikulturnu zemlju. Rim je ve tokom osvajanja doveo na ovaj prostor veliki broj vojnih jedinica koje su bile sastavljene od pripadnika raznih naroda sa raznih strana prostranog Rimskog Carstva. Za vojskom su doli inovnici, trgovci, radna snaga (robovi), zanatlije i dr. Mnogi od njih su ovdje stalno ostali. O tome svjedoe brojni nadgrobni spomenici na kojima se skoro uvijek navodi etnika pripadnost umrlog. Tako smo saznali da su u antiko doba uz starosjedilake Ilire u Bosni ivjeli i Rimljani, Italici, Gali, Germani, Britanci, Egipani, Sirijci, Grci, Iranci itd. Prisustvo stranaca potvruju i vjerski (kultno-votivni) spomenici. Svaka od nacionalnih skupina donosila je svoje vjerske predstave pa se tako stvorilo multivjersko drutvo. Evidentirane su ak 24 razne vjere i desetine raznih boanstava.

34

Prisustvo stranaca nije naruilo etniku kompaktnost starosjedilakog ilirskog stanovnitva. Oni su za sve vrijeme rimske okupacije uglavnom ostali stanovnici sela i malo su saobraali i mijeali se sa strancima. Romaniziranih (civiliziranih) Ilira bilo je malo. Njih su uglavnom inili islueni vojnici koji su se po odsluenju 20-30-godinjeg vojnog roka vraali u svoj zaviaj i nastanjivali u gradovima. Takvi su ivjeli po rimskim uzorima, ukljuivali se u javni ivot, i obino se enili strankinjama. Njih je, meutim, bio mali broj i oni nisu utjecali na etniko raslojavanje svojih sunarodnjaka. ILIRSKA PORODICA-Jedna ilirska porodica iz rimskog doba, Lisiii kod Konjica

SLOM ANTIKE CIVILIZACIJE I BOSNA Kraj rimskog prisustva i slom antike civilizacije, do ega je dolo krajem VI i poetkom VII stoljea n.e., bili su sudbonosni i za bosanskohercegovako podruje i njegove starosjedioce. To je bilo praeno prodorom brojnih znanih i neznanih hordi, plemena i naroda koji su posvuda ruili, palili, pljakali i ubijali. Na taj nain, nestalo je svega to je na ovim prostorima do tada postojalo i to je stvarano vie od pola milenija. Sa zemljom je sravnjeno vie od 100 gradova, a svi su bili graeni po standardima visoke rimske civilizacije, opremljeni tekuom vodom, kanalizacijom, sistemom centralnog grijanja itd. Zapisi suvremenih pisaca podrobno opisuju stravina zbivanja koja su pod konac antikog doba zahvatila Evropu. Balkan je u tome imao posebno mjesto, a u njemu, pak, Bosna. Na udaru barbarskih zavojevaa prvo su se nali stanovnici gradova. Oni koji nisu uspjeli pobjei, nestali su u plamenu svojih kua i gradova. Iskopavanja ruevina iznose na vidjelo stravina svjedoanstva onoga to se ovdje deavalo u doba seobe naroda (kraj VI i poetak VII stoljea n.e.). Skoro u svakoj ruevini nailazi se na sloj garei, a u njoj ljudske kosti, polomljeni inventar, vrhovi strjelica i sl. Pustoenja su bila tolika da se na veini takvih mjesta nije nikada vie obnovio ivot. Od naroda za koje se pouzdano zna da su najvie uestvovali u napadima, pustoenju i pljakanju bosanskohercegovakog prostora bili su Vizigoti, Ostrogoti, Avari i Slaveni. Oni su u velikoj mjeri izmijenili dotadanja etniku sliku ovog prostora. Njihove rtve su uglavnom bili gradski stanovnici, a njega su najveim dijelom inili stranci, dok su starosjedioci ivjeli po vrletnim selima pa su bili manje izloeni stradanjima.
35

Bosna je u takvim okolnostima i u takvom stanju ula u srednji vijek. Isti je sluaj, manje vie, bio s itavim Balkanskim poluotokom.

TRADICIONALNA PRIVREDA BOSNE I HERCEGOVINE U prikazu tradicionalne materijalne kulture naroda Bosne i Hercegovine treba istai da su u oblikovanju elemenata materijalne kulture djelovale dvije osnovne grupe faktora: prirodni i drutveno-kulturnu. Prirodne fakrore ini prirodna sredina: zemljite, reljef, klima, vodeni tokovi, prirodne komunikacije ili prepreke itd., to sve stvara poetne uslove za nastanak i razvoj: seoske privrede, zanatstva, naselja, stanovanja, nonje i dr. Drutveno-kulturni faktori u irem smislu oduhvataju: istorijske, ekonomske, kulturne i drutvene uslove i kontakte te procese i odnose, koji su se deavali i deavaju na irem globalnom, regionalnom i uem lokalnom planu. Obje ove grupe faktora se tokom istorijskog razvoja kombinuju na razliite naine, stvarajui kulturne, etnike i regionalne spscifinosti, s tim da prirodni inioci imaju prevagu u poetnim fazama, a drutveno-kulturnu u toku razvoja, posebno u najnovije vrijeme, kad procesi urbanizacije postepeno brie regionalne, etnike, drutveni i dr. razlike u materijalnoj kulturi, unificirajui sve njene manifestacije. 1. SEOSKA PRIVREDA Seoska privreda, posebno kad je rije o seoskoj tradicionalnoj privredi ovisna je u veoj mjeri od prirodnih uslova za proizvodnju, tako da nije mogue izdvojiti neke etnike osobenosti u toj djelatnosti (posebno zbog izmjeanosti stanovnitva). Reeno je da se u Bosni i Hercegovini sueljavaju tri velike prirodne regije: dinarska, kao dominantna po prostranstvu i panonska i jadranska, kao periferne. Openito uzevi tradicionalnu seosku privredu u ove tri regije karakterie: u jadranskoj regiji koja obuhvata periferno Hercegovinu i predstavlja krako podruje sa izmijenjenom mediteranskom klimom (u niim dijelovima) a u reljefu se istiu kraka polja i visoko planinski vijenci - glavna privredna grana je, u viim dijelovima, stoarstvo (ovarstvo) sa stoarskim sezonskim kretanjima, a u niim dijelovima uzgoj vinove loze i duhana. Ovdje se jo uzgaja krompir, povre, i kukuruz. U planinskoj oblasti koja obuhvata sjeverne i sjeveroistone dijelove Bosne, a predstavlja oblast sa kontinentalnom klimom, u refelju uskim pojasom nizina uz rijeku Savu i niskim pobrem posavskih rubnih planina - seosku privredu karakterie proizvodnja itarica i krupno stajsko stoatstvo (govedarstvo) i svinjogojstvo. Sredinja regija - koja obuhvata nie planine, visoravni i duge zaobljene kose koje se postepeno sputaju prema sjeveru i Savi predstavlja oblast izmijenjene kontinentalne klime i
36

oblast zelenog krasa - odlikuje se kombinovanom seoskom privredom: u stoarstvu ovarstvo, govedarstvo i svinjogojstvo, u ratarstvu proizvodnjom: itarica, povra i voa dopunskim privreivanjem preko seoske zanatske proizvodnje. U novim drutvenim uslovima sa razvojem proizvodnih sredstava i napredkom tehnike i tehnologije proizvodnje i transporta i seoska privredna koristei zadati prirodni okvir, tranformie proizvodnju u skladu sa trnim potrebana, naroito u kooperativnoj sprezi sa drutvenim poljoprivrednim organizacijama. U tradicionalnoj seoskoj privredi bile su zastupljene slijedee grane proizvodnje: a) sabiranje, b) lov, c) ribolov, d) zemljoradnja, e) stoarstvo, f) prenos robe tovarnim konjima (kiridijanje), g) pelarsvo, h) lokalna i regionalna razmjena dobara i trgovina, i) te dopunsko privreivanje preko seoskih zanata, kune radinosti, sezonskog rada izvan sela, privremenog rada u drugim granama privrede itd. A) SABIRANJE Sabiranje plodova i drugih dijelova samorodnih biljaka, kao i sitnih ivotinja, najstariji nain pribavljanja hrane, nije nikad potpuno istisnuto, ak poprima nove forme. U sadanje vrijeme mogu se izdvojiti tri naina koritenja sabranih plodova: za dopunu i ishrani, za prodaju na lokalnom tritu i za industrijsku preradu. U dopunskoj ishrani su zavisno od ekolokih inilaca u pojedinim krajevima koriteni ili se koriste slijedei samoradni plodovi: gljive, jagode, ljenjici, kesteni, borovnice, drenjine, kupine, bukov ir, divlje kruke i divlje jabuke i dr. Osim plodova u ishrani su koritene i mnoge trave, najpoznatije su: radi i kopriva, a zabiljeeno je da se u Hercegovini koristilo 27 vsta trava u ljudskoj ishrani. Za prodaju na lokalnom tritu sabiraju se, uglavnom gljive, jagode, borovnice, kupine, drenjine i kesten. Za industrijsku preradu od plodova sabiraju se: kupine, drenjine, borovnice, a kao posebno znaajan izvor prihoda, je sakupljanje ljekovitog bilja kao: kadulja, ljez, list od kupine, ipurak, kamilica, nana, pelin, zova, lincura itd. Od sitnih ivotinja najvie su se sakupljali puevi za ishranu i za izvoz u druge zemlje.
37

Interesantno je da u sabiranju plodova i ostalog uestvuju ene i djeca, a ne i odrasli mukarci (podjela rada), kao i to da zaraeni novac za sabrane plodove pripada sakupljaima dok kod sabiranja ljekovitog bilja za industrijsku preradu zaraeni novac odlazi u kunu blagajnu. esto puta sabiranje plodova vri se kolektivno (ljenici), to onda slui i kao sastanak mladei. B) LOV Lov je u Bosni i Hercegovini s obzirom na raniji bogat umski pokriva bio razvijena grana seoske privrede. Sluio je kao dopunska ishrana a jo vie za pribavljanje koa i krzna divljih ivotinja. Sve do drugog svjetskog rata, koe i krzna bile su vaan izvozni artikal. Izvozile su se vee koliine lisiijih koa, koa zeeva, kuna, vjeverica, tvorova, jazavaca, divljih maaka i vukova. Danas su divlje i druge umske ivotinje znatno prorijeene, pa lov sada vie slui turistikoj privredi, kao i sportu i rekreaciji gradskog stanovnitva. Lovilo se na razne naine. U srednjem vijeku i u tursko doba lovilo se i pomou ptica grabljivica, prvenstveno sokola (postojalo je i posebno zanimanje sokolari) zatim uz pomo lovakih pasa, ime su se koristili povlateni slojevi. Seljaci su uglavnom lovili uz pomo raznih zamki i gvoa za hvatanje zvijeri sasvim rijetko, kasnije, i vatrenim orujem. C) RIBOLOV Ribolov u rijekama Bosne i Hercegovine je, takoer, u prolosti imao vei znaaj, kao dopuna u ishrani okolnog stanovnitva, a riba je prodavana pazarnim danom i na lokalnim tritima u svjeem stanju, a i suena. Turski dokumenti govore o ribnjacima. Takoer su u rijekama lovljeni i rakovi koji su se izvozili. Ribolov se obavljao uz pomo: vra, mrea, osti i udica. Na pojedinim pogodnim mjestima na rijekama pravljene su lovnice, pregrade sa uskim otvorima na koje se stavljaju vre ili mree, itd. U dananje vrijeme ribolov vie nema onaj znaaj za seosku privredu kao ranije i vie slui sa sport i rekreaciju.

38

D) ZEMLJORADNJA Zemljoradnja je u najviem dijelu Bosne i Hercegovine najvanija grana seoske privrede. U srednjevjekovnoj bosanskoj dravi razvoj zemljoradnje dostigao je visok stepen to se vidi iz turskih izvora XV stoljea. Gdje god su doputali prirodni uslovi bilo je razvijeno vinogradarstvo, koje svakako predstavlja visok ili najvii stupan agrikulture. Dominantna itna kultura je penica, zatim jeam, ra, zob i mjeanac. Uzgajala se jo heljda, proso, sijerak, zatim mahunarske: grah, bob, soivica i grahorica, od voa: jabuka, kruka, ljiva, trenja, orah i dr. Uzgajani su takoe lan i konoplja. Agrikulturna proizvodnja u turskom periodu, nakon kratkotrajnog nazatka usljed ratnih pustoenja, nastavlja se i razvija na istim osnovima. U turskom periodu zemljoradnja je davala i viak preko potreba, pa je vren izvoz ita u Dubrovnik i gradove mletake Dalmacije a kasnije i u Austriju. Od voa su izvoene suhe ljive. Relativno razvijenoj zemljoradnji u doturskom periodu, a tako i kasnije, doprinijelo i postojanje dobrog i pristupanog gvozdenog poljoprivrednog orua: izraivano je u mnogobrojnim kovanicama, koje su postojale kako uz eljezne rudnike, tako i po svim trgovima Bosne, gdje su te izraivane i prodavane. Meutim, to je ipak bila zemljoradnja sa primitivnom tehnikom obradom zemlje. U srednjoj i zapadnoj Bosni kao i u cijeloj Hercegovini jo do pred drugi svjetski rat u znatnoj mjeri se, u obradi zemlje upotrebljava ralo, prlj, pluica i drveni plug. Austrougarska uprava je, istina, obraala mnogo panje i investirala velika sredstva u poboljanje poljoprivrede tehnike, ali to nije dalo odgovarajue rezultate zbog ekonomske ovisnosti u kmetskom odnosu domaih seljaka. Kasnije svjetska ekonomska kriza, u vrijeme prve Jugoslavije, koja je strahovito pogodila seljake, paralizovala je i onako skroman napredak poljoprivrede, tako da i pored stalnog poveanja obradivih povrina na raun uma i panjaka, zemljoradnja daje skromne rezultate, ne odmakavi mnogo u primjeni agrotehnikih mjera, a ni u produkciji u odnosu na tradicionalnu zemljoradnju. U ovom periodu u proizvodnji ita po proirenosti i koliini na prvom mjestu je kukuruz, iza njega penica, jeam, zob, krupnik, ra, napolica (mjeavina penice i jema), proso, heljda, sijerak.

39

e) stoarstvo Stoarstvo je, posebno neke njegove gradne, s obzirom na prirodne uslove, od najstarijih vremena bilo, naroito u nekim krajevima, glavna privredna grana. Stari Sloveni koji su i sami imali razvijeno stoarstvo (gajili su konje, govee, svinju), po dolasku ovamo i smilujui autohtono stoarstvo stanovnitvo prihvataju i njegova iskustva i staru balkansku stoarsku tradiciju transhumantnog polunomadsko stoarenja sa sitnom stokom (ovce i koze), koje je karakteristino za dinarski planinski sistem, a odvija se u dvije osnovne varijante. Kretanje je ilo u dva smjera: prema primorju i panonskim ravnicama, a ljetni satnovi za obje grupe oduvijek su na najviim planinskim panjacima Dinarskog visoja iznad granice ume. Kretanja stoke i ljudi su stalan, a odvijajla su se u okviru odreenog prostora u etapama, sezonski, za vegetacijom. Osnovne su tri etape: donje trave, srednje trave i gornje trave. na sve tri ove etape postoje izgraene nastambe za ljude. Stoka prebiva stalno na otvorenom, u torovima. Osim ovaca i koza ovi stoari su gajili i poznate brdske konje koji su im sluili za prenos tovara. U srednjoj etapi se boravi dva puta godinje u proljee i s jeseni i tu su nastali stalni stanovi - katuni, danas uglavnom pretvoreni u sela. U toku istorijskog vremena, sa razvojem gradova u primorju, poinje spreavanje silaenja stoara u primorje. Ovo remeti stalni ciklus kratanja pa se ovi stoari poinju stalno nastanjivati na srednjoj etapi, to dovodi do unitavanja vegetacione baze, do skraivanja kretanja i do stvaranja niza varijanti prvobitnog kratanja i do naseljavanja vika stoarskog stanovnitva u sredinjim i sjevernim krajevima Bosne i Hercegovine i njihovog postepenog prelaska na zemljoradnju (kolonizacija vlaha stoara). Slino se deava i sa stoarskim kretanjima u pravcu panonske nizije. Ipak, sve do naih dana, u dvije manje regije, zadrane su sve tri etape stoarskih seoba u jako smanjenom okviru. To su Jasenice, gdje tzv. travari izgone stoku ljeti i zimi, i Podveleje iznad Most ara i Nevesinja. Obje grupe su muslimanske. Ostali stoari ovog podruja su stacionirani na nekadanjim katunima i sve se vie bave zemljoradnjom, a u stoarenju koriste umske ispae i ljetni izgon stoke. U sredinjem pojasu, ve odavno je raireno kombinovano ekstenzivno stoarstvo: ovarstvo, govedarstvo i svinjogojstvo sa umskom ispaom i evntualnim izgonom ljeti u planinu gdje se stoka utovi za jesenjsku prodaju zbog nemogunosti zimske prehrane.

40

U sjevernim podrujima je zastupljeno govedarstvo i svinjogojstvo uz stajski uzgoj i uzgoj krmnog bilja. Na temelju povoljnih prirodnih uslova bogatstvo stonog fonda oduvijek je predstavljalo glavnu privrednu karakteristiku Bosne i Hercegovine, a izvoz stoke i stoarskih proizvoda vrlo znaajnu stavku. U turskom periodu, bogatstvu stonog fonda, pogodovao je kmetski odnos, jer od stoke nisu vrena nikakva davanja (osim za svinje). U odnosu na tradicionalno stoarstvo u dananje vrijeme stoni fond je smanjen ali je povean kvalitet modernizovanim uzgojem. ivinarstvo nije nikad u tradicionalnoj seoskoj privredi imalo vei znaaj, tek u novije vrijeme ono je zastupljeno u drutvenom sektoru proizvodnje. f) pelarstvo Pelarstvo je bilo razvijeno. eer je u seoskoj ishrani, u veoj mjeri, zamijenio med tek u poslieratnom periodu. Vosak je od srednjeg vijeka pa sve do drugog svjetskog rata uz stoarstvo najznaajniji izvozni artikl. Tradicionalno pelarstvo se modernizuje izmeu dva rata, osnivaju se i pelarske zadruge. Meutim, iroka baza pelarstva opada i danas se njime bave pojedinci. g) Kiridijanje Usko povezano sa stoarstvom iz kojeg se izdvojilo kao posebna djelatnost, kiridijanje je bilo, za ove krajeve, u nedostatku komunikacija, jo od srednjeg vijeka, pa sve do XX stoljea glavno sredstvo transporta robe na vee distance. Prenosom dobara tovarnim konjima u srednjem vijeku su se bavili vlasi stoari, tzv. ponosnici. Njihovi karavani, gotovo vojniki organizirani, prenosili su trgovake tovare izmeu primorskih gradova i unutranjosti, kreui se uvijek istim putevima u odreenim putnim etapama, zastajui na istim mjestima. Ovakav vid transporta praktikovan je i kroz itav turski period. Prenos robe tovarnim konjima - kiridijanje bilo je u vrijeme austrougarske uprave dopunsko zanimanje veem broju seljaka, mada su ve bili izgraeni glavni pravci eljeznike i cestovne mree. Kasnije se, izmeu dva rata ovaj transport zadrao kao dopunsko zanimanje seljaka u prenosu drveta na umskim radilitima.
41

h) Razmjena i trgovina Mada je tradicionalna seoska privreda traila da sve potrebe domainstva samostalno podmiruje, ipak nije bilo mogue, ve zbog raznovrsnosti prirodnih uslova, koji su diktirali osnovnu podjelu rada, podmirivati sve potrebe u okviru proizvodnje u domainstvu. S toga je od najstarijih vremena vrena razmjena dobara i to uglavnom na dva naina: u okviru sela i na lokalnom trgu izvan sela. U okviru sela razmjena je vrena izmeu putujuih seoskih zanatlija (kasnije i putujuih trgovaca) tzv. pokuaraca, koji su neposrednom razmjenom (trampom) mijenjali svoje proizvode za seoske npr. zemljane lonce za vunu ili ito, i sl., ili je razmijena vrena izmeu samih seljaka. konica za prase ili ovcu itd. Kasnije, iza prvog svjetskog rata poinju se otvarati i trgovake radnje u selima, danas je trgovaka mrea po selima razgranata. Drugi nain razmjene je periodiana razmjena preko lokalnog trita, (pijace, pazara), koja se vri u odreeni dan u sedmici Ovaj nain razmjene mnogo je znaajniji za selo, jer preko pazara selo participira na irem regionalnom pa nekad i na internacionalnom tritu. Pazar je vrlo stara institucija potie od pojave proste robne proizvodnje, kojoj i danas slui kao instrument razmjene. Na trgu se razmjena vri uglavnom posredstvom novca, ali bez posrednika, direktno izmeu proizvoaa i potroaa. Na ovim tritima pored razmjene poljoprivrednih i zanatskih proizvoda vri se i prodaja stoke. Za prodaju stoke jo vie slue, takoer periodini trgovi: vaari, sajmovi, koji se odravaju jednom godinje, najvie u jesen, kad se stoka najvie prodaje zbog nemogunosti zimske prehrane. i) Odlazak na sezonski ili privremeni rad izvan sela Kao nadopuna seoskoj ekonomiji, a posebno u pasivnim krajevima i u nerodnim godinama, praktikovao se od davnina odlazak na sezonski rad ili na prehranu u bogatije krajeve, najee u Posavinu, a u novije vrijeme u Vojvodinu. Tako se pomagalo seljacima u poljskim poslovima, najee i berbi kukuruza i spremanju ljetine, a za uzvrat se dobivala nagrada u naturi (kukuruz i druga hrana), to se transportovalo nazad u svoje selo. U slabim godinama znalo je odlaziti na prehranu vie eljadi iz kue s jeseni i ostati do proljea, pomaui domainima u poslu. Sezonski su na radove izvan sela odlazili graditelji, kamenoresci, duneri i dr.

42

Sa pojavom industrije, poinje i odlaenje na privremeni rad na umske radove, gradnju cesta, eljeznica, graevinske radove i dr. kao nekvalifikovana radna snaga (dvojna ekonomija). Kasnije se odlazi na privremeni rad u Ameriku i druge zemlje. U novije vrijeme, takoer se iz sela odlazi na privremeni rad u industriju u zemlji i inostranstvu, ali vie s ciljem da se zaraeni novac investira u gradnju kua, privrednih zgrada i nabavku opreme za zamljoradnju i stoarstvo.

43