ZuidelijkAfrikaMagazine

maatschappijcultuurreizen

Lewis Nkosi
over Mandela’s ego

Zanele Muholi schokt Zuid-Afrika

Voorpublicatie: Lieve Joris in Congo
Tegendraadse Afrikaner rock
Pieter-Dirk Uys schrijft Thabo Mbeki
Reizen in Madagaskar
n a j aa r 0 6 | Jaa r g a n g 1 0 | N u mm e r 3 | i 5,50
 Inhoud

28
Omslagfoto: Lewis Nkosi

ZUIDELIJKAFRIKAMAGAZINE
maatschappijcultuurreizen

Lewis Nkosi
over Mandela’s ego

ZANELE MUHOLI SCHOKT ZUID-AFRIKA

VOORPUBLICATIE: LIEVE JORIS IN CONGO
TEGENDRAADSE AFRIKANER ROCK
PIETER-DIRK UYS SCHRIJFT THABO MBEKI
REIZEN IN MADAGASKAR

8 Voorpublicatie Lieve Joris, Het uur van de rebellen Lieve

NA JA AR 06 JA ARGANG 10 NUMMER 3 I 5,50

ZA0603 01 ZAM COVER DEF.indd 11 04-09-2006 16:13:31

Een absolute must Joris schreef een indringend boek over het leven van rebellen in Congo. Schuldig
Na de vernieuwing gaat het stukken aan vreselijke wandaden, en tegelijk getekend door onvoorstelbaar leed.
beter met ZAM, het aantal abonnees
groeit. Maar hele volksstammen weten 20 Interview Lewis Nkosi: “Zelfs Mandela maakt die
nog niet dat er een blad bestaat dat denkfout” Lewis Nkosi’s nieuwe roman Mandela’s ego gaat over de
voor iedere in Afrika geïnteresseerde verwoesting die de apartheid aanrichtte, in het leven van Nelson Mandela, in de
een absolute must is. In de komende culturele tradities van Zuid-Afrika. Eén van de gevolgen: aids.

24 Tegendraadse Afrikaner rock Fok die nationalisme, zeggen

maanden gaan we daarin een beetje
verandering brengen. Bij de vele Afrika-
evenementen dit najaar wordt ZAM ter opstandige Zuid-Afrikaanse rockgroepen Fokofpolisiekar en Rokkeloos. Ze zingen
kennismaking uitgedeeld en er komt in het Afrikaans, maar willen niks weten van het Afrikaner volksgevoel.
een aantal verkooppunten bij, verspreid
over het hele land.
28 In beeld - Zanele Muholi De grensverleggende foto’s van Zanele Muholi
Maar de beste aanbeveling aan een
vieren de seksualiteit van lesbische vrouwen in de Zuid-Afrikaanse townships,
maar tonen ook de hoge prijs die de vrouwen hiervoor vaak moeten betalen.
kandidaat-lezer komt natuurlijk van
de liefhebber die al abonnee is. Doet u
mee? Benut de opplakbon op de pagina
40 Reizen - Mora, mora in Madagaskar In Madagaskar schuilen
achter armoede en vervuiling unieke diersoorten en een wonderschone natuur.
hiernaast.
En doe alles rustig, rustig aan, vinden de Malagassiërs.

2 zuidelijkafrikamagazine 03/2006

40
20
24 8
13 Column Pieter-Dirk Uys schrijft Thabo Mbeki
15 India Afrikaanse diaspora in Azië
18 Zuid-Afrika Verbazend: lekker zonder tanden
19 Zimbabwe Met vakantie in Zimbabwe
23 Namibië Nujoma’s miljoenenspel
26 Uganda Schemerseks, taboe bij aidsbestrijding
34 Profiel Bi Kidude, koningin van de taarab
36 Congo De dood van een hofdichter
43 Zuid-Afrika Machtsstrijd binnen het ANC
Rubrieken
4 De veranda Eerste indrukken
23 Column Prudence Mbewu Likkebaardende politie
38 The Swakopmund Observer Kijken en bekeken worden
44 Column Farid Esack Wat een moslim denkt
45 De markt muziek, boeken, kunst, agenda, aanbiedingen
Intussen in
Johannesburg
Als Zuid-Afrikaanse vrienden me vragen
wat Rita Verdonk nu eigenlijk voor type is,
antwoord ik doorgaans: “Een soort Manto
Tshabalala-Msimang.” De Zuid-Afrikaanse
minister voor volksgezondheid en haar Ne-
derlandse collega voor vreemdelingenzaken
lijken als twee druppels water op elkaar.
Ze kunnen niet tegen kritiek en ze weten
het altijd beter. ‘Iedereen’ is tegen ze, maar
van de steun van het gewone volk zijn ze
overtuigd. Het woord aftreden komt in hun
vocabulaire niet voor.
Verdonk haalde zich onlangs weer de woede
op de hals vanwege het paspoort van Hirsi
Ayaan Ali; bij de aidsconferentie in Toronto
stond menig Zuid-Afrikaan het schuim op
de lippen vanwege het stalletje waarop
het ministerie van Tshabalala-Msimang
knoflook, zoete aardappelen en olijfolie had
uitgestald, als oplossing voor aids.
In het kader van de culturele uitwisseling
tussen Nederland en Zuid-Afrika lijkt het
me aardig als de ministers eens een tijdje
elkaars portefeuilles overnemen. Misschien
dat Verdonk’s ‘regels zijn regels’ de uitvoe-
ring van het aidsbeleid in Zuid-Afrika ten
goede zou komen. Want daar is iedereen het
wel over eens: met het officiële aidsbeleid in
Zuid-Afrika is niks mis. Het probleem is dat
de minister er zelf niet in gelooft en het dus
niet uitvoert.
Met het beleid van minister Verdonk is van
alles mis. En daar heb je dus juist een mi-
nister als Tshabalala-Msimang nodig, die er
niet in gelooft.
bart.luirink@niza.nl
zuidelijkafrikamagazine 03/2006 3
de veranda
Redactie: Bart Luirink

Whisky en
Thaise massage
Nu in het Johannesburgse centrum de vei-
ligheid lijkt te zijn weergekeerd, kan ook de
minder avontuurlijke reiziger weer rustig een
hapje eten bij Kapitans in Kort Street. Wel reser-
veren, want Madanjit Ranchod, de tachtigjarige
chef-eigenaar, heeft over belangstelling niet te
klagen. Dat begon al met de jonge Nelson Man-
dela, die er in de jaren voor zijn arrestatie in
1963 regelmatig curry kwam eten. Ook kookte
Ranchod voor koning Faizal van Saudi-Arabië,
die hij tijdens een reis in Europa tegenkwam en
wiens jacht hem naar Monte Carlo voerde. De
schrijver Ernest Hemingway ontmoette hij in
Acapulco, de voetballer Pelé in Brazilië (Ranchod
bezocht er bijna twintig keer het carnaval), Fidel
Castro in Mozambique. Het restaurant bestaat
Foto: Simon Mathebula © Sunday Times

al sinds 1887, eerst in Durban, vanaf 1914 in

Johannesburg. Ranchod nam het over van zijn
vader, die het weer van zijn vader overnam, die
het weer… Ranchod, verknocht aan Churchills,
sigaren uit Cuba, denkt er niet aan om met
werken te stoppen. “Whisky en Thaise massage
houden me fit”, zegt hij.

Vrienden van Orania

Onlangs is er een Nederlandse vriendschapsver-
eniging opgericht voor het Zuid-Afrikaanse slegs
vir blankes dorpie Orania. Initiatiefnemer is Koos
Kooy, maar ook Eric Juckers is erbij betrokken. Ora-
nia, gelegen in de provincie Noordkaap, werd na
de afschaffing van apartheid gesticht als het begin
van een Afrikaner ‘volksstaat’ – een blanke enclave
in het multiraciale Zuid-Afrika. De regering-Mbeki
heeft zich nooit zo druk gemaakt over deze voortgezette apartheid op
enkele hectares grond.
Eleanor Lombard, een woordvoerder van de Orania Beweging, zegt op
de white pride-website stormfront.org ingenomen
te zijn met het initiatief. De oprichtingsbijeenkomst
in juli zou veel ‘positieve aandacht van de Neder-
landse media’ hebben gekregen. Ooit maakten
de pioniers van Orania, waaronder de inmiddels
overleden weduwe van apartheidsarchitect Hen-
drik Verwoerd en haar kleinzoon Carel Boshoff, het
gezegde Hoe harder jy trek hoe groter die wortel
tot stadsmotto. Maar volgens de website van Orania is dat inmiddels
vervangen door het minder tot de verbeelding sprekende Ons droom,
ons dink, ons doen. Op de foto: miss Orania.

4 zuidelijkafrikamagazine 03/2006

Herfstgasten
Als de immigratiedienst een beetje meewerkt, verwelkomt Nederland in
deze maanden talloze herfstgasten uit Afrika. Deelnemers aan het jaarlijkse
filmfestival Africa in the Picture, de verjaardagen van de Stichting Doen en
het Prins Claus Fonds, de Afrika-maand van de Wereldwinkels, het Afrovibes
Festival en het evenement Africa on the Move van NiZA in samenwerking met
Hivos.
De Zuid-Afrikaanse Napo Masheane (foto links) treedt met haar onewoman-
show BUM op bij Afrovibes (27-30 september) en Africa on the Move (6 okto-
ber). Een hilarische en poëtische verkenningstocht naar de schoonheid van
het omvangrijke vrouwenachterwerk en het gevecht tegen modetijdschriften
en schoonheidsindustrie. Haar landgenoot Matthew Ribbick (foto rechts)
vertolkt maar liefst twintig rollen in de onemanshow Hoot tijdens Afrovibes.
Het is het verhaal van een blanke man die alles kwijtraakt, bestuurder van
een minibus wordt en zo een niet-blanke wereld inrijdt, die hij niet eerder
verkende. Wie van verre reizen houdt, kan dit najaar terecht in talloze Neder-
landse steden.
“Met de aidstheorieën die de Zuid-Afrikaanse
regering verkondigt, gedraagt zij zich meer als
een geschifte randgroepering dan een staat die
bezorgd is en compassie toont.”
Stephen Lewis, speciale VN-gezant voor Afrika, tijdens de interna-
tionale aidsconferentie in Toronto, augustus 2006.
Sinterklaas in Mozambique
Nergens vieren Nederlan-
ders Sinterklaas zo uitbun-
dig als in het buitenland.
Paul Faber verzamelde
foto’s uit vele landen, die
nu bijeengebracht zijn in
het boek Sinterklaas Over
Zee, dat op 1 november
wordt uitgebracht door Kit
Publishers. Verkrijgbaar
in de boekhandel voor e
14,95.
kiosk
Duitsland Dr. Rath opnieuw
aangeklaagd Pillendokter Rath, die in Zuid-Afrika zijn
voedingssupplementen aanprijst als geneesmiddelen tegen
aids, wordt in Duitsland vervolgd na de dood van de 9-jarige
Dominik Feld aan beenmergkanker. Begin 2004 weigerden Feld’s
ouders de artsen toestemming te geven om een been af te zet-
ten. Ze wendden zich tot Rath en deze schreef het jongetje een
vitaminekuur voor. Aan het einde van het jaar stierf Feld. Zowel
de moeder als Rath ontkennen dat het kind kanker had en wijten
zijn dood aan laakbaar gedrag van de artsen. De aanklagers
beschuldigen Rath er ook van zijn producten zonder toestem-
ming van de autoriteiten op internet te hebben aangeprezen.
Daarmee handelde hij in strijd met de Duitse wet.
Zuid-Afrika Jazz-musicus van
plagiaat beschuldigd Abdullah Ibrahim – eerder
bekend als Dollar Brand – zou de muziek van zijn wereldbe-
roemde song Manenberg hebben gestolen. Het lied, een ode
aan een tijdens de apartheid gevormde kleurlingentownship
in Kaapstad, zou een vertraagde versie zijn van het nummer Jack-
pot, dat in 1960 door de muzikant Zacks Nkosi werd opgenomen.
Onlangs dook de 78-toerenplaat op in een tweedehandswinkel.
Ibrahim ontkent en zegt dat de compositie het product was van
een week­lange sessie in een opnamestudio, samen met onder
anderen saxofoonspelers Robbie Jansen en Basil Coetzee. “Het
kwam door de klank van de piano, die was niet meer zo goed en
herinnerde me aan de piano’s waarop ik in mijn jeugd speelde.”
Ibrahim groeide op in Manenberg.
Zimbabwe Anti-Mugabe humor per
sms ‘Land te koop. In slechte staat. Eén eigenaar sinds 1980.
Wie doet een bod?’ Zimbabwanen verspreiden op grote schaal
per sms-bericht grappen over president Mugabe. Daarmee
omzeilen ze (nog) de steeds verdergaande wetgeving die het
verbiedt om de president belachelijk te maken. Dat Uncle Bob
bijna overal meeluistert, bleek toen onlangs een man werd gear-
resteerd die zich in een bus nabij het slaapstadje Chitungwiza
had laten ontvallen: “Je hebt al net zo’n dikke huid als Mugabe.”
Na het recente besluit van de Centrale Bank om vanwege de to-
renhoge inflatie alle tarieven door duizend te delen en zodoende
drie nullen te schrappen, kwam de volgende sms in omloop: “De
grootste nul blijft.“
zuidelijkafrikamagazine 01/2006 5
 kiosk
Afrika Wereldburgemeesters Amos Mas-
ondo en Eneas Comiche, de burgemeesters van Johannesburg en
Maputo, dingen mee naar de onderscheiding World Mayor 2006.
Amos Masondo werd genomineerd omdat hij zijn stad in de
voorste linies van de strijd tegen aids zou hebben gezet. Comiche
zou van zijn stad een motor hebben gemaakt in de ontwikkeling
van een opklauterend Mozambique. Ook Patrick Ramiaramana-
na, de burgemeester van de Malagassische hoofdstad Antana-
narivo, dingt mee. De uitslag volgt later dit jaar. Stemmen kan op
www,worldmayors.com
Zuid-Afrika Zuma wil Zapiro
vervolgen De voormalige vice-president van Zuid-Afrika,
Jacob Zuma, eist 15 miljoen rand (zo’n 1,6 miljoen euro) van
de cartoonist Zapiro. Met zijn spotprenten, onder meer over
de vervolging van Zuma voor verkrachting, zou de tekenaar
de reputatie van de ANC-leider hebben beschadigd. “Welke
reputatie?”,vroeg Zapiro in een reactie. “Die van een in ongenade
gevallen, arrogante man die denkt dat je met een douche aids
kunt voorkomen?” Mediaprofessor Anton Harber feliciteerde
Zapiro met de schadeclaim. “Het is de taak van cartoonisten om
politici op de kast te jagen”, aldus Harber. In 2005 won Zapiro de
Prins Claus Prijs.
Lesotho Textielindustrie herstelt zich
De textielindustrie van het bergkoninkrijk Lesotho heeft zich
nagenoeg hersteld van de Chinese overname van de internatio-
nale markt in 2005, een gevolg van het afschaffen van de han-
delsprotectie in de textielsector. De grootste werkgever van land
schrapte toen een vijfde van de vijftigduizend arbeidsplaatsen.
De werkgelegenheid groeit echter weer snel nadat de regering
Lesotho profileerde als een ‘maatschappelijk verantwoorde keus’
voor kledingfabrikanten. De Amerikaanse zanger Bono steunde
die campagne. Grote bedrijven als Levis en Nike doen inmiddels
weer zaken met Lesotho (IRIN).
6 zuidelijkafrikamagazine 04/2005
Lieve Joris, de
Benedictijnen en Mandela
In de Benedictijner Sint-Andriesabdij in Zevenkerken, nabij Brugge, werkte
Lieve Joris acht maanden aan haar nieuwe boek over Congo, Het uur van de
rebellen, dat eind september verschijnt. “Ik was het Amsterdamse lawaai ont-
vlucht. Sommige monniken hadden in Congo gewerkt – het was aangenaam
in hun omgeving te zijn. Op mijn kamer probeerde ik het Congolese drama
te beschrijven, de levens van mensen die, net als lottowinnaars, het ene mo-
ment berooid zijn en het volgende rijk. Of die ’s ochtends nog minister zijn
en ’s middags over de boulevard van de hoofdstad naar huis moeten lopen.
Continuïteit is er ver te zoeken. In een land als Mali zijn oude mensen wijs en
waardig, in Congo zijn ze vaak totaal miserabel.”
Tijdens de lunch in de abdij werd er eerst gebeden en dan voorgelezen. Lieve
Joris: “Na een paar maanden begonnen ze aan de autobiografie van Mandela.
Vier maanden lang las telkens een andere monnik een twintigtal minuten
voor. Dan hoorde ik de stem van een wijze man die opgroeide in een dorpje,
naar de stad ging, studeerde, in opstand kwam, in de gevangenis belandde
– er was continuïteit in zijn denken en doen. Elke dag weer was het een con-
trapunt van de oorlog die daarboven op mijn kamer woedde.” (Een fragment
uit Het uur van de rebellen vindt u vanaf pagina 8.)
Coen Stork neemt afscheid
Oud-diplomaat Coen Stork (79), voorheen onder meer
ambassadeur in Zuid-Afrika en Roemenië, heeft in juni
afscheid genomen als voorzitter van het Nederlands in-
stituut voor Zuidelijk Afrika (NiZA). Stork bekleedde die
functie vanaf de oprichting van de organisatie in 1997.
Stork’s afscheidsreceptie werd bijgewoond door talloze
vrienden uit de diplomatie, kunst, media en ontwikkelingssamenwerking.
Drs. Caroline van Dullemen heeft het voorzitterschap inmiddels overgeno-
men. Joost Divendal, hoofdredacteur van De Journalist, en oud-parlementa-
riër Bas de Gaay Fortman traden tot het bestuur toe.
Aanvulling op Reve
Bij het artikel over Gerard Reve in Zuid-Afrika in de vorige ZAM (nr. 2, 2006) is ver-
zuimd te melden dat sommige informatie afkomstig is uit het artikel Ek maak my
mond oop in Nederland. Gerard Reve aan het woord in Zuid-Afrika van Arno van der
Valk. Dit artikel is verschenen in De Pareluiker, vol. 9 (2004), afl. 5, pag. 40-56.

De verleiding van Afrika
Het portret van Chief Absalom Magwaza (boven,
links) geeft een goed beeld van hoe Afrikanen
zichzelf lange tijd hebben willen vastleggen, voor
zichzelf, voor anderen, voor de toekomst. Wie hij
is, weten we niet. De man bestelde de met een
verfspuit overgeschilderde foto bij Sukhdeo Bob-
son Mohanlall (‘Bobby Bobson’), een fotograaf in
Durban, maar haalde het nooit op.
De Congolese schilder Cheri Cherin (rechts-
boven) verbeeldt in zijn werk het chaotische
stadsleven van Kinshasa.
Beide werken maken deel uit van de collectie
van het hoofdstedelijke Tropenmuseum en
zijn te zien in de nieuwe Afrika-afdeling. Deze
wordt op 16 november officieel geopend, maar
is al in de loop van september te zien. In die
nieuwe expositie, ontwikkeld onder leiding van
50 jaar geleden
Vijftigduizend Zuid-Afrikaanse vrou-
wen trekken op naar de regeringsge-
bouwen in Pretoria uit protest tegen
de paswetten, die hun bewegings-
vrijheid fors inperkten.
curator Paul Faber, ontmoeten werelden elkaar:
die van Afrika en het Westen, die van vroeger en
een zich steeds vernieuwende Afrikaanse cul-
tuur. Het is daarom een dynamische en vitale
tentoonstelling, compleet met zelf te kiezen
muziekclips en een keur aan bewegende beel-
den van een verleidelijk continent.
Er was eens…
(Hoe) werkt eerlijke handel?
Vijftien Nederlandse jongeren
bezochten in juli Kenia om uit te
vinden wat de sprookjes zijn achter de ‘eer-
lijke handel’ van Fair Trade en de Wereldwin-
kels. En wat er echt waar gebeurd is. “Goed
voorbereid maar onbevooroordeeld gingen
we op reis”, zegt Wouter Glaser, die van een
vriend van het initiatief hoorde. Eerder trok
hij door de Verenigde Staten, maar dit werd
zijn mooiste reis. “We zijn vooral gaan kijken
bij kunstnijverheidbedrijfjes. Hoe verkennen
ze nieuwe markten, denken ze in collecties?
Mijn Keniaanse maatje nam me mee naar
Foto’s Collectie Tropenmuseum Amsterdam
35 jaar geleden
Het Internationaal Gerechtshof ont-
zegt Zuid-Afrika het recht om buur-
land Namibië te bezetten.
een groep beeldhouwers-in-zeepsteen. Drie
jaar terug begonnen, inmiddels honderd
mensen in dienst.” De meeste indruk maakte
het collectief dat van plastic slippers sieraden
maakt. “Die slippers komen van Indiase stran-
den en worden door de zee op een eiland
voor Kenia afgeleverd. Al dat plastic bedreigt
het milieu en dus worden ze nu van dat
eiland weggehaald en in oorbellen en kettin-
gen veranderd. Een ongelofelijk verhaal.”
In september komen vijftien Keniaanse me-
dewerkers van de verschillende bedrijfjes de
Nederlandse markt verkennen. Meer over dit
initiatief van de Nederlandse Vereniging van
Wereldwinkels op www.xploringfairytales.nl
zuidelijkafrikamagazine 03/2006 7
Foto: Sven Torfinn

8 zuidelijkafrikamagazine 01/2006
 Het uur van de rebellen
De pijn van Mutombo
De democratie in Congo is erg wankel, de onvoorstelbare wreedheid tijdens de
jarenlange strijd tussen leger, rebellen en diverse buurlanden heeft diepe sporen
getrokken. Lieve Joris schreef een indringend boek over het leven van een rebel in Oost-
Congo. Schuldig aan vreselijke wandaden, maar tegelijk getekend door onvoorstelbaar
leed. Een voorpublicatie
Tekst: Lieve Joris

zuidelijkafrikamagazine 01/2006 9
 T wee wagons vol kleine gedroogde visjes had Mutombo op
het station van Kabalo moeten achterlaten toen hij met
zijn familie de brousse in vluchtte. Achthonderd zakken ter
waarde van dertigduizend dollar, hij had de documenten
meegenomen. Die papieren waren momenteel zijn enige bezit. Zijn drie
kinderen hadden honger, zijn schoonmoeder zat de hele dag zachtjes te
jammeren: ze had net voor hun vlucht een lelijke brandwond aan haar
been opgelopen die zijn vrouw met bladeren probeerde te behandelen; de
bladeren waren veranderd in een groene smurrie en daaronder was alles
gaan gisten en borrelen.
Mutombo dacht alleen maar aan zijn gedroogde vis. Hij kende de
nummers van de wagons waarin ze zaten uit zijn hoofd. De lading was
uit Kalemie gekomen en op doortocht geweest naar de Kasai. In de kleine
hut waar hij met zijn familie en tal van a
­ ndere vluchtelingen op een paar
vuile matten sliep, lag hij ’s avonds zo te piekeren dat hij ademnood kreeg.
Had de locomotief maar niet zo lang op zich laten wachten, was de oorlog
maar niet opnieuw begonnen, waren de Rwandezen maar niet zo vlug
opgerukt, was… en zo verder tot hij in een lichte, onrustige slaap viel.
Mutombo was vroeger kapitein geweest in het leger van Mobutu,
maar in 1980 had hij genoeg gekregen van het militaire bestaan en was
hij zakenman geworden. Hij zette pinda’s op de trein naar Kalemie, van
waaruit ze met de boot over het Tanganyikameer naar Uvira gingen; op
de terugweg bracht hij zout en tweedehandskleren mee. Soms kocht hij
goud op van lokale delvers en reisde ermee naar Burundi. Hij had overal
contacten en al was hij geen militair meer, iedereen noemde hem nog
steeds kapitein.
Na de zoveelste slapeloze nacht besloot Mutombo poolshoogte te
gaan nemen in Kabalo. In de buurt van het station kwam hij een Congo-
lese militair tegen die hij van vroeger kende. “Kapitein Mutombo!” riep
die verrast. “Wat doe jij hier? Kom je ook bij ons?”
“Nee, nee”, antwoordde hij, schichtig om zich heen kijkend, “ik ben
alleen maar gekomen om te zien of mijn huis er nog staat.” Over zijn
gedroogde vis praatte hij niet, uit angst de militairen op een idee te
brengen; zijn wagons werden zowel door de bommen van Kabila als door
hongerige rebellen belaagd.
In het gezelschap van zijn kennis liep hij verder – hij kon maar beter
bij hem blijven, want overal waren soldaten. Zodra hij de goederentrein
ontwaarde, begon zijn hart hevig te kloppen. Sommige wagons waren
uitgebrand, van andere waren de sloten geforceerd. Op een open treinstel
stond een jeep die net getroffen was – hij smeulde nog na. Koortsachtig
speurde Mutombo verder. Hij wist precies waar zijn wagons zich bevon-
den. Ze waren er nog, intact.
10 zuidelijkafrikamagazine 03/2006
De weken daarna hing Mutombo regelmatig rond in de buurt van het
station. Hij ontmoette verschillende militairen die hij kende van vroe-
ger, waardoor hij zich steeds vrijer door Kabalo begon te bewegen. De
Rwandezen hadden luchtafweergeschut, antiraketgranaten, kanonnen,
mitrailleurs en mortieren, zag hij. Zij waren in de huizen van de gevluchte
inwoners aan de rand van Kabalo getrokken; de Congolese soldaten zaten
verder weg, in loopgraven.
Eén keer werd Mutombo verrast door een luchtaanval op het station,
maar ook toen overleefden zijn twee wagons het. Bombardementen die
niet gevolgd werden door een offensief van grondtroepen – hij begreep
Kabila niet. Of zag die er alleen maar op toe dat als hij niets had, de rebel-
len ook niets zouden hebben?
’s Avonds was hij weer in de brousse. Zijn vrouw en hij hadden hun
kleren verkocht en deden klusjes voor de dorpelingen om in hun onder-
houd te voorzien. Alleen van zijn radio kon hij geen afstand doen. De
antenne was gebroken en het batterijklepje stuk, hij had er een reep stof
om moeten winden, maar hij deed het nog uitstekend.
Voor nieuws over het verloop van de oorlog was Mutombo afhankelijk van
internationale zenders, want hij kon geen enkel Congolees radiostation
ontvangen, of het moest het privé-station zijn dat een gevluchte functio-
naris aan regeringskant had opgericht: met overslaande stem riep hij de
mensen in het oosten op de rivieren te vergiftigen, opdat de bezetter zou
sterven van dorst. En de burgers dan, moesten die niet drinken?
Geen van de zenders berichtte over de stille oorlog in de brousse,
over zijn schoonmoeder met haar etterende beenwond, de kinderen met
hun opgeblazen buikjes, de baby’s die stierven aan malaria. Daarom was
Mutombo begonnen een boek te schrijven – voor zijn kinderen, zodat die
later zouden weten wat er gebeurd was. Hij schreef op grote vellen die hij
bewaarde in een smoezelige map. Hij zag niet goed meer. Gelukkig had
zijn overleden schoonvader hem een vergrootglas nagelaten; dat hield hij
tijdens het schrijven voor zijn ene oog, terwijl hij het andere dichtkneep.
De brousse om hem heen ritselde van de verhalen. Zijn collega Tip Top
had zich zoveel zorgen gemaakt over de bezittingen in zijn dichtgemet-
selde kelder, dat hij een paar spionnen op onderzoek had uitgestuurd. De
onheilstijding waarmee ze terugkwamen schokte hem zo dat hij diezelfde
nacht overleed aan een beroerte.
“Dat is nog niks”, zei een leraar met wie Mutombo de hut deelde. Hij
was indertijd, aangelokt door de beloofde honderd dollar soldij, militair
van Kabila geworden en had bij de aanvang van de tweede oorlog geen
tijd gehad om te vluchten, waardoor hij buiten zijn wil een rebel was
geworden.
De Rwandezen kenden geen angst, vertelde de leraar, zij waren niet
 Daarom was Mutombo
begonnen een boek te
schrijven - voor zijn
kinderen, zodat die later
zouden weten wat er
gebeurd was
als de Congolezen, die gewend waren zich in te graven, nee, ze vochten
rechtopstaand en verloren daardoor veel militairen. Ze namen wraak door
burgers op te sluiten in hun hut en die vervolgens in brand te steken.
Soms schoten ze onderweg iemand zomaar dood, omdat hij geen ant-
woord wist op een vraag die zij hem stelden, of omdat hij de geit waar-
mee hij op de vlucht was geslagen, niet wilde afstaan. Hij had het zelf ook
gedaan. Wat moest hij anders, het was oorlog. De Rwandezen zeiden dat
de Congolezen niet wisten waarvoor ze vochten. “Stommeriken”, schimp-
ten ze, “jullie hebben de honderd dollar van Kabila laten schieten om bij
ons nul dollar te krijgen.” Ze hadden gelijk: ze vochten soms drie dagen
zonder te eten. Daarom was hij, zodra hij genoeg had gekregen van het
doden, op de vlucht geslagen.
Niet alleen het Rwandese regeringsleger, ook de Interahamwe – Hutu-
milities – boezemden de leraar ontzag in. Die schoten met twee handen
tegelijk, zei hij, en konden zich in een vleermuis veranderen: plotseling
doken ze achter je op, of braken je geweer op afstand doormidden.
Mutombo schreef alles op en zette ook zijn eigen inzichten op papier,
want al was hij handelaar geworden, zijn militaire oog had hij behouden.
De rebellen waren met zoveel haast afgestevend op de mijnsteden Lu-
bumbashi en Mbuji Mayi dat ze menige verzetshaard in het binnenland
hadden overgeslagen. Ze zaten met duizenden soldaten aan het front in
Kabalo, terwijl ze het achterland nauwelijks onder controle hadden.
In de bergen, de bossen en de wildparken van het oosten gistte en
borrelde het, net als onder de groene bladeren op het been van zijn
schoonmoeder. Midden in het rebellengebied had een groep Interahamwe
zich geïnstalleerd rond een goudmijn. Elders was een bataljon soldaten
dat geweigerd had zich over te geven, Mayi Mayi [door mythes omgeven
volksmilities in het oosten van Congo] geworden. De soldaten van Kabila
wilden niet vechten, zeiden zij, dus zouden zij het doen, van binnenuit.
In een dorpje ten noorden van Kabalo hadden de rebellen geiten ge-
stolen. Een maman die protesteerde, werd doodgeschoten. De bevolking
ging in haar wanhoop versterking halen bij de Mayi Mayi. Algauw waren
de Mayi Mayi overal. Ze zeiden dat de Rwandezen de Congolezen tot sla-
ven wilden maken en vonden weerklank bij vissers die door de nieuwe
oorlog niet langer konden uitvaren, bij commerçanten en fraudeurs die
afhankelijk waren geweest van het treinverkeer, bij dorpschefs die zagen
dat de grond van hun voorouders werd ontheiligd.
De Mayi Mayi hadden dawa, traditionele medicijnen, waardoor kogels
hen niet konden raken. Ze moesten wel een beroep doen op bovenaardse
krachten, want ze hadden geen communicatieapparatuur: als ze aange-
vallen werden, moesten ze soms tientallen kilometers fietsen om verster-
king te halen. Ze verboden de mensen naar Kabalo te gaan om zout, sui-
ker en zeep te kopen. Wie heen en weer reisde was een spion. Zelf hadden
ze plastic flessen met vloeistof waarmee ze hun eten besprenkelden. Dat
was hun dawa tegen het gif van mogelijke vijanden, zeiden ze. Maar het
verhaal deed de ronde dat de flessen een zoutoplossing bevatten waar-
mee ze hun eten op smaak brachten.
De Rwandezen in Kongolo gingen op zoek naar een voortvluchtige chef
die ervan verdacht werd zich te hebben aangesloten bij de Mayi Mayi; een
van zijn aanhangers was opgepakt en had – nadat hij was gefolterd – ver-
teld dat de chef zich schuilhield in het naburige Tubundu. De militairen
stuurden een brief naar het dorpje met de mededeling dat ze binnenkort
een volkstelling zouden houden en dat iedereen geacht werd aanwezig te
zijn. Maar vluchtelingen die op doortocht waren in Tubundu zeiden dat
het een list was, dat de Rwandezen hen kwamen doden, waarop sommi-
gen zich verscholen in de brousse.
Die zondagochtend gingen de achterblijvers naar de mis. Vanaf dat
moment liepen de versies uiteen en Mutombo zag zich genoodzaakt de
verschillende lezingen op te schrijven. De dorpelingen zeiden dat ze bij
hun terugkeer in Tubundu Tutsi-militairen aantroffen die hun vroegen
waar de voortvluchtige chef was; ze antwoordden dat die allang was
vertrokken. De militairen zeiden dat ze op weg naar Tubundu op verzet
waren gestuit, wat erop wees dat de chef nog steeds in het dorp was en
de bewoners hem beschermden.
De militairen waren met vijfentwintig, zouden de mensen die erin
slaagden te ontkomen later vertellen. Ze dreven de dorpelingen samen, de
vrouwen en kinderen aan één kant, de mannen aan de andere. Met tou-
wen werden de mannen aan elkaar gebonden.
Om elf uur waren ze gekomen, tegen twaalven begonnen ze te doden,
om drie uur waren ze klaar en staken ten afscheid alle hutten in brand.
Daarna werd het stil. De gevluchte dorpelingen hielden zich schuil in de
brousse en wachtten tot de volgende ochtend om tevoorschijn te komen.
Onderweg zagen ze vier lijken liggen. Op het dorpsplein troffen ze de
andere aan.
Het lokale Rode Kruis kwam de doden bergen, een priester zegende
de grond om de boze geesten te sussen die anders door het dorp zouden
gaan zwerven. Maar de overlevenden wilden niet meer in Tubundu wo-
nen. Drie kilometer verderop bouwden ze twaalf hutten en installeerden
zuidelijkafrikamagazine 03/2006 11
 Zijn aanhangers
veranderden erdoor, zij
vergaten wat
medelijden was
zich daar met de doorrookte spullen die ze uit de brand hadden gered. Ze
maakten een lijst van de honderdvijfendertig dorpelingen die vermoord
waren, schreven hun namen en leeftijden op.
De namen van de daders kon niemand noemen. De overlevenden
hadden het over een militair die Chinja Chinja, Snij Snij, heette, maar dat
verwees vermoedelijk alleen naar de kelen die hij had doorgesneden.
Maar ook de Mayi Mayi misdroegen zich. Gervais, die zich mufumu, de
onzichtbare, liet noemen en die zijn brieven ondertekende met Roi des
sorciers, Koning van de tovenaars, wist alles over fetisjen omdat hij vroe-
ger goudzoeker was geweest. Inmiddels was hij bij gebrek aan emplooi
Mayi Mayi geworden. Als Gervais niet genoeg geitenvlees had om zijn
mannen te voeden, mengde hij het met mensenvlees. Zijn aanhangers
veranderden erdoor, zij vergaten wat medelijden was, ze respecteerden
niemand meer – ze sloegen zelfs hun eigen moeder.
Gervais vernam dat Rwandese militairen op weg naar Kongolo ge-
stopt waren in een dorpje waar een commerçant van Arabische afkomst
hun sterke drank had geserveerd. Hij stuurde zijn mannen erop af. De
commerçant vluchtte, maar Gervais’ mannen haalden hem in. Zij sneden
zijn keel door, begroeven zijn hoofd en namen de rest van zijn lichaam
mee. Die avond werd hij geroosterd. Gervais at zijn been op, de anderen
de rest. De commerçant had een lichte huid gehad en had goed in het
vlees gezeten – het was net een varken, zouden ze achteraf zeggen, het
smaakte uitstekend.
Gervais vestigde zijn hoofdkwartier in de vroegere bar van de com-
merçant. Aan het strooien afdak hing hij de arm van een tegenstander te
drogen. Hij droeg een militair uniform en lachte als mensen hem vroegen
of hij niet bang was voor de Rwandezen. De vijand vermocht niets tegen
hem, zei hij, want hij kon stenen in raketwerpers veranderen. Als hij de
naam van een dorp vijftig kilometer verderop alleen maar uitsprak, was
hij al ter plaatse.
De rebellen hadden gebruikgemaakt van jonge dragers om hun
eten en munitie naar Kongolo te transporteren, hoorde Gervais. Bij hun
aankomst had elke drager een fiets gekregen die de Rwandezen in het
stationsdepot hadden aangetroffen. Een van de dragers was teruggekeerd
naar het dorp, Gervais’ mannen wezen hem aan waar hij woonde.
Mutombo wist niet wat hij moest denken van wat hij daarna hoorde,
maar de verteller verzekerde hem dat het waar was. Het nieuws dat de
12 zuidelijkafrikamagazine 03/2006
drager in het openbaar zou worden berecht suisde door het dorp. De Mayi
Mayi braken zijn benen en droegen hem naar het hoofdkwartier van
Gervais, gevolgd door zijn bezorgde vader, zijn broer en een grote groep
nieuwsgierigen.
De jongen werd op een rieten verhoging voor het huis gelegd. Achter-
eenvolgens werden zijn lippen, geslachtsdeel, handen, voeten en hoofd
afgesneden, waarna ze zijn hart uit zijn lijf haalden. Dit alles voor het oog
van zijn vader en broer, terwijl de omstanders in hun handen klapten en
een koor uit een naburig dorp danste en zong.
Tijdens de terechtstelling klonken er plotseling schoten in de verte. De
Rwandezen! In een mum van tijd loste de menigte op in het niets, verwis-
selden Gervais en zijn mannen hun militaire uniformen voor burgerkle-
ren en sloegen ze op de vlucht.
Het broertje van de vermoorde drager overleed enkele dagen later in
de brousse aan een hartstilstand. Het verminkte lichaam was op de ver-
hoging achtergebleven. De wind van het droge seizoen blies erdoorheen,
de zon droogde het uit – bij haar terugkeer trof de familie de resten aan
en kon ze begraven.
Gervais had hierna nog weinig krediet bij de dorpelingen. Hij had de
Rwandezen doen terugkomen, zeiden ze. Dat kon geen echte Mayi Mayi
zijn.
Terwijl Mutombo al die verhalen opschreef, werden de mensen om hem
heen steeds magerder. Ze verplaatsten zich nauwelijks, uit angst door de
Mayi Mayi in het binnenland of door de Rwandezen in de stad voor spion
te worden aangezien. Niets bewoog nog, behalve de lucht en de vogels.
Achthonderd Interahamwe-soldaten arriveerden in het broussedorpje
waar Mutombo met zijn familie verbleef. Ze waren op de vlucht voor het
rebellenleger. De Rwandezen waren in aantocht, zeiden ze, ze doodden
mensen en sneden ze aan stukken, daar stonden ze om bekend – het was
beter met hen mee te gaan naar de regeringskant.
Mutombo keek naar zijn drie kinderen, die in een half jaar tijd zor-
gelijke oudemannengezichtjes hadden gekregen, naar zijn vrouw, die
steeds minder praatte, naar de wriemelende wormen in het been van zijn
schoonmoeder. Het was tijd, besloot hij, om te vertrekken.
De volgende ochtend ging een lange karavaan mannen, vrouwen en
kinderen onder begeleiding van een bataljon Interahamwe op weg naar
regeringsgebied. Veel bagage had Mutombo niet: een omzwachtelde
radio, een map met zijn geschriften over de oorlog. Plus de eigendomspa-
pieren van zijn achthonderd zakken gedroogde vis, natuurlijk.
Dit fragment is afkomstig uit: Lieve Joris, Het uur van de rebellen. Lezers
van ZAM kunnen het boek voordelig aanschaffen; zie pagina 51.

In een paginagrote advertentie feliciteerden 29 succesvolle zwarte Zuid-Afrikaanse zakenlieden
en hoge functionarissen hun president Thabo Mbeki met zijn 63-ste verjaardag. Cabaretier Pie-
ter-Dirk Uys schreef een persiflage op hun ronkende gelukwens en legt de dubbele moraal bloot.
G eachte president, de lasten
van dictatorschap zijn groot
en de lusten gering voor wie
niet gehoorzaamt. Dat geldt al
helemaal in de politieke arena, vooral nu wij
op de drempel staan van een nieuwe elite-
maatschappij, terwijl de oude maar niet wil
zwijgen.
Voor wie een nieuwe maatschappij wil
opbouwen, staan vele wegen open. De weinig
betreden paden zijn vaak de zwaarste en een-
zaamste, maar de beloning is uiteindelijk het
grootst. In vele cruciale kwesties, waaronder
hiv/aids, heeft u duidelijk voor het weinig
betreden pad gekozen, heeft u vragen gesteld
bij volkswijsheden en heeft u het recht opge-
ëist, namens het Afrikaanse volk, om richting
te geven aan onze eigen toekomst: negeer de
armen en de behoeftigen en weg zijn ze.
Het weefsel van onze samenleving is
uiteengereten door hebzucht. De schrijnende
armoede waarmee de apartheid en haar pro-
fiteurs ons hebben opgezadeld, is een vorm
van geweld die niet te begrijpen valt voor wie
nooit met een lege maag naar bed hoefde te
gaan – zoals u en ik. Zelfs nu ik de vruchten
van uw regeringsbeleid begin te plukken, zijn
wij – u door bloedbanden, ik door banden
van het geweten – verbonden met degenen
die door de apartheid zijn veroordeeld tot
een hel op aarde. Daarom vereenzelvig ik mij
volledig met uw inspanning om de armoede
te verminderen via black empowerment op
economisch terrein.
U hebt in dit land voor een reusachtige
sprong voorwaarts gezorgd. Die is niet
gebaseerd op blind geloof of alleen maar
Pieter-Dirk Uys
Lang leve Onze Leider
Column
hoop, maar voert ons naar een zorgvuldig
opgebouwde toekomst van waardigheid en
welvaart voor die paar uitverkorenen. Dank-
zij uw leiderschap kan de wereld een Afrika
vrij van armoede zien, ook al wordt er niets
gedaan om die armoede te verminderen.
Wij kunnen onverschrokken opkomen voor
onze rechten: op het spreken van onze eigen
talen, hoewel Engels beter is als je zaken
wilt doen; op het kiezen van onze eigen
helden, zelfs als zij na onbeschermde seks
een douche nemen [Jacob Zuma, red.]; op
het heroveren van onze geschiedenis, terwijl
we toch tolereren dat onze steden H.F. Ver-
woerd Avenues hebben; en op het bepalen
van onze toekomst zonder ons iets te hoeven
aantrekken van oppositiepartijen en andere
kleine stoorzenders zoals het Congres van
Zuid-Afrikaanse Vakbonden en de Zuid-Afri-
kaanse Communistische Partij – die ons wil-
len veroordelen tot een verleden, heden en
toekomst die meer hun belangen dient dan
de onze.
Door een Afrikaans bewustzijn tot spil te
maken van het regeringsbeleid ten aanzien
van de Eerste Wereld, hebt u ons de ruimte
en de middelen geboden om onze plaats in
de geglobaliseerde wereld te vinden. Toen
u zei: ”Ik ben een Afrikaan”, liep ook ik rech-
terop dan de dag daarvoor. Toen u een week
vóór algemene verkiezingen in District Six
land teruggaf aan degenen die tijdens de
apartheid daarvan waren verdreven, deelde
ik de vreugde van deze gelukkigen.
Als u vrouwen en hun belangen dient
door hen in uw kabinet op te nemen – terwijl
Foto: Brooke Fasani
de rest wordt geslagen, verkracht en gene-
geerd, dan besef ik dat wij echt niet meer dan
de helft van de wereld op onze schouders
dragen.
Toen u zich solidair verklaarde met Haïti,
in plaats van met de inwoners van Zimbabwe,
voelde ik de geest van de Haïtiaanse revoluti-
onaire leider Toussaint l’Ouverture door mijn
bloed stromen – alhoewel het ons miljoenen
kost om hun verbannen ex-president onder-
dak te geven in Tshwane.
Toen u zich ertoe verbond om Mali te
helpen met het behouden van de oude ma-
nuscripten van Timboektoe, wist ik dat onze
kinderen ooit weet zullen hebben van de
briljante bijdrage van ons continent aan de
wereldbeschaving, ondanks dat veel tieners
nog steeds niet kunnen lezen en schrijven.
Ik werd bezield toen u tijdens uw verblijf
in New York, of was het Peking of Genève, de
eenentwintigste eeuw uitriep tot de Afri-
kaanse eeuw. Uw missie is mijn lot, of ik wil
of niet.
Meneer de president, op deze rustige ogen-
blikken waarin u geniet van een dubbele
whisky, terwijl de lasten van de staat u heel
even dreigen te overspoelen, wil ik u eraan
herinneren dat u de steun hebt van mij en
van de overweldigende meerderheid van ons
volk, voor zover gezond genoeg om zich daar-
over druk te maken.
Ooit was ik zo trots op u.
Ik wens u een goede gezondheid, een
lang leven, binnenkort wat rust en voldoe-
ning in alles wat voor u essentieel is, wetend
dat de duizenden die dankzij de achteloos-
heid van uw regering elke dag sterven aan
aids, u en uw minister van Gezondheid zullen
blijven achtervolgen nog lang nadat u op uw
lauweren zult mogen rusten.
Aluta continua – de strijd gaat door.
zuidelijkafrikamagazine 03/2006 13
Advertentie
 Afrikaanse diaspora in Azië

Zwarte Indiërs In India leven al eeuwenlang mensen met Afrikaans bloed,

Siddi’s of Habshi’s. Dronken nietsnutten, noemen veel Indiërs
hen. Ze staan onderaan de maatschappelijke ladder. Sommigen
koesteren hun wortels. Tekst: Ineke van Kessel

T oen Farida Al-mubrik

zich op haar eerste
werkdag meldde bij de
ongeschoold en slecht betaald werk
dat past bij hun ‘onreine’ status.
Dronken nietsnutten, dat is kort sa-
bank in Bhavnagar, in mengevat het stereotype beeld van
de Indiase deelstaat Gujarat, werd ze de Afrikaan in India. Op zijn best zijn
doorverwezen naar het loket Foreign ze goed in muziek en sport.
Exchange. Het kostte enige moeite om
het bankpersoneel ervan te overtuigen Achtergesteld stam _ Meer
dat zij de nieuwe collega was. Als Juje dan 25 jaar hebben de Siddi’s cam-
Sidi naar de markt gaat, vragen de ver- pagne gevoerd om de begeerde
kopers hem om in dollars te betalen. status van ‘scheduled tribe’ te
Leden van de muziekgroep Sidi Goma verwerven: ‘aangewezen stam’. Ter
kregen bij terugkeer van een tournee compensatie van de ingeslepen on-
door Europa problemen bij de douane gelijkheid van het kastenstelsel kent
in New Delhi: die Indiase paspoorten de Indiase grondwet een voorkeurs-
hadden ze natuurlijk vervalst? Zeker behandeling voor historisch achter-
Nigerianen, nietwaar? gestelde bevolkingsgroepen. Dalits,
In India leven vandaag de dag bergstammen, inheemse volkeren,
zo’n 30.000 mensen van zichtbare Siddi’s en Habshi’s voeren verbeten
Afrikaanse komaf, vooral herkenbaar campagne om erkend te worden als
aan hun zwarte huidskleur. Ze worden ‘scheduled caste’, ‘scheduled tribe’ of
Siddi’s of Habshi’s genoemd en wonen ‘other backward classes’. Westerse
al eeuwenlang op het Indiase subcon- oren krimpen ineen bij zulke politiek
tinent. Hun verre Afrikaanse voorou- incorrecte termen, maar in India is
ders kwamen naar India als slaven, dit dagelijkse kost, die doorgaans in
soldaten, zeelieden, huisbedienden, afkortingen wordt opgediend: ST’s
concubines, paleiswacht of handelaren De beroemdste Afrikaanse soldaat in de geschiedenis van India: en SC’s.
(zie kader). Het aantal mensen van ge- Malik Ambar. Een koning fantaseert dat bij deze vijand verslaat. Eindelijk, eindelijk, in het jaar
deeltelijk Afrikaanse komaf moet veel Schilderij uit de 17e eeuw. Collectie Kenneth & Joyce Robbins 2003 zijn de Siddi’s van de deelstaat
groter zijn, maar de meesten zijn opge- Karnataka erkend als ST. De begeer-
gaan in de grote etnische verscheiden- de status van ST moet hen toegang
heid van het Indiase subcontinent. Volgens etnolinguïsten is Habshi geven tot gereserveerde overheidsbanen, meer en beter onderwijs,
een verbastering van Abysiniër, terwijl Siddi (of Sidi) eenvoudig ‘slaaf’ en gesubsidieerde woningen. Maar in de praktijk hebben de Siddi’s
betekent. Hoewel, volgens een andere lezing betekent Siddi ‘meester’. nog maar weinig voordeel gehad van de wettelijke erkenning als ‘ach-
Begin dit jaar ontmoetten de Siddi’s uit verschillende delen van tergestelden’. Een groot deel van de Indiase bevolking valt in een of
India elkaar voor het eerst, op de eerste internationale conferentie andere categorie van achtergestelden: de spoeling is daardoor wel erg
van TADIA, het netwerk van de Afrikaanse diaspora in Azië. Religieuze dun geworden.
verdeeldheid – de Siddi’s zijn hindoe, christen of islamiet – verhin- In het noorden van de deelstaat voeren de Siddi’s een achter-
derde tot dusver een gemeenschappelijke belangenbehartiging. De hoedegevecht om het behoud van hun grond. In vroegere eeuwen
Siddi’s hebben hun plaats gevonden in de Indiase kastenmaatschap- vluchtten hun voorouders weg uit de slavernij in de Portugese kolonie
pij, maar die plaats is helemaal onderaan. Misschien net één trapje Goa. Diep in de bossen van het binnenland stichtten ze dorpen van
hoger dan de dalits, de onaanraakbaren, die voorbeschikt zijn tot vuil, gevluchte slaven. Ze leefden van het bos en van de landbouw op moei-

zuidelijkafrikamagazine 03/2006 15
 zaam ontgonnen veldjes. Nu Schilderij uit Aurangabad,
worden ze door milieu- circa 1680. Collectie Ken-
activisten beschouwd als neth & Joyce Robbins
stropers, ongewenste
indringers die het be-
schermde bos bedrei-
gen. De status van Nizam, de plaatse-
ST moet hen helpen lijke vorst, maar bij
in de strijd om hun de Indiase onafhan-
voorouderlijke gron- kelijkheid verloren
den. ze hun baan. De vele
vorstelijke legertjes
Exotisme is lo- werden toen ont-
nend _ Meer dan bonden en in het
in Karnataka hebben nieuwe nationale
de Siddi’s van Gujarat leger was geen plaats
iets van hun Afrikaanse voor de ongeletterde
erfgoed behouden, in de Siddi’s. Nog steeds wonen
vorm van muziek, verhalen, veel afstammelingen in de
en uniek-Afrikaanse muziek- wijk AC Guards: African Ca-
instrumenten. De kern van hun valry Guards. Nu werken ze als
gemeenschap bestaat uit soefi’s, chauffeur, monteur, fruitverkoper,
leden van een mystieke islamitische elektricien. Veel meisjes blijven onge-
sekte die – anders dan de orthodoxe is- huwd: Siddi-jongens zoeken hun partner
lam – ruimte laat voor culturele mengvormen. liever onder de lichter gekleurde meisjes van
De zwarte soefi’s vereren een zwarte heilige, Gori Pir. Hyderabad.
De tempel van Gori Pir is al eeuwenlang een bedevaartsoord. Sid- In de geschiedenis van India duiken ze steeds weer op, de
di’s fungeren er als de rituele specialisten; ze verkopen bloemen, wie- Afrikaanse soldaten en paleiswachten in dienst van achtereenvolgen-
rook en kokosnoten, reciteren de gebeden en dansen zich in trance. de – meestal moslim – rijken. Veruit de meesten werden wel degelijk
Vroeger trokken de zwarte tempeldienaren rond, om ook elders aangevoerd als slaven, ook al ontlenen hun nakomelingen liever hun
aalmoezen te ontvangen. Tegenwoordig treden ze op in vijfsterren- trots aan de militaire status van de voorvaderen. Dat geldt ook voor
hotels en op culturele festivals: exotisme is lonend, ook in India. De de beroemdste Afrikaanse soldaat in de geschiedenis van India: Malik
bekendste vertolkers van de cultus van Gori Pir zijn verenigd in de Ambar. Als jongen werd Malik Ambar eind zestiende eeuw in Ethiopië
groep Sidi Goma, die inmiddels al enkele internationale tournees op verkocht aan een slavenhandelaar, maar zijn volgende meester gaf
zijn naam heeft. Vóór de pauze een repertoire van mystieke soefi-ge- hem een gedegen opleiding. Uiteindelijk maakte hij carrière in het
zangen, na de pauze worden de ingetogen witte gewaden verwisseld leger van het koninkrijk Ahmadnagar. Van 1600 tot 1626 was Malik
voor rokjes van pauwenveren en schilderingen op het gezicht. Met de Ambar de facto heerser over Ahmadnagar.
mimiek van dansende dieren roept Sidi Goma een beeld op van exoti-
sche stammen. Brief aan Mandela _ In de Black Atlantic, de Afrikaanse diaspora
in het Atlantische gebied, is de speurtocht naar een Afrikaanse identi-
Trots _ De Siddi’s van Hyderabad koesteren het verleden. Sinds teit een hot item. Afro-Amerikaanse wetenschappers speuren dan ook
mensenheugenis hadden zij als soldaten gediend in het leger van de gretig naar sporen van een Afrikaans bewustzijn in de zeer diverse

16 zuidelijkafrikamagazine 03/2006
Van Oost-Afrika naar Azië Prudence
Al vanaf het begin van de
islamitische expansie in de
miljoen Afrikanen in de loop
van meer dan duizend jaar. Mbewu
Likkebaardende politie

Foto: Ellen Elmendorp

zevende eeuw kwamen er
Afrikanen vanuit Oost-Afrika
naar India. Deze slavenhan-
del begon eerder en eindigde
Column
Het aandeel van vrouwen
en kinderen onder de slaven
was veel groter dan bij de
transatlantische slavenhan-

later dan de transatlantische del. Zij zijn vooral naar Azië
slavenhandel vanuit West- gevoerd voor huishoudelijke
Afrika. Nog begin twintigste en seksuele diensten.
eeuw werden Afrikaanse Niet alle Afrikanen in India
slaven verhandeld op de sla- zijn van slaven-komaf. Afri-
venmarkten van Mekka en kaanse handelaren speelden
Constantinopel. In aantallen een rol in de handelsroutes
evenaart de slavenhandel van de Indische Oceaan,
in de richting van het Mid- Afrikaanse zeelieden mon-
den-Oosten en Azië de At- sterden aan op Arabische en
lantische slavenhandel: het Portugese schepen.
ging om zo’n tien tot twaalf
gemeenschappen van Afrikaanse komaf in Azië. Soms werd het
hen op de TADIA-conferentie even te machtig: happy-clappy
negroes, met speciale talenten voor sport en muziek? Waar had-
den ze dat eerder gehoord?
Siddi-vertegenwoordigers en Indiase wetenschappers
kwamen op hun beurt met kanttekeningen. Werden de Indiase
Afrikanen niet opgezadeld met een her-uitgevonden Afrikaanse
identiteit, die hun assimilatie in de Indiase samenleving al-
leen maar bemoeilijkte? De Siddi’s zijn niet op zoek naar hun
Afrikaans erfgoed, maar naar banen, huizen, en onderwijs voor
hun kinderen! Maar toch: “Wij zijn nu Indiërs, maar we hebben
Afrikaans bloed”, constateerden verscheidene Siddi-sprekers, en
een enkeling zou ook graag meer over Afrika willen weten.
Een deel van de Siddi-gemeenschappen voelt wel degelijk
een vage vorm van verwantschap met Afrika. In 1984 organi-
seerden enkele honderden Siddi’s in noord-Karnataka een rally
om de vrijlating te eisen van Nelson Mandela. Als jonge man
hoorde Krishna Siddi in 1990 over de vrijlating van Mandela. Hij
schreef Mandela een brief om uit te leggen dat de Siddi’s van
India ook nogal wat problemen hadden, met een uitnodiging
voor een bezoek aan de Siddi-gemeenschap. Via de Indiase am-
bassade in Pretoria belandde de brief inderdaad bij Mandela. Er
kwam zelfs antwoord: Nelson Mandela vroeg meer bijzonder-
heden. Maar toen liep de briefwisseling dood. Nelson Mandela
bracht inderdaad een bezoek aan India, maar Krishna Siddi uit
Karnataka behoorde niet tot de genodigden. De Indiase rege-
ring was inmiddels geattendeerd op de muziek en dans van de
Afrikanen uit Gujarat. Gehuld in namaak-Zulu- uitmonstering
voerde een Siddi-muziekgroep pseudo-Zulu-dansen op voor de
bezoekende Zuid-Afrikaanse president.
V
roeger raakten we al van streek als we maar een politieauto,
zo’n gele kwela-kwela, zagen. De politieagenten werkten
voor de apartheidsregering en ze lieten je soms nog niet
eens met rust als je ze geld gaf. Tegenwoordig is het beter,
maar ook weer niet zo veel beter. Politiemannen rijden nu in hun auto’s
achter je aan op straat, wuivend en likkebaardend, en met hun armen uit
het raam hangend om je op je achterste te slaan. Het zal wel zijn omdat
niemand hun ooit verteld heeft wat ze eigenlijk geacht worden te doen als
politie. Je kunt al agent worden als je de middelbare school zo half-en-half
hebt afgemaakt. Dan word je op een bureau neergezet en sta je tegenover
mensen die allerlei dingen van je eisen, of die gewelddadig zijn. Ik kan me
wel voorstellen dat je daar geïrriteerd en depressief van raakt, en dat je
dan het liefst eropuit trekt om op straat meisjes achterna te zitten.
Sommigen gedragen zich zelfs nog precies als vroeger. In de Oostkaap
sloegen agenten een vriendin van mij in elkaar, alleen maar omdat ze haar
dochter verdachten van het bezit van dagga (marihuana). Mijn vriendin
was zo kwaad dat ze een brief schreef, in het Xhosa, aan politieminister
Nqakula. Ze schreef in grote letters op de envelop ‘Politieminister Nqakula,
Pretoria’. Dat kwam aan. Er kwam zelfs een onderzoek. Dat was mooi, maar
er zijn vast elke week honderden van zulke gevallen, en die kan Nqakula
toch niet allemaal apart gaan onderzoeken? Er lijkt mij een bredere aan-
pak nodig.
Want het gaat ook om rolmodellen. De lagere agent ziet zijn bazen nooit
op het werk, maar wel fijn aan de rol in dure auto’s. Natuurlijk begint cor-
ruptie aan de top. Ik kreeg daar zelfs laatst bewijs van. Dat kwam door een
vriend van mij, die gevangenbewaarder is. Die belde mij op een dag ineens
vanaf een mobiele telefoon. Sinds wanneer heb jij een mobiele telefoon,
vroeg ik en mijn vriend zei: “O, hij is van een gevangene hier, die gebruik ik
tegenwoordig vaak.” Hoezo heeft een gevangene een mobiele telefoon in
zijn cel? En hoezo deelt hij die met een bewaker? Mijn vriend de bewaker
overleed enige tijd later – heel erg, aids – en ineens belde die gevangene
me op! Hij klaagde erover dat Paul hem nog drieduizend rand schuldig was,
want die had hij betaald om te mogen ontsnappen! Zoals hij praatte, leek
het alsof het een heel normale deal met de gevangenisautoriteiten was.
Als het hoofd niet werkt, kan het lichaam ook niets doen. Minister
Nqakula zei laatst dat de mensen die over misdaad klagen, blanken zijn
die maar weg moeten gaan uit Zuid-Afrika als ze het er niet leuk vinden.
Hoe kan een nationaal minister, een leider van Afrika, zoiets zeggen? We
hebben allemaal last van misdaad en corruptie. Tata Nqakula moet iets
aan zijn politiemannen doen.
Prudence Mbewu is onderwijzeres in Centurion, Zuid-Afrika.

zuidelijkafrikamagazine 03/2006 17
Lekker zonder tanden
Het is een verbijsterend gezicht: tal van kleurlingen in de Zuid-Afrikaanse Westkaap
missen vier voortanden. Waarom hebben ze hun gezonde tanden laten trekken? Is
de glimlach stralender? Kust het beter? Of kun je er echt harder door fluiten? Negen
Capetonians leggen uit waarom ze het deden. Tekst: Veerle Snijders, foto’s: Allard de Witte
Martha (30), Simons Town
“Vrienden vertelden me dat zoenen
veel lekkerder was zonder voortan-
den. Volgens velen voel je elkaars
tong beter, maar ik ben nog steeds
niet overtuigd van de voordelen
daarvan. Een tandarts uit Europa
heeft ze eruit getrokken, voor niks. Ik
vertelde haar dat ik veel last had van
mijn tanden, ik durfde haar niet te
vertellen dat ik gewoon nieuwsgierig
was of zoenen echt lekkerder was.”
Samuel (31), Fish Hoek
“Ik heb mijn voortanden er twee jaar
geleden zelf uitgetrokken. Het was
mode, mijn vrienden deden het ook.
Het deed ongelooflijk veel pijn, maar
het was het meer dan waard. Ik wil
dat mensen zien dat ik kleurling ben,
mijn gebit bewijst dat. Mijn groot-
vader was visser van beroep en heeft
zijn voortanden laten trekken omdat
hij dan harder kon fluiten, dat was
handig als je op zee was.”
Tanya (33), Calk Bay
“Ik heb mijn voortanden laten trek-
ken omdat mijn man dat wilde, hij
houdt van mijn ‘passion gap’. Hij
vindt zoenen zonder tanden veel
lekkerder, daarnaast kan hij er niet
aan denken om gepijpt te worden
door een vrouw met voortanden. Ik
vind het wel zonde van mijn gezicht,
ik heb gemerkt dat mijn neus een
beetje gezakt is. Ik heb neptanden
gekocht, maar die ben ik verloren in
zee. Als mijn dochter haar tanden zou
willen laten trekken, zou ik dat niet
toestaan. Geen sprake van.”
18 zuidelijkafrikamagazine 03/2006
Tuan (25), Fish Hoek
“Mijn lach komt veel beter tot zijn
recht zonder voortanden, die is nu
veel stralender. Ik heb mijn voortan-
den er een jaar geleden uit laten trek-
ken. Ik had dat veel eerder moeten
doen. Mijn vrienden en familie heb-
ben het ook allemaal gedaan, hun
lach is er veel mooier op geworden.
Ik wil wel graag een paar gouden
tanden maar het geld daarvoor heb
ik nog niet.”
Nitl (32), Ocean View Martha Samuel
“Ik was tien jaar toen ik mijn voor-
tanden eruit liet trekken. Mijn broer
vertelde me dat ik dat moest doen, ik
wist toen nog helemaal niet waarom.
Nu weet ik dat het iets zegt over wie
je bent en dat het mode is, over de
hele Kaap. En, het allerbelangrijkste,
zoenen is veel lekkerder. Mijn vrien-
din vindt dat ook. Het is lekker om
elkaars gehemelte te voelen, daar
genieten we ontzettend van.”
Marcellino (16), Calk Bay
Tuan Nitl
“Al mijn vrienden hebben het gedaan,
het is cool! Nu ben ik geld aan het
sparen voor gouden tanden, dat zou
nog veel cooler zijn. Jammer genoeg
zijn die heel erg duur. Mijn ouders
interesseert het niet echt. Ze vroegen
wel waarom ik het gedaan had, en
toen zei ik dat ik het cool vond als
mensen aan mijn gebit zien dat ik
kleurling ben. Al mijn vrienden zijn
het daarmee eens, mijn vriendin
gelukkig ook.”
Damian (27), Ocean View
“Ik wil na mijn bovenste tanden ook Damian Lindsay

mijn onderste tanden eruit laten
trekken. Ik doe het stap voor stap
omdat het best wel duur is bij de
kliniek waar ik heenga. Maar ik wil
zekerheid dat het goed gebeurt.
Uiteindelijk wil ik zoveel mogelijk
goud in mijn mond, goud is gewoon
cool. Maar daar heb ik nog geen geld
voor. Voor nu leef ik even zonder bo-
ventanden, ik vind het er helemaal
niet slecht uitzien en veel mensen
vinden mijn lach stralender.”
Tanya Lindsay (35), Retreat
“Een van de redenen was dat ieder-
een me vertelde dat tongzoenen veel
lekkerder was. Ik heb er absoluut
geen spijt van. Het is waar, zoenen
is veel lekkerder, je voelt elkaars
tong en gehemelte een stuk beter.
Mijn vriendin heeft laatst ook haar
voortanden laten trekken, daar ben
ik heel blij mee. Het is hier ook mode.
Al mijn vrienden hebben het om
die reden gedaan. Het is goed om te
doen, want het laat zien wie je bent.
Dat vind ik belangrijk.”
Marcellino
Geraldine (23), Cape Flats
“Ik was twaalf jaar toen ik mijn
voortanden liet trekken. Ik deed
het omdat mijn vrienden het ook
hadden gedaan, je weet hoe dat
gaat. Ik vertelde de tandarts dat het
pijn deed als ik een ijsje at. Dat was
totale onzin, maar als je vertelt dat
je het doet omdat je het mooi vindt
en het mode is, moet je betalen voor
de ingreep. Het is de grootste fout
die ik ooit heb gemaakt, want er was
niks mis met mijn tanden en ik krijg
Geraldine ze nooit meer terug.”
Met vakantie
in Zimbabwe
Eerst de grootste angst maar even wegnemen. Hoe leg je het uit op ver-
jaardagsfeestjes? “We hebben een heerlijke vakantie gehad. In Zimbab-
we.” Laten we eerlijk zijn: dat valt niet uit te leggen, het land is hartstikke
‘fout’. Ik zou onmiddellijk voor de aanval kiezen. Welke vakantiebestem-
ming is tegenwoordig nog wél politiek correct? Als de regering van dat
land niet in een oorlog tegen moslimfundamentalisme is verwikkeld, dan
steunen ze het terrorisme wel.
Zimbabwe is een geweldig vakantieland. Wat ze je in de dagbladen, op ra-
dio en televisie ook wijs proberen te maken. Er zijn hooguit wat praktische
ongemakken. Maar hé, daarom wilde je even weg uit Nederland, toch?
Neem contante dollars mee. Geen euro’s, dollars. Je kunt in Zimbabwe
nog steeds met creditcard betalen. En je kunt met je Rabocard zelfs nog
steeds naar de pinautomaat. Maar doe het niet. Het gaat bij thuiskomst
ongelooflijk veel pijn doen. De laatste keer dat ik in Zimbabwe was, kreeg
ik van de bank 100.000 Zimbabwaanse dollars voor één Amerikaanse dol-
lar. Op de zwarte markt, ofwel een blanke boer die in benzine handelt, krijg
je tenminste 450.000 voor één Amerikaanse dollar. Winkels houden reke-
ning met de prijs van de zwarte markt. Restaurants ook.
Tip 2: spendeer al die Zimbabwaanse dollars. Je gaat ze nooit meer
gebruiken. Sinds mijn laatste bezoek in juli zijn er al weer nieuwe valuta
op de markt verschenen. In een poging de last te verminderen van al die
kilo’s geld die je nodig hebt voor je boodschappen, heeft de regering per 1
augustus drie nullen geschrapt van de Zimbabwaanse dollar. Al je geld in
één klap waardeloos. Dat is inflatiebestrijding op zijn Zimbabwaans, beter
bekend als Mugabonomie.
Dan is er het brandstofprobleem. Sinds de Libische leider Ghadaffi de
benzinekraan heeft dichtgedraaid – Mugabe betaalde nooit – lijkt het te-
kort chronisch. Vergeet dus de benzinepomp, daar verkopen ze alleen nog
kauwgum. Voor brandstof ga je naar diezelfde boer die je een goede prijs
gaf voor je Amerikaanse dollars. Vergeleken bij de prijs die je daar betaalt
voor een liter benzine, is zelfs de Nederlandse benzineprijs een lachertje.
Niet zeuren, je hebt benzine. Check voor vertrek wel even of er op de plaats
van bestemming ook zo’n boer woont. Ik heb eens drie dagen met mijn
huurauto vastgestaan in Hwangepark. Tot een onderzoeker van de lokale
leeuwenpopulatie nog een jerrycan over bleek te hebben.
Als je dit allemaal hebt overwonnen, wordt het een heerlijke vakantie.
De rust. Niemand wil nog naar Zimbabwe. Al die prachtige gastenverblij-
ven: helemaal voor jezelf. Probeer die politiek te vergeten. Het lange gele
gras. De rode aarde. Ze ruiken nog steeds hetzelfde.
Bram Vermeulen
zuidelijkafrikamagazine 01/2006
De verwoeste tradities van Lewis Nkosi

Zelfs Mandela
Interview
maakt die denkfout In de roman Mandela’s ego van Lewis Nkosi, een van Zuid-
Afrika’s meest vooraanstaande literaire critici en schrijvers,
moet maken. Hij wordt geacht die nacht het
vee te verstoppen, maar hij doet dit zo goed,
dat hij bang wordt dat ze hem niet zullen
vinden en in plaats van een man een ‘verlo-
is Nelson Mandela de mentale reddingsboei voor dolende ren of misplaatst object’ zal worden. Nkosi:
individuen. Hij inspireert tot seksuele veroveringen, zijn “Dumisa trekt voortdurend de traditie in
twijfel; hij zoekt en rekt de grenzen op van
arrestatie veroorzaakt een impotentie waartegen geen zijn culturele identiteit. Met het verbergen
viagra gewassen blijkt. Een gesprek over hoe de apartheid van het vee op een blanke boerderij doet bij

culturele tradities verwoestte. Tekst: Gitte Postel
iets ongehoords. Niemand zou zoiets in zijn
hoofd halen: hij overtreedt alle zwarte én
blanke regels. En omdat niemand hem kan
vinden, ontmaskert hij de traditie als een
spel: we doen allemaal maar alsof, en doe
het niet te goed, want dan werkt het niet
meer. Op dat moment wordt hij bang; hij
wil gevonden worden, hij wil erbij horen, hij
weet opeens niet meer of hij de traditionele

V an Lewis Nkosi verscheen voor

het eerst sinds dertien jaar
weer een nieuwe roman, Man-
dela’s ego, een uiterst ironisch
boek met een serieuze en melancholische
ondertoon. Het gaat níet over Mandela. ”Ei-
genlijk had de titel Mandela’s alter-ego moe-
ten zijn. Maar dat is toch geen gezicht?” Nkosi
is moe. Hij is 70 en nog niet hersteld van zijn
laatste reis naar Zuid-Afrika. Nadat hij in 1961
het land verliet – hij kreeg een beurs voor
studie in de Verenigde Staten en mocht al-
leen vertrekken als hij beloofde niet terug te
keren – bleef hij onverminderd commentaar
leveren op de politieke en culturele ontwik-
kelingen in zijn geboorteland, al bereikten
zijn geschriften het Zuid-Afrikaanse publiek
maar mondjesmaat. Ook na het aantreden
van de ANC-regering bleef zijn onafhankelijke
stem klinken. Tegen het gangbare zwijgen in
schreef hij openhartig over seksualiteit.
Lewis Nkosi, geboren in Durban en tegen-
woordig woonachtig in Basel, is de laatste van
Zuid-Afrika’s angry young men uit de journa-
listiek van de jaren vijftig, die in een weerga-
loze stijl de Zuid-Afrikaanse samenleving be-
schreven en fotografeerden. Ze worden wel de
Drum-generatie genoemd, naar het fameuze
weekblad dat in de jaren vijftig populair was
onder de zwarte bevolking.
Sinds de laatste eeuwwisseling is Nkosi in
zijn geboorteland weer wat zichtbaarder ge-
worden. Hij is spreker op conferenties en fes-
tivals, gastdocent bij meerdere universiteiten.
In 2002 kreeg hij zijn eerste Zuid-Afrikaanse
paspoort en werd zijn tweede roman, Under-
ground People, dat tot dan toe alleen in een
Nederlandse vertaling (De vermissing, 1993)
was verschenen, in Zuid-Afrika gepubliceerd.
Mating Birds (Paringsvlucht, 1987), het boek
waarmee hij internationaal furore maakte,
werd in 2004 opnieuw uitgegeven. Vorig jaar
verscheen Still beating the drum. Critical per-
spectives on Lewis Nkosi, een lijvig boek met
interviews en essays van en over hem.
Mandela’s ego gaat over de gevaren die
kleven aan heldenverering, maar ook over het
afbrokkelen van traditie en het ontbreken van
goede vervangende kaders. De apartheid
was een vervreemdend systeem dat geen
enkele steun kon bieden aan dolende,
zoekende individuen. Die gedachte is
herhaaldelijk in Nkosi’s romans ver-
werkt. Dumisa, de hoofdpersoon in
het nieuwste boek, groeit op in de
gespleten wereld van de jaren vijftig:
met een moeder die heilig gelooft in
christelijke waarden en hem naar de
missieschool stuurt, en een vader die
stamhoofd is en vasthoudt aan de
Zulu-traditie, maar zich steeds meer
terugtrekt in zijn hut, van waaruit
hij somber naar de bergen staart. Het
liefst luistert Dumisa naar zijn stadse
oom en diens verhalen over Mandela,
The Big Man, ook wel De Zwarte
Pimpernel genoemd, omdat hij al-
tijd weer weet te ontsnappen aan de
politie.
Dumisa’s vader zorgt ervoor dat Dumisa
na zijn eerste natte droom de traditionele
initiatierite ondergaat die van hem een man
structuur wel uit elkaar wil laten vallen.”
Toch gaan bij Dumisa vanaf het moment
dat hij door zijn neven ‘net als Mandela’ op
de schouders wordt genomen omdat hij ie-
dereen te slim af geweest is, de remmen los.
Hij vereenzelvigt zich met zijn held en pro-
beert hem te evenaren door met behulp van
een eigenhandig gechoreografeerde parings-
dans zoveel mogelijk vrouwen te versieren.
Deze link tussen seks en politiek is terug te
vinden in de term amandla. Als strijdkreet
van het ANC werd het vaak vertaald met
‘macht’, maar amandla betekent ook ‘vrucht-
baarheid’, ‘werk’ en ‘begeerte’. Nkosi: “In een
rurale setting als die van Dumisa, is man-
nelijkheid gerelateerd aan zo veel mogelijk
seksuele veroveringen, en Mandela wordt
daarmee in verband gebracht, ja. Maar het is
niet iets exclusief mannelijks. Vrouwen hiel-
den zelf ook niet van mannen die niet suc-
cesvol waren bij de vrouwen. Ik gebruik het
woord isoka. Dat betekent niet alleen min-
naar, het is ook iemand met charisma, en die
eigenschap werd door vrouwen bijzonder

20 zuidelijkafrikamagazine 03/2006 zuidelijkafrikamagazine 03/2006 21

De verwoeste tradities van Lewis Nkosi

Zelfs Mandela
Interview
maakt die denkfout In de roman Mandela’s ego van Lewis Nkosi, een van Zuid-
Afrika’s meest vooraanstaande literaire critici en schrijvers,
moet maken. Hij wordt geacht die nacht het
vee te verstoppen, maar hij doet dit zo goed,
dat hij bang wordt dat ze hem niet zullen
vinden en in plaats van een man een ‘verlo-
is Nelson Mandela de mentale reddingsboei voor dolende ren of misplaatst object’ zal worden. Nkosi:
individuen. Hij inspireert tot seksuele veroveringen, zijn “Dumisa trekt voortdurend de traditie in
twijfel; hij zoekt en rekt de grenzen op van
arrestatie veroorzaakt een impotentie waartegen geen zijn culturele identiteit. Met het verbergen
viagra gewassen blijkt. Een gesprek over hoe de apartheid van het vee op een blanke boerderij doet bij

culturele tradities verwoestte. Tekst: Gitte Postel
iets ongehoords. Niemand zou zoiets in zijn
hoofd halen: hij overtreedt alle zwarte én
blanke regels. En omdat niemand hem kan
vinden, ontmaskert hij de traditie als een
spel: we doen allemaal maar alsof, en doe
het niet te goed, want dan werkt het niet
meer. Op dat moment wordt hij bang; hij
wil gevonden worden, hij wil erbij horen, hij
weet opeens niet meer of hij de traditionele

V an Lewis Nkosi verscheen voor

het eerst sinds dertien jaar
weer een nieuwe roman, Man-
dela’s ego, een uiterst ironisch
boek met een serieuze en melancholische
ondertoon. Het gaat níet over Mandela. ”Ei-
genlijk had de titel Mandela’s alter-ego moe-
ten zijn. Maar dat is toch geen gezicht?” Nkosi
is moe. Hij is 70 en nog niet hersteld van zijn
laatste reis naar Zuid-Afrika. Nadat hij in 1961
het land verliet – hij kreeg een beurs voor
studie in de Verenigde Staten en mocht al-
leen vertrekken als hij beloofde niet terug te
keren – bleef hij onverminderd commentaar
leveren op de politieke en culturele ontwik-
kelingen in zijn geboorteland, al bereikten
zijn geschriften het Zuid-Afrikaanse publiek
maar mondjesmaat. Ook na het aantreden
van de ANC-regering bleef zijn onafhankelijke
stem klinken. Tegen het gangbare zwijgen in
schreef hij openhartig over seksualiteit.
Lewis Nkosi, geboren in Durban en tegen-
woordig woonachtig in Basel, is de laatste van
Zuid-Afrika’s angry young men uit de journa-
listiek van de jaren vijftig, die in een weerga-
loze stijl de Zuid-Afrikaanse samenleving be-
schreven en fotografeerden. Ze worden wel de
Drum-generatie genoemd, naar het fameuze
weekblad dat in de jaren vijftig populair was
onder de zwarte bevolking.
Sinds de laatste eeuwwisseling is Nkosi in
zijn geboorteland weer wat zichtbaarder ge-
worden. Hij is spreker op conferenties en fes-
tivals, gastdocent bij meerdere universiteiten.
In 2002 kreeg hij zijn eerste Zuid-Afrikaanse
paspoort en werd zijn tweede roman, Under-
ground People, dat tot dan toe alleen in een
Nederlandse vertaling (De vermissing, 1993)
was verschenen, in Zuid-Afrika gepubliceerd.
Mating Birds (Paringsvlucht, 1987), het boek
waarmee hij internationaal furore maakte,
werd in 2004 opnieuw uitgegeven. Vorig jaar
verscheen Still beating the drum. Critical per-
spectives on Lewis Nkosi, een lijvig boek met
interviews en essays van en over hem.
Mandela’s ego gaat over de gevaren die
kleven aan heldenverering, maar ook over het
afbrokkelen van traditie en het ontbreken van
goede vervangende kaders. De apartheid
was een vervreemdend systeem dat geen
enkele steun kon bieden aan dolende,
zoekende individuen. Die gedachte is
herhaaldelijk in Nkosi’s romans ver-
werkt. Dumisa, de hoofdpersoon in
het nieuwste boek, groeit op in de
gespleten wereld van de jaren vijftig:
met een moeder die heilig gelooft in
christelijke waarden en hem naar de
missieschool stuurt, en een vader die
stamhoofd is en vasthoudt aan de
Zulu-traditie, maar zich steeds meer
terugtrekt in zijn hut, van waaruit
hij somber naar de bergen staart. Het
liefst luistert Dumisa naar zijn stadse
oom en diens verhalen over Mandela,
The Big Man, ook wel De Zwarte
Pimpernel genoemd, omdat hij al-
tijd weer weet te ontsnappen aan de
politie.
Dumisa’s vader zorgt ervoor dat Dumisa
na zijn eerste natte droom de traditionele
initiatierite ondergaat die van hem een man
structuur wel uit elkaar wil laten vallen.”
Toch gaan bij Dumisa vanaf het moment
dat hij door zijn neven ‘net als Mandela’ op
de schouders wordt genomen omdat hij ie-
dereen te slim af geweest is, de remmen los.
Hij vereenzelvigt zich met zijn held en pro-
beert hem te evenaren door met behulp van
een eigenhandig gechoreografeerde parings-
dans zoveel mogelijk vrouwen te versieren.
Deze link tussen seks en politiek is terug te
vinden in de term amandla. Als strijdkreet
van het ANC werd het vaak vertaald met
‘macht’, maar amandla betekent ook ‘vrucht-
baarheid’, ‘werk’ en ‘begeerte’. Nkosi: “In een
rurale setting als die van Dumisa, is man-
nelijkheid gerelateerd aan zo veel mogelijk
seksuele veroveringen, en Mandela wordt
daarmee in verband gebracht, ja. Maar het is
niet iets exclusief mannelijks. Vrouwen hiel-
den zelf ook niet van mannen die niet suc-
cesvol waren bij de vrouwen. Ik gebruik het
woord isoka. Dat betekent niet alleen min-
naar, het is ook iemand met charisma, en die
eigenschap werd door vrouwen bijzonder

20 zuidelijkafrikamagazine 03/2006 zuidelijkafrikamagazine 03/2006 21

Lewis Nkosi
“Wat mij altijd irriteert bij de
aidsbestrijdingslobby, is dat men
de aidsepidemie wijt aan de
post-apartheidsregering”
gewaardeerd. Tegelijkertijd overdrijft Dumi-
sa natuurlijk verschrikkelijk, hij is losgesla-
gen, er is iets verstoord in die gemeenschap.
Voorheen zouden meisjes door oudere zus-
sen en nichten in het gareel zijn gehouden,
en zouden jongens zwaar gestraft zijn als ze
een meisje zwanger hadden gemaakt.”
Die verstoring is volgens Nkosi ook de
belangrijkste oorzaak voor de ongebreidelde
verspreiding van aids. In een venijnige bijzin
in Mandela’s ego legt Nkosi de verantwoor-
delijkheid bij de apartheidsregering. Nkosi:
“Wat me altijd irriteert bij ngo’s en de aids-
bestrijdingslobby – zelfs Mandela maakt die
denkfout – is dat men naar aanleiding van
domme opmerkingen van Thabo Mbeki en
Jacob Zuma de aidsepidemie wijt aan de
post-apartheidsregering. Bestrijding van aids
is een bijzonder complexe zaak. Denk je dat
het toevallig is dat het zo snel het platteland
is binnengedrongen? De massale versprei-
ding van geslachtsziektes dateert van veel
eerder. Al die mannenpensions waar elke
week door beheerders vrouwen werden bin-
nengelaten zodat de gastarbeiders aan hun
gerief konden komen. Vrouwen die besmet
waren, mannen die de ziektes mee terugna-
men naar het platteland, waar traditioneel
nooit zo met seks zou zijn omgesprongen.
De Zulu-traditie was veel beter in staat
seksualiteit te reguleren dan het christen-
dom, dat seks voor het huwelijk verbiedt. Je
kunt seks niet verbieden. Toen ik op school
zat, raakten veel medeleerlingen, een hele
generatie bijna, zwanger. Ze werden van
school gestuurd omdat ze gezondigd hadden.
Vroeger zou men tegen ze gezegd hebben:
‘als je bij iemand wilt slapen, ga je gang, als
je maar zorgt dat je niet zwanger wordt.’ Het
afbrokkelen van de traditie is veel eerder
verantwoordelijk voor de verspreiding van
aids. Ik bedoel niet dat je terug moet naar
22
het verleden – je kunt niet opnieuw kind
zijn, heeft iemand eens gezegd; alleen maar
kinderlijk. Het oude herstellen is onmogelijk,
herstellen impliceert al dat je erbuiten staat.
Maar het zou wel goed zijn eens grondig te
onderzoeken hoe verstrekkend de gevolgen
zijn geweest van het botsen van traditionele
en moderne waarden.”
Over het effect van politieke en sociale ont-
wikkelingen op de individuele beleving van
liefde schreef Nkosi al in zijn eerste, omstre-
den roman Paringsvlucht. Hierin raakt Sibiya
verloren in de grote stad en wordt hij geob-
sedeerd door een blanke vrouw. Uiteindelijk
staat hij terecht voor verkrachting. Hoewel hij
aanvankelijk van zijn onschuld overtuigd was,
weet hij tenslotte zelf niet meer wat waar is:
overgeleverd als hij is aan een apartheids-
systeem dat geen enkele steun biedt. In Man-
dela’s ego laat Nkosi zien hoe deze vervreem-
ding in de jaren vijftig en zestig doorwerkte,
tot in zwarte woonoorden waar behalve
een paar toeristen en een missiepater geen
blanke te vinden was. De oude rolmodellen
voldeden niet meer, maar waar waren de
nieuwe? Nkosi: “Heldenverering was geen
oplossing, het is gevaarlijk. Beelden werden
handelswaar: Mandela is geconsumeerd door
de media en de rest van de wereld. Dumisa
gebruikt Mandela om zichzelf mentaal over-
eind te houden.”
Dit alles lijkt te raken aan een heikele
kwestie: in de recente spraakmakende ver-
krachtingszaak tegen Jacob Zuma grijpt de
voormalige vice-president volgens Newsweek
“terug op de patriarchale Zulu-cultuur om
aan te tonen dat zijn slachtoffer het ernaar
gemaakt had.” Van oudsher, zegt Zuma, had
hij geleerd dat “een vrouw achterlaten in een
dergelijke [seksueel opgewonden] staat het
slechtste is dat een man kan doen.” Nkosi
reageert geïrriteerd wanneer dit in verband
wordt gebracht met zijn boek. “Zuma kan van
alles zeggen om zich te verdedigen. Wat heeft
dat te maken met ‘de patriarchale Zulu-cul-
tuur’? Amerikaanse en Europese mannen die
voor verkrachting terechtstonden, hebben
dezelfde soort dingen gezegd. Soms is het
waar, soms niet. Mijn boek heeft niets met
verkrachting te maken. Ik heb het ook niet
geschreven om de traditie te verdedigen of
te bekritiseren, maar om mensen te portret-
teren die in een overgangsfase zitten. En dat
is net zo goed te zien aan de manier waarop
jongens meisjes versieren, als aan de kleren
die ze dragen.”
Dumisa’s seksuele potentie verdwijnt abrupt
zodra Mandela gevangen genomen wordt en
hij belandt in een langdurige depressie. Pas
als Mandela weer vrij is, keren zijn seksuele
krachten terug. In een ontroerende passage
beschrijft Nkosi hoe Dumisa bij het zien van
Mandela’s vrijlating in tranen uitbarst en
dan niet meer kan stoppen met huilen. Nkosi:
“Hij huilt om het verlies van zijn eigen jeugd,
maar ook om Mandela’s verloren jeugd,
het leven dat hij, net als zoveel anderen, is
kwijtgeraakt door de absurde experimenten
van apartheid. Niets is zo absurd geweest als
apartheid. Alles stond stil. Het was niet eens
economisch rendabel.”
Zelf heeft Nkosi die absurditeit aan den
lijve gevoeld toen hij in 1961 niet mocht te-
rugkeren naar Zuid-Afrika. Hij vertrok een
jaar voordat Mandela gevangen genomen
werd en kwam een jaar na diens vrijlating
voor het eerst terug. De vraag of zijn boek ook
iets met hemzelf en zijn ballingschap (het
overschrijden van grenzen, het zich te goed
verstoppen in white man’s land) te maken
heeft, wuift hij weg. “Nee, ik heb me nooit
een ‘verloren object’ gevoeld. Ik heb nooit
spijt gehad; het was een logische stap in mijn
ontwikkeling als schrijver; ik wilde mijn ho-
rizon verbreden. Maar ik was wel kwaad dat
ik niet terugkon. Ik hield van mijn leven als
toneelschrijver in Johannesburg. We werden
in elkaar geslagen door de politie, maar om-
dat we schrijvers waren, konden we dat ook
weer in mooi proza omzetten; het was avon-
tuur. Ook het land verlaten was in zekere zin
een avontuur. Zelfs mensen die, anders dan
ik, echt hebben moeten vluchten, kennen die
momenten waarop escape voor een ogenblik
escapade wordt. Je praat er als balling niet zo
snel over, maar als je grensdraden doorknipt,
een rivier overzwemt, langs een grenspost
sluipt – en het lukt, dan geeft dat ook een
kick, ongeacht het leed dat ermee gemoeid is.
Het heeft iets te maken met jong zijn.”
Lewis Nkosi – Mandela’s ego. A novel. Umuzi,
Kaapstad, 2006.
De schrijver is op 6 oktober te gast van het
literair café tijdens de manifestatie Africa
on the Move. Zie advertentie op pagina 14 of
www.niza.nl
Nujoma’s
miljoenenspel
Op welk moment gaat Black Economic Empowerment oftewel BEE over in
Black Elite Enrichment – verrijking van de zwarte elite – of, zoals een plaat-
selijke grappenmaker zei, Blackmail Economic Enterprises? Sam Nujoma,
voormalig president van Namibië, weet er naar verluidt meer van.
Sinds begin dit jaar staat de Namibische pers vol berichten over een uiterst
lucratief contract, in september 2004 in alle stilte afgesloten door Namibia
Liquid Fuels (NLF). Deze BEE-firma mag de komende drie jaar de helft van
de 830 miljoen ton vloeibare brandstof importeren die Namibië nodig
heeft. Het gaat hier om een controversiële joint-venture met de Zuid-Afri-
kaanse producent van synthetische brandstoffen Sasol. Het merendeel van
de aandelen – zo hebben de media hier onthuld – is in handen van een
kringetje rond de voormalige president van Namibië, Sam Nujoma.
De NLF staat onder leiding van de voormalige vakbondsman Ranga
Haikali. De aandelen zijn deels in handen van een zogenaamde ‘ontwikke-
lingstrust’, waarachter een hele rij begunstigden schuilgaat. Onder hen de
directe familie van vier vrouwelijke ministers, allen benoemd door Nujoma
tijdens zijn laatste ambtstermijn.
Het contract, met een waarde van meer dan dertig miljoen euro per
jaar, wordt momenteel bekeken door de onlangs ingestelde anti-corruptie-
commissie. De Namibiërs verwachten niet dat dit tot opzienbarende con-
clusies zal leiden. President Pohamba heeft zich op hoge toon uitgesproken
tegen corruptie, maar desondanks heeft de commissie in de eerste acht
maanden van haar bestaan slechts één sjoemelende secretaris van een
schoolbestuur en één lagere overheidsambtenaar aangehouden. NLF-voor-
zitter Haikali zegt dat hij niets te verbergen heeft.
Het NLF-contract is niet meer dan het meest recente, zij het het om-
vangrijkste, van een hele reeks BEE-contracten beklonken in de nadagen
van de presidentstermijn van Nujoma. Al die contracten hebben één ge-
meenschappelijk trekje: de begunstigden hebben goede connecties met
regeringspartij Swapo en persoonlijke banden met The Old Man, zoals
Nujoma inmiddels heet.
De grootschalige privatisering, waarbij openbare middelen in particu-
liere handen zijn gebracht, was officieel nodig om economisch onrecht uit
het verleden recht te zetten. Maar het heeft totaal niets veranderd aan de
flagrante sociaal-economische ongelijkheid in Namibië, luidde het verwijt
van politiek-wetenschapper Henning Melber in een recente lezing. Hij
staat met deze mening niet alleen: Swapo-oorlogsveteranen hebben on-
langs geëist dat zulke deals ook hun kant op komen. Het kwam ze te staan
op een scherpe openbare terechtwijzing van Nujoma: hoe durfden ze zo’n
schaamteloos egoïsme tentoon te spreiden? Als hij zich al van de ironie
bewust was, gaf Nujoma daar in elk geval geen blijk van. John Grobler
zuidelijkafrikamagazine 01/2006
Lewis Nkosi
“Wat mij altijd irriteert bij de
aidsbestrijdingslobby, is dat men
de aidsepidemie wijt aan de
post-apartheidsregering”
gewaardeerd. Tegelijkertijd overdrijft Dumi-
sa natuurlijk verschrikkelijk, hij is losgesla-
gen, er is iets verstoord in die gemeenschap.
Voorheen zouden meisjes door oudere zus-
sen en nichten in het gareel zijn gehouden,
en zouden jongens zwaar gestraft zijn als ze
een meisje zwanger hadden gemaakt.”
Die verstoring is volgens Nkosi ook de
belangrijkste oorzaak voor de ongebreidelde
verspreiding van aids. In een venijnige bijzin
in Mandela’s ego legt Nkosi de verantwoor-
delijkheid bij de apartheidsregering. Nkosi:
“Wat me altijd irriteert bij ngo’s en de aids-
bestrijdingslobby – zelfs Mandela maakt die
denkfout – is dat men naar aanleiding van
domme opmerkingen van Thabo Mbeki en
Jacob Zuma de aidsepidemie wijt aan de
post-apartheidsregering. Bestrijding van aids
is een bijzonder complexe zaak. Denk je dat
het toevallig is dat het zo snel het platteland
is binnengedrongen? De massale versprei-
ding van geslachtsziektes dateert van veel
eerder. Al die mannenpensions waar elke
week door beheerders vrouwen werden bin-
nengelaten zodat de gastarbeiders aan hun
gerief konden komen. Vrouwen die besmet
waren, mannen die de ziektes mee terugna-
men naar het platteland, waar traditioneel
nooit zo met seks zou zijn omgesprongen.
De Zulu-traditie was veel beter in staat
seksualiteit te reguleren dan het christen-
dom, dat seks voor het huwelijk verbiedt. Je
kunt seks niet verbieden. Toen ik op school
zat, raakten veel medeleerlingen, een hele
generatie bijna, zwanger. Ze werden van
school gestuurd omdat ze gezondigd hadden.
Vroeger zou men tegen ze gezegd hebben:
‘als je bij iemand wilt slapen, ga je gang, als
je maar zorgt dat je niet zwanger wordt.’ Het
afbrokkelen van de traditie is veel eerder
verantwoordelijk voor de verspreiding van
aids. Ik bedoel niet dat je terug moet naar
22
het verleden – je kunt niet opnieuw kind
zijn, heeft iemand eens gezegd; alleen maar
kinderlijk. Het oude herstellen is onmogelijk,
herstellen impliceert al dat je erbuiten staat.
Maar het zou wel goed zijn eens grondig te
onderzoeken hoe verstrekkend de gevolgen
zijn geweest van het botsen van traditionele
en moderne waarden.”
Over het effect van politieke en sociale ont-
wikkelingen op de individuele beleving van
liefde schreef Nkosi al in zijn eerste, omstre-
den roman Paringsvlucht. Hierin raakt Sibiya
verloren in de grote stad en wordt hij geob-
sedeerd door een blanke vrouw. Uiteindelijk
staat hij terecht voor verkrachting. Hoewel hij
aanvankelijk van zijn onschuld overtuigd was,
weet hij tenslotte zelf niet meer wat waar is:
overgeleverd als hij is aan een apartheids-
systeem dat geen enkele steun biedt. In Man-
dela’s ego laat Nkosi zien hoe deze vervreem-
ding in de jaren vijftig en zestig doorwerkte,
tot in zwarte woonoorden waar behalve
een paar toeristen en een missiepater geen
blanke te vinden was. De oude rolmodellen
voldeden niet meer, maar waar waren de
nieuwe? Nkosi: “Heldenverering was geen
oplossing, het is gevaarlijk. Beelden werden
handelswaar: Mandela is geconsumeerd door
de media en de rest van de wereld. Dumisa
gebruikt Mandela om zichzelf mentaal over-
eind te houden.”
Dit alles lijkt te raken aan een heikele
kwestie: in de recente spraakmakende ver-
krachtingszaak tegen Jacob Zuma grijpt de
voormalige vice-president volgens Newsweek
“terug op de patriarchale Zulu-cultuur om
aan te tonen dat zijn slachtoffer het ernaar
gemaakt had.” Van oudsher, zegt Zuma, had
hij geleerd dat “een vrouw achterlaten in een
dergelijke [seksueel opgewonden] staat het
slechtste is dat een man kan doen.” Nkosi
reageert geïrriteerd wanneer dit in verband
wordt gebracht met zijn boek. “Zuma kan van
alles zeggen om zich te verdedigen. Wat heeft
dat te maken met ‘de patriarchale Zulu-cul-
tuur’? Amerikaanse en Europese mannen die
voor verkrachting terechtstonden, hebben
dezelfde soort dingen gezegd. Soms is het
waar, soms niet. Mijn boek heeft niets met
verkrachting te maken. Ik heb het ook niet
geschreven om de traditie te verdedigen of
te bekritiseren, maar om mensen te portret-
teren die in een overgangsfase zitten. En dat
is net zo goed te zien aan de manier waarop
jongens meisjes versieren, als aan de kleren
die ze dragen.”
Dumisa’s seksuele potentie verdwijnt abrupt
zodra Mandela gevangen genomen wordt en
hij belandt in een langdurige depressie. Pas
als Mandela weer vrij is, keren zijn seksuele
krachten terug. In een ontroerende passage
beschrijft Nkosi hoe Dumisa bij het zien van
Mandela’s vrijlating in tranen uitbarst en
dan niet meer kan stoppen met huilen. Nkosi:
“Hij huilt om het verlies van zijn eigen jeugd,
maar ook om Mandela’s verloren jeugd,
het leven dat hij, net als zoveel anderen, is
kwijtgeraakt door de absurde experimenten
van apartheid. Niets is zo absurd geweest als
apartheid. Alles stond stil. Het was niet eens
economisch rendabel.”
Zelf heeft Nkosi die absurditeit aan den
lijve gevoeld toen hij in 1961 niet mocht te-
rugkeren naar Zuid-Afrika. Hij vertrok een
jaar voordat Mandela gevangen genomen
werd en kwam een jaar na diens vrijlating
voor het eerst terug. De vraag of zijn boek ook
iets met hemzelf en zijn ballingschap (het
overschrijden van grenzen, het zich te goed
verstoppen in white man’s land) te maken
heeft, wuift hij weg. “Nee, ik heb me nooit
een ‘verloren object’ gevoeld. Ik heb nooit
spijt gehad; het was een logische stap in mijn
ontwikkeling als schrijver; ik wilde mijn ho-
rizon verbreden. Maar ik was wel kwaad dat
ik niet terugkon. Ik hield van mijn leven als
toneelschrijver in Johannesburg. We werden
in elkaar geslagen door de politie, maar om-
dat we schrijvers waren, konden we dat ook
weer in mooi proza omzetten; het was avon-
tuur. Ook het land verlaten was in zekere zin
een avontuur. Zelfs mensen die, anders dan
ik, echt hebben moeten vluchten, kennen die
momenten waarop escape voor een ogenblik
escapade wordt. Je praat er als balling niet zo
snel over, maar als je grensdraden doorknipt,
een rivier overzwemt, langs een grenspost
sluipt – en het lukt, dan geeft dat ook een
kick, ongeacht het leed dat ermee gemoeid is.
Het heeft iets te maken met jong zijn.”
Lewis Nkosi – Mandela’s ego. A novel. Umuzi,
Kaapstad, 2006.
De schrijver is op 6 oktober te gast van het
literair café tijdens de manifestatie Africa
on the Move. Zie advertentie op pagina 14 of
www.niza.nl
Nujoma’s
miljoenenspel
Op welk moment gaat Black Economic Empowerment oftewel BEE over in
Black Elite Enrichment – verrijking van de zwarte elite – of, zoals een plaat-
selijke grappenmaker zei, Blackmail Economic Enterprises? Sam Nujoma,
voormalig president van Namibië, weet er naar verluidt meer van.
Sinds begin dit jaar staat de Namibische pers vol berichten over een uiterst
lucratief contract, in september 2004 in alle stilte afgesloten door Namibia
Liquid Fuels (NLF). Deze BEE-firma mag de komende drie jaar de helft van
de 830 miljoen ton vloeibare brandstof importeren die Namibië nodig
heeft. Het gaat hier om een controversiële joint-venture met de Zuid-Afri-
kaanse producent van synthetische brandstoffen Sasol. Het merendeel van
de aandelen – zo hebben de media hier onthuld – is in handen van een
kringetje rond de voormalige president van Namibië, Sam Nujoma.
De NLF staat onder leiding van de voormalige vakbondsman Ranga
Haikali. De aandelen zijn deels in handen van een zogenaamde ‘ontwikke-
lingstrust’, waarachter een hele rij begunstigden schuilgaat. Onder hen de
directe familie van vier vrouwelijke ministers, allen benoemd door Nujoma
tijdens zijn laatste ambtstermijn.
Het contract, met een waarde van meer dan dertig miljoen euro per
jaar, wordt momenteel bekeken door de onlangs ingestelde anti-corruptie-
commissie. De Namibiërs verwachten niet dat dit tot opzienbarende con-
clusies zal leiden. President Pohamba heeft zich op hoge toon uitgesproken
tegen corruptie, maar desondanks heeft de commissie in de eerste acht
maanden van haar bestaan slechts één sjoemelende secretaris van een
schoolbestuur en één lagere overheidsambtenaar aangehouden. NLF-voor-
zitter Haikali zegt dat hij niets te verbergen heeft.
Het NLF-contract is niet meer dan het meest recente, zij het het om-
vangrijkste, van een hele reeks BEE-contracten beklonken in de nadagen
van de presidentstermijn van Nujoma. Al die contracten hebben één ge-
meenschappelijk trekje: de begunstigden hebben goede connecties met
regeringspartij Swapo en persoonlijke banden met The Old Man, zoals
Nujoma inmiddels heet.
De grootschalige privatisering, waarbij openbare middelen in particu-
liere handen zijn gebracht, was officieel nodig om economisch onrecht uit
het verleden recht te zetten. Maar het heeft totaal niets veranderd aan de
flagrante sociaal-economische ongelijkheid in Namibië, luidde het verwijt
van politiek-wetenschapper Henning Melber in een recente lezing. Hij
staat met deze mening niet alleen: Swapo-oorlogsveteranen hebben on-
langs geëist dat zulke deals ook hun kant op komen. Het kwam ze te staan
op een scherpe openbare terechtwijzing van Nujoma: hoe durfden ze zo’n
schaamteloos egoïsme tentoon te spreiden? Als hij zich al van de ironie
bewust was, gaf Nujoma daar in elk geval geen blijk van. John Grobler
zuidelijkafrikamagazine 01/2006
 Afrikaner rock:
Fok die
nasiona lisme
Fokofpolisiekar en Rokkeloos – rebelse rockbands die
populair werden met Afrikaanstalige songteksten. Ze
blijven ver van het opvlammend Afrikaner volksgevoel.
“Ons is leeg, want ons wil wees.” Tekst: Fred de Vries
R eikhalzend keken de bezoekers
van het Paddadors Rooivleis &
Kultuurfees in het Zuid-Afri-
kaanse dorp Vrede dit jaar uit
naar het optreden van zanger Pieter Smith.
Doorgaans geeft Smith een doorleefde uit-
voering van Die Stem, het oude volkslied van
apartheid-Zuid-Afrika, ten beste. Luidkeels zal
de blanke burgerij van Vrede, gehuld in T-shirts
met ‘100% Boer’ en ‘Praat Afrikaans of hou
jou bek’ meezingen, denkend aan de tijd toen
zwarten het niet in hun hoofd haalden om in
Tassies Restaurant & Pub te komen dineren.
Het Afrikaner nationalisme van Pieter
Smith is geen uitzondering. Sinds de demo-
cratische verkiezingen van 1994 zit Afrikaner
muziek in de lift en heeft het een steeds
politieker karakter gekregen. Het zingen van
Die Stem is de meest flagrante vorm van dat
opgevlamde volksgevoel. Maar er zijn ook
subtielere uitingen. Zo hebben talloze pop-
zangers oude volksliedjes uit de kast gehaald.
Zelfs medleys met protestsongs van ‘alter-
natieve Afrikaners’ als Johannes Kerkorrel en
Koos Kombuis zijn op de tractor van Afrika-
nerdom geschept en worden nu door de con-
servatieven uitbundig meegezongen.
Die hang naar vroeger toen het leven
mooi was, misdaad zich tot de townships
beperkte en positieve discriminatie van zwar-
ten nog niet bestond, is niet per se racistisch.
Alle moderne vertolkers van Die Stem zijn te
24 zuidelijkafrikamagazine 03/2006
jong (Pieter Smith is net 30) om apartheid in
zijn afzichtelijke gedaante bewust te hebben
meegemaakt. En de meesten haasten zich te
zeggen dat ze absoluut niets tegen zwarten
hebben. Het is eerder een uiting van onvrede
en machteloosheid. Het is een terugkeer naar
de aloude Afrikaner laager-mentaliteit, toen
de ossenwagens in een kring werden gezet
om de vijand op afstand te houden. Het is
een antwoord op dat andere uiterste: zelf-
verheffing, waarvan de versmelting van de
Nationale Partij, heerser tijdens de apartheid,
met het ANC van Nelson Mandela het ultieme
voorbeeld was. Taal is het instrument om cul-
tuur en identiteit in leven te houden.
Maar dat er ook een nare kant aan de
zaak zit, staat buiten kijf. Afrikaner über-
nationalisten als Dan Roodt – intellectueel,
schrijver, agent provocateur en verkondiger
van nazistische rassentheorieën – grijpen de
populariteit aan voor eigen doel: het vech-
ten voor een Afrikaner Volksstaat. “Je moet
jonge mensen aan je kant hebben om serieus
genomen te worden”, zei Roodt toen ik hem
interviewde. “Wij luisterenden naar Britse en
Amerikaanse rock, nu luisteren de jonge men-
sen allemaal naar Afrikaans. Oude liedjes als
Bobbejaan kom naar die berg klinken nu niet
meer alleen op school, maar ook in de kroeg.”
Onvermijdelijk heeft zich een muzikale
tegenbeweging ontwikkeld: opstandige
Afrikaners die zo ver mogelijk van het na-
tionalisme proberen te blijven. Iedere stad
heeft zijn eigen helden; voor Kaapstad is dat
Fokofpolisiekar, Pretoria heeft de meiden-
band Rokkeloos en folkzangeres Anika, en
Johannesburg heeft een scene rond rockband
‘Brixton Moord en Roof Orkes’.
Het punky Fokofpolisiekar zorgde dit
jaar voor ophef toen een van de leden in een
dronken bui Fok God op de portemonnee van
een jonge fan had gekalkt. De moeder van
het slachtoffer, een fervent christen, kwam in
actie en zond een e-mail naar andere gelovi-
gen. Het ontaardde in protestdemonstraties
en speelverboden. Pretoria, bastion van Afri-
kaner nationalisme, is inmiddels grotendeels
verboden gebied voor Fokofpolisiekar.
Voor hun karretje _ Het incident toont
hoe weinig er nodig is om de Afrikaner goe-
gemeente te schokken. Want afgezien van
de punky naam en overmatig drankgebruik
is Fokofpolisiekar allesbehalve radicaal. De
band maakt rock in de traditie van Pearl Jam
en Thin Lizzy. De leden groeiden op in een
beschermd milieu in een blanke voorstad
van Kaapstad. De vader van zanger François
van Coke was dominee. De jongens gingen
lange tijd braaf naar de zondagsmis. Thuis
zorgde de ‘meid’ voor het eten en de oppas.
Van apartheid waren ze zich nauwelijks
bewust. “Wij groeiden heel beschermd op.
Nu pas begrijpen we uit boeken wat er al-
lemaal gebeurde toen wij onschuldig naar de
kleuterschool gingen”, bekent gitarist Hunter
Kennedy, verantwoordelijk voor de teksten.
Niets wisten ze van de grensoorlog bij Angola,
de opstand in Soweto, de slachting bij Shar-
peville.
De Fokof-teksten gaan niet over schuld en
boete, maar over twijfel en onzekerheid. Kerk,
staat en Afrikaner Broederbond hebben afge-
daan. “Ons is leeg, want ons wil wees”, zingen

Fokofpolisiekar
ze met gevoel voor existentialisme. Die hou-
ding maakt hen populair bij Afrikaner jonge-
ren die het verleden willen vergeten en voor
wie de toekomst weinig biedt. En die popula-
riteit maakt dat de nationalistische krachten
hen voor hun karretje probeerden te span-
nen. Tijdens vroegere optredens in Pretoria
barstte een deel van het publiek steevast los
in Die Stem. “We manen ze dan te stoppen”,
zegt bassist Wynand Myburgh. “Ze willen ons
bij die discussie over het Afrikaans betrekken
en ons tot iconen maken. Dat verdommen we.
Deze band is iets heel persoonlijks, niet voor
een Afrikaner natie.”
De meidenband Rokkeloos gaat verder.
Zij hebben de aan drugs- en drankmisbruik
overleden zwarte zangeres Brenda Fassie tot
held gekozen. Plotmeid, het openingslied van
hun debuut-cd Nooiensvaart, is een ode aan
Fassie, een bizarre mix van metalpunk en
kwaito. “Het gaat over hoe ze een alcoholist
was enzo”, zegt 24-jarige zangeres Prinses
Petro. “Ik heb zelf ook met al die shit te maken
gehad. Ik heb nu implants tegen de alcohol.”
Twee van de bandleden zijn lesbisch, de an-
dere twee tonen zoveel mogelijk borst en bil.
Opdringerige fans (mannelijk en vrouwelijk)
werken ze eigenhandig de zaal uit. In hun
controversiële song Bernina zingen ze over de
hypocrisie van plattelandsvrouwen: “Ek hou
Foto: Fred de Vries
Rokkeloos
van melktert, breiwerk, skaapbraai en hard
naai.” Ook hier een relletje: misbaar over dat
“hard naai”.
Taalobsessie _ Prinses Petro grinnikt om
de heisa. Net als de Fokofpolisiekar-zanger is
zij domineeskind. Ze groeide op in Pretoria,
Namibië en het plattelandsdorp Amersfoort.
“Er was zoveel schijnheiligheid. Ik ging naar
de rugbyclub en kwam die kerkmensen tegen,
zich misdragend, erop los neukend. Daar gaat
Bernina over. Je mag niet over hard naai zin-
gen, maar onderwijl pakken zij de meid.”
Het is een strijd op talloze fronten, waar-
bij de taal een hoofdrol speelt. Iedereen
haakt in op de taalobsessie en de opleving
van Afrikaner pop. In je eigen taal klinkt alles
ineens een stuk directer. Een neuksong van
Rokkeloos heeft veel meer effect dan duizend
vloekende Amerikaanse hiphoppers. De keer-
Foto: Marné Joubert/Vivace
zijde: met zijn allen Die Stem zingen vaagt
alle abstracties over een regenboognatie in
een klap weg.
De gevaren van een verscherpt nationa-
lisme zijn evident. Voor de polemiserende
krachten achter de taalstrijd is het rebelse
Rokkeloos net zo belangrijk als de nostalgi-
sche Pieter Smith. De 25-jarige Afrikaner folk-
zangeres Anika weigert daarom in haar moe-
dertaal te zingen. “Mensen van mijn leeftijd,
die niks met racisme hebben, vallen nu voor
de Afrikaner pop en rock. Plots voelen ze zich
met zijn allen Afrikaans. Het bindt hen, net
zoals apartheid dat deed. In die wereld voel ik
me niet thuis”, zegt ze in een bar in Pretoria.
Ze neemt een slok bier. “Kijk, het is niet
verkeerd om trots op je taal te zijn. Maar Afri-
kaans spreken is geen identiteit. Je identiteit,
dat ben je zelf. Maar zelf nadenken is er niet
meer bij.”
zuidelijkafrikamagazine 03/2006 25
 Taboe rond aidsbestrijding
Schemerseks
De nadruk in Afrika op heteroseksualiteit is desastreus voor de
bestrijding van aids. Door een onderscheid te maken tussen
toegestane en verboden seks, of ‘goede’ en ‘slechte’ seks, worden
J ohn Sibogo, een Ugandese arts
werkzaam in Kampala, legt het
nog eens geduldig uit. Als je
hiv-besmetting en aids effectief
wilt bestrijden, richt dan al je energie eerst op
de grootste risicogroepen. En dat zijn bijvoor-
beeld mannen die seks hebben met mannen
– in het jargon: MSM – en vrouwen die seks
hebben met vrouwen – WSW. Voor alle duide-
lijkheid: hij bedoelt hiermee niet mensen die
zichzelf homo of lesbo noemen, maar hetero-
seksuelen die soms seks hebben met iemand
van gelijk geslacht.
Sibogo noemt het een nationale nacht-
merrie dat de aidspreventieprogramma’s
homo’s en de groep MSM/WSW niet bereiken.
“Een man die seks heeft met andere mannen,
heeft veelal ook seks met vrouwen. Dus het
hiv-virus gaat constant heen en weer. Hoe
kun je de besmetting tegengaan zonder die
groep erbij te betrekken?” Hij wijst erop dat
in de landen waar het percentage mensen
met hiv/aids relatief laag is, er bij de preven-
tie veel meer aandacht is voor risicogroepen.
“Dat is gewoon een kwestie van logica en
efficiëntie, er is niets immoreels aan.”
Hij is tot nog toe de enige arts in Uganda
die openlijk spreekt over de noodzaak ho-
mo’s en MSM bij de preventieprogramma’s
te betrekken. Maar vrijwel niemand die naar
hem luistert. In de meeste Afrikaanse landen
is homoseksualiteit strafbaar gesteld, dus
zijn de voorlichtingsprogramma’s uitslui-
tend gericht op heteroseksuelen. Door de
aidsepidemie gedwongen, erkent een enkele
26 zuidelijkafrikamagazine 03/2006
risicogroepen niet bereikt. Tekst: Madeleine Maurick
regering schoorvoetend en met grote tegen-
zin dat er meer seksueel gedrag bestaat dan
wettelijk is toegestaan. Maar niet in Uganda.
De meer ‘algemene’ voorlichting kan toch
ook door andere groepen worden gebruikt,
is vaak de struisvogelreflex. Dat is absoluut
niet toereikend, antwoordt Sibogo hen dan.
“Veel homo’s denken dat je alleen aids kunt
krijgen als je met een vrouw vrijt. En zij heb-
ben geen seks met vrouwen, dus zijn ze veilig.
Een lesbische vrouw zei tegen mij: ‘je zult
heel lang moeten praten om mij te overtui-
gen dat ik een geslachtsziekte kan krijgen
door een vrouw!’ Of homo’s met een rectale
gonorroe die vol verbazing reageren bij de
uitslag: ‘Maar dat krijg je toch alleen van een
vagina!’ Informatie over glijmiddelen die
nodig zijn bij anale seks, zul je nooit vinden in
de voorlichtingsbrochures. De lijst bezwaren
is eindeloos.”
Alleen hun gedrag _ De arts heeft ge-
probeerd om ten mínste MSM op te laten
nemen in de aidspreventie van Uganda, maar
dat is niet gelukt. In buurland Kenia gebeurt
dat wel. Daar is vorig jaar een groot en suc-
cesvol onderzoek geweest onder vijfhonderd
MSM. Hieruit bleek dat zij geen kennis heb-
ben van hiv-testen en dat zij relatief meer
geslachtsziekten hebben dan de rest van de
bevolking. Andere kenmerken zijn een relatief
onveilig gedrag en een hogere promiscuïteit.
“Je kunt de resultaten voorspellen, er zijn
wereldwijd al zo veel onderzoeken geweest
naar hiv onder homomannen.” En bij MSM
gaat het er niet om hoe zij zichzelf noemen;
het gaat er alleen om hun gedrag te onder-
zoeken. “Je wilt alleen weten of de man seks
met mannen heeft. Als hij ‘ja’ zegt, dan weet
je dat hij MSM is, of hij nou getrouwd is, zich
hetero of homo noemt, dat doet er niet toe.
Het is het gedrag dat bepalend is.”
Het onderliggende probleem is de vraag
hoe je hiv/aids effectief kunt bestrijden als je
het niet tegelijkertijd kunt hebben over diver-
siteit in seksueel gedrag. De exclusieve he-
teroseksualiteit, waarvan Afrikaanse leiders
menen dat het onlosmakelijk verbonden is
aan de Afrikaanse cultuur, bestaat in de wer-
kelijkheid helemaal niet. Sibogo verwijst naar
de Amerikaanse bioloog en psycholoog Alfred
Kinsey, die al in 1948 schreef dat seksueel
gedrag zich manifesteert in een continuüm.
Aan beide extreme zijden hiervan bevinden
zich de exclusieve heteroseksualiteit en de
exclusieve homoseksualiteit. De meeste men-
sen liegen over waar zij zich precies bevinden
en laten verschillend gedrag zien over een
bepaald tijdsvak. De leugen regeert, zou ko-
ningin Beatrix zeggen.
Maar het is de Britse koningin Victoria
geweest die de meeste sporen in zuidelijk en
oostelijk Afrika heeft achtergelaten. De Vic-
toriaanse opvatting van seksualiteit is daar
immers springlevend. De enige seksualiteit
die (officieel) is toegestaan, is die binnen het
huwelijk. De Ugandese Sarah Mukasa, direc-
teur van een vrouwenorganisatie, lacht hard-
op als ze vertelt welke seksuele handelingen
allemaal strafbaar zijn in haar land. “Uganda

heeft een pathologische relatie met seksu-
aliteit, het is zeer onderdrukt en je mag het
alleen doen binnen het huwelijk. Dat is dus
allereerst een uiterst heteroseksuele norm. En
daarbinnen mag je niet masturberen, geen
anale seks hebben en nog wat van die dingen.
Dat zijn allemaal ‘onnatuurlijke seksuele
handelingen’. Het is erg beperkt geworden
en dat terwijl onze traditionele dansen zeer
seksueel getint zijn, wij víeren daar echt de
seksualiteit!”
De Vagina Monologen _ Ze vermoedt
dat door de Victoriaanse culturele en religi-
euze opvoeding veel vrijheid en vrolijkheid in
de seksuele beleving verloren is gegaan. Toen
Maar wat hen volgens mij werkelijk overstuur
maakte, was dat vrouwen situaties beschre-
ven waarin zij seksueel plezier beleefden. Dat
het fijn is om seks met een andere vrouw te
hebben, of met jezelf. Maar het woord vagina
was eigenlijk al explosief.”
Seksualiteit is een gevaarlijk terrein, ook
bij de vrouwenbeweging valt een diep stil-
zwijgen bij dit thema. “Wij zijn een product
van deze maatschappij, maar ik zie het niet
‘Closer to my heart’ Foto: Zanele Muholi
langer als excuus”, meent Mukasa. “Het is
noodzakelijk deze uitdaging aan te gaan.”
Mukasa is heteroseksueel, maar werd
door de president en zijn kabinet ervan be-
schuldigd lesbisch te zijn. Dat kon niet anders
als je dreadlocks had, niet getrouwd was en
De Vagina Monologen naar Uganda wilde
halen. “Ik handelde als agent van de buiten-
landse lesbische beweging”, lacht Mukasa.
zij en andere vrouwenorganisaties probeer- Maar ze weet niet wat er gebeurd zou zijn
den De Vagina Monologen – het befaamde als ze haar bruiloft niet al gepland had, “nota
theaterstuk waarin vrouwen elkaar vertellen bene met een van hun eigen collega’s.”
over hun seksualiteit – naar Uganda te ha- Sibogo is homoseksueel en is daarom
len, was de titel alleen al voldoende om het bang in problemen te komen. “Als ik mij pre-
voltallige kabinet in rep en roer te brengen. senteer als homoseksuele man, dan verplaats
“Wij zijn gaan praten met de minister van ik de focus van de inhoud naar mij als per-
Informatie en vertelden dat het stuk al in soon. Bovendien, als ik als homo wordt ge-
76 landen was opgevoerd, waaronder Kenia, ïdentificeerd, dan verlies ik de vrijheid om te
Pakistan en India, en dat het een schande doen wat ik wil, namelijk als arts informatie
zou zijn als Uganda met een verbod in de geven aan mensen. Ik gebruik mijn identiteit
voetsporen zou treden van China.” Toen hij om de homogemeenschap te bereiken en
dreigde overstag te gaan, namen de kerken mijn beroep als arts om te signaleren wat er
het protest over. Het stuk werd verboden. “Het misgaat.”
zou onnatuurlijke seks promoten, zoals seks
tussen vrouwen, prostitutie en masturbatie. John Sibogo is een pseudoniem.
zuidelijkafrikamagazine 03/2006 27
28 zuidelijkafrikamagazine 03/2006

Dit ben ik
De foto’s van Zanele Muholi (35) brachten in Zuid-Afrika
een schok teweeg. Felle discussies in de media, grote
waardering in de kunstwereld, beloond in 2005 met de
prestigieuze Tollman Award. Het maakte haar in één
klap beroemd. Muholi wordt wel omschreven als een Peter Pan, van-
wege haar durf en haar jongensachtige uitstraling. De fotografe laat
zich inspireren door het verzet van vrouwen tijdens de strijd tegen de
apartheid, overtuigd dat werkelijke vrijheid niemand uitsluit.
Muholi’s beelden confronteren de kijker met de dagelijkse werkelijkheid
van zwarte lesbiënnes in de townships. Een werkelijkheid die voor Muholi
Links: ‘Zol’ (zelfportret)
Zanele Muholi toont
de hele werkelijkheid
geen afstandelijk onderwerp is, maar een waarvan zij zelf deel uitmaakt.
De grondwet van het democratische Zuid-Afrika erkent weliswaar de
gelijkheid van zwarte lesbische vrouwen. Toch zijn hun rechten om-
streden, want veel Zuid-Afrikanen ervaren homoseksualiteit nog als
‘westers’, ‘onchristelijk’ en ‘in strijd met de Afrikaanse cultuur’, waar-
binnen homoseksualiteit niet zou voorkomen.
Muholi’s expositie Only half the picture, waarvan de foto’s op deze pa-
gina’s deel uitmaken, viert de nu zichtbare seksualiteit van lesbische
vrouwen in Zuid-Afrika, maar toont tevens de hoge prijs die nog vaak
voor deze coming out betaald wordt.
Boven: ‘Untitled’
zuidelijkafrikamagazine 03/2006 29
 Boven: ‘Hate crime survivor I’ Onder: ‘Case number’ Rechts: ‘Aftermath’

30 zuidelijkafrikamagazine 03/2006
zuidelijkafrikamagazine 03/2006 31
32 zuidelijkafrikamagazine 03/2006
 De tentoonstelling Only half the picture is te
zien in SBK Galerie 32-34, Keurenplein 32-34 in
Amsterdam, tijdens het Afrovibes Festival. Op
26 september om 17.00 wordt de expositie ge-
opend door de Zuid-Afrikaanse ambassadeur
in Nederland, mevrouw Hlengiwe-Mkhize.
Voor meer informatie: www.afrovibes.nl.
Het werk van Muholi is ook te zien op
www.michaelstevenson.com

Het fotoboek van de tentoonstelling is versche-

nen bij Michael Stevenson/STE, Kaapstad. ISBN
Links: ‘In-security’ Boven: ‘ID crisis’ Onder: ‘Comfort’ 0 620361 468. 96 p., 250 rand (ruim 30 euro).

zuidelijkafrikamagazine 03/2006 33
 Koningin van de taarab
Bi Kidude
Profiel
93 jaar oud is Bi Kidude en haar verbluffende optredens veroveren
de wereld. Dit najaar is Afrika’s oudste zangeres opnieuw in
Nederland. In de rauwe emotie van haar stem weerspiegelt zich een
tragisch, mysterieus maar dapper leven. Tekst: Adam Levin
V raag de mensen in Zanzibar of
zij Bi Kidude kennen, en zij gie-
chelen. Eerst een ondeugende
blik, dan de ogen terneergesla-
gen. Geef ze een klein zetje en wie weet pro-
duceren zij weer een stukje van de legende
die deze ster omgeeft. Wist je dat ze met sul-
tans heeft geslapen? Of met rijke Arabieren?
Of vissers? Of mooie vrouwen? Zij voer op een
dhow (traditionele Arabische zeilboot, red.) en
kon drinken als een zeeman. Ze kleedde zich
als een man. Stroopte haar mouwen op, kon
een stevige vuist maken. Kon afschuwelijk
schreeuwen. Vocht met wie ook maar op haar
dronken pad kwam. Er wordt verteld dat haar
lage, lang aangehouden tonen zó’n harts-
tocht opriepen, dat sommigen liever een eind
aan hun leven maakten dan de pijn van een
onbeantwoorde liefde te moeten verduren.
Leugens? Misschien. Waarschijnlijk eerder
subtiele opsmuk van de feiten. Want wij zijn
hier in Zanzibar, waar de kronkelende arabes-
ken van intriges altijd meer belangstelling
hebben gewekt dan de saaie, letterlijke feiten.
Ik heb Bi Kidude drie keer opgezocht en zij
sprak zichzelf geregeld tegen – soms is zij
vergeetachtig, soms houdt zij dingen achter,
soms verzint zij details waarvan zij denkt dat
ik ze graag hoor. Wat zij zich herinnert, is het
leven dat zij graag geleid zou hebben, niet zo-
zeer haar werkelijke leven. En toch loopt door
dat verbijsterende web van geheimen, para-
doxen en dubbelzinnigheden één onomstote-
lijke waarheid: Bi Kidude had overal lak aan.
34 zuidelijkafrikamagazine 03/2006
Al zijn er velen die hun conformistische hoofd
schudden en “ts ts” mompelen vanwege haar
wilde braspartijen, toch zijn er maar weinig
Zanzibari’s die niet stiekem haar moed be-
wonderen of haar erom benijden.
Het is nauwelijks voorstelbaar hoe zwaar
de beperkingen waren die hun stempel
drukten op het vroege leven van Fatuma
Binti Baraka. Terwijl de meerderheid van de
Zanzibari’s arm was, leidden hun Arabische
kolonisatoren in de sierlijke koraalrode he-
renhuizen van de hoofdstad een luxe leven
als bijna nergens anders ter wereld. Fatuma
werd arm geboren in N’gambo, een krotten-
wijk in Zanzibar-stad, met slavenbloed in de
aderen, maar groeide op in het huis van rijke
Omani’s, waar haar moeder als dienstmeid
werkte. Zoals alle meisjes ging zij naar de
koranschool, waar zij de melodische verzen
uit de koran erin gestampt kreeg en zo ver-
moedelijk haar eerste noten zong. Haar oom,
die als violist optrad met de grote zangeres
en feministe Siti Binti Saad, verzon Fatuma’s
bijnaam: Bi Kidude, oftewel Kleintje.
In die tijd leidden vrouwen in Zanzibar
een onopvallend leven in afzondering. Op
straat kwamen zij niet, zij zagen de wereld
door ramen, gordijnen en horren. Maar Siti
Binti Saad liet zien dat muziek aan vrouwen
een kans bood om hun positie te verbeteren.
Het Arabische gezag had hier in de negen-
tiende eeuw een romantisch muziekgenre
gebracht, taarab – van het Arabische werk-
woord ‘tariba’, dat bewegen betekent. Hoewel
de zangers traditioneel gesproken mannen
waren, kon een vrouw – zelfs een arme vrouw
– met voldoende talent en doorzettingsver-
mogen haar mond opendoen en de macht-
hebbers ontroeren.
Zo konden een paar geluksvogels met zin-
gen aanzien en invloed winnen – maar rijk-
dom, dat was een ander verhaal. Dit deel van
de wereld kent een lange geschiedenis van
uitbuiting van sterren en tot op heden viert
de piraterij hoogtij. Er is geen sprake van au-
teursrechten of deze worden niet nageleefd.
Zodoende krijgen artiesten niet de achting
en de waardering die zij verdienen. Siti heeft
vele malen gezongen op de muntgroene em-
pire-canapés in de zitkamer van de sultan, en
toch stierf zij in armoede. Zo zal het Bi Kidude
naar alle waarschijnlijkheid ook vergaan.
Soms vonden de musici ’s avonds na af-
loop van Siti’s repetitie Bi Kidude buiten op
de betonnen stoep, vast in slaap – te verlegen
om binnen te komen, maar als een magneet
aangetrokken door de machtige stem van de
vrouw die haar rolmodel zou worden. Zo zou
zij het ambacht onder de knie krijgen. Nooit
via een opleiding, maar door te luisteren en
na te doen, en de liedteksten op te slaan in
haar hoofd, waar de meeste tot vandaag aan
 Er zijn
maar weinig
Zanzibari’s die
niet stiekem
haar moed
bewonderen
of haar erom gen en zag haar op de trom slaan en werd ge-

benijden troffen door haar opmerkelijke kracht”, weet

zij nog. “Het was zeldzaam een vrouw uit Zan-
zibar te zien die zo onbevreesd en zelfstandig
was.” Unyago is een oeroud Afrikaans ritueel,
dat duizend jaar islamisering aan deze kust

Foto: Rasa Wereldculturencentrum

toe nog steeds opgeslagen liggen. “Zij liep
altijd achter het geluid van de trommels aan”,
vertelt Mariam Hamdan, Bi Kidude’s begun-
stiger en agente. “Dat was haar ontsnap-
pingsroute.”
Hamdan, die als hoge ambtenaar op het
Ministerie van Cultuur werkt, ontmoette Bi
Kidude tijdens een taarab-show halverwege
de jaren tachtig, toen de zangeres al ruim
70 was. “Ze was toen al erg bekend vanwege
haar zang tijdens bruiloften en unyago-ri-
tuelen, de ceremoniële seksuele voorlichting
van jonge vrouwen. Sommige paren stelden
hun huwelijk maanden uit om zeker te zijn
van haar aanwezigheid. Maar nog steeds
werd ze meestal uitgebuit. Ze zong voor een
fles lokale whisky en een paar sigaretten, of
voor enkele shillingen.” Het deed Hamdan
pijn om te zien hoe slecht ze behandeld werd.
Ze regelde dat Bi Kidude auditie mocht doen
bij een klassieke taarab-groep, de Twinkling
Stars. Omstreeks die tijd zakte de bouwval-
lige lemen hut waarin de zangeres woonde
definitief in elkaar, en ze trok in bij Mariam
Hamdan. Deze kreeg het voor elkaar dat een
Britse producer Bi Kidude kon horen zingen.
“Bill Mendelsohn”, herinnert Hamdan zich,
“was er zo ondersteboven van dat hij naar
Zanzibar kwam.” En zo werd voor het eerst
een opname gemaakt van de stem van Bi
Kidude.
“De mensen hier keken daarna anders
tegen Bi Kidude aan”, herinnert Hamdan zich.
“Alsof zij, omdat een Europeaan haar talent
had erkend, dat nu ook gingen doen. Zij kreeg
een uitnodiging om in Duitsland te zingen.
In Berlijn werd zij bewonderd door een groot
Arabisch publiek; zij zong er drieëneenhalf
uur zonder onderbreking. Zij heeft daar zelfs
gebuikdanst. Ik kon zien hoe gelukkig zij die
avond was, wat een bevrijding het was dat zij
eindelijk werd gewaardeerd. Zij straalde zo...”
Naar die erkenning heeft Bi Kidude haar
hele leven gesmacht. Al die jaren van diepe
pijn en eenzaamheid hadden hun uitweg
gevonden in duistere nachten, in uit de hand
gelopen wilde drankfeesten, of in de afschu-
welijke tirades waarvoor ze berucht was
geworden. Tragisch genoeg had Bi Kidude al
lang geleden gekozen voor de rol van paria in
deze conservatieve maatschappij, en draaide
ze elke hoop op respectabiliteit de nek om.
Fatma Aloo, een plaatselijke filmmaakster
en feministe, zag Bi Kidude voor het eerst op
een unyago-ceremonie. “Ik hoorde haar zin-
heeft overleefd. Tijdens de ceremonie wijden
de moeder, de grootmoeder en de tantes het
pubermeisje in in het leven als volwassen
vrouw, door in hurkzit alle mogelijke seksuele
houdingen te laten zien, draaiend en rollend
met hun heupen bij het getrommel van tradi-
tionele drums. In de resulterende diepe trance
boort de unyago-drumster een oerbron van
seksuele energie aan. Bi Kidude’s naam als de
grootste unyago-lerares overtreft vele malen
haar bekendheid als taarab-zangeres en mis-
schien komt het daardoor, en door haar werk
als traditionele genezeres, dat haar stem zo’n
aardse, erotische lading heeft.
“Het is doodzonde dat zij hier is geboren”,
zucht Mariam Hamdan. “Als zij ergens anders
geboren was, dan was zij wereldberoemd
geweest, dat weet ik zeker.” Een Billie Holiday,
misschien. Een Oum Kalsoum. Maar zo gaat
het als je een ster bent in Afrika. Als je je
grootheid meedraagt als een niet verwezen-
lijkte last. Als je des te schitterender straalt in
het verwarde duister van de onbekendheid.
“Blijf je altijd zingen?” vroeg ik Bi Kidude bij
onze laatste ontmoeting. “Hoe kan ik ooit
stoppen?” antwoordde ze. “Als ik zing voel ik
weer een 14-jarig meisje.”
Muziekfragmenten zijn te beluisteren via
www.npsoutput.nl (zoekterm kidude)
Op woensdag 15 november treedt Bi Kidude
op in Wereldculturencentrum Rasa in Utrecht.
Inlichtingen: www.rasa.nl
De oorspronkelijke, onbewerkte versie van dit
artikel is te vinden in Adam Levin’s boek The
Wonder Safaris (2003).

zuidelijkafrikamagazine 03/2006 35
 Kritiek werd Congelese
journalist fataal

De dood van
een hofdichter
Op 3 november 2005 werd journalist
Frank Kangundu samen met zijn
vrouw doodgeschoten in de Congolese
hoofdstad Kinshasa. Vermoedelijke
reden: hij beschuldigde president
Kabila in een artikel van corruptie. Het
echtpaar werd het slachtoffer van een
innige verstrengeling van de media
met de politieke en zakelijke elite.
Tekst: Evelien Groenink

D e kinderen van Franck Ngyke

Kangundu, journalist in de De-
mocratische Republiek Congo,
hadden hem kort voor zijn
dood nog bekritiseerd. Waarom schreef papa
toch altijd van die misselijkmakende lofzan-
gen op leiders van de regeringspartij PPRD?
Toegegeven, de vice-secretaris-generaal van
de partij, Marie-Ange Lukiana, was een soort
tante voor de Kangundu’s, de families kenden
elkaar al jaren. Maar papa’s reclameteksten
begonnen gênant te worden. Hij had recen-
telijk zelfs ‘presentiegelden’ uitgedeeld aan
journalisten op PPRD-persbijeenkomsten.
Franck Kangundu had zijn kinderen
Djoudjou (23), Francine (21) en Grace (19)
ervan verzekerd dat hij heus nog steeds een
echte journalist was. De ‘public relations’ die
hij bedreef voor tante Marie-Ange, dat deed
hij gewoon om haar ‘een beetje te helpen’,
zoals het hem als neefje uit hetzelfde dorp
betaamde. (Het hielp natuurlijk ook dat Tante
hem zeer royaal betaalde voor deze diensten.)
Maar dat was niet zijn echte journalistieke
werk, dat deed hij zeker ook nog. Hij schreef,
zei hij, als het daarop aan kwam, precies wat
hij wou.
Een paar weken later was het precies dat
wat hem – samen met zijn vrouw Hélène Paka
– het leven kostte. Op de avond dat hij, onbe-
taald en in zijn eigen tijd, gewerkt had aan
een artikel dat een corruptie-aantijging tegen
PPRD-leider Joseph Kabila bevatte, werden hij
en Hélène voor hun voordeur opgewacht door
een doodseskader. “We zijn hier voor jou”, zei
de leider van de groep, voor hij de journalist
een kogel in de maag schoot. Hélène was toen
al dood: ze had de vergissing begaan te laten
merken dat ze een van de aanvallers herken-
de. “Jij ook?!”, had ze geroepen.
De toedracht van de moord – later be-
schreven door dochter Grace die er, verstijfd
in de deuropening, getuige van was geweest
– maakte het waarschijnlijk dat de opdracht-
gevers van het doodseskader tot dezelfde
kringen als het echtpaar Kangundu zelf
behoorden. De allerhoogste kringen van Kin-
shasa waren dat.
Broodheren _ Franck Kangundu had in
zijn jeugd onder dictator Mobutu aan de
juiste regeringsgezinde universiteit gestu-
deerd en had daar nauwe vriendschappen
met politieke en ambtelijke hoogwaardig-
heidsbekleders aan overgehouden. Met de val
van Mobutu was de schizofrenie begonnen in
zijn leven en werk. Hij bleef in het diepst van
zijn hart een Mobutist. Tegelijkertijd dreef
zijn bestaan, zoals dat van talloze andere
journalisten in Afrika – waar onafhankelijk
schrijverschap slecht betaalt en broodheren
propaganda willen zien – op het werken voor
een pers die eerst ‘van Mobutu’ was en nu
‘van Kabila’.
De journalist sloot zich aan bij de nieuwe
succesvolle krant La Réference Plus, die

36 zuidelijkafrikamagazine 03/2006

gesteund werd door de nieuwe machtheb-
bers: de PPRD. Hij maakte nieuwe machtige
vrienden, onder wie de huidige minister van
Binnenlandse Zaken Theophile Mbemba; hij
‘herontdekte’ zijn tante Marie-Ange, die vice-
secretaris-generaal van de PPRD geworden
was. Als in 2004 Mbemba en Lukiana zelf
ruzie krijgen, kiest Franck Kangundu de kant
van zijn tante en sabelt hij zijn voormalige
broodheer neer in La Réference Plus.
Bij de krant vindt men dat Kangundu,
zelfs voor Congolese begrippen, overdrijft.
Hij is of met Lukiana op reis, of hij schrijft
over haar. De meeste journalisten houden
zich weliswaar aan het ‘wiens brood men eet,
diens woord men spreekt’, maar zo bont als
Kangundu maken het er niet veel. Ingewijden
weten intussen best dat het Kangundu uit-
sluitend om de lucratieve beloningen te doen
is; dat hij de PPRD niet werkelijk aanhangt en
dat hij zelfs geregeld anti-Kabila-informatie,
afkomstig van zijn ex-Mobutistische vrien-
den, doorsluist naar oppositiekranten. “Papa
maakte geen geheim van zijn werkelijke sym-
pathieën”, zegt zijn zoon Djoudjou. “Maman
Hélène waarschuwde hem vaak dat hij discre-
ter moest zijn.”
Scherpe aanval _ Als het schandaal-
blad Pool Malebo op 19 september 2005 een
scherpe aanval op president Joseph Kabila
publiceert, valt de verdenking van de gehei-
me dienst ANR al snel op Kangundu. Het blad
meldt dat Kabila dertig miljoen Amerikaanse
dollars het land uit gesluisd zou hebben om
de onderwijssector in Tanzania te steunen!
Kabila zou meer van Tanzania, het land
waar hij een deel van zijn jeugd doorbracht,
houden dan van Congo! De ANR is door een
razende president Kabila in de arm genomen
om de bron van het bewuste artikel ter ver-
antwoording te roepen.
Hélène was toen al dood: ze
had de vergissing begaan te
laten merken dat ze een van
de aanvallers herkende.
“Jij ook?!”, had ze geroepen
Het eerste doelwit van ANR-chef Mira
Ndjoku, vroeger zelf Mobutist, is de hoofdre-
dacteur van Pool Malebo, Patrice Booto. Deze
duikt onder, maar na ruim een maand heeft
Ndjoku hem dan toch via een wederzijds
bekende contactpersoon bij de staart. Hij
belooft Booto dat “alles vergeven zal worden
als hij maar zijn bron noemt en voortaan voor
Kabila werkt.”
De volgende dag merkt Kangundu dat hij
gevolgd wordt. Dat gebeurt nadat hij voor
een dichte deur is verschenen bij zijn tante
Marie-Ange. Dat is op zich al merkwaardig,
aangezien zij hem zelf uitgenodigd heeft.
Nu wordt hem als hij aanbelt kortaf voorge-
houden dat Madame is weggeroepen door
la présidence. Om vier uur wordt Kangundu,
inmiddels weer thuis, gebeld door een andere
belangrijke persoonlijkheid. Zou hij langs
kunnen komen bij Maître Lyolo, beeldend
kunstenaar van naam en net als hijzelf oud-
Mobutist? Het is Maître Lyolo geweest die
Kangundu eerder het verhaal over de diefstal
van dertig miljoen dollar door Joseph Kabila
aan de hand heeft gedaan. Althans, dat be-
grijpt Djoudjou, die als chauffeur voor zijn
vader fungeert en in de auto wacht terwijl
Kangundu en Lyolo samen praten, zodra papa
weer instapt. “Kijk, nog wat details over de
miljoenen voor Tanzania”, wijst zijn vader
hem op de zojuist ontvangen papieren.
De journalist is, herinnert Djoudjou zich,
wel ‘geërgerd’ over de manier waarop Lyolo
verwacht dat hij “zulke stukken plaatst tegen
de mensen met wie ik werk”, maar hij wil des-
ondanks ook dit verhaal weer publiceren. Hij
belt wel eerst nog even met Madame Lukiana.
“Dat deed papa altijd. Hij zei tegen haar: wat
ze ook over me zeggen, ik breng alle informa-
tie eerst naar jou”, zegt Djoudjou.
Het arrangement, waarin de journalist
voor twee partijen werkt en de bevriende
politica toegang heeft tot al zijn informatie-
bronnen, kan voor Madame Lukiana lange
tijd gunstig zijn geweest. Maar nu is haar
baas Kabila zo kwaad dat zelfs zij Kangundu
niet meer kan beschermen. Dat merkt Franck
Ngyke Kangundu als hij laat die nacht met
zijn vrouw weer thuis arriveert. Het is niet be-
kend of hij zijn tante nog ontmoet heeft om
de nieuwe informatie met haar door te ne-
men. Het wachtende doodseskader refereert
wel aan het ‘laatste telefoontje’ dat hij op zijn
mobiele telefoon ontvangen heeft. Men heeft
blijkbaar meegeluisterd en kreeg daarmee
het bewijs dat Kangundu inderdaad de bron
was van het verhaal.
De ‘criminele aanval’, zoals de aanslag op
de Kangundu’s hardnekkig door de Congolese
justitie genoemd wordt, heeft la présidence
intussen behoed voor de noodzaak een jour-
nalist wegens ‘smaad’ voor het gerecht te
dagen – en daarmee nog meer publiciteit te
geven aan diens aantijgingen. Franck Ngyke
Kangundu is gestraft voor zijn verraad.
Het artikel is gebaseerd op onderzoek van het
Forum voor Afrikaanse Onderzoeksjournalis-
ten (FAIR), verricht op verzoek van NiZA. Het
onderzoeksrapport staat op www.niza.nl.
zuidelijkafrikamagazine 03/2006 37
 The Swakopmund Observer
kijken en bekeken worden

Dit is Radio Trottoir!

38 zuidelijkafrikamagazine 01/2006
Alle macht aan de straat
Afrika loopt niet achteraan in de mediarevolutie, integendeel: hebben – en dat betekent in
het loopt voorop. Het minst gebruikte massamedium is er de de regel dat je in of nabij een
krant. Het hoogst aangeschreven staat Radio Trottoir, oneer- stad moet wonen. En dan
biedig de geruchtenmolen of het roddelcircuit. Dat sluit prima nog worden ze voornamelijk
aan bij de trends in het Westen. gebruikt om te verstrooioen
en niet om te informeren.
Door Bram Posthumus Blijft over: radio. Evolutionair
heeft dit beestje in alle ca-
tegorieën de jackpot gewon-
nen. Klein, gemakkelijk te
vervoeren, overal te gebrui-
ken, loopt op batterijen die in
het kleinste gehucht te koop Nieuwe blik op tradities
zijn, je hoeft er niet voor te Nieuwe generaties Afrikaanse filmfestival Afrika in the
kunnen lezen en schrijven en filmmakers verzetten zich Picture (7-16 september). De
er is keuze te over. Genoeg tegen de traditionele wes- opvallende marketing van
van de staatsradio? Nergens terse zienswijze en filmvertel- het festival is de weerslag
zijn de Britse, Franse, Portu- lingen. Zoekend van vernieuwing
gese en Amerikaanse wereld- naar een eigen en confrontatie
omroepen, en zelfs Radio beeldtaal en met tussen oud en
Nederland, zo populair als op een nieuwe blik nieuw, ‘hier’
het Afrikaanse continent. op tradities, laten en ‘daar.’ De
zij een modern ontwerpen zijn
Meningen zijn veel leuker Afrika zien, van René Put en
Maar er is nóg een variant, hún Afrika en Rianne Petter.
eigenlijk de beste: Radio hún Afrikaanse Meer informatie:
Trottoir. Je hebt er alleen diaspora. Dit www.africainthe
mond en oor voor nodig. reframing tradition picture.nl
Andere bestanddelen: een is het thema van
stel gesprekspartners met een het jaarlijkse
Foto: Per-Anders Pettersson/iAfrika Photos

mening en een aanleiding,

 e redenen voor het
geringe belang van
D de krant in Afrika
liggen voor de hand: kran-
ten worden geschreven in
buitenlandse talen en komen
uit in de steden. Dat zijn drie
handicaps, want ondanks de
massale trek naar de steden
leven de meeste Afrikanen
nog steeds op het platte-
Mugabe’s megafoon
Het maandblad New African,
gevestigd in Londen en veel
gelezen in Afrika, is een op-
merkelijke pleitbezorger van
Robert Mugabe. Het begon
in mei 2000. Toen stond de
Zimbabwaanse president op
de cover met als verrassend
bijschrift: ‘Landkwestie:
Mugabe heeft gelijk!’ Het
lange openingsartikel gaf
een opsomming van histori-
sche feiten en presenteerde
de omstreden herverdeling
van land als een kwestie van
gerechtigheid.
zuidelijkafrikamagazine 01/2006
39
land; ondanks kolonisatie
en onderwijs communiceren
de meeste Afrikanen nog
gewoon in hun eigen talen;
en ondanks alfabetiserings-
campagnes kunnen velen nog
altijd niet lezen en schrijven.
Om dezelfde praktische rede-
nen zijn televisie en internet
ook weinig doeltreffend. Je
moet er elektriciteit voor
Tot zover weinig aan de
hand. Maar twee dingen
vielen meteen op bij het
tijdschrift, dat ook in Europa
op grote schaal verspreid
wordt: het landprobleem
werd gebruikt als een stok
om de blanke hond mee te
slaan, en de interne politieke
ontwikkelingen in Zimbab-
we bleven buiten beeld. En
dat is de redactionele lijn tot
vandaag. Mugabe is onaan-
tastbaar, het is allemaal
de schuld van de blanken.
Politieke ingewikkeldhe-
den worden teruggebracht
tot ‘oppositiepartij MDC is
Blank en Brits dus Fout’ en
‘regeringspartij Zanu-PF is
Authentiek Afrikaans dus
Goed’. Dat het herverdeelde
land naar Mugabe’s politieke
vrienden gaat in plaats van
naar landloze boeren, doet
niet ter zake. Mensenrech-
ten? Nou, ga maar eens naar
Uganda! Daar heerst Muse-
veni, de beste vriend van
het Westen (lees: Afrikaanse
vaak een politieke gebeurte-
nis of een gerucht. Liever nog
een combinatie van beide. De
aanstaande dood van een pre-
sident is een goede bekende.
Het kan zelfs zo erg worden
dat een nog levend staats-
hoofd op de televisie moet
verschijnen om het tegendeel
van de berichtgeving door
Radio Trottoir te bewijzen,
verrader) – die is pas erg!
De hoofdredacteur van New
African is Baffour Ankomah,
een Ghanese journalist die
vluchtte voor het regime
van Jerry Rawlings, zich ves-
tigde in Londen, opklom tot
tweede man van het maand-
blad en eerste man werd
toen zijn baas met pensioen
ging. Met Ankomah’s hoofd-
redacteurschap kwam de
pamfletjournalistiek aan de
macht. In de artikelen over
Zimbabwe is de toon onver-
minderd schril, al blijft de
ingezonden brievenrubriek
open voor lezers die de
Zanu-partijlijn niet slikken
als het evangelie.
De dankbaarheid van Zanu-
PF jegens haar internationa-
le megafoon kent geen gren-
zen. Ankomah’s stukken
worden integraal geplaatst
in de staatskrant The Herald
en tijdens zijn vele bezoeken
aan Zimbabwe is hij niet
van de staatstelevisie weg te
slaan. (Bram Posthumus)
namelijk dat hij nog leeft.
De deelnemers aan Radio
Trottoir analyseren, discus-
siëren en doen aan satire. Ze
houden zich verre van het
ouderwetse journalistieke
handwerk van feiten contro-
leren en waarheidsvinding.
Dat is vreselijk saai; menin-
gen zijn veel leuker. Het geeft
bovendien een soort macht
die je elders niet hebt: de
macht om te kritiseren en te
bespotten, zelfs te dromen,
zonder dat je gearresteerd of
neergeknuppeld wordt door
de politie. Want wie wenst
niet de dood van de dictator
of een fatsoenlijk leven? Din-
gen die zonder een wonder
niet te realiseren zijn, en dus
is Radio Trottoir ook een ge-
weldig voertuig voor miracu-
leuze vertellingen.
Onvoorwaardelijk geloof
Ondertussen beleven de deel-
nemers en gebruikers van
Radio Trottoir hun medium
als het meest betrouwbare.
Een mediapeiling in Kinshasa
dit voorjaar wees uit dat
Advertentie
bijna de helft van de Kinois
onvoorwaardelijk gelooft in
de informatie die via Radio
Trottoir tot ze kwam.
Radio Trottoir loopt perfect
in de pas met de allerlaatste
mediatrends in het Westen.
Kranten worden steeds min-
der gelezen, gamers beheer-
sen het internet. Alleen heeft
Radio Trottoir een andere
naam: televisie. Gaat u maar
na: journalistieke feitelijk-
heid? Nauwelijks boeiend.
Meningen en meninkjes? Hoe
meer, hoe liever. De mens in
de straat? Voortdurend aan
het woord, zich wentelend
in de illusie ergens macht
of invloed over te hebben.
Wonderen? Als het even kan
worden die afgedwongen.
Er zijn echter nog steeds een
paar terreinen waar Radio
Trottoir een duidelijke voor-
sprong houdt: bij interacti-
viteit bijvoorbeeld (denk aan
de gesprekspartners) en zeker
ook creativiteit (de verhalen
kunnen niet fantastisch
genoeg zijn) en natuurlijk de
humor.
 Ongerept is de natuur in
Madagaskar al lang niet
meer, maar wonderschoon
nog steeds. Achter armoede
en vervuiling schuilen
unieke diersoorten en
duizelingwekkende
uitzichten. En alles rustig,
rustig aan. Tekst: Lisa Johnston
40 zuidelijkafrikamagazine 01/2006
T oen de goden Madagaskar schie-
pen, gingen zij met een fijne zeef
door het heelal, op zoek naar
zonderlinge en verbazingwek-
kende dingen. Zij gooiden de vangst de heme-
len in en lieten deze neerdalen, zonder enig
overleg, op het eiland daar beneden. Het lijkt of
alles wat niet paste of niet wilde passen, werd
samengeperst in de hoofdstad Antananarivo
– een plek, zo onduidelijk in elkaar geflanst dat
het lijkt op een puzzel die is opgebouwd uit luk-
raak bij elkaar gelegde stukjes. De mengelmoes
van invloeden, van Frans-koloniaal tot eilander
stijl, zorgen voor een surreëel mengsel, dat
vreemd vertrouwd aandoet maar toch totaal
anders is dan welke andere plek ter wereld ook.
Alles in deze stad woelt chaotisch naar
overleving – van kinderen met snottebellen
die je onophoudelijk hun toeristenrommel
aanpraten, tot marktlui die alles verkopen,
van groene torens van gemalen maniok-
bladeren tot plakken zebu (tamme os), vis,
kikker of wat ook maar enigszins eetbaar is.
Schurftige honden scharrelen in de goten en
ratten ter grootte van een kat lopen tussen
de smalle, overhellende huizen. En te midden
van dit gewoel vind je hier en daar vreemd
genoeg een etablissement in de duurdere
prijsklasse – een Hilton, een boetiek van La
Coste, een hele rij exclusieve juweliers. Een

Foto: AfriPics.com
Morondava
lekkere kop Italiaanse koffie is hier ook verras-
send gemakkelijk te vinden.
Veel bezoekers aan Madagaskar kiezen
ervoor Antananarivo te mijden, misschien
omdat de armoede en de verontreiniging ze
wat zwaar op de maag liggen. Toch biedt de
hoofdstad een fascinerende blik op de mens-
heid, die je er scherp van bewust maakt hoe
de gulheid van de natuur uitgeput raakt door
de overlevingswedloop van de mensen.
Armoede, een wankele politieke situatie,
landbouw op basis van een hak- en brandcul-
tuur (slash and burn) en commerciële bos-
bouw voeden de ongebreidelde ontbossing.
Deze dreigt de doodsklap te worden voor de
Mora,
mora in
Madagaskar
buitengewone collectie inheemse planten,
vogels, insecten en zoogdieren van Mada-
gaskar. Het eiland is voor meer dan tachtig
procent ontbost, maar nog steeds kom je in
de natuurreservaten om de paar meter een
schepsel tegen dat je nergens anders in de
wereld zult aantreffen.
Lekker rustig aan _ “Het probleem zit
hem in de politiek”, zegt François Ntoehly,
een gids voor ecotoerisme in het noordelijk
gelegen Ankarana-park: “Alles in Madagaskar
gaat van mora, mora [lekker rustig aan en
ontspannen]. Afgezien dan van de bomenkap,
die gaat heel snel. Er is geen werk, snap je.
Foto: Robert J. Ross/iAfrika Photos
Dat geldt evengoed voor mensen met een
diploma.” Hij wijst naar een stuk geërodeerde
rode aarde en vervolgt: “Als de mensen een
baan konden krijgen in een fabriek zou dit
wel ophouden. Een boom omkappen is hard
werken en het kost veel moeite, maar ze heb-
ben hier geen keus. Ze moeten het hardhout
wel verkopen, aan de bouwsector en aan
meubelmakers.”
Ankarana is niet alleen beroemd omdat
het vele unieke vogel- en diersoorten her-
bergt, waaronder tenminste elf soorten maki-
aapjes, maar ook om een bizarre rotspartij
met de naam tsingy (letterlijk vertaald: ‘op je
tenen lopen’). Moeder natuur moet een gril-
zuidelijkafrikamagazine 01/2006 41
 De arme indri
is een populaire
toeristentrekker en
wordt elke ochtend
en avond op de
hielen gezeten door
Foto: Shaen Adey/iAfrika Photos
groepen lawaaiige
bezoekers

Reisinformatie
Reizen in Madagaskar kan van belachelijk
goedkoop tot verrassend duur. Hoe lan-
ger je blijft, hoe gemakkelijker je koopjes
leert te onderscheiden van afzetterij. De
toeristische infrastructuur van het eiland
staat nog in haar kinderschoenen; alles
wat zweemt naar luxe heeft zijn prijs. In de
beter ontwikkelde gebieden zijn er wel wat
fatsoenlijke hotels en pensions in de mid-
dencategorie. Het reizen per taxi-brousse is
ongemakkelijk en goedkoop, maar taxi’s en
zelfs particulier vervoer zijn niet duur als je
het vergelijkt met een land als Zuid-Afrika.
De binnenlandse vluchten van Air Mada-
gaskar zijn betrouwbaar. Een retourkaartje
Antananarivo-Nosy Be kost ongeveer 240
euro. Eten is over het algemeen goedkoop.
Nosy Be is duurder dan de rest van Mada-
gaskar, maar dan nog kun je er voor 5 euro
fantastisch vis eten in een goed restaurant.
lige bui hebben gehad toen zij dit kilometers
lange kalksteenmassief modelleerde tot pun-
tige brokken die doen denken aan de Bergen
van Mordor van J.R.R. Tolkien – het verschijn-
sel wordt des te curieuzer omdat dit soort
rotsformatie nergens anders wordt gevonden
dan in Madagaskar.
Een ander inheems mirakel bevindt zich
in Andasibe Mantadia, een klein park in het
oosten van het land. In dit oerbos word je
’s morgens gewekt door het bloedstollende
huilen van de indri-indri, een grote, snoe-
zige maki-aap die zo zeldzaam is dat deze
alleen maar voorkomt binnen een cirkel van
dertig kilometer rond dit ene park. De arme
indri is een populaire toeristentrekker en
wordt elke ochtend en avond op de hielen
gezeten door groepen lawaaiige bezoekers,
die door het bos denderen met camera’s en
verrekijkers. Dat er zo veel vreemdelingen
geïnteresseerd zijn in deze zoogdieren is
waarschijnlijk hun redding, maar je zou
toch medelijden krijgen met dit arme
schepsel dat alleen maar wat larven pro-
beert te verschalken.
Toch ook naargeestig _ Madagaskar
heeft veel meer wonderbaarlijks te bieden
aan de toerist en de doorgewinterde reiziger,
van de kolossale baobabs van Morondava in
het westen tot de vreemde kleurrijke reliëfs
op de Mahafaly-tombes in het zuiden. De
meest commerciële attractie is vermoedelijk
Nosy Be, een eilandje in het noorden, waar
oude mannen, meestal van het type Italiaan
of Fransman, mooie jonge Malagassische
vrouwen het leven zuur maken. Het sekstoe-
risme is alomtegenwoordig in dit geïsoleerde
hoekje van de wereld, waar de koloniaal op
leeftijd zijn belachelijke crises kan uitleven
in een tropisch paradijs. Met directe vluchten
vanuit Parijs en Milaan is Nosy Be het toeris-
tische middelpunt van Madagaskar.
Het klinkt misschien vreselijk, maar ‘com-
mercieel’ is een relatief begrip in Madagaskar.
Het bijna volmaakte klimaat (buiten het
moessonseizoen), de uitstekende mogelijkhe-
den om te duiken en de witte stranden ma-
ken dit eiland een uitstekende bestemming
voor wie op zoek is naar echte ontspanning.
Reizen in Madagaskar betekent ontzag-

42 zuidelijkafrikamagazine 01/2006
 Machtsstrijd
binnen het ANC
Binnen de Zuid-Afrikaanse regeringspartij ANC is een hevige machtsstrijd
gaande over de vraag wie in 2009 president Thabo Mbeki zal opvolgen.
Die beslissing wordt al eind 2007 genomen, wanneer de partij een nieuwe
voorzitter en daarmee in feite haar presidentskandidaat kiest.

Voormalig vice-president Jacob Zuma is in deze machtsstrijd het enfant

terrible. Hij werd medio 2005 door Mbeki ontslagen nadat de openbaar
aanklager aankondigde Zuma te gaan vervolgen wegens corruptie. Hij
Foto: Jacques Marais/iAfrika Photos zou steekpenningen hebben ontvangen van een Frans wapenbedrijf in
ruil voor hulp bij het verkrijgen van een lucratieve order. Daarmee zouden
zijn opvolgingskansen verkeken moeten zijn, maar ironisch genoeg lijkt
hij steeds méér kandidaat te worden naarmate zijn reputatie meer schade
oploopt.
Zuma ontkent de beschuldiging van corruptie. Hij werd intussen vrij-
Antananarivo
gesproken van een aanklacht wegens verkrachting die tegen hem werd
ingediend. Zuma’s aanhangers hebben zowel de verkrachtings- als de cor-
ruptie-aanklacht weggezet als een ‘samenzwering’, geleid door president
wekkende uitzichten, warme gastvrijheid en Mbeki. Deze zou zo van Zuma af willen komen. Deze beschuldiging is op
een aangenaam gevoel – toch kun je je er ook haar beurt steeds door Mbeki ontkend.
naargeestig gaan voelen. Ondanks enorme Ondertussen heeft Zuma behendig gebruikgemaakt van de onvrede
internationale inspanningen om de betrok- die bij de vakcentrale Cosatu en de communistische partij SACP leeft met
kenheid van Malagassiërs bij ecotoerisme te het beleid van Mbeki. Deze belangrijke coalitiepartners van het ANC keren
bevorderen, waren de paar milieubescher- zich tegen het toenemende centralisme binnen de partij en de economi-
mers die ik op deze reis heb ontmoet, scep- sche maatregelen die vooral een kleine zwarte elite zouden bevoordelen.
tisch over de vraag of er nog wel echte hoop Ook zou Mbeki zich omringen met ja-knikkers, zeggen de critici, terwijl
bestaat voor de toekomstige biodiversiteit. gerechtsdienaren onder druk staan om werk te maken van aanklachten te-
“Het is al te laat; wij proberen alleen nog te gen politici die Mbeki als zijn vijanden beschouwt. Daarmee zou, net als in
behouden wat er over is”, was de standaard- buurland Zimbabwe, de grens tussen regeringspartij en staat vervagen. Tel
reactie op vragen over het milieu. daarbij op de zwakke prestaties van de cruciale ministeries voor gezond-
Vragen over de politieke situatie stuiten heidszorg en politie, en er ontstaat een meer van troebel water waarin de
op eenzelfde moedeloosheid. Roger Vahiny, anti-Mbeki-coalitie onder leiding van Zuma vist.
boer, delfstoffenhandelaar en zakenman op Binnen Cosatu en SACP is echter discussie ontstaan over de vraag
Nosy Be, vatte de zaak aldus samen: “Onder hoe links Zuma eigenlijk is. De 100% Zulu Boy – te lezen op de T-shirts van
onze oude president wilden wij dat er een Zuma-aanhangers – is in feite een traditionalist die steunt op een etnische
nieuwe kwam. Nu wij een nieuwe [Marc machtsbasis en die zich nooit kritisch heeft uitgelaten over het economi-
Ravalomanana] hebben, willen wij de oude sche beleid van Mbeki. Grote kans dat multimiljonair Cyril Ramaphosa
terug. Er zijn nu meer wegen, dat is waar, daarvan profiteert. Deze was begin jaren negentig secretaris-generaal van
maar er zijn nog steeds geen banen.” het ANC en speelde toen een cruciale rol bij de onderhandelingen over de
afschaffing van de apartheid. Het enorme vermogen dat Ramaphosa sinds-
Dit artikel werd eerder gepubliceerd in de dien in het kader van black empowerment vergaarde, heeft hem enigszins
Mail & Guardian. van links vervreemd. Maar onlangs kondigde Ramaphosa aan honderd
miljoen rand (twaalf miljoen euro) in sociale projecten te zullen steken.
Een goed begin van zijn campagne. Evelien Groenink
zuidelijkafrikamagazine 01/2006
 Farid Esack
Wat een moslim denkt
“W at denken jullie moslims nu
echt van al dat geweld? Oké,
we weten dat ’t een beetje een
domme vraag is – zoiets als
wat ‘de blanken’ of ‘de joden’ nu echt denken
– maar je snapt dat we ons zorgen beginnen
te maken. Ik bedoel, al die rechtse praat hoeft
ook weer niet, dat alle moslims het land uit
moeten enzo, maar soms, heel soms, lijkt er
toch wel wat in te zitten. Natuurlijk, allicht, er
lopen heus veel prima moslims rond, maar
soms, heel soms, vragen we ons toch af....”
Oké, laat me vertellen wat één moslim
ervan dacht toen hij in de ochtend van 10
augustus, onderweg naar de internationale
aidsconferentie in Toronto, in Londen landde
te midden van een enorme chaos, omdat er
net een complot was ontdekt om vliegtuigen
tijdens de vlucht op te blazen.
Ik keek er bewust enigszins onverschil-
lig naar, ik was wel verrast, en ik heb me rot
geërgerd.
Het kan mij echt niet schelen wat u in
uw toiletpot achterlaat. Natuurlijk denkt
niemand van ons aan wat erop volgt, als we
ons aan tafel zetten. Dat bederft onze eetlust
maar, en eerzame geleerden of theologen
hebben het in het openbaar nooit over dit
soort onbenulligheden. Toch, als ik u een zak
halfrijpe pruimedanten zie eten, is het echt
geen enorme prestatie als ik voorspel dat er
eerder vroeger dan later tamelijk wat stront
aan de knikker zal zijn.
Ik keek er bewust enigszins onverschillig
naar, omdat u met al uw buitenlandse avon-
turisme en binnenlands racisme constant in
de stront zit en dan van de wereld verwacht
dat deze medeleeft en begrip toont, telkens
als u in de problemen raakt. Als ik ergens con-
stant verbaasd over ben, dan is het wel over
44 zuidelijkafrikamagazine 03/2006
Column
de schok en de ontzetting van de bewoners
van het Noorden als deze dingen gebeuren.
“Mijn God, ik doe het in mijn broek, ik doe het
echt in mijn broek, dit is toch afschuwelijk! Ze
moeten alle schoften die deze shit veroorza-
ken oppakken.”
Jeetje, word wakker en hou op zo’n stam-
pij te maken. Jullie eten toch zeker? Wie eet,
kan stront verwachten. Punt.
Jullie zijn er niet in geslaagd de gebeur-
tenissen op 11 september te behandelen
als een zaak voor de strafrechter. In plaats
daarvan hebben jullie het gebruikt als een
prachtige kans om orde op zaken te stellen
in de wereld, om te beginnen in het olierijke
Midden-Oosten. Jullie bezetten landen. Jullie
geven internationale dekking aan binnenval-
lende legers door eenvoudigweg achterover
te leunen en toe te staan dat Libanon wordt
platgegooid, in plaats van ogenblikkelijk een
wapenstilsand te eisen. Jullie stellen jullie
vliegvelden ter beschikking aan met bom-
men beladen vliegtuigen die op weg zijn
naar islamitische landen en moeten worden
bijgetankt. Of voor transporten van ver-
dachte ophitsers, die door ‘vriendschappelijke’
islamitische regeringen zullen worden ge-
marteld. Jullie ‘man in de straat’ doet alsof hij
niets ziet als jullie regeringen zulk een dieet
tot zich nemen, en de fatsoenlijken onder
jullie prevelen wat over de stompzinnigheid
van George Bush (“Wij Europeanen zijn niet
zo stom als die Amerikanen”).
En zo was ik, met meer dan 30.000 an-
deren, onderweg naar Toronto. Wij hadden
gehoopt dat de aandacht van de wereld zou
worden gericht op de pandemie die de afge-
lopen kwart eeuw miljoenen de dood in heeft
gedreven, die volledige dorpen heeft uitge-
wist. En, voor wie het sterven heeft gezien,
Foto: Geert Snoeijer
op welk een afschuwelijke manier... Maar
dan draait ineens weer alles om jullie drama.
Jullie willen alles tegelijk, het wereldtoneel
bestieren, de plot bedenken, de publiciteit bij
de show verzorgen.
En als figuranten in jullie script proberen
wij uit alle macht een antwoord te formule-
ren in elk strijdperk – dat van arbeid, gender,
milieu, klasse en seksuele rechtvaardigheid
– en wel op zo’n manier dat wij niet alleen
maar klapvee zijn. Dit is een enorme uit-
daging voor activisten over de hele wereld,
vooral voor degenen die als burgers op de
eerste rang zitten. Hoe zorg je dat je niet door
de retoriek en de wonden van het wereldrijk
wordt overweldigd, ondanks dat je er continu
door wordt overspoeld via je tv-scherm, je
kranten en het nieuws dat die ‘schijnbaar
fatsoenlijke moslim die vlak om de hoek
woonde en van wie we nooit hadden gedacht
dat die bij zoiets betrokken was’ is opgepakt
als potentiële terrorist?
Als ik het bovenstaande doorlees, merk ik
hoe gemakkelijk ook ik in generalisaties ver-
val over wie u bent, en dat u medeschuldig
bent. Misschien zijn wij allemáál schuldig,
misschien worden wij allemáál veel te ge-
makkelijk binnengezogen in het ‘ik ben zelf
niet zo erg’-syndroom. Want ja, ook sommige
burgers die in fysieke zin buiten de Europese
en Noord-Amerikaanse kern van het we-
reldrijk wonen, bewegen zich toch in kleine
kopieën van dat kerngebied: in onze chiquere
woonwijken, of in de andere machtsbases
van hun klasse, hun lichtere bruine huidtin-
ten en hun heteroseksisme.
Farid Esack (Zuid-Afrika) is moslimtheoloog en
genderspecialist.
 op deze markt
Lusaka Foto: Graeme Williams/South Photographs/africanpictures.net

Muziek 46
Paul van Kemenade Quintet
De Muziek van Renske de Greef
Signalementen
Boeken 48
De schuldgevoelens van Troy Blacklaws
Signalementen

Expositie 49
Thulani Shongwe
Agenda 50

Lezersaanbieding 51

zuidelijkafrikamagazine 01/2006
45
 muziek
Goede bedoelingen
Mahlasela is een erg sympathieke
zanger en liedjesschrijver met het
hart op de goede plek, met een meer
dan behoorlijke zangstem en een
mooi repertoire. Bovendien zijn kosten noch moeite
gespaard om zijn nieuwe cd The Voice het cachet te
geven die nodig is voor het lanceren van een interna-
tionale carrière. In Zuid-Afrika zelf is Mahlasela al jaren
een ster.
Aan goede bedoelingen ontbreekt het niet op The
Voice. Verzoening, mensenrechten, solidariteit – het zijn
de juiste sentimenten die vervat worden in keurig gear-
rangeerde mooie liedjes. Maar er zitten te weinig scher-
pe kantjes aan, geen haakjes waarmee de liedjes zich
in het onderbewustzijn nestelen. Weeping komt daar
nog het dichtst bij, en dat vat meteen het probleem van
het album samen. Het is een mooie tekst, geschreven
door een blanke Zuid-Afrikaanse soldaat met wroeging;
maar het muzikale effect wordt verkregen doordat de
melodie overgaat in het Zuid-Afrikaanse volkslied.
Bijna alles kan met jazz
Er zal vast publiek voor zijn; hetzelfde publiek
dat zwijmelt bij die overvloed aan Nederlandstalige
groepjes die hun poëzieboekjes op van die mooi
B ijna een kwart eeuw
speelt het Paul van
Kemenade Quintet ge-
sist Eric van der Westen kende gitarist
Louis Mhlanga (ze maakten in 1999
samen de cd Song for Nomsa, BP). Later
voortkabbelende muziek hebben gezet. Even mooi ïmproviseerde jazz in kwamen daar mensen als (saxofonist)
maar uiteindelijk te weinig om echt te beklijven. (BP) een vaste bezetting van altsaxofoon Zim Ngqawana en (trompettist) Feya
Vusi Mahlasela, The Voice (Sony) plus piano, drums, bas en trombone. Faku bij. Die samenwerking bestaat tot
Ze spinnen mooie, grillige - en soms vandaag.”
Herboren Mapfumo licht ontregelende - muziekfiguren Vruchtbare samenwerking die vele
Voor degenen die de Leeuw van rond een basismelodie. Bijna alles kan; optredens en twee cd’s heeft opge-
Zimbabwe al afgeschreven hadden jazz is een enorme bungalow waarvan leverd, Zvinoshamisa uit 1999 en het
na de (erg matige) jaren negentig; de ramen en deuren altijd open staan. zojuist verschenen Mexi Cosy. Beide
hier is de nieuwe Thomas, strijdlus- Alles loopt in en uit. Reggae? Is gedaan. hebben een aangename mix van Euro-
tiger dan ooit. Natuurlijk, zijn stem heeft aan kracht Arabische jazz? Bestaat. Traditionele pese jazz en ogenblikkelijk herkenbare
ingeboet, maar dat wordt ruim gecompenseerd door klanken uit West-Afrika? Luister naar - maar dan soms weer licht uit het lood
zijn bijna geheel vernieuwde en aanstekelijk spelen- het Kora Jazz Trio. En dan is er nog dat geslagen - Zuid-Afrikaanse composities.
de band Blacks Unlimited. Dit is Mapfumo’s reflectie bijzondere jazzland, Zuid-Afrika. De “We respecteren de Zuid-Afrikaanse
op de ineenstorting van zijn land en het regime dat altsaxofonist en componist/arrangeur muziek, maar we willen er een stap
daarvoor verantwoordelijk is – en hem ertoe dwong Paul van Kemenade en zijn groep ko- verder mee gaan”, verklaart Feya Faku
in ballingschap te gaan. De chimurenga-stijl, zijn men er al twaalf jaar. op de hoes van Mexi Cosy.
handelsmerk, combineert Mapfumo hier en daar met Een paar jaar geleden speelde het
reggae, bijvoorbeeld in Kuvarira Mukati (‘Lijden in “Wij waren één van de eerste groe- Quintet in Dakar, Senegal . “Heerlijke
stilte’) Op andere momenten stapt hij over naar een pen die er optraden na de grote ver- stad”, vindt Van Kemenade en boven-
grote versnelling, zoals in Marudzi NeMarudzi, alsof anderingen. We kwamen eind 1994 en dien de thuisbasis van de broeders
hij alle veranderingen in Zimbabwe er hoogstper- bleven zeven weken. Kaapstad, Soweto, Guissé, Senegalese zanger/componis-
soonlijk in sneltreinvaart wil doorjagen. Rise Up laat het was een enorme ervaring.” Waarom ten. Ook die werden naar Nederland
een herboren Mapfumo horen; een schaars lichtpunt Zuid-Afrika? “Ik heb altijd al belang- gehaald voor optredens en opnames.
in barre Zimbabwaanse tijden. (BP) stelling gehad voor andere muziek. En “Dat was wel anders werken. Er zijn
Thomas Mapfumo, Rise Up (Real World) - heel praktisch - onze toenmalige bas- grote verschillen tussen West- en

46 zuidelijkafrikamagazine 03/2006

Zuidelijk Afrika; de harmonie is anders, de ritmes zijn
anders. En: Zuid-Afrikanen lezen en schrijven muziek;
West-Afrikanen hebben dat minder.” Er werd in de
studio regelmatig heen-en-weer geëxperimenteerd.
Het resultaat werd Fouta, uit 2003.
Zo muziek kunnen maken is een zalige zoektocht
zonder einde. Wat drijft de groep? Van Kemenade:
“Het is de uitdaging om andere muziek te kunnen
combineren met je eigen stijl van jazz maken. Maar
het belangrijkste is toch dat alle muzikanten erdoor
verrijkt worden. Zij leren van ons en wij leren van hen.
Daar moet je altijd voor open staan.”Hij wil ook naar
Noord- en Oost Afrika, maar Zuid-Afrika blijft nadruk-
kelijk in beeld. “Er gebeurt veel, er zijn meer muzikan-
ten dan voorheen, juist ook in de jazz.” Hij gaat ook aan
de gang met een stel whizzkids uit Guinee, Ba Cissoko,
die de kora (de West-Afrikaanse harp) geëlektrificeerd
hebben en daar Jimi Hendrix-achtige kunststukken
mee uithalen.
Maar eerst is er volgend jaar het grote feest: 25 jaar
Quintet. De plannen omvatten alle hoedanigheden van
de groep: het kwintet, samenwerking met het Metro-
pole Orkest, de Afrika-connectie en een strijkkwartet.
Verrassingen niet uitgesloten. Bram Posthumus
Paul van Kemenade Quintet, Mexi Xosy (eigen beheer).
Op www.paulvankemenade.com vindt u meer infor-
matie over ‘The South African Connection’, de optredens
van het kwintet met onder anderen de Zuid-Afrikaanse
zangeres/componist Sonti Ndebele (zie foto).
Foto: Constant van Panhuys
De muziek van...
Renske de Greef (22)
schrijfster en columnist
Vorig jaar kwam je boek ‘Seks in Afrika’ uit. Wat heb je aan muziek mee terug-
genomen van je reizen? _ Grappig genoeg veel Amerikaanse muziek die daar
volop gedraaid wordt. In Nairobi hoor je veel 50 Cent en Beenie Man. Ameri-
kaanse rap en hiphop, daar zijn ze in Kenia helemaal gek van. Als je uitgaat,
hoor je het overal. Net als reggae. Het is zwarte muziek en die roept trots op.
Maar we hebben ook lokale Afrikaanse muziek meegenomen.
Zoals wat? _ Mawanga uit Malawi. Dat is meer Lion King-muziek. Melodieus
met koortjes en trommels. Dat klinkt fout, maar ik ben nou eenmaal een door
Disney geïndoctrineerd meisje. Het landschap doet ook heel erg aan die film
denken. Malawi heeft veel minder de grotestadscultuur van Kenia, er zijn
meer kleine dorpjes.
Waardoor laat je je leiden als je muziek koopt op reis? _ Ik vraag het aan de
taxichauffeurs: de beste bron van alles. De bandjes die ik koop, geef ik dan
weer aan de taxichauffeur om in de auto te draaien. Zo krijg je bij elk land je
eigen muziek en maak je er meteen een soort clip bij. Als ik nu in Nederland
een bandje draai, zie ik weer helemaal voor me hoe het was, hoe we er rondre-
den. Maar ik heb in Kenia ook een cd gekocht van een Nederlands meisje dat
bezig was met een Nederlands-Keniaas samenwerkingsproject.
Vertel! _ Zij liet Red Nose District – Nederlandse rappers – samenwerken met
Keniase rappers als Kalamashaka en Rha Goddess. Daar is een cd uit voortge-
komen, Kilio Cha Haki, ‘Roep om Gerechtigheid’. Bedoeld om het talent uit het
getto bekender te maken. Geweldige muziek!
Werkt de muziek ook inspirerend voor je? _ Ja, toen ik Seks in Afrika schreef,
kon ik met de muziek aan bepaalde omgevingen weer zien en het veel beter
opschrijven. Aan de andere kant hoort die rap, zoals van Beenie Man, wel heel
erg dáár, keihard in de taxi in Nairobi. Als ik het hier op zet, klopt er iets niet
meer. Fenneken Veldkamp
zuidelijkafrikamagazine 03/2006
47
 boeken
Nadine Gordimer, Word wakker. De
Geus, 2006. ISBN 90 445 0767 2. 188 p.,
e 19,90.
In deze vertelling staan net als in
Gordimer’s eerdere werk morele en
psychische spanningen in Zuid-Afrika
centraal. Milieukundige vecht tegen aanleg van een
stuwdam in Botswana en een kernreactor in Zuid-
Afrika. Dan krijgt hij te horen dat hij zelf kanker heeft.
Genomineerd voor de prestigieuze Booker Prize.
Etienne van Heerden, In plaats van
liefde. De Bezige Bij, 2006. ISBN 90
Foto: Imke van Heerden
23419189. e 29,90. (eind oktober)
Meedogenloos beeld van de verglijding
in het hedendaagse Zuid-Afrika. “Soms
heb je meer aan een roman dan aan
een geschiedenisboek om een land te begrijpen”,
aldus het profiel van de schrijver die gezegend is met
humor en een rijke fantasie (ZAM, voorjaar 2006).
Speelt zich deels af in New York en Berlijn. Opmerke-
lijk: hele passages zijn in sms-vorm geschreven.
Jan Kees van de Werk, Gevleugeld
vuur. In de Knipscheer, 2006. ISBN 90
6265 571 8. 128 p., e 16,50.
Dichtbundel deels over Hollandse en
deels over Afrikaanse landschappen:
‘geen visa/nodig/voor stilte/en gelui-
den’. Het zijn twee werelden die elkaar overlappen,
met de natuur als bindend element. Prachtige reis-
verslagen, meldt Bram Posthumus in Afrikanieuws.
De dichter-reiziger blijkt verrukt van Afrikaanse
vrouwen. In Nederland portretteert hij liefdevol zijn
dochters.
Theo Brinkel, Nation-Building
and Pluralism: Experiences and
Perspectives in State and Society in
South Africa. Sdu Uitgevers, 2006.
ISBN 90 12115779. 295 p., e 29,95.
Als mensen gedwongen worden
zich te identificeren met de cul-
tuur, taal of religie van een land zal dat averechts
werken. Dit leidt eerder tot culturele fragmentatie
dan tot de vorming een natie met gedeelde waarden
en normen. Dat concludeert historicus en CDA-Ka-
merlid Brinkel in zijn proefschrift over de natievor-
ming in Zuid-Afrika.
48 zuidelijkafrikamagazine 03/2006
Weer die schuldgevoelens
T roy Blacklaw’s debuutro-
man Jongen uit de Karoo
bezorgde hem interna-
heimwee naar de zwarte gezichten die
hem weliswaar dierbaar waren, maar
die hij alleen kende omdat zij in posi-
tionaal een vliegende ties van onderdanige dienstbaarheid
start: het boek werd meteen na publi- toegang hadden tot zijn wereld.
catie in Zuid-Afrika ook gepubliceerd in Boetedoening door een ouderge-
de Verenigde Staten, Engeland, Frank- worden verteller die zich buigt over
rijk en Nederland, en de filmrechten zijn naïeve jongere zelf tijdens de
ervan waren snel verkocht. Zijn tweede apartheid wordt niet langer zomaar
roman, Bloedappel, ook kennelijk gro- geaccepteerd. Terecht vraagt de Stellen-
tendeels op autobiografische gegevens bosse academica Meg Samuelson zich
gebaseerd, kreeg iets minder enthou- ongeduldig af hoe lang ze nog dergelij-
siaste kritieken, maar kan weer vrijwel ke verhalen moet aanhoren. “Hoe lang
meteen rekenen op een internationaal nog moeten we het nog stellen met
publiek. Er zijn veel overeenkomsten een nationale literatuur van verlangen
tussen de hoofdpersonages in de twee (longing), in plaats van een literatuur
romans: allebei jongens die opgroei- van erbij horen (belonging)?”
den in de turbulente jaren zestig en Ena Jansen
zeventig van de vorige eeuw. De boeken
horen bij een belangrijk subgenre van Troy Blacklaws, Bloedappel. Ambo, 2006.
Zuid-Afrikaanse romans: die over op- ISBN 90 263 1956 8. 220 p., e 19,95.
groeien tijdens de apartheid.
Het verhaal van de jongen Gekko
in Bloedappel overspant de jaren vanaf
zijn vroegste kindertijd tot en met
zijn volwassenwording in Engeland en
Europa. Dat er een Steve Biko was, dat
Mandela op Robbeneiland zat – dat
wist Gekko wel, maar hun geloof in
idealen versterkte alleen maar zijn
eigen onmacht. De jongen vraagt zich-
zelf verbijsterd af hoe het mogelijk was
dat hij nooit aan zijn zwarte ‘vriend’
Mila vroeg hoeveel kinderen hij in de
Transkei had, en nooit in het huisje van
de bediende Nana kwam terwijl zij wel
iedere dag zijn bed opmaakte. Het boek
toont de schuldgevoelens, de machtelo-
ze belijdenis van Gekko wanneer hij in
Engeland woont. Daar worstelt hij met
 expositie

Kruising der culturen

M et zijn bijna fotografi-
sche schilderijen zaait de
Zuid-Afrikaanse schilder
Thulani Shongwe (1980)
twijfel aan alom bestaande stereotie-
pen. In zijn cross-overs treffen verschil-
lende werelden en culturen elkaar. Zo
figureert de schilder zelf in een Oosten-
rijks aandoend tenue of in de dracht
van Hendrik de Achtste, een feminiene
Napoleon Bonaparte of verschijnt de
Amsterdamse Dam mét Afrikaanse
verkeerslichten.
Shongwe vindt dat de Zuid-Afri-
kaanse cultuur doordrenkt is van wes-
terse invloeden. De kleurrijke kleding,
gebaseerd op Nederlandse stoffen,
vindt hij daarvan een voorbeeld. Dit
soort ‘symbolen’, evenals historische
westerse scènes, portretten en inte-
rieurs, duiken dan ook vaak op in het
werk van de kunstenaar. Het zijn vaak
scènes uit het dagelijkse leven, een
ratjetoe die zowel vanuit een Afrikaans
als een westers perspectief kan worden
begrepen.
Shongwe studeerde in Johannes-
burg en nam inmiddels deel aan talloze
internationale exposities. Hij werkte en-
kele maanden in het Amsterdamse gast­
atelier van de Thami Mnyele Stichting.
Inmiddels opereert Shongwe vanuit zijn
geboortestad Newcastle in de Zuid-Afri-
kaanse provincie kwaZulu-Natal.

Van 1 tot 22 oktober exposeert toont

SBK Galerie 23 (i.s.m. Afrovibes) schil-
derijen van Thulani Shongwe. Adres:
Nieuwe Herengracht 23 in Amsterdam.
Openingstijden: wo t/m zo 13-17 uur. Zelfportret 2, 2000

zuidelijkafrikamagazine 03/2006
49
agenda
Theater en dans uit Zuid-Afrika
Het zesde Afrovibes Festival brengt weer de top van de hedendaagse
Zuid-Afrikaanse theater- en dansproducties. Zie bijgesloten folder.
26 september – 1 oktober, Amsterdam en Den Haag. Informatie:
www.afrovibes.nl
Politiek, cultuur en literatuur uit zuidelijk Afrika
NiZA organiseert samen met Hivos een wervelende avond, Africa on the
Move. Zie advertentie op blz. 14.
6 oktober, Felix Meritis, Amsterdam. Informatie: www.niza.nl
Vrouwen, zang, dans en drums
Drie generaties vrouwen van de Zuid-Afrikaanse
groep Women of Dzonga brengen indrukwekkende
songs en swingende ritmes. In typisch Zuid-Afrikaan-
se stijl stellen ze tijdloze thema’s aan de orde, zoals
het sociale leven, morele verantwoordelijkheid en het
opgroeien in het Zuid-Afrika van toen en nu.
25 november t/m 16 december, theaters in Nederland. Informatie:
www.mundialproductions.nl
Operathriller
Waiting for the Barbarians door Theater Erfurt is een politieke opera-
thriller op muziek van Philip Glass. De opera is gebaseerd op de gelijk-
advertentie
namige roman van Nobelprijswinnaar J.M. Coetzee. Het
thema is de universele strijd tussen onderdrukkers en het
verzet. De regering verlangt van een hoge ambtenaar dat
hij de minderheid, de barbaren, vervolgt. Maar hij weigert.
26-30 september, Het Muziektheater, Amsterdam. Informatie:
www.gastprogrammering.nl
Expositie sieraden
Cross-over is een expositie van sieraden en
kleine objecten van enerzijds westerse en an-
derzijds Zuid-Afrikaanse en Braziliaanse ont-
werpers, die zich laten inspireren door elkaars
culturen. Met kralenwerk door de vrouwen-
groep Xhenoga/Hands uit Kaapstad.
24 september – 5 november, Galerie Lous Martin, Kromstraat 3, Delft.
Informatie: www.galerieloesmartin.nl
Zelf Zuid-Afrikaans zingen
Het Nederlandse Casa-koor organiseert een
workshop waarin u leert Zuid-Afrikaanse
liederen en songs te zingen. Dit onder lei-
ding van muziekdocente Rosemary Gumas.
21 oktober, Dominicuskerk, Spuistraat 12, Amsterdam. Aanmelden en
informatie: www.casa-koor.nl
 aanbieding
2,40 euro korting
Lieve Joris,
Het uur van de rebellen

Op indringende wijze voert Lieve

Joris de lezer binnen in het leven van
een Congelees die betrokken raakt
bij wat wel eens de Eerste Afrikaanse
Wereldoorlog is genoemd. Zij schetst
zijn donkere uren, waarin hij achter-
volgd wordt door de herinnering aan
zijn vermoorde vrienden, waarin de
tamtam van de oorlog roffelt en hij
ten strijde moet trekken, al zou hij
liever in de buik van zijn moeder ver-
ZAM bekijken?
dwijnen. Tientallen keren ziet Assani
de dood voor ogen, maar hij overleeft
en duikt na vijf jaar rebellie weer op
www.niza.nl/magazine
in de hoofdstad als officier van het
herenigde Congolese leger.
advertentie

2,40 euro korting op Lieve Joris,

Het uur van de rebellen

Uitgeverij Augustus, ISBN 90 45700581, Standaard prijs: e 18,90

Actieprijs: e 16,50 Actienummer: 901-20572

U krijgt de korting tegen inlevering van deze bon bij de

boekhandel. De actie loopt van 21 september tot 21 december 2006.

jaargang 10, nummer 3,
najaar 2006
Zuidelijk Afrika Magazine (ZAM) wordt
uitgegeven door het Nederlands
instituut voor Zuidelijk Afrika (NiZA).
Het magazine wordt gemaakt door een
onafhankelijke redactie, die opereert
op basis van een redactiestatuut. De
inhoud geeft niet noodzakelijk de
standpunten van NiZA weer.
ZAM verschijnt vier maal per jaar.
Telefoon: 020-5206210
Fax: 020-5206249
E-mail: magazine@niza.nl
Website: www.niza.nl/magazine
Uitgever: Angeli Poulssen
Redactioneel team: Bart Luirink
(hoofdredactie, Zuid-Afrika), Udo
Sprang (eindredactie), Nicole Segers
(beeldredactie)
Vaste medewerkers: Peter van den
Akker (Zuid-Afrika), Marnix de Bruyne,
Ontwerp en opmaak: Curve bno,
Haarlem
Druk: Thieme MediaCenter, Nijmegen
ISSN: 1386-4297
abonnementen
Abonneeprijs: e 20,65 per kalenderjaar
(Europa: e 26,85; Wereld: e 30,95).
Aanmelding op het redactie-adres.
Betaling na ontvangst van de acceptgiro.
Abonnementen worden per 1 januari
advertenties
Azim Koning, magazine@niza.nl
Advertentietarieven op aanvraag.
aan dit nummer werkten
verder mee:
Lieve Joris, Ellen Elmendorp, Farid Esack,
Brooke Fasani, John Grobler, Richard
Hengeveld, Ena Jansen, Lisa Johnston,
Adam Levin, Prudence Mbewu, Zanele
Muholi, Gitte Postel, Kenneth Robbins,
Veerle Snijders, Geert Snoeijer, Sven

Bezoekadres: Prins Hendrikkade 33,
Amsterdam
Postadres: Postbus 10707, 1001 ES
Amsterdam
Pauline Burmann, Evelien Groenink
(Zuid-Afrika), Ineke van Kessel,
Madeleine Maurick, Bram Posthumus,
Anne-Marieke Steeman, Marieke van
Twillert
colofon
automatisch verlengd, tenzij schriftelijk
is opgezegd vóór 1 december.
Adreswijzingen: uitsluitend schriftelijk.
Torfinn, Pieter-Dirk Uys, Fenneken
Veldkamp, Bram Vermeulen, Fred de
Vries, Allard de Witte

zuidelijkafrikamagazine 03/2006
51