Mustafa Imamovi, Bonjaki etnos: identitet i ime Prilozi, 32, Sarajevo, 2003., str. 315-329. UDK 323.153 (=163.

43*) 342.1 (497.6 = 163. 43*) Izlaganje sa naunog skupa

BONJAKI ETNOS: IDENTITET I IME*

Mustafa Imamovi Pravni fakultet, Sarajevo

Poznata amerika spisateljica Erica Jong kae u svojim memoarima Strah od pedesete (Fear of Fifty), da je ba lijepo roditi se s gotovim identitetom. Ona kao Jevrejka nije imala tu sreu, pa je u amerikoj kulturi talionikog lonca (melting pot) bila primorana da stalno ispituje granice vlastitog identiteta. Bonjaci su u slinoj situaciji. Oni ive u okruenju koji za sebe bez ikakve unutranje dvojbe dri da se raa s gotovim identitetom. Nasuprot tome, to okruenje ve preko 150 godina, uvijek iznova namee Bonjacima kao muslimanima pitanje njihovog identiteta. Pri tome su s identitetom i imenom bonjakog etnosa vrene i vre se brojne i opake manipulacije. Meu njima je najzloudnija ona prema kojoj su Bonjaci kao muslimani po definiciji iskorijenjeni ljudi. Kao takvi oni navodno stoje na pola puta, otrgnuti su a nisu prihvaeni. To stanje plastino je izrazio Mea Selimovi poznatom parabolom o rukavcu to ga je bujica odvojila od majke rijeke, i nema vie toka ni ua, suvie malen da bude jezero, suvie velik da ga zemlja upije. Muslimanima se pri takvoj percepciji pripisuje osjeanje stida zbog porijekla i krivice zbog otpadnitva. Sam je Selimovi kasnije priao kako je po izlasku Dervia i smrti razgovarao sa Abdulahom kaljiem, uenim alimom i autorom leksikografskog rjenika Turcizmi u srpsko-hrvatskom jeziku, koji mu je rekao, da sa stanovita vjernika muslimana uzimanje Islama nije otpadnitvo, ve pravi put i prava vjera.1 Oigledno da Bonjaci svoj identitet odreuju prije svega u odnosu na narode s kojima ih vee zajedniki ivotni prostor, porijeklo i jezik. U tom smislu Bonjaci se mogu definirati kao narod junoslavenskog etnikog porijekla i jezika koji se od
Ovaj rad je bio pripremljen za okrugli sto Muslimani - Bonjaci kako vam je ime, odran u Podgorici, 22. 3. 2003. kojem autor nije mogao prisustvovati pa tekst ovdje objavljujemo. 1 Sjeanja, izd. Sloboda, Beograd 1977, str. 23. 315

Mustafa Imamovi, Bonjaki etnos: identitet i ime Prilozi, 32, Sarajevo, 2003., str. 315-329.

ostalih Junih Slavena istog jezika (Srba, Hrvata i Crnogoraca) raspoznaje po svom razliitom vjerskom, odnosno kulturno-politikom iskustvu. S obzirom na osoben historijski i dravnopravni razvitak u Bosni, ukljuujui tu i okolne prostore, pravoslavci su se etniki oformili kao Srbi, katolici kao Hrvati, a muslimani kao Bonjaci. Drugim rijeima, u Bosni je vjeroispovijest bila i ostala osnovom kosntituiranja tri glavne etnike zajednice.2 Meutim, dok vjersko naslijee dijeli Bonjake kao muslimane od pravoslavnih i katolika s kojima ive na istom geopolitikom prostoru, dotle ih jednovremeno slavensko porijeklo i jezik odvajaju od Turaka koji su donijeli islam u Bosnu. To znai da, openito gledano, narod nije samo etnografska i filoloka kategorija, nego prije svega jedan dravnopravni, tj. teritorijalno-politiki i kulturno-historijski pojam. U tom je smislu svaki narod rezultat posebnih, ali na odreenom teritoriju jedinstvenih historijskih, politikih i kulturnih procesa i okolnosti. Odatle bi se Bonjaci mogli definirati kao onaj dio junoslavenskog etniciteta (stariji bi pisci rekli plemena) koji se kao narod oformio i koji ivi na osobenom historijskom prostoru bosanske dravno-pravne ideje i kulturne misli. Taj prostor nalazi se na Balkanu i u Evropi, koji predstavljaju, pored slavenskog porijekla i jezika te islama, dva dalja elementa bonjakog identiteta. Bonjaci su autohtoni evropski muslimani;3 ali ih tzv. Evropa uvijek geografski i kulturno-politiki definira Balkanom i Orijentom. Mada Evropljani, Bonjaci se posmatraju kao drugi i drukiji.4 Olahko se pri tome zaboravlja da su Balkan, Bosna i Bonjaci jo od kasne antike i seobe naroda, pa do danas, bili i ostali aktivnim sudionicima velikih drama evropske povijesti. Bonjaci su preteno nastanjeni na zapadnom dijelu Balkanskog poluotoka. U tom je smislu njihovo historijsko, etniko i demografsko sredite Bosna i Hercegovina, skupa sa Sandakom, bez obzira na njegovu teritorijalnu podjelu izmeu Srbije i Crne Gore. Pored toga, Bonjaci se jednim manjim dijelom sreu na Kosovu i u Makedoniji. Na cjelokupnom tom prostoru Bonjaci ive u veoj ili manjoj mjeri teriVjersko uvjerenje i ispovijedanje na Balkanu je uvijek bilo bitnim elementom samoidentifikacije. To je sredinom XV stoljea na klasian nain izrazio carigradski patrijarh Georgije Sholarije Genadije: Iako sam Jelin po govoru, ipak nikada neu rei da sam Jelin, jer ne verujem u ono to su Jelini verovali. Voleo bih da se nazovem po svojoj veri, i ako bi me ko upitao ta sam, odgovorio bih Hrianin. (Stiven Ransimen, Vizantijska civilizacija, prevod s engleskog Desanka Kurtovi, Minerva, Subotica 1964, str. 25.). 3 William G. Lockwood, European Moslems Economy and Ethnicity in Western Bosnia, Academic Press, New York 1975; vidjeti osvrt M. Imamovia, Djela o BiH na Univerzitetu Miigen, Pregled, br. 2, Sarajevo 1979, str. 171-188. 4 Blie o tome, Dr. Jasna Baki-Mufti, Identitet Bonjaka u regionalnom kontekstu, Ljudska prava, br. 1-4, god. III, Sarajevo 2002, str. 62-69.
2

316

Mustafa Imamovi, Bonjaki etnos: identitet i ime Prilozi, 32, Sarajevo, 2003., str. 315-329.

torijalno izmijeani sa Srbima, Hrvatima i Crnogorcima, te Albancima i Makedoncima. Uz to je znaajna i bonjaka dijaspora po veim gradovima i industrijskim centrima Hrvatske i Slovenije, te po zemljama zapadne Evrope, Sjeverne Amerike i Australije. Posebno je brojna i znaajna bonjaka dijaspora u Turskoj. U tri posljednja popisa stanovnitva, 1971., 1981. i aprila 1991. Bonjaci su pod svojim, tada slubeno priznatim, etniko-vjerskim imenom Musliman, bili trei najbrojniji narod, odnosno nacija u bivoj jugoslavenskoj dravi (SFRJ). Prema popisu iz aprila 1991. u tadanjoj je Jugoslaviji ivjelo ukupno 2.376.646 ljudi koji su se deklarirali kao Muslimani. Od toga ih je preko 80% ili 1.905.018 ivjelo u Bosni i Hercegovini, to je inilo 43,7% njenog ukupnog stanovnitva. Naredna znaajna skupina Muslimana (Bonjaka) ivi u Crnoj Gori, gdje ih je, prema istom popisu, bilo 89.924 ili 14,6% njene ukupne populacije. Istovremeno je na podruju tzv. ue Srbije pobrojano 173.871 Muslimana to je predstavljalo 3,0% u odnosu na njeno cjelokupno stanovnitvo. To znai da je u ove tri republike bive SFRJ ivjelo ukupno 2.168.813 Muslimana. Preostalih 207.833 ivjeli su u drugim dijelovima nekadanje zajednike drave, na Kosovu, u Makedoniji, Hrvatskoj, Sloveniji i Vojvodini. Svi navedeni popisi stanovnitva su pokazali da su Bonjaci mlada i vitalna nacija, sa visokom stopom nataliteta (16,7 novoroenih na hiljadu itelja) i vrlo niskim mortalitetom (6, 2 umrlih na hiljadu stanovnika). Stvarni broj Muslimana (Bonjaka) bio je 1991. vei za nekoliko desetina ili ak koju stotinu hiljada, jer su se mnogi meu muslimanima iz razliitih razloga izjanjavali i pisali kao Jugosloveni. Izbijanjem rata protiv BiH 1992. etniki je identitet postao sudbonosnim ovjekovim odreenjem. Od etnikog je porijekla zavisilo da li e neko spasiti ili izgubiti glavu, sauvati posao i imovinu, ostati u mjestu prebivalita ili spaavati goli ivot bijegom na sve strane svijeta. Oni koji su krenuli u sistematsko ubijanje, sakaenje i zatiranje Bonjaka muslimana praktino nikad nisu pogrijeili u izboru, odnosno u identificiranju rtve.5 Pokazalo se da nikakva ni kalkulantska ni refleksna mimikrija u vidu jugoslavenstva i sl., nita ne pomae. Etnogeneza Bonjaka bitno je odreena i uvjetovana Bosnom kao njihovom matinom zemljom i geopolitikim prostorom. Bonjaka etnogeneza poela je jo u ranom srednjem vijeku, doseljavanjem i nastanjivanjem jednog broja slavenskih plemena na irem prostoru oko izvora i gornjeg toka rijeke Bosne. Na tom se podruju vremenom formira bosanska feudalna drava iji se teritorij i ime postepeno ire na okolne prostore. Tako se ve kroz srednji vijek oblikuje geopolitiki i etniki prostor Bosne i Bonjaka. Bosna se u historijskim spisima ve prije kraja XI stoljea ravnoUp., Duan Kecmanovi, Etnika vremena, Biblioteka XX vek, Beograd 2001, str. 173175.
5

317

Mustafa Imamovi, Bonjaki etnos: identitet i ime Prilozi, 32, Sarajevo, 2003., str. 315-329.

pravno spominje sa Rakom (Srbijom) i Hrvatskom i opisuje kao, za tadanje prilike, velika drava koja se prostire od Drine do gornjeg toka Vrbasa i jadranskog razvoa, sa organiziranom vlau na ijem se elu nalazi vladar sa titulom bana. Krajem XII i poetkom XIII stoljea Bosnom je vladao ban Kulin, koji je snanim politikim potezima utvrdio temelje njene dravne samostalnosti. U njegovo vrijeme Bosna se prostirala od Drine do Grmea sa oblastima Bosnom, Usorom, Soli i Donjim Krajima oko Sane. U treoj deceniji XIV stoljea, za vrijeme bana Stjepana II Kotromania, Bosna se ve prostirala od Save do mora, od Cetine do Drine. Stjepanov nasljednik Tvrtko I Kotromani okrunio se 1377. za kralja, ime je Bosna definitivno ula u registar evropskih drava. Kralj Tvrtko I uspio je pripojiti Bosni mnoge okolne zemlje, tako da se njegova drava protezala od Polimlja i Boke Kotorske na istoku do Velebita na zapadu, i od Save na sjeveru do dalmatinskih otoka Braa, Hrvara i Korule na jugu. Na vrhuncu svoje moi krajem XIV stoljea Tvrtko I Kotromani se titulirao kao po milosti Boijoj slavni kralj Rake, Bosne, Dalmacije, Hrvatske, Primorja itd. On je tako anektirajui Bosni okolne iskljuivo slavenske zemlje stvorio najveu junoslavensku dravu srednjeg vijeka. Sve junoslavenske, i openito balkanske zemlje nale su se od sredine XIV stoljea na udaru Turaka-Osmanlija, pa tako i Bosna. Osmansko osvajanje Bosne teklo je postepeno od posljednje decenije XIV stoljea do 1463., kada je sultan Mehmed II Fatih definitivno sruio Bosansko kraljevstvo. Nestankom Bosanskog kraljevstva nije, meutim, nestalo Bosne kao geopolitikog pojma. Osmanske vlasti su odmah poslije osvajanja Bosne uspostavile u njenim centralnim i jugoistonim dijelovima Bosanski sandak koji se protezao od Zveana, Bijelog Polja i Kolaina na jugoistoku, do Cazina na sjeverozapadu, zatim Kljua, na jugozapadu, te od Kreeva i Trnova, na jugu, do Kladnja, epa i Tenja na sjeveru. Sjedite Bosanskog sandaka bilo je u Sarajevu. Bio je to jedinstven sluaj u osmanskoj administrativnoj praksi na Balkanu i Srednjoj Evropi da se nekoj upravnoj jedinici daje historijsko ime zemlje na ijem je tlu uspostavljena ta jedinica. Svugdje drugdje administrativne jedinice su nosile ime po gradu u kojem je bilo njihovo sjedite (npr. Smederevski sandak, Budimski ejalet itd.). Samo je Bosna u tom pogledu bila izuzetak. Slijedom daljih osvajanja Osmanlije su 1470. uspostavile Hercegovaki, a 1483. Zvorniki sandak. Poslije Mohake bitke 1526. i osvajanja Slavonije, Like i Krbave, uspostavljeni su Poeki, azmanski ili Pakraki i Krki ili Liki sandak. Najzad je 1537. na podruju Srednje Dalmacije i jugozapadne Bosne uspostavljen Kliki sandak. Svi su ovi sandaci na podruju Slavonije, Hrvatske i Dalmacije bili usko pove318

Mustafa Imamovi, Bonjaki etnos: identitet i ime Prilozi, 32, Sarajevo, 2003., str. 315-329.

zani sa Bosnom, pa su 1580. uli u sastav novoosnovanog Bosanskog ejaleta ili beglerbegluka (paaluka). Osvajanjem Bihaa 1592. zaokruen je teritorij Bosanskog ejaleta, koji se prostirao od apca na sjeveroistoku do Jadranskog mora i od Zveana na Kosovu do Virovitice na sjeverozapadu. Tako je bosanski beglerbeg (namjesnik) upravljao teritorijem koji je bio vei i od onog kojim je svojevremeno vladao kralj Tvrtko. Na taj je nain odran teritorijalno-politiki kontinuitet izmeu srednjovjekovne i osmanske Bosne. Taj kontinuitet, koji se moe jasno pratiti od ranog srednjeg vijeka do danas ogleda se prije svega u kontinuitetu teritorije i imena Bosne. Muslimani slavenskog porijekla i jezika u dananjoj Crnoj Gori, osim onih u Sandaku, Nikiu i Kolainu, nisu nikad due bili u sastavu Bosanskog ejaleta ili paaluka. Samo za kratko, krajem XVI i poetkom XVII stoljea, jugoistona granica Bosanskog paaluka protezala se ak do abljaka, na uu Morae u Skadarsko jezero. Cijela Crna Gora je kao kadiluk Karadag pripojena Hercegovakom sandaku.6 Tako su i muslimani Podgorice, Spua, Bara, Berana, Plava i Gusinja dravnopravno pripadali Bosni. Bez obzira na kratkotrajnost tih administrativno-politikih veza, nema sumnje da su muslimani navedenih mjesta, po svojim kulturnim odlikama, porijeklu, jeziku i osjeanjima sastavni dio bonjakog korpusa. Ovi muslimani danas se identificiraju kao sandaki muslimani, jer s njima dijele istu politiku sudbinu.7 Granice savremene Bosne i Hercegovine uspostavljene su nizom ratova, odnosno meunarodnih ugovora koji su registrirali njihove ishode. Tokom Velikog ili Bekog rata 1683. - 1699. Osmanska carevina je izgubila sve svoje posjede u Slavoniji, Hrvatskoj i Dalmaciji, pa su Karlovakim mirom 1699. sjeverne, zapadne i june granice Bosne, sa manjim korekcijama, dole na liniju koju e imati u vrijeme Berlinskog kongresa 1878. godine. Istone granice BiH, prema Srbiji i Crnoj Gori, konano su uspostavljene u godinama neposredno pred Berlinski kongres. Osmanske vlasti su 1877. izdvojile Novopazarski sandak iz sastava Bosne kojoj je teritorijalno pripadao jo od vremena kralja Tvrtka. Ovom posljednjom velikom izmjenom Bosna i Hercegovina je definitivno dola u svoje savremene granice. Pored toga, upravo u vrijeme Berlinskog kongresa u slubenu austro-ugarsku praksu i terminologiju uvodi se za Bosnu dvolani naziv Bosna i Hercegovina, koji je zadran sve do danas. Bez obzira da li je egzistirala u svom uem ili irem obimu Bosna je uvijek predstavljala teritorijalno-politiki okvir unutar kojeg se formirao i razvijao bonjaki
Hazim abanovi, Bosanski paaluk Postanak i upravna podjela, Sarajevo 1982, str. 197. 7 Blie vidjeti, M. Imamovi, Pojam i dravnopravna definicija Sandaka, Zbornik radova Drutveni i dravnopravni kontinuitet Sandaka, Sarajevo 1996, str. 21-27.
6

319

Mustafa Imamovi, Bonjaki etnos: identitet i ime Prilozi, 32, Sarajevo, 2003., str. 315-329.

etnos, odnosno bonjaki narod. Presudnu ulogu u tom razvoju odigrala su dva velika kulturno-historijska faktora: prvo, bosansko krstjanstvo ili bosanska hereza, a zatim islam. Islam, skupa sa srednjovjekovnom bosanskom herezom koja mu je prethodila, ini duhovnu vertikalu i bitnu povijesnu odrednicu Bosne, posebno Bonjaka. Danas je uobiajeno da se sljedbenici Crkve bosanske nazivaju bogumilima, rjee patarenima, mada se oni sami nikada nisu tako imenovali. Oni su se sami najeee nazivali krstjanima, dobrim Bonjanima, dobrim ljudima ili prosto ljudima. Nasuprot tome njihovi su ih brojni protivnici na Istoku i Zapadu nazivali bogumilima, babunima, patarenima ili hereticima. Crkva bosanska je bila jedan od mnogih izdanaka manihejstva, kao sinteze tradicionalnog perzijskog uenja o svijetu dobra i zla sa elementima ranog kranstva. Odatle su je njeni protivnici i sa Istoka i sa Zapada drali za jednu dualistiku herezu. Manje ili vie dualistika hereza uhvatila je u osobenim historijskim okolnostima vrst korijen u Bosni i razvila se u veliku moralnu snagu kojom se kroz stoljea nadahnjivao otpor svim spoljnim pritiscima i kriarskim ili krstakim pohodima na Bosnu. Bosanska hereza je u svojoj samozatajnosti stvorila politiki pojam bosanstva ili bonjatva. Ona je istovremeno iskoritena kao sredstvo za ostvarenje bosanske dravne samostalnosti i jedne osobene bosanske duhovnosti. Razliita su dualistika uenja prisutna u gotovo svim dijelovima Balkana tokom cijelog srednjeg vijeka. Taj je rani balkansko-slavenski protestantizam (Krlea) imao svoje duboke socijalno-etike korijene, ali je jedino u Bosni igrao politiku ulogu. Hereza je u Bosni bila sredstvo dravne politike. Istovremeno je svojom moralnom dimenzijom izvrila presudan uticaj na duhovni ivot bosanskog ovjeka. Tokom posljednjeg stoljea samostalnosti bosanske drave dolazi do postepene promjene njene vjerske slike. Ve je od ranije u Humu ivjelo dosta pravoslavnih Slavena i Vlaha (stoara). Vremenom uz istonu granicu Bosne brojno jaa pravoslavno stanovnitvo koje se pred osmanskim nadiranjem povlai prema zapadu. U srednjoj Bosni se, uz tradicionalne bosanske krstjane, javljaju u sve veem broju katolici, zahvaljujui intenzivnom franjevakom misionarskom radu kroz cijelo jedno stoljee. Tako je Bosna u vrijeme osmanskog osvajanja bila nastanjena Slavenima koji su pripadali trima vjerskim grupama. Pojavom Turaka-Osmanlija poeo je u Bosni proces prihvatanja islama koji je trajao preko 250 godina. Islam su prihvatali kako bivi bosanski krstjani, tako i katolici i pravoslavni, te pripadnici svih slojeva stanovnitva, posebno seljatvo. Proces prihvatanja islama bio je najintenzivniji tokom prvih 150 godina osmanske vladavine, posebno u XVI stoljeu. To je bio, prije svega, rezultat dinamizma nove vjere i drave, a ne neke psiholoke i fizike prinude, ili navodne bonjake predisponi320

Mustafa Imamovi, Bonjaki etnos: identitet i ime Prilozi, 32, Sarajevo, 2003., str. 315-329.

ranosti za konverziju zbog pripadanja odreenom heretikom uenju, kako se to jo ponekad misli i pie. Islam su jednostavno irile ljudske prilike i okolnosti. Prihvatanje islama od najveeg dijela bosanskog stanovnitva i asimiliranje islama na tlu Bosne predstavlja najizrazitiju i najznaajniju pojavu i crtu njene moderne povijesti. Turci-Osmanlije nisu bili samo osvajai, nego istovremeno i nosioci jedne nove civilizacije koja se zasnivala na dugoj tradiciji gradskog ivota na Orijentu. Ta nova civilizacija veoma je uveala kako materijalne, tako i duhovne potrebne bosanskog ovjeka. To je u njegov svakodnevni, kako privatni tako i javni ivot, unijelo jedan potpuno novi kvalitet. Za doba osmanske vladavine vezuje se stvarna urbanizacija Bosne. Bosansko-muslimanska urbana naselja predstavljaju svojevrstan i skladan izraz jednostavne, a nevjerovatno rafinirane gradske kulture, koja se stoljeima oblikovala i obogaivala. Grad se u pogledu demografske obnove i revitalizacije uvijek oslanjao na bonjako selo kao vjeito vrelo nacije. Nije se samo razvila materijalna civilizacija, nego je uporedo s tim meu Bonjacima dolo do pravog procvata svih oblika duhovnog stvaralatva, od narodne i umjetnike knjievnosti, koja se zaela jo na steku i pergamentu, do islamskih i drugih znanosti. Cjelokupno to stvaralatvo nosi dubok peat islamske civilizacije i misli, prilagoene bonjakom evropskom biu, ivotu i jeziku. Bonjako islamsko, tj. vjersko iskustvo zasniva se na uenju i praksi hanefijske pravne kole. Ova se kola, uslovno reeno, smatra slobodoumnom, pa se njeni sljedbenici nazivaju ljudima samostalnog miljenja. Prema tumaenju hanefijske kole islam je vjera razuma, iji se postulati mogu dokazati opepriznatim i nauno utvrenim istinama. U tom se smislu odbacuje svaki vjerski fundamentalizam kao slijepo pridravanje zakona. Bonjaci su se, meutim, u posljednje vrijeme nali na udaru razliitih islamistikih sekti koje svojim agresivnim nastupom nastoje promijeniti cjelokupni bosansko-muslimanski duhovni i fiziki identitet i izgled.8 To u krajnjoj liniji predstavlja drugu stranu genocida kojem su Bonjaci kao autohtoni evropski muslimani ve stoljeima izloeni. Nestankom Crkve bosanske i bosanskih krstjana u Bosni nije, sa stanovita njenog pravovjernog katolikog i pravoslavnog okruenja, nestalo heretike opaine. Nju su u novim okolnostima, umjesto ranijih bosanskih heretika, inili bosanski muslimani kao njihovi svojevrsni sljedbenici i nasljednici. Bosanski krstjani su vodili stalnu borbu za opstanak. Oni su bili izloeni brojnim manjim i veim krstakim pohodima na Bosnu koje su, uz papin blagoslov, vodili ugarski kraljevi, hrvatski veO tom identitetu i izgledu vidjeti vrlo instruktivnu studiju norveko-amerike antropologistkinje Tone Bringa, Biti Musliman na bosanski nain Identitet i zajednica u jednom srednjobosanskom selu, Prevod s engleskog Senada Kreso, Dani, Sarajevo, 1997.
8

321

Mustafa Imamovi, Bonjaki etnos: identitet i ime Prilozi, 32, Sarajevo, 2003., str. 315-329.

likai ubii, razni srpski vladari iz dinastije Nemanjia i dr. Tu su borbu za opstanak na rodnom tlu i ouvanje vlastitog naina ivota u novim okolnostima nastavili bosanski muslimani, odnosno Bonjaci. Jo od kraja XVII i poetkom XVIII stoljea, pa sve do danas, Bonjaci su kao muslimani izloeni skoro stalnom genocidu. Tokom uvenog Velikog ili Bekog rata 1683. -1699. brojni su Bonjaci protjerani iz Maarske, Slavonije, Like, Dalmacije i Boke Kotorske. Oni koji nisu uspjeli izbjei pred austrijskim i mletakim orujem pobijeni su ili silom pokrteni. Tako je u Panoniji, dijelovima Balkana i Mediterana, u tzv. predziu kranstva izvren prvi veliki genocid nad Bonjacima. Na samom poetku XVIII satoljea odigrala se poznata istraga poturica u kojoj su svi muslimani (Bonjaci) koji su ivjeli na podruju Stare Crne Gore pobijeni i protjerani, a sve njihove damije unitene i spaljene. Ovaj je dogaaj poznat kao istraga poturica, postao ideolokom paradigmom za sve kasnije genocide nad Bonjacima. Svaki vei politiki potres na centralnom junoslavenskom prostoru u posljednjih tristo godina donosio je Bonjacima manju ili veu sumu ubijanja, progona i otimanja imovine. Uvijek je cilj bio, kao u istrazi poturica fiziko unitenje i duhovno zatiranje Bonjaka kao muslimana. Sve se to na nemirnom balkanskom tlu skoro ravnomjerno ponavljalo, u ciklusima od dvadeset, trideset ili etrdeset godina. Bonjaci su kao otmjen narod iz bai, istovremeno blag i odvaan, uspjeli u toj neravnomjernoj borbi odbraniti ne samo goli ivot na rodnom tlu, nego i svoje duhovno bie. Odluujuu pobjedu u tom pogledu Bonjaci su izvojevali u uvenom boju pod Banjom Lukom poetkom augusta 1737., kada su dokraja porazili veliku austrijsku vojsku cara Karla VI koji im je otvoreno zaprijetio potpunim unitenjem i progonom iz Bosne. Ovom odsudnom pobjedom Bonjaci su faktiki postali nacijom. Ulaskom austro-ugarskih trupa u Bosnu i Hercegovinu 1878. godine, Bonjaci su suoeni sa jednim novim historijskim iskustvom i izazovom. To je bio prvi sluaj u historiji osmanskog povlaenja iz Srednje Evrope i sa Balkana da je domae muslimansko stanovnitvo moglo ostati i nastaviti sa svojim nainom ivota. Austrija je Bonjacima kao muslimanima osigurala fiziki i duhovni opstanak, ali u novom, evropskom kulturno-politikom okruenju. Okupacijom je za Bonjake prekinuto ugodno jedinstvo izmeu religije i drutvene egzistencije. Oni su se u tim okolnostima nali pred vie velikih izazova i problema, meu kojima su na prvom mjestu bila pitanja nacionalnog samoodreenja, odnosa prema islamu i politikog i kulturnog prikljuivanja Evropi. U procesu ukljuivanja Bonjaka u tokove evropske civilizacije i forme njenog politikog i duhovnog ivota vodeu ulogu je imala nova bonjaka inteligencija koja je bila u prilici da se poslije okupacije blie upozna sa zapadnom civilizacijom i njenim mogunostima. Ova prva okupaciona ili evropska, mada malobrojna, generacija bonjakih intelektualaca sa izuzetnom je energi322

Mustafa Imamovi, Bonjaki etnos: identitet i ime Prilozi, 32, Sarajevo, 2003., str. 315-329.

jom radila na kulturnom prosvjeivanju i preporodu svog naroda. Oni putem tampe, lijepe knjievnosti, razliitih drutava i itaonica nastoje pruiti narodu zrelu pouku kako bi ga uinili sposobnim da odgovori na evropski izazov. Bonjaci mogu u uslovima evropskog izazova sauvati svoju staru duu i bie samo ako ovladaju evropskim sredstvima moi, tj. prihvate se kole, privatne inicijative i preduzetnitva. Drugim rijeima, Bonjaci radi vlastitog opstanka moraju prihvatiti spoljne vidove evropskog oblika ivota, uz istovremeno zadravanje slavensko-islamskih shvatanja. U tom smislu formuliran je idejni koncept bonjakog kulturnog preporoda: razbuditi i uvrstiti u narodu svijest o slavenskoj pripadnosti i potrebi pribliavanja Zapadu, ali uz ouvanje islamske kulture, kao jedne od bitnih komponenti i bonjakog narodnog bia. Tako se slavensko porijeklo i jezik, bosanski patriotizam i islam javljaju kao bitni elementi bonjakog nacionalnog samoodreivanja. itav ovaj sloeni proces evropeizacije, odnosno davanja zapadnjakog lika Bosni i Hercegovini i Bonjacima, odvija se u uslovima jednog socijalnog i ekonomskog prevrata koji se uglavnom prelama kroz odnose u agraru. Usljed naglog prelaska sa naturalne na robno-novanu privredu dolazi do ekonomskog, pa i socijalnog propadanja i siromaenja svih slojeva bonjakog stanovnitva. U takvim uslovima brojni su Bonjaci traili izlaz u iseljavanju u Tursku, a od poetka XX stoljea i u Ameriku. Ove su emigracije vodile stalnom smanjivanju udjela Bonjaka u ukupnom stanovnitvu Bosne i Hercegovine, od 38,83 posto 1879. na 32,25 posto 1910. godine. Tokom Prvog svjetskog rata muslimansko stanovnitvo u BiH se brojano smanjilo od 612.137 u 1910. na 588.173 u 1921. godini. To znai da se za deset godina broj Bonjaka smanjio za 23.964 osobe. Prevrat i dolazak srpske vlasti krajem 1918. u Bosni i Hercegovini su mnogi shvatili kao otvoreni poziv na pljaku, otimanje zemlje, progon i likvidaciju muslimana, tj. Bonjaka. Jugoslavenskim vlastima je bilo potrebno desetak godina da na prostorima gdje su Bonjaci ivjeli izmijeani sa Srbima i Crnogorcima (BiH i Sandak) uspostave izvjesnu pravnu sigurnost, red i poredak. U vrlo sloenom oslobodilakom i graanskom ratu u Jugoslaviji 1941. - 1945. Bonjaci su bili izloeni krajnje surovom dvostrukom genocidu. Bonjaci su na jednoj strani bili rtve ustake Nezavisne Drave Hrvatske (NDH), a na drugoj srpskih etnika Drae Mihailovia. NDH je od poetka javno negirala Bonjake i oduzimala im narodni subjektivitet njihovim jednostranim proglaavanjem za navodne Hrvate islamske vjeroispovijesti, mada im pri tome nije pruila nikakvu zatitu od etnikih zloina. Ustaka drava je pored toga brojne Bonjake antifaiste otpremila i ubila u Jasenovcu i ostalim koncentracionim logorima ili ih na drugi nain likvidirala.

323

Mustafa Imamovi, Bonjaki etnos: identitet i ime Prilozi, 32, Sarajevo, 2003., str. 315-329.

Na drugoj strani, etnici su praktino odmah po slomu Kraljevine Jugoslavije, ve u junu 1941. pristupili masovnoj i sistematskoj fizikoj likvidaciji Bonjaka i unitavanju njihove materijalne i duhovne batine. To je bila jedna od osnovnih taaka etnikog programa i srpskog velikodravnog projekta. Procjenjuje se da je u ratu 1941-1945, uglavnom po genocidnoj osnovi stradalo izmeu 86.000 i 103.000 Bonjaka, to je predstavljalo 7-8% njihove ukupne tadanje populacije.9 Samo su pojava i politika antifaistikog Narodno-oslobodilakog pokreta (NOP), pod vostvom tadanje Komunistike partije Jugoslavije (KPJ), spasili Bonjake od jo veih stradanja i unitenja. Odatle su Bonjaci, posebno od jeseni 1943, masovno pristupili NOP-u. Mada je u ratu 1941. - 1945. skoro desetkovan, bonjaki je narod dokazao svoju vitalnost biolokom obnovom i svestranim intelektualnim razvojem u poslijeratnim decenijama. U takvim se okolnostima dugo smatralo da su stradanja Bonjaka 1941. - 1945. bila bestijalni finale jedne zloinake politike prakse kojom su razni balkanski vlastodrci nastojali ostvariti svoje velikodravne planove sa etniki istim teritorijama. Nakon svega, Bonjaci su u procesu raspada Jugoslavije i dvostruke agresije na Bosnu i Hercegovinu 1992. - 1995. postali rtvom novog genocida apokaliptinih razmjera. Dok se sve posljedice ove sablasne tragedije nisu jo ni blizu sagledale niti ublaile poele su od sredine 1999. stizati vijesti o novim progonima Bonjaka, ovog puta na Kosovu, a opet u ime jednog iskljuivog etno-nacionalnog programa. Genocid se tako stalno odrava i produava kao svojevrsni bonjaki usud. Bez obzira na povijesnu samosvojnost Bonjaka kao naroda i njihovu svijest o tome, njihov je etniki identitet stalno bio optereen dvosmislenou kojom su ih posmatrali, bespravno svojatali, poniavali i osporavali njihovi prvi susjedi. Ta je dvosmislenost odraavala sloenu historiju i strukturu geopolitikog prostora na kojem Bonjaci ive. U takvom se nacionalno-politikom okruenju namjerno manipuliralo vjerskom i etnikom pripadnou Bonjaka, to se posebno manifestiralo kroz pitanje njihovog narodnog (nacionalnog) imena i naziva njihovog jezika. Cijelo vrijeme osmanske vladavine za muslimane u Bosni upotrebljavala su se dva naziva. Prema Turcima i osmanskim vlastima u Istanbulu bosanski muslimani sebe su u etnikom, politikom i jezikom smislu smatrali i nazivali Bonjacima. Tako su ih nazivali i Turci i osmanska administracija u svojim slubenim aktima. Pored Turaka tako su ih nazivali i drugi neslavenski narodi sa kojima su Bonjaci tada

M. Imamovi, Pregled istorije genocida nad Muslimanima u jugoslovenskim zemljama, Glasnik Rijaseta IZ u SFRJ, br. 6, Sarajevo 1991, str. 673-698.
9

324

Mustafa Imamovi, Bonjaki etnos: identitet i ime Prilozi, 32, Sarajevo, 2003., str. 315-329.

bili u bliem dodiru, prije svih Albanci i Maari, ali i Makedonci.10 Istovremeno se u kolokvijalnom govoru i pisanoj rijei za Bonjake koristio naziv Turin, kao vjerska oznaka kojom se htjelo rei da su oni turske vjere, tj. muslimani. Time su se Bonjaci jasno razlikovali od ostalih junoslavenskih naroda istog ili zajednikog jezika, ali drugih vjeroispovijesti. Od vremena austro-ugarske okupacije 1878, poeo se slubeno za Bonjake koristiti termin Muhamedanci ili Muhamedovci, prema njemakom Muhammedaner. Tadanja bonjaka javnost je 1900. otvoreno traila da se termin Muhamedanac, kao netaan, sektaki i uvredljiv izbaci iz slubene upotrebe i zamijeni pojmom Musliman. U prvim decenijama austro-ugarske okupacije ime Bonjak poelo se samo gasiti i gubiti. Okupacione vlasti su ovom pojmu davale interkonfesionalno znaenje nastojei da pod bonjakim imenom okupe sve stanovnike Bosne i Hercegovine, bez obzira na vjeroispovijest. Ta su nastojanja pretrpjela neuspjeh, jer su pravoslavni i katolici takvu ideju u veini odbacili jo prije okupacije u korist srpskog, odnosno hrvatskog nacionalnog imena. I austro-ugarske vlasti su sredinom prve decenije XX stoljea slubeno napustile tu ideju, poto su se u BiH pojmovi o narodnosti i konfesiji stopili jo u predokupaciono doba. Tako su se Bonjaci u datim okolnostima u odnosu na pravoslavne i katolike (Srbe i Hrvate) mogli u politikom i kulturnom pogledu odrediti jedino muslimanskim imenom. Hrvatski i srpski nacionalizam nastoje da u borbi oko BiH privuku svaki na svoju stranu muslimane njihovim nacionaliziranjem, u hrvatskom, odnosno srpskom duhu. Ta je nacionalistika propaganda imala izvjesnog efekta kod dijela mlade bonjake inteligencije, pa se pojedinci nacionalno opredjeljuju bilo kao Hrvati, bilo kao Srbi. iroki slojevi bonjakog naroda ostali su potpuno izvan takve politike, drei se vrsto svog tradicionalnog muslimanskog identiteta. ta vie, i meu inteligencijom nacionalno opredjeljivanje je imalo iskljuivo formalni, deklarativni, a ne neki stvarni, organski karakter. Svi koji su se nacionalno opredjeljivali u jednom ili drugom pravcu kulturno i politiki su kao intelektualci i dalje djelovali iskljuivo u bonjakoj muslimanskoj sredini, njegujui njene tradicije i vrijednosti. Takva situacija je u osnovi ostala nepromijenjena i u prvoj jugoslavenskoj dravi u periodu izmeu dva svjetska rata. Naziv Musliman kao etniko, odnosno nacionalno-politiko ime potpuno je afirmirano aktima NOP-a 1941. - 1945, posebno odlukama ZAVNOBiH-a i ZAVNO Sandaka, te AVNOJ-a. Poslije 1945. slubena politika je na odreeni nain ukinuJovan F. Trifunovski, Bonjaci u Makedoniji, Geografski pregled, V, Beograd 1961, str. 95-104.
10

325

Mustafa Imamovi, Bonjaki etnos: identitet i ime Prilozi, 32, Sarajevo, 2003., str. 315-329.

la nacionalno ime Musliman, koje je u ratu priznala, poto se pod raznim nacionalistikim prtiscima vratila na buroasku politiku nacionalnog opredjeljivanja Bonjaka. Prema tom starom nacionalistikom konceptu, trebalo bi da se bosanski muslimani, kao navodno jo etniki amorfna grupa, vremenom, zavisno od svog kulturnog napretka, nacionalno opredjeljuju, prema linom afinitetu kao Srbi, Hrvati ili Crnogorci. Bonjaci su u ogromnoj veini takvu politiku odluno odbacili. Komunistike vlasti su tu realnost sagledale i krajem ezdesetih godina slubeno usvojile, ve odranije u praksi rasprostranjeno ime Musliman kao nacionalnu oznaku za bonjaki etnos. Termin Musliman u tadanjim je okolnostima predstavljao kompromis izmeu Titove (komunistike) politike nacionalne ravnopravnosti i srpskog i hrvatskog nacionalno-politikog naslijea, koje je ukljuivalo zahtjeve za Bosnom i Hercegovinom. Bonjaka nominacija direktno je ugroavala kako velikosrpsku dravotvornu ideju, tako i navodno hrvatsko dravno pravo. Oba ova velikodravna koncepta mogla su se ostvariti samo na raun BiH i negiranjem muslimana kao Bonjaka. Odatle ni srpsko ni hrvatsko nacionalno-politiko vostvo nije moglo pristati na bilo koje ime kojim bi se nacionalna nominacija muslimana vezala za Bosnu, kao zemlju koju su i jedni i drugi gledali kao podruje svoje velikodravne avanture. To se potpuno razotkrilo 1992. 95., dvostrukom oruanom agresijom na BiH i genocidom nad Bonjacima, to se i danas u raznim vidovima nastavlja. Bonjaci su se tako, u vrijeme nacionalno-kulturnog oivljavanja u bivoj Jugoslaviji, od kraja ezdesetih godina prolog (XX) stoljea mogli prebrojati samo pod muslimanskim imenom. To je ime u datim politikim okolnostima prualo legitiman okvir za prouavanje i prezentiranje bonjake kulturne batine i artikuliranje bonjakih zahtjeva za potpunom nacionalnom ravnopravnou. Politiki proklamirana ravnopravnost i jednakost je tako postepeno dobijala konkretan kulturno-historijski sadraj. Ovakva nacionalna identifikacija je svoje etniko ishodite imala u slavenskom porijeklu i jeziku, a historijsko u bosansko-muslimanskom kulturno-politikom naslijeu. U tom smislu pojam Musliman kao nacionalna oznaka izriito je iskljuivao ostale muslimane u bivoj Jugoslaviji, razliitog etnikog porijekla i jezika, kao to su bili Albanci, Turci, Torbei i dr. Logino je otud da se bosanski muslimani nacionalno osvijeeni kao Muslimani nisu ni po emu, osim eventualno i vrlo povrno u vjeri, identificirali sa brojnim drugim muslimanima irom svijeta. Tako da bi se nacionalno osjeao i izjanjavao kao Musliman, bosanski musliman nije morao ispovijedati, odnosno oitovati vjeru (ehadet), izjavom da nema drugog boga do Allaha i da je Muhamed Boiji Poslanik. Drugim rijeima, proces konstituiranja bosansko-muslimanske nacije pretpostavljao je sekularizaciju i prelazak sa vjere na kulturu, odnosno na stapanje vjere sa etnicitetom i dravom. Raspadom Jugoslavije kao
326

Mustafa Imamovi, Bonjaki etnos: identitet i ime Prilozi, 32, Sarajevo, 2003., str. 315-329.

drave i oruanom agresijom na Bosnu i Hercegovinu nastupio je u ovom procesu preokret, tako to u novim traginim okolnostima rata i genocida bosanski muslimani, odnosno Bonjaci, poslije itavog jednog stoljea, razdvajaju u terminolokom smislu svoju etniku i nacionalnu od vjerske nominacije. Upotreba naziva Bonjak postepeno se aktualizira u vrijeme kraha komunistikog reima 1989./90. godine. U velikom arenilu politikih stranaka, grupa i ideja, nastalih raspadom Saveza komunista Jugoslavije i raznih uz njega vezanih organizacija artikulira se, meu ostalim, i bonjatvo kroz razliite politike, akademske i druge rasprave. Dio bonjake liberalne emigracije se jo krajem 1963. odluno opredijelio za bonjatvo kao bosanskomuslimansku nacionalnu identifikaciju i to u novim okolnostima odluno propagirao u zemlji. Od poetka agresije na BiH aprila 1992. i nevienog genocida nad Bonjacima, te sa organiziranjem Armije BiH i herojskim otporom agresorima, u narodu se sve ee poelo upotrebljavati ime Bonjak i Bonjaci, kao nacionalna oznaka bosanskih muslimana. Bio je to spontan proces vraanja u upotrebu starog bosanskomuslimanskog narodnog imena. To je ime plebiscitarno prihvaeno na Drugom bonjakom saboru 28. septembra 1993. godine. Nakon toga ime Bonjak (Bonjaci) potvreno je Dejtonskim sporazumom od 21. novembra 1995. i Ustavom BiH kao njegovim sastavnim dijelom. Naziv Musliman je u historijskom smislu rijei i dalje ostao u upotrebi. Taj naziv je utkan u sva razdbolja i epohe bonjake povijesti, pa je njegovo koritenje u historiografiji, ali i u drugim drutvenim naukama i knjievnosti, neophodno i neizbjeno11 Ova dvostruka nominacija ima kako historijsko, tako i aktualno znaenje. Ona odraava i izraava sloenu povijesnu poziciju Bonjaka u rasponu od hiljadu godina. Bonjaci su svoj jezik manje-vie uvijek zvali bosanskim. U srednjem vijeku taj je jezik jednostavno nazivan slavenskim, ponekad ilirskim, a kasnije u pravilu bosanskim. Prvi poznati spomen bosanskog jezika nalazi se u jednom notarskom spisu grada Kotora od 3. jula 1436., u kojemu je zabiljeeno da je gradski knez kupio petnaestogodinju djevojku bosanskog roda i heretike vjere zvanu bosanskim jezikom Djevena.12 To znai da je taj naziv i ranije morao biti u upotrebi. U opu upoU notarskim spisima grada Zadra zabiljeeno je da su 1568. neki Bonjaci odbili da u ispravi o zakljuenju jednog posla budu upisano kao Turci, nego su na vlastiti zahtjev uvedeni kao Mussolmani di Bossina. (Marko unji, Mossolmani di Bossina, Prilozi Instituta za istoriju u Sarajevu, XXII, 1987, str. 58-59; up. i, Alija Isakovi, O nacionaliziranju Muslimana, Globus, Zagreb 1990, str. 7-8. 12 M. Imamovi, Historija Bonjaka, BZK Preporod, Sarajevo 1997, str. 15.
11

327

Mustafa Imamovi, Bonjaki etnos: identitet i ime Prilozi, 32, Sarajevo, 2003., str. 315-329.

trebu naziv bosanski jezik ulazi u XVII i XVIII stoljeu. Muslimani (Bonjaci) na podruju dananje Crne Gore svoj su jezik takoer uvijek nazivali bosanskim. To se vidi po prvom mevludu na bosanskom jeziku koji je na traenje bonjakih prvaka iz Kolaina spjevao i 1879. objavio hafiz Salih Gaevi iz Nikia. U uvodu svog Mevluda Gaevi kae: Molie me kolainski prvii,/Mevlud nami daj bosanski napii,13 itd. Ovaj je naziv ostao u slubenoj upotrebi i poslije austro-ugarske okupacije 1878., bez obzira na agresivne zahtjeve i pritiske sa srpske i hrvatske strane da se to ime izbaci iz upotrebe. Bonjaka tampa tog vremena koristila je naziv bosanski jezik, a hrvatska i srpska svoje odgovarajue nacionalno ime. Zemaljska vlada za BiH je 1907. jednom internom naredbom obavijestila sve nadlene organe da se zemaljski jezik (Landessprache) ima svugdje slubeno nazivati srpsko-hrvatskim. Time je zvanino ukinut naziv bosanski jezik, ali je istovremeno ostavljeno Bonjacima pravo da se u svojim autonomnim ustanovama mogu i dalje koristiti tim terminom. To svoje pravo i mogunost Bonjaci u praksi faktiki nisu koristili. Takvo stanje je ostalo nepromijenjeno, kako poslije 1918., tako i poslije 1945. godine. Naziv bosanski jezik spontano oivljava prvih mjeseci 1991., kada ga Bonjaci putem svoje novopokrenute tampe i publicistike sve vie vraaju u upotrebu. Bez obzira na ratne godine koje su odmah uslijedile pitanje bosanskog jezika je nauno razrijeeno. To je jezik, koji Srbi zovu srpskim, Hrvati hrvatskim, a Bonjaci bosanskim. U kolokvijalnom smislu radi se o jednom ili zajednikom jeziku, mada svaki od njih ima svoj literarni izraz i standard. Srpska i hrvatska lingvistika i politika danas svim silama osporavaju naziv bosanski jezik, forsirajui njegovu bonjaku nominaciju. Bonjaci nisu nikad tako nazivali svoj jezik, nego uvijek i samo bosanskim. Nametanje naziva bonjaki jezik ukazuje na zajedniku srpsko-hrvatsku ignoranciju i autizam. To je izraz krajnje beutnosti prema Bonjacima, nakon to sporazumni srpski i hrvatski plan o politikom i fizikom unitenju Bosne i Bonjaka nije realiziran u predvienom obimu i okviru. Plan nije ostvaren ali su ostali sirovost i nasrtljivost, prema kojima Bonjaci ne mogu, da se posluimo Marksovim rijeima iz Osamnaestog Brimera Luja Bonaparte, sebe zastupati, njih mora da zastupa drugi,14 pa tako i da im odreuje naziv jezika. Sigurno je da bonjatvo, odnosno bonjaki identitet, kao i svaki drugi nacionalni identitet, predstavlja jednu kolektivnu historijsku injenicu. Nijedan kolektiIsto, str. 200-201. Edward W. Said je ove Marksove rijei uzeo za moto svoje poznate studije o orijentalizmu kao evropskom izumu, odnosno iskrivljenoj evropskoj slici muslimanskog svijeta.
13 14

328

Mustafa Imamovi, Bonjaki etnos: identitet i ime Prilozi, 32, Sarajevo, 2003., str. 315-329.

vni identitet, pa ni bonjaki, nije nikakav apsolutno homogeni element. Nacionalni identitet nije samo kolektivna, nego i individualna injenica. U svakom nacionalnom identitetu, a u bonjakom moda posebno, postoji mnotvo nijansi i razlika koje svako od njegovih pripadnika na svoj nain doivljava, osjea i izraava.

Mustafa Imamovi

BOSNIAK ETHNOS: IDENTITY AND NAME

(Summary) Bosniaks determine their identity primarily in relation to the peoples with whom they are tied by the shared living space, origin, and language. In this respect, Bosniaks may be defined as the people of South Slav ethnic origin and language who is distinguished from other South Slavs who speak the same language (Serbs, Croats and Montenegrins) by its distinctive religious, i.e., cultural and political experiences. Each people, including Bosniaks, is the result of specific, and for a geographical territory unique historical, political and cultural processes and circumstances. Bosniaks would, therefore, be the part of the South Slav ethnicity who was formed as the people and who lives in the specific historical space of the idea of Bosnian statehood and of Bosnian cultural thought. This space is located in the Balkans and Europe and represents, besides their Slav origin, language, and Islam, the other two elements of Bosniak identity. From the time of Austro-Hungarian occupation, in 1878, until our times, there were several shifts of Bosniak identity, depending on the changes of political and socioeconomic circumstances in Bosnia and its close neighborhood. These shifts ranged from religious towards secular, from traditional to modern understanding of life and behavior, with a lot of intertwining and retrogradations. In the Bosniak identity as a collective historical fact there are many individual nuances and distinctions that each of its member experiences, feels and expresses in his or her own way.

329