Samenvatting De republiek in een tijd van vorsten 1477-1702

Vier hoofdstukken 1. 1477-1555 De Nederlanden onder de Habsburgers 2. 1555-1588 De republiek ontstaat 3. 1588-1648 De vestiging van de republiek 4. 1648-1702 De republiek als internationaal erkende staat

Hoofdstuk 1 De Nederlanden onder Habsburgs gezag

Paragraaf 1 In de Nederlanden, Frankrijk en Engeland pogen vorsten hun macht te vergroten Vorsten proberen macht te verstevigen door centralisatie. Zij staan daarbij tegenover adel en burgerij die hun zelfstandigheid en macht willen bewaren. Sleutel is natuurlijk het recht om belastingen te heffen. Daarmee heb je geld en kun je besturen en legers vormen om de macht van de adel en burgerij te breken. Dit staat tegenover particularisme: zelfstandigheid van gewesten, steden, en adelijke gebieden. Filips de Goede centraliseert doordat hij zijn bede ( vragen om belasting) niet meer per gewest aan de gewestelijke staten doet maar een staten-generaal 1464 instelt Frankrijk Frans I roept staten-generaal helamaal niet bij elkaar en vervangt adelijk bestuur door ambtenaren In Engeland moet de koning rekening houden met hogerhuis en lagerhuis. Zonder toestemming van dit parlement geen belastingen. Hendrik VIII en opvolgers weten parlement echter goed te bespelen. Paragraaf 2 De Nederlanden onder Habsburgs gezag Filips de Goede tot 1467 | Karel de Stoute tot 1477 | Maria de Rijke - Maximiliaan van Oostenrijk Van bourgondie tot 1482 | Filips de schone tot 1506 Johanna van Castillie ( de waanzinnige 1555) | Karel V tot 1555 Isabella van portugal | Filips II tot 1598- Maria van portugal | Don Carlos 1568 geboren Centralisatie gaat door onder karel V - Landvoogd - Drie centrale raden : a. Raad van State: regeringsbeleid b. Geheime raad: belangrijkst: uitvoering van het beleid. Juristen die onderhandelen met lokale overheden. Granvelle ( die kleinzoon van een smid). Adel heeft hekel aan deze ambtenaren. 1540 gent wil niet betalen en wordt vernederd, klokke Roeland verwijderd en raddraaiers opgehangen en gespietst) c. Raad van financien: bijeenroepen staten generaal voor bede, beheer landgoederen karel V - Verhogen belastingen: ofwel bedes aan gewestelike staten die daarvoor accijnzen en vermogensbelasting moesten verhogen om het geld binnen te krijgen Filips II opvolging zorgt voor splitsing van Habsburgs rijk in Oostenrijks( vanaf 1713 zuid onder oostenrijks bestuur) en Spaans deel

Paragraaf 3 Economische kern in zuidelijke Nederlanden , maar Holland komt op e 15 eeuw Brugge Gent (gestraft door Karel V) en Ieper deel van internationaal handelsnetwerk (Italie, de Frankrijk, Engeland, oostzeegbied) In 16 eeuw overvleugeld door Antwerpen. (1500 45.000 inwoners, 1565 100.000 inwoners) - Wol uit engeland - Specerijeren uit portugal en spanje - Goede enzilverwerk - Diamanten - Bankiers (Fugger uit Augsburg) 62% van de belastingen door Brabant en vlaanderen opgebracht voor de 17 gewesten Opkomst Holland: Leiden 1500 14.000 inwoners. Vergelijk met Antwerpen. Holland in problemen met voedselvoorziening. Veengronden afgegraven voor turfwinning en daarom niet meer geschikt voor graan. Inklinken. -> Importeren goedkoop graan uit oostzeegbied.-> moedernegotie 1500: 20.000 ton graan per jaar 1560 100.000 ton graan per jaar Steden in de Noordelijke Nederlanden klein maar wel veel. In 1500 10 steden groter dan 10.000 inwoners. In 1600 19 steden waaronder 12 in Holland. Door commercialisering en specialisatie trek van platteland naar stad. Amsterdam in 1560 27.000 inwoners. Gevolg was dat men de veengronden kon gebruiken voor specialisatie en commercialisering: Produkten produceren niet voor eigen gebruik maar voor de markt stedelijk of export: - Boter, kaas, melk - vetweidereijen - handelsgewassen, vlas(linnen), hennep (touw) en koolzaad (olie) Karel V gebruikt de belastingen die hij in Holland kan heffen voor zijn internationale oorlogen tegen Frankrijk, Osmaanse rijk (beleg van malta 1565), Duitse protestante vorsten en Nederlandse gewesten die nog niet bij Nederland hoorde. In ruil daarvoor eiste Holland - meer zelfstandigheid (regionale autonomie) - invloed op andere gewesten Paragraaf 4 Godsdienstige conflicten ontstaan Oorzaken hervormingsbeweging 1. kritiek op macht en rijkdom in de kerk 2. slechte leefwijze geestelijken 3. kerkelijke gebruiken die volgens hervormers afweken van het ware geloof a. kerkelijke hierarchie b. 5 (biecht, priesterschap, oliesel, vormsel, huwelijk) van de 7 sacramenten ( alleen doop en avondmaal behouden) c. Heiligenverering d. Kloosterwezen e. Celibaat f. aflaten Geert Grote(1340-1384) en de moderne devotie: iedere mens zelf verantwoordelijk voor zijn zieleheil: -> wijst bemiddeling door kerk af. Invloed op bv Jeroen Bosch (kritiek op kerk en dienaren)

Ook Erasmus heeft kritiek op kerk. (Humanist: In navolging van de Grieken zelfstandig denken, want menselijk en mensen onderscheiden zich door taal en taalkennis en denkvermogen van dieren. Daarom kritisch tegenover officiele leer van de kerk) - Misstanden - Slechte dienaren van de kerk -> lof der Zotheid - heiligenverering -> Coloquia (Gesprekken) - vertaling van de bijbel (vulgaat) gaat zelf op zoek naar Griekse bronnen (leert Grieks) en maakt nieuwe vertaling in 1516. Niet aanvaard door kerk Erasmus zweert kerk echter niet af en heeft zelfs kritiek op Luther die dat wel doet en daarmee zorgt voor tweedracht Hervorming leidt tot breuk -> reformatie->protestanten Luther en Calvijn belangrijkste leiders. (zwingli, johannes Hus eerder) Vorsten willen eenheid van godsdienst bewaren, om chaos in staat te voorkomen 1517: Luther en stellingen 1521: Edict van Worms: verbod op drukken en verspreiden geschriften 1522: instellen inquisitie in de Nederlanden: opsporen van ketters 1550: wetten tegen protestanten steeds strenger -> bloedplakkaat -> 1000 doden In Duitsland aantal vorsten Luthers _. Schmalkadischer Bund. Hiertegen oorlog tot vrede van Augsburg in 1555 - wie het gebied beheerst beheerst ook de godsdienst. - Karel ervaart dit als nederlaag. Zijn taak om godsdiensteenheid te bewaren Frankrijk In Frankrijk veel aanhangers onder de adel voor het protestantisme (calvijn) -> hugenoten. Franse koning Hendrik II (vanaf 1547) ziet hierin bedreiging voor zijn macht en bestrijdt hen.Daarom vrede met Spanje in 1559. Latere hendrik IV (protestants) trouwt in 1572 met zus van Karel IX. Vanwege mislukte moordaanslag op admiraal de Coligny (protestantenleider) volgt op aandringen van katholieken (De Guise en moeder Catharine de Medici) een aanslag op protestantse leiders. Dit is voor volk startsein om te moorden: parijs 2000, rest 25.000 doden. -> Bartholomeusnacht of de bloedbruiloft. Ettelijke oorlogen later wordt Hendrik IV koning van Frankrijk in 1589 en vaardigt in 1598 het edict van Nantes uit ( godsdienstvrijheid en rechten voor protestanten) in 1685 weer ingetrokken door Lodewijk XIV. Engeland 1534: Hendrik VIII mag niet scheiden van paus. Richt anglicaanse kerk op als staatskerk waarvan hij het hoofd is Onteigening van bezit katholieke kerken, klooster, abdijen. Opbrengst naar schatkist Conflict binnen staatskerk tussen: - Puriteinen: -> kerken hervormen tot zuivere protestantse kerk - Mensen die katholieke gebruiken en structuren willen behouden Daarnaast dissenters, protestanten van andere richtingen en katholieken die de paus blijven erkennen. Edward VI zoon van Hendrik VIII onder invloed van Lord Somerset vervolgt katholieken Maria Tudor (bloody) katholiek en dochter van Catharine voert katholiek geloof weer in en trouwt met Filips II, die bondgenoot tegen Frankrijk wil (verlies calais door engelsen) 1558 opgevold door Elisabeth dochter van Anna Boleyn

Hoofdstuk 2 De republiek ontstaat 1555-1588

Paragraaf 1 De Nederlanden vallen uiteen in noord en zuid De Nederlanden komen in opstand 1559 Filips terug naar Spanje en Margaretha van parma landvoogdes, bijgestaan door kardinaal Granvelle. Speerpunten beleid: - Centralisatie - Belastingen - Vervolging protestanten Elites in steden en gewesten verzetten zich tegen: - centralisatiepolitiek want daardoor verliezen zij zelfstandigheid. - tegen strenge vervolging protestanten: herbevestigd door Filips II in brieven uit het bos van Segovia -> 1565 Egmont naar madrid -> 1566 Smeekschrift 200 lagere edelen ( gueux) naar Margaretha Margaretha treedt minder hard op -> Protestanten voelen wat vrijheid -> hagepreken wel bewapend en onrustig -> beeldenstorm 1566 Herstel orde door Margaretha maar Filips II woeden en stuurt Alva 1567 - Straffen verantwoordelijken - Vervangen margaretha door Alva - Strenger vervolgen protestanten: raad van beroerten (= onlusten): 1300 doodvonnissen en verbeurd verklaren bezit bannelingen - Tiende penning meer belastingen Kloof adel en landheer vergroot - Egmont en Horne 1568 onthoofd ( leden raad van state) - Willem van Oranje ontslagen als stadhouder en bezittingen verbeurd verklaard _-> 80-jarige oorlog De opstand begint 1568 Slag bij heiligerlee, met broers Lodewijk en Adolf (broer sterft paard op hol zo naar de vijand). Slag gewonnen maar forceert niets en geld op 1572: een nieuw aanvalsplan. - Lodewijk uit zuiden met franse Hugenoten( mislukt vanwege bloedbruiloft) - Oranje uit het oosten. Roermond.23 juli vermoorden 14 monniken .-> geen opstand in Brussel - Watergeuzen vanuit Engeleand. Toeval den/briel 1april groot plan mislukt Den Briel slaagt bij toeval (Lezen uit boek Lumey blz 105 107 112 130 den briel) Holland en Zeeland sluiten zich aan bij opstand. Zij besluiten: - om Willem tot stadhouder te benoemen - godsdienstvrijheid toe te staan Dit is openlijk verzet tegen Filips II Nu tegenstelling gewesten met katholicisme en protestantisme, opstandig en onder Spaans gezag. Pacificatie van Gent: alle gewesten in opstand Strijd 1572-1576 Holland en Zeeland tegen Spanje en de andere gewesten (Spanjaarden Don Fadrique (zoon van Alva) verovert terug Haarlem. Alkmaar en leiden(hutspot haring en wittebrood) mislukken) 1576 keerpunt: - Requesens (alva opgevolgd in 1573 tot 1576) sterft, zuid nederlanders nemen bestuur over: zij willen praten over vrede met Holland en Zeeland - Spaanse furie: Antwerpen 600 huizen verbrand 8000 mensen vermoord. Geen soldij

leidt tot 1576 pacificatie van Gent: vrede tussen alle gewesten: Don Juan landvoogd tot 1578 - Vertrek/verdrijven plunderende spaanse troepen - Op godsdienstig vlak : status quo. Tot nieuwe overeenkomst moeten godsdiensten naast elkaar blijven bestaan,geen aandacht besteden aan godsdienst verschillen

Hertog van Parma 1578 nieuwe landvoogd ( zoon van Margaretha) tot 1592 (spanje) Matthias van Oostenrijk 1578-1581 (Staten-generaal) Houdt geen stand, calvinisten nemen steden over en verbieden katholicisme: -> - 1579 Unie van Atrecht: Henegouwen Waals-Vlaanderen en Artois naar Hertog van parma - 1579 Unie van Utrecht: Noordelijke gewesten en vlaamse steden Antwerpen en Gent: verdedigen tegen Parma Republiek ontstaat - Willem van Oranje vogelvrij 1581 -> breuk gewesten en landheer - 1581 Plakkaat van verlatinghe . Filips II is een tiran dus gerechtigd om hem te verlaten Zoeken naar andere landheer. Tot 1581 Matthias - Hertog van Anjou -> Frankrijk bondgenoot: geen succes - 1584 Dood Willem van Oranje - 1585 Graaf van leicester. Geen succes met hulptroepen tegen Parma ( 1585 val van Antwerpen) tot 1587. Geen succes door voorkeur voor steile calvinisten - 1587 Deductie van Vrancken: bewijs voor het feit dat soevereiniteit bij staten ligt en niet bij landheer. Staten hadden soevereiniteit aan vorst overgedragen maar met plakkaat van verlatinge was dit ongedaan gemaakt - 1588 uitroepen republiek Paragraaf 2 In de republiek meer godsdienstvrijheid dan elders Anderdenkenden geduld maar geen gelijke rechten Willem van Oranje wilde dat overheden bij geloofskwesties geen dwang zouden toepassen: 1578 stelt religievrede voor: toestaan beide godsdiensten indien 100 inwoners dat willen. Voorstel afgewezen Kleine groep calvinisten weet zin door te drukken WANT: - Beter georganiseerd en fanatieker - Voor hen niet alleen politieke strijd maar ook godsdienstige strijd

Bij pacificatie en later bij de Unie van Utrecht kwam men niet uit de godsdienstkwestie: - Elk gewest regelt zelf de godsdienstzaken - Wel vrijheid van geweten - Vrijheid van kerkdienst alleen voor de calvinisten: -> gereformeerde kerk wordt de publiek kerk ( geen staatskerk waarbij je van die kerk lid moest zijn om een ambt te bekleden) (1816 gereformeerd heet nu Nederlands hervormd, in 1892 noemt een strenge afsplitsing zich weer gereformeerd) Beleid t.a.v. dissidente groepen hangt af per stadsbestuur - Holland gematigd - Rest meestal orthodox Zeeland, Friesland, Groningen Overijssel en Drenthe Katholieken meeste hinder, pesterijen, maar werd gedoogd. Waarom niet harder aangepakt? 1. Veel katholieken ( duizenden naar oogluikend toegestane communie in Kampen, honderd naar protestantse kerk): harde vervolging zou tot burgeroorlog kunnen leiden 2. Vervolging van Katholieken leidt tot zelfde taferelen als vervolging van protestanten onder Filips II. Smet op eigen verleden 3. Kooplieden regenten vinden dat vervolging schade toebrengt aan de handel

Lutheranen in 1631 echte kerk, joden een syngoge in hun eigen wijk Geloven bestaan naast elkaar en passen zich aan: - Luthers werpt katholieke inrichting af voor calvinistisch (geen orgel) - Huwelijken mogelijk ( anders verlies je mensen) - Gelovigen leven vreedzaam naast elkaar - Behalve orthodoxen: pesten, verbieden van st-nicolaas ( dordrecht en Utrecht)

Engeland 1534: Hendrik VIII mag niet scheiden van paus. Richt anglicaanse kerk op als staatskerk waarvan hij het hoofd is Onteigening van bezit katholieke kerken, klooster, abdijen. Opbrengst naar schatkist Conflict binnen staatskerk tussen: - Puriteinen: -> kerken hervormen tot zuivere protestantse kerk - Mensen die katholieke gebruiken en structuren willen behouden Daarnaast dissenters, protestanten van andere richtingen en katholieken die de paus blijven erkennen. Edward VI zoon van Hendrik VIII onder invloed van Lord Somerset vervolgt katholieken Maria Tudor (bloody) katholiek en dochter van Catharine voert katholiek geloof weer in en trouwt met Filips II, die bondgenoot tegen Frankrijk wil (verlies calais door engelsen). Vervolgen van protestanten 1558 opgevolgd door Elisabeth dochter van Anna Boleyn. Zij wordt weer protestants en wil niet met Filips II trouwen -> 1588 Armada

Frankrijk In Frankrijk veel aanhangers onder de adel voor het protestantisme (calvijn) -> hugenoten. Franse koning Hendrik II (vanaf 1547) ziet hierin bedreiging voor zijn macht en bestrijdt hen. Daarom vrede met Spanje in 1559. Latere hendrik IV (protestants) trouwt in 1572 met zus van Karel IX. Vanwege mislukte moordaanslag op admiraal de Coligny (protestantenleider) volgt op aandringen van katholieken (De Guise en moeder Catharine de Medici) een aanslag op protestantse leiders. Dit is voor volk startsein om te moorden: parijs 2000, rest 25.000 doden. -> Bartholomeusnacht of de bloedbruiloft. Nadat beide broers van Karel IX zijn overleden, waaronder de Hendrik III 1589 , en zijn broer de hertog van Anjou in 1584 ( landvoogd van de nederlanden) en ettelijke oorlogen later wordt Hendrik IV ( de zwager van karel IX) koning van Frankrijk in 1589 DOOR: - Zelf katholiek te worden - en vaardigt in 1598 het edict van Nantes uit a. gewetensvrijheid in heel Frankrijk b. vrijheid van erdedienst in veel kerken c. legern van troepen in aantal vestingsteden La Rochelle Op deze manier voorkomen van verzet van Hugenoten. In 1685 weer ingetrokken door Lodewijk XIV. Paragraaf 3 Tijdens de opstand begint economische groei in de Noordelijke Nederlanden Economische maatregelen van Filips en Alva versterken het verzet Economie van de Nederlanden in dienst van Spanje. Centralisatiepolitiek versterkt verzet - opbrengsten belastingen gebruikt voor oorlogen, niet ten gunste van de Nederlanden

tot 1559 oorlog met Frankrijk: tot die tijd geen handel mogelijk met Frankrijk wegens blokkade Tiende penning roept zoveel verzet op dat zij voor 2 miljoen worden afgekocht. Verzet tegen verloren gaan van autonomie gewesten

In Noordelijke nederlanden begint tijdens de Opstand een economische groei Oorzaken groei: - Oostzeehandel/ moedernegotie, en groei stedelijke bevolking, en vraag naar produkten voor nijverheid doen de commerciele landbouw in Holland, Zeeland en Friesland groeien - Ontbreken feodale traditie in zeegewesten leidt tot schaalvergroting ( boeren kunnen bedrijven vergoten door grond van buren te kopen) <-> adel laat boeren produceren voor pacht en eigengebruik en lokale markt - Minder sterke positie van Gilden die concurrentie dood maken. In Haarlem bijvoorbeeld werd veel buiten gilden gedaan ( beun=zolder, beunhazen) - Nijverheid profiteert van handel: schepen hebben veel bedrijven nodig, handelsgweassen zijn grondstoffen voor linnen, hennep voor touw en zeildoek, meekrap voor verf, koolzaad voor olie - Val van Antwerpen in 1585 en het afsluiten van de Schelde door Holland en Zeeland leidt tot: a. afname bevolking 100.000 naar 42.000 mensen: b. kooplieden trekken naar Holland met kennis, kapitaal en netwerk. c. ambachtslieden trekken weg met kennis: Leiden groeit uit tot belangrijkste lakenstad van Europa. Vlaams spreken in Leiden Groei immigratie naar de Nederlanden. Zonder die aanas zouden er niet voldoende arbeiders geweest zijn vanwege het hoge sterftecijfer in de ongezonde steden ( alle zuigeling en ieder onder de twintig) Bijkomende factor. Weinig concurrentie van Engeland en Frankrijk: - In Engeland bleef grootgrondbezit het belangrijkste - Lagere adel rondom Londen wel op commerciele landbouw en handel. Kooplieden richten zich echter op Levant en Rusland, ofwel buiten Europa - Frankrijk land van kleine boeren die pachten van de adel en traditionele landbouw bedrijven. - Frankrijk ook nog druk bezig met religieuze burgeroorlogen Eendracht maakt macht is meer eendracht en tweespalt: 7 gewesten en 57 steden met alle hun eigen belangen en hun zelfstandigheid scherp bewaakten -> particularisme - Tolbarrieres en sluisgelden: verhoging accijns op een trekvaart -> langdurige conflicten Beschermen producten uit stad tegen producten uit andere stad : protectionistische maatregelen - Eerst lossen van Amsterdamse schippers ( Haarlem aan de ketting , arresteren van alle Haarlemse schippers - Routes voor ringvaarten die de ene stad meer bevoordelen dan andere - Eigen belastingstelsel en munt Twee zaken zorgen toch voor samenwerking - Op het gebied van waterbeheersing en bescherming waren zeegewesten gedwongen omn samen te werken. Dit deed men in de waterschappen. Overlegcultuur ontstaat (poldermodel) - Goederenstromen tussen gespecialiseerde regios in Holland en Zeeland: Meekrap uit zeeland naar Haarlem, bier uit Haarlem, Dellft en Gouda , Woerden en POudewater leveren Touw maakt overleg nodig. Een gezamenlijke markt ontstaat bevorderd door de belangen van Kooplieden-regenten die ook door familierelaties en netwerk verbonden zijn

Hoofdstuk 3 1588-1648 De vestiging van de republiek

Maurits maakt van 1588-1598 veroveringen Parma ongedaan, en Breda en Sluis. 1629 den Bosch en Maastricht 1632, Breda wederom 1637 Sas van Gent en Hulst. 1648 Generaliteitslanden Paragraaf 1 Het bestuur van de republiek is uniek in Europa Republiek is een statenbond met een staten-generaal ( zonder Drenthe) die ging over - Defensie - Buitenlandse politiek - Daarmee samenhangende financien Besluiten nemen met algemene stemmen ofwel veto voor elk gewest Gewestelijke staten besturen gewest: - Rechtspraak - Belastingen - Kerkelijke zaken Staten gekozen door stad en of platteland Staten benoemen raadspensionaris: die vanm Holland belangrijktse 58 % van belastingen Staten benoemen stadhouder: - Bevel over leger - Benoemen deel stadsbesturen Meestal twee stadhouders: 1. Friesland en Groningen 2. Holland en de rest Paragraaf 2 Conflicten tijdens het twaalfjarig bestand Maurits stadhouder 1584-1625 Johan van Olden Barnevelt Landsadvocaat 1586-1619 Parma was succesvol geweest in 1578-1589. Daarna keren de kansen (Maurits verovert terug tot en met 1598) DOOR: 1. Spaans geld is op als gevolg van de Armada en de oorlog tussen Spanje en Frankrijk 2. Filips II vindt oorlog tegen Frankrijk belangrijker: -> troepen in Zuidelijke Nederlanden vechten meer tegen Frankrijk Slag bij Nieuwpoort 1600 leidde al tot verdeeldheid tussen Maurits( voorzichtig) en Oldenbarnevelt ( idee van hem) 1609-1621 Twaalfjarig bestand. Spanje blij maar verdrag leidt tot verdeeldheid in de Republiek 1. Maurits wil een einde aan bestand: a. als legeraanvoerder heeft hij in oorlogstijd meer invloed b. Bang dat Spanje troepen versterkt terwijl republiek aan het winnen is c. Macht van Stane-genraal boven macht van de gewesten stellen 2. Andere gewesten willen meer zuiden veroveren om calvinistisch te maken 3. Oldenbarnevelt en Staten van Holland ( soepeler predikanten): willen vrede a. Gunstiger voor de handel b. Verminderen kosten defensie c. Gezag ligt bij de staten en niet bij de Staten-generaal ( zie Deductie van Vrancken)

Hierdoorheen loopt religieus conflict Arminius rekkelijk betoog (Remonstrantie) - OldenBarnevelt en De groot Holland en Utrecht ieder gewest zelf bepalen Scherpe resolutie 1617 ( staten Holland tegen nationale synode, steden toestemming voor soldaten om onlusten kop in te drukken ( vind Maurits als bevelhebber niet leuk)) Tegenover Gomarus- orhodox(precies) contraremonstranten Maurits Overige gewesten nationale sysnode om eenheid te bewaren StatenGeneraal rust en welvaart ( Oldenbarnevelt onthoofd) Synode van Dordrecht 1618-1619 beslist in voordeel van contraremonstranten 1618 Oldenbarnevelt gearresteerd, rechtbank door SG i.p.v. staten van Holland 1619 onthoofd Conclusie en Gevolg: 1. Maurits en SG overheersen> einde bestand 1619 2. Landsadvocaat wordt raadspensionaris Paragraaf 3 Na het bestand versterking van positie van de stadhouder en de Republiek (SG) Frederik Hendrik de stedendwinger halfbroer: 1625-1647 - Bevelhebber van staats leger i.p.v afzonderlijke gewesten - Onder bevel van SG i.p.v. afzonderlijke staten - Postitie SG sterker doordat staten van Holand verzwakt waren door religieuze strijd en veel steden hun bestuur vervangen hadden zien worden door Maurits Den Bosch 1632 Maastricht 1637 Paragraaf 4 De republiek wordt erkend als onafhankelijke staat 1596 drievoudig verbond met Engeland en Frankrijk tegen Spanje - 1596-1598: Hendrik IV maakt een eind aan verbond wegens burgeroorlog en sluit vrede met Spanje en tekent edict van nantes - 1596-1603: Jacobus I (Stuart) sluit vrede met Spanje wegens geldgebrek 1618-1648 dertigjarige oorlog internationaal belangrijker - Meer landen - Strijd in meer gebieden, ook in de zuidelijke Nederlanden Aanleiding: Begint met conflict tussen katholieken en protestanten in Duitse gebieden. Katholieke koning in Bohemen zorgt voor opstand onder protestantste bevolking. Oorzaken: - Godsdienstige motieven - Politieke motieven: de macht in Europa Partijen: 1. Duitse protestantse vorsten: gesteund door Deense en Zweedse koningen en tot 1635 met geld door Frankrijk en daarna ook met manschappen. Frankrijk streed tegen mee om Spanje dwars te zitten. 2. Katholieke Habsburgse keizer en Spanje De republiek zou in 1635 samen met de Fransen de protestanten steunen en de zuidelijke Nederlanden veroveren. Zij zien daar vanaf omdat ze dan het machtige Frankrijk als zuiderbuur krijgen. Liever een buffer.

1648. Vrede van Westfalen en Munster 1644 Beginnen vredesonderhandelingen in Munster.. Gevolgen: 1. Erkenning van de republiek 2. Schelde blijft gesloten 3. Frankrijk de machtigste staat 4. Republiek uit Heilige Roomse rijk 5. Besef dat godsdienstige eenheid verloren is bij Europese heersers Verwikkelingen in Frankrijk 1589: hendrik III vermoord: -> Hendrik IV volgt hem op. Hij is nog protestants. In 1593 weer katholiek( tweede keer) geworden om de gemoederen te bedaren.In 1598: edict van Nantes: - Vrijheid van godsdienst in eigen steden - Honderd garnizoensplaatsen - In Parijs protestantisme verboden - Sluiten vrede met Spanje In 1610 Hendrik IV vermoord door katholiek -> chaos -> Opstandige edelen dwingen bijeenkomst in 1614 van Staten-generaal af ( de laatste tot 1789) Daarna Lodewijk XIII en kardinaal Richelieu. - Neerslaan Hugenotenopstanden 1627-1629 ( Rochelle gesteund door Engeland) - Hoge edelen geen prive-legers meer ( macht adel breken) - Steun in 30-jarige oorlog om vijanden van Spanje te steunen. Verwikkelingen in Engeland Engeland na 1588 en de Armada protestants gebleven onder Elisabeth ( 45 jaar geregeerd). Katholieken toen nog een kleine minderheid Oorlog met Spanje - Duurt voort op zee en op Frans gebied - 1596 tweede armada van Filips - Verovert Calais vanuit Vlaanderen -> drievoudig verbond - Armada vergaat in storm en Calais in Franse handen -> 1603(4) Jacobus Stuart I 1603-1625 ( King Jack) voegt Schotland en Engeland bij elkaar ( Union Jack) - Macht van god gekregen - Buiten spel zetten van parlement - Weigert om kerk meer protestants te maken zoals puriteinen willen Karel I 1625-1647 - Roept parlement 11 jaar niet bij elkaar - 1640 geld nodig. Parlement werkt niet mee - Laat dochter Maria Stuart(9) in 1641 trouwen met Willem II (14) ( stadhouder 1647-1650) voor het geld van Frederik Hendrik - 1642 Begin burgeroorlog roundheads parliamentarians( Cromwell) en de cavaliers ( royalisten) - 1645 overwinning Crowmwel - 1649 Onthoofding Karel I Tot 1658 Lord protector dictator Cromwell

10

Paragraaf 5 De Hollandse economie blijft groeien Oorzaken economische groei 1. Voorsprong op grotere staten Republiek en Portugal, kleine staten nemen een voorsprong op handelsgebied t.o.v. grotere staten OMDAT: - Engeland en Frankrijk nog in opbouw -> bezig met binnenlandse problemen - Grote staten richten zich op traditioneel kostbare producten: zijde (Fr) en tin (eng) - Nederlanden moderniseren op gebied van landbouw, als handel overzee Succes Republiek stimuleert Engeland en Frankrijk: -> vanaf eind 17 Relatieve economische achteruitgang.
de

eeuw gaan zij inhalen.

2. Rond 1600 stap van Europese handel naar internationale handel door tochten naar de oost en later naar de west. Om handel te vergemakkelijken oprichten: a. Amsterdamse Wisselbank 1609 - wisselen muntgeld - innen cheques (wisselbrieven). Grote reputatie zodat alle wisselbrieven die binnen Europa te betalen waren daar werden verhandelt. ( brief waarin staat dat een schuld op een bepaalde plaats en tijd werd betaald) - geld lenen b. Amsterdamse beurs - ontmoetingsplek en informatiecentrum - prijslijst van goederen -> eerst geschreven later gedrukt, groeit uit tot een soort krant(courant) die overgenomen wordt door Engelsen - verzekeringen - Leningen - Huren opslagruimte - personeel werven 3. Koopvaardijvloot wordt de grootste van Europa DOOR: a. Kooplieden werken samen om schepen uit te rusten b. Handel groeit door Stapelmarkt van Amsterdam De VOC de Tot eind 16 eeuw specerijen uit Portugal gehaald door Hollandse kooplieden MAAR: - Britse kapers verstoren Portugese aanvoer - 1580 Portugal geannexeerd door Filips II en 1585 embargo Gevolg eerste Scheepvaart 1595-1597 -> Compagnieeen van Verre -> VOC 1602 ( Engeland gelijke ontwikkeling en 1600 East India Compagny) - Oldenbarnevelt - Einde maken aan concurrentie VOC heeft - Monoplie op de handel ten oosten van kaap de Goede Hoop - Soevereine rechten - Forten bouwen, handelsverdragen sluiten, oorlog voeren ( Mare liberum Hugo de Groot: rechtvaardiging om monopolie van Portugal te ondermijnen, om vervolgens zelf een monopolie te stichten) VOC publiek-privaat: aandeelhouders( handelskapitalisme want ondernemers zijn kooplieden) en bestuursbevoegdheden - Enkhuizen tekent in voor 567.000 gulden intekenen vanaf 20 gulden-> in totaal 385 mensen waaronder schoolmeester, schuitenmakers, dienstmaagden VOC richt zich op de Molukken, later textiel uit India en thee uit China

11

De WIC WIC pas in 1621 opgericht. Na twaalfjarig bestand: oprichten daarvoor of tijdens zou ons in conflict brengen met Spanje dat daar zijn grootste belangen had 1621 heeft - Monopolie op Atlantische handel - Recht op kaapvaart tegen Spanje ( einde 12-jarig bestand) ( commissievaart) - Bestuursbevoegdheden zie voc, geen militairen inzetten zonder toestemming SG Driehoekshandel: - Nijverheidsproducten uit Republiek naar Afrika - Saven uit Afrika naar Caribisch gebied - Plantageproducten als koffie, cacao, tabak en suiker naar republiek Hoogtepunten - Slavenhandel. Republiek zon 6 % vanin totaal 8,7 miljoen -> 400.000 slaven. Marge overigens slechts 2 a 3% - Zilvervloot 1628. 10, 5- 12 miljoen ( jaar lang oorlog voeren Den Bosch) - Veroveren Brazilie 1630 WIC eenderde van de winst uit handel en tweederde uit oorlogshandelingen. GEVOLG; - Beleggers hebben minder vertrouwen, koersen dalen - Na 1648 volledig op handel richten - Kunnen concurrentie met Engeland en Frankrijk niet aan 1674 failliet en doorstart tot 1734

Hoofdstuk 4 1648-1702: De republiek al internationaal erkende staat

Paragraaf 1 De republiek krijgt Frankrijk en Engeland als tegenstander Machtsverhoudingen tijdens eerste stadhouderlozetijdperk(1650-1672) 1647: Willem II. Wil coup plegen, maar dat mislukt ( ontdekt bij Hilversum, nieuwe regenten benoemen). Sterft in 1650 een week later Willem III geboren. Holland ziet zijn kans schoon en besluiten geen stadhouder te benoemen Scheiding tussen: 1. Staatsgezinden: Holland kiest voor de ware vrijheid ( vrijheid van de gewesten en staten) 2. Oranje -of prinsgezinden: landgewesten maar ook Zeeland en Friesland om macht holland in te perken en lagere burgerij en arbeiders Landgewesten voor Stadhouder en sterk landleger, bang voor Frankrijk. Zeegewesten voor vloot en handelsbelangen ( met Frankrijk werd veel gehandeld) en tegen Engeland die concurrent is op zee. Johan de Wit wordt raadspensionaris van Holland en daarmee feitelik leider van de Republiek: -> opkomen voor landsbelang maar tevens belang van de republiek. Hij kiest in kwestie vloot of leger voor vloot

Frankrijk wordt een centraal bestuurd land 1643 Lodewijk XIV koning, besturen vanaf 1661 (72 jaar koning) In 1648 Opstand van de edelen de Fronde. Neergeslagen door Mazarin -> Lodewijk maakt adel onmatig DOOR: - Aanstellen intendanten:koninklijke ambtenaren die besturen i.p.v. de adel - Lettres de cachet ( verzegelde brieven _ bevel tot arrestatie) - censuur - Bouw Paleis van versailles waar de adel aanwezig moet zijn voor hofceremonieel en in de gaten gehouden kan worden Resultaat Letat cest moi: Zonnekoning ballet

12

In Engeland wint het parlement 1603-1625: Jacobus I ( king Jack) 1625-1649: Karel I ( vader mary stuart met Willem II) 1649-1658 Lord protector Oliver Cromwell 1660-1685 Karel II 1685-1688 Jacobus II ( vader Mary Stuart getrouwd in 1677 met Willem III) Karel I wil absoluut regeren. - 11 jaar geen parlement - Oorlog met schotten-> heeft geld nodig -> roept parlement weer bij elkaar - Krijgt geen geld - Huwt in 1641 dochter mary stuart uit in hoop op geld van Willem Frederik - 1642 Karel I wil tegenstander in parlement arresteren -> burgeroorlog: Roundheads en cavaliers - 1647 voorbij Landhuis in reading 1649 onthoofd ( Cromwell bij kist met hoofd) Republiek blijft neutraal in burgeroorlog Cromwell bevecht holland met - 1651:Acte van navigatie: Hollandse schepen mogen alleen eigen handelswaar vervoeren - Eerste Engelse zeeoorlog: 1652-1654: vreselijk verloren met oude vloot tegen moderene vloot - 1654: vrede en acte van seclusie: Oranje mag geen stadhouder worden van Holland _> bang voor herstel koningschap. 1660 weer ingetrokken Na de dood van Cromwell Restauratie - Karel II koning - Parlement gaat over financien De republiek wordt bedreigd door opkomst Engeland en Frankrijk Positie Republiek bedreigd DOOR - Lodewijk streeft naar groot Frankrijk met natuurlijke grenzen: -> de rijn -> oorlog in zuidelijk Nederlanden met Spanje en republiek - Engeland bedreigt Republiek op handelsgebied Zeegewesten willen oorlogsvloot en zien Engeland als grootste vijand, Frankrijk zien zij als handelspartner Landgewesten willen sterk leger tegen Frankrijk dat hun grenzen bedreigt, zien in Engeland bondgenoot tegen Frankrijk Johan de Wit speelt beide tegen elkaar uit en probeert een verbond tussen beide te voorkomen - 1662 verbond met Frankrijk - 1665-1667 tweede Engelse zeeoorlog: verlies van Nieuw Amsterdam winst van Suriname: tocht naar Chatham op de medway Royal Charles - 1668 verbond met Engeland toen Frankrijk de zuidelijke Nederlanden veroverde - 1672 rampjaar verbond Engeland en Frankrijk, Munster en keulen ( BommenBerend) Het Rampjaar 1672 Vier tegenstanders - Frankrijk: verovert oosten en Lodewijk neemt intrek in Zeist: Hollandse waterlinie houdt hem tegen. Wanneer het gaat vriezen dreigen zij over te steken maar de dooi zet gelukkig in. Verder wacht Lodweijk op actie van de Engelsen vrede -> 1678 vrede van Nijmegen - De Engelsen vallen met een vloot aan. Karel II had geld gekregen van Lodewijk XIV voor zijn koninklijke levensstijl. En wordt gedwongen mee te gaan met zijn plannen. De Ruyter en Tromp houdt hen bij Solebay( juni 1672), Schooneveld en Kjikduin tegen ondanks een overmacht van Engeland _> vrede 1674 - Munster - Keulen

13

In augustus paniek. 20 augustus lynchen Johan en Cornelis. Moordenaars later betaald door Willem III. Andere staatsgezinden regenten afgezet. Toen Willem III echter hertog van Gelderland kon worden wees hij dat af -> houdt vast aan oorspronkelijke bestuursinstellingen Kansen keren - Willem III stadhouder: vervangt slechts regenten ( heeft hen ook nodig voor het geld, krijgt benoemingsrecht van de leden van de staten van Utrecht, Gelderland en Overijssel)) - De Ruyter - Veel geld voor leger van Holland en Zeeland 35.000 -> 53.000 - Oostenrijk en Spanje bestrijden Fransen in Zuidelijke Nederlanden Paragraaf 2 de republiek samen met Engeland tegen Frankrijk Willem III neemt het op tegen Lodewijk XIV Willem III grote tegenstander van Lodweijk XIV OMDAT: - Hij wil voorkomen dat Frankrijk Spaanse Nederlanden inlijft. - Die hij ziet als een buffer. - trouwt met mary Stuart in 1677 - Baalt van vrede van 1678 - 1685 intrekken van het edict van Nantes: -> Hugenoten weer vervolgd en zij vluchten Daarvoor coalitieoorlogen: 1. 1673-1678 Vrede van Nijmegen samen met Spanje en Oostenrijk 2. 1688-1697 Vrede van Rijswijk: Lodewijk erkent Willem III als koning van Engeland en republiek krijgt recht op legere van troepen in Zuidelijke Nederlanden 3. Spaanse successieoorlog: 1701-1713 Vrede van Utrecht. - Zuidelijke Nederlanden onder oostenrijks gezag - Venlo en Montfort bij Republiek - Zuidelijke Nederlanden verliezen veel gebied aan Frankrijk Glorious revolution Jacobus II 1685-1688 probeert Engeland weer katholiek te maken. Na geboorte troonopvolger roept parlement protestantse schoonzoon Willem III te hulp - November 1688 oversteken met 20.000 man en Jacobus vlucht - Uitroepen 1689 Willem III en Mary Stuart tot koning: King Billy of Dutch William: - slag aan de Boyne -> Noord ierland en de oranjemarsen - Personele Unie: van Republiek en Engeland: -> niet intrekken van acte van navigatie ( pas in de de 19 eeuw) - December 1689 Bill of Rights: uitbreiding rechten van het parlement -> parlementaire monarchie Gevolg langdurige protestante coalitie tegen Frankrijk ( wat Duitse vorsten) maar ook Katholiek Spanje en Oostenrijk Na dood Willem III 1702 tweede stadhouderloze periode tot 1747 Gevolg: regenten hebben meer belang voor eigen belang dan het belang van de republiek ( geen krachtige raadspensionaris) Paragraaf 3 De republiek verliest haar economische voorsprong Vanaf 1650 verliest de republiek haar voorsprong DOOR: Mercantilistische maatregelen VAN: Engeland 1651 Acte van navigatie Frankrijk 1664 en 1667 verhogen invoerrechten door Colbert Acte van navigatie ingevoerd nadat Repbliek britse handel verdrong in het Middellandse zeegebied na 1648. LEIDT TOT: 1652-1654 eerste Engelse zeeoorlog: nederlaag maar winst in Azie en Middellandse zee 1665-1667: Tweede Engelse Zeeoorlog: Chatham De Ruyter: Suriname tegen Nieuw amsterdam Einde 17 de eeuw dip in economie Republiek:

14

Handelsinkomsten Holland en Zeeland lopen terug als gevolg oorlogen en mercantilistische maatregelen Republiek krijgt steeds meer schulden als gevolg van de coalitieoorlogen van Willem III

Paragraaf 4 Tolerantie en de Republiek Meeste regenten voor gewetnsvrijheid en censuur onwenselijk WANT: - Censuur onuitvoerbaar want grote godsdienstige verscheidenheid - In de republiek hebben regenmten/kooplieden het voor het zeggen en zij vinden censuur ebn vervolging schadelijk voor handel - Door ontbreken centraal gezag is vervolgng en censuur praktisch moeilijk doorvoerbaar. Toch censuur aanwezig: -> vervoden door gewestelijke staten - Voornamelijk gericht op theologische boeken waarmee gereformeerde predikanten het niet eens zijn. - Baruch Spinoza: Boeken verboden na dood en tijdens leven zonder naam gepubliceerd a. tolerantie en vrijheid van het individu b. De profeet die gods woord verkondigt bewijst niet maar beweert slechts c. Onmogelijkheid van goede bijbelinterpretatie d. Scheiding filosfie en theologe e. Pleidooi voor democratie Vergeleken met Buitenland is de Republiek tolerant: 1. Internationale wetenschappers vestigen zich hier en vopele zich vrij om te publiceren: - Descartes: rationalisme - Bayle: scheiding geloof en wetenschap 2. Boeken van buitenlanders in Amsterdam gedrukt: - Francis Bacon - Thomas Hobbes - John Milton

15