2 5 - lm yldnm vesilesiyle, modem TSrk tarihiliinin kurucusu merkum M . Fuad Kprlnn aziz hatrasna...

A. Taar Ocak

KALENDERLER
(XIVXVII. Yzyllar)

A T A T R K K L T R , D lL VE T A R H Y K S E K K U R U M U T R K T A R H K U R U M U Y A Y I N L A R I V II. Dizi Sa. 130

OSMANLI MPARATORLUUNDA MARJNAL SFLK:

KALENDERLER
(XIV -XV II. Yzyllar)

AHM ET YAAR O CA K

TRK

TARH

KURUMU

BA SIM EV AN K A R A

19

9 2

 N D E K L E R N S Z ............................................................................................ IX

K IS A L T M A L A R LSTE S 6 R :

......................................................... X III .................................. X X I 3 5

6

K A Y N A K L A R VE A R A T IR M A L A R

K A L E N D E R L N D O U U V E G E L M E S I - K A L E N D E R L N S O S Y A L T E M E L L E R II - K A L E N D E R L N M lS T lK T E M E L L E R :
leri ............................................................................

A; Eski Hind vc Iran mistisizmi ve mistik evre B) Melmet ve Melmetlik cereyan .................... 11 16 25 32

III - L K K A L E N D E R L E R V E C E M A L D -D N -1 S V YE K A D A R K A L E N D E R L K ................... IV - G E M A L D-DN-I SV A) B) V VE K A L E N D E R L K ......................................... Ccmld-Din-i Svl Cemld-Dn-i Svinin Kalenderilii tekiltlamas ......................................................................

- C E M A L D-D N -1 S V D EN S O N R A K A L E N D E R L K A) B) C) Msr, Sriye ve Irakt a ....................................... randa ................................................................... Orta Asya ve Hindistanda ............................... 35 39 51

BRNC B L M : O S M A N L I M P A R A T O R L U U M D A K A L E N D E R L E R : T A R H E I - K A L E N D E R L N A N A D O L U Y A G R V E O S M A N L IL A R D A N N C E A N A D O L U D A K A L E N D E R L E R .......................................................... .. A) B) Anadoluda popler Kalenderlik .................... Anadoluda yksek zmre K a le n d e r li i.........

61 62 75

I I - O S M A N L I D E V L E T lN lN K U R U L U D N E M N D E K A L E N D E R L E R : A B D L N -I R M Y A H U T R U M A B D A L L A R I

VI

NDEKLER

A) B) III -

Abdln- R m

tbiri

.......................................

85 87 93

Kurulu devrinde Rum Abdallar ........................

X V . Y Z Y I L D A K A L E N D E R L E R ........................ Y Z Y IL L A R D A K A L E N D E R L E R
ve m u h t e l if k a l e n d e r z m r e l e r i

I V - X V I.-X V I I. A) B) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Kalenderleri nitelemek iin bu devirde kul lanlan isimler X V I .- X V I I . releri yzyllardaki Kalender zm

103 110 110 113 115 116 118 119 119 . 121 129

Kalenderler veya Kalenderler ............................. H aydarler ................................................................ Rum A bdallar ......................................................... Cm ler ...................................................................... Torlaklar .................................................................. emsler .................................................................... Nm etullahler .........................................................

V - K A L E N D E R L E R V E O S M A N L I Y N E T M t VI -

K A L E N D E R L E R , H A L K H A R E K E T L E R V E A N A R K O L A Y L A R ................................................ B

/KNC B L M : D O K T R N , E R K N , Y N V E D ETLER , T E K L A T I D O K T R N A) B) C) II -

....................................................................... ................................................ ...................................................... ............................................................

141 141 154 155 161 161 164 167 168 >69 17 I7 I

T asavvuf unsurlar H urf tesirler f tesirler

ERKN A) B) C) D) E) F) G) ihr

............................................................................... ........................................................... D arb ................................................ (r)

K lk, kyafet R iyzat Seyahat Mcerredi ik

.................................................................... .................................................................... ........................ ..................... ...........................................................

Tese l (dilenme) veya ccrr Mahbupperestlik (O m alperestlik)

NDEKLER

V II

III - Y N V E BA D ETLE R A) Kalenderlie mahsus yinler B) C) A) B)

..............................

174 177 180 182 182 184

Raks ve esrar ........................................................ er ibadetler .................................................... VE YAPI .......................................... ...................................... ...................................... TA Mridler ve eyhler Zaviyeler ve tekkeler

IV - T E K L A T

NC BL M : K A L E N D E R L K V E D E R R K A T L A R , H A L K V E K L T R I

- EHL- H A K L A R D A V E H K S R L K T E K A LEN D ER BAZI E T K L E R .................................... 201

II - M E V L E V L K V E H A L V E T L K T E K A L E N D ER E T K L E R ....................................................... 202 205 III - K A L E N D E R L K V E B E K T A L K ..................... IV K A L E N D E R L E R , H A L K A) B) C) D) E) SONU : VE K LT R 215 220 221 223 225 231 235 247 2 Kalenderler ve kamu oyu ................................. Kalenderler ve evliy kltleri ........................... Kalenderler ve iskn Kalenderler ve folklor ...................................... ..................................... .......................

Kalenderler, edebiyatve mzik

.......................................................................................... .........................................................................

B B L Y O G R A F Y A EK LER

............................................................................................ .........................................................................

G EN EL N D E K S

 N S Z Kalenderlik. ortaa Islm dnyasnda tasavvuf tarihinin belki cn ilgi ekici sayfalarndan biri olduu kadar, Trkiye nin dn-sosyal tarihinin de en nemli konularndan birini tekil eder. Yalnz Islm dnyasnda deil, Trkiye tarihinde de tasavvuf! te ekkllerin heterodoks kesiminin geliim sreci byk lde K a lenderlie baldr. Daha 1922lcrde, Anadolu ve Garbi ran'da XI. (XVII.) asra kadar kurretle devam edm dni kaplatmalar ve VII. {XIII.) asrdan itibaren teekkl eden muhtelif zmre ve tarikatlar, mhiyet ve ehem mijyeti ilim Alemince hl anlalamayan bu Kalenderiyye tarihim iddet le merbut bulunuyor. ( Anadolu'da slmiyet , D E F M , 4(1338)* s. 298) demek sretiyle Kalenderiliin tarihesinin nemini ok ak bir ifadeyle belirten merhum Fuad Kprl, Osmanl im pa ratorluunun meneine dair 1935 ylnda Sorbonne niversitesi nde verdii seri konferanslardan birinde de, Kalenderiyye Tarika t'na gelince, yalmz Anadolu'mtn dtn tarihi deil, umumiyetle tasavvuf ta rihi bakmndan birinci derecede miihim olan -w buna ramen hakktnda he nz en basit bir monografi bile bulumnetyan- bu tarikat... (Osm. tmp.nun Kuruluu, Ank. 1972, s. 167) szleriyle on yl sonra bu nemi bir kere daha vurgulam oluyordu. Kendisi 192a ylnda, yukarda zikredilen nl makalesinde Kalenderlie dair syledikleri iin bu konuda hazrlad monografiyi referans gstermeine ramen, yle anlalyor ki, 1935te de bu monografi henz yazlmamt. eitli meguliyetleri bu byk limi bu nemli monografisini ka leme almaktan alkoymutu. Aslna baklrsa o tarihlerden bu yana tam elli be yl gemi olmasna ramen, bilebildiimiz kadaryla byle bir monografi ne Trkiye'de ne de Trkiye dnda henz yaynlanm deildir, ite bizi bu konu zerinde almaya sevkeden sebeplerden birisi bu olmakla birlikte, bir dieri de konunun arzettii nem olmu tur. Bu alm an n hemen her safhasnda merhum F. Kprlnn nc kadar hakl olduunu defalarca mahede etmi bulunuyoruz. Bir kere daha anlald ki, Kalenderiliin tarihi ok iyi incelenme den -bata Bektalik olmak zere- Anadoludaki hi bir popler dn vc tasavvuf akm ve teekkl anlamak mmkn deildir.

NSZ

Hatt yalnz tek tek tarikat eklinde tekilatlanm sufi birlik leri deil, ilk bakta bu sf birliklerden ayr duruyormu gibi g zken Y unus Emre vb. X I I I. ve X I V . yzyln tannm halk mu tasavvflarn dahi, Kalenderlii bilmeden anlamak mmkn ol mayacaktr. Nitekim bugne kadar Trkiyede ve darda yaplan aratrmalarn nemli bir ksm bu yzden yetersiz kalmtr. K a lenderlik, yalnzca zikrettiimiz yzyllarda deil, mteakip yz yllarda bile O rta A syadan Anadoluya ve hatt Rum eliye kadar popler sflii sanldndan ok daha fazla kucaklam bir st sf mekteptir. Burada Kalenderilikten kastmz, yalnzca, ilk n ce randa bu isim altnda ortaya kp yaylan tarikat deil, Ka lenderiyye adm tamamakla beraber baka isimler altnda grlen, l'eseviyye, Hayderiyye ve Vefiyye vb. teki sf teekklleri de iine alan bu byk mektebin kendisidir. A ncak Osmanl m parator luu dnemi itibariyle bizi en ok ilgilendiren Bektaliktir. Bugne kadar Bektalik zerinde yzlerce aratrma yayn lanm olmasna karlk, ona temellik etmi ok daha geni apl ve btn bir slm dnyasna yaylm bir akmn devre d kal mas ilk bakta artc geliyor. Am a galiba bunun belki en belli bal sebebi de K alenderliin bu kadar geni ve kkl bir tasav v u f akm olmasna ram en, m hiyet ve nem inin kesinlikle hl anlalmam bulunmasdr. A ncak biz de burada, btn slm dnya sna mil bir K alenderlik tarihi ortaya koyduumuzu iddia edecek durum da deiliz. Bunun ahsen bizim iin imknsz olduunu pe in olarak kabullenm em iz gerekir. Bir defa her eyden nce, bu ka dar dank m alzem eye ulaabilmek ve ulalabilse bile, yeterince deerlendirebilm ek hayli zordur. Bu sebeple biz, ister istemez a lmam z A nadolu Seluklular ve Osmanl dnemi ile snrlan drm ak zorundaydk. Bununla beraber, eseri okuyanlar zellikle giri blmnde, belirtilen dnem ler ve alanlarn dndaki blgelerde, Kalenderiliin douu ve geliip yaylm asna dair olduka geni ereveli bir tarihe bulacaklar, bylece paray btne balam a imknn el de etmi olacaklardr. Giri blm nn normalden daha uzun tu tulmasnn bir sebebi bu dur. D ier bir sebebi de, hli hazrda bu blm n yaynlanm ilk genel K alen d erlik tarihine dair bir de neme tekil etmesidir. Birinci blm de, A nadolu Seluklular) ve Osm anl dnem lerinde K alen d erliin tarihesi eldeki malzeme nisbetinde hemen

NSZ

XI

hemen btn ynleriyle ele alnmaa allm, ikinci blmde genel olarak -arlk belirtilen dnemler olmak zere- doktrin, erkn, yin vc ibdet, tekilt yn ncelenmee gayret edilmi, nc vc son blmde ise. Kalenderliin dier tarikatlarla ili kisi, kamu oyundaki aksi, ve nihayet kltrel ve folklorik yn in c e le n m e k istenmitir. Btn bu zikredilen meselelerin tam bir ol gunlukla ilenebildii iddias kesinlikle sz konusu deildir. Ancak elden geldii nisbette yalnz klsik tarih kaynaklarna deil, ba ta Kalender kaynaklar olmak zere, her trl edebi ve folklorik kaynak vc malzemeye dayanlmaya allmtr. Bununla birlikte, gzden kam veya ulaamadmz baz malzemenin bulunabi leceini dc hesaptan karm deiliz. Ne var ki, bugne kadar bir btn olarak allmam bir ko nu olmas itibariyle, gerek belirtilen hususlarda, gerekse metodolo ji bakmndan gze arpacak yanllk vc eksiklikler bulunmas bir anlamda kanlmazdr. Bu sebeple, bunlann anlay ve hog r ile karlanarak dzeltilmesi konusunda iyi niyetli yaklam larla yardmc olunacan ummaktayz. Dolaysyla bunlarn iler de giderilebileceine olan inancmz bize teselli vermektedir. Szmz bitirmeden nce burada, Babakanlk Osmanl Ar ivi, stanbul niversitesi, Sleymaniyc ve Millet Ktphaneleri y netici ve alanlarna, gsterdikleri yakn ilgi ve yardmseverlikleri iin; Topkap Saray Mzesi minyatr albmlerinde mevcut, K a lender dervileri ile ilgili eitli minyatrlerden faydalanmamz ko nusunda yardmlarm esirgemeyen Hacettepe niversitesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Blm Bakan Sayn Prof. Dr. Gnsel Renda ile, Berkeley California niversitesi Yakn Dou ncelemeleri B lm retim yesi Dr. Grace Martin Smithe de bu cmertlikleri iin minnet ve teekkrlerimizi zellikle belirtmek isteriz. Ankara, 6 Mays 1990 A. Yaar Ocak

K I S A L T M A L A R L S T E S Ahmed Refik : Ahmed Refik, Osmanl devrinde Rfzlik ve Bektailik , DEFM, IX/2 ( 1932). Gelibolulu Mustafa l, Knhil'l-Ahbar, 5. cilt, stanbul 1285. : Archivum Ottomanicum, Paris. : Muhiddin Arslanbay, Seyyid Battal Ga zinin Hayat ve Menkabeleri, Eskiehir *953: k elebi, Meiru.'-uar, faks. nr. Meredith-Ovvens, London 1971. : kpaazde Tarihi, nr. l Be, s tanbul 1332. : Ferdud-Dn Attar, Tadhkiratu'l-Awliy, nr. R.A. Nicholson, London 1905, II cilt. : Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, Ankara. : Arapa yazmalar. : Bedrud-Dn el-Ayn, kdu'l-Cmn, Bayezt Genel Ktp., 20. cilt, nr. 2392. : Baldrzde Mehmed, Ravza-i Evliy, Sleymaniye (Hac Mahmud) Ktp., nr. 4560. : Andr Bareau, Les Religions de Cinde III: Bouddhisme, Jainisme et Religions Archaiques, Paris 1966. : Michel Baudier, Histoire Gtnirale de la Religion des Turcs, Paris 1625. : smail Bel, Gldeste-i Riyz- irfan, Buna 1302. : el-Birzl, Tarih, Topkap Saray M zesi (III. Murad) Ktp., nr. 2951.

l AO. Arslanbay

k elebi kpaazde Attar

A D TC FD . ay. el-Ayn Baldrzde

Bareau

Baudier Bel el-Birzl

XIV

KISALTM ALA R

Broune BTTD . Cantacasin

: E. G. Bro\vnc, .4 Literary History of Persia, London 1902-1926, IV cilt. : Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, stanbul. : Th. Spandouyn Cantacasin, Petit TraU de rOrigine dts Turcs, nr. Ch. Schefer, Paris 1896. : Cellzde Mustafa (Koca Nianc), Tabaktu'l-Memlik ve Derectul-Meslik, faks nr. Petra Kappert, Wiesbaden 1981. : Dru'l-Fnn Edebiyat Fakltesi Mec muas., stanbul. : Devletah, Devletah Tezkiresi, ev. Ne cati Lugal, stanbul 1977, 2. bs. : Simon Digby, Qalandars and related groups , slam in Asta, nr. Yohaan Fricdmann, Boulder-Colorado 1984. _ : Ahmed Eflki, Mankib al-Arifn, nr. T. Yazc, Ankara 1959-1961, II cilt. : Encyclopedie de Vslam, Leiden, 1. ve 2. bs. : Encyclopaedia Iranica, Leiden. : M unud-Dn-i Esfirz, Ravzatu l-Cennt, nr. S. M uham med K zm , T ah ran 1338 h. : Fakiri, Risle-i Trifat, . nr. 3051. : Farsa yazm alar. K tp , ty.

Cellzdc

DEFM. Devletah Digby

Eflk E h 2 Elr. Esfirz

Fakiri fy GEFD. Gzel Hammer Harirzde

: Gazi Eitim Fakltesi Dergisi, Ankara. : Abdurrahm an G zel, Kaygusuz Abdal, Ankara 1981. : Joseph de Hammer, Histoire de VEmpire Ottoman, 1. cilt, Paris 1835. H arirzde K em lu d-D n, Tiby&m Vesili'l-Hakayk, Sleym aniye (Fatih) K tp., nr. 430-432, I II cilt.

KISALTMALAR

Hasluck,

Ckristianity

Tetkikler Hatib-i Fris Herev Hoca Sdud-Din Hcviri

F.\V. Hasluck, Ckristi&nitj m i idam l'nder the Sultan. Chrford 1929, II cilt. Ayn yazar, Bektailik Teikiklcn, cv. R. Hulusi, stanbul 1928. Hatb-i Frisi, Mankib-i Cemal ml-Dm-i Sri, nr., Tahsin Yazc. Ankara 1972. Ensri-i Hrrevi, Tabakt- Sifrpt, nr. A. Habibi. Kbul 1962. Hoca Sdu'd-Din, TSn't-TfrSrik, s tanbul 1979, II cilt. Hucviri, Ke/u'l-Mahcfb Hakikat Bil gisi), cv. Sleyman Uluda, stan bul 1982. Hulv eyh Mahmud, Lemezt. A . Dil ve Tarih-Corafya Fak. .smail Sib) Ktp., I. ksm, nr. 722. Hseyin Hsmeddin. Amasya Teriin, 2. cilt, stanbul 1329-1332. slm Ansiklopedisi, stanbul 1942-1986. Les Voyages d'lbn Baloutah, nr. C. Dcfrmry B.R. Sanguinctti, Paris 18741879, v ciltbn Hacer el-Askalni, td-Dren'l-Kmine, Haydarabad 1340, II cilt. : bn Kemal, Tev&rih-i l- Osmak, nr. erafettin Turan, 1. vc 2. ciltler, An kara 1971-1983. : bn Taribirdi, el-Menhela's-Sif, Topkap Saray Mzesi (III. Ahmed) Ktp.. nr. 3018. : Muhammed b. cl-Hatib, Fmstiia'l-AdM* f i Kor&idi's-SaJlOMt, nr. O. Turan, Fu tu / KSpriUi Armtenu stanbul 1953, ss- 553*564 : InUmatioml Jottmal * f \ tM it Etsi St*~ dies.

Hulv

H. Hsmeddin A. bn Battuta

bn Hacer bn Kemal

bn Taribirdi

lbnl-Hatib

IJM ES.

XVI

K IS A L T M A L A R

: Colin Im ber, VVandering dervishes , Proceedings o f the Eastern Mediterranean Seminar (1977-1978), U niv. o f M anchester, 1980. : Journal o f Indian History, London. JIH . Kissling : H . Joachim Kissling, Sultan Bajezid's II. Beziehungen zu Markgraf Francesco II. von Gonzago, M nchen 1965. K onyal : 1. H akk K on yal, bideleri ve Kitbeleri ile Nide, Aksaray Tarihi, stan bul 1975. Kprl, lk Mutasavvflar : Fuad K prl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, A n kara 1966, 2. bs. Influence A yn yazar, Influence du Chamanisme Turco-Mongol sur les Ordres Mystiques Musulmans, stanbul 1929. A y n yazar, Osmanl mparatorluu'nun Kurulu Kuruluu, A n kara 1972, 2. bs. A b d u l-K erm K u eyr, Kueyr Risa Kueyr lesi, ev. Sleym an U lud a, stanbul 1978, 1. bs. Lm i M akrz, el-Htat es-Slk Msum-i raz L m i elebi, Terceme-i Nefeht, stan bul 1270. M ak rz, Kitbu'l-Htat, K a h ire 1270 A yn yazar, Kitbu's-Slk, nr. M . Z i yade, 1. cilt, K a h ire 1936. M uh am m ed M sum -i raz, Tariku'l-Hakayk, nr. M . C fer M ah c b, T ah ra n (tarihsiz), I I I cilt. Edirneli M ecd , Terceme-i akayk, s tanbul 1269. Menkb- Baba Kaygusuz, A bd urrah m an G zel ze l K t p hanesi ns has. Mankib-i Hnkr Hac Bekta- Veli, nr, A . G lpnarl, stanbul 1958. ; Antonio M enavino, I Costumi et la Vita Turchi, Fiorenza 1551.

Im ber

M ecd Menkb- BK.

Menkb- HBV. Menavino

KISALTMALAR

X V II

MIQ _. MSOS. Mneccimba Nakosteen

Nergisi Neri

Nevy de Nicolay Nianc OA. O ru Be

: Medieval India Quarlerly, London. : Mitteilungen des Seminars fr Orientalische Sprachcn. : Mneccimba, Sahiful-Ahbar, 3. cilt, stanbul 1289. : Mahdi Nakosteen, The Rubaiyyat of Ba ba Tahir Oryan of Mamadan, BoulderColorado 1967. : Nihalistan- rem, Bulak 1255. : Mehmed Ner, Kitb- Cihannm, nr. Franz Taeschner, Leipzig 19511955, II cilt. : Ali r Nevyi, Nesyimu l-Mahabbe, nr. Kemal Eraslan, stanbul 1979. : Nicolas de Nicolay, Navigations et Piregrinations, Paris 1527. : Nianc Mehmed Paa, Tarh-i Nian c, stanbul 1290. : Osmanl Aratrmalar (The Journal of Ottoman Studies), stanbul : Oru b. dil, Oru Be Tarihi (Tevrh-i l-i Osman), nr. Franz Babinger, Hannover 1925. : Peev brahim, Tarh-i Peev, 1. cilt, stanbul 1283. : Paul Ricaut, Etat Prisent de l'Empire Ottoman, Paris 1670. : YValter Ruben, Buddhizm Tarihi, ev. Abidin til, Ankara 1947. : bn Aybek es-Safed, Trhu A'yni lAsr, Sleymaniye (Ayasofya) K tp ., 2. cilt, nr. 2970. : Smi M irz, Tuh/e-i Smi, Sleym a niye (Ayasofya) K tp ., 4248 num ara l mecmua iinde. : Salomon Schweiger, Constantinopel, Nurnberg 1539. : Studia Islamica, Paris.

Peev R icaut Ruben es-Safed

Smi M irz

Schweiger SI.

X V III Sipehslr

KISALTMALAR

Soluk*;\dc

Shrrvcnif

rS'Slrmi

kr TA. TD TDA. T D A l. TDVA. TED. THEA.

: Feridn b. Ahmed Sipehslr, Menkb- Mevln Cellu d-Dtn-i Rmt, ev. Ahmed Avni, stanbul 1331. ; Tarih-i Solakzdt, stanbul 1298. : ihbu'd-Din Eb Hafs mer es-Shreverd, Atriful-Marif, (hyu Ulm id-Dtn kenar), . cilt, Bulak 1289. Abdur-Rahman es-Slemi, Tabaktu's-Sfiyye, nr. N. eribe, Kahire 1969, 2. bs. kr, Seyyid Battal Gazi, stanbul 1334. Trk Ansiklopedisi, stanbul 1942. Tarih Dergisi, stanbul. Trk Dnyas Araftrmalan, stanbul. Trk D ili Arahrmalan i'llt (Belle ten). Ankara. Trkiye Diynet Vakf slam Ansiklopedisi. Tarih Enstits Dergisi, stanbul. Trk Halk Edebiyat Ansiklopedisi, stan
bul 1935.

7"A T T'A.
ty. Vhidi

VD. Vdiyrtaimt-i AM . VeUyetame-i OB.

VdfyrtMmr i S.

Trk Kltr, Ankara. Trk Kltr Arahrmalan, Ankara. Trke yazm alar. V hid , Menkb-t Hce-i Cihan, Bibi. N at. de Paris, Suppl. turc, nr. 1558. Vakflar Dergisi, Ankara. Velyetnme-i Abdal Musa, Bedri Noyan z e l Ktphanesi. K k A bdal, Velyetnme-i Otman Ba ba, A n kara A dn an t k e n H alk K tphanesi, nr. 643. Velyetnme-i Seyyid A li Sultan, A n kara A dnan tken H alk Ktphanesi, nr. 1189. Veliyetnme- Sultan uru'd-Din, O rhan K p r l z e l Ktphanesi. M'iater ^eitsekrift fS r Kunde des Morgeniandes.
Zritschrift fr Geschichtswissenchaft.

K AYN A K LAR VE ARATIRM ALAR

K AYN A K LAR VE ARATIRM ALAR

I KAYN AKLAR:

K a len d erlik aa yukar X I. yzyldan beri slm d n ya snda ta sa vvu f akm larnn en eskilerinden vc sosyal hareketlerle en yakn d an ilgisi bulunanlardan biri olarak dikkati eker. Hem eskilii, hem de klsik tasavvufun m uhalif kanadn oluturmas se bebiyle daha ok eskilerden beri, bata tasavvuf kaynaklar olm ak zere, yazl kaynaklarda yer almtr. Bu yzden pek ok trden kaynakta K alen d erlik yah ut Kalenderler hakknda m lum at bul m ak m m kn olm aktadr. Bunlar balca ana grupta toplan m akla birlikte, bunlarn da kendi ilerinde baz alt-gruplar tekil ettikleri grlr: A) T a s a v v u f k a y n a k la r : i. Kalender kaynaklan'. B ilebildiim iz kadaryla bugn bize intikal eden en eskilerin den olarak hi phesiz, Byk Seluklu m p aratorluu n un kuru lu yllarn da yaam bulunan byk sf B aba T h ir-i ryan ( o 5 5 ?)n eserlerini zikred eb iliriz1. Bunlar arasnda en ba ta, K alen d eriliin dnyaya bak tarzm anlam am za geni apta yardm c olup, samm i bir ekilde kendi sf telkkilerini terennm ettii Rubiyyat i l e 2, el-Kelimtii'l-Ksar3 ve nihayet el-Fthat'rRabbniyye4 isimli eserleri gelir. Bunlardan ilki bizzat kendisi tara1 Baba TAhir-i ryan hakknda bk. V. Minorsky, Baba Tahir ryan , E / ,a ; E.G . Brovvne, A Lilerary Hislory o f Prrsia, London 1905, I, 83-87, II, 259-61; Mahdi Nakosteen, The Rubaiyyat o f Baba Tahir Oryan o f Hamadan, Boulder, Un. of Colorado, 1967, ss. 1-27. Bunlardan baka V. Minorskynin zikredilen makalesinin sonundaki bibliyograf ya ksmndan da yararlanlabilir. * Rubaiyyat'\n, farsa metni ile birlikte ngilizce evirisini de ihtiva eden zik ri geen nerinden baka, muhtelif tarihlerde ve eitli dillerde yaynlanm di er inceleme vc evirilerine dair yine Minorskynin belirtilen makalesine bak labilir. 3 El-Kelimtil'l-Ksr, vaktiyle randa yaynlanm bulunan Arma&*n mec muasnn 8. saysnda (sene 1306 h., ss. 1-124) yaynlanmtr. 4 Bk. Bibliothque Nationale de Paris, E. Blochet, arapa yazmalar no >903, vv. 74a-105b.

X X II f in d a n v e fa r s a s f iy n e

KAYNAKLAR y a z lm o lu p , s z le rd e n arap a e r h le ri d i e r ik is in in ise, o n u n a z n d a n g e ld ik le r in e p h e y o k tu r. b a z la r m e v c u t o lu p , b u n la r d a n

d e r le n e n

m eydana

H e r ik is in in d e y a y n la n m t r 5. D aha s o n ra ,

aym

e k ild e

K a le n d e r ili in

ta s a v v u f

te l k k ile

r in i b iz e y a n s tm a k b a k m n d a n n e m ta y a n Kalendernmeler i z ik r e t m e liy iz . M e s e l b u n la r d a n b ir i, B a b a T h i r d e n y a k la k yetm i y l s o n r a v e f a t e tm i fa r s a b u lu n a n R isle-i n l s f H c e A b d u lla h - K e n d is i E n sr a sln d a ( o 8 8 - 8 9 ) n in Kalendernme's i d ir 6.

t ip ik b ir K a le n d e r o lm a d h a ld e , b u e ilim i b en im sem i v e b irk a v a r a k l k b u k k ris le s in d e , b ir k a le n d e r in a z n d a n k e n d i d n y a g r n d ile g e tir m i tir . k in c i Kalendernme ise, X I V . y z y ln b a la rn d a S e y y id H s e y in E n s a d l b ir K a le n d e r e y h i ta r a fn d a n k a le m e aln m olu p fa r s a v e m a n z u m d u r 7. B u r a d a d a y in e a y n ekild e d n y a y a y u k a r d a n b a k a n , b o v e re n b ir te l k k i d ile g e tir ilm e k te d ir . K a le n d e r ili in rih e s i i in hem in a n ve te l k k ile r i h e m de bilh a ssa ta i3 5 o lere d o ru

son d e re c e

n e m li b ir d i e r k a y n a k ,

H a t b - i F r is a d h b ir K a le n d e r e y h in in y a z d M enkb- Cemlifd -D n -i S a y f d ir. M a n z u m v e m e sn e v ta r z n d a farsa y a z lm b u lu n a n b u eser, k ro n o lo jid e k i b a z y a n l la r n a ra m e n , d i e r ta r ih k a y n a k la r la d o r u la n a b ilir o lm as v e z e llik le b y k K a le n d e r e y h i C e m l d - D n - i S v ( i2 3 2 - 3 3 ) n in v e ev re sin d e k i d i e r e y h le r in h a y a t v e fa a liy e tle r i ile , ta s a v v u f te l k k ile rin e d a ir v e r d i i k y m e tli b ilg ile r s e b e b iy le g e r e k te n zel b ir y e r ig a l eder. E se r X I V . i in d e k i
5 Bk. * m uada w .

y z y ln o r ta la r n d a y a z lm o lm a sn a ra m e n , ta rik a t ve m u h te m e le n
a.g.m . d e bulu nm aktadr. T a rih belirtilmi olm am akla beraber

ifa h

baz

y a z l

r iv y e tle re

d a y a n m a s

M in o rsky, 12 8 a -13 2 b

B u n u n bir nshas S leym an iye (ehid A li Paa) K tp ., nr. 1383teki m e

o ld u k a ge bir tarihte istinsah edilmi grnyor. Y a za r hakknda bk. L m i, Tercem e-i N efeh t, stan bul 7 n iv e r s ite s i K o ca t rk m t r . 1270, s. A li r N e v a y , N esyim u'l-M ah a b b e, nr. K e y in e S le y m a n iy e m a l Eraslan , stan bul 1979, ss. 208-10; Brovvne, II, 270-72. B u e s e r in d e b ir n s h a s M erk ez b ir m e c m u a d a 1 8 2 b - 1 8 4 a n o lu v a r a k l a r a r a s n d a y e r a l m a k t a d r . B u n u n T a h r a n K t p h a n e s in d e k i d a h a ADTCFD, es k i t a r i h li b ir n s h a s , (19 7 O ss- 2 2 3 - 3 1 'd e S a a d e t t in y a y n la n X X V III/ 3 -4

( A y a s o f y a ) K t p . n r. 2 0 3 2 d

t a r a f n d a n

KAYN AKLAR

X X III

sebebiyle, K alen d erliin eski dnemine ait, baka kaynaklarda bulunm ayan m alzem e ihtiva eden ok deerli bir kayn aktr8. En az bunun kadar deerli, hatt tarih kymet itibariyle bel ki daha da nemli bir baka kalender kayna, Osm anl devrine ait olup X V . yzylda kaleme alnmtr. Zam ann nl K alender eyhi O tm an B aba (1478) ve etrafndakileri anlatan bu eser, Vel yetnme-i Otman Baba adn tar. Bir ad da Velyetnme-i h olan bu kitabn yazar, bizzat O tm an Babann halifelerinden K k A bdal olup, eyhinin seyahatlerini ve yapt ileri, syledii sz leri m enkabev bir slpla det gn gnne kaydetmek sretiyle eserini m eydana getirm itir9. X V . yzylda Osmanl im para torluunda K a len d erlerin hayat tarzlarm, inan, dnce ve telkkilerini, birbirleriyle ilikilerini ve rekabetlerini, temasta ol duklar evreleri ve insanlar, belli bal Kalender eyhlerini ve tekkelerini det yar-belgesel bir nitelikte bize aktaran cidden ok kym etli bir kaynak olan bu eser syesinde, Osmanl dnemi K alenderliini olduka iyi tanm aya imkn salayabiliyoruz. Velyetnme-i Otman Baha'ya, ek olarak, bugne kadar - ve hak l o lara k - birer Bekta kayna olarak tannan, bata MenkbHac Bekta- Vel olm ak zere 10, Velyetnme-i Abdal Musa11, Menkb- Baba Kaygusuz12, Velyetnme-i Seyyid Ali Sultan13, Velyet8 K a le n d e r li in tarih i ve doktrin yaps bakm ndan birinci derecede ne m e h iz o la n b u eser, T a h sin Y a z c tarafn dan m etin olarak yaynlanm tr: \a nkib-i Caml al-D in -i Sv, A n k a ra , T T K y a y ., 1972. Eser ve ya za r hakknda ge ni b ilgi gerek b iz z a t T a h sin Y a z c nn gerekse S aadettin K o c a t rk n yukarda m etin iin d e zik red ilen m ak a lelerin d e bulu n m aktadr. 9 Eser v c y a z a r h a k k n d a d a h a nce tarafm zdan baka bir yerde (Bektai Menkbnmelerinde slm ncesi nan Motifleri, stanbul 1983, ss. 16-17) g en* b il gi v erild i in d e n b u ra d a zerin d e d u ru lm ayacaktr. B ahsedilen yerde eserle ilgili b ib liy o g ra fik m a lu m a t d a b u lu n m ak tad r. Bu alm am zda A n k ara A d n an t ken H a lk K t p h a n e s i nde b u lu n an 643 num aral nsha kullanlm tr. A b d iilb a k i G lp n arl, G z e l in zel sta n b u l

10 Menkib-i Hnkr Hac Bekta- Veli, nr. 1958 11 Velyetnme-i Abdal Musa, A b d u rrah m a n

k tp h an esin de

b u lu n an v e asl B edri N o y a n d a m evcu t n shadan aln an fotokopi nsha. B u ra d a b u n sh ad a n y a r a r l a n l m o lu p A . G z e le teekkr ederim .

12

Menkb- Baba Kaygusuz , A b d u rrah m a n G z e l in zel teekk r b o r lu yu m .

k t p h a n esin d ek i

E lm a l T e k k e s in d en g elm e nsha. Bu nshay k u lla n m a m za izin v e rd i i i in ken disine Velyetncimc-i Seyyid A li Sultan, A n k a ra A d n a n t k e n H a lk sin de b u lu n m a k ta olan 1189 num aral nsha.

13

K t p h a n e

X X IV

KAYNAKLAR

nme-i Hacm. Sultan 1 4 ve Velyetnme-i Sultan ucu'd-Din 15 gibi menkbnrne trndeki kaynaklarn da, gerekte Osmanl devri K a lenderliini aydnlatma konusunda bize birinci derecede yardm ettiklerini burada belirtelim ln. 2. .S'tf/if tabakatlar: Kendisi de ok tannm bir m utasavvf olup, daha ziyde M ol la Cm lakabyla mehur Abdurrahman- Cm (1492), baz ta savvuf! kavramlar ve nl mutasavvflarn hayat hikyelerini an latt NefehliTl-Um min Hazarli'l-Kuds isimli eserinde17, K alen deriliin dokrin yapsn tartr. Bunu yaparken, daha ziyde, aa da kendisinden bahsedilecek olan ihbd-Dn-i Shreverdnin Avrifu l-Marif'ine dayanr. O rada olduu gibi, Kalenderlikle M elmetilik arasnda karlatrmalar yaparak aralarndaki farklara temas eder.

XV. yzyln nl aatay sf iri A li r N evy (150 1 nin Ntsyimii'l-Mahabbe adl tabakt kitab ise, esas itibariyle Nefeht'l-ns n aatayca evirisinden ibaret bulunm akla beraber, orada bulunmayan bir ka Kalender eyhinin biyografisini ihtiva etmesi itibariyle zikredilebilir1*. Burada, X V II . yzyl gibi olduka ge bir tarihte kalem e aln m olmasna ramen, bilhassa Iran, Afganistan, Trkistan ve H in distanda daha nceki devirlerde yaam K alen d er eyhlerine ve hareketlerine dair kymetli bilgiler veren bir tabakat kitabndan
14 Kudolf 7 chudi, Das Viljtt-name des fladsehim Sultan , Berlin 1914. rin yazma bir nshas kendi zel ktphanemizde bulunmaktadr. u VelAyetnnu-i Sultan tjucud-D in, Orhan Kprlnn zel ktphanesi nshas. Burada bu nshay kullanmamza izin verdii iin kendisine teekkr ederirn. Bu eserin Hacbekta Halk Ktphanesindeki bir baka nshas bugn k harflerle krj Klin tarafndan urada yaynlanmtr: Bir eyh Suceddin Baba Viiyetnmesi , T K A (Prof. Ur. Necati Akder Armaan), X X I I / -2 Bu ese

(1984), w. 19^08.
u Btn bu saylar eserler hakknda yeterli tantc bilgiler, yukarda 9 nu maral notla zikredilen eserde bulunmaktadr. Burada, erin farsa aslndan ve rvri hakknda bk. Lmi, ss. 4 H. Ritter, Djarni , /i/a. u Napm l-Mahabbe ir yukarda fi numaral dipnot. X V . yzylda Lmi elebinin yapt trke eviri (T m en u -i Nejehal, stanbul 1270) kullanlmtr. Abdurrahman Cm Nevay , ss. 439-4r ; Brovvne, III, 507-14; neri iin bk.

Kemal Krasla taralndan yaplan

KAYNAKLAR da h a bah setm eliyiz. Bu eser, M uham m ed M sum -i r a z lnin riku l-Hakayk a dn dak i hacim li k ita b d r19. K a len d erli in

XXV TaA s

y a d aki d u ru m u vc gelimesine dair bilgilerim izin bir ksm m bu esere b o rlu y u z. 3 M uhtelif tasavvuf eserler: Bu g ru p ta bahsini edeceim iz iki n em li eserden ilki, y u k a r da bahsi geen ih b d -D in Eb Hafs m er es-Shreverd! (12 3 4 ) nin A vrifu'l-M arif \d\v20. X I I I . yzyln en b yk m u tasavvf larn dan olu p , b azan 1196 yln d a D m ak ta idam edilen I ra n I m u ta sa vv f filo z o f ih a b d-D n-i Shreverd-i M ak t l ile kar trlan bu z a t 21, bir ara A b b as halifesi en-Nsr li-D n i lla h n e l isi o lara k I. A l d -D n K e y k u b a d n nezdine K o n y a y a gelm i vc S h rcv e rd iy y e tarikatn A n a d o lu ya sokmutur. ih a b d -D n -i S h re vcrd nin bu eseri, y a z ld d evird e ve daha son ralar m u tasavvflar arasm da ok tutulm u ve b ir elkita b n iteliini k a zan arak kendisinden pek ok alntlar yap lm tr. te yazar bu eserinde sf mereb itibariyle K a len d erlie ok yak n M elm etlii ele aldktan sonra onu K a len d erlik le karlatrr v e ikisinin arasn daki telkki farklarm ve sebeplerini a kla d kta n sonra, kendi zam ann daki K a len d erlerin d u ru m larn a tem as eder. Bu itib arla Avrifu'l-Marif, K alen d erliin n a za r v e am el d u ru mu arasn da b ir kyaslam a yap m a im knna b ize salam olm as bakm ndan nem tar. kinci eser ise, aslnda bir K a len d eri eyhi olm akla beraber, bu niteliin den pek bahsedilm eyen F ah ru d -D n-i Irak (i2 8 g )nin Lemet d r 22. X I I I . y zyln bu byk K a len d er eyhi eserinde mensup olduu zm renin hi adn anm adan yksek s fiyn e d nce ve telkkilerini dile getirir. Bu bakm dan Lemet, d ah a baka kesimlere mensup K alen d erlerin fikirleriyle mukayese yap m a frsatn bize balayarak hayli yardm c olm aktadr.
,u Bk. Tariku'l-H akayk, nr. M . Cfcr Mahcup, Tahran (tarihsiz), 0 Avrifu l-M arif, Bulak 1289, 2 cilt (hyu U lm i'd-D tn kenar). 3 cilt. Eserin

baka basklar da mevcuttur. 21 ihbd-Dn Eb Hafs mer es-Sreverdye dair bk. Lm ii, ss. 527-28; Nevy, s. 309; Suhravard , S. Van Den Berg, E h . S Lemet, Sleymaniye (ehit Ali Paa) K tp., nr. 2703 teki 17-35. Eserin bugilnk trkeye evirisi de mevcuttur (bk. ev. Saaffet Yetkin, stanbul 1988, 2. bs.). mecmua, w .

Lemet: Parltlar,

XXVI
4.

KAYN AKLAR

Menkbnmeltr'.

K alenderliin klsik devri ile Osmanhlar zaman iin birin ci dcreceden neme hiz olup, Kalender evrelerde yazldklar iin Kalenderi kaynaklan olarak mtla etmemiz gereken baz menkbnnelerden daha yukarda sz edilmiti. Bunlardan ba ka, teki tarikat muhitlerinde kaleme alnm akla beraber, Kalenderilerden bahseden iki nemli menkbnme daha vardr. Bun lardan biri, ayn zamanda M evlevliin de temci kaynaklarndan bulunan Menkbu'l-Arifin o lu p 23, M evln C elld-Dn-i R m zam annda K onya ve evresinde yaam baz K alender eyhleri ni ve bunlarn M evlevi muhitleriyle ilikilerini hikye eder. Kalenderiliin Anadolu Seluklular zam anndaki durumunu aydnlatma itibariyle bizim iin nemli bir kaynaktr. Osm anl im paratorluu zam anndaki, zellikle X V I . y zyl daki m uhtelif K alen d er zmrelerini ok canl ve belgesel tasvir lerle bize anlatan ikinci menkbnme ise, f ir V h id tarafindan kaleme alnmtr. Bu eser, Menkb- Hce- Cihan ve Netce-i Can adm tamakla birlikte, bilinen trden bir menkbnme d e ild ir24. Eserin kahram an olan H ce-i C ihan ise aslnda h ayal bir ahsiyettir. ir V h id , Ehl-i Siinnet inanlarna sk skya bah bir sf olarak, kendi devrinde yaayan ve bahis konusu inan lara pek de aldr etmeyen bir takm sf topluluklar tenkit m ak sadyla bu kitabn m anzum ve trke olarak kalem e almtr. A n cak eserin bizim iin nem li ve ilgi ekici yan, onun bu tenkitleri yaparken, m u htelif K alen d er zm relerini ga yet canl tasvirler ha linde bize aktarmas, inan, dnce ve gelenekleri, klk kyafet leri hakknda ok deerli bilgiler verm i olmasdr. Bu bakm dan
** Bk. Ahmed Eflk, M ankib al-rifin, nr. T . Yazc, Ankara, T T K . yay., I959~, 9^ b 2 cilt. Eser ve yazarna dair geni bilgi urada bulunmaktadr: T . Y a zc, Ariflerin Menkbeleri, stanbul M EB. yay., 1964, I. cilt, nsz ksm. u Sz konusu menkbnmenin nshalar olduka fazladr. Burada Paris Bibliotheque Nationaleindeki Suppl. turc no 1558de bulunan nshas kullanl mtr. Bu eser^XIX . yzylda Karakazde mer Efendi tarafndan ok az bir deiiklikle kendine mal edilerek Nru'l-hd li-men hled (stanbul 1286) adyla yaynlanmtr. Aynca eserin bir incelemesi, ramustafa, tenkitli bir metin almasyla bir likte doktora tezi olarak hazrlanm olup henz yaynlanmamtr: Ahm et K aM c Gill University,

Vahidi's Menktb- Hvct-i Cihan ve Netice-i Can,

st. of Islamic Studics, 1987. (Bu almay inceleme frsatn maalesef edinemedik).

KAYNAKLAR

XXV II

V h id nin bu k ita b d a bizim iin temel kayn aklardan saylm ak gerekir. B) T a r i h k a y n a k la r :

K a le n d e r ili in gerek O sm an l ncesi, gerekse O sm an l d e v ir lerine a it tarih esin i a yd n latm ay a y a ra y a ca k tarih kayn aklarn balca u g ru p dah ilin d e incelem ek m m kndr: i. Vekayinmeler, coraf eserler, biyografi kaynaklan, siysetnmeler: B u n larn b ir ksm zellikle O sm an l ncesi dnem iin b ilg i lerim izi b y k l d e tam am layan kayn aklardr. Bu k abild en o l m ak zere K a le n d e rili in A sy a m em leketlerindeki d u ru m u h akkn da m esel Z iy u d -D n B r n nin Tarih-i FtruzfahCs i l e 26, K a sm Firiteh in Tarih-i Firifteh 26 isim li eserlerim m utlaka b elirtm eliyiz. O rta -D o u corafyasn d a K a len d erler in faaliyetleri v c baz K a lender eyh lerinin biyo grafilerin d en bahsederek bize zen gin m a l zem eler sa la y a n , m esel R v e n d nin Rhatu's-Sudr ve yetifsSrr'u 27, B ed ru d -D n el A y n nin Ikdl-Cmn' 28, M a k r z nin Kitab's-Slk v e el-H tat 29 isim li biri tarihe teki corafyaya ait iki eseri, hi phesiz deerli kaynaklarm z arasndadr. B iyo grafi k a yn a k larn d an ise d a h a bakalarnn yam nda zellikle D evletah n nl Tezkire's i 30, b n H acer el-A skalnnin ed-Dreru l-Kmine' s i31 M u n d -D n -i E sfirznin Ravzatul-Cennt' 32 en bata zik redilm esi gerekli olan lardandr. O sm an l devri iin ise, bilhassa devletin kurulu ylla rn d a ve beylik d n em ind e vu k b u lan olaylar anlatan kpaazde ve
2 5 T arih-i F iru zh , Calcutta 1862. 2 8 T arih-i Firiteh y Glden-i brahim (, Lucknovv 1381. 2 7 R vend, Rhatus-Sudr ve yet'sSrr, cv. Ahmet Vay, 1957 2 cilt. 2 8 El-A yn , kd'l-Cmn f i Tarihi EhH'z-Z*maa, Bayezit Genel Kitapl, V cliyvddin Ef. ksm, 20. cilt, nr. 2392. 2 9 M akriz, Kitab's-Slk li-M rifeti Dveli'l-M lk, nr. Mustafa Ziyde, Kahire 19 3 6 ,1 /2 .; ayn yazar, Kitab'l-H tat ce'l-M evz ve'l-'tibar, Bulak 1270, 2 cilt. 3 0 Bundan aada daha geni olarak bahsedilecektir. 31 bn Hacer el-Askaln, Ed-D reru'l-K 6mint f ( darabad 1340, 2 cilt. Ayni'l-Mieti's-SAmine, H ay1338 h. Ate, Ankara, T T K

3 2 Esfirz, Ravzat'l-Cennt, nr. S. Muhammed Kzm , Tahran

XXVIII O r u B ein

KAYNAKLAR Tevrih-i A l-i Osman'la n i l e 33, baz K a le n d e r eyh lerine yan N e ri nin Rum d a ir Kitab- Ciad v erirle r. ta rz la rn

hannm's M v b . ilk O sm a n l a ltn d a zik red ilen lk anonim Tevrih-i A l-i

v ek a y in m e le ri,

Abdallar b ilg i

Osman'larn

m en kabev

m u h a fa za etm ekte olan bu k a y n a k la r syesin de, O sm a n , O r h a n ve M u ra d B elerin y a k n evresin de b irer dervi-gaz h v iy e tiy le g r nen K a le n d e ri eyh leriyle ilg ili ok n em li m a lu m a t e d in eb iliy o ru z. X V I. y z y ld a n itib aren kalem e alnm o lu p gen el m h iy Tc t-T ea ra sn d a k k m lu m a t ise, d a h a ok b u b irin cile rin ib a re ttir. B u n la r Tarih-i Nianc a d y la b ilin e n

te birer O sm a n l tarih i d u ru m u n d ak i Khnii' l-Ahbar 35, rrihx , vb. k a yn a k lard a k i b iraz daha N ian c M eh m ed P aann teferruatl b ir tekrarn d an

h a cim li eseri ise, 37 X V I . y z y ld a k i K a le n d e r le rin d u ru m u itib a riyle h a y li nem li ve baka v ek a y in m elerd e b u lu n m a y a n b ilg ile r ih tiva eder. ze llik le K a le n d e r le r arasn daki r fz h a re k e tle r d o la y sy la m erkez yn etim in takip etti i p o litik a y b u ra d a n a ld k la grm ek m m k nd r.

B un lardan a y n o lara k , X V I I . y z y ld a A v r u p a 'd a O s m a n l Im p arato rlu u nu ta n m ay a ve ta n tm a y a y n e lik o la ra k ka lem e alnan m esel M ich e l B a u d ie rnin Histoire Generale de la Religion des Turcs P au l R ic a u t nun The Preseni State o f The Ottoman Empire 3 ve baka benzeri eserlerde de, bu y z y ld a k i K a le n d e r li in tarihesi asndan cidden ok k y m etli m a lze m e y e ra stla m a k ta y z. Siysetnm e trnden ise y a ln z b ir tek k a y n a m z b u lu n

m akta olup o da, A n ad o lu S e l u k lu la n d evrin d e k a lem e alnm bulunan, dolaysyla bu devirde A n a d o lu d a y a a m a k ta o lan K a lenderilerden bahseden, M u h am m ed b. e l-H a tb in Fusttu'l-Adle

** pkpaazde Tarihi, nr. A l Bey, stanbul 1332; Oru Be Ta rihi, nr. Franz BabLnger, Hannover 1925. 1951-55. 1285, 5. cilt.

M Kiiab- Cihannm, nr. Franz Taeschner, Leipzig ** Gelibolulu Mustafa AJi, Knh l-Ahbar, * stanbul

Hoca Sadud-Dn, Tcv t-Tevrih, stanbul 1290.

1279, 2 cilt.

** Tarih-i Nianc, stanbul

* M . Baudier, Histoire Generale de la Religion des Turcs, Paris 1625. ^ * P. Ricaut nun Londrada 1668 ylnda baslan bu eserinin, burada E tat Preseni de VEmptre OUaman (Paris 1670) isimli Franszca evirisi kullanlmtr.

KAYNAKLAR

X X IX

ism indeki o k g e e rli risle sid ir40 A sln da bu risle, d e v le t y n e tim inden ba h setm ek le beraber, nem li b ir ksm K a le n d e r le re a y rlm tr. Y azar, b u ra d a K a le n d e rle re iddetle h cum etm ekte, o d ev ir A n a d o lu su n da b u n larn tam an lam yla anarist b ir z m re tekil e ttik lerin i a n la tm ak ta d r. A m a bunu yap a rk en de K a le n d e riler h a k k n d a fev k al d e ilg i eken b ilgiler a k tarm akta, b ylece bize, k en d i ahs m ahedelerine d ayal, birin ci elden d eerli b ir k a yn a k brak m olm ak tad r.
2. S e y a h a tn a m e le r :

K a le n d e r le r h ak k n d a ikin ci grup tarih kayn a k larm

da

se-

y a h a tn m e le r tekil eder. Bilhassa X I V . yzyldan itib a re n A n a d o lu d a h il m u h te lif slm lkelerine yaayan K a le n d e r z m relerin e dair en bol ve m ahedeye d a y a l m lum at, hi phe y o k k i, o u n luun u h ristiyan A v r u p a lla rn tekil ettii seyyahlarn eserlerin de bu lu n m ak ta d r. Bu seya h a tn m elerin banda, X I V . y zyln M a rip li n l m sl m an se y y a h b n B attuta gelir. O , bilhassa ran , A fg an is tan ve H in d ista n d a ya p t seyahatler esnsnda ok eitli b ir ta km K a le n d e r z m releriyle karlam, bunlarn eyh leriyle k o numu v e tartm tr. B u n lar iinde H a yderler n em li b ir y e r tutar. te b u n l seyyahn T u h f e t i i 'n - N u z z a r , y a h u t ksaca R i h l e diye b ilin en s e y a h a t n m e s i b u itib arla kym edi b ir kayn ak o la rak seya h a tn m eler arasm da yer alr. A v r u p a l se y y a h la rn eserleri de, zellikle X V . y z y ld a n iti baren, K a le n d e r zm relerin in in an ve gelenekleri, h alkla iliki leri h a k k n d a verd ikleri bilgiler, m nhasran onlarn klk ve k y a fetlerini yan sta n belgesel nitelikteki gravrler syesinde bize esiz m alzem e salam b u lu nu yorlar. B un lara misal olarak bu rad a, C la vijon un Kadimden Semerkanda Seyahat42; N icolas de N ic o la y n Les Navigations et Peregrinations *3; Pedro adl b ir sp an yo l seyyahn n
4 0 Bu ok nemli risalenin Kalenderlerle ilgili ksm, vaktiyle merhum Os man Tu ran t a r a f n d a n , Trkiye din tarikine ait bir kaynak (Fuad Kprl Armaan, stanbul 1953, ss. 553-564) isimli makalesinin eki olarak farsa metin halinde ya ynlanmtr. 41 ib n Batoutah, Les Voyages d ibn Batoutah, nr. inetti, Paris 1874-1879, 5 cilt. 4 8 K laviyo, Kadizden Semerkanda Seyahat, ev. .R . 4 3 N. Dorul, stanbul 1527. 1975. de Nicolay, Navigations et PM grinations, Paris C . Defrnery-B.R. Sangu-

XXX K anuni a d l Vita g in Devrinde stanbul 11;

KAYNAKLAR S a lo m o n A n to n io Spandouyn S ch v v eig cr in C a n ta c a s in in Constantinopel46

e se rle rin i

v e r e b iliriz .

M e n a v in o n u n

1 Costumi et la
Pelit Traite de

T u r ch i 16; T h d o d o re m a lz e m e 3. Ariv ih tiv a belgeleri:

rO rigine des T u r cs 47 isim li eserleri d c ed e rle r.

K a le n d e r le r k o n u su n d a z e n

O s m a n l

m p a r a t o r lu u n d a k i

K a le n d e r

z m re le rin in

m uh

t e lif fa a liy e tle r i, h a lk la v c y n e tim

e v re le riy le ilik ileri,

b a z i ti

m i n ite lik li h a lk h a re k e tle riy le y a k n a l k a la r g ib i k o n u la r g n d e m e g e ld i in d e h i p h e y o k k i b iz e en d e e rli v e y e tk ili m a lze m e y i s a la y a c a k k a y n a k la r , a riv b e lg e le rid ir. B u g n i in z e llik le X V I . y z y la a it b e lg e le re d a h a fa z la sa h ib iz . lik te , A n a d o lu liy e tle r in e , d ik k a t e k ic i k a le s in d e m ada o la n la r d a n vc sta n b u l B a b a k a n lk O s m a n l A r iv i n d e k i M himme Defterleri n d e p e k sk o lm a m a k la b ir R u m e lid e k i eitli K a le n d e r z m re le rin in fa a y a a m a k ta o ld u k la r z v iy c lc r e d a ir o ld u k a ra stla n m a k ta d r . B u n la r d a n b ir ksm v a k Bu a ra tr b u n la r n

b e lg e le re

tiy le m e rh u m A h m e d R e fik m e tin da

(A ltm a y ) ta ra fn d a n ta n n m b ir m a b u lu n m a k ta d r 4*.

o la r a k y a y n la n m fa y d a la n lm a y a k a y n a k la r :

b u n la r gen i l d e k u lla n ld g ib i, h e n z y a y n la n m a m allm tr.

C) E d e b i

sl m d n y a s n d a y a a m p e k o k m u ta s a v v f v e y a s f gib i, K a le n d e r le r d e d n ce v e in a n la r n , ta s a v v u f te l k k ilerin i iir y o lu y la ifa d e e tm ile rd ir. B u se b ep le y a d e v irle rin in e d e b k a y n a k la rn a g e m ile r, v e y a g e riy e b ir d iv a n , y a h u t h i o lm a z sa b a z m a n zu m p a r a la r b ra k m la rd r. te g e re k bu d iv a n la r v e y a m a n zu m p a r a la r, gerekse o n la rn h a y a t h ik y e le r in i a n la tp eserlerin den m e ld e r v eren u a r te zk irele ri b iz im kaynak tekil e tm e k te d irler.
Fuad C arm , stanbul

i in b irin c i d e re c ed en b irer

4 4 Kanuni Devrinde stanbul, yev,

41 S. 4 7
rk ftfo . S c h w d g rr,

1964.
1551.

Gmtlanlinopel,

N u m b c rg

1539.

** A . M m a v i no, I Cottunri et la Vita Turchi, Forenza

'T. S. Gantaca*in, Petit TraiU de VOrigine des Turcs, nr.

C h . Schefcr, Pa

** A . K rfik fA itn a y,, Oarnanl devrinde K fzlik vc ik-ktalik , X -2 M. 2 1 -Vi.

DEFM,

KAYNAKLAR

XXXI

1. Divanlar ve dier muhtelif edeb eserler: Osm anl ncesi devir iin ilk akla gelenler arasnda m uhakkakki yukarda kendisinden bahsedilen Baba Thir-i U ryan n Rubiyyat' vardr. Bundan baka nl ir Hfz (13 9 0 )^ Divari\ ile 4*, bir ara A n ad olu da da ikamet etmi bulunan Fahrud-D n-i Ira k l nin Divan'm 50 m utlaka zikretm eliyiz. nk her ikisi de yksek evi yede K alen d eri sf telkkileri yanstmalar itibariyle belgesel bi rer nitelik arzederlcr. A yrca nl edip eyh Sad-i raz (1292) nin ok tannm iki eserini, Glistan vc Bostan n bunlara ilve ede b iliriz51. Bunlardan baka M evln mn Mesnev's ile Divan- ems-i Tebrz (yahut Divan- Kebr) adndaki nl eserlerini belirtm em iz gerek ir : 2. O sm anl dnem i iin ise, X V I . yzylda byk n kazanm olup, kendileri de vaktiyle K alenderlie intisap etmi bulunan H ayal Be (1557) ile ada ve hemehrisi H ayret (i5 3 5 ) nin Divani ar m kem m el birer belge mahiyetini arzed erler8a. Bilhas sa H a y re t nin divan X V I . yzyl O sm anl K alen d erlcrinin inan ve detlerini, geleneklerini, d n yaya bak tarzlan n birinci elden yanstan vc bu g ne kadar d a bu adan deeri anlalm ayan bir kaynaktr. B un larn dnda, bilhassa yine X V I . y zyld a yaam baka K a len d er irleri dc vard r ki, bunlarn eserlerinden baz p a ra lara urada b u ra d a rastlanm akta, h ayatlan hakknda az d a olsa ksa bilg iler u ara tezkireleri syesinde bize kadar intikal etmi b u lunm aktadr. 2. uar tezkireleri: O sm an l dnem i ncesi iin D evletah (1495)! nl ret'-uar's 54, y azarn n zam ann a kadar yaam Tezkib az m ehur

4 9 Hfz, D van , ev. A. Glpnarl, stanbul, MEB. yay., 1968, 2. b*. 5 0 Fahrud-Dn-i Irak, Klliyt- eyh Fahru'd-Dn brahim-i Hemedn mtehalls be-Irk, nr. Said Nefs, Tahran (tarihsiz), 4. bs. 51 Sd, Glistan, ev. Hikmet laydn, stanbul 1963, 2. bs.; Bostan, ev. H. laydn, stanbul 1967, 2. bs. & 2 D ivan- Kebir, ev. A. Glpnarl, stanbul 1958-1959, II. IV. cilt. ''3 Hayal Be, H ayal Be Divan, nr. A. Nihat Tarlan, stanbul 1945; Hay ret, Divan, nr. Mehmet avuolu, stanbul 1981. 6 4 Burada bu eserin trke evirisi kullanlmtr (bk. Devletah, T ezk ire, ev. Necati I.ural, stanbul 1977).

X X X II

KAYN AKLAR

K alen d eri irlerinin biyografilerini verm ek sretiyle bize olduka deerli m alzem e sunm aktadr. O sm an l devri iin ise, d a h a ansl durum dayz. X V I . y zyld a yaam Y e tm , M ereb, F e yz, H a y dar vb. pek ok K a len d er iri, bu y zyld a kalem e alnm hem en btn tezkirelere girm ilerdir. B u n lar arasnda ilk elde Tezkire-i L tfi 55, Tezkire-i S ehm, Knalzde Tezkiresi57, k elebi Tezkiresi 68 ve benzerlerini sayab iliriz. II A R A T IR M A L A R a l m a la r :

A) M s ta k il

K a len d erlik , ta sa v v u f tarih i boyun ca s fliin m u h a lif ve m a rji n al k anadm oluturm as bakm n d an o ld u u k a d ar, K a le n d e r le r de iinde yaadklar top lum larn genel n izam n a ters den ve p ek ok sosyal nitelikli hareketlerde rol alan kiiler b u lu n m ala r itib a riy le d ik kat ve ilgiye deer bir aratrm a konusu tekil ederler. B u n u n la be raber, onlar konu edinen a ratrm alarn says pek fa z la d eild ir. K l sik z h d tasavvufa kar bir ta vr o rta y a k o y a n K a le n d e r le r in, m nhasran ta sa v v u f tarih i a lan n d a alan a ratrcla r ta ra fndan niin ih m al ed ild iin i d n m ek gerekiyor. M erh u m F u ad K p r l nn deiik y a z la r n d a d e fa la rc a nem ine iaret ettii K a le n d e r lik h a k k n d a b iz z a t h a zrla d n syledii h a ld e 59, y a y n la m a y a m u vaffak o lm a d m o n o grafisin i istisn edersek, bu hususta ilk m stakil a ratrm a lar, F ra n z B ab in ger tarafndan gerekletirilm itir. O , Encyclopedie de Vslam 'n ilk basksnda (Leiden 1908-1938) y e r a la n Kalender v e Kalender m addelerinde o zam an k i snrl m alzem esin e d a y a n a ra k K a le n d e r liin ksa tarihesini y ap m ak ta ve ksm en de O sm a n l d e v ri K a le n derliine temas etm ektedir. M uham m ed T a g i A h m ed in Who is a OjalandarV {Journal of Indian History, 33 (1955), ss. 155-170 ) isim li m a k ale si ise, b ir ta-

4 6 Ltlf, Tezkire-i Llf, stanbul 1314. * Seh Be, Tezkire-i Seh, (Het Bihijt), nr. Gnay Kut, Harvard Un. Pres 1978. K Knalzde, Tezkiretf-uar, nr. brahim Kutluk, Ankara 1978-1981, 2 cilt. M k elebi, Mesini-uar, faks. nr. Meredith-Owens, London 1971. M Kprlzde M. Fuad, Anadoluda slmiyet , DEFM , 4 ( m 8 ) , s. 298, not: 3. * V

KAYNAKLAR

XX X III

sa v v u f m ek te b i o la ra k K a len d erli in m hiyetini aratrm akta o lu p , H in distan K a le n d e r le r inin tarihesini ana h a tla n y la v erm e ye alan ilk in celem elerd en d ir. T r k iy e de ise, m erh um A b d lb aki G lpn arl Trk Ansiklo ped isin de Haydarlik ve Kalenderiyye m addelerin i y a y n la m olup birin cisin d e K a le n d e rli in bir besi olan H a y d a r lik h a k kn da ksa b ir m a lu m a t verm i, kincisinde genel o lara k K a le n d e rlii ele a ld k ta n sonra, tarikatn m u h telif slm lkelerin d eki d u ru m larn ve a ra d a O sm an l dnem ini ok ksa b ir ekilde zetle mitir. A y r c a erkn ve yin lerden , klk ve kyafetlerden de b a h setmitir. T r k iy e de K a le n d e r lik le asl ilgilenenlerin bam da h i p hesiz T a h sin Y a z c gelir. K en disi, kayn aklar ksm nda bahsi g e en C e m l d -D n -i S v nin m enkbnm esi zerin d e alm , Kalenderlere dair yeni bir eser (,Necati Lugal Armaan, A n k a r a 1968, ss. 78 5 -79 7) isim li m akalesinde bunun detayl bir tan tm asn y a p tktan sonra, a d geen k ayn an orijinal m etnini de y a y n la m tr. T a h sin Y a z c b u n lard an baka Encyclopedie de l slam'n ik in ci basksndaki Kalandar ve Kalandariyya m addelerini de ya zm tr. T p k T a h sin Y a z c gibi, aslnda Fars dili ve e d e b iy a t ile u raan S a a d e ttin K o c a t r k n de bu konuda baz y a z la r y a y n la n g r y o ru z. B un lardan ilki, yine H atb-i F arisn in eserinin bir tan tm as m h iyetin d e olup, ba tarafnda K a le n d e rli in ksa bir tarih esin i ih tiv eden Der bre-i frka-i Kalenderiyye ve Kalendernme-i H atbi Frisi, ma'n-i kelime-i Kalender (Dou D illen Der gisi, I I /1 (1 9 7 1 ), ss. 89-122) adl m akalesi olu p trkesi,, Kalen deriyye Tarikat ve H atb-i Fris'nin Kalendemme'si ism i a ltn d a ran ehinahl'nn 2500. Kurulu Yldnmne Armaan (stan b u l 19 7 1, ss. 221-248 ) isim li k ita p ta yayn lanm tr. S. K o ca t rk , b u n d a n sonra nerettii randa Islmiyetten sonraki yzyllarda fik ir akm larna toplu bak ve Kalenderiyye Tarikat ile ilgili bir risle (A D T C F D , X X V III/ 3 ~ 4 (19 7 1), ss. 215-231) baln tayan y azsn d a ise, yine K a le n d e r li in ksa bir tarihesinden sonra, H seyin E n s nin d a h a n ce bahsi geen Risle-i Kalenderiyye'sinin farsa m etn in i ve trke evirisini yayn lam tr. C o lin Im b e rin The Wandering Dervishes (Proceedings o f the Eastern Mediterranean Seminar, U n iv. o f M an chester (1 9 7 7 -1 9 7 8 ) ,

X X X IV

KAYNAKLAR

M a n c h e s te r 1980, ss. 36-50) a d n d a k i m akalesi ise, O s m a n l m p a ra to r lu u n d a k i eitli K a le n d e r z m re le rin i ilk d efa b ir a rad a ele a la n h e m e n h em en te k a ra trm a d r d e n eb ilir. T a r a fm z d a n n ered ilen Kalenderler ve Bektalik ( Doumu nun 100. Ylnda Atatrk'e Armaan, . E d e b iy a t F a k ., sta n b u l 1981, ss. 297-308) v e Qu.elques remarques sur le rle des derviches kalenderis dans les mouvements populaires... aux X V Ie scles dans VEmpire ottoman ( Osmanl Aratrmalar The Journal o f Ottoman Studies, I I I (1982), ss. 69-80) a d l m a k a le le rd e n so n ra, k ro n o lo jik sray a g re, S im on D ig b y n in ltQalandars and related groups (slam in Asia , ed. b y Y o hanan F rie d m a n n , B o u ld e r-C o lo r a d o 1984, ss. 60-108) isim li h a c im li m a k alesi, K a le n d e r ili in ilk d n em i h a k k n d a o ld u u kad ar, asl H in d is ta n K a le n d e r le r i ne d a ir d ik k a te d e e r b ilg ile r su n m ak ta d r. B ild i im iz k a d a r y la K a le n d e r le r e d a ir son a ratrm a , K a lenderis dervishes and Ottoman administration from the fourteenth to the sixteenth centuries a d y la ta ra fm z d a n h a zrla n m tr (bk. Saint and Sainthood (A n I n te r n a tio n a l C o n fe re n c e ), B e r k e le y -C a lifo m ia , (bas k d a ). B) M u h t e l i f B u n la rn a r a tr m a la r m e rh u m i in d e b u lu n a n la r : Trk Edebi

b a n d a,

Fuad (A n k a ra

K p r l n n

yatnda ilk Mutasavvflar a d l ta n n m eserin de y e r a la n b a z satr la r b ir y a n a b r a k la c a k o lu rsa 1976, 3. bs., ss. 337-39,

35 I_52)>

a y n y a z a rn Anadolu da slmiyet (D E F M , 4-6 (13381340), ss. 297-30 1) ism in i ta y a n klsiklem i m a k a le sin d ek i n em B u p a sa jla r, b u k o n u d a T r k iy e de ilk de bilh assa n e m lid ir.

li p a sa jla r zik re tm e liy iz . d eerlen dirm esi itib a r iy le

y a z la n d ik k a te d e e r m t l a la r d a n ib a re t o lu p te m e l k a y n a k la n

T rk iy e d n daki a lm a la r a rasn d a ise, E dvvard G . B row n em A Literary History o f Persia (C a m b rid g e 1905, I I . v e I I I . c ilt ler) a d l tan nm eserinde I r a n l K a le n d e r irlerin i an la trk en M uham m ed H a b ip in v a k tiy le Medieval India Quarterly d e rg i v erd i i b ilg ile r ilk eld e bahis konusu e d ile b ilir. sinin ilk cildin de (I/2, 1950) kan Chishti mystic records o f the D el hi sultanate period isim li m akalesi, de itiy y e ta rik a t ile K a le n d e rliin m n asebetlerin i aratrm as b a k m n d a n zik re d e e rd ir. R ic -

KAYN AKLAR

XXXV

hard G ram lichin D it Schiitischen Dervuischorden Persiens (Wiesbaden 1965, ss. 74-78) adl kitabnda da Kalenderlere kk bir blm ayrlm ve burada onlarn Hksrler ile olan alkalan tartlm tr. Burada son olarak rahmetli Emel Esin in, O rta Asyada X I I I X V . yzyllarda m uhtelif T rk memleketlerindeki Kalenderi der vilerine ait nemli bilgiler veren Les derdi htrodoxes turcs d'Asie centrale ( Turcica, X V I I (1985), ss. 7-40) balkl makalesini bahis konusu etm em iz gerekir. Bu saylanlarn dnda daha baka baz eserlerde K alen derlerden sz edilmise de bunlar tek tek saymaya gerek yoktur.

KALENDERLN DOUU VE GELMES

G t R I KALENDERLIN DOUU YE GELMES

I K A L E N D E R L I N SO SYA L TEM ELLE R

slm dnyasnn tarih geliimi iinde tasavvufun ortaya kn belirleyen artlar, tasavvufun fikir temelleri, m uhtelif tasav vu f m ekteplerinin teekkl ve nihayet tarikatlarn ortaya k sreleri bugn artk ok iyi bilinmektedir. Bu konularda yaplan aratrmalar hayli gelimi bir seviyeye ykselmi bulunm aktadr. Btn bu alm alar tasavvufun, Islmn daha ilk yzyl iinde belir meye balayan siyas, sosyo-ekonomik ve kltrel deimelerin sosyal yapda hasl ettii karmaa sonucu ekillenmeye baladn gsteriyor. H ulef-i R idn devrinin (632-661) son zam anlarnda slm toplum lannn iine dt siyas ve tima bu h ran la r1; ardn dan gelen Em ev dneminde (661-750) eski A rap kabile asabiyyetine yeniden arlk veren ve giderek saltanata dnen hilfet re jim inin, mevl denilen gayri Arap mslmanlar zerinde uygu lad bask ve bunun dourduu rahatszlk du ygu su 2; A bb as dneminde devam eden i siyas bunalmlar ve bunun sonunda itim i nizam sarsan bu hran lar3, tasavvufun btn bu olumsuz luklara kar mistik bir tepki olarak gn yz grmesine sebep ol mu grnm ektedir. T asa v vu f tarihinin aka ortaya koyduu zere bu tepki, I X . yzylda ilk nce ve en fazla, belirtilen rahatszlklardan kolayca.etkilenebilen esnaf zmresinin teskil__ettjgi orta tabakada ifadini b u ld u 4. Bu mistik tepki phesiz ki kendi tarih geliim sreci iin
1 Eemard Lewis, Tarihte Araplar, ev. H.D. Yldz, stanbul 1979, s. 55-75; P.K. Hitti, Siyas ve Kltrel slm Tarihi, ev. S. Tu. stanbul 1980, I, 273-86; The Cambridge History o f slam, Cambridge 1970, I, 67-72. 2 Levvis, ss. 82-89; Hitti, II, 353-76; The Cambridge History o f slam, I, 8792. Buralarda konuyla ilgili yeterli bilgi bulunmaktadr. 3 Levvis, ss. 95-104; The Cambridge History o f slam, I, 104-133; VV. Montgomery Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri, ev. E. Ruhi Flal, Ankara 1981, ss. 190-96. 1 Bu konuda. A.J. Arberry, Le Soufisme, fr. ev. Jean Gouillard, Paris 1952,

32- 47 ; G .C . Anavati-L. Gardet, Mystiue Musulmane, Tendan es, Experiences et Techniues, Paris 1976, 3. bs., ss. 21-23.

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

de her yerde ve devirde ayn m hiyet ve eilim leri gstermemi tir. Eski M sr, Hellen, M ezopotam ya, ran ve H ind kltr shalan m n slm ncesi mistik eilim leri ve yaants, m ahall din ve iti katlar, tasavvufun teorik cephesinin eitli m ektepler halinde e killenmesine nem li lde katkda b u lu n d u la r5. slm kltr ve dnce tarihini derinden etkileyen hi bir tasavvuf cereyannn, slm iyetin beii olan A rabistan da domam, gelimemi ve yer lememi olmas - k i bugn de y le d ir- t a s a v v u f u n yap itibariyle, slm iyeti kendi eski kltrleri dahilinde alglayan Mevl orta tabakasnm, Jkitab v e nas slm anlayn temsil eden hkim A rap mslmanlar snfna kar gelitirdii mistik bir tepki hareketi ol-_ masnn bizce en reddedilem ez delilidir. lk itici gcn, slm peygam berinin ahs yaayyla rnek olduu ilk devir slm zhdnden alm akla birlikte, belirtilen si yas ve zellikle sosyo-kltrel ve ktisad artlarn klavuzluun da IX . yzylda bilinen klsik hviyetiyle teekkl eden tasavvuf, bu sebeple nceleri koyu bir zhd ve takva anlay etrafnda geli ti. Am a zamanla, mslm an corafyasnn bir yan dan K u ze y A f rika ynnde, dier yandan da ran zerinden A sya istikam etinde genilemesi, szkonusu yzyldan itibaren bu geni alan da m eyda na gelen siyas, sosyo-ekonomik ve kltrel alkantlar bu ortodoks tasavvuf iinde yeni bir m uhalefet kanadnn olumasna yol at. Her biri kendi yaad devir ve blgede slm d iln edi len Byezid-i Bistm (874), C n eyd-i B ad d (910) ve H allc- Mansur (922) gibi byk m utasavvflar, zhd ve takvm n yerine lh ak ve cezbenin galip olduu, bir anlam da erken V ah d et-i V cu du nitelik tayan bu m uhalefet kanadnn ilk tem silcileri ol dular. nce Irakta balayan b u m u h alif akm , fazla bir zam an gemeden ran ve M vernnehirdeki deiik, sf m erkezlerinde de kendini gsterdi. M istik niteliini aada ele alacam z, tasavv uf tarihi literatrnde Melmetlik adyla Jbi 1inen bu akm , belir4 Msl. bk. Reynold A. Nicholson, The mystics o f slam, London 1963, ss. 10-

27; L. Massignon, Essai sur Us Origines du Lexique Technique de la Mystique M usulmarte, Paris 1968, s. bs., ss. 63-98. Msl. bk., Nicholson, ss. 4-6; Massignon, ss. 156-174:, The Cambridge H islory o f slam, II, 604-608.

M A R J N A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

tilen bu buhran ortam nda dodu _ve,_zellikle eski ran mistik kltrnn kalntlarnu olduka canl hir ekilde, hl yalatm a ya devam eden Horasan ve Mvernnehir mntakalarnda_ geliti. te K alen derlik, tasavvuf zihniyetinden yaay tarzna, k lk kyafetinden slm kaidelere bak asna kadar her eyiyle iinde yaad siyas ve tima nizam dlayan bu zmreler ie risinde dodu ve geliip yayld. II K A L E N D E R L I N M S T K T E M E L L E R :

K a b a ve kaln hatlaryla, yaad toplumun nizamna kar kararak dnyay kaale almaya deer grmeyen ve bu dnce tarzm gnlk hayat ve davranlaryla da aa vuran tasavvuf akmna Kalenderlik veya Kalenderlik denebilir. Ancak bu ksa vc ok kaln hatl trif, slm dnyasnn muhtelif zaman ve mekn larnda yaam olup kendilerine deiik isimler verilen, lkin ge nelde Kalender veya Kalender olarak anlan bu akm mensuplarn tam anlam yla nitelemee yeterli deildir. nk ileriki blmler de de aka grlecei zere, Kalenderlik tek para halinde bir yap sergileyen, hatt tek bir tarikat eklinde tekilatlanm bir ta savvuf akm deildir. T arih te yaam Kalender eyhleri ve bunlarn etrafnda top lanm K alen d er zmreleri arasnda, yukardaki genel trif iinde kalm akla beraber, farkl tezhrler, eilimler sergileyenler hep olagelmilerdir. Hepsi_de K a len d eri- olmakla beraber, bir Baba T h ir-i JJryan ile bir Fahrud-Dn-i Irak. bijr Sems-i Tebrz__ile bir O tm an B aba, birbirlerinden olduka deiik ahsiyetlereve. telkkilere sa h ip tile r . Am a hepsinde mahede olunan ortak^zih^ niyet, diin yev o lan h er eyi arkaya atmak, yalmz il h Lala-nem jjeyerek slm emir ve kaideleri bu adan deerlendDnekti. O n lar bu ortak zihniyeti kendi karakterleri, yetitikleri kltr ortam lar erevesinde meydana vuruyorlard. O nun iin ems-i T e b rz de ok ince ve estetik bir grnm alan K alen der felsefe, O tm an Baba da bize olduka kaba ve tuhaf gelen bir biim e brnebiliyor. H er eye ram en temelde yine ayn zihniyete dayanan K a le n d e rli in bu dnyay umursamayan, ona ihtiya duym aktan ola bildiince kaan, toplum nizamn protesto eden tavr ve bunun

OSMANLI tM PA R A T O R LU U NDA

d grne yansyan temel m istik yaps nerelerden kaynaklan y o rd u ? A) E s k i re le r i : H i d ve Ira n m is ti s i z m i ve m is tik ev

K alcndcrilik, bugne k a d ar yaplan az sayda d a olsa ara trm a la rn ortaya kard ve aratrclarn fik ir birliine vard k lar sonu itibariyle, geni lde eski H id ve Ira n , am a zellikle de H in d m istisizm inden ve m istik evrelerinden etkilenm i kabul ed ilebilir \ G erekten hem en her devirde, A nadolu dahil slm dnyasnn pek ok yerinde grnen m u h te lif K alen d eri zm re lerinin. a ralarn d ak i klk kyafet itibariyle beliren az ok farkllk la r b ir yana, ortaklaa sergiledikleri b ir takm hususiyetler, onlar dier klsik sifi zm relerden hem en ayrd gibi, ister istem ez bi zi y u k a rd a zikredilen m ntakalardaki m istik evrelerin aratrlm a sna gtrm ektedir. Bir defa. K a len d eri zm relerine genel ad olan Kalender keli mesi bata olm ak zere, pek ok sebep, bu zm relerin m enelerini baka yerlerde deil, eski H in d ve Ira n m istik evrelerinde, y ani Budist, Z erdti ve M aniheist kltrlerde aram ay a sevkediyor. Aa da grlecei zere, kaynaklarda K a len d eri zm relerini belirle m ek m aksadyla, eitli zam an ve zem inlerde d a h a baka isimlere de rastlanld halde, genellikle Kalender (jx li) veya Kalenderi jrj-l) Kalendern y a h u t Kalenderiyle kelim eleri her. z a m a n ve m ek n d a bu zm releri ifade eden o rtak isim ler olm utur. H e n z m enei zerinde kesin b ir sonuca ulalm olm am as n a ra m e n , a ra p a , farsa ve trke k aynaklarda b a za n Karender a m a ekseriy Kalender (jx li) biim inde k u llanlan bu ke lim e n in , z a m a n z am a n farsa Kalntar (_> = iri, k ab a kimse, t rk e d e kalantor ), y a h u t greke Kaletoz (aa yukar ayn a n la m d a ) d a n geldiini ileri s re n ler b u lu n m u tu r8. A ncak b yk b ir ih tim a lle sansk rite Kalandara (kanun, nizam d, dzeni bozan) ke? Msl. bk. F. Babingrr, Kalenderi , E l i; Ignaz toldzihcr, Le Dogne et la Loi de rslam, fr. ev. Felix Arin, Paris 1958, s. 13 3 ; T . Yazc, Kalenderler'e dair yeni bir eser", ss. 786-87; Kocatrk, Kalenderiyye Tarikat", ss. 2 21-224 ; Yazc, K alan dariyyc , E li.. * Bu konuya d air bk. Yazc, a.g.m.. ay yerde.

MARJNAL

SFLtK : KALENDERlLER

Hmcsinden gelmi olabilecei dc belirtilmekledir k i9, olduka do ru grnyor. stelik bu, tarih vakaya da uygun dmektedir. kinci olarak, hemen her devir ve memlekette Kalenderi zm relerinin ortak vasflar olan, ii-be kiilik gruplar hlinde dolap gezmek, gnlk yiyeceklerini dilenerek salamak, vcut ve. bala rndaki b tn tyleri (sa, sakal, ka ve byk) kaztmak ve acip klklarda dolamak gibi hususlar da bizi sz konusu mistik evrele re ynelmeye zorlamaktadr. Son olarak da, elimizdeki kaynaklarda, IX . yzylda la n ve M ezopotam ya havalisinde Budist ve Manihcist rahiplerin dola tklarn veya baz sfilcrin Budist ve Manihcist evrelerle iliki iinde bulunduklarm gsteren baz kaytlarn mevcut olduunu sylemeliyiz. Mesel nl Mtczilc limlerinden Clz (886), A7tabul-Hayavn adl eserinde, erken Abbas dneminde Irak ve Su riyede halkn kendilerine Sihn (gezginler) dedii bir takm r~ hiplere rastlandm , bunlarn kk gruplar halinde ehir ehir, kasaba, kasaba dolatklarn kaydediyor10. Goldziher, Ghzn Ruhbnu'z-Zendka diye niteledii bu gezginci rahiplerin, eer H ind sadhula n veya Budist rahipleri deilse, m utlaka onlarn mesleini takip edenler olmas lzm geldiini ve bunlarn hayat tarzlarnn m slm anlardan baz evrclerce m utlaka taklid edilmi bulunabi leceini syler41. Goldziherin bu ekilde kesin tehis koym adan aklam aya alt bu Ruhbnu'z-ferndkcCnm , yani fndklardn Rhiplerinin, gerekte M aniheist rahipler olduklarn dnm emek iin bizce her hangi bir sebep mevcut grnm yor. Bir baka tarih haber, Goldziherin, m slm anlarn bu ra hipleri taklit etmi bulunabileceklerine dair tahm ininin, tersi art lar altn d a da gerekletiini bize gsteriyor. Bu defa, m slm an to p rak larn a gelen rahipler deil, H indistan topraklarna giderek oralardaki Budist rahiplerin yaantsn yakndan inceleyen ve on larla konuan sfler bahis konusudur, llhanl tarihisi Zckcriyya
9 Msl. bk. Kocatrk, a.g.m., s. 22i, not: 1. Bu ilmi aklamalardan ba^ka baz eski kaynaklarda da Kalender kelimesinin menene ve nc anlama geldiine dair ilgin speklasyonlar yaplmtr (msl. bk. Glpmarl. Kalenderiye . TA . Glpnarl burada bazlarn zikreder). Ayrca bizzat Mankib-i C S. de yer alan bir aklama iin bk. s. 62. 10 Bk. Chz, Ki tabii'l-Hayard;. Kahire 1323, IV. 147. 11 Goldziher. ay yerde.

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

M uham m ed K a zv n , V I I I . - I X . yzyln tannm sflerinden akik-i Belhi (8 -8 i2 )nin sflie giriinin, tccarken Hindistana yapt seyahatler esnsnda tapm aklarda grp konutuu Budist rahiplerin tesiriyle olduunu aka belirtm ektedir12. H i phe siz bu tek rnek deildir. Menkb- Cemli?d-Dn-i SvV&t de, K a lenderi dervilerinin kendilerine H indli rhipleri rnek aldklar ok ak bir tarzda kaydedilm i o lu p 13 bundan baka rnekler de bulmak m mkndr. Btn bunlar, ilk K alen d erlere, yahut K alen d er dervilerine yalnzca mistik anlay ve dnya gr itibariyle deil, gnlk yaay ve d grn bakm ndan da nclk ve m odellik eden zmrelerden birinin, Budist ve M aniheist rhipler olduu hipo tezini takviye ediyor. O halde gerek bu hipotezin daha tutarl hale gelmesi, gerekse K alen d erleri anlam aya y arayacak mukayese im,s Bk. Zekeriyya Muhammed Kazvini, sru'l-Bild ve Ahbrul-ibad, Beyrut

1960, s. 333. Konumuz bakmndan nemli olup bugne kadar fazla dikkat ek memi bulunmas itibariyle sz konusu bu kayd evirerek aaya alyoruz: akik nceleri tcirdi ve Hindistana seyahat ederdi. Bir keresinde bir puthneye (btyt'l-asnm. yani Budist mabedi) girdi ve orada sa ve sakaln kaztm oldu u halde puta (Buda) ibadet eden birini grd. O na yle dedi: Seni yaratan ve sana nzjt veren bir ilh var, O na tap! Sana hi bir fayda veya zarar veremeye cek olan bu puta tapma! Puta tapan bu adam aynen u karl verdi: Eer i senin dediin gibiyse neden sen evinde oturmuyorsun da t buralara kadar ge lip yoruluyorsun? Bu cevap zerine akk uyand ve derhal zhd yolunu tuttu . Bu para gerekte akk-i Belhnin bamdan geen bir olay yanstan tek rnek deildir. Yalnzca bu adan deerlendirilmesi yanl olur. Parann asl 5nemi, mslman sflerin Hind mistik evreleriyle temasn gstermesi itibariy le nem tar. Bu olay, buradaki kadar geni olmamakla birlikte, Kueyr RisUsi tarafndan da naUpdilir (bk. Kutyr RisUsi, ev. Sleyman Uluda, 1978, s. 90). u Mankib-i C S ., s. 12: stanbul

I J* Lu-

. y Aolf

Jjj Olij JL^. l>r

C *.!> <jI jL ijl ^ j j

Burada grld zere, zellikle Hindli rhiplerin dnyadan vazgeileri ne aret edilerek onlarn bu tavr vlmekte vc metnin devamnda bu felsefenin Kalenderliin esas olduu fikri stnde durulmaktadr.

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

knlar salamas bakmndan, bu zmrelere ksa bir gz atmak yerinde olacaktr. Eski H ind dinlerine ve mistisizmine hasredilmi aratrmalar, Budist topluluklar likler ve rhiplerden ibaret iki ana grupta m tla ed iyo rlar14. Bhiku_ denilen rhipler zmresinin temci nite lii, hayatlarn srdrecek asgar eya ve elbisenin dnda hi bir eye sahip bulunm am ak {fakr), bekr ve gezginci olm aktr16, Andre Bareau, bu gezgin rhiplerin Budizme has bir zmre olm ad n, aslnda Brahm anizm in hkim olduu daha eski zam anlarda, ayn yerlerde Sramana denilen gezgin rhiplerin yaamakta bulun duunu, B udizm deki gezgin rhipler snfnn temelinin M . . I V . yzyla doru bunlar tarafndan oluturulduunu belirtiyor. Sramana'lar, toplum un aa yukan btn tabakalarndan geliyorlar d. O n lar B rahm anizm e kar bir tavr ortaya koyuyor, ne bu di nin, ne de iinde yaadklar toplumun hi bir kuralna aldn edi yorlard. A h lk m efhum lar da hie sayan bu gezgin ve dilenci rhipler, y a n plak dolayor ve rast geldikleri herhangi bir yerde yatp kalkyorlard. Srtlarnda postlarn tadklar h ayvan lan tak lit ediyor ve vcutlan n a yaralar ayorlard16. te Andr Bareau ya gre, Budizm, Brahm anizm e kar bir tepki hareketi olarak te ekkl ederken bu zmrelerden yararlanmt. Bununla beraber, Budizmdeki rhipler daha iyi bir tekilt lanm aya tbi tutulmu olup, tam anlamyla toplum iinde stn yeri olan bir zm re durumuna ykselmilerdi. Bunlar, yan lann d a, iine yiyecek koyduklan veya dilenmek iin kullandklan tahta yahut mden bir kap, sa ve sakallann kazm akta veya baka bir ihtiyac grmekte ie yarayan bir ustura ve srtlannda portakal ren gi y a n ak bir elbiseden baka hi bir eyi bulunm ayan kimselerdi. O n lan n dilenmeleri, tam am iyle doktrinlerinin gerei idi. Sa ve sakallann kaztm alan da ayn m hiyetteydi17.

14 Msl. bk. Walter Ruben, Buddhist vakflar hakknda , V D , II (1943), ss. 173 vd.; Andr Bareau, Les Religions de l'Inde III: Bouddhisme, Jalnisme et Religions Archaiques, Paris 1966, s. 67. 16 Ruben, s. 45; Bareau, s. 69. 16 Bareau, ss. 14-15; kr. ilerde Kalenderler in klk ve kyafetlerinden bah sedilen ksm. 17 Ruben, Buddhizm Tarihi, ev. Abidin til, Ankara ss. 69-70. 1947, ss. 42-48; Bareau.

IO

O S M A N L I M P A R A T O R L U U ND A

ite bu dilenci rahiplerin yine doktrinleri gerei yapm ak zo runda olduklar bir baka ey de, yal mevsimler dnda asla ma nastrda oturmamak, srekli seyahat etm ekti18. Bu rhiplerin ha yatlarm ok iyi incelemi olan W alter Ruben ve A. Bareau, bu hususta da dikkate deer mahedeler kaydediyorlar. O nlara gre bu rhipler, kesinlikle bir i tutmazlard. Bu kendilerine iddetle yasaklanmt. Bu yzden hayatlarn srdrebilmek ancak dilen mekle mmknd. Sabahleyin yanlarna kekllerini alarak bazan tek tek ehir, kasaba ve kylere gidip yiyecek teminine alrlar, bazan da bu ii gruplar hlinde yaparlard. Para, altn ve gm dnda, kendilerine verilen her eyi reddetmeden almak zorun daydlar. ilerini tamamladktan sonra da, meskn blgeler dndaki balk ve bahelik yerlerde bir araya gelirler ve topladklar yiye cekleri paylarlard, ilerinde en yal, dolaysyla kdemli olan, grubun tabii bakam olu yord u 19. Yu karda zetlenmeye allan u tasvirler, ileriki blmler de aka grlecei zere, tpk Kalenderler gibi, dilenmenin d nda toplum iine asl karm ayan Budist rhiplerin, bir eit top lum d (marjinal) bir zmre olduklarn gstermektedir. Benzer mhiyette bir dilenci ve gezginci rhipler zmresinin, muhtemelen Hint tesiriyle Zerdtlikte de mevcut olduuna Geo W idengren iaret ediyor. A yn ekilde bir eit fakr ve tecerrd esas na dayal bir doktrine sahip bulunan bu zmrenin, Zerdtlii tam anlam yla temsil etmediini de yine ayn yazar belirtmekte d ir 20. Steven Runciman, C h zn yukarda verilen tasvirine uygun bir tarzda M aniheist rahiplerden bahsetmektedir. O n a gre bu rhiplerin bilhassa gezici olmalar, M aniheizm in misyoner bir ni telik tamasndan ileri gelmektedir. M ani rhipleri, dinlerinin dn yann tek dini olduuna, dolaysyla herkesin bu dine girmesi gerek tiine inanyorlard. Nitekim M an inin kendisi de srekli gezen biriydi. M ani rhiplerinin dier bir zellikleri ise, ok muhtemel olarak Budizmin tesiriyle, almamalar ve geimlerini tpk Bu dist rhipler gibi dilenerek salamalaryd. stelik onlar da vak tiyle Sramanalarn yapt zere, Ssn toplum unun kurallarn
u Krj. Kalenderliin erknndan bahseden ikinci blm. * Bk. Ruben, Buddhist vakflar hakknda", s. 173; Bareau, ss. 72-75. * G. VVidengren, U s Religioru de l'lran, Paris 1968, s. 84.

M ARJNAL

S F L K :

KALENDERLER

II

zerrece dikkate almyor ve kanun ve nizamlara uymay reddedi yorlard 21. Buraya kadar zet halinde verilmeye allan u bilgiler, Bu dist, Zerdt ve Maniheist rhiplerin mslman sf evrelere ya banc olmam alar, hatt onlarn hayat ve dnce tarzlarnn baz evreler tarafndan ilgi ile karlanmas sonucu, slm dnyasnn o zamanki siyas ve tima karklklar iindeki durumunun da katksyla, zam anla bir taklit isteinin uyanmas, bize yle kolay ca reddedilecek bir varsaym gibi gelmiyor. slm dnyasnda V III., IX . ve X . yzyllarn siyas mcadele ye iktidar deiikliklerinin birbirini kovalad, tima buhranlarn birbiri pei sra patlak verdii m uhtelif mntkalarnda, zellikle randan Ava ilerine uza nan geni bir shada, iinde yaadklar siyas otoritenin ve toplu mun skntlarndan kamak isteyen baz sflerin, bu zmrelerinkine benzer, dnyay umursamayan, fakr ve tecerrd savunan protestocu bir mistik felsefeyi benimsemeleri ok mmknd: byk bir. ihtimalle de byle olmu olmaldr. te meselenin b'j safhasnda iin iine Melmet-Kalenderlik ilikisi girmektedir ki, Kalenderiliin mistik temellerinden birisi de budur. B) M e l m e t ve M e l m e t lik cereyan : K alenderlikle Melmetlik arasndaki iliki, bilebildiimiz ka daryla daha X I I I. yzylda Sf kaynaklarnda bahis konusu edi lerek tartlm olup ihbud-Dn-i Shreverdnin A vrifu'l-Marif'i bunlarn_ banda gelir. Ancak bu tartmalan ve. Kalendcrlik-M elm etlik ilikisini tahlile gemeden evvel, Melmetliin na sl bir tasavvuf akm olduunu ve tarihesini ksa da ols.a bilmek gerekir. Hangi tarih ve tima artlar iinde doup gelitiine yukar da ksaca temas edilen Melmetlik, bir kere daha belirtmek lzm dr ki, Abbas mparatorluundaki Mevl_tabakasna mensup esnaf kesiminin mistik hareketidir22. Bu hareketin, Smnoullan
21 Bk. S. Runcimen, Le Manichiismc Midiival, Paris 1949, ss. 22, 63-64. 2 2 Bu gerek, vaktiyle Melmetlik zerindeki almalaryla tannm olan Alman limi Richard Hartmann tarafndan Slemi'nin RisUtul MelmetijpesT' (D E F M , 111/2(1340), s. 291) adl tannm makalesinde aynen yle ifade edil mitir: Ibtidlar riyazat- sfiyyeye ait hareket, mnevver olmayan kitleden ykseldi. Bu sebepten fikrimce balangta edeb tesiratm vukuu mmkn deil dir ve halkn daha ziyade aa tabakasnda devam etti. Bu keyfiyet, Slemnin bu kk kitabn tahsis ettii Melmetiyye hareketi iin bilhassa v&riddir".

12

OS M AN LI t M PAR A T O R L U U NDA

(819-1005) ile, bata Gazncliler olmak zere, muhtelif Trk zm relerinin hkimiyet mcadclesi verdikleri, srekli savatklar IX . yzylda ve bu mcadele shasmm iinde yer alan Mvernnehir vc Horasan mntakalannda kk salmas bir rastlant deildir. Bugn ran vc Afganistan snrlan iinde kalm olup eski Hind-lran kltrnn zengin ve etkin kalntlarn saklayan bu blgeler iin de bulunan Niapur, Herat, Belh ve K bil gibi nemli kltr mer kezleri, bu sebeple Melmetlliin ana sleri oldular23. phesiz ad Melmet veya Melmetlik olmasa bile bu tasav vu f ajcmm ilk yanstan Cneyd-i Badad ve Hallc- Mansur gi bi ortodoks sflie kar ilk muhalefeti balatan ahsiyetlerin eski ran kltr sahalarndan Irakda yaam bulunmalarna ramen, asl M elmetliin Horasan vc M vernnehirde ortaya kp ge limesi, tamamiyle buralarnn eski Hind-lran mistik kltrnn tayc blgeleri olmasyla ilgilidir. Fakr ve tecerrd' esas alp top lumu ve dnyay olabildiince dlayan bu tasavvuf mektebinin, ayn temel felsefeyi benimsemi eski H ind-lran mistik geleneinin zerinde inkiaf etmesi kadar tabii bir ey olamazd. Eer dikkat olunursa, M elmetliin bu eski mistik evrelerle bu yakn alkas, ilk M elm etler olarak tannm olup aada ken dilerinden bahsedilecek sflerden iki nesil ncekilerde daha ak bir ekilde belirginleiyor. Tarih kaynaklarna gre, bu sflerin il ki, Belh ehrinde yaam olup tasavvufa giri menkabesi Budanmki ile byk benzerlik arzeden mehur brahim -i Edhem (777)dir. Fakr. yani her trl dnyev ihtiyatan olabildiince syrlmak ve teerrd, yani d dnya ile onun alkalarndan kendini uzak tuta bilmek prensibi onda ok ak bir biimde grlebilir24. Bu tavr onun yakn evresine mensup sflerde, mesel, Budist rhiplerle temas tarihen sbit akk-i Belh ve onun haleflerinde gelierek zellikle Nipur M elmetleri zerinde byk tesir uyandrm tr*4. Bu sflerin tek mnasebetleri, elbette bulunduklar yerler,
Hartmann, ss. 307-314; A. G lp n arl, * M elmilik ve Melmler, stanbul

1931, M. 24-25; - R z a D orul, slm Tarihinde lk Melmet, stan bu l 1950, ss.

37-39-

u brahim-i Edheme dair bk. Abdl-Kerm Kueyr, Kueyr RisUsi, ss. 79-80; Hcvirl, Kef'l-Mahcub, ev. S. Uluda, stanbul 1982, ss. 200-202; Fcrdd-Dn-i Atlar, Tadhkiratu UAwliya, nr. R.A. Nicholson, London 1905, I, 8506; Lmi, Terume-i Sefeht, s. 95. s Bu ok mhim ahsiyet hakknda mesel unlara baklabilir: Kueyr, 90-9 1 Hcvlr', . 2 10 -n ; Attar, I, 196-202; Lmi, s. 103.

M A RJN AL
yah u t

S F L K :

K A LE N D ER LE R

kendi memleketlerindeki tasavvuf evreleriyle snrl deil di. Ibrahim-i Edhem bata olmak zere, hemen hepsinin Basra zh d mektebiyle de yakn temaslar vard. Ama tasavvuf anlay lar ve yaaylar bu mektebinkinden ok farklyda . ite bu zemin zerinde oluan ve birinci kuak temsilcilerinden Eb Hafs m er b. Mesleme el-Haddadm bizzat ifadesiyle Hak Tel_ile beraber olmak iin smn gizlemek, yaknlk ve kulluk adna kendini knamak (levm, m elm et), halka yalnz kusur ve kaba hatlerini gsterip iyiliklerini gizlemek sretiyle knamasn celbetmek demek olan M elm etlik27, bata Niapur olmak zere dier saylan merkezlerde Ahmed b. Hadraveyh (854)28 , Eb Trab- Nahebi (859)2fl, ve bilhassa Eb Hafs el-Haddad Hamdn b. Ahmed el-Kassar (884)31 ve son olarak ah uc- Kirmn (885)32 tarafndan temsil edildi. Lkaplarnn da gsterdii gibi bu ahslarn ou esnaf tabakasndand. Btn aratrclarn ittifakla kabul ettikleri zere, Eb Hafs el-Haddad ve Hamdn el-Kassarn ahsiyetlerinde asl zellikle rini sergileyip kendine taraftar toplayan Melmetlik, X . yzyl da da ad geenlerin mridlerinden Eb Osman el-Hr (910), Y u suf b. Hseyin el-R z (916) ve Abdullah b. Mnzil (940) gibi ileri gelen eyhlerle tesirini srdrd33. Bunlardan Eb Osman el-Hr ile Y u su f el-R znin zamann lems ve dier baz sf2 6 Msl. bk. Louis Massignon, Essai sur Us Origines du Lexique Ttchnvpu de la Mystique Musulmane, Paris 1968, 3. bs., ss. 174-213. 2 7 Bk. Dorul, lk Melmet, eserin sonunda yer alan RisUU'l-Melmetiyye evirisi, s. 101. Melmetiyye hakknda hemen btn klsik tasavvuf kaynaklarn da ve sf tabakatlannda malzeme bulunmakta olup ayrca buradaki dipnotlarda geen kaynaklarda da muhtelif Melmet sflerinin biyografilerine dair malumat vardr. 2 8 Bk. es-Slem, Tabakts-Sfiyye, nr. N. erbe, Kahire 1969, 2. bs., ss. 104-106; Kueyr, s. 98; Hcvr, ss. 219-21; e-arn, Tabakal l-Kbr, Kahi re 1360, I, 65; Ensr-i Herev, Tabakatri Sfyye, nr. Abdlhay Habb, Kbul 1962, ss. 82-85. 2 9 Bk. Kueyr, ss. 99-100; Hcvr, s. 222. 3 0 Bk. es-Slem, ss. 115-122; Kueyr, s. 199; Hcvr, s. 225; Attar, 1,322 31; Herev, ss. 95-96; Lmi, s. m . 3 3 es-Slem ss. 123-29; Kueyr, ss. 102-103; Hcvr, 149; Attar, I, 331 34; Herev, ss. 103-105; e-arn, I, 68; Lmi, 113-14 ve daha bakalar. 3 2 Bk. Kueyr, s. 140; Hcvr, s. 240. 3 3 Ad geen eyhlerin hayat hikyeleri iin Kueyr, Attar ve e-arnye baklabilir.

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

lerce zndk telkki edilmi olm alar, bize gre, M elm etliin doktrin yapsndaki eski Budist ve M aniheist tesirlerin roln vu r gulayan bir v k a d r34. Pek tabii olarak M elm etlik, IX ., X . ve X I . yzyllarda y a ayan bu eyhlerle snrl kalm ad; daha sonraki y zyllarda da de vam etti. A n cak bu akm tek bana bir tarikat olarak tekiltlanamam, bilindii zere, m uhtelif tarikatlara mensup ahsiyetler iinde zam anm za kadar M elm eti bir merep olarak benimseyen pek ok kimse bulunm utur35. A yrca tasavvuf tarihi incelendiin de, K b re v lik ve K alen derlik gibi baz tarikat ve sf akm larn temelinin de esas olarak M elm et mektebine dayandn sylemek gerekir ki, imdi tartlacak olan ve esas konum uzu ilgilendiren husus da budur. Bu ksmn daha banda da belirtildii zere, M elm etlik ile K alen derlik arasndaki ba, X I I I . yzylda Avrifu l-M arif te tartlm ve X V . yzylda Nefehtii l-ns ile srdrlm tr. G nm zde de ada aratrm aclarn fikri, bu ikisi arasnda ha kikaten sk bir iliki olduu merkezinde toplan m tr30 , ki gerek de bundan baka deildir. Avrifu'l-Marif yazan ihbud-D n-i Shreverd aslnda M elm etlerin ihlas sahibi kimseler olduklarm , tpk gnahkrlarn gnahlarnn m eydana kmasndan korktuklar ekilde, onlarn da iyi ilerinin ve gzel huylarnn aklanm asndan iddetle kan dklarn s yler37. A yn ekilde A bdurrahm an- C m de bunlarn
3 4 Nitekim .R . Dorul da bilhassa

Eb Osman iin bu hususu tartmak

ta ve bu konuya kesin gzyle bakmaktadr (bk. lk Melmet, ss. 49-52). ** Zaten bu yzden tarih lara Birinci Devre Melmetleri boyunca ilk Melmetlerden balamak ve bun demek sretiyle Melmetliin devre eklinde

mtlas bir gelenek halini almtr. knci Devre M elm lii Hac Bayram- V e l nin (1430) halifesi Dede mer Sikkn (1486) ile balatlr ve X V I I . yzyln son larna kadar srdrlr. nc Devre M elm lii ise, Bosnada X I X . yzylda or taya kan eyh Muhammed Nrul-Arab ile balatlr. * Msl. bk. Kprlzde M . Fuad, Anadolu'da slmiyet", ss. 298; Babinger, Kalenderi , E l i ; Tagi Ahmad, Who is a Qalandar?", ss. 161-63; Glpnarl, Melm lik, ss. 15, 26 (Glpnarl daha sonraki btn eserlerinde ayn eyleri tekrarlayacaktr); T . Yazc, Kalandariyya , E let; S. Kocatrk, Tarikat , ss. 223-24 ve daha bakalar. ** Bk. Aorifu'l-Marif | I, 194-98. Kalenderiyye

Shreverd, kendi zamannda da M el-

lmetlerin esas olarak Horasanda bulunduklarn, Irakta da bunlara ara sra rastlanmakla berabet Melmet olarak pek tannmadklarn kaydeder (bk. I, 202).

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

ok m barek bir tyife olduklarn belirtir38. Ancak bu sf y a zarlar, M elm etlerin gerekte bid ve zhid insanlar olduklar halde halk tarafndan fsk bilinmek iin aba sarfetmeleri yzn den, bu tavn n sahte M elm etler tremesine sebebiyet verdiini de kaydederler. A y rca M elm et perdesi altnda pek ok kimse nin fsk u f c r ilediine dikkat ekerek bunun ise zendeka ve ilhadn ta kendisi olduunu vurgularlar39. te asl mesele bu noktada kendini gstermektedir: G erek M elm etle zendeka ve ilhad nasl farkedilecektir? Shreverd ve C m ye gre K alen d erlik bu noktada ortaya kyor. Bununla bera ber, her iki yazar da K alenderleri gerek sfilerden sayp zndk ve m lhidlerin dnda tutuyorlar. O nlara gre M elmetler^le_Kalenderler arasndaki fark, esas olarak topluma k a rs t a v r la r d a ve nafile ibad etle r i yapp yapm am akta belirmektedir. M elm et anla y daha ileri gt.ren K alenderler, topluma muhalefet ko<usun da daha a k tif ve isteklidirler. O nlar iin kalp_iemizlij_esas olduun dan, M elm etler gibi gizli gizli ibadet e tm ek yp rin p ) hi nfilp. ihadet etm ezler; zira bunun gereine inanm azlar; ancak ja r z la r ye rine g etirirlr40. C m ye gre, kendilerini K alenderler olarak ni telemekle beraber, her bakmdan slm iyetin dna km sflerin bu gerek Kalenderler ile alkalan y o k tu r41. KLsaca toparlanacak olursa bu tartmadan kan sonu u dur: Bir defa K alen d erlik, M elm etliin biraz farkllam biim i dir. Asl nemli olan, bu yazarlarn eserlerini yazdklar dnem ler de K alen d erlii henz yksek bir tasavvuf felsefe ve yaay bii mi olarak yaayanlar bulunduu gibi, kendilerini bu maske altnda gizleyerek hi bir dn , tim a ve ahlk nizam ve kaide tanm a yan K a le n d e r i zm releri de bulunm aktadr. Shreverdnin yaa d a, K alen d erliin douundan yaklak iki bu uk asr sonra s olup byk K alen d er eyhi C em ldn-i S v yi yetitirm i tir. Bu devir, ayn zam anda K alen d erlerin O rta D o u d a y ay l3 8 Kr. Lmi, ss. 15-16. 3 0 Kr. Shreverd, I, 211-12; Lmi, ss. 20-21. 4 0 Kr. Shreverd, I, 208-210; Lmi, ayn yerde. 4 1 Lmi, s. 20: Amm ol tyife ki zamanmzda Kalenderlik adyla mevsm olmulardr ve slm rebekasm boyunlarndan karmlardr ve bu addolan evsafdan hillerdir bu isim (Kalenderlik) anlara riyetdir ve anlara Haviyye dirlerse lykdr .

O SM A N LI M P A R A T O R L U U M D A

d klan bir dnemdir. nin hemen her taraf te her iki yazar da durum unu gz nne

C m nin zam an ise, K alen d er zm releri kaplad ok daha ge bir dnem i yanstr. kendi devirlerindeki K alen der zm relerinin alarak fikirlerini belirlemilerdir.

imdi K alenderiliin mistik temellerinden olarak M elm et lik ve K alen derlik ilikisi hakknda buraya kadar sylenenleri bir toplu deerlendirm eye tbi tutm ak lzm gelirse u sylenebilir: K alen d erlik mistik^ temellerini olutururken, hem dorudan don va . hem de M elm etlik vstasyla H ind-Iran mistisizmine^ d a yanmtr. A ma. K alenderiliin bir sf zmre olarak ortaya k, bizzat M elm etlik akmnn tabii geliim sreci iindeki doktrin ve am el alanlardaki farkllamann sonucudur. im di, bu teorik fark llamann nasl bir tarih ve sosyolojik sre iinde gerekletiini grebiliriz. III L K K A L E N D E R L E R V E C E M L D N -I V Y E K A D A R K A L E N D E R L K : S-

Biraz ilerde ilgili ksmda da grlecei zere, K a len d eriliin tarihesini, X I I . yzyln sonlaryla X I I I . y zyln ilk y an s iinde yaam ve bu sf a k m n ilk defa bir tarikat haline dntrm bulunan C em ld-D n-i S v den ncc ve sonra olm ak zere iki dnemde ele alm ak gerei hasl o lm aktad r42. lk dnem in bulut lu ve ksmen karanlk m anzarasna karlk, ikin ci dnem zellikle Y en ialara yaklatka kaynaklarn bollamas sebebiyle berrak lk kazanr. Nitekim bugne kadar yap lan aratrm alard a d a bu durumun ak bir ekilde takip edilm esi m m kndr. Bu aratrlarda C em ld-D n-i S v den nceki dnem ile ilg ili olarak ge nelde a) K alen d eriliin ilk ortaya kt zam an ve m ekn, b) lk K a len d erlerin kim ler olduu, c) K alenderiliin m hiyeti gibi balca problem zerinde durulm utur. Bu p ro b lem ler belli llerde tartlm ve aa yukar zerinde ittifak edilen b a z so
** Bu gerei ilk defa merhum F. Kprl dile getirmi (bk. Anadoluda s-

lm yef', t. 298), T . Yazc da ayn kanaate itirak etmitir (bk. K alandariyya , E la ) .

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

>7

nulara varlmtr. Bununla birlikte, ilk dnem hakknda bugn iin belli oranda bir tarihe yazabilmek imkn dahilindedir. Eer dikkat edilirse, Kalenderliin ilk ortaya kt zaman ve mekn meselesi, ilk Kalenderilerin kimler olduu konusuyla sk skya balantldr. nk ilk Kalenderlerin kimler olduunu tesbit edebilmek, ayn zamanda onlarn yaadklar zaman ve bl geleri tesbit etmek demektir. Baz eski rivyetlerde ilk Kalender eyhinin M srda yaam Endls asll Yusuf el-Kalenderi adn da bir A rap olduu ve tarikatn onun adm tad zikredilmise d e 43, bunun hi bir tarih dayana olmad grlecektir. Zira bu yanlg, C em ld-Dn-i S vnin de Yusuf adn tamasndan ve mrnn nemli bir ksmn Msrda geirmesinden ileri gelmi olsa gerektir. stelik bizzat Kalenderliin kendi gelenei de C e m ld-D n Y u su f es-Svyi kurucu olarak tebcil e d er44. Aslnda, K alenderliin doktrin olarak H ind-ran mistik kl tr shas ile M elm etliin yaylm a alan iinde ortaya ktna muhakkak nazaryla baklnca, Cem ld-Dn-i S vyi ilk K a len der olarak kabul etmek mmkn deildir. A yn ca, aada grle cei gibi, bizzat Kalender sfatn kullanp ondan ok daha nce y a am ahsiyetlerin mevcudiyeti, bunu bsbtn imknszlatr yor. Bu itibarla bizce lk Kalenderler, yahut K alenderler meseselesinin zm yolu M elm etlik-Kalenderlik ilikisinden ge mektedir. K anaatim izce ilk K alen derleri, nerede ve ne zam an yaadklarm olduka iyi bildiim iz M elm et eyhleri arasnda aram ak m antk v e tarih bir zarurettir. IX . yzyldan itibaren H o rasan ve M vernnehrin Niapur, Herat, Belh, j^ b il, Buhara ve Sem erkand gibi merkezlerinde ve. huralarm evrelerinde yaam M elm et eyhlerinin mridleri arasndan, isimleri o zam anlar Ka lender olm asa da, ilk K alenderi suflerin belirmeye baladklarn varsaym ak gerekiyor. yle sanyoruz ki, belki de daha I X . yzyldan itibaren, M el m et felsefenin elstik ve her trl tevile uygun yaps gerei, bu merebe mensup sfler iinde, adna sonradan K alen d erlik deni lecek bir deiimi balatm olanlar mevcuttu. Bu deiim, tarih
4 3 Msl. bk. Babinger, Kalender , dar? , s. 156. E l i ; T ag Ahmad, W ho is a Q alan-

4 4 Bk. Hatb-i Fris, Mankib-i C S., ss. 3 vd*> bn Batuta, I, 63-4.

F. *

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

kayn aklaryla rahata takviye edilebildii zere, Budist ve M an i heist evrelerle temas sonucu, X . yzyl iinde srp gitti. H att biraz daha ileri giderek unu ileri srmek de m m kndr: Sf kaynaklarnn bize M elm ct olarak tantt I X ., X . ve X I . yz yllarda yaam baz sflerin, hakikatte K alen d er olm alar kuvvet le m uhtem eldir. stelik, I X . ve X . y zyllard a slm dnyasnn hi bir yerinde tekiltl bir tarikat niteliine brnm hi bir s f teekkl bulunm ad m uhakkak olduuna gre, bu K alen d er sfiler bamsz olarak kendi mridleriyle evrili bir ekilde yaa m aktaydlar. Bu bakm dan, C em l d-D n-i S v den nce K alen d eriyye T arikat adyla, tekilatl bir zm re aram ak tarih geree ters d er. K a ld ki, C em ld-D n-i S v den sonra dahi K a len d er zm relerini yalnzca Kalender lkab veya Kalenderiyye Tarikat ad al tnda aram ak da bir hatdr. nk ileriki blm lerde grlecei gibi, A nadolu Seluklu ve Osm anl devirleri ve shalar d a dahil, slm dnyasnn eitli zam an ve m eknlarnda K a len d erler pek ok deiik isim ve lkapla varlklarn srdrm lerdir. H al byle olunca, K alen d eriliin m uhtem elen X . y zyld an itibaren, henz tekilatlanmam bir halde, H orasandan M vernnehre uzanan geni bir alan iinde tek tek bir takm sfler ve onlarn evreleriyle snrl bir tasavvuf akm , fakat a yn zam an da sosyal bir muhalefet unsuru olarak belirdiini ileri srm ek, ka naatimizce tarih vkaya uygun bir varsaym dr. Bu varsaym teyid etmek ve baz ipular ele geirm ek m aksadyla, Kefu l-Mahcb, Risle-i Kueyriyye, Tezkiretu l-Evliy ve Nefehtl-ns vb. X I . yzyldan X V . yzyla kadar uzun bir devre iinde yazlm olup, ad geen m ntakalarda yaam sflerin tercem eihallerin i ihtiva eden tabakt kitaplarn taram ak balangta bize kar b ir yol gibi grnmse de, bunun sonunda ne yazkki fazla tatm inkr veriler salanamamtr. Her hl krda bu varsaym n kolayca y ab an a atlab ilecei ni sanmyoruz. F azla tatm inkr olm asa da elde edilen veriler, hi olmazsa X . yzyln ikinci yan syla X I . y zyln ilk yars iinde yaam Eb Ahm ed-i A bd al-i it, B aba T h ir-i ry a n , Baba Cfer, Baba Hem ve Eb Sad-i E b u l-H ayr gib i, ta rih ahsiyet leri mlum kiilerin, birer K alen d er niteliini tadklarn gste riyor. Baba Thir-i U ryan n elim izde, sf ta b a ktlarn d aki ka

M A R J N A L

S F L tK :

K A L E N D E R L E R

>9

ytlarn dnda bir de kendi eserleri olduu gibi, dierlerini de ben zer kaytlardan tehis edebiliyoruz. Eb Sad-i Ebul-H ayr ise ok nl bir sf olup, bizzat torununun yazd menkbnmesi syesinde, hakknda olduka salam bilgilerimiz vardr. A yrca ken disinin baz tasavvuf iirleri de bize ulamtr. A) E b A h m e d -i A b d a l- i i t : Sf kaynaklarnda tesbit edebildiimiz muhtemelen en eski ve stelik, daha sonraki yzyllarda mnhasran K alenderler ta rafndan kullanlan _Abdal lkabn tayan ilk Kalenderlerden ol duu sylenebilir. iti nisbesinden de anlald zere, H erat ya knlarndaki it kynden45 ve bu ad tayan tarikatn ilk byk eyhlerindendir46. R ivyete baklrsa, aslnda bir hkmdarn o lu iken, bir gn av esnsnda iinde byk eyh Eb shak- m nin de bulunduu ricl-i ayb g l r r; her evini terkederek ona mrid o lu r47. Eb Ahm ed-i A bdal, hi phe yokki H erat ta kk l bir ekilde yerlemi bulunan M elmetiyye mektebinin iinden geliyordu. B) B a b a T h i r - i U r y n - H e m e d n : K ayn ak lar ksmnda da eserleri dolaysyla ksaca kendisin den bahsolunan Baba T hir, ryan (plak) lkabnn da aka gsterdii zere, yar plak dolaan ve hemen hemen btn tann m K alen der eyhlerinin ortak vasflar olan cezbe sahibi bir sfdir. Bugnk bilgilerimize gre ilk defa Kalender ( j^I) lkabm kullanan o olm utur48. 938 yhnda doduu tahmin edilen Baba T h irin ran da Fars asll slleler (Deylem ler)le Trklerin (Byk Seluklular)
46 Bk. M u n d -D n -i E sfir z, Ravzatul-Cennt f E vs f i M edinet'i Herat,

nr. S. M u h a m m ed K z m , T a h ra n 1338 h., s. 34, n o t: 4. 48 M sl. bk. L m i, s. 36; H o caz d e A h m ed H ilm i, Had(kat'l-Evliy: Silsile-i Kadiriyye ve itiyye, stanbu l 1318, I I , 47 L m i, a y n y erd e; N e v y , s. 204. 48 Bk. N akosteen, The Rubaiyyat, s. 4: 132-35.

jj-d

f J* ^ O* < > J (fU aJ j (fU

fh 3 )j
J* (*r j 'j p

90

O SM AN LI M P A R A T O R L U U M D A

hkim iyet mcadelesi verdikleri yllarda H em edan yaknlarnda yaadn b iliy o ru z48. Nitekim Rhatus-Sudr m ellifi R ve n d nin ifadeleri bunu teyid ediyor. Soradan Byk Seluklu im p a ra torluum un ilk hkm dar olacak olan T u n l Be, seferlerinden biri csnsnda H em edana uram ve hretini 3 uydur~Bba~Th irin ziyaretine gitmitir. Bu ziyaret srasnda, biraz m ecnun gi bi^ l n B a b a T h ir, T urul Bee hkim iyeti altna a ld. n sa n i laraTdaim a adaletle davranmas iin, nasihat etmi, x>_da buna u ya can a sz v ermitir. R v e n d T B aba T hirin H em edan ehrinin iinde deil, H zr adndaki kk bir dada, tpk kendisi gibi olan B aba C fer v e eyhT HemITiIe birlikte m nzev b irlhayat-srd rd klerin i, dindar ve tem iz inanl_olduklarn bildirm ektedir50. Baba_T h ir in 1037 de H em edanda vefat eden bn S ina ile .ada olm as d a jd ik k a t ekicidir. Z ira kendisinin Kitabi?l-rthndz. anlatt m istik tec rbeyle ilgili mahedelerinin muhtem elen B aba T h iri konu al m o la b ile ce i uzak bir ihtim al jdeildir. Baba T h irin vefat 1010, 1019-1020 gib i m u h telif tarihlerde gsterilmekteysede, T ahsin Y a zc, T u ru l B ele grm esinin, onun 1055 teki H em edana gelii srasnda v u k b u ld u u n a dikkat ekerek bu tarihi 1055ten sonraya alr. Y u k a rd a bahsi geen kl sik sf kaynaklarnn hi birinde kendisi hakkn da bir b ilg iy e rast lanm am as, dikkat ekicidir. Bu bir bakm a onun klsik ortodoks sf tipinin dnda telki edilmesiyle ilgili bulunsa gerektir. D ier iki arkada iin de durum ayndr. Baba T h irin gerekten son derece ku vvetli cezbe sah ibi bir sf ve ayn zam anda nemli b ir ir olduu, n ih ilerin d en ok iyi anlalm aktad r51. B ir rubisinde, yersiz yurtsuz b ir kalender oldu4 9 Msl. bk. Rzakulihan Hidyet, M ccm at'l-Fusah, Tahran 1339 h., III,

845; Browne, A Lilerary History, II, 259; V . Minorsky, Baba Tah ir ry a n E l i , 2; Nakosteen, ss. 1 - 7 . (Baba Tahirin biyografisi h a k k n d a ayrca Alikuli H a n n R iy zuj-uars ile, L u tf A li Begin tegede (Bombay i2 7 7 )sine de baklabilir. 50 Bk. Muhammed b. Ali er-Rvend, Rhalu s-Sudr, ev. A . Ate, Ankara A n cak tarih iti

*957 I, 97-98 -

Hidyet, yukarda zikredilen eserinde Baba T a h irin Seluklular

zamannda deil, Deylemliler zamannda yaadn ileri srer. bariyle onun Turul Bee ada olduu kesindir. H Nakosteen, ss. 29-54 arasndaki f knlarda trkeye de kazandrlmtr

metin ksm. Baba T a h irin rubleri ya(bk. m er K avalc, Baba T a h ir ryan ve

( iirim , Klt. Bak. yay., Ankara 1989. Bu eserin banda Baba T a h ir in biyogra f i s i de bulunmaktadr).

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

21

u n u ; serseriyne bir hayat srdn; tulay bana yastk ya parak uyuduunu ve daim strap iinde bulunduunu anlatyor8 *. Bu sebeple M inorsky, onun gerek sf felsefesine bal olduunu, gnahlarm itiraf ederek aff iin yalvardn ve strabn aresini fen telkkisinde bulduunu belirtir53, ki bu tehis gerekten onu en iyi niteleyen bir tehistir. Baba Thirin el-Fthat'r-Rabbniyjjtfsinde yer alan vecize tarzndaki pek ok sfiyane szleri arasnda mesel, lim beni cezbetti vc denizin kenarna getirdi. V ecd beni denize drd ve boulmaya brakt. Denizin ortasn da ilim den~Tafdm istedim, beni kurtarmad ve vecd ga lip gek Kurtulm ay istedim; hen kr-. taran K i m ___________yorsa O nu resm olarak zikrediyordur. K im de O nu cehille zikrediyorsa, ite asl ger ek zikir odur 54 gibi ifadeler, kendisinin ilim sahibi olduunu, ancak lhi cezbe bahis konusu olduu zaman, her eyin cehille sonulandna inan dn gsterir. ki buuk asra yakn bir zaman sonra bu telkki, ems-i T e b rz gibi bir baka byk Kalender eyhinin tesiriyle M evln G elld-D n-i R u m de ortaya kacaktr. ryan lkabn tayan bu byk K alender eyhinin evre sinde B aba C fer ve eyh Hemdan baka kimler olduunu, onun sfiyne telkkilerini srdren daha baz evreler bulunup bulun m adn bilem iyoruz. C) E b S a d - i E b u l-H a y r :

B aba T h irin bir baka ada ve tpk onun gibi kuvvetli bir sf ir olan Eb Sad, Horasann Haveran blgesinde yaa m olup hayati hemen hemen btn teferruat ile mlum dur. T o runlarndan M uham m ed b. Ebil-M nevverin kaleme ald Es5 2 Bk. yukarda 48 nolu notta zikredilen rubi. 5 3 Minorsky, a.g.m.\ Baba dier kaynaklar. 54 Baba Tahir-i ryan, el-Ftht'r-Rabbniyye f i Mezci'l-rti'l-Hemedniyye, Paris, Bibi. Nat., E. Blochet arap. yaz. nr. 1903, w. 101b-104b. Tahirin sflii ve edeb cephesi hakknda daha geni bilgi iin bk. Brovvne, II, 257-59; Nakostcen, ss. 7-12 ve buralarda verilen

23

OSM ANLI

M P A R A T O R L U U N D A

rru t-Tevhd adl

m en kabev

b iy o g r a fis is o n r a k i

Tezkiret'l-Ev ka yn a klk et

liyM ve Nefeht'l-ns67 gibi sf ta b a k tla n n a d a

mitir. Zikredilen kayn aklarda an latld n a gre, gen li in d e K e lm tahsili ile urarken, bir M elm et eyhi olduu phesiz kulunan E b u l-F azl H asan la tanarak tasavvufa ynelm i vc onun vastasyla yine nl bir M elm et eyhi olan Eb A b d irra h m an es-S lem ye intisap ederek kendisinden hrka g iy m itir58. B ir ara M elm etliin ana m erkezlerinden N iapu ra gid erek kendisine geni bir m rid halkas edindi. Bu arad a E b u l-K asm el-K u e y r ile de dosduk kuran Eb S a d in m izac tam an la m yla K a len d erili i yanstr. N itekim o, B ab a T h irden sonra, y azd rubilerin de bunu ifade eden ikinci ah siyettir50. T a sav vu f edebiyat tarihilerinin ortak kanaatlerine baklr sa, Eb S ad V a h d et-i V cu d fikrin i kuvvetle yanstan, d n kaide lere fazla aldr etm eyen bir kimse olduu gibi, s fiyn e nazm n d a gerek ku ru cu su d u r60. R . A . Nicholson onun, M e v l n d a g rlen sem bolik slbun ilk habercisi olduu g r n d ed ir61. D n i kaidelere alkaszl sebebiyle bir ara G azn eli M a h m u d a u lem tarafndan ikyet edilen Eb S ad, doduu ehir olan M a y h a n a d a 1049d a lnceye kadar yaam tr62. D ) D e r v -i A h -p :

X - yzyln sonlaryla X I . yzyln balarnda yaam olup, yuk ard a zikredilen ve yksek seviyedeki sf telkkileriyle K a le n derlik akm nn ilk tem silcilerinden bulunan ahsiyetlerden sonra, X I I . y zyld a yine Byk Seluklu m paratorluu shasm da y a am tipik bir K a len d er eyhinden d aha sz etm ek gerekir. Bu ki4 4 Bk. EsraruV-Tcvhid f i Makama ti'f-eyh E b Sad, nr. V . Jukovsky, Peters-

burg 1899; Eserin Franszca evirisi iin bk. Mohammcd Achena, Paris, Dcsc16c dc Brouvrr 1974. 5 4 Bk. Attar, II, 322-37. Bk. Lmi, s*. 339-47. ** Bk. a.g^ierler, gsterilen yerlerde; kr5. R.A.Nicholson, Abu Sad , E h , 2; Browne, II, 261-62; Nakosteen, s. 20-23. * Msl. bk. Browne, II, 265. A.g,x., II, 267-69; Nicholson, a.g.m. M Nicholson, ayn yerde. ** Bk. Lmi, s. 347; kry. Nicholson, a.g.m.

MARJNAL

SOFLK :

KA L EN D R R L F .R

^ ne yazkki varlndan bizi haberdar eden tek kaynacn da ismi ni zikretmedii Ah-p {geyik postu rinmf) lkabm Ufimaktadr. Baba T hir gibi zamannn yksek idari evreleriyle temasta oklumu arlalan Ah-pClfc- Seluklu sulum Scuc^r nczdiuk, ken disine kar koyarak yenilen Hrezmah Auz adna efaatte bulun mu ve otun affn salamtr,J. * * * Irat sahasnda ve zellikle Horasan mntakasnda yaam bu ilk Kalenderlerdcn baka, tasavvufun ana merkezlerinden bir ba ka blgede, M vernnchirde, ounluu Trkler le meskn mnlakalarda tehis edebildiimiz Kalenderllere geebiliriz. IX. yzyldaki siyas vc sosyal deimelerle atba giden Melmetlik akmnn deiik eilimlerinin, Fuad Kprlnn vaktiyle pek yerinde syledii zere, Mvernnehir blgesine n fuz etmemesine imkn yoktu0 4. Gerekten de slmiyet Trkler arasna M elmet ccreyan ile girmeye balad ve X. yzylda Mvernnehirdc Buhara, Scmcrkand ve Fcrgana gibi ehir ve bller Trk eyhleriyle dolmaa yz tuttu. Onlar, ounluu gebe olan Trk zmreleri tarafndan Bab, Baba veya Ata Unvanlaryla anlyorlard. Bunlar tpk eski amanlar gibi manzum lhiler oku yan veya Budist rhipler gibi menkabeler anlatan ahsiyetlerdi. Kprlye gre, Ahmed Ycsevl evresinde grlen Arslan Baba, Korkut Ata, oban Ata vb. kiiler, bu tr sf Trklerd ifl5. te bu yzdendir ki, Ahmed Ycsev vc sfliini, Nakibendiliin sz gecinden gemi sonraki kaynaklarn gzyle deil, Mclmcti - K a lender tasavvuf cereyan dhilinde vc bu gzle ele almak, tarih vkaya uygun decektir. Herhalde daha V II.-V III. yzyllardan beri, amanist, Budist vc Maniheist mistik evreleriyle iie yaa yan M vernnehir havlisinde, temel felsefe itibariyle bunlardan kkl izler tayan Mclmctliin vc Kalenderiliin yaylmas faz la zor olmam olmaldr. F. Kprl, Ahmed Ycsevnin ortaya kt tasavvuf! evre yi incelerken ok hakl olarak onun yaad X II. yzyldan nce
M brahim Kal raoglu, Hrevnahlar Devleti larihi, Ankara 1956, s. 39. M lk. F. Kprl, Trk Edebiyatnda ilk Mutasavvflar, Ankara 1966, 1. t..

i.
,I1 A.K.., hH . 1:1-14.

24

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

M vernnehrin zellikle Siriderya kylarnda ve bozkrlarda, T rk boylarna kendi mantk ve dilleriyle slm inan ve esaslar tasavvuf aracl ile yaym aya alan eyhlerin ve dervilerin bulun duuna muhakkak nazaryla bakyor66. Zaten aksi halde Ahm ed Y esevnin bu kadar baarl olmas mmkn deildi. ok muhtemeldir ki bu Trk eyhleri ya Horasan mntakasna giderek oradaki M elm et eyhlerine intisap edip nasiplerini aldk tan sonra memleketlerine dnyorlard; veya Horasanl M elm et eyhlerinin halife ve mridleri Trk boylan arama gidiyorlard. Belki her ikisi de vukbuluyordu. Bylece vaktiyle amanist, Bu dist ve Maniheist evrelerde X . ve X I. yzyllardan itibaren zaten yabanc kavram lar olm ayan fakr ve tecerrd', bu defa da slm bir yorum ile aynen srdren Kalender eyhleri yetimee bala d. Budist, amanist ve Maniheist rhiplerden K alen d er dervi lerine geiin fazla zor ve uzun zaman alan bir sre olm adn tahmin ediyoruz. Nitekim daha aada da grlecei zere, X I I I.X I V . yzyllarda U ygu rlar arasmda hayli yaygn bulunan K a lenderlerin nclerinin, X I .-X II . yzyllarda bu ayn mntakalarda yaayan selefleri olduunu syleyebiliriz. Biz bu nc kuaa dair kaynaklarda baz izler bulabiliyoruz. C m , Nefeh.tl-ns &e. bunlardan iki tanesinin biyografisini zikrediyor, ki biri M k- Ts, dieri Em r A li A b olup her ikisi de X I . yzylda yaam lardr. C m ye gre Mk- TsV nin asl ad M uham m eddir. K e n disi Eb Sad-i Ebul-H ayr ile sohbet etmi ve onun evresinde y e timitir. C m A yn u l-K ud t- H em ednden naklen, bu zatn T rk olduunu ve eyhi Eb S ad gibi nam az klm adn y a z y o r67. Bu onun tipik bir K alender olduunu tahm in ettiriyor. C m aa yukar benzer bilgileri E m r A li A b iin de verm ekte ve onun da ulu bir vel olduunu belirtm ektedir68. Fazla sayda olmasa da, buraya kadar verilen rnekler, K a len derliin henz X I I . yzyln ortalarna kadar tekiltl bir zm re haline gelemediini, ancak Horasan ve M ver n neh irle snrl
** A.g.e., ayn yerde. *7 Lmi, ss. 348-49: Aynul-Kudt- Hemedn baz resilinde yazmdr ki Muhammed M ak namaz klmaz idi . Ayn mellif buna ramen onun, evresi iinde ok muhterem ve aziz bir zat telkki edildiini ilve etmektedir. ** Bkss. 349- 50-

M A R JN AL

S F L K :

K A LE N D E R LE R

25

ve m uhtelif K alender eyhlerinin kendi mstakil evrelerine inhi sar eden olduka belirgin bir sf akm mhiyetini arzettiini gs termeye az ok yeterlidir sanyoruz. IV C E M L D N - SV S v : VE K A L E N D E R L K

A) C e m l d - D n - i

te C em l d-Dn-i Svnin ahsiyeti, Kalenderiliin byle birbirinden bam sz evrelere inhisar eden, ama buna karlk ge ni bir alana yaylan bir sf akm olmaktan karak yava yava derlenip toparlanm aa balad bir dnemde beliriyor ve nem kazanyor. Aratrclarn hemen tamamna yakn bir ksm onun Kalenderiliin toparlanmasnda nemli rol oynad ve ondan sonra tekiltlanan K alenderiliin bu hliyle Orta D oudan balayarak Orta Asya ve Hindistan a yayld konusunda hemfikirdirler. Ne var ki, bu kadar nemli bir rol olmasna ramen Cem ld-Dn-i Svnin ada hemen hi bir sf kaynanda yer almam olmas dndrcdr. O nun hayatm bize anlatan menkbnmesi, eer Fusttu l-Adle, Rihle-i bn Battuta, el-Vf bi l-Vefeyt ve el-Htat gibi dier tarih kaynaklar olmasayd, tamamiyle hayal birini anlat yor diye hkm edilebilirdi. Ancak, birincisi Menkb dan altm yl kadar nce, kincisi onunla ayn devirde, dierleri ise biraz daha sonra kaleme alnm olan bu kaynaklar, byle bir ihtimali kesinlik le ortadan kaldryorlar. stelik, Menkb m verdii bilgileri, baz kronoloji yan llan hari, tamamiyle takviye ediyorlar. D aha da nem lisi, Fusttu l-Adle K alenderleri tenkit maksadn gtt halde, Cemld-D n-i S v hakknda verdii bilgiler, kendinden sonra yazlan Menkb n det zeti gibidir. Bylece bir Kalender kayna, aksi zih niyete sahip baka bir kaynak tarafndan dorulanm bulunm aktadr. te btn bu kaynaklar Cem ld-Dn-i S vyi K alenderliin kurucusu eklinde takdim etm ektedirler69. Eer bu mesele sadece Menkb- Ceml d-Dn-i afnin ortaya att bir iddia ol sayd, bir K alen d er kayna olarak bunu tabii karlamak, ancak kable ayan grmemek mmkn olabilirdi. Nitekim baz eski ara trclar ad geen eyhin Kalenderiliin kurucusu olam yacam
' Muhammed b. el-Hatb, Fuslt, s. 559; Hatb-i 76-77; bn Battuta, I, 63. Fris, zellikle ss. 58-61,

26

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

dnmler ve bu istikamette tartmalar yapm lardr70. Fakat bizce onlar bu fikre gtren husus, Cem ld-Dn-i S v nin tasav v u f tarihinde ilk Kalender olup olmad meselesi ile, Kalenderlii ilk defa tekiltl bir tarikat haline dntren kii olup olm a d meselesinin birbirine kartrlm olmasdr. Zira dikkat edilir se iki mesele aslnda birbirinden tamamen farkldr. Hi phesiz, daha nceki sayfalarda rnekleriyle gsterilmeye alld zere, eyhimizden en az iki yzyl nce yaam ve s telik kendisi hakknda bizzat Kalender terimini kullanan K alen d er lerin varl sebebiyle onu ilk Kalender kabul etmek m mkn ola maz. Bizce bu nokta tartmaszdr. Lkin, K alen derliin Cem l d-Din-i S v den sonraki yepyeni gelime ve yaylm a sreci ve bunu anlatan kaynaklar dikkatle tahlil edilirse, Tahsin Y a zcmn da isabetle kaydettii g ib i71, Kalenderlii belli bir takm dokt rin esaslar ve erkn dahilinde toparlayarak bir tekilta kavuturan kiinin Cem ld-Dn-i Sv olduu m eydana kyor. Bir baka deyile, K alenderlik bir tasavvuf akm olarak en az X . yzyldan beri mevcut bulunduu halde, bir K alenderiyye T arikatn d an sz etmek ancak C em ld-D n-i S v den itibaren m m kn olabilir. Bu meseleye aada tekrar dnmek kaydyla imdi, eyhin ahsi yetine, biyografisine ve yaptklarna dair kaynaklardaki bilgilerin incelenmesine geebiliriz. Fusttul-Adle yazan M uham m ed b. el-H atbe gre, C em l dD in , nisbesinin de gsterdii gibi, bugn K a zv in le T ah ra n arasn da yer alan Sve ehrinden olup dervilie gen yalarnda heves etmitir. Bu maksatla D m aka gider ve eyh Osm an- R m adl ok dindar ve byk bir sfye mrid olur. A n cak onun gib i bir zhd hayat yaam aya dayanam ayarak zndkla m eyledir. Bir gn D m akta Bill-i H abe m ezarlnda irazl bir gen olan G erbede rastlar; onunla dostluk kurar. O n un gib i sa, sakal, b
7 0 Fustl ve Mankib-i C.S. gibi kaynaklarn meydana karlmasndan nce

yazan baz aratrclar, Cemld-Dn-i Svnin Kalenderiyye Tarikatnn ku rucusu olamyacan ileri srerek bu iddiay kesinlikle reddetmilerdir (msl. bk. Tagi Ahmad, ss. 158-160. M ellif burada, eyhin Byezd-i Bistm zamannda yaam ve ona mensup Tayyfriyye Tarikatna bal bulunmas gerekesiyle sz konusu iddiaya kar kmakta ve bunu uzun uzun tartmaktadr). 71 Bk. Yazc, Kalenderler'e E li. dair... , s. 787; ayn yazar, K alandariyya ,

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

yk ve kalarn kaztr. Cem ld-Dnin bu halini duyan eski eyhi Osman- R m , durumunu slah etmesi iin kendisine haber yol larsa da hi bir faydas olmaz. Artk Ccmld-Dn, esrar kullanan, cavlak adl, kldan dokunmu bir yelek giyen, hi bir er kaideye aldr etmeyen, ksaca ibha yoluna girmi bir Cavlak (Kalender) olm utur72. U zunca bir mddet o mezarlkta ikamet eden Cem ld-Dn-i S vnin yanna bir m ddet sonra, Muhammcd-i Belh^^Muhammed-i K rd , ems-i K rd ve Ebbckr-i Niksr adnda drt kii daha kallr. Bunlar bir mddet sonra onun halifeleri olurlar. O n lar da tpk eyhleri gibi sa, sakal, byk ve kalarn kaztp cavlak giyerek M ezdek m ezhebi (Kalenderliklne girmi olurlar. Bir mddet sonra bunlarn her biri bir tarafa dalarak mezheplerini yayarlar. Ebbekr-i Niksrnin dnda ilk bir zaman sonra lr. Ebbekir ise 602/1205-6 ylnda K onyaya gider ve oraya yer leir. Bylece Fustta gre, Cem ld-Dn-i Sv riavlaVlii yani K alen derlii kurmu oluyordu, ki bu tam olarak 611/1214-15 yylna rastlyordu 73. B izzat kendi Menkbma gre ise, Cemld-Dn-i Sv 382/ 992-93 te Svede domu olup Peygamber sllesinden geliyordu ve bu sebeple kendisine Seyyid Cem ld-Dn-i Kalender deniyor du. Kendisi daha Svede iken ok mrid edinmiti. A ncak bir m d det sonra Irak a g it ti74. O rada, daha nce Bayezd-i Bistm nin mridi olan eyh Osman- R m nin tavsiyesiyle ona mrid oldu ve halifelik m akam na kadar ykseldi75. Bir sre bylece Irakta kaldktan sonra eyhiyle beraber kalkp Horasan a giderek orada ikamete balarlar ve bu arada pek ok kimseyi de mrid edinirler. D aha sonra C em l d-Dn-i Sv eyh Osman- R m yi ve mridlerini terkedip D m aka gider. Dmak mezarlnda Cell-i Dergezn adnda birine rastlayp kendisiyle dost olur. Bu adam n b tn sa, sakal, byk ve kalar dklmtr. Kendisi de ona uyarak
72 Bk. b n l-H a tb , Fuslt, F arsa m etin s. 557. 73 A .g.e., ss. 559-61. 74 G erek Fustt gerekse Mankib-i C .S .nin bahsettikleri C e m l d -D n -i S v nin m em lek etin i b u terkedi olay, b y k b ir ih tim alle M o o l istils y z n den v u k bu lm u olm ald r. 75 B k. Mankib-i C .S., ss. 5-15.

28

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

btn tylerini kaztr. Bir mddet bu mezarlkta riyazat yaparak yaarlar 76. Bu arada eyh Osman- Rm ve mridleri C em ld-D n-i S v iyi aram aa karlar; izini sre sre Dmaka kadar gelirler. M ezarlkta onu ve Cell-i D ergeznyi bahsedilen klkta ve yar plak bir kyafetle bulup arrlar. eyh durumu onlara aklar ve onlan da kendine benzeme konusunda ikna e d e r77. Henz Dm akta ikamet ettikleri bir srada M uham m ed-i Belh adl zengin bir zat tasavvufa slk etmek niyetiyle Belhten D m aka gelerek hretini iittii Cem ld-D ne mrid olur. O n dan bir sre sonra ise, sfahann nl sflerinden Ebbekr-i Isfahni de ayn ekilde gelerek kendisine intisap eder. te bylece Kalenderiyye Tarikat kurulmu olur. Ancak gerek C em ld -D n in gerekse halife ve mridlerin klk ve kyafetleri Dm ak halk tara lndan tepkiyle karlandndan, Cem ld-Dn Cell-i D ergezn iyi yerine vekil brakp D im yata ge er78. D im yata gelen C em ld-Dn, burada da halkn tepkisiyle karlar. Lkin bir m ddet sonra onun byk bir vel olduunu anlayan D im yat halk, kendisine bir zviye yaptrarak toptan m ridi olurlar. Bylece bu zviyeye yerleen ve giderek hreti geni leyen C em l d-D n-i Sv, 463/1070-71 tarihinde lnceye kadar burada hayatm srdrp pek ok mrid e d in ir79. ib n Battutamn Rihlesine gelince, yazar, olduka geni bir yer ayrd C em ld -D n in, Kalenderiyye TifesVnin kurucusu ol duunu zellikle zikrettikten sonra, D im yattaki zviyeyi anlatr. Sonra, onun sa, sakal, byk ve kalanm niin kazttm bildiren, yukarda anlatlanlardan tam am iyle farkl uzunca bir m enkabe ile, D im yat kadsnn ona niin ve nasl m rid olduunu hikye etm ek te olup M en kbda dahi bulunm ayan bir baka m enkabeyi n ak led er80.
A .g.e., ss. 29-34. A .g * ., ss. 34-37. " A .g.e., * A .g.e., 8 0 ss. 38-79. ss. 80-89. Ayrca X v. yzylda Ebul-Hayr-i R m nin

Bk. ibn Battuta, I, 61-64.

yazd Saltknme isimli tannm eserde dc bn Battutanm naklettii bu hik yenin yer ald ve Sar Saltkm eyh Cemld-Dn-i Svye ada yapld grlr. Rivyete gre Sar Saltk cyhc niin bu erata aykr klkla gezdiini sormu, o da sz konusu hikyeyi anlatmtr (bk. T K S M (III. Ahmed) K tp., nr. 1612, vv. 3633-3673.).

M A R JN A L

S F L K :

KA LE N D E R LE R

b n A ybek es-Safedye baktmzda, o hem bu ilk iki kaynaktakine benzeyen bilgileri nakletmekte, hem de onlarda bulunmayan baz baka m lum at da vermektedir. Es-Safcdye gre Cem ld-Dn, eyh Osm an- R m nin Cebel-i Kasyundaki zviyesinde kendi sine intisap eder. Bir mddet onunla kaldktan sonra ayrlarak Dmaka geip orada Zeynep b. Zeynel-bidn mezarlnda Cell-i D ergezn ile eyh Osman- Girih el-Frisyi kendisine m rid yapp birlikte sa, sakal, byk ve kalarn kaztrlar. eyh Cemld-D n bylece tasavvuf grn deitirerek Kalender olur. eyh Osm an- R m kendisini yola getirmeye alrsa da ikna ede mez. Bu, ikisinin arasnn almasyla sonulanr. te eyh Cem ld-D n bu sretle tarikatn kurduktan sonra Dim yata gider, n ce kendisine kar kan ahali sonra faziletini anlayp mridi olur lar. Dm ak ta ise, halife olarak brakt Cell-i Dergezn ve M uhammed-i Belh tarikat oradan yaymaa devam ederler. Bu kin cisi cavlak giym e usln vazeder. Cemld-Dn-i Sv 630/1232-33 ylnda kalabalk bir mridler topluluuna sahip olduu halde D im yatta hayata gzlerini kap ar81. M a k rznin el-HtaVndaki bilgiler ise olduka ksa olup, da ha ok D im ya ttaki zviyenin tarihesini ve buradaki Kalenderleri a n la tr82. te imdilik elde mevcut bu kaynaklarda Cem ld-D n-i Sv hakknda verilen bilgiler bu zetlenenlerden ibaret olup, g rld zere baz problemler ortaya koymaktadrlar. Bu problem ler, eyhin yaad tarihlerle, halifelerinin isimleri ve ahsiyetle riyle ilgilidir. Bunlarn tartmasna gemeden evvel, onun biyog rafisi konusunda sunulan malumatn deerini ve ortak yanlarn tesbit etmek gerekli olacaktr. Bir defa, Fustt, Rihle ve el-VfV nin verdii mlum at geni ap ta O rta D ou da Kalenderlere dair tarih gereklere dayanm ak ta olup, zellikle Fustt ile el-VfV nin versiyonlar, tarihler, halife lerin durum lar ve bir iki isim deiiklii hari, hemen tam am iyle Menkb- Cemli?d-Dn-i SvVyi dorular niteliktedir. Halifelerden ikisinin dnda dierlerinin farkl isimlerle bu kaynaklarda yer al8 1 Bk. Yazc, Kalenderlerc dair... , s. 794te el-VJi 'nin (Ayasofya) Ktp. nr. 539daki nshasndan naklen verilen zet bilgi. 0 5 Makrz, el-H lal, II, 432 vd. Slcymaniyc

30

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

mas, verilen bilgilerin farkl yerlerden geldiini gsterir. Bu itib ar la bu kaynaklarn temelde doru bilgi verdikleri ortaya kyor. Y u k ard a zikredilen problemlerin dnda, btn zetlediim iz kay naklarn bize naklettiklerinden u ortak tablo beliriyor: ran'n Sve ehrinde doan C em ld-D in-i Sv, K alen d er olm adan nce. eyh Osman- Rm adndaki sfi vastasyla tasav vufa girmitir. ok muhtem el olarak M ool istilsnn vuk bu l duu i 2 i o lu yllarda memleketini terkederek D m aka gelmi tir. Burada G erbed (veya Cell-i D ergezin) ile dostluk kurarak kendisini - o k byk bir ihtim alle bir K a len d erden baka bir ey olm a y a n - bu zta benzetmitir. Zam anla etrafna bir takm mridler toplanm aa balaynca, klk kyafeti ve er i kaidelere kar ka ytszl ile dikkati ekmi, grd tepkiler sebebiyle D m akta kalam yarak D im y a ta gitmitir. O rada at zviyesinde faaliyet lerine devam etmi, baz tepkilere ram en artk bu rada kalarak lnceye kadar yaantsn srdrmtr. D ah a D m ak ta iken, kendisinden sonra tarikatn yayacak olan drt nem li kiiyi de y a nna almasn bilen eyh, bylece K alen d erliin doktrin ve erk nn tesbit ederek Calakiyye yah ut Kalenderiyye Tarikat'm kurm u tur. Bu. K alen d eri sfilik akm iinde tarikat eklinde ilk tekilt lanm a olup, bunu d ah a baka tarikatlar tkip edecektir.
te isimleri zikredilen k a y n ak la n m zd a n szlen bilgiler bu n d an ibarettir. A ksi ispat ve edilm edike, im dilik K a le n d e r li in va rk i bu d ilim in in bir so en ne tarik at halini a l m a n a n ucun banda o lduu baz bu ii ya p a n sonu da C e m l d -D n -i budur. X e Bu za m a n S v inin

ahsiyetine d air k ab ul edilebilecek eksik y a n la n C e m l d -D in -i gelm ektedir. S v nin

bu lun m aktad r. yaa d

eksikliklerin

MenAkb m on u n d o u m v e l m

tarihlerini

382 992-93 ve 463 1070-71 olarak verm esine, y a n i eyhi X . y z y ln sonlaryla X I . y zyln ilk eyrei iin e yerletirm esine kar lk, dierleri X I I . y zyln son laryla X I I I . y z y ln ba larn a yer letirirler. E bb ekr-i H a tt es-Safed (vey a eyhin 630/1232 -33 X III. y ln d a y z y ld a ld n ya a d m

ak v e kesin bir ekilde k ayd ed iyo r. A y n c a Isfahni N ik s r) nin

eyhin

halifelerin den

baka k ayn aklar vastasyla kesin olarak b ild iim izd en , bu son ta rih doru ya yakn g ib i grnyor. te S v inin kaynaklarn yaad bu farkl tesbit tarih len dirm eleri, k on usun da C e m l d -D n -i tered d de devri aratrclar

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

3*

drmtr. Fuad Kprl vaktiyle Menkb m verdii tarihi ka bullenirken 83, O sm an T uran ondan yllarca sonra ayn tarihe i tirak e d e r84. M . T agi A hm adde eyhin Bayezd-i Bistm (874) zam annda yaadn ileri srer85. Btn bu tercihlere mukabil Tahsin Y a zc, belirtilen tarihlerin doru olam yacaklann, A rap kaynaklarnn verdikleri, zellikle es-Safedinin belirttii tarihin -h a life le rin X I I I . yzyln ilk yansnda yaadklarnn kesin olm a sndan hareketle- gerei yansttn kabul ed er86. K anaatim izce de doru tarih budur. nk bize gre, Kalenderler gibi halk ta rafndan genellikle dlanan bir zmreyi Byezd-i Bistm gibi saygn bir mutassa\n evresine mensup gstererek yceltm ek is teyen Menkb y a z a n H atb-i Fris hari tutulursa, dier kaynaklann hemen hepsi belirtilen zaman dilimini kabul etmektedirler. stelik H atb-i Fris eserini 1347-48 gibi olduka ge bir devirde kaleme ald halde, M uham m ed b, el-Hatib Fustt' 1 ondan en az bir altm yl kadar nce yazm olm akla eyhe daha yakndr. Buna ek olarak onun verdii zam an dilimi teki kaynaklarla da teyid edi liyor. H al byle olunca, es-Safedinin verdii 630/1232-33 tarihini geerli kabul etmemek iin hi bir sebep yoktur. Bir dier mesele de, eyhin halifeleri ve bunlann isimleri ile ilgili bulunuyor. Bu konuda ilk dikkati eken nokta, eyh ile al kas btn kaynaklarca belirtildiine gre onunla ada olduun da phe bulunm ayan eyh Osman- R m inin eyh ile ilikisinin dorultusudur. Bu zat Byezd-i Bistm nin ad gstererek -b ize gre bilerek- bir kronoloji hats ileyen H atb-i Frisinin dn da87, bn l-H atb ve es-Safed ad geen ahs C em ldD n in eyhi olarak takdim ederler. O nlara gre eyh Osm an Cem ld -D n i girdii yanl yoldan alkoym ak istemi, dinle tem elin ce ilikisini kesm itir88. H albuki Menkb a gre eyh O sm an Ce8 8 Bk. Anadolu'da slmiyet , s. 297.
8 4 T u ra n , 8 5 Bk. 8 6 Y a z c ,

Seluklu Trkiyesi din tarihi... ,

65 nolu dipnot.

ss. 540-41.

yu k a rd a

a.g.m.,

ss. 792-93; a yn yazar,

Mankib-i
eyh

GS. nin nsz, ss. V I I -

V III.
87 K a y n a k la r iinde yalnz

Mankib-i CS.

O sm an - R m y i B y e zd -i

Bistm nin ada gsterir ki, buna kronolojik olarak im kn yo ktur (bk. ss. 9-

IO)8 8 M sl. bk. b n l-H a tb , ss. 5 5 6 -5 7 ; Y a z c ,

a.g.m.,

s.

794.

32

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

m ld-D'nin halifesidir ve drt byk halifenin ilk id ir89. ste lik onun yannda srekli kalmtr. K anaatim izce bata Fustt olmak zere el-VfV de de Menkb'n aksi ynde mlum atm bulunmas, Menkb'n verdii bilgiyi pheyle karlamaya yeterlidir ve bize gre eyh Osman- R m C em ld-D n in deil, bu beriki onun m ridi olmaldr. D ier halifelere gelince, Fustt'ta yer alan M uham m ed-i Bel li i, M uham m ed-i K rd , ems-i K rd ve Ebbekr-i N iksriye kar lk 9 0 , Menkb'da. M uham m ed-i Belh, Cell-i D ergezin ve Eb bekr-i Isfahni isimleri gem ekte01, el-Vf ise ilk ikisini zikretm ek le beraber sonuncusundan habersiz grnm ektedir92. G rld zere, M uham m ed-i Belhi hepsinde getii halde, E bbekir nisbe farkyla ilk ikisinde gemekte, el-Vf ise onun yerine bir Osman el-G irih iden sz etm ektedir93. Nisbeleri farkl zikrolunm akla be raber bize gre iki E bbekirin ayn kii olm alar lzm gelir. s telik bu Ebbekir, aada da kendisinden bahsolunacak olan, M evl n nn ad ve K o n y a da zviyesi bulunan Ebbekr-i Niksr idir. A yrca Fustt'ta G erbed, Menkb ve el-Vf 'de C ell-i D ergezn diye anlan kiilerin, C em l d -D n in D m ak m ezarln da rastlad ayn kii olabilecekleri ihtim ali kuvvetlidir. M uham m ed-i K rd ile ems-i K rd ise yalnzca Fustat'm bize tantt ahsiyetlerdir. H er hl krda btn bu kiilerin C em l d-D n -i S v nin halifeleri sfatyla X I I I . yzyld a O rta D o u da ilk defa tarikat halinde tekilatlanm bir K alen d erlii veya C a v la k li i yay d k la rm syleyebiliriz. B; C e m l d - D n - i S v n in K a l e n d e r l i i t e k i l t l a m a s : B az kronoloji hatlarna ve tutarszlklarna ram en, Menkb- Ceml'd-Din-i Sv bize sadece ad geen eyhin biyografisine
* Bk. M ankib-i

CS., ss.

9-30. Bu sayfalar O sm a n -

aras ta m a m iy le C e m l d -D n -i

S v ile eyh O sm an - R u m i arasndaki ilikiye ayrlm o lu p , birincisi eyh, kin cisi m rid du ru m u ndadr. eyh R m , h l

M enkb- Evhadd -D n -i Kir(bk. B ed z ze m a n F ik rd a b u zatn X I I I . y zyl

m n fd c d c ,

E v h a d d - D in in

evresinde

gr nm ektedir H er anlalyor.

rzanfer neri, T a h ra n 1969, s. 6 2 -6 3 .;. A n a d o lu sunun nem li bir sfsi o ld u u

bnl-Hatb, s. 559.

*l
**

H a tb -i

Fris, ayn

m u h telif sayfalar.

** Yazt, a.g.m., aym yerde.

A.gjn.,

yerde.

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

33

ait nemli malzeme vermekle kalmyor, belki daha da nemli ola rak K alenderiliin deta ilmihali niteliini de tayor. O bu nite lie sahip imdilik tek eser olma durumunu korumaktadr. Bu ese rin dikkatli bir tahlili, Snni slma ve sflie ters dmemee zami gayret sarfeden yazarnn, yine de belli lde K alen d eri liin ana esas ve erknn ortaya koyduunu ve bunlarn tesbit ve tat bikinde C em l d-D n-i S v nin roln aklkla belirttiini gsterir. yle grnyor ki, aslen razl olan ve tasavvufa suluk et mek zere pek ok yer dolatktan sonra Dmak taki K alen d eri zviyesinin eyhi M uham m ed Buhryi kendine mrid seen Hatib-i Fris, eyhinin emriyle 1347-48de eserini yazm aa bala d zam an K alen d er muhitlerinde Cem ld-D n-i S v gelene i tartlm az bir stnle oktan erimitir. O , Pir-i Abdal unva nnn da aka gsterdii g ib i94, Kalenderiliin piri, yani kurucu su telkki edilm ektedir. lerde grlecei zere, K alen d erleri ni telemek iin kullanlan lkaplardan biri olan ve en ok da Osm anl dnem inde kullanlan Tife-i Abdln tbirine esas olan Abdal (Jul) terim ine ilk defa O rta D ouda bu devirde, yan i X I I I . yzylda rastlanm aktadr. ok muhtemeldir ki, H atb-i F risye eserini telif etmekte yardm c olacak yazl ve szl m alzem eyi eyh M uham m ed Buhr bizzat temin etmi olsun. H atib-i Frisinin eserinin banda K alenderiliin temel fel sefesi olarak Fakr ve Tecerrd esas ele alnm akta ve fakrn fazileti izah edilm ektedir. Y a za ra gre fakr ve tecerrd, yani her iki d n ya dan tam am iyle m stani olmak, gerek m utluluun ta kendisidir95. Bundan sonra yazar, K alenderiliin aslnn, Sultan- Abdal dedii Bayezd-i B istm ye dayandm ve onun bu meslein yaylm as iin C em l d-D in-i S v yi grevlendirdiini belirtir. Bylece o, ad geenin, zam ann en byk velsi olduunu da m a etm ektedir 9#.
w M sl. bk. H a tb -i Fris, ss. 36, 41, 60, 74, 76 ve da h a pek ok yerde. 8 5 *

A.g.e., A.g.e.,

ss. 6-9. ss. 10 -11:

j)j*\ J)J*3 '?

I J jL . J K j JU- j j j\ K , jl
jljL *

jULilt- jL*
F. 3

94

OSM AN LI

M lA R A T O R I . U f t i r N D A

Mendkb'd* seyahat, yani srkli dolaarak ilAht hikmetlerin srlarna nfuz edebilmek esasnn da, O m A ld-O n-i SAvt tara fndan bir prensip eklinde konulduunu anlatr. Ilm gn; K a lenderler daima seyahat etmeli, bflyleee yeryzdek gerekleri kavrama inkAmna eriebil mel idiller O T .

Menftkb'da asl ilgiye defter husus, bizzat eyhin azndan kelimesinin, b merebin temel esaslarn, baka bir deyile, sfiyAne doktrinini oluturan be ana kavramn bir senl>oI olarak yorumlanmasdr. eyhe gre, 3 harfi hanaat'i, J har fi Lt/'u, o hafi Nedmet'U > hal'i Diynd'i ve nihayet j harfi ise Ryd ;at temsil etmektedir, ki bunlar bir araya tophyabilenlere ancak Kalender denebilirw. te bu esaslar ilk dela GemAldD ln-i SAvl tarafndan resmen tAyi ve teshil edilmi grnmekte dir.
Kalender (jx)

Bunlardan baka Menktb, K alenderliin crkA esaslarndan bulunan hr Darb .>1**.), yani sa, sakal, byk ve kalarn ka znmasnn da ilk defa, tarikata giri art olarak bizzat yine CemAItid-D fn-i SAv tarafndan uygulandn belirtmektedir. Nitekim , M uhammed-i Belli!, Ebbekr-i isfahAn ve CelAI-i D eg ezn gibi byk halifeler de K alederflie girerken bizzat eyh tarafndan fihor darb yaplmlardr**.
AlenAktb'm son olarak kaydettii erkAndan biri de, Cavlak de nilen, kldan dokunmu bir eit yelek giymektir. Menkb'z. bak lrsa bunu ilk defa H zr AleyhisselAn CemAl'd-Dtn-i SAvye
* A .g s., ss. 15-18, a6-a8. Bu prensibin nAhiyrtini zellikle s. if>Vki u msrlar ok iyi anlatyor:

^ 1 J& J U

c_ > V

ljJil
1j i y jy ^
^ ,

> 1 JIT

yr

c - ' 1 J 0.* J *
M A .g s., M. 61*67. A .g*.t M. 3H-47.

M A R J N A L

S l't L K :

K A L E N D E R L E R

33 D ergezln lye vermi

giyd irm i100,

da

halifelerinden

Cell-i

tir 101. te Menkb 'da anlatlan btn bu hususlar, dala nce dc uygulanm olsalar dahi, hi phe yokki X I I I. yzyldan itibaren K alender gelenei hepsini de CemUd-D ne m alediyordu. Bu da onun K a le n d e rli i bir sf akm olmaktan te gtrerek eski den m evcut, am a perakende olan bu esaslar bir sistem dahilinde bir araya getirerek tekiltl bir tarikatn teekklne yol atn gstermektedir. Nitekim dier tarih kaynaklar da bunu teyid eden ifadeler kullanm akta ve eyhi Kdve-i Tife-i Kalenderiyye (K alen der ler zmresinin nderi) olarak zikretm ektedirler10 . V R L K C E M L D -D N -1 S r iy e ve S V DEN I r a k ta : SONRA KALENDE

A) M s r ,

C e n dTin-i S vi n i lnyia incclrken dc dikkati ekli&L .gibi, K a len deriliin bir tarikat olarak Dmak ta ilk z viyesinin temelini attn syleyebiliriz. M enkb'n bizzat ad geen tafndan kurulduunu haber verdii bu zviyeden 103, M ak rz dc bahsetmektedir. O n a gre, K alenderiliin ilk meydana k am
10 0

A.g.e.,

ss. 58 -6 1:

J 'y - ' i* j u *

j\ 1

o l &i\ ^ Jr***
"

c J

A.g.e.,

s.

77 =

OlkL- ^

ljt. _: ^
,0* M sl. lk.

o - j V

bn Battuta, I, 6 |.6 a .

,0 # Bk. yukarda 76 olu dipnot.

36

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

diyarnda (Bild-am), Dmak ehrinde kendi zam anndan drt yz sene kadar evvel, yani yaklak 440/1048 tarihinde vuk bu lm u tu r104, ki bu tarih Fustatu'l-Adlenin verdii tarihten (611 / 1214-15) iki asr frkettii g ib i105, dorudan doruya C em l dD n in D m ak taki ikam et yllarnn da ok ok gerisinde kalm ak tadr. Bu ise M a k rznin verdii bu tarihin gerei yanstm ad nn bir delilidir. C em l d-D n-i S v nin M sra giderken yerine brakt halifesi C ell-i D ergezn ve ona bal mridlerin D m aktaki bu zviyede ikam et ettiklerini biliyoruz. Sriye havalisinde D m aktaki bu ilk zviyeden baka, dier ehirlerde de herhalde zam anla baka zviyelerin kurulm u olmas ihtim al dahilinde olm akla be raber, imdilik bunlarn hangilerinden ibaret bulunduklarn bile m iyoruz. A n cak D m ak zviyesinin biraz daha sonraki durumu ve dolaysyla S riyedeki K a len d erlere dair az ok m lum atm z bulunm aktadr. M uhtem elen, Nefeht l-ns ve ona bal olarak Nesyimifl-Mahabbe'nin bahsettikleri eyh A liy y-i K rd de bu z viye ile alkadard. Z ikredilen kayn aklarn bildirdiklerine gre, X I I I . yzyld a D m akta yaayan eyh A liy y -i K rd , nam az klm ayan , y a r p lak dolaan biriydi. K endisinin, er kurallarn dna taan bu ha reketlerine ram en, h alk tarafndan ok sevildii, h a tt ih b dD n -i Shreverd tarafndan ziya re t olun du u n a k le d ilir106.

X III. y zyla ait b a z kayn aklarn yin e m uhtem elen ayn z viye ile ilg ili bulunan bir eyh A liy y -i H a r r den bahsettikleri g rlr. Louis M assignonun K a d iriy y e T a rik a t nin bir kolu kabul ettii H a rriy y e T a rik a tnn kurucusu saylan eyh A liy y -i H arr l7, F u ad K p r l tarafndan b ir K a le n d e r eyhi olarak deer lendirilm ekte ve h akl olarak Harriyyen in K a len d erili in b ir kolu
** M a k r z , 105 Bk. 106 L m ii,

el-Htat,

II,

433. ss. 3 7 7 *7 8 ; kr. K p r l ,

b n l-H a tb , ss. 556 -56 2. s. 6 5 2 -5 3 ; N e v y ,

lk Mutasavvflar,
avret

s. 180, n o t: 38. H a tt

Nefeht'tz.

k a yd ed ild i in e gre, e y h A li y y - i K r d , eyh kendine d o ru g e ld i in i g r n ce

ih b d -D n -i S h reve rd nin yretini tam am lam tr 289.

kardan

yerini am am a onun gerek du ru m u n u bilen b eriki geri d n p gitm e m i v e zi(bk. s. 652). 107 M assignon, H a r r iy y a ,

Eh;

kr.

H a r r z d e ,

Tibyn

VesilVl-Haka-

yk,

I,

M A R J N A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

37

saylmas gerektii belirtilm ektedir108. Gerekten de bu ztn hak knda kayn aklara yansyan bilgiler, F. K prlye hak verdirecek niteliktedir. A bd urrahm an b. Ebbekr adl biri tarafndan V I I. hicr y zyln balarnda kaleme alnm Heykil-i Esrar isimli eser de bu eyh A linin mridlerine canlarnn istedii her eyi yapa bileceklerini tleyen bir ibh olduundan szedilm ekte109, A h med E fl k nin Menkbu'l-rifn 'inde de benzer kaytlar yer alm ak tadr. Bu sonuncusuna gre, Dmakta ikamet eden eyh A li, her kesi etkileyen bir kii olup ibhlie yatknl sebebiyle etrafna pek ok kii toplam t. eriata aykr fiil ve hareketleri ve pervasz davranlar yznden sk sk tenkide urayan bu eyhin A nado lunun pek ok yerinde mridi v a rd 110. Nisbeleri (K rd , H arr) farkl gibi grnmekle beraber, ayn ismi tam alar, ayn devirde, yani X III. yzyln ilk yarsnda ve stelik ayn ehirde, D m akta yaam bulunmalar, bu iki zatn gerekte ayn kii olduklarn kuvvetle dndryor ve farkl gibi grnen nisbelerinin ise aslnda bir okuma veya istihsah hatas ola bileceine arlk kazandryor. Zira Arap imlsnda H arr ile K rd kelimelerinin yazl birbirine ok benzer. am diyarn daki K alenderler arasnda X I V . yzylda iki T rk eyhi de dikkat ekiyor. Bunlardan biri, I3 i4 -i5 te vefat etmi bu lunan eyh Sleym an- Trkm n-i M vellehtir. Nefeht l-ns bu eyhin D m akta yaadm , irkin bir kyafet ile -m uhtem elen yar p la k - dolatn ve er emirlere kaytszlyla hret y ap tm, mesel n am az klp oru tutmadm bildirm ektedir111. b n H acer el-A skaln de, byk bir ihtim alle yine D m akta, yine X I V . y zyl balarnda hret yapm bir baka T rk K a lender eyhini bize haber vermektedir. Hseyin el-M velleh etT rkm n adm tayan ve 1324te vefat eden bu eyh, ihar darb u ygulayan tip ik bir K alen d er idi. Zaten tad el-Mvelleh
10 8 Bk. 109 sinde Anadolu'da slmiyet , s. 301. A.g.m., s. 30 1, n o t: 2 (K prl, tek nsha olup kendi zel ktphane b u lu n a n Heykil-i Esrar adl eserden naklettiini bildiriyor). Y a z a r b u z a

tn, eyh A rslan T r k m n adndaki K alender eyhinin m ensuplarndan olup, V a h d e t-i V c u d a in a n d iin idam kararyla hapsedildii halde ka m a y b a ardn v e b ir ara A n a d o lu ya sndn ayn k ayn aa da ya n ara k kayded iyo r. 110 Bk. 111 Bk. E fl k , L m i,

Mankib al-riftn,
s. 652.

I I, 641, 6 77-78 .

38

O S M A N L I I M P A R A T O R L U U N D A

lkab da bunu gstermektedir ki, bu, K alen d erlerin U za k Do u da dahi tadklar bir lkapt, ib n H acere gre kendisinin b yk bir vel olduuna inananlar bulunduu gibi, eytan bir yara tk olduunu dnenler de v a r d 112. G rld zere, C em l d-D n-i S v nin vefatnn vukbulduu X I I I . y zylda ve sonrasnda, onun tarikat ilk tekiltlad D m ak ve yresinde K alen d eriliin gelimesini anlam am za yardm c olacak m lum ata az da olsa sahip bulunm aktayz. A m a ne yazkki ayn dnem iin Irak shas konusunda ayn avantaja m alik deiliz. im dilik Ira k ta K alen d eriliin bu ilk zam anlarnda ki durum uyla ilgili olarak X I V . yzyhn ilk yarsna ait, b n Battu tarun M usuldaki bir K alen d er eyhi hakknda verdii ksa bil gi ile yetinm ek zorundayz. n l seyyah H ac ziyaretinden M usula dnn anlatrken bir vesile ile, burada yaam olup kendinden az bir zam an nce vefat etmi bulunan eyh ih b d-D n-i K a le n der adl birinden bahsetm ektedir. Bu eyh, K alen d eriyye T a rik a t erkn zere sa, sakal, byk ve kalarn kaztm t. B una m u kabil ok cmert, fazilet sahibi ve daha nemlisi, M usul sultan yan n da ok hatrl i d i 113. bn B attutamn verdii bu bilgi, M u su lda bir K a len d er z viyesi ve ad geen eyhe bal bir K alen d er topluluunun m evcu diyetini gsteriyor. M sra gelince, b u rada D im y a ttaki eyh C e m l d-D n-i S v zviyesinden daha nce bahsedilm iti114. D im y a t taki bu ilk ve byk zviyen in eyhin vefatndan sonra da dah a bir ka asr m evcudiyetini korum u olm asnda phe b u lu nm am akla birlikte, bn H acer ve M a k rz, M em lk hkm dar el-M elik l- d il K etboa zam ann da (12 9 5 -1 2 9 7 ) banda eyh H aan el-C ev lk elK a len d er adn da birinin bulunduu, K a h ir e deki bir zviyeden bahsederler. Bu zviye, B b n-N asr semti yakn n da, F atm ha lifelerinin trbelerinin bulunduu yere kom u bir m ahalde, b izzat ad geen zat tarafn dan kurulm utur. b n H a cer ve M a k r z nin anlattklarna baklrsa, bu za t m uhtem elen yin e D m ak tan M sra gelm i ve X I I I . yzyln son eyreind e T rk M em l k hk m darlar nezdinde itib ar kazanm tr. O kadar ki, K e tb o a onu ke112 bn Hacer, ed-Dreru'l-Karnine, Haydarabad 1340, II, 73.

1,3 Bk. bn Battuta, I, 404. 1M Bk. yukarda 78-79 nolu dipnotlar.

M A R J N A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

39

diiyle beraber D m ak a da gtrm ve yksek mer ile tan trmtr. A n ca k , sa, sakal, byk ve kalarnn kaznm olmas y znden orad a alay a alman eyh Haan cl-Cevhk, bu deti terkederek sakal brakp sark sarnm ve Dmaka yerlemitir. N i tekim, 1322 yln d a vefat edinceye kadar da Dmakda yaam vc bir d ah a M sr a dnm em itir115. K a y n a k la rm zn verdii u bilgiler gsteriyor ki, X V . y z yla k adar K a len d erlik M srda balca Dimyat ve. Kahire c iv a rna m nhasr kalm tr. Eer baka zaviyeler olsayd, her ikisi de eserlerini X V . yzyln ilk eyrei iinde kaleme alm bulunan b n H acer ve M a k rz, eserlerinde phesiz onlardan da bahsede ceklerdi. B u raya k adar verilen bilgilerden kan sonu udur ki, Kalenderler S riye, Ira k ve M srda Kalenderiyye, Cavlakiyye (veya Cevlika) ve Mvellihe ad altnda tannyorlard ^ "Daha C em ldD n -i S v nin lm nden fazla bir zaman gemeden, kendi ile rinde p a ra la n m aya balayarak Haririyye, yahut mehur T rk ey hi K u tb u d -D n H a y d a r a nisbet edilen Haydariyye gibi bir takm kollara ayrlan K alen d erlik, aada grlecei gibi, daha sonraki y zyllarda da baka beler douracakt. B) r a n d a : C e m l d -D n -i S v nin, ran gibi, M elm etliin vc K alen derliin ana v ata n denebilecek bir lkede doup yetimi olmasna ram en, tarikatn n yerlemesi iin orasn tercih etmemesi dikkat ekiyor. B un a ram en Iran, Kalenderliin kaydettii gelimeden hi bir zam an vreste kalmad. H att belki de K alen der zmreler iinde en fa zla tarikat eklinde yaplanm alar bu lkede grld. Nitekim , O r ta D o u dahil, Kalenderliin Islm dnyasnn hemen her tarafn a en fazla yaylan, en uzun mrl kollan, X I I I , X I V . ve X V . y z y lla r boyunca randa ortaya kmtr. Bunlar arasn da, ilerde gr lecei zere, X I I I . yzyldan itibaren A n ad olu ya nfuz eden ve X V I I . yzyl sonlarna kadar Osm anl toprakla
115 K r. b n H a cer, I I, 49; M a k rz, I I. 433; ayn yazar. Kitab's-Slk liMrifeti Dveli'l-Mlk, nr. M ustafa Z iyde, K ah ire 1936, 1 '2. s. 655, n o t : 4 ; H a rrz d e, Tibyan, I I I , 75a-b (M a k r z den naklen). 116 M sl. bk. E sfir z, Ravza, s. 229; Devletah. ss. 2 12 -13 ; N ev y . ss. 383-84; M su m -i ra z, Tarik, II, 642.

40

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

rnda varln koruyan Haydarlik, Cmlik ve Nmetullhlik' saya biliriz. i. eyh Kutbu'd-Dn Haydar ve Haydarlik (< > > *?*-) : K alen d erlik cereyan iinden doan Kalenderiyye veya Cevlika (Cavlakyye) tarikatlarndan sonra, belki ikinci byk K alen d er tarikat saylabilecek tarikat olarak Haydarlik yah ut Haydariyye zik redilm elidir. Bu kolun geleneksel kurucusu addedilen eyh K u tbu d-D n H aydar-i Z ve, kaynaklara baklrsa, X I I . yzyln son laryla X I I I . yzyln balarnda yaam en byk sflerden bili nir. O nun, K alen d erlii C em l d-D n-i S v den sonra temsil eden en byk ahsiyet olduunda phe yoktur. Nisbesinin de gsterdii zere, ran da Z ve ehrinde yaam olan bu byk T rk sfsi, baz kaynaklara gre hver adl bir T rkistan hakannn olu olup m eczup bir anneden d o m u tu r117. ada h- Sincan adl sf irin tasvir ettii zere o, ne din ne dn ya, ne kfr ne de m an um urunda olan; ne hakka ne hakikate, ne de tarikat ve yakn e zerrece aldr eden bir m eczup i d i 118. n l X I I I . yzyl ra n h m u tasavvf F erd d-D n-i A tta rm K u tb u d-D n H ayd ar hakknda Haydarnme adyla bir m edhiye nazm ettiini h aber veren D evletah, onun genken eyhin m ridi olduu nu b ild iriy o r119. Bizim iin dikkate deer olup baka kayn aklarda bulunm a yan b ir kayd, A li r N e v y zikrediyor. O n a gre K u tb u d-D n H a y d ar, genliinde T rk istan d a H ce A hm ed -i Y e se v nin m ridi olm u ve tasavvu f terbiyesini ondan almtr. B izzat babasnn
117 K a le n d e riy y e hk. ayrca 267-69. II, 642: bk. S p en cer T rim in g h a m ,

The Su/i Orders in

slam,

O x fo rd

19 71,

ss.

118 Bk.

M su m -i

ra z,

i/ *j J i i <ijUo ^

f-Lp (j j j j j CJLi>- A j j> . j

m o lm a y p

D evletah,

s. 247. D evletah a ynyerd e, tarafndan

b azla rn n d a b u riv a yetin asl o ld u u n u ileri

b izza t H a yd a rler kaydeder.

uydu ru lm u b ir ded iko du

srdklerini

M A R J N A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

4'

ve annesinin isteiyle eyhin yannda byyen K u tbu d-Dn H ay dar, onun izn iyle H orasana irad iin gnderilmitir120. N evy nin bu kaydn reddetm ek iin hi bir sebep yoktur; zira zaman vc zemin olarak bu iliki fevkalde mmkndr. Hce Ahmed-i Ycsevnin 116 7 yln da vefat ettii bilindiine gre, 1201 yahut 1205 tarihlerinde h ayatn tam am ladz, ve vefatnda yz on yann zerinde bulu nd uu kaynaklarca teyid edilen K utbud-Dn H aydarm onunla grmesi ok normaldir. stelik baz tarih kaynak lar da eyhin T rk genleri arasmda mridleri olduunu belirt mek s reriyle122, onun Trkistanla irtibatm ortaya koyduklar gibi, A n a d o lu daki Bekta kaynaklar da kendisinin Yesev gele neinde nem li bir yeri bulunduunu gstermektedir. eyh K u tb u d-D n H aydarm, hayatnn byk ksmn Zvede in edilen byk zviyesinde geirdiini ve lnceye kadar geni b ir m ridler topluluunu etrafna toplamay baardn bi liy o ru z123. K a y n a k la r, H aydarliin kurucusu olarak kabul ettik leri bu z a tn 124, C em l d-Dn-i Svden farkl olarak byklarm
150 Bk. Nevy, ss. 383-84. Nevynin bu kayd, Menkb- Hac Bekta- Veli'dc mevcut Ahmet Yesev-Kutbud-Dn Haydar ilikisine ait rivayeti tamamiyle teyid etmekte olmas bakmndan 121 eyh K u tbu d-Dn nemlidir (kr. Mankib-i Hnkr Hac Bekta- Veli ( Vilyetnme) , nr. A. Glpnarl, stanbul 1958, ss. 9-11'I. Haydarn lm tarihi kaynaklarda 597/1200-01,

602/1205-06 veya 618/1221 eklinde deiik gemekle birlikte, X III. yzyln ilk eyrei iinde vefat ettii kesindir. 12 2 Msl. bk. Zekeriyya Muhammed-i Kazvn, sru'l-Bild, nr. F. Wstenfeld, Gttingen 1848, s. 256; kr. Kprlzde, Anadolu'da slmiyet", s. 300, not: 2. 123 eyh K utbud-Dn Haydarn trbesinin yeri de ihtilfldr. Bir ksm kaynaklar zviyesinin bulunduu Zvede defnedildiini ve dolaysyla trbesi nin de orada idiini belirtirken (msl. bk. Esfirz, s. 229; Devletah, s. 213; Ham dullah Mstevf-i K azvn, Nuzhat al-Qulub, ing. ev. G. Le Strange, Leiden 1919, s. 152; bn Battuta, III, 79-80), bazlar da kendi trbesinin adyla anlan, Mehed yaknndaki

Trbet kasabasnda medfun bulunduunu kaydediyorlar (Msl.

raz, II, 642). Dier bir ksm ise, kendisinden

bk. Nevy, s. 384; Msum-i

bir asr sonra yaam olup, ah Nmetullah- V elnin eyhi bulunan Tebrizde medfun dier eyh K utbud-Dn Haydar ile onu kartrmlardr. Ama grl d zere, hem zviyesinin Zvede olmas hem de kaynaklarn ounluu nun kanaati, trbenin ad geen bu ehirde bulunmasn daha mantkl klyor. Trbet tekinin ise ikinci bir mezar veya makam olduu sylenebilir.
124

Enyclopedie de l'Islam'm her iki basksnda da Haydariyye Tarikatmn

adna rastlanmaz. A. Glpnarlnn Trk Ansiklopedisi'nc yazd madde ise ok yetersiz olup, Trke slm Ansiklopedisi nde bu maddeye yer verilmemitir.

42

O SM AN LI M P A R A T O R L U U N D A

tra ettirm ediini126; ayrca tccerrdn bir sembol olarak m ridlerinin boynuna demirden yaplm bir halka (Tavk-T^Uaydar) ve kulaklarna demirden bir kpe taktrdn y a z y o rla r120/ te bu g r ve aa salnm byklarla demir halka, onlarn dier K a lender zmrelerinden ayrdedilm elerini salyordu. H aydarliin , eyh K u tb u d-D n H a yd arn kuvvetli mistik ahsiyetinin de etkisiyle daha X I I I . yzyl ortalarndan balayarak bir yandan O rta A sya ilerine, oradan H indistana yaylrken, bir yandan da A nadolu dahil, Irak, Sriye ve M sra nfuz ettiini kaynaklardan anlyoruz. bn B attutann gsterdii gibi, hi p hesiz X I V . yzyl o rta la rn d a 127, hatt X V . ve X V I . yzyllarda bile nemini hl koruyan Z v e deki byk z v iy e n in 128, bun daki pay nemli olm aldr. Buradan yetien halifelerin drt bir yana daldn tahm in etm ek zor deildir. M esel M ak rz ken di tbiriyle Haydariyye Fukars nm ilk defa 655/1257 yln dan iti baren Suriyede grldklerini, D m akta ilk zviyelerini atktan sonra M sra getiklerini haber verm ek sretiyle bu konuda bize nemli bir yardm da bu lu n m akta d r129. bn B attuta da, X I V . yzyln ortalarnda bilhassa ra n da H orasan m ntakasnda H ayd a rlerin ok tanndklarm b elirtm ektedir130. K ayn ak lard an anlald kadaryla, X V . - X V I I I . yzyllar, aada grlecek dier K a len d er zm relerinin yan n da ra n da H a y d a rle rin varlklarn hl srdrdkleri devirler oldu. X V I I . y zyld a bile ra n n pek ok yerinde Haydarhne denilen zviye,ts Msl. bk. Makrz, es-Sluk, I/2, 407. M akrz bu gelenein, vaktiyle d

man eline esir den K u tbu d-D n H aydarn, esirlii esnasnda dmanlar tara fndan byklar hari btn tylerinin kaznmas olayna balandn yazar. 12$ Msl. bk. Esfirz, s. 229. Yazar, Haydarlerin tadklar Tavk- Hay dar ile ilgili olarak bir menkabe nakleder. Buna gre, tasavvufa slk srasnda demircilikle uraan eyh, bir gn atete kpkrmz olmu bir demir ubuu boy nunun etrafnda bkerek halka yapmtr. te

Tavk- Haydar rivyete nazaran

buradan kalmtr. bn Battuta ise, Z vede rastlad H aydarleri anlatrken, bunlarn boyunlarndan baka kulaklarnda ve el bileklerinde de demir halka lar bulunduunu bildirir. Hatt, nikhtan saknmalarnn bir belirtisi olarak da erkeklik organlarna bile demir halka taktklarn iittiini haber verir (bk. Vo-

yages, III, 79-80). 127 Bk. a.g.e., ayn yerde. , u Kr. Kprlzde. Anadolu'da slmiyet", s. 300, not: 2. ,2# Bk. ts-Slk, I/2, 407. no Bk. Vnyages, II, 282.

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

43

lere ra stlan d n biliyoru z. I. Abbas zamannda (1588-1629) sfa han daki e h a rb a Z viyesinin eyhliini Baba Sultan- K alen deri y r tm e k te y d i. A yn ekilde K azvin de de byk bir Haydarhne b u lu n u y o rd u 131. H a y d a r eyhleri genellikle Baba nvann tamaktaydlar. F. K p r l n n belirttiine baklrsa, bu nvan X II. asrdan ba layarak en fa zla T e b riz havlisinde olmak zere Gney A zerbay canda zellik le H a y d arle r bata olmak zere dier Kalender zm releri tara fn d a n kullan lyordu ki, bunlann byk bir ksm ir d i 132. lerin d en pek ou H aydarlie mensup bu sflerden Nefehtifl- ns ve Nesyim'l-Mahabbe benzeri kaynaklar olduka ge ni sz ederler. B iz burada yalnz, Baba Hogeldi, Baba Dilcnci, Baba H asan - T rk , B aba Sar Pulad, Baba Sng vb. Trk ismi tam akta olu p hem en hepsi de X V . yzylda yaam bulunan ba zlarn ism en zikretm ekle yetineceiz. H aydarliin Anadolu vc H in distan d aki gelim elerini ise aada ilgili bahislerde ele alacaz. 2. eyhiCl-slm Ahmed-i Cm-i Nmk ve Cmlik (v^r) :

A sln d a eyh K u tb u d-D n H aydardan bir nesil ncesine men sup bu lu n d u u halde, adn tayan tarikatn onunki kadar yaygn ve nem li olm am as sebebiyle, burada ele alacamz Ahmed-i Cm -i N m k nin sf kaynaklarnda pek yer almad grlmek tedir. B u n u n la beraber kendisi, X I. yzyln sonlaryla X II. yz yln ilk yarsn d a yaam mhim bir ahsiyettir (l. 1141-42). K e n disinden bileb ild iim iz kadaryla yalnz Nefeht l-ns ve tabii ona bal o lara k Nesyim l-Mahabbe bahseder. Her iki eser de onun hakkn da ayan dikkat ifadeler kullan rlar133. Zaten eyhl-slm n van d a onun ne derece nemle telkki edildiinin bir gs tergesi sa yla b ilir.
131 Kprl, Baba , A .

132 A .g .m ., ayn yerde, lleriki blmlerde de grlecei gibi, ayn durum Seluklu ve Osmanl dnemlerinde Anadolu ve Rumeli shaiar iin de sz konu sudur. 133 Lm i, ss. 392-402; Nevy, ss. 222-25. Ahmed-i Cm nin menkabeleri N efeht 'ta dier menkabelere ayrlanlardan daha fazla yer tutmakta, burada onun erata olan ball dile getirilmektedir; ayrca bk. Alir Rzakulihan Hi dyet, Tezkire-i Riyzu'l- rifin, Tahran 1305 h., ss. 32-33.

44

O SM AN LI M P A R A T O R L U U NDA

T am adyla Eb Nasr A hm ed b. Ebul-Hasan C m -i Nm k, X I . yzyln nl K alen d erlerin d en Eb Sad-i Ebu l-H ayrn halifelerinden biri vastasyla tasavvufa yneltilmitir. Genliinde tam bir sefahet hayat yaayarak iki itii rivayet edilen Ahm ed-i C m nin, sonradan tevbe ederek tasavvuf yolunu setii belirt ilir 131. Eb S a d in, hrkasn vefatndan sonra zviyesine gelecek olan A hm cd-i C m ye verilmesini vasiyet ettiini anlatan riv y e t135, onun K alen d er telkkiler vc gelenekle balantsn ortaya koyuyor. G rebildiim iz kadaryla kaynaklarda Ahm ed-i C m nin ta rikatna dair hi bir bilgiye rastlanmamas dikkat ekiyor. Bununla beraber, Cmler eklinde onun adn tayan bir kalender zm re sinin varln, sf kaynaklarnn haricindeki baka kaynaklardan reniyoruz. M esel X V . vc X V I . yzyl Osm anl tarih kaynak lar ve baz A vru p a scyahatnm elcri, bu zm reden bahsediyorlar. Lkin burada ortaya bir problem kyor: Eer A hm cd-i C m kendisi bizzat bu tarikat kurdu ise, niin devrin sf kaynaklar bundan hi bahsetm iyorlar? K u rm ad ise X V . vc X V I . yzyldaki tarih kaynaklar vc scyahatn m clcrdc bahsi geen Cmler adl bu K a len d er zmresi nereden kmtr? K an aatim izce bu problem in zm iki ihtim ali birden ihti va edebilir. Bir defa uras m uhakkaktr ki, az nce sz edi len tarih kayn aklan , kendilerini Ahm cd-i C m -i N m k ye men sup sayan bu zm reden bahsetmeleri sebebiyle, belirtilen y zyl lard a Cmlik adn tayan bir K alen d er tarikatnn m evcudi yeti p h esizd ir138. O itib arla ancak u iki ihtim al zerinde du ru lab ilir: Y a A hm cd -i C m hayatta iken byle bir tarikat kurm a m olup bu tarikat onun adna daha ge bir devirde teekkl etmi o lab ilir; yah ut, eer kurdu ise, bu tarikat ok dar bir evreye inhi sar etmi olup fazlaca tannm am tr; bu yzden de kaynaklara yansm am olabilir. Aslna baklrsa, sf kaynaklarm n bu konuda bizi ayd n lat m am asna karlk, edeb kayn aklarda rastladm z baz kaytlar, ikinci ihtim alin vrid olabileceini dndryor. Bu kaytlardan biri, IX . yzyln nl kalender-m ereb iri H fz- ir z nin
IM Lmi, m . 392-93; Nevy, s. 223; Hidyet, R iyzu'l-A rifin, ayn yerde.

A.g.eserUr, ayn yerlerde. '** lerde Osmanl devri Kalenderleri dan bahseden kaynaklardan M 'r/. edilecektir.

incelenirken Cdm iler 'den ve onlar

M A R J N A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

45

(1390) Dvn 'm d a bulunm aktadr137. Hfz- irzinin vaktiyle K alender olduu vc uzunca bir sre onlarla birlikte yaad ba ka kaynaklar vastasyla bilinmekle beraber, bizzat kendisi de D i van'nda bunu defalarca dile getirm itir138. Bu sebeple Osmanl devrin de dahi H fz Dvan K alenderler arasnda en ok okunan bir kitap niteliini kazanm tr. Bu eserde Hfz- iraz aynen yle d iy o r138: H fz arap kadehinin mrididir; ey seher yeli! Bu kulun kulluunu Cm eyhinc arzet. H fzn bir K a len d er olarak 1142de vefat etmi bulunan Ahm ed-i G m nin dorudan mridi olmas imknszdr. Bizce bu beyit, irim izin onun tarikatna, yani Cmiyye'ye mensup oluunun bir ifadesi olarak yorum lanm aldr. Bu sretle hi olmazsa X I V . y z ylda dahi bir Cmiyye tarikatnn -ok snrl evrelere mnhasr olsa bile - varln kabul edebiliriz. Bir dier kayd da, ksaca Hidyet diye bilinen Alir R zakulihanm uar tezkiresinde buluyoruz. Burada, Aliah- A bdal- Irak isim li ir bir K alen d er derviinden sz edilirken, bu zatn Ahm ed-i C m nin mridlerindcn olduu bildiriliyor140, ki bu da
13 7 Hfz- razye dair msl. bk. Lmi, s. 681; Devletah, ss. 367-68; Brovvnc, III, 271-319 (burada biyografisi olduka geni bir tarzda ele alnd gibi mis tik ve edeb ynleri de uzun uzun tartlmtr); ayrca bk. G .M . Wickens, Hfz , E I2 . 13 8 Msl. bk. H fz Dvan, ev. A. Glpmarl, stanbul 1968, 2. bs., ss. 253, 472, 1030 ve 3332. beyitler: Hakkat Kalenderleri hnersiz kiinin giydii atlas

kaftan yarm arpaya bile almazlar.

* * *
Burada kldan ince binlerce nkte var: Her ban tra eden Kalenderlii bilmez ki!

* * *
Bu tacdan, bu hrkadan canm sklyor. Sofiyne bir iveyle beni Kalender et artk! 13 9 A .g.e., s. 4. 14 0 Bk. Hidyet, s. 222. Yazar burada, Aliah- Abdaln, ne kadar eyhi

nin etkisinde bulunduunu anlatmak iin u menkabeyi nakleder: Rivayete gre bir gn, Ahmed-i Cm namaz klaca zaman Aliah imamla geirir. Aliah namaza balayp Ftihay okumak isteyince, arr ve u beyti okur:

p la j < J e - y fi-j pU

< -*

J*

(r* S (v- j y

46

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

byle bir tarikatn mevcudiyetini phesiz kabullenmek gerekti ini gsteriyor. H er hl krda, bizzat kendisi tarafndan kurulmu olmasa da, cn za y f ihtim alle, zam anla onu kendilerine pr tanyan bir K a lender zmresi, eyhin adn tayan bir tarikat teekkl ettirmi olm aldrlar. Aksi halde X V .- X V I . yzyllarda Osmanl toprak larnda bir Cmler zmresinden bahsedilmesi imknszdr. 3. ah Nmetullah- Vel, JVmetuilahilik mul-Envr: ve eyh Kas-

bir m utasavvf olmas yznden olsa gerek, Nefehtii l-ns ve Nesymii'l-Mahabbe gibi kaynaklarda hayat hikyesine rastlan m ayan ah N m etullah- V e l veya N m etullah- K irm n ye men sup bulunan tarikat da biz K alenderliin kollarndan saymak lzm geldii kanaatindeyiz. X V . yzyldan itibaren en az Haydarlik kadar yaylan N metullahlik'in kurucusu ah N m etullah, Devletah ve H idyet gi bi m elliflerin rivayetine gre, yedinci imam M uham m ed Bkr n ( 733 ) soyundan gelen bir seyyid i d i 141. G enliinde iyi bir tah sil alarak yetien ah N m etullah veya Seyyid N m etullah, hac iin gittii M ek k ede eyh A bd ullah- Y f iye mrid olarak tasavvufa slk etmiti. M em leketine dnerken M srda mehur eyh Bedru d -D n in eyhi Seyyid eyh H sevn-i A h l t ile grm tr142. Tariku l-Hakayk, ah N m etu llah n M srda K aygu su z Baba Z viy e sindeki K a len d er eyhleriyle de temas bulunduunu kay detm ektedir 143.
141 Devletah, ss. 145-46; Hidyet, Mecma,u'l-Fusah, II, 87; Buradan nak Msum-i raz, III, 3-5; kr. Browne, III, 464; Kprlzde, Ana dolu'da slmiyet , s. 469 (Kprl bu seyyidlik meselesinin uydurma olduu len kanaatindedir). ah Nmetullah- V e lnin hayatna dair daha geni bilgi iin bk. Nasrollah Pourjavady-Peter L. YVilson, Kings o f Love: The History and Poetry of the Ni'metullahi Sufi Order, Tahran 1978; ss. 13-36; Javad Nurbakhsh, Masters of the Path: A History o f the Masters o f the h'imetullahi Sufi Order, New York 1980, ss. 39-57; ayrca bk. Trimingham, ss. 101-102. 14 2 Hidyet, ayn yerde; Msum-i raz, ayn yerde; ayrca bk. Hidyet,

Riyzul-Arifin, s. 146. Nmetullah liin inan sistemine dair daha geni bilgi iin bk. Pourjavady-VVilson, a.g.e., ss. 37-69. Netullahliin sonradan teekkl eden kollar hakknda da bk. a.g.e., ss. 70-92.
14 3 Bk. Msum-i raz, ayn yerde.

M A R J N A L

S F L tK :

K A L E N D E R L E R

47

ah N m etullah rana dndkten sonra M vcrnnchrc ge mi, Sebz ve Sem erkandda riyazatlar ekerek oradan U g c n c e ulamtr. D aha sonra K irm an havalisine gelerek M alanda yer leip bir zviye aarak, rivayete gre yz be yanda lnceye ka dar orada yaam tr (l. 1431) 144. ite ah N m etullahn kurduu Nmetullahlik. (Nmetullahiyye) daha eyhin salnda ad geen zaviyeden ksa zam anda et rafa yaylm aa balad. Fuad Kprl hakl olarak bu sratli ya ylta tarikatn gayri snn bir mhiyet arzetmesinin byk pay bulunduunu vurgulam aktadr146. Nitekim tarikatn ksa zam an da ran n her tarafna nfuz etmesi ve mridlerin saysnn yzbinlerin stne ktna dair dedikodular T im uru kukulandrm, bu kukular ah N m etullahn isyan edecei merkezindeki rivyetlerle beslenmiti. H idyet, bu sebeple T im urun eyhi bizzat ziya rete gelerek sorguya ekmeden rahat edemediini anlatr, ki o za manlar eyh yetmi yalarnda bulunuyordu140. Devletah da ah N m etullahn ahruh ile olan mnasebetlerini yanstan bir menkabesini nakleder. Bu menkabeden sultann balangta ona hi de iyi gzle bakm ad anlalyor147. Bir manzm esinde tarikat zincirini Cneyd-i B adadye d a yandrm ak sretiyle onun araclla Hz. A liye ulatran ah N m etu llah148, mridlerine O n ki m am temsil eden on iki dilim li bir tac giydiriyordu. O n lar son derece serbest brakm olduu be lirtilir. Bu yzden aralarnda her trl, erata m uhalif fikir ve tavr ortaya koyanlar, hatt ibhlie sapanlar bulunm aktayd. K a y naklar eyhin bu konuda yaplan ikyetlere hi aldn etm ediini zikred iyorlar149. H er halde bu tarikatn X I V . yzyldan itibaren bir yandan O rta A sya zerinden Hindistana, dier yandan da A zerb aycan zerinden A n ad o lu y a sokulmasnda ve X V I I . yzyla kadar Os14 4 Hidyet, Mecmau'l-Fusah, II, 88. 14 5 Bk. Anadolu'da slmiyet , s. 470; E.G. Browne da ah

Nmetullah n

iirlerinden bahsederken, bunlarn pek ounda Hurf eilimin mevcut bulun duunu haber verir ve rnekler gsterir (bk. A Lirary Hislory, III, ss. 465 vd.). 14 9 Bk. Hidyet, a.g.e., II, 87-88. 147 Bk. Devletah, ss. 401-402. 14 8 Msum-i raz, II, 325-26; bilgi vardr. Dier silsileler iin ileriki sayfalarda geni

14 8 A.g.e., III, 3-5, 9 vd.; kr. Kprlzde, a.g.m., s. 471.

48

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

manii topraklarnda tutunmasnda, durmadan seyahat eden mis yoner dervilerin pay k a d a r150, bu son derece serbest inanlara yer vermesinin de byk rol olsa gerektir. Fuad Kprl, temel de bir nitelik arzeden Nm etullahliin, her tarafa yaylan mridler sayesinde ran da iliin glenmesine katkda bulundu unu, Safev D evletinin bu sayede kurulabildiini b elirtir151. N m etullahliin neden Kalenderliin bir kolu saylmas ge rektii meselesine gelince, bu hususta kanaatim izce bizi zorlayan en ba sebep, bu tarikatn yukarda zetlenmee allan tasavvuf m hiyetidir. bhlie varacak kadar serbest fikirler tayan byle bir yap o devir Islm dnyasnda ancak K alen d er zmrelerinde bulunabiliyordu, ikin ci bir sebep ise, ah N m etullahm bizzat dvan n da yer alan, eyh K u tb u d-D n H ayd ara yazd bir medhiyedir. Bu m edhiyede ah N m etullah, kendisine asl pr olarak eyh K u tb u d-D n H a y d ar semi grnyor. A ralarndaki zam an farkna ram en bu durum , bizce manen N m etullahlii H aydarlie b alam aktad r152. G erek bizzat kendi ahsiyeti, gerekse etrafna toplad m ridlerinin sergiledii tavr, hareket ve dnce yaplar itibariyle ah N m etu llah a ok benzeyen bir baka ahsiyet de, Seyyid K sm- T e b rz veya taraftarlar arasndaki adyla Seyyid K sm u lE n v ardr. D evletah onun T e b rizin Srhb blgesindeki byk bir Seyyid ilesine mensup bulunduunu k a yd e d iy o r153. K en d i sinin daha ocukken ah N m etullah ile T e b rizde grtn de Mecmal-Fusah'dan re n iyo ru z154. Seyyid K asm daha gen yalarda, yetitii m uhitin tabii ev kiyle tasavvufa slk etmi ve eyh S adru d-D n-i E rd ebl ile, eyh
150 Devletah, tpk teki Kalender zmreleri gibi, Nmetullah dervile

rinin slm lkelerinin hemen her tarafnda seyahat ettiklerini syleyerek bir ger ei tesbit etmektedir (bk. Tezkire, s. 402). u Bk. Kprlzde, a.g.m., s. 470. U i Msum-i raz, III, 712:

jjJ j

>3

\A

fj\i

C j i

14 3 Devletah, s. 414; Brovvne, III, 473. 14 4 Hidyet, Mecmau'l-Fusah, II, 87; ayrca bk. ayn yazar,

Riyzu'l-Ari

fin, s. 146.

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

49

Sadrud-D n-i Y em en nin mridlcrinden olm utu155. D aha sonra kendilerinden halifelik alarak G lan a gitmi ve uzunca bir mddet orada kalmt. te buradaki ikameti srasnda yava yava etraf na mridler toplanm aa balad. Bir mddet sonra buradan H o rasana geti. B urada da mridlerinin eriata aykr tavrlar vc ken disinin V ahd et-i V cu d a dair fikirleri sebebiyle ilk tepkilerle kar lat. N iapurdan karak ahruhun payitaht olan H erata gel di. Cezbesi sayesinde genleri etrafna toplad; bylece m ridleri nin says yine kabarm aa balad156. Devletah, bu yzden ken disini ekemeyenlerin, ahruha bavurarak aleyhinde dedikodu lar kartp isyana hazrlandm bildirdiklerini yazarsa da, Nefeht, mridlerinden birinin ahruha suikasde teebbs etmesi ze rine Seyyid K sm n tehlikeli grlerek Herattan ihra edildiini n akleder157. H er nasl olursa olsun, bilhassa genlerden oluan m ridleri nin, tpk ah N m etullahn mridleri gibi, Abdurrahm an- Cm nin deyim iyle dn man rebekasndan hri ve ibhat ve er'-i sn nete tehvn diresinde dhil olmalar sebebiyle bulunduklar yerler de rahat durm adklar anlalm olmal ki, H erattan kp nce Belh sonra da Sem erkand taraflarna gitti. Devletah onun bir m d det sonra tekrar H erata dndn yazy o r158. m rnn son larna doru, zledii memleketine, yani T eb rize gitmek zere yola kan Seyyid K sm n Ahmed-i C m nin memleketi olan Cm kasabasna gelince, byk bir mahabbet besledii bu eyhin ehrinde yerlemee karar verdiini ve 835/1431 veya 837/1433 tarihinde lnceye kadar burada kaldn kaynaklar b elirtirler159. Seyyid K sm dan bahseden kaynaklarn, V ahdet-i V cu d u terennm eden cokun tasavvuf iirler yazan bu eyh in 160, pek ok m ridi bulunduu konusunda sz birlii etmelerine ram en, kendi adn tayan veya baka bir isim altnda herhangi bir tari kat kurduunu belirtmedikleri gzleniyor. Bu itibarla, kendisinin
155 Bk. Lmi, s. 663; Devletah, aym yerde; Browne, III, 473-74. 15 8 Devletah, ayn yerde. 16 7 Lmi, s. 665; kr. Devletah, ss. 414-15. 15 8 Devletah, s. 415; kr. Lmi, 665. 16 9 Lmi, ss. 665-66; Devletah, s. 416; Bowne, III, 473. 16 0 Seyyid Kasmul-Envrn edeb ahsiyeti ve iirlerinden rnekler ko nusunda geni bilgi iin bk. Browne, III, 473-74, 476-86. F.

5<>

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

m stakil bir tarikat ku rm am akla beraber, ya A hm ed -i C m nin y a h u t daha b yk bir ihtim alle ah N m etu lla h n tarikatna m en sup olduu dnlebilir. L kin belirgin olan nokta udur ki, tp k N m etu llah ler gib i Seyyid K sm n m ridleri de K a len d er der vileriydi ve yine CmVnin ifadesiyle ibhat vdsine ve erat ve snnetde tehvn bevdsine dmler idi 161. N itekim ahruh tarafn dan sk bir kontrol altna alnm lar ve H era t tan dar karlm lard. B ununla birlikte, gerek Nefeht, gerekse Devletah Tezkiresi m ridlerin bu durum da olm alarna ram en, S eyyid K sm n asl eriattan hari bir dnce, tavr ve hareket iinde olm adn, keram et sahibi b y k b ir vel olduunu zellikle vurgulam aktadr lar. Eer bu doru ise, ayn tarzda szn ettikleri A hm ed-i C m ve ah N m etullah- V e l rneklerinde grld zere, Seyyid K sm m m ridlerinin de bu niteliklerinin nasl olutuunu ak lam ak gerekir. Bu bakm dan, kanaatim izce, kaynaklarn btn itinal ifade lerine ram en ad geen bu eyhin, stelik V a h d et-i V cu d te lkkisini hararetle benimseyen kimseler olarak er ku rallara her zam an uyduklarm idd ia etmek biraz zordur. Aksi halde balarna ibh nitelikli bir yn gen insan toplam alar ve zellikle dar evrelerin onlar kontrol altnda tutm a ihtiyacn hissetmeleri, an lalr bir hal deildir.
* * *

B uraya kadar ran da X I I I . yzyln balarndan X V I . y z yla kadar m evcut olmu ve az ok birer tarikat halinde K alen d er zm relerini bnyelerinde toplayan kurululardan ve bunlarn ku rucularndan bahsedilmeye alld. Bunlarn dnda, ir olm a lar dolaysyla devirlerinde hret yapm bulunduklar iin tez kirelere giren baka K alen d erlerin m evcut olduklarn da grmek teyiz. Bunlara rnek olarak, aslen Irakl olduu halde Horasana giderek orada A kkoyunlu hkm dar Y a k u b un (1478-90) airlii mevkiine ykselen E lif A bd al, K n l A ziz K alender, Isfahanl M evln A bdal, Esterbad l Baba Safy- K a le n d e r162 ile, yine
1,1 Kr. Kprlzde, Anadolu'da slmiyet", s. 462. w* Elif Abdaldan itibaren dierlerinin biyografileri iin bk. Smi Mirza, Tuhfe-i Smi, Sleymaniye (Ayasofya) Ktp., nr. 4248/4, vv. 164b, 215b, 22ia-b, 224a, 256a.

M A R J N A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

A kkoyunlu hkm dar Baysungurun (1490-93) irlerinden M ev ln V e l K a len d er (1490)^ sayabiliriz163. B uraya kadar vermeye altmz mlumattan ran ve K a lenderlik konusunda bir sonuca ulamak gerekirse u sylenebilir: Iran K a len d eriliin tarih tekml sreci iinde btn dier slm lkelerinden daha zel bir mevkie sahiptir. O na bu zel mevkii baheden, K alen d eriliin mistik temelini oluturan fikir ve telk kilerin lkesi oluudur. M srdan Hindistana kadar Islm dnya snn hemen her tarafna yaylan Kalenderiliin hareket ss bura sdr. Baka lkelerde grlen muhtelif Kalender zmre ve tarikat larnn isimlerinin, Iran dakilerle ekseriy ayn ismi tam olma lar, bunun en ak delilidir. Tabii buralarda da zamanla baka baka K alen d er zmreleri baka adlarla teekkl etmitir. A m a bu, o memleketlerde Kalenderlii ilk temsil edenlerin ya Iran meneli yahut ta en azndan randaki Kalender eyhlerinin yannda yetimi ahsiyetler olduu gereini asl deitirmez. Bir baka de yile, Istisnsz btn Islm lkelerinde Kalender zmre ve tari katlarn Iran patenti tadn iddia etmek mbalal saylmama ldr. Belki Kalenderiliin ilk defa Cemld-Dn-i Sv tarafndan Sriyede tekiltland ve ilk zviyenin orada ald vkas bu tesbite ilk bakta aykr grnebilir. Ama unutmamaldr ki, o bir Iranldr ve bu yola randa iken girmitir, ite bu tesbit sebebiyle, dier Islm lkelerinde Kalenderiliin tarihesinin esas olarak Iran daki tarihesiyle sk skya irtibatl bulunduunu vurgulamamz icap eder. Bu husus, ilerde Anadolu Seluklu dnemi ve Osmanl devri Kalenderliinin tarihini incelerken btn plaklyla gz lerimizin nne serilecektir. Onun iin Osmanl dnemi Kalenderliini iyi anlamak ve tahlilini yapabilmek, Kalenderiliin Iran daki geliimim iyi bilmeye baldr diyebiliriz. C) O r t a A sya ve H in d is t a n d a :

Yukarda Cem ld-Dn-i Svden nce yaam Kalender le r i incelerken, M elmetlik akmnn daha X. yzyldan itibaren Mvernnehir ve Fergana havlisine yayld; esasen V I I. ve V I II . yzyllardan balayarak bilhassa Uygurlar vc baka Trk zmreleriyle meskn ve amanizm, Maniheizm ve Budizmi ok tan tanm bu blgelerde, tpk randa olduu zere, M elm et18 3 Msl. bk. Devletah, s. 544.

52

O SM AN LI M P A R A T O R L U U NDA

lcr arasndan ilk Kalenderilerin km olabileceinden sz edil miti. imdilik daha eski tarihlere gitmemekle beraber, hi olm az sa X III. yzyla kadar uzanan ve eski U ygur bakenti Koo (sonraki adyla Kara-H oca)da yaam olan Kalenderler bulun duunu biliyoruz. Merhum Emel Esin bir makalesinde, Koo ve civarnda yaam bu Kalenderlerin tam anlamyla eski Budist kltrnn vrisleri olduklarn, arkeolojik buluntularn salad verilere dayanarak ortaya koymutur. Ona gre, eski Budist mbedlerini zviye olarak kullanan bu Kalenderler, X I I I. yzylda btn Budist efsne ve mistik sembollerini slm letirerck kendi lerine maletmilerdilM. Daha X III. yzyln ilk senelerinden itibaren, yani Mool istilsnn hemen arifesinde, M vernnehirdcn Alm alk vc Bebalka ve Dou Trkistan-in snrlarna kadar Kalenderler g rlmekteydi. Ancak bunlar, X I-X II. yzyllarda Horasanda rast ladmz Baba Thir-i ryan ve Eb Sad-i Ebul-H ayr benzeri yksek seviyede tasavvuf fikirler terennm eden kiiler deil, daha ok eski Uygur Bakj'lanm andran, boyunlarnda kollarnda ziller ve bileziklerle dolap davullar eliinde raks eden daha aa taba kadan ahsiyetler id i186. X I V ve X V . yzyllar, Orta Asyada K alenderliin daha fazla yayld, hatt siyas otoritelerce desteklendii devirler ol mutur. Uygur memleketlerinde Mslmanlk yaylm olmakla birlikte, Budizm henz sona ermemitir. yle grnyor ki bu de virde slmiyeti kabul eden yksek zmre mensuplar, eski yaan tlarn slm cil altnda srdrmee en uygun yolun Kalender olmaktan getiini grmler ve Kalenderlie girmilerdi. Bu, di er Islm lkelerinde yksek tabakann Kalenderlic bak tar znn tam tersi bir hdise ile kar karya olduum uzu gsteriyor.
*** Bk. Emel E tin, Les derv ht6rodoxes tures dAsie centralc , Turcica, X V II (1983), M. 18-24. Yazar burada, Koodaki yedi Budist azizin nasl Yedi Ka lender evliys haline geldiini; Budann nasl dem Peygamber ile zdeleti rildiini; Budizmde kendine mahsus mistik anlamlar tayan gen, daire vb. ekilCTn nasl yeni anlamlarla yorumlandn ve daha baka hususlar arpc rnek lerle bize sunmakta ve Budizmden Kalenderlik vastasyla slma geii gayet mkemmel bir biimde vurgulamaktadr. ** Esin, a.g.m., m. 25-26, 28.

M ARJN AL

S F L K : KA LE N D ERLE R

53

Mesel Cengiz Han soyundan gelen ve mslman olmakla beraber er kurallarla aras hi de iyi olmayan Dost Muhammed (1462-68), ems Abdal lkabyla Kalender olmutu1# 8 . Dou Trkistanda Tarazdaki Kalender zviyesinin bu tr faaliyetlerde rol olduu, bir yksek Mool dar grevlisinin Utur (yahut Ester) Abdal adn alarak bu zaviyeye intisap etmesinden anlalmaktadrl 7. Biz byle st seviyede, hkmdar ve be ocuklar gibi kimselerin zaman zaman Kalenderlie intisap etmeleri hdisesine daha ba ka zaman vc zeminlerde dc rastlyoruz k i16 8 , bunlarn en tipikle rinden biri, Haydarliin kurucusu Kutbud-Din Haydarn ken disi olup bundan yukarda sz edilmiti. Tarih kaynaklar Orta Asyadaki bu Trk Kalenderilerin hi phesiz Mool istilsyla birlikte, X III. yzyln ilk eyrei iinde, bir yandan in (Main) hudutlarna kadar btn Dou Trkistan (Htay)a, dier yandan da Hindistan ilerine yayldk larn gsteriyor. Bilhassa Kuzey Hindistanda ilk Kalenderilerin Delhi Sultan emsd-Dn iletmi devrinde (1211-36) grndk lerini ok iyi biliyoruz. Bunlar, Moollarn nnden kaarak bu ralara snan gmen kafileleri arasnda gelmilerdi1# 9.
1M A.g.m., s. 28.

1.7

A.g.m., s. 29.
d u ru m u n X V I. y zy ld a n ilg in bir rnei de, H seyin B a yk a ra

1.8 B u

(14 7 0 -15 0 6 ) n n o lu o lu p b ab a sn n yerine geen B e d u z - Z a m a n d r. ah Ism ail-i S a fev H o ra s a n z a p te d in c e , to p rak lar elinden g id en B e d u z -Z a m a n K a le n d e rli e in tisa p ed erek o ra d a n o ra y a dolam a a balam t. 15 1 4 te Y a v u z S u lu n S elim T e b r iz e g ird i i za m a n , kendisini k arlayan K a le n d e rle r a ra sn d a onu n d a b u lu n d u u n u ren m iti. O sm an l su ltannn, bu g en e h z d ey i ya n n a a r tarak ok ik ram v e h rm ette b u lu n d u u n u L ttfi Paa y a z y o r (bk. Tevirh-i l-i

Osman, nr. l B e y, stan b u l 13 4 1, s. 2 35):

D e d ile r e y pdih- km -rn H a r u d evr n u h u d ven d -i cihan b u m e c m u K a le n d e rlc rd r r le m i p m l iden erlerd r r im d i t b id ir bu la r bir servere T o h m e -i S u ltan H seyin B a yk ara S y le n r ism iyle ol B e d u z-Z am a n h iken d e rvi o lu b d u r ngehan bu e r taht- H e ra tm hndr H e m H o r sn m ilkinin su ltan dr ,M M sl. bk. Z iy u d -D n B a ra n , Tarih-i Firuzjhf, K a lk ta 1862, s. 202; M . H abib, "Chihti mystic rteords...", s. 3; D ig b y, alandan...", s. 63. D elh i T u r k su lta n l h a k k n d a bk. C .E . Bosvvorth, The Islamic DjmatU, E d in b u rg h 1967, ss. 1 8 6 - 192.

54

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

Bu gmen T rk Kalenderlerden nemli bir ksmnn, eyh K u tb u d-D n H aydar mridlerinden olduklarn syleyebiliriz. Bun lardan ah Hzr- Rm , D elhide 1235 Y^1 dolaylarnda ilk zviyeyi am t170. Bu eyhin nisbesi, kendisinin muhtemelen A nado lu meneli olduunu dndryor. Mlhid lkabyla tannan Nr T rk adndaki bir baka Kalender ise, bana toplad smaillerle 1236 ylnda bir ayaklanm a hareketine girimiti. E. Esin bu zatn X V I . ve X V I I . yzyllarda bile Hazret-i Nr A liyy-i K alen der nam altnda H ind elyazm alarmda Kalender kyafetiyle tas vir edildiini belirtiyor171. Ziyd-Dn-i Brn, 1279-81 arasn da Bengal v a lis i bulunan T u ru lun en yakn gzdesinin, Sultan Dervi lkabyla tannan bir H aydar eyhi olduunu; Seyyid Eb bekr-i Ts-i Kalender-i H aydar adl bir baka H aydar eyhinin, maiyyetindeki Kalender ve Haydarlerden oluan bir grupla 1290 larda Arkal H ann hizmetinde bulunduunu kaydetmekte, by lece, Kalenderilerin K u zey Hindistanda ynetim evrelerinin des teini saladklarn bize gstermektedir172. Delhi Sultanl dneminde Hindistan Kalenderlerini ok iyi aratrm olan Simon D igby, bu devirde kurulmu ilk K alen deri zaviyelerine dikkatim izi ekiyor. Onun tesbitlerine gre, bun lardan biri Sultan Balaban zamannda (1266-87) Dervi Sd Mvelleh tarafndan Delhi surlarnn dnda kurulmu; bir dieri, yu karda ad geen Seyyid Ebbekr-i Ts ve mridi erince yine ayn yerde alm; bir bakas ise, daha ge bir tarihte A lu d-Dn-i H alci devrinde (1296-1316) Ram azan- Kalender tarafndan tesis edilmiti, ki bunlara Lenger (zviye, tekke, hnikah) tabir olunu yordu 173. S. D igbynin dikkate deer dier bir tesbiti de, tpk X V .-X V II . yzylarda Osmanl topraklarnda olduu ekilde, Hindistanda da Kalender, Haydar, Cavlak vb. terimlerin daima birbiri yerine kullanlm olm asdr174. Bu durum, muhtelif Kalender zmrele rinin kendilerini farkl isimlerle adlandrmalarna ramen, halkn
17# Digby, a.g.m., ayn yerde. 1.1 Esin, Les dervi heterodoxes...", s. 27. 1.1 Bk. Baran!, Tarih-i Firuzh, ss. 91, 209, Digby, ayn yerde. ,n Digby, ayn yerde. 174 A.g.m., ayn yerde.

211;

kr. Esin, ayn yerde;

M A R JN A L

S F L K :

KA LE N D E R LE R

55

onlar bir gzle grdn gstermesi bakmndan dikkate deer dir. Ancak yine de tarih kaynaklarnda, zellikle Tarih-i FiruzahV de verilen malumat, Delhi Sultanl topraklarndaki Kalender zmrelerinin ounun Haydar olduklarn tehise yardm etmek tedir. K u zey Hindistandaki isimleri zikredilen bu tannm K alen der eyhlerinden baka, etkileri halifesi Fahrud-Dn-i Irak va stasyla Anadolu ilerine kadar ulaan byk bir ahsiyetten daha bahsetmek gerekir. Bu zat, mehur eyh ihbd-Dn Zekeriyyy M ultn (X III. yy)den bakas deildir. Nisbesinin de gster dii gibi M ultanl olan eyh Zekeriyya, gen iken hac dn Badada uradnda nl mutasavvf eyh ihbd-Dn-i Shreverd ile grm ve onun tesiriyle tasavvufa slk etmitir. U zun ca bir mddet, ona mrid olarak Badadda eyhin zviyesinde kaldktan sonra oradan ayrlp mizacna uygun den Kalenderlii semiti. Bylece lkesine dnen eyh Zekeriyya, M ultanda bir hnikah kurarak ksa zamanda etrafna pek ok mrid toplad. lmnden sonra yerine olu eyh Sadrud-Dn g e ti17S. eyh Zekeriyy-y M ultnnin halifeleri arasnda bilhassa, X III. yzyl sonlaryla X IV . yzyl balarnda yaam bulunan eyh Osman- Merend dikkati ekiyor. Bu zat Sehvanda yaa makta ve L a l ehbaz- Kalender lkabyla tannmaktayd. Son derece cezbeli olup er kurallara pek uymad, mesel halk iin de aka iki itii rivayet edilmektedir176. X IV . yzyla geldiimiz zaman, Tibet ve Hindistandaki K a lenderlerin daha ok Haydarlik koluna mensup bulunduklarn ibn Battutann grgye dayanan ehadetlerinden anlyoruz. n l Arap seyyah, Tibet ve Hindistanda rastlad Haydarler hak knda birbirinden ilgin mahedeler kaydederek bizi aydnlat maktadr. Onun yalnzca Haydarlerden bahsetmesinin sebebi ise bize gre gittii yerlerde ounlukla onlara rastlamasndan ileri gelmektedir. ibn Battuta eserinin bir yerinde, T ibetteki Haydarlerin b yk cesamette yaktklar ate etrafndaki raksl yinlerinden hay
175 e y h Z e k e r iy y - y M u lt n h a k k n d a bk. M . K a s m F iri te h , Tarih-i FiriUh, I I , 7 5 8 -76 9 ; L m i, s. 5 8 3 ; N e v y , s. 32 4 ; D ig b y , s. 70. 178 M sl. b k . G lp m a r l, Melmilik ve Melmiler. s. 15 ; D ig b y , a y n y e rd e .

56

O SM ANLI

M P A R A T O R L U U N D A

retle bahsediyor. A nlattna gre, H aydarler bek bek atelerin etrafnda sem ederken zaman zam an vecde gelip atein iine gir melerine ramen ateten kesinlikle etkilenm iyorlard177. Bundan tam be asr sonra Fransz bilim adam Fernand G renard, bn Battu tann X I V . yzyln ortalarnda anlattnn bir benzeri yine yine T ib e tte ahit olmutu, ki sreklilii vurgulam as bakm ndan ok ilgiye d eerd ir178. bn Battuta benzer ate yinlerine H indistanda da rastlad n haber vermektedir. D elh ideki ikameti esnasnda kendisini zi yarete gelen H aydarileri tasvir ederken, onlarn sembol olup bo yun ve bileklerine taktklar demir halkalardan (etvkul-hadd) bahsetmekte ve yine yinleri hakknda tafsilat verm ektedir. Bu taf silata gre H aydarler, yats nam azndan sonra zviyenin avlusun da byk bir ate yakm lar ve balarnda b izzat eyhleri olduu halde, sem etmee balamlardr. Bir ara seyyahn gm leini ala rak srtna geiren eyh, peindeki mridleriyle raks ede ede iyice kz haline gelmi atein iine girer. Bir mddet sonra dar kt nda bn Battuta gm leine hi bir ey olm adm hayretle gr dn y a z y o r179. O kyanus sahilindeki K en baze ehrinde de H ayd arlere rast layan bn Battuta burada, sultann kadsyla anlam azla den eyh A li el-H aydarnin idam na ahit olmutur. C ellad n klcn btn gcyle eyhin boynuna indirdii halde kesmediini halkla birlikte kendisinin de aknlkla' seyrettiini n akletm ektedir180. Seyyah son olarak K o k a denilen byk bir ehirde H zr-lyas mes cidinde rastlad H avd arlerden bahsetm ektedir181. 177
Bk.

Voyages,

III,

439:

I | * J i

j l j j ,Jl

^ L ~ J I I^ s - j

1,8 Grenard, Le Turkestan et Le T ib et : La Haute Asie:2, Paris 1898, s. 237. 17* Bk. Voyages, II, 6-7:

d k-i SV y (IjI}
A.g.e., III, 3 0 9 -n :

Jji t\*r3 ......

v'

yi~\
18 1 A.g.e.,

^u

. JU;
IV , 60-6..

-il
'

M A R J N A L

S F lL K :

K A L E N D E R L E R

57

slm dnyasnn dier mntakalannda aa yukar X V I I I . yzyl balarnda dier tarikatlar tarafndan eritilerek kaybolan K alender zm relerinin, X I X . yzyl sonlarnda Hindistan, T i bet ve zellikle in Tiirkistam nda hl varlklarn srdrdkle rini Fernand G renardm verdii bilgilerden anlyoruz. 1890M1 yl larda buralardaki Fransz arkeoloji aratrmalarna kalan Grcnard, T ib e t ve in Trkistanndaki Kalender dervileri hakknda epeyce geni bilgi vermekte ve tasvirlerini yapmaktadr. O bura larda Kalender veya Dvane diye anlan bu gczginci ve dilenci der vilerin, acaip kyafetlerle ar pazar dolatklarm, bilhassa zen gin tccarlara yanap okayc ve tatl bir dille para istediklerini, ama genelde kaba ve saldrgan bir tavr sergilediklerini anlatr. G renarda gre aralarnda pek ok da sahtekr barndran K a len derlerin gereklerini sahtelerinden ayrmak ok zordur. Bu K a len derler giderek canllk kazanan bir ritmle lhler eliinde rakset mekte ve yorgunluktan yere dnceye kadar bunu srdrmektey d ile r182. ' Bizce K alen d erlerin X I X . yzyl sonlarna kadar belirtilen blgelerde hl kendilerini koruyabilmeleri, buralardaki eski amanist ve budist kltrn ok uzun bir gemie dayanan kuvvetli etkisiyle balantl olmaldr. nk bu etkiler slmiyet karsnda K alenderlik sayesinde kendilerini koruyabilecek mkemmel bir klfa sahip olmulardr. Nitekim bu tahminimizi, Sovyet R usyada yaayan M slm an Trkler zerine yaptklar aratrmalarla tan nan Fransz limlerinden Alexandre Bennigsen ve Chantal Lemercier-Q uelquejaynin gnmze ait tesbitleri dorulamaktadr. A d geen limler, gnm zde zbekistan, Trkmenistan ve H rezm de kendilerine K alen d er denilen, yar meczup, serseri bir hayat sren ve samanlara benzeyen bir takm zellikler arzeden d v n e le r e rastlandn yazm aktadrlar183. Hi phesiz bunlar, F.

19 2 Bk. Le Turkestan, ss. 236-37: Ils ont une danse particulifcrc d un rythme vif, violant quils exc6cutent en chantant un cantique pieux dunc voix ardante passionn^e, dont le refrain est gnralement Ya Allah! nallah! . 18 3 Bk. A. Bennigscn-CH. Lcmercier-Quelquejay. S f ve Komiser: da Islm Tarikattan, ev. Osman Trer, stanbul 1988, ss. 87-88. Rusya'

58

OSM ANLI

M P A R A T O R L U U N D A

G renardn bir asr nce aa yukar ayn blgelerde rastlad K a lenderlerin devam ndan baka bir ey deildirler. Bu z m relerin gnm zde Afganistanda da hl varlklarn srd rd kleri b i lin iy o r184.

1M Pariste yaynlanan

Figaro

Magasine in

17 M art

1990 tarihli saysnda, (Ab-

1982 ylnda Afganistana giderek orada

Kalenderlie intisap etmek sretiyle

mslman olup mcahitlerle birlikte Ruslara kar savaan Abdullahim

dulhalm) adl bir Fransz mslmanndan sz edilmektedir. Dergideki rpor tajdan anlaldna gre, Abdullahim yaamakta olduu Pirenelerdeki Olette isimli kasabada, Fransz mslmanlarndan oluan kk bir Kalender zmre si meydana getirmi grnyor ( bk. say: 141070, ss. 128-130).

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A K A L E N D E R L E R : T A R H E

B R N C B L M O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A K A L E N D E R L E R : T A R H E I - K A L E N D E R L N A N A D O L U YA G R V E O S M A N L IL A R DAN N C E A N A D O L U DA K A L E N D E R L E R : Anadolu sahasnda kaleme alnm tarihi, tasavvuf ve ede bi kaynaklarn yle bir taranmas, Kalenderliin bu lkede ancak X III. yzyihn ilk eyreinden sonra sz konusu olabileceini gster mektedir. Bunun sebebi, byiik lde Mool istilsnn yol at glerle ilgilidir. Bu durum sadece Anadolu iin deil, Orta Dogudaki dier slm lkeleri bata olmak zere, bundan nceki blmde de belirtildii gibi, Hindistana kadar Asya ktas iin de geerlidir. 1218lerden ibaren ilk etkilerini Mvernnehir, onu taki ben de Hrezm ve randa gsteren bu nemli hdise, X III. yz yla kadar bu iki alanda iyice yaym ve gelimi bulunan eitli tarikat zmrelerine mensup pek ok ahsiyetin yer deitirmesine sebep oldu. Bunlardan bazlar Hindistan istikametinde giderken, bazlar da Hrezm, Horasan ve Azerbaycan zerinden Sriye, Irak ve Msra ve tabii bu arada Anadolu topraklarna geldiler. Bu sf g dalgalan arasmda snni veya gayri snni olmak zere ok eitli tasavvuf mektebine ve merebine mensup muhtelif zmreler, gidip yer letikleri yerlerdeki dn ve tasavvuf yapy geni lde etkilediler. Anadolu aslnda Mool istilsndan nce de baz glere he def olmu, buraya intikal eden nfus iinde deiik etnik ve klt rel menelerden gelen sfler hep mevcut bulunmutur. Am a asl kalabalk g dalgalan, Mool istilsnn sebebiyet verdikleri olup, 1220lere doru Kbreviyye ve Shreverdiyye gibi snni eilimli tarikat mensuplan yannda hepsi de hi pesiz Kalenderi sfilii e ok y a k n d a n alkal bulunan Yeseviyye, Vefiyye ve zellikle Haydariyye gibi gayri snni zmreler de Anadoluya ayak bastlar1.
1 Bilindii zere F. Kprl, bala lk Mutasavvflar olmak zere, eserleri nin bir ksmnda Mool istils sebebiyle Anadolu'ya vuku bulan dervi jj la i zerinde durmu ve~bu glerin Anadolunun dini ve kltrel tarihi bajumtdaa nemine sk sk dikkat ekmitir (msl. bk. Anadoluda slmiyet , ss. 297-301; Bek taliin meneleri , T Y ., sav: 7, sene: 1341, s. 132 vd.; Osmanl mparatorluuna* Kuruluu, Ankara 1972, s. 168 < .

62

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

Fuad K prl, bu zmreler arasmda en byk ounluu Haydarlerin tekil ettiine bir makalesinde bilhassa dikkat ekm ektedir2. C em l d-Dn-i Svnin, M ool istlsnm nnden kap gelerek D m akda Kalenderlii bir tarikat eklinde tekiltlamasndan, yani 1220li yllardan sonra, Sriye zerinden A nadoluya ilk K alen d er gleri vuk bulmu, bunu A zerbaycan zerinden gelenler takip etmi olmaldr. Elim izdeki kaynaklarda, X I I I-X IV . yzyllarda bu iki ka naldan A n ad olu ya intikal eden m uhtelif K alender zmreleri ve bunlarn eyhleriyle ilgili bilgi ve verilere dikkatle gz attmz za man, tpk dier lkelerde olduu ekilde ikili bir yap sergiledik lerini mahede ederiz. Bunlardan bir ksm, Fusttu l-Adle yazar nn tasvirlerine ve ikyetlerine konu olan, tam anlam yla ibha yolunu tutarak toplum ve din kurallarna aldr etmeyen, hatt on lar alaya alan ve F. K p r l nn deyiiyle yksek felsef mlha zalara ve tecrbelere kabiliyetli olmayan cahil ve ( ......... ) korkun bir ni hilizme ve immoralizme tbi 3, genellikle aa tabakalardan oluan K a lender zmreleri idi. Bir ksmnn da vaktiyle B aba T hir-i r yan ve Eb Sad-i E b u l-H ayr rneklerinde olduu zere, ems-i T eb rz, Evhadd-D n-i K irm n ve Fahrud-D n-i Irak gibi, ger ekten yksek tasavvuf fikirlere ve engin bir mistik tecrbeye sahip, ilim den nasibini alm belirgin ahsiyetlerden teekkl ettiini gz lem ekteyiz. A) A n a d o lu d a p o p le r K a l e n d e r l i k :

X I I I . yzyln ilk yars iinde A nadoluya gelen K alen der zm releri iinde ounluun, yukarda F. K p r l nn tasvir et tii grubu oluturanlardan m eydana geldiini kaynaklarm zdan karabiliyoruz. Menkbu l-rifn ve benzeri kaynaklarda Kalen der, Cavlak ve Haydar gibi sfatlarla nitelenen bu grup mensup la rn n 4, balca Cem d-D n-i S v ve K u tb u d-D n H aydarn evrelerine ait bulunanlar olduunu ileri srmeye yarayacak baz kaytlan M e n k b u 'l- r ifn ' buluyoruz. Bu kaytlar, Fusttu'l-Ad2 Bk. Kprl, Bektailiin mene"leri , s. 132. * Bk. ayn yazar, A bdal maddesi, T H E A ., 1. fas., s. 37. * teki isimlerden ba.ka Cavlak teriminin dc olduka yaygn olduunu Mevlnnn Mesnevi 'sinden anlyoruz 5. bs., s. 21). (bk. Veled Izbudak evirisi, stanbul 1974,

M A R J N A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

63

le'nin, C em ld-Dn-i S vnin drt halifesinden biri olarak tak dim ettii Ebbekr-i Niksar ile alkaldr. Bu eserin, 602/1205-06 y ln d a Dmakdan ayrlarak K o n yaca gelip yerletiini ve orada bir zviye aarak bana pek ok mrid topladn haber verdii Ebbekr-i N iksr5, Ahm ed Eflk tarafndan Cavlak diye nitele niyor. Onun yazdklarna baklacak olursa, K onyadaki Kalendern Tyifesine ait lenger (zviye)nin banda bulunan bu zat, M evln Celld-Dn-i R m nin vefatnda (1273) henz hayattadr ve o saken kendisiyle yakn iliki iinde bulunduu anlalmaktadr. Nitekim K alenderler M evlnnm vefatnda glbanklar ekerek ve Hay huy ederek zntlerini gstermilerdir. Cenzenin nnde giden yedi kz, Ebbekr-i Niksrnin lengerine gnderilmi ve orada fakirlere datlmak ve derviler arasmda paylalmak zere kurban edilm itir6. E flk bu bilgileri aktarrken bir de eyh m er-i G irh adn da, Ebbekr-i Niksrnin yakn olan bir baka K alender eyhin den bahsetm ektedir7. Bu zatn, el-Vfnin Cem ld-D n-i S v nin halifeleri arasnda zikrettii eyh Osman- G irh ile ilgili bu lunm as8, hatt belki de onunla ayn kii olmas kuvvetle muhte meldir 9. Eflk ayn ekilde, A nadoludaki H aydar evrelerini de tes bit etmemize yardm c olmakta ve eserinin iki yerinde, K u tb u dD n H aydarm halifelerinden olduunu belirttii bir H ac M barek-i H aydarden bahsetmektedir. Aslnda bu zatn kronolojik ola rak dorudan doruya K u tb u d-D n H aydarn halifesi olmas zor kabul edilirse de, ilk halifelerden sonraki kuaa mensubiyeti mu hakkak olmaldr. ite, M evln ile iyi ilikiler iinde olan bu H ac M barek-i H aydarnin, Seluklu veziri T c d-D n tarafindan yaptrlan,
6 bn- 1 -Hatb, Fustt, s. 559. 6 Eflk, Mankib, II, 596. Osman Turan, Mevlnnn vefatnda henz hayatta olan Ebbekr-i Niksrnin Cemld-Dn-i Sv ile dorudan alkal buhnamyacam kaydeder (bk. Bir kaynak , s. 541). Oysa bu kronolojik olarak pekl m iim k iin grnyor. 7 Bk. Eflk, ayn yerde. 8 Bk. Giri ksm, dipnot: 87. 9 Tahsin Yazc hakl olarak bu ihtimal zerinde durmakta vc m er-Osman farknn, muhtemelen bir istinsah veya rivyet hatas olabileceini ileri sr mektedir (bk. Kalenderlie dair...", s. 794.).

64

OSM ANLI

M P A R A T O R L U U NDA

Dru'z-Zkirin adndaki zaviyenin eyhliine resmen tayin edildi ini Eflkden reniyoruz10. Eflk ayrca bu zatn eyh M uham med-i Haydar adl, Meram semtinde baclk yapan bir halifesin den dc bahsetmektedir11. X III. yzylda Anadoluda popler vc m u h alif Kalender zmreleri, yalnzca Eflk vastasyla tesbit edebildiim iz bu iki zmreden ibaret deildir. Bizim ahs kanaatim izce, 1240 tarihin deki, byk bir sosyal patlama nitelii arzeden vc Baba llyas- Horsni tarafndan hazrlanan nl Baba isyann tekilatlayan Vefilii de bu zmrelerden saymak doru olacaktr. Nitekim 110 7dc Badadda vefat ettii iin Badad nisbcsiyle tannan T c l-rifin Seyyid Ebul-Vef tarafndan kurulmu bulunan ve Trkler arasnda ok yayld anlalan bu tarikat dc, tpk byk bir ben zedik gsterdii Yesevilik gibi, Horasan M clm etiliindcn kaynaklanyordu vc _mensuplan ayn ekilde geleneksel Snn esaslara muhalefetleri sebebiyle resm ynetim vc halk tarafndan dlan yordu. Vefiliin nemi bugne kadar yeterincc kavranam amtr. Hatt merhum F. Kprl bile ondan yalnzca bir ka yerde isim olarak bahseder. Oysa bu tarikat, heterodoks yaps itibariyle zel likle gebe Trkmenler arasnda ok taraftar toplam t vc ilerde yeri geldiinde grlccei gibi, yalmz X I I I. yzylda deil, X I V . yzylda da, bir yandan eyh Edebal araclyla Osm anl Beyliinin teekklnde, te yandan^ Hac Bckta- V el kanalyla da Bektaliin olumasnda ana rollerden birini oynamt. Bu tarikat Anadoluya X III. yzyl balarnda, Baba ly a sn eyhi olan ve ilerde Bektai geleneinde dc nemli bir yer tutacak bulunan Dede Garkn isimli bir Trkm en eyhi tarafndan getiril di. imdiki bilgilerimize gre, esasl olarak, Dede G arknn vefat ile yerine geen Baba Ilyas tarafndan bugnk A m asya yaknla rnda bulunan llyag ky (eski adyla at ky) ndc kurulan z viye ile temsil edildi. Veflik bu zviye yoluyla ksa zam anda Trkmenler arasnda yayld vc muhtemelen O rta A n ad olu nun muh telif yerlerinde alan dier zviyeler bu yayla hizm et etti. Baba
* E fl ki, I, 215, 467--68; Ayrca bk. Glpmarl, tanbul 1959, *. 243. ' Eflki, JJ, 773. Mevln Celleddin, latan-

M A R J N A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

65

isyanndan sonra darlan at ky zviyesinin yerini, Mool h kimiyeti dnem inde ortaya kan iki yeni zviye ald. Her ikisi dc B a h a l lyasn ileri gelen halifelerinden olmakla beraber~syana ka tlmayan Hac Bekta- V el ile Osman G azinin sonradan kayn pederi olacak olan eyh Edebal tarafndan kurulan bu iki zviyeden birincisi Sulucakarahykte, kincisi nce Lrende (K a ram an), sonra Bilecik te bulunuyordu. Bu iki Vefl zaviyesine, on lardan daha ge bir tarihte Krehirde bizzat Baba llyasm cn k k olu M uhlis Paa tarafndan kurulan zaviyeyi de eklemek ge rekir, ki bu zviye X I V . yzyl balarnda torunu Elvan elebi ta rafndan orum -M ecidzne tanacaktr114 Y alnz burada u nemli noktay unutmamak gerekir: Hac Bekta- V e l Baba Ilyasa intisap etmeden nce aslnda bir Haydari dervii olduu iin, Sulucakaraykteki zviyesinde bu yn arlkta olmu vc bir mddet sonra bu zviye bir Haydar zvi yesi niteliine brnmtr. Nitekim bu zaviyede yrtjjH'n nnradan buradan ayrlarak Osm anl topraklarna gidenyVbdal Mjjgy arlk bir H aydar dervii idi. Buraya kadar sylediklerimizi zet leyecek olursak u ortaya kyor ki, Anadoluda popler K alen derlik denildii zaman en belirgin evreler olarak, zellikle dier leri arasnda V cf lik ve H aydarllii dnmek gerekiyor. Bylece, Anadolu Seluklular zamanndaki popler ve anar ist K alen d er zmreleri az ok belirlemi saylabiliriz. Dnemin kaynaklar bunlar hakknda farkl kanaatler belirtiyorlar. Mesel E flk nin M evln ve evresi ile yakn ilikiler iinde gsterip ken dilerinden uygun bir slpla bahsettii Ebbekr-i Nikar-i C av lak, eyh m er-i_ G irh , H ac M barek-i H aydar ve halifesi eyh M uham m ed-i H aydar ve bunlarn mridleri, hemen hemen ayn dnemde yaam ve btn bu ahsiyetleri tanm bulunan Fusttul-Adle y a z a n M uham m ed b. el-H atb tarafndan aym gzle g rlmemektedir. bn l-H atbe gre Cavlakler, yani _ _ KalenderIcr^jsJa^makbul kiiler deildir. O nlar ok aalk bir topluluk olup, kstah, utanm a bilm ez, yeryznn en aalk m ahlklandr. Is,,a Vcflik vc ilgili referanalar iin ju iki alnmaya baklmaldr : A. Yajar Ocak, La lUvolU de Baba Resul ou la Formation de l'Httirodoxie Musulmane en Anatolie

au X IIIe siicle, Ankara 1989, m . 53-56. Elvan elebi, Menkbu' l-Kudsiyye j i MenAsbi'l-nsiyye, n$r. smail E. ErtknsalA. Yajar Ocak, ltanbul 1984, ss. L I-L X X V J I.

r. s

66

O SM AN LI M P A R A T O R L U U M D A

lmiyet dairesinden haritirler12. nk bunlar mescidlerde kpek leriyle birlikte dp kalkmakta, ibadet edecekleri yerde, dinsizlik ve fsku fcur ilemekte, esrar ekip afyon im ektedirler. Mescidlere ahr, namaza zumurluk (?) adn takp ibadet edenleri aala makta, kendileri ise ibadet etmemekle vnm ektedirler13. Bunlara benzer daha pek ok ey anlatan mellif, zamann yneticilerinin ilerinin okluundan, lem nn ise hamiyyetsizliinden dolay bu mlhid ve zndklar n kstahlklarn giderek ar trdklarndan ve bu yzden de genlerin bunlarn tuzana kolay dtklerinden ac ac ikyet etm ektedir u . bnl-H atbin bu ifadeleri, eer bir baka mellif tarafndan da benzer ifadelerle teyid edilmemi olsayd, kendisinin ok hassas ve hogrsz olduu dnlerek szleri fazla abartm al saylabilir di. Ancak, Nideli K ad Ahm ed de, el-Veledu -efk adndaki nemli eserinde, eyh T apduk, eyh brahim H ac ve Erelili eyh K er mt gibi kiilerin de etraflarna, benzer inanlar tayan ve hare ketlerde bulunan, yani ayn ilhad ve ibha yolunda giden bir ta km, Tapdukl, brahim Hacl vb. gibi zmreler topladklarndan bahsetmektedir15. O bunlarn Kalender olduklarna dair herhangi bir mada bulunmamakla beraber, bizce bu zm relerin Kalender olduklarna kesin nazaryla baklabilir. Nitekim Nideli K a d Ahmedin, kendisine Kerm t lkabn veren eyhi Melmet-i M el 1 n diye anm as16, kanaatimizce bunun bir delili saylabilir. Menkbul-rifn den daha eski bir M evlev kayna olan Menkb- Sipehslr da Buzau Baba adnda bir Trkm en eyhinden sz edilir. Cinler ve perilerle temas olduu ve gelecekten haber ver dii bildirilen, stelik bir ara sultan IV . R knd-D n K larslan m dikkatini eken bu za tn 17, ayn ekilde ibh bir K alen der ey12 Bk. bnl-Hatb, Fustt, s. 555:

r y O* ( ...... ) (V5 ,

X i ( ......... )

^ j' ^

oplft- Ji' J-Jj

A.g.e., ss. 556, 560-61. 14 A.g.e., ayn yerde. u Kad Ahmed, el-Veled -efik, Sleymaniye (Ayasofya) Ktp., nr. 4519, * 42> 574. 579 ve daha baka yerlerde. w A . g s. 579. 17 Sipehslr, Menkb- Sipehslr, ev. Almcd Avni, stanbul 1331, s. 85.

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

67

hi olmas kuvvetle muhtemeldir. E flknin eyh Baba-y M erendi adyla zikrettii bu ahs, ona gre, szde zhid geinmesine ra men, insan eytanlarndan bir cemaate bakanlk ediyord u 18. A nadolu Seluklular devrinde bu merepteki K alenderlerin yalnzca K o n ya ve dolaylarnda deil, Orta ve Gney D ou A n a doluda da sayca bir hayli fazla olduklarn tahmin edebiliyoruz. Baba lyas- Horasn ynetiminde Seluklu ynetimine kar 1240 ylnda giriilen -s onraki tesirleri ve sonulan itibariyle belki T r kiye tarihinin en nemli _ve kapsaml- ayaklanmasnda Kalenderlerin nemli bir rol oynadklar; bata Kefersudu bir K alender eyhi olan ve Baba lyasn ba halifesi sfatyla ayaklanm ay fiilen yneten Baba shak olmak zere, daha baka Kalender eyhleri nin de bu ayaklanm ada bulunduklar tahmin edilm ektedir19. K alenderlerin bu tr olaylarla olan ilgileri sebebiyle M ool hkmdar H lgu onlara kar ok msamahasz davranyordu. Mesel bn l-F u vetnin haber verdiine gre, H lgu Sriye seferine giderken H arranda rastlad Kalenderlerin tamamnn ldrlmesini em retm iti20. Bununla beraber K alenderlerin, M o ol hkmdarlarnn bu aleyhteki tutumlann deitirebilmek mak sadyla onlara yaklama abasna girdiklerini de grmekteyiz. Yine bnl-Fuvetnin anlattna baklrsa, Halil b. Bedrud-D n elK rd adl K alender eyhi 1245 ylnda maiyyetindeki mridleriyle resmen M oollara hizmet arzetmitir. Rifiyye T arikatna men sup bulunduunu iddia etmesine ramen, Kalenderler gibi giyinen bu eyh, arap iip esrar ekiyor ve namaz klmyordu. Ksa zam an da M oollar arasnda da kendine taraftar toplamasn bilen eyh Halil, M oollarla bir olarak Trkm enlere kar muharebelere katld. Lkin sonunda Trkmenler tarafndan yakalanarak, rivyete gre maiyyetindeki alt yz Kalender ile birlikte idam e d ild i21
18 Eflk, I, 146-47; ayrca bk. Kprl, lk Mutasavvflar, s. 180, dipnot: 38; ayn yazar, Anadoluda slmiyet s. 388, dipnot: 5; Glpnarl, Mevln Celleddin, ss. 243-44. Buzau Babanm muhtemelen Baba isyanna katlm olan Kalender'lerden biri olduu, dolaysyla Baba eyhlerinden saylabilecei vak tiyle tarafmzdan belirtilmiti (bk. La Rivolte de Baba Resul 1989, ss. 112-13). 19 Bk. a.g.e., ss. 60. 2 0 Ibnl-Fuvet, el-Haodisu'l-Cmia, nr. Muhammed Ccvad, Badad 1951, s- 343! kr. Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul 1973, ss. 226-27. 2 1 lbnl-Fuvet, a.g.e., s. 286; Turan, a.g.e., ss. 230-31.

68

OSM A N L I M P A R A T O R L U U NDA

Bu hdise, Kalender dervilerinin M oollarla ittifaka girme lerinin tarihte bilinen ilk rneidir. Biz Anadoluda Seluklu yne timinin Mool kontrol altna girdii X III. yzyln ikinci yarsn da bu tr ilikiler iinde olan iki nl Kalender eyhini daha tan yoruz, ki bunlar, Anadoluda Osmanl ncesi dnem Kalenderliine damgasn vurmu olan Aybek Baba ve Barak Baba adl iki Trk eyhinden bakas deillerdir. i. Aybek Baba: Byk bir ihtimalle Baba evreleriyle de ili kisi olup, 1256dan sonra M oollarla ibirliinin faydal olacana inanan Aybek Baba (veya Aybei eyhi), Am asyada bulunuyor du. Hseyin Hsameddine gre, Babalerin eski merkezi olan bu ehirde vezir M und-Dn Pervane tarafndan alan M evlevi tek kesiyle rekabet zorunda kald iin Seluklu vezirine kin besliyor d u 22. Aybek Baba burada eriata aykr fikirleri ve yaants dola ysyla lem arasnda zaman zaman dedikodulara yol amt. Bu sebeple burada daha fazla kalamyacan anlayan Aybek Baba mn 1271 tarihinde Msra gittii rivayet edilmektedir23. H. Hsameddin eyhin burada da eriata aykr yaadn ve zellikle hu ll ve ittihad (Allahn insan vcuduna girip onunla birletii) inan cn savunduunu; bunun zerine, Memlk sultam el-M elikzZhir Baybarsn huzurunda lemca sorguya ekildikten sonra su unun sabit grlp dayak cezsna arptrlarak sonra Msrdan ihra olunduunu ileri srer. Ona gre, Aybek Baba bu talihsizliini de M und-Dn Pervnenin stne ykm ve buradan doruca T eb rize geerek, in tikam amacyla Mool hkmdar Abaka Hana hizmet arzetmitir. Orada hkmdarn ve ynetim nde gelenlerinin gvenini ka zanan Aybek Baba, Abaka Han srekli M und-Dn Pervne ve Baybars aleyhine kkrtm ve her ikisinin M oollar aleyhine gizli ittifak iinde bulunduunu ihbar etmitir24. Bunun zerine A ba
** Hseyin Hsameddin, Amasya Tarihi, stanbul 1329-32, II, 403-405. 2 3 A.g.e., ss. 405-406. 24 A.g.e., ss. 406-407. O sralarda Kayseride oturmakta olan Mund-Dn Pervanenin, bir yandan Moollara yanar grnerek hkimiyetlerini yumu atmaa alrken, Bir yandan da gizlicc Baybarsla anlaarak Moollar srp Anadoludan kartmay salamak zere onu Anadoluya ardn biliyoruz. Btn bu siyas gelimeler ve faaliyetler iin bk. Nejat Kaymaz, Pervane Mun' d-Dln Sleyman, Ankara 1970, ss. 139-40; Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1971, ss. 540-50.

M A R JN A L

S F L K :

K A LE N D ERLE R

69

ka Han, bu komployu aa karma grevini Aybek Babaya ve rerek onu A nadoluya yollamtr. Btn bunlardan habersiz olan Seluklu veziri, Aybek Babann kendine yaklama abalarn cid diye alarak besledii itimadnn kurban olacak ve bylece Aybek Babaya intikam alma frsatn bizzat salayacaktr25. H. Hsameddinin, Bedrud-Dn el-Aynnin kdul-Cumn'ma. atfen verdii bu bilgi, A ybek Baba nn Anadoluya dn konusunda anonim 7 arih-i l-i Seluk un kaydyla eliiyor. Bu esere gre, Aybek Baba A baka H ann deil, bizzat Baybarsn adam sfatyla M und-Dn Pervnenin yanna gitmi ve ona Memlk sultan ile arasnda irti bat salama teklifinde bulunmutur26. Bununla beraber Trihil-i Seluk'un ifadelerinden de bu kurnaz Kalender eyhinin gerek te bu ii A baka Han^ hesabna planlad anlalyor. Nitekim, hem bu anonim kaynan, hem dc H. Hsamcddinin verdii bilgiye gre, A ybek Baba Baybarsla Seluklu veziri arasndaki btn ya zmalarn bir sretini Mool hkmdarna vererek veziri lme yollam aya m uvaffak olmutur27. eyhin bu tarihten sonra, ln ceye kadar, yine Am asyadaki zviyesinde eski hayatn vc faaliyet lerini srdrdn H. Hsameddin naklediyor28. 2. Barak Baba: Barak Babaya gelince, onun hakkmdaki malzememiz Aybek Baba ile kyaslanamayacak kadar boldur. Dnemin hemen btn kaynaklan, Barak Baba hakknda geni bilgi ihtiva ederler. M uh temelen B aba hareketi mensuplarnn ikinci kuana ait bu me h u r ' K alender, daha dorusu Haydar eyhi, kaynaklarn ifadesi ne gre, B aba hareketinin merkezlerinden Tokat yaknlarndaki bir kydendir. Babasnn zengin bir aileden geldii rivayet edilir29. Henz gen yalarnda, muhtemelen yine Baba muhitinden Sar Saltka mrid olduu ve Barak (Kpek) lkabnn bizzat onun ta
2 5 H. Hsameddin, II, 408-16. 2 6 Bk. Anonim Tevarih-i l-i Seluk, tpk basm ve eviri: F. Nafiz Uzluk, An kara 1952, metin s. 58, eviri s. 38. 2 7 A.g.e., metin s. 59, eviri s. 38; kr$. H. Hsameddin. II, 413. 2 8 H. Hsameddin, II, 418. 2 9 Bk. el-Birzl, Tarih, T S M K (III. Murad), nr. 2951, II, 105 b; bn Ha cer, ed-Drer, I, 473; Ayn, kd'l-Cumn, X X , 323 a-b; lb Tafcribird, cl-Menhel's-S/(, T S M K . (III. Ahmed), nr. 3018, v. 175 a.

O SM AN LI

IM l'A R A T O R L U G U N IM

rafndan kendisine verildii bilin ir30 . Barak Baba n Sar Saltka im* zaman mrid olduu mlum deilse de, baz kaynaklarda Barak el-Krm dendiine baklrsa3', eyhinin K rm daki ikamet es nasnda ona intisap etmi olabilecei muhtemeldir. Daha eyhi ile birlikteyken hret yapm aya balad anla lan Barak Habann, Anadoluyu batan baa dolat, buradaki Mool askerleri ve ynetim evreleri arama girmeyi baard g rlr. Bu vesileyle hreti ksa /.amanda randa Sultaniye ehrin deki Mool -lllanl sarayna kadar ulam vc Gazan Han (12951304) kendisini yanma artarak yakndan tanmak istemitir. Kaynaklarn ittifakla kaydettiklerine gre, M ooljam anlarna ok benzeyen Barak Baba, burada baz tecriibelerc tbi tutulmu vc sonunda hkmdarn gzne girmeyi baarm grnm ektedir32. Onun, Olcaytu Hudbcndc zamannda da (1304-17) itibar n koruduunu biliyoruz. Snjin Oniki mam (tmmiyye) mez hebini resmen kabul ederek slm kabullenen v ei sultann, Ba raj^ Babay eitli yerlere gnderdii elilik heyetleri iine dahil ettiini hemen btn kaynaklar yazar. Mesel 1305-6 ylnda, M em lk sultan cl-M elikn-Nsr la grmek zere maiyyetindeki K a lenderi dervileriyle birlikte Dmaka gitmesi bunlardan b iridir33. Barak Babann ikinci ve -hayatna m alolan- son siyas grevi, G lan mntkasnda vk bulmutur. Fakat bu defa Barak Baba M oollarn hasm olan G lallar tarafndan ho karlanmam ve ya nndaki dervileriyle beraber 1307 ylnda, rivyete nazaran henz krk yanda olduu halde, ldrlm tr34. Haberi renen O lcaytu Hudftbcnde, bir mfreze yollayarak G lanllar cezladrdktan baka, ok sevdii Barak Babanm htrasna Sultaniycde bir trbe in ettirip kendisini oraya gmdrm, dervileri iin dc,
* el-Birzl, ayn yerde; Yazczdc Ali, Seluknme, T S M K . (Revan), nr. 1390, vv. 4i6a>4i7b; Mneccimba, Cmiud-Dvel, Nuruosmaniyc Ktp., nr. 3171, I, 1183a- 1184b; bn Aybek es-Safed, TrShu A'ynil-Asr, Sleymaniye (Ayasof ya) Kip., nr. 2970, II. 43b. 11 Msl. bk. ibn Hacer, 1 . 473. 11 Bk. ; { ( ) nolu dipnotta geen eserler, ayn yerlerde. ** ilk. cs-Safed, II. 43b; bn Hacer, I, 474; cl-Aynt, X X , 36^1-3623; bn Taftribirdl, v. 175b. ** es-Safrdi, II, 43a; bn Haccr, d-Ayn ve bn Taribird, ayn yerlerde. Bu konuda zellikle urada tafsilat verilmektedir: Abdullah b. Ali cl-Kn, 7 urih-i Olcaytu Sultan Hdbende, Sleymaniye (Ayasofya) K.tp., nr. 3019, v. 1166a.

M A R JN A L

S O F L K :

KALENl)Kl<fl,KR

/engin vakflarla desteklenmi bir zvive yaptrmtr8 0 . Bu olay, Barak Baha nn Moollar rezdindeki itibarn gstermesi bakmn dan ayan dikkattir. zellikle A rap kaynaklan Barak Baba ve dervilerinin Dmaka geliini btn tafsilatyla anlatr; bu arada onlarn klk ve kyafet lerinden, hareketlerinden ele uzun uzadya bahsederler. Bunlara gre Barak Baba vc dervilerinin sa, sakal ve kalar kaznm ol duu halde aa sarkan giir byklar vard; ayak ve el bileklerinde demirden halkalar tayorlard3B . Arap kaynaklarnn b tasvir leri, eyhin vc tabiatyla mridlerinin Haydar Kalenderden olduunda phe brakmyor. Barak Baba nm yalnz randa deil, asl memleketi olan Anadoluda da kalabalk mridleri bulunduunu, bunlara Harakyyn (Barakllar) dendiini biliyoruz. A. Glpnarlnn vaktiyle yayn lad 753/1351 tarihli bir mezar kitabesinden, en az X IV . yzyl ortalarnda dahi mcvcudiyctlorini koruduklar aka anlalyor87. Bu suretle Haydarliin bir lde, X III. yzyln sonlaryla X IV . yzylda Anadolu vc ksmen randa Barakllar tarafndan temsil edilmekte olduu kesin bir belge ile ispatlanm bulunmaktadr. randaki Barakllarn ise daha bir mddet, Sultaniyedeki zviye vc Mool destei sayesinde varlklarn koruduklar sylenebilir. Eflknin kaytlarndan anlald kadaryla, M evln nm torun larndan Ulu rif elebi Sultaniycye gittii zaman, ad geen z viyenin ve H aydarlcrin eyhi Hayran Emirci ile dostluk kurmu, o da mukabil bir ziyaretle Konyaya gelerek M evlevi yinlerine katlmt38. Barakllarn Irandaki mevcudiyetlerinin, Tim ur dev rinde de (1370-1405) parlakln koruduunu sylememiz gereki y o r39. Barakllarn klk ve kyafetlerini, yinlerini Arap kaynaklan sayesinde olduka iyi tanyoruz. Onlarn anlattna gre, Barak
Msl. bk. el-Ayn, X X , 362. Msl. bk. cl-Birzl, v. I05a-b; es-Safed, II, 42a; el-Ayn, X X , 369a. 3 7 Kitabenin metni iin bk. Glpnarl, Yunus Emre ve Tasavvuf, stanbul 1961, s. 43. Barak Baba bu eserde de uzun uzun bahis konusu rdilmckte ve kay naklardan alntlar yaplmaktadr. Barak Baba hakknda ayrca bk. Hamid Algar, Barak Baba , E lr.; A. Yaar Ocak, Barak Baba , T D V A . M Eflk, II, 860, 862. 5 0 Z. Velidi Togan, Ummi Trk Tarihine G ''rv. stanbul 1970, 2. bs., s. 271.

7H

O SM AN LI 1M P A R A T O R L U U NDA

Baba Dmaka gittiinde, yannda yz kadar mridi bulunuyor du. Bunlar balarna iki yannda boynuzlar bulunan keeden bir balk giymilerdi. Daha nce dc belirtildii gibi, sa, sakal vc ka lar kaznm olmakla beraber gr byklan vard. Boyunlarnda kk ziller ve ak kemikleri aslyd. Korkun bir grltyle al dklar davullarnn temposuna uyarak rakscdiyorlar, bu arada korkun miralar atyorlard40 . Onlarn bu klklarnn vc yaptklar rakslarn zndklkla ittiham edilerek eytann arkadalar diye nitelendirilmelerine ve gittikleri her yerde (Msr vc am mntakalar) iddetli tepkilerle karlanmalarna sebep olduu grl yor. Nitekim i bu kadarla da kalmam, fiil mdahale ile de kar laarak boynuzlu klahlar kartlm ve byklar snnet zere ksaltlmtr41. Bu malumat, Barak Baba vc mridlerinin Msr vc am diyar larnda tepki ile karlanmalarna mukabil, neden M oollar nezdinde makbul tutulduklarn da aklamamza yardmc olmak tadr. yle grnyor ki, onlar kendi amanlarnn bir benzeri olan bu dervilere hi yabanclk duymamlar ve kolay benimsemiler dir. Bahsedilen olumsuz davranlara ramen, Arap kaynaklar Barak Baba vc mridlcri hakknda baz olumlu kaytlar da ihtiva etmektedirler. Mesel, Barak Baba namaz konusuna ok nem ver mekte vc mridlerini sk sk kontrol etmektedir! Hatt namaz kl mayanlar cezalandrmak maksadyla yannda bir dc muhtesip bu lundurduu haber verilmektedir42. Maamfih Bedrud-Dn elAyn^Juna ramen Barak Baba ve mridlerinin Ramazan orucu tutmadklarn yazar43. Barak Baba ve dervilerinin Anadoluda epeyce kuvvetli iz braktklarn syleyebiliriz. Bugn Barak adyla yaplm baz ky isimlerine rastlamlmakta olup bunlarn hi olmazsa bir ksmnn
* M sl. bk. e.s-Safrd, B a b a v r d e rvilerin in II, 4 2 b. B ilin d i i zere

1\

K p r l

v a k tiy le , B a ra k

k y a fe tle rin i T r k - M o o l a m a n la rn n k i ile k a rla tra ra k

b u n la rd a am an izm tesirini tartm tr (b k. Iflucnce du Chamnnisme Turco-Mongol sur Us Ordret Myliqus Mmulmans, stan b u l 1929, ss. 14 -17 ). 41 M sl. bk. e l-A y ri, X X , 369!); e s -S a fe d , I I , 4 3 a b. 42 c v S a fe d i, II, 4 2 a ; Ib H a ce r, I, 4 7 3 ; e l- A y n , d i , v. 17 j a . u M sl. bk. . I-A yri, X X , 363a. X X , 363a; ' Ib T a f tr ib i-

M A K .jtN A L

S F L K :

K A L E N D E R ll.K U

73

Barakllar zmresine mensup olanlarca kurulduunu tahmin elmek m mkndr Bugn Barak Bahadan yazl olarak bize kalan tek metin, as lnda onun vccd halinde syledii szlerin mridleri taralndan kaydedilerek bir araya getirilmi eklinde ibaret bulunan Kelimt- Barak Baba adl kk bir risaledir. Bu rislenin bugn bilinen en eski nshas, 853/1449 tarihli olup, Amasyada istinsah edilmitir46. Burada yer alan ve tpk amanlarn sccili ve anlalmaz rumuz larla dolu szlerine benzeyen ifadeler, muhtelif zamanlarda baz Kalender eyhlerince crhcdilmi, bylccc Kalender zmreleri arasnda elden ele dolaan bir takm erh-i Kelimt- Barak Baba'lar meydana getirilmitir "1. Barak Baba, yukarda verilmeye allan mlumatn da gs terdii zere, gerek M oollar arasndaki siyas faaliyetleri ve s lm iyet i yaym a abalar, gerekse bizzat kendine mensup bulunan ve Barakllar denilen H aydar dervilerinin Anadoluda Kalende riliin tarihi bakmndan tadklar nem itibariyle fevkalade bir mevkie^sahiptir. Fakat onun bu mevkii yannda bir baka yn da ha vardr ki, en azndan birincisi kadar nemlidir: Yunus Emre gibi, J^ n h ^ boyun ca A nadoludaki snn-gayri snn tasavvuf ev relerini derinden etkileyen byk bir ahsiyetin, halifelerinden Tapd u k_ _ Baba (yahut Baba Tapduk) vastasyla yetimesine katkda bu lunmutur. Hem bizzat kendi iirleri, hem de T erceme-i Nefehtii'lns, kpaazde Tarihi, ve Terceme-i akayk benzeri kaynaklar

4 4 Bk. Dahiliye Vekleti, Kylerimiz, Ankara 1933, muhtelif sayfalar. Me sel Kayscri-Develiye bal eyh Barak-, Krehir-Avanosa bal Baraklar-, Krchir-iekdaa bal Barakl ve Afyon, Bursa vc Yozgata bal Barakt kyleri ile daha bakalarn zikredebiliriz. Bunlardan bazlarnn belki Barakt adn ta yan bir Trkmen airetinin yerleme yerlerini gstermesi de ihtimal dahilinde dir. Ancak bizzat Barak Babann da bu ismi tayan bir airetle ilgisi sebebiyle bu ismi alm olabilecei dahi dnlebilir. Sz konusu rislenin metni ilk defa Hilmi Ziya (lken) tarafndan ura da yaynlanmtr: Trkiye tarihinde dn rhiyat mahedeleri; Barak Baba , Mihrab Mecmuas, say: 13-14, yl: 1340, ss. 440 vd. 1 0 Bu rislenin erhlerini inceleyen yazlar unlardr: Ziyeddin Fahri, Ha rak Baba Rislesi , Hayal Mecmuas, say: a, yl: 1937, s. 29 vd.; A. Haydar Diriz, "K utbul-Alevnin Barak Baba Rislesi, T M , IX (1946-51); ayrca bk. Ulpmarl, uus Emre ve Tasavvuf, ss. 457-473.

74

OSM ANLI

1M P A R A T O R L U U N D A

dolaysyla Yunus Enrenin eyhi olduu mlum bulunan bu z a tn 47, yine onun~ bir i r i v astasyla Barak Babann mridi olduunu bi liy o ru z48. Bylece, X I I I. yzyl A nadolusunda nasl Barak B abaya mensup bir Baraktlar denilen K alender-H aydar zmresi varsa, eyh T ap d u k a mensup da bir T apduklular zmresinin bulunduunu ve tpk teki popler K a lenderi zmreleri gibi, eriata pek u ym adk larn, el-Veledif-efk bize gsteriyor. Bu vesileyle unu da syle yelim ki, Y u n us Emrenin de, o dnem A n adolusundaki popler sfilik zerinde bugn sanldndan ok daha hkim bulunan_Kalenderi-M elm eti akm iinde ele alnp incelenmesi zarureti ken diliinden beliriyor.
* * *

te bugn iin, A nadolu Seluklular ve ksmen de beylikler zam am nda Anadoluda faaliyet gsteren ve tbir cizse, popler Kalenderlik -ya h u t baz h alk hareketlerindeki v e ayaklanm alar d aki rolleri ve toplumu dlamalar sebebiyle anajrist K alen d er lik - diyebileceimiz zmrelerin tarihine dair sylenebilecekler im dilik bunlardan ibarettr 7~llerde bulunacak yeni kaynaklar ve ve riler, bu mlumatmz daha da zenginletirerek takviye edebilir,
4 7 Lmi, s. 691; Akpaazde Tarihi, nr. li Bey, stanbul 1332, ss. 199-200; Edirneli Mecd, Terceme-i akayk, stanbul 1269, s. 78. Tapduk Emrenin Baba evreleriyle alkal bulunmas kuvvetle muhtemel bir Trkmen babas olduunu sylemek suretiyle, bizce en doru tehisi F . Kprl koymutur (bk. lk Muta savvflar, ss. 226-27). Nitekim bu nitelii sebebiyledir ki, Tapduk Baba, Tapduk Emre adyla X V . yzylda Kalenderlik kanalyla Bektalik geleneine girmi tir (bk. Vilyetnme, Mnkib-i Hnkr Hac Bekta- Vel, nr. A . Glpnarl, stan bul 1958, s. 49). 4 8 Glpnarl, Tunus Emre ve Tasavvuf, s. 17: Ynusa Tapdukdan old hem Barakdan Saltka Bu nasb n c kld ben nice pinhan olam Baz dilci ve edebiyat tarihilerince Tapduk Emrenin -srf Ynus Emrenin Bek ta olmadn ispat iin - hayal bir ahsiyet olduu veya Tapduk kelimesinin Tanr anlamna geldii eklinde hi bir lm dayana olmayan iddialar ortaya atlmtr (msl. bk. Ahmet Kabakl, Yunus Emre, stanbul 1971, s. 13; F. Kadri Timurta, Yunus Emre Divan, stanbul 1972, s. 17). Halbuki onun tarih bir ah siyet olduu hem yukardaki tarih kaynaklar hem de Yunus Emrenin bizzat ken di iirlerinden belli olduu gibi (msl. bk. Glpnarl, a.g.e., ss. 72, 158, 160, 170, 172 ve bakalar), el- Vtledi -efk'A. geen, Tapduklular'a. dair yukarda naklet tiimiz rivyetler de, X III. yzylda Anadoluda eyh Tapduk adl birinin ya adn hi bir tevile yer brakmayacak bir tarzda ispat etmektedir.

M A R J N A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

75

yahut deitirebilir. A ncak burada unu hemen vurgulayalm ki, Osm anl D evletinin kurulu dneminde Abdln- Rm ( f j j OVW) veya Rum Abdallar ad altnda ortaya kan ve ounluu Baba hareketi bnyesinde toplanm bulunan Kalender zmrelerin men ei, Seluklu dnemindeki bu popler ve anarist Kalender zm releridir. B) A n a d o l u d a yksek z m re K a le n d e r l i i :

Bu dnemde A nadoluda Kalenderlik, yalnzca belirtilen se viyede deil, gerekten cokun bir Vahdet-i Vcud telkkisine daya nan ince ve estetik bir tasavvuf felsefesi eklinde de grlmektey di. K alen deriliin bu yksek seviyedeki kesimini, bu kesime men sup baz mtefekkir sflerin zamanmza braktklar eserler saye sinde olduka iyi tanm a imknna sahip bulunmaktayz. Bu sebep le, dierlerinden ayrabilm ek iin yksek zmre K alen d erlii tabir ettiim iz, Anadolu Kalenderliinin bu boyutunu inceleme nin, aradaki farklar grmek ve karlatrma yapabilm ek asndan faydal olacana phe yoktur. Bu zm reye dahil Kalenderlerin, mrleri yine seyahatle gemekle birlikte, brleri gibi acaip kyafetlerle dolaan, _esrar ekip afyon kullanan, ehir ehir, kasaba kasaba, ky ky dilenerek mezarlklarda, ak arazide yatp kalkan kiiler olmadklarn bu rada belirtm eliyiz. Bu zmre Anadolu Seluklular devrinde, bu gn bilebildiim iz kadaryla, balca M evlnnn eyhi ems-i T eb rz, ayn zam anda Shreverdlik iinde de mtla edilebi lecek 'olan eyh E vhadd-Dn-i K irm n ve eyh Fahrud-Dn-i Irak tarafndan temsil edilmi olup, nisbelerinden anlalaca zere, hepsi de A nad olu ya ran veya Irak zerinden gelmi bulu nuyorlard. i. emsi?d-Dn Muhammed b. Ali b. Melikdd et-Tebrz (1247): M evln C ell d-D n-i R m gibi, tasavvuf tarihinin btn asrlar boyunca en etkili ve en nemli ve hatt en popler sim ala rndan birinin yetimesinde katks bulunan -ksa ad yla- ems-i Tebrz, belki srf bu tesiri dolaysyla, yksek zmre K alen d erli inin A n adoludaki en byk temsilcisi saylabilir. Yaad dneme en yakn kaynak olan Menkb- Sipehslr, Menkbu'l-Arifn vc M evlnnn olu Sultan V cled in btidn-

O SM A N L I

M P A R A T O R L U U N D A

m isinde, biyografisi hakknda hemen hi bir bilgi y o k tu r49. Hele ailesine dair tek kelimeye bile rastlanmaz. Kendisinin adyla anl makla beraber, bakalar tarafndan derlenen szlerinden ibaret bulunan Makalt- ems-i Tebrz de ayn du rum dadr60. Ondan bahseden dier kaynaklar ise en erken X V . vzyl_a_ aittir. Bunlar dan Devletfah Tezkiresi nc gre, ems-i T eb rz Ismaillerin son temsilcilerinden Celld-Dn-i Nev-msclmann (1221) o lu d u r61. Fakat bu bilgiye teki kaynaklarn hi birinde rastlanm az62. Bu itibarla kabul veya reddi tartlabilir. Ancak, daha gen yala rndan itibaren memleketi T eb rizde tasavvufa yneldii bilinen cmsin, muhtelif kaynaklarda Ebbekr-i Selebfn, Baba Kem al-i H ocendnin vc eyh N rud-Dn-i Sccsnin hizmetinde bulun duu kaytldr63. eyhinin isimlerindeki bu farkllk, ems-i T cbriznin deiik zamanlarda bu ahslarla temas halinde bulunduu eklinde izah edilebilir. Bu isimler arasnda ilk ikisine dair kaynak lardaki bilgiler, onlarn birer Kalenderi eyhi olduklarn tahmin ettiriyor. Eflk, ems-i T e b rznin azndan Ebbekr-i Selebfn T eb rizde sepet rmekle hayatn kazanan nemli bir sf olduu nu kaydeder64. ems-i T eb rz nin K o n ya ya geliinden nceki hayatna da ir bilgimiz fazla deildir. Son derece cokun bir mistik yapya sahip bu ateli ve bakalarna tepeden bakan gen sfnin, eyhinin yann da fazla kalmad, siyah nemed ve zel bir klah giyinmi olduu halde, yahut zaman zaman tcir kyafetinde, ehir ehir dolap
4 8 Sultan Vcled, btidnme, ev. A. Glpnarl, Ankara 1976. 4 0 Bk. Makll- ems-i Tebrz, ev. M . Nuri Gencosman, stanbul 1974-75, 2 cilt. 4 1 Bk. Devletah, s. 251. M F. Kprl vaktiyle, Devletaha dayanarak

ems-i Tebrzyi

eski bir

smail! ailesinden gelme rind vc lbl, serseri miza bir dervi olarak kabul etmitir (bk. Trk Edebiyat Tarihi, fstanbul 1980, 2. bs. s. 246). A. Glpnarl ise, son smail! reisi Celld-Dn-i Ncv-mselmann Ald-Dn adl bir tek olu olduu, halbuki cms-i Tebrznin babasnn Ali adn tad gerekesiyle bu nu reddeder (bk. Mevln Celleddin, s. 49). Oysa, bazan Ald-Dnin AliyydDn eklinde de yazld vakidir. Dolaysyla ems-i Tebrznin babasnn, bu kelimeden ksaltlm olarak Ali eklinde arlm olabilecei ihtimali dc vardr. Msl. bk. Kflki, I, 85, 309; II, 615, 679-80; Lmi, s. 520; Hulv eyh Mahmud, Lemezl, A . D TC F . (smail Saib) Ktp., nr. 1/722, v. 197a; Glpnarl, a.g.e., m. 49-51. *4 Kflki, ayn yerlerde.

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

77

mistik gerek peinde komaya balad rivayet edilir. Bu sebeple ona ems-i Perrende (Uan ems) de denilmitir8. Bu seyahat leri esnsnda, Badad ve am gibi nemli tasavvuf merkezlerini dolatktan sonra yolu K o n yaya den cms-i T e b rziin, burada yie tacir kyafetinde gezdiini vc nihayet M evln ile karlat n biliyoruz. M evlev kaynaklar onun bu karlamasnn lh bir iaret zerine vuk bulduunu y azarlar06. Biz burada onun M cvln ile bulumasndan 645/1247 tarihindeki__niha kaybolu una^ veya lmne kadar, hemen btn M evlev kaynaklar ve M cvln biyografilerinde tafsilatyla anlatlm bulunan hayatn, M evln ile ilikilerini bahis konusu yapm ayacaz; yalnz K alenderlikle alkas meselesini ele alp tartmaya alacaz. lgi ekici bir karakter ve ahsiyet yapsna m lik olup m uha tabn ikn etmekte stn bir kabiliyet sergileyen krk be yalarn daki bu nevi ahsna mnhasr sfnin, M evln gibi yksek seviyede bir insan nasl etkisi altna ald, onu ilim ve kitaplardan nasl vazgeirip yaam akta olduu zhd vc takv hayatndan alko yarak nasl bir ak ve cezbe sahibi sf ir yapt vkas, hl sr rn korumaktadr. Helmuth R itterin deyimiyle gerekten, Sultanul-M kn ems-i T eb rz iin duyduu bu mistik ak M evlny Islm leminin en byk irlerinden biri haline getirmi tir 57. ems-i Tebrzn in baard bu i cidden fevkaldedir ve M evlnnn en iyi biyograflarndan Beduz-Zam an Firzanferin deyimiyle bu iin srr bize karanlktr 58. Nitekim Menkb- Sipehslrm mellifi, H i kimse hallerine m uttali deil idi vel-hlet hzih hi kimse anlarn hakyk- esrrna v k f olam yacaktr demek sretiyle daha o zaman bu noktaya dikkat ekiyor59. Ancak, E flknin bizzat M evlnnn azndan naklettii
8 5 Msl. bk. Sipehslr, s. 116; Eflk, I, 85; Helmuth Ritter, ams-i T a b rizi , E h . 5 8 Sipehslr, ss. 118-120; Eflk, I, 8a, 84, 86. 5 7 Ritter, ayn yerde. ems-i Tebrz ile Mevln arasndaki bu mistik ba lln mhiyetini, tasavvuf ve tasavvuf tarihine vukufsuzluklar veya kt niyet leri sebebiyle, anlayamayan, anlamazlktan gelen dar grl baz amatr ara trclarn irkin speklasyonlar rettikleri sk grlmektedir, ki zcdr. 5 B Bcduz-Zeman Firuzanfer, Mevln Celleddin, cv. F. Nafiz Uzluk, s tanbul 1963, s. 88. 6 0 Bk. Sipehslr, s. 116.

78

O S M A N L I M P A R A T O R L U U M D A

Eer Hazret-i M evln-y Biizrk (Sultanul-U lcm Bah'd-D n Veled) bir ka yl daha hayatta kalsayd, ben ems-i T e b rziye muhta olm ayacaktm . s z 60, ems-i T eb rz olmasayd da, o cokun mistik hcyecan ve vccdin bir vesileyle gnn birinde su yzne kacam m eder gibidir. Bu sz ayrca, bugne kadar hep ihmal edilmi olagelen M evlnnn babasnn onun zerindeki etkisinin, sanldndan ok daha {'azla olduunu gstermesi bakmndan da nem tar. Kanaatim izce ems-i T eb rznin M evlny bu kadar derin den etkileyen bir yan, onun dnya, insanlar, toplum ve nihayet o gne kadar hkim olmu bulunan klsik tasavv u f karsndaki kendinden son derece emin, yukarda bakan, d grn bolayan gerek Kalenderne tavr olmaldr. O kadar ki, o bu tavrm, Eflkdeki bir kayda gre, ak ak arap iecek k adar ser emir lere kaytsz davranm aya kadar vardryor ve evresindekilerce zndk telkki edilmekten asl rahatsz olmuyordu 81. Abdlbaki Glpnarl, ems-i T e b rznin, kyafetinden tavr ve hareketlerine, dncelerinden insan ilikilerine varncaya kadar tipik bir Kalenderi andrdn, eyhi Ebbekr-i Selebfn da bir Kalenderi olduunu syledii halde, ems-i T eb rzye Kalender demeye te reddt ettiini yazmtr; nk ona gre, K alenderlerin esrar ime detinin onda bulunmad gibi ems-i T eb rznin buna biz zat kar ktn, dolaysyla onun ancak bir M elm et olabilece ini belirtir02. ran l aratrc Nusretd-Dn GafTr ise, aksine ems-i T eb rzyi tam anlamyla bir Kalender olarak grmekte, onun dnce ve tavrlarn delil gstermektedir03. Bize gre A. Glpnarlnn -K alen derliin hemen btn va sflarn emsin stnde tesbit etmesine ramen-srf esrar imeme sine d ayanarak ona K alender dememesi fazla tutarl grnmyor. Zira emsin yksek seviyede bir Kalender oluu, daha ok pop ler nitelikteki Kalenderler arasnda yaygn bu deti benimseme
M Eflk, I, 48. *l A.g.e., II, 639-40. Eflk burada, Konya fakihlerinin bir gn bu konuda Mevlny sorguya ektiklerini, emsin arap imesini nasl karladn sorduk larn nakletmekte ve Mevlnnn, irkefin ancak s ve ufak sular kirlctebileceini, ummana ise zarar veremiyeceini bildirdiini yazar. " Glpnarl, Mevln Celleddin, ss. 61-65. 15 N. Ghaffary, Les Soufis de l'Iran, Paris, s. 27.

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

79

sine engel olmu olabilecei gibi, baka sebepleri de bulunabilir. Zaten aslna baklrsa Makalt- ems-i Tebrznin yle bir batan sona gzden geirilmesi bile cmsin Kalenderliini ortaya koyduk tan baka04, sair bir takm ipular da bizi ems-i T e b rzyi bir Kalender kabul etmeye adet zorlamaktadr. Bu ipularndan birisi, bizzat M evlnnu kendisinde ak ak mahede edilen K a lenderlie sempati ve hayranlktr. O nun K alenderlere kar byk bir sempati besledii, daha nce de s z geen Ebbekr-i Niksr-i C avlak ve Hac M barek-i Haydar gibi Kalender eyhleriyle yakn temasndan anlald gibi, bizzat kendi eserleri olan A/nwfsinden ve Dvan- Kebr 'inden de belirgin bir tarzda sezilm ektedir05. Bizce bu sempati byk bir ihtimalle ems-i T eb rz nin etkisiyle hsl olmu olmaldr. Bir baka ipucu ise, ems-i T eb rznin seyahatleri esnsnda sk skKalender zviyelerine uramaya itina gstermesidir. Eflkdeki kaytlardan onun buralarda yaplan yinlere ve sema katldn reniyoruz60. Btn bunlar belki ems-i T eb rzyi bir K alen der telkki etmee tam anlamyla yetmeyebilir. Am a en azndan allm sf tipinden ok baka bir yap sergileyen bu zatn, baka sf me replerinden ok Kalenderlie yakn olduunu sylemeye kfidir sanyoruz.
Msl. bk. Makalt, I, 101, 230, 244. Kalenderlie sempati terennm eden beyitler, Glpmarl tarafndan farsa asllar ve evirileriyle birlikte yukarda 62 nolu notta gsterilen yerde yaynlanmtr. Divan-1 A'fAirdeki rneklerden bir kaam da bizaaya alyoruz (Divan-t Kebir, ev. A. Glpmarl, stanbul 1958, II, 164): Bir srdr bu, semender atete yanmaz. Fakat kalenderde can vardr ki ondan da tedir. A.g.e., II, 169: Ey gnl kalender dost! ne karsn? Kuzgunu ne diye nsn sen! A -g-e., IV, 351: Gnl zaten u aalk kiilerden deil; kimseciklerle huzu ru yok, karan yok! Kalender gnllsn sen, fakat kalmder in san cinsinden deildir. 4 ,1 Msl. bk. Eflk, II, 631. diye gnln daraltrsn, iini s dnrsn, devlet kuunun ca bir

6 5 Mesnevtdeki

8o

O S M A N L I iM P A R A T O R L U U N D A

2. Evhadifd-Dn Hmid-i Kirmn (1237):

X III. yzyln Vahdet-i V cu d mektebine mensup en tann m mutasavvflarndan olan eyh E vhadd-D n-i K irm n , Iran n gneyindeki K irm an havlisindendir. K a y n a k la r tasavvufa slktaki silsilesini byk m utasavvf Ebun-N ecb-i Shreverd (1168) ye balarlar. Evhadd-D n in esas kendi eyhinin ise, Shrever d tarikat mensuplarndan olup daha nce de ad geen eyh R knd-Dn-i Secs olduu b e lirtilir87. Byle bir silsileye mensup bulunm asna ram en kendisi ta kn bir mistik m izaca ve cezbeye sahip olduu iin V a h d et-i V cudu benimsemi ve K a len d erlie gemitir. O n un M u h y id-D n-i A ra b ile de grtn, hatt onun eserlerinde kendisinden bah sedildiini biliyoru z68. Evhadd-Dn-i K irm n nin A nad olu ya ne zam an ve nasl geldiine dair kesin kayt yoksa da, muhtemelen M u h y id -D n-i A ra b inin henz K o n ya da ikameti srasnda geldii tahm in olun abi l i r 69. stelik Eflknin eserindeki kendisiyle ilgili satrlar da bunu dorular m hiyettedir70. E vhadd-Dn-i K irm n nin tasavvuf merebine dair ka y naklarda yer alan ifadeler ve anekdotlar, tpk aada kendisinden bahsedilecek olan merebda eyh Fahrud-D n-i Irk gibi, aa _ ta^akaya^ jnensu_Kalenden__zn^lerm saptr larak ahlk bir_zaafa dnm bulunan, gzel yzl d e lik a n lla ra kar meylinden bahsetmektedirler. A n latlan lara baklrsa, ger ekten Evhadd-Dn-i K irm n nin bu e ilim in in , Iran T asav v u f mekteplerine has bir mistik anlaya dayand ve bunun fizik bir nitelik tamad grlyor. Bu anlaya gre, insanlar A lla h n cemalini gzel yzl insanlar araclyla daha iyi idrak edebilir; zira bu gzellik hakikatte Allahn gzelliinin beer bir tezah rnden baka bir ey deildir. te E vhad d-D n-i K irm n de byle dnen m utasavvflardand. K ayn aklarda belirtildiine g
*7 Msl. bk. Lmi, s. 660; Hulv, Lemezt, v. 194b; kr. Glpmarl, Mevln Celleddm, s. 236. Bk. Lmil, ayn yerde. ** Glpmarl, s. 237. Hatt Sadrud-Dn-i Konevnin, vefatndan sonra kab rinin zerine Evhadd-Dn-i Kirmnnin seccadesinin serilmesini vasiyet etti i de rivayet olunmaktadr. 70 Eflki, I, 439-40; II, 618-19.

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

re, sem meclislerinde gzel yzl mridler bulunduruyor ve on larla birlikte sem ederken mistik vecd iine giriyordu 71. Ancak by le bir anlay, her zaman iin bu esas amacn koruyamad, bir takm dk ahlkl sflerde fizik aka dnt iin hakl olarak zamann dier mutasavvflarnca da iddetle tenkit ediliyordu. N i tekim Evhadd-Dn-i K irm nnin de bu tr tenkitlere hedef ol duunu kaynaklar yazmaktadr. Mesel Eflknin anlattna g re, eyh Badadda ems-i T eb rzden byle sert bir tavr grm 72, hatt bizzat M evln da srf bu yzden Evhadd-D ni tasvip et mediini dile getirm itir73. Dier kaynaklar da bu merebi yzn den onun, eyh ihbd-D n-i Shreverd tarafndan mbtedi'(bidati) diye vasflandrldn kaydederler74. Evhadd-D nin bu mistik merebinin, ileriki blmlerde daha geni olarak ele alna ca zere, hemen btn Kalender zmrelerinde mcvcut bulun duunu, zellikle aa tabakalara mensup olanlarda yaygn bir ahlk zaaf haline geldiini greceiz. Evhadd-Dn-i K irm n nin menkabelerini anlatan bir menkb mecmuas zamanmza kadar geldii g ib i75, bizzat kendisinin

71 Lmi, ss. 361-62; Eflk, I, 439; Hamdullah- Mstevf-i Kazvn, 7 arh-i Gzide, nr. E.G. Brovvne, G M S :X IV , vol: I, Leiden 1910, s. 788 (Burada anlatldna gre, eyhin gzel yzl delikanllara ilgisini iiten halifenin gen ve gzel olu, eer kendisine byle bir ey yaparsa onu ldreceini sylemi, an cak eyhi Badadta bizzat tandktan sonra gerei anlam ve kendisine mrid olmutur). Mankib al-rifn ve Nefeht'l-ns'le de Evhadd-Dn-i Kirmninin bu merebi ilgi ekici bir anekdotla yle anlatlyor: Rivyete gre ems-i Tebrz Badadta eyhe rastlam ve ona ne yaptn sormu. O da Ayn ak sini suda seyrediyorum cevabm vermi. Buna kzan ems, Eer ensende ban yoksa ban kaldr da gkte ayn kendisini seyret! cevabn yaptrm (Eflk, II, 616; Lmi, s. 362). Bu sonuncu eserde Evhadd-Dn-i Kirmnnin tasav vuf merebini yanstan u manidar rub nakl'-Hilrritir:

r" U c T J f * ,1u Jt\ O o '

7 3 Eflk, II, 616-17. 7 3 A.g.e., I, 440. 74 Lmi, s. 660; Hulv, v. 195b. 76 Bk. Menkb- Evhadd-Din-i Tahran 1347 h. Kirmni, nr. Beduz-Zeman

Firuzanfer

82

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

mesnevi tarznda manzum olarak kaleme ald bir kitab da mev cuttur. Msbhu'l-Ervah ve Esrru'l-Ebah adn tayan bu eser, onun gibilerin tasavvuf anlaylarn yanstmas itibariyle nemli bir ni telie sah ip tir70. 3. eyh Fahnd-Dn brahim b. ehriyar el-Irk (1289): E vhadd-Dn-i K irm n ile ayn merepten olan FahrudD n -i Irk, kaynaklarn ortak rivayetine nazaran aslen Hemedanhdr. lk tahsilini burada tamamlad. Yine rivayete gre, on yedi yalarnda iken Hem edana gelen bir K alender topluluu iindeki gzel y zl bir delikanlya duyduu ilgi yznden onlarn arasna katlarak memleketini terketti. eyh Zekeriyy-y M ultn nin mridleri olan bu Kalenderler ile M ultana gitti ve orada ad geen eyhin mridi o ld u 77. Nefeht l-ns, Nesyim'l-Mahabbe ve Lemezt gibi kaynakla rn sunduu bu biyografik m lum at yannda, Devletah Tezkiresi F ah ru d -D n in K alender oluunu biraz daha farkl anlatr. Devletaha baklrsa, Fahrud-D n nce Badadda eyh ihbdD n -i Shreverdye intisab etmi, ancak eyh ondaki bu gzel yz l delikanllara kar eilimi farkederek bundan rahatsz olmu ve bu yzden nefsini terbiye ettirmek zere, Hindistanda eyh Zekeriyymn yanm a yollam tr78. Bu farkl rivyetten sonra Devletah da dier kaynaklarla bir leir. Bylece bu drt kaynan mterek rivyetine gre, FahrudD n in M u ltan da eyh Zekeriyynin zviyesinde uzunca bir m d det kaldm , hatta bir sre sonra eyhin kzyla evlendiini re niyoruz. Buna ram en Fahrud-D n, rivyete gre kskanlklar yznden burada daha fazla kalamam ve eyhinin izniyle M ultan terketmitir. ite kendisinin tam anlam yla Kalenderne ha yat byle balyor79. Bu noktada Devletah yine dier kaynaklar dan ayrlarak Fahrud -D n in yeniden B adada eski eyhinin ya nma dndn, ancak onun ldn renince am a geip
74 Eserin yazma bir nshas eski Belediye (imdiki Taksimdcki Ktphanesinde, Muallim Cevdet Yazmalar nr. K/318 nolu mecmuada, 173. varaklara arasnda bulunmaktadr. 77 Lmi, ss. 671-72; Nevy, s. 424; Hulv, v. 202a vd. n Devletah, ss. 28-6g. 7 A. g.eserler, gsterilen yerlerde. Atatrk) 127

M A R J N A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

83

lnceyc kadar orada yaadn kaydederken8 0 , dierleri eyh ihb d -D in den hi bahis amadan Fahrud-D nin dorudan doruya M u ltan dan H icaza gittiini y azarlar81. O nlara gre eyh buradan A n ad olu ya gemi ve K o n yada ikamete balamtr. Bu ikameti esnasnda bir yandan M evln ile dostluk kurarken82, di er yandan da eyh Sadrud-Dn-i K oncv ile temasa gem iti83. F ah ru d-D n-i Irk K o n y a da kald sre iinde hretini yaym asm bilmi, burada kaleme ald Lemet adl eseri o devirde hayli baar kazanmtr. Nitekim aradan fazla bir zaman geme den, Seluklu veziri M u n d-D n Pervane kendisini nce K ayseriye davet etmi; daha sonra da T okatta kendisine byk bir zviye aarak buraya yerlemesini salamtr84. Nefeht'a baklr sa, eyhin A n ad olu daki bu ikameti, Seluklu vezirinin 1277de idam na kadar devam etmi, bylece kendisini himye eden kimse kalm ad iin olsa gerek, buradan Msra gitmitir. F ah ru d-D n-i Ir k nin Msrda cl-M elikz-Zhir Baybars la iyi bir iliki kurduunu ve hatt, onun tarafndan eyhu'-yh nvanyla ta ltif olunduunu, zikredilen kaynam z belirtmekte d ir 85. G rd bu itibara ramen, belki de evreden mruz kal d tenkitler yznden olsa gerek, eyhin M srda nih olarak kalm ayp D m aka getii ve orada yerlemee karar verdii an lalyor. Byk K alen d eri eyhi Cem ld-Dn-i S vnin ilk K a lenderi zviyesini at bu ehirde, M ultandaki evliliinden olan olu R kn d-D n in kendisini ziyarete geldiini btn kaynaklar yazyorlar. eyh D m ak ta pek ok mrid edinmi ve muhtelif ri vayetlere gre 1289, 1309 tarihlerinde vefat ederek M uhyid-Dn-i A ra b inin yanna gm lm tr86, ki ilk tarihin gerek vefat ta rihini yanstmas kuvvetle muhtemeldir.
8 0 Devletah, ss. 269-70. 8 1 Lmi, ss. 372-73; Ncvy, s. 425; Hulv, v. 202b. 8 2 Eflk, I, 399-400; Firuzanfer, Mevln Celleddin, s. 167. 8 3 Lmi, s. 373; Nevy, ayn yerde; Hulv, w . 202b-203a. 8 4 Eflk, I, 400; Lmi ayn yerde; Hulv, v. 303a. Eflk, Tokattaki bu zviyenin ok muhteem bir yap olduunu kaydetmektedir. Oysa bu kadar muh teem bir yapnn bugne kadar hi olmazsa bir takm kalntlarnn gelmesi ge rekirdi. Halbuki bugn bu zviyeden hi bir iz yoktur. 8 5 Lmi, s. 374. Nevy bu ksm tek satrla geitiriyor (bk. s. 426). 8 * Bk. srayla Lmi, ayn yerde; Devletah, s. 270; Hulv, v. 303a.

84

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

A nadoluda olduka uzun bir sre ikamet eden Fahrud-Dn-i Ira k nin K onya, Kayseri ve T okatta olduka ilgi uyandrdn ve bu sebeple belirli bir mrid evresi oluturduu tahmin edile bilir. Kendisinin tasavvuf merebini ve fikirlerini ortaya koyan eserlerine bugn sah ibiz87. Bunlardan Lemet adl, yer yer man zum ksmlarla sslenmi farsa mensur eseri, son derece ilgi eki cidir. T am yirm i yedi lem'a'dan oluan bu eserin hemen btn ba lklar, Fahrud-Dn-i Irknin tasavvuf merebini, yani, lh gzelliin ancak gzel yzl insanlarn cemalinde tem edile bilecei, zira onlarn yznn A llahn aynas olduu telkkisini yanstmaktadr, ki bunun altnda derin bir Vahdet-i V cu d inan kendisini kuvvetle hissettirir88. Biz ayn telkkileri ve merebi onun DivarCmda ve Rubiyyathn&a. da ayn cokun ed ile grebiliyoru z88a.
8 7 Fahrud-Dn-i Irknin eserleri bir klliyat halinde randa Sad Nefi si tarafndan mkemmel bir srette yaynlanmtr (bk. Klliyt- ayh FahrudD(n brahm-i Hemtd&ni Mtehalls be-Irki, Tahran (tarihsiz). Bu eserin ba tara fnda yayncnn eyh hakknda gzel bir de biyografik incelemesi bulunmaktadr. 8 8 Fahrud-Dn-i Irknin tasavvuf tarihi bakmndan nemli olan Lemet adl bu eseri, zerinde cidd bir tahlil yapmaya deer kymettedir. Bu eserin 731/ 1331 tarihli epeyce eski bir nshas, stanbul Sleymaniye (ehit Ali Paa) sinde 2703 numaral mecmuada, 17-35. varaklar arasnda bulunmaktadr. tip elebi bu eserin X IV . ve X V . yzyllarda Anadoluda yaplm bir takm lerinden bakseder (bk. K e f el-Zmn, nr. R. Bilge-. Yaltkaya, stanbul 2. bs., II, 1563-64), ki eserin Anadolu tasavvuf evrelerinde ne kadar etkili unu gstermesi itibariyle nemlidir. Eserden baz lem'a balklar yledir: Birinci Lema: Beinci Lema: Dokuzuncu Lema: Msl. bk. Divan ^ {Klliyt), s. iy JL .L c y 154: ^ j J 4 ^ . 3 j ^ y C -l ^ ^ ^ ^ ji Ktp. K erh 1971, oldu

\ jiy -

9.p

oJj ^ y, ^ r ^ ^

^ ^

^ ^

^ ^

j A.gjg., s. 208:

(V *

jiy .

jjt

MARJ N A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

85

* * * te A nadolu Seluklular devrinde bu byk ahsiyet ta rafndan temsil olunan y ksek zmre Kalenderliinin fazla yay lp yaama imknna kavuamad ve bu ad geenlerle onlarn snrl evrelerine mnhasr kaldm, daha sonraki devirlerde ben zeri ahsiyetlerin grlmemesine bakarak iddia edebiliriz. Gerek ok teorik olan fikir ve doktrin yaps yznden, gerekse Anadolu Seluklu D evletinin 1256dan itibaren fiilen M ool hkimiyetine gemesiyle balayan kargaa dnemi ve bunu takip eden beylik lerin teekkl srecine yaylan i mcadeleler sebebiyle Kalende rliin bu trnn fazla devam etmedii tahmin olunabilir. Zira artk belirtilen artlar, gnlk ortam istikrarsz bir hale getirmek le ister istemez popler K alenderliin geliip yaylmasna katkda bulunmutur. Bylece X I V . yzyl balarna doru popler K a lenderlik Anadolunun hemen her yannda, yeni teekkl etmekte olan beyliklerin, zellikle Osmanl Beylii gibi, uc mmtakalarnda yerlemi olanlarnn arazilerinde grlmeye balad. te Osm an l Beyliinin bu kurulu devresinde Abdln- Rm, yahut Rum Ab dallar diye bilinen zmreler, bunlardan bakas deildi. II - O S M A N L I D E V L E T N lN K A L E N D E R L E R : KURULU D N E M N D E

A B D L N -I R M Y A H U T R U M A BD ALLA R I A) A b d l n - R m T b ir i:

Bilindii zere bu tabiri ilk kullanan, X V . yzyl tarihilerin den olup, X I I I. yzylda Baba Ilyas- Horasn tarafndan kuru lan eski bir eyh sllesine mensup Akpaazde D ervi A hm eddir. Kendi adyla anan tarihinde belirttiine gre, o zamanlar Anadolu (Rum )da tannm drt tyife vardr: 1) Gaziyn- Rm, 2) Ahyn- Rm , 3) Abdln- Rm ve 4) Bcyn- R m 89, ite bu zmreler iinde bizi ilgilendiren, kpaazdenin nc srada sayd Abdln- Rm veya daha sonraki baka kaynaklarda da rast land zere Rum Abdallar zmresidir.
8 9 Bk. Akpaazde, s. 205. X V I. yzyln ilk yarsnda ah smail Hat y de buna benzer bir tasnifi dile getirir (bk. II Canzoniere di ah smail Hatyf. nr. Tourkhan Gandjei, Napoli 1959, s. 15).

86

O S M A N L I M P A R A T O R L U U M D A

Bu zmre hakknda ilk fikirleri beyan ederek Anadolunun din tarih bakmndan nemini ortaya koyan, bilindii zere, Fuad K prl olmutur. O , bata lk Mutasavvflar olmak zere, teki baz kitap ve makalelerinde ve bilhassa Trk Halk Edebiyat Ansik lopedisi iin yazd Abdal maddesinde, o zamana kadar kullanl mam baz kaynaklara dayanarak nemli bilgiler sunmutur90 . D aha sonra Abdlbaki Glpnarl ayn ekilde bu meseleye dair baz grler ileri srm tr91. F. Kprl bu zmrenin. 1240 ylnda vuk bulan B aba is y a nnn yourduu, ou Kalenderlerden, bir ksm da H aydarler v e Y esevlerden ibaret bir zmre olduu sonucuna varrken, A. Glpmarl, Abdln- Rm'un. K alenderler ve Bektalere ben zeyen ayn bir tarikat mensubu olmas gerektiini dnmtr92. D aha sonraki aratrmalarda, bu varsaymlardaki K alenderi fak tr zerinde dnlmeden, mulak ifadelerle terim aynen tari fe allmtr. Bu sretle, bunlarn Kalender likle ilikisi hep tar tlmadan kalmtr. Oysa, gerek Kpriilnn, gerekse Glpmarlmn varsaymlar birbirinden olduka farkl bulunmakla beraber, bu zmrenin K alenderlikle ilikisi noktasnda kesimektedir. Gerekten de, X V . yzyln sonlarnda yazlm ilk Osmanl vekyinmeleriyle ayn dnemde kaleme alnm baz evliy menkbnmelerinde isimleri abdal kelimesiyle birlikte anlan ve bu nun iin de Rum Abdallar diye nitelenen bu kiiler kimlerdi? Aslna baklrsa, kpaazdeden ok zaman nce, onun b yk amcas Elvan elebi, Menkbul-Kudsiyyesinde, Baba lyas m mridlerini abdal lakabyla ydederek93, nemli lde bir ger ei, yani Rum Abdallar'nn Baba evresiyle ilgisini ortaya koyu yordu. A yrca bu tbirin hi olmazsa X I V . yzyldan beri kulla nlmakta olduunu da dolayl bir biimde gsteriyordu. Bu, F. Kprlnn bu kitab grmeden ileri srd varsaymn isabetini
Bk. lk Mutasavvflar, muhtelif sayfalar: Anadoluda slmiyet", ss. 401 405; Abdal , T H E A ., ss. 29-38; Kurulu, ss. 161-71. 9 1 Msl. bk. Glpnarl, Yunus Emre ve Tasavvuf, s. 47. n Glpnarl, ayn yerde. Bk. Menkbu'l-Kudsiyye f i Mensbi'l-nsiyye, nr. smail E. Ernsal-A. Yaar Ocak, stanbul 1984, s. 166: Hulef kopd nicc abdl Grmedi bunlarun gibi meh sl

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

8?

de ortaya karm aktadr. Nitekim ilk Osmanl kaynaklarnda yer alan R u m A bd allarnn menkabeleri. onlarn Kalenderlikle il gisini bize gsteren baz veriler salamaktadr. Bunlaj^bamda> bir defa, G eyikli Baba, Dolu Baba, Postnp Baba, ^Ujdal Musa, A bdal M urad ve A bdal MeHined rneklerinde olduuv~g>LI, Bitim ve Abdal lkaplar gelir. nk giri blmnde de gsterilmeye alld zere, bu lkaplar daha X I. yzyldan itibaren, Baba Thir-i U ry a n da olduu gibi, Kalenderler tarafndan kullanl yordu. Bizzat C em ld-Dn-i Svnin ise, P r-i Abdal unvann tadn unutm am ak gerekir0 4. Nitekim F. Kprl dc baz ya zlarnda abdal teriminin kalenderi ile e anlaml olduunu, metin lere dayal rneklerle vaktiyle gstermiti95. D ier verilere gelince, bunlar daha ok Rum A bd allan nn klk ve kyafetleriyle alkal olup aada yeri geldike grlecek tir 96. B) K u r u l u d e v r in d e Rum A b d a lla r :

Osm anl D evletinin kurulu dnemini tekil etmekte olup X I V . yzyl balarndan elebi I. Mehmed zamanna (1413-1421) kadar olan devrede, isimleri ve menkabeleri kaynaklara yansya bilmi pek az R um A bdal Kalenderyi bilebiliyoruz. Burada bun larn biyografilerini tek tek ele almak yerine97, bu devir Kalenderliini temsil ettikleri bize gre muhakkak olan ve Abdln- Rm veya Rum Abdallar emsiyesi altnda toplanan bu kiilerin temel nitelik ve zelliklerini belirlemenin daha yerinde olacan hemen kaydedelim. Y u k ard a isimleri saylan Rum Abdallar, Akpaazde, Oru Be ve Ner tarihleri bata olmak zere ilk Osmanl vekynme8 1 Bk. yukarda s. 33. 9 5 Msl. bk. Abdal , T H E A ., ss. 28-31. 9 9 Nitekim bundan bir mddet nce, isimleri Bektaliin kuruluuna kar an A bdal M usa, Kaygusuz Abdal, Kzl JDeli ve Sultan ucud-Dn gibi baz Rum Abdallarnn aslnda birer Kalenderi eyhinden baka bir ey olmadklar meselesi, ad geenlerin menkbnmelerindeki verilerden hareketle, tarafmz dan tartlmaya allmt (bk. Kalenderler ve Bektalik . . Edebiyat Fa kltesi, Doumunun 100. Ylnda Atatrk'e Armaan, stanbul 1981, ss. 297-308). 9 7 Sz konusu Rum Abdallarnn biyografileri, tarafmzdan yaynlanan La Rivolte de Baba Resul (ss. 117-131) isimli eserde ele alndndan burada tek rarna gerek grlmemitir

88

OSMANLI M PARATORLUUMDA

leri ile, Terceme-i akayk, Tevarh-i l-i Osman (Kemal paazade), h'nk'-hhar. Tcii't-Tevrh vb. daha sonraki kaynaklarda_ ilk O s manlI hkmdarlaryla^ iliki iinde gsterilen Kalenderi eyhleri olup hepsi de X IV . yzyl iinde_yaamlardr. Bunlardan yalnz Abdal Musa. X V . yzylda Bektaliin teekklyle byiik bir nen> kazanm, hakknda bir menkbnme ( Veljelnme-i Abdal Musdi^ kaleme alnmtr. Bunlardan baka, vekynmelerde bahsedilme mekle beraber, Abdal M usann mridi Kaygusuz Abdal, Seyyid A li Sultan K zl Deli; ve Sultan ucud-Din gibi, X IV . yzyln son eyrei ile X V . yzyln ilk yansnda yaam Kalenderi eyh leri veya Rum Abdallar, baka bir deyile, proto-bektailer de vardr. Hi phesiz Rum Abdallar hakkndaki ifah gelenein ya zya gemi biiminden baka bir ey olmayan kaynaklardaki ka ytlarn bize gsterdii gerek, evrelerindeki mridleriyle beraber hem en hepsinin Osmanl Beylii topraklarna sonradan gelip yer1emi bulunduklardr. Sz konusu kaytlara baklrsa, Geyikli Ba ba H oy Azerbaycan;d a n 9S, Abdal_ Murad ve Abdal M ehmed Buharad a n 99. Abdal Musa yine Hoydan 100, Postinp Baba ise, Diyar- Acem d en 101 gelmidi. Ancak yle grnyor ki bu mem leket adlan onlarn bizzat buralardan gelmi olmaktan ziyade, men sup bulundukian Kalenderi zmrelerinin vaktiyle ilk k nokta larm yanstyordu. Nitekim biz Rum Abdallannn zaman zaman Horasan Erenleri tbiriyle de nitelendirildiklerini biliyoruz102. Bu tbirdeki Horasan kelimesi, onlarn hakikaten Horasan mntakasmdan geldiklerini deil, Horasanda domu bulunan, cezbe ve lhi ak esasna dayal M elmeti sfliinden kaynaklanan Kalenderilik akmna mensup olduklann gstermekteydi103. H al byle olmakla beraber, sz konusu R um Abdallanmn, yeni teekkl etraekte ve Bizansla srekli mcadele ederek snrlann geniletmek te_olan bu gen beyliin topraklanna Anadolunun teki rrunta* MsL bk. Mecdi, s. 3 1 ; Al, s. 62. ** BaMjrzde Mchmed. Ravza-i Evliya, Sleymaniye (Hac Mahmud Ef.) K p-, nr. 45,60, v, t h.
v* Mecti. s. 3 3 ; BaMrz/Je, v. 12a; smail Bel, Gldesie-i Riyz- rfan,

Bursa 302, ?. 213.

1 4 8

m Hoca SdiTd-Dfn, II, 410. Msf. bk- Kprl, nad/Au'da slmiyet",

s.

2<45, dipnot: 2 ; Glpnarl,

Yunus Emre te Taiacmtf, s. 66.

m M L bk. K pr l , aynr ycrdt.

MARJNAL S FLK : KALENDERLER

89/

katarndan geldikleri de bir gerektir. nk Baba! isyannn kan l _bir ekilde bastrlmasyla oraya buraya kap gizlenen KaJenderiler (Vef, Haydar i ve Ycsevi dervileri; iin bu beylik arazisi kadar elverili bir ortam az bulunurdu. Nitekim biz bu sebeple, Orhan ve Murad Gazilerle yakn ir tibat iinde grnen, adlann zikrettiimiz btn Rum Abdallar veya Kalenderi eyhlerinin istisnasz sava kiiler olduunu gr yoruz. Bylecc bunlarn ikinci bir zellikleri ortaya kyor. Onlar belki de bu gen beyliin topraklarnda mevcudiyetlerini koruya bilmeyi bir bakma bu zelliklerine de borlu idiler. Baka bir de yile, Orhan ve Murad Gaziler onlara saladklar imknlar kar lnda kendilerinden fetihlere yardmc olmalarn bekliyorlard; zira bu jriiler onlar iin, ailesi, belli bir yeri yurdu olmayan bekr genlerden oluan hazr kuvvetlerdi. Mesel Geyikli Baba Bursa fethine katldktan baka, Kzl Kilise denilen mevkii bizzat kendi mridleriyle fethetmi104; Abdal Musa bizzat Bursanm fethine katlm105; Abdal Murad fetihlerde gsterdii kahramanlklarla menkabelere konu olmu106; Dolu Baba ise, muharebelerde gazilere souk ayran datarak hararetlerini teskiT etmitir m . Kum ral A bdal da ayn ekilde muntazam olarak gazalara katlan bir de n itir 108. te bu hizmetlerine bir mkft olarak Osmanl be1M Msl. bk. bn Kemal, Tefr(h-i l-i Osman, njr. . Turan, Ankara 1983, II, 92; Mecd, ss. 3 1-3 2 ; Nianc, s. 104; l, V, 62; Beli, s. 2 2 1. 105 Msl. bk. kpaazde, s. 205; Mecd, ayn yerde; Hoca Sdd-Dn, II, 406; li, V , 64; el-Cenb, el-Aylem'z-Ztir, Sleymaniye 'Ayasofya) Ktp., ur. 3033, v. 558a; Bel, s. 2 13 ; Baldrzde, v. 12a. 10* Msl. bk. kpaazde, s. 200; Mecd, s. 34; Al, ss. 64-65: Baldrzde, ayn yerde; Bel, s. 2 12 ; Evliya elebi, Abdal Muradm ayn zamanda ok ya man bir cengver olduunu vurgulamak zere, Bursadak trbesinde zira1 uzunluundaki klcn grdn yazar (bk. Eiiy elebi Seyhslr,3meji. stanbul 1314 , II, 46). Hammer, bu klcn aslnda Geyikli Babaya ait olup, eski Avrupal seyyahlarn hunim Rolandn klc olduunu sandklarm belirtir (bk. Histore de l'Empire Ottoman, Paris 1835, I, 155}. F.W. Hasluck ise, klcn nce Bursa kalesi kaplarndan birinde asl iken, sonradan Trkler tarafndan Abdal Murad'a tsnad edildiini yazar (bk. Christianity and slam under Tfu Sultans, Oxfbrd 1929, I. 230, 306). 107 Msl. bk. l, V , 64-65; Hoca Sdd-Dn, II, 407; Bel, s. 235. 108 Msl. bk. bn Kemal, I, s. 89 vd.; ldrs-i Bidls, Htt Bihift. . Ktp hanesi, Farsa Yazmalar nr. 225, I, 31a vd.; Mneccimba, Sakdift'l-AhbcT, Istanbul 1289, III, 267.

90

O S M A N L I M P A R A T O R L U U NDA

leri de onlara, bizzat fethettikleri topraklarn bir ksmn, maiyyetlerideki dervilerle birlikte yerlemelerine yardmc olmak zere balyorlard. K ayn aklar bu konuda olduka ilgin kaytlar ihti v a ederler109. R um A b d a llarna ait kaytlarn ortaya koyduu dier bir gerek de, bunlarn bugnk anladmz anlamda klsik Snnlik ten farkl bir slm anlayna (hcterdoks popler bir slam) sahip ol duklardr. Nitekim hemen hemen btn kaynaklarda yer alm bulunan ve ayrca Osm anl topraklarndaki Kalender Rum A b dallar z mreleri iinde nemli lde V c f Tarikat mensupla rnn da bulunduunu gsteren u Baba lyas mridiyim Seyyid Ebu'lV ej tarkinden szyle aka Baba hareketine mensubiyetin^ belirten G eyikli Babad a 110, bunun tipik bir rneini buluyoruz. A y rca Hilm i Ziya (lken) tarafndan, vaktiyle ilk defa metni yayn lanan bir ariv belgesi de, G eyikli Babadan bahseden teki kaynak larda bulunm ayan dikkate deer ipular verdikten baka, onun tipik bir K alender eyhi olarak Snnlik d bir_ hayat tarzn be nimsediini bize ispat^ etmektedir. Bu belgeye gre G eyikli Baba arap imektedir. B u sebeple O rhan G azi, kendisine _ iki yk arak ve iki yk_ arap" _ _ yoJkmUr; zira Baba mey-hordur m .
10 9 Bu konuda .L. Barkann Kolonizatr Trk Dervileri (V D , II (1942), ss. 279-304) isimli klsiklemi makalesi hl deerini korumaktadr. 110 Msl. bk. Ner, I, 47; Lmi, s. 690 ve dierleri. Ayrca bk. Markus Kbach, Vom Asketen zum Glaubenskmpffer: Geyikl Baba , O A , III (1982),

ss. 45-51111 Hilmi Ziya, Anadoluda dn ruhiyat mahedeleri: Geyikli Baba , Mihrab Mecmuas, say: 13-14, sene: 1340, s. 447. Yazar, metnini nerettii bu bel genin kendisine Ahmed Refik (Altnay) tarafndan, Dvan- Hmyun kuydat arasnda rastlad bir belgeden istinsah edilerek verildiini bildirmekle bera ber, ne yazkki referansn tam kaydetmiyor, nemine binen bu metni burada aynen aktarmann faydal olacan sanyoruz: K u tbul-rifn eyh Geyikl Baba H oydan gelmidir. Bir ulu geyge binb gelmidir. Geyikler kendye musahhar imi. Gelb neglde mekn dutm. Merhum Sultan Orhan Pdih Hazretlerin i n ........fet hinde merhum Orhan Padiah ol kalay fethiderken Kutbul-rifn eyh Geyikl Baba dah olcnibde yz altm kapul bir kilisa var m Kzl Kilisa dimekle mehur imi ol kilisai kendleri fethitmiler. Ceng iderken bir kestane aac var imi ol kestaneye vardkda ol kes tane yarlub Babay saklar imi. Kfirler arar bulamazlar imi. Sabah gine kub kfirlerle ccng itlerdi. Krcnlcr bu ncvile iletmilerdir. O za

M A R JN A L

.S FLK :

K A LE N D ER LK R

9'

simleri Osmanl kaynaklarm gemi Rum Abdallar arasn da, hakknda en geni bilgiye sahip bulunduumuz Geyikli Baba n, o devirde ileri gelen bir Kalenderi (Vef) eyhi olduu ve etrafnda hayli kalabalk bir mridler topluluu bulunduu anlalyor. Geyikl Cemaati " veya Geyikl Baba Dervileri" , Geyikl Baba Sultan Cemaa ti ad altnda kaynak ve belgelerde zikredilen bu Kalenderi zm resinin, Rum Abdallar arasnda, X IV . yzylda mhiyeti belir lenmi, X V .-X V I. yzyllarda da aym ad koruyan en eski K alen deri zmresi olduunu hemen belirtelim. X V . yzylda yazlm tannm Bekta menkbnmclerindcn Velyetnme-i Hacm Sultan, teki Kalenderi zmreleri gibi durmadan seyahat eden bu cem aa tin Gcrm iyan blgesinde dc mevcudiyetini haber verm ektedir112. X V I. yzyl ariv belgelerine dayanan mer Ltfi Barkan vc C ev det T rkaydan ilki, Konya havalisindeki baz airetler arasnda Geyikl Baba Dervileri nm bulunduunu113; dieri ise, Erzurum, Sivas, M alatya, Adana, Biga, Bursa ve negl gibi birbirinden uzak mntakalarda i(Geyikl Baba Sultan Cemaati ne rastlandn haber verm ektedir114. zellikle son mntakalarn, Geyikli Babann biz zat yaad ve tekkesinin merkezlik ettii yreler olduunu gzden uzak tutm amak gereklidir. D ier Rum A bdallarnn etrafnda teekkl eden cemaatlere dair bu kabilden mlumat olmad iin, onlar hakknda bir ey sylemek maalesef imdilik mmkn grnmyor. Bu sebeple G e yikl Baba ve cemaatinden haber veren bu bilgiler daha da bir kymet kazanmaktadr. lk Osmanl vekynmeleri, isimleri bahis konusu edilen bu Rum A bdallarnn klk vc kyafetleri hakknda ne yazkki bir ey
manda Hazrct-i Orhan Pdiaha yle haber virmiler ki Hoydan bir er gelb ulu geyige binb Kzl Kilisay ald. Ve bu cevab virmiler. Virdiklerinde merhum Orhan Pdih Baba mey-hordur dey iki yk arak ve iki yk arap gnderb Baba dah yanndaki Baba Sultan i l e . . . (belgenin bundan sonras noksandr). 112 Bk. Velyetnme-i Hacm Sultan Rudolf Tschudi, Berlin 1914, s. 69; (Das Viljet-nme des Hdschim Sultan), nr.

Pes Sultan Hacm dah yevmen fe-yevmen gidb bir gn Gcrmiyan iline geldi. Geyikl Cemati dirler idi bir cemat anda g e l d i ... . 113 Barkan, Kolonizatr Trk Dervileri , s. 290. 114 C. Trkay, Osmanl mparatorluu'nda Oymaklar, tanbul 1979, ss. 373-74. Airetler vt Cemaatler , s

O SM A N L I M P A R A T O R L U U NDA

sylemiyorlar. Ancak bunlarn tpk, Avrupal seyyahlarn X V .X V I I . yzyllarda gravrlerle belgelendirmi bulunduklar halef leri gibi yar plak vcutlarna hayvan postu rttklerine dair baz karineler vardr. Mesel kaynaklarda geyiklerle gezdii iin Ge yikli Baba diye anlan z tn U5, gerekte srtn bir geyik postu ile rtt iin bu lkapla hret bulmu olmas bizce kuvvetle muhtemeldir. I. M urad (1362-1389) tarafndan kendisine Yen i ehirde bir zviye yaptrlan Postnp Baba lkapl Rum Abdalmn da ayn ekilde bir hayvan postu rtnd iin Pos tnp (post rtnen) diye anldna muhakkak nazaryla bakla bilir. Dolaysyla, X I V . yzylda Osmanl Beylii arazisinde yaa yan btn bu ahslarn, eski merepdalar gibi, yar plak v cutlan n bir takm hayvanlarn postlaryla rterek Kalenderlerin ti pik zelliklerinden birini sergilediklerini syleyebiliriz. Kurulu devri Rum A bdallar zmresi iinde zerinde nem le durulmas gereken bir baka Kalender eyhi de, hi phe yokkL sonradan Bektailikte kazand nem sebebiyle A bdal M usadf., O , kpaazdenin ok ak ve seik bir ifadeyle bildirdii zere^ temeli vaktiyle H ac Bekta- V e l tarafndan atlan Sulucakarayk (bugnk Hacbekta kasabas) zaviyesinden yetim itir116. Bu sebeple o, bu zaviyede ve yresinde kendi zamanna kadar geliip kk salan H ac Bekta kltn Osmanl Beylii arazisine tayarak b yk bir tarih ^ol oynamtr. A b d al M usamn hayat, bilindii zere Fuad Kprl tarafn dan geni bir ekilde incelenm itir117. Bugn iin bu mkemmel m onografiye eklenecek fazla bir ey yoktur. A bdal Musa Geyikli B abann ada idi. Sonraki nemi nazara alnacak olursa, o, Ge yikli Baba da dahil btn Rum A bdallar iinde belki en mhim si madr. Yenierilim kuruluuna adnn karmas bir y a n a 118, yu karda da iaret olunduu gibi, yalnzca, H ac Bekta kltn yayarak ve ileyerek ilerde Bektaliin teekklne zemin hazrla mas bile onu bu mstesn mevkie getirmeye tek bana yeterlidir.
1U Msl. bk. kpaazde, s. 46 ve dierleri. 116 A . g s. 205. 117 Bk. Abdal Musa , T H E A ., 1. fas., ss. 60-64. tamamlanmam ma kale, Dr. Orhan Kprl tarafndan tamamlanarak urada yaynlanmtr: Abdal M usa . T K . sav: 124, ubat 1973, ss. 198-207. u Msl. bk. kpaazde, s. 205.

M A R JN AL

S F L K :

K A LE N D ER LE R

93

Btn mkemmelliine ramen F. Kprlnn inceleme sinde Abdal Musann Kalender eyhi olduu noktas yeterince vurgulanmamtr. Oysa Velyetnme-i Abdal Musa ile, Abdal M u sann halifesi Kaygusuz A bdal anlatan Menkb- Baba Kaygusuz da bulunan baz ipular, Abdal Musann hi tereddtsz bir Kalender eyhi, daha akas, Hac Bektan zaviyesinde yetimi olmas sebebiyle, tplu onun gibi bir Haydar eyhi olduunu gs termektedir. Bu kaynaklar onu bize sa, sakal, ka, kirpii ka znm bir k olarak takdim ettikterTlmkal&, evresindeki si yas ve dar otoritelerle de genellikle iyi ilikiler iinde bulunduu nu gstermektedirler. Mesel Teke bei ile arasnn iyi olmamasna ra men, Aydnolu G azi Umur Be ile sk dostluk mnasebeti vardr m . A bdal M usann Elmal-Tekkekydeki zviyesinin, X I V . yz yl Anadolusunda en nfuzlu Kalender zviyelerinden olduunu syleyebiliriz121. ilerde daha geni olarak ele alnacak olan bu zviyenin bir nemi de, iinde, Bektaliin teekklnde, dokt rin ve edebiyatnn meydana geliinde nemli rol ve katks bulu nan Kaygusuz A bd aln yetimi olmasdr. III X V . Y Z Y I L D A K A L E N D E R L E R :

Seluklu devrinde Kalender, Cavlak ve Haydarm , Beylikler dneminde bunlara ilveten AbdlSrM~Rum yahut Kum Abdallar terimleriyle isimlendirilen Kalender zmrelerinin, X V . yzyldan itibaren de Ik ve Torlak gibi iki yeni terimle daha nitelendirildik leri grlr. D aha nceki devirlere nisbetle bu devirde yaayan KalenderlerJ i tanmakta daha ansl saylrz. nk bu devir iin kaynaklarmz daha zengindir. Bu devirde Kalenderiliin temsil eden belli bal ahsiyetleri, biyografi plannda birer birer ele almak belki daha iyi olacaktr. i. Kaygusuz Abdal: Bu nl Kalender eyhi, bata F. Kprl olmak zere, bir takm ilim adamlarnn ve bilhassa edebiyat tarihilerinin aratrma119 Bk. Menkb- B K ., s. 6. Buradaki Ik terimi hakknda ilerde bilgi verilecektir. 12 0 Velyetnme-i A M ., ss. 28-29. 131 Abdal Musann bu zviyesi hakknda F. Kprlnn yukarda ad en makalesinde bilgi verilmitir (bk. ss. 203-204). Bu zviye X V I. yzyldan iti baren Bektaliin en bata gelen zviyelerinden biri olacaktr. 12 2 Bk. Giri ksm, ss. 30-40 ge

94

O S M A N L I I M P A R A T O R L U U N D A

larn a konu tekil etmi, hakknda mstakil m onografiler veya ba ka eserler iinde yazlar kalem e alnmtr. Bu hususta en son ve en geni m onografi, A bdurrahm an G zel tarafndan yaynlanm olup, K a y gu su z A b d a ln hayat ve ahsiyeti ana kaynaklara daya n larak in celen m itir123. A n ca k bu almada da Kaygusuz A b d a l'n belki en nem li zellii olan K alen d erlik cephesi tamamiyle ih m al edilm i g z km ekted ir124. X I V . y zyln son yars ile X V . yzyln ilk yars arasnda yaam bulunan K aygu su z A bd al, A . G zele gre muhtemelen A l iy e (A lanya) bei H sm d-D n M ah m udun o lu d u r125. D a h a gen yalarda iken K aygusu z A b d a la mrid olmutur. Uzun m dd et onun yam nda yetitikten sonra, halifelik m akam na yk selmi ve K alen d erliin iarndan olan uzun seyahatlere kmtr 26. M enkbnm esindeki tasvirlerden anlaldna gre, belden yukars plak, sa^ sakal, ka, kirpii krkk (kaznm) bir ryan dervi (eyhi A b d al M usa gibi bir H a y dar) olan K a ygu suz A b d a l127, nce 1397-98 dolaylarnda M sra, muhtemelen
123 Bk. Abdurrahman Gzel, Kaygusuz Abdal (Aladdin Gayb), Ankara 1981; Trkiye ve Trkiye dndaki ktphanelerde Kaygusuz Abdal adna kaytl yaz m a eserlere dayanarak Kaygusuz Abdal btn ynleriyle ele a la n bu kitap, ger ekten emek mahsl bir almann sonucudur. Ancak yazar, K aygusuz Abdal ait bulunduu Rum Abdallar zmresinden soyutlayarak ele ald iin, kendisini Ehl-i Snnet inanlarna mensup bir mutasavvf olarak telakki etmi ve ka naatimizce yanlmtr. Bu sebeple bize gre bu monografi ne yazkki tam hede f ine ulaamamtr. Zira, Kaygusuz Abdal bir Rum Abdal, yani Kalenderi ey hi olarak dikkate almadan deerlendirmek, grld gibi tarih vkaya ters dmektedir. K ald ki, gerek mankbnmcsinde, gerekse eserlerinde bizim ka naatimizi destekleyecek malzeme fazlasyla mevcuttur. (Kaygusuz Abdal hak knda bibliyografik malumat bu zikredilen eserde yeterince verilmi olduundan burada bu konuya girilmee gerek grlmemitir.). 124 Kaygusuz A bd aln hayat iin bk. Gzel, ss. 29-88. 125 Gzel, ss. 73-74. 12* Bu seyahatlerin tafsilat iin Menkb- B K .'\ m metnine baklmaldr.

127 Bk. a.g.e., s. 49. Kaygusuz Abdal, sa, sakal, byk ve kalarn kaztt n kemlisi dc bizzat bir manzumesinde yle dile getiriyor (bk. A. Glpnarl, A leoi-B ekla Nefesleri, stanbul 1963, s. 175:) Sakalm bam Bymla kam Hak onara iimi Bu sakal krkarm

M A R JN A L

S F L K :

K A LE N D E R LE R

95

D im yattaki Cem ld-Dn-i Sv zviyesine gitmi, buradan Kahireye geerek bizzat Msr sultan ile de grmtr128. 1404 1405 tarihlerinde orada M ukattam Danda Kasru l-Ayn zviyesini in ettikten sonra, H icaza gittiini, sonra srayla Dmak, Hama, Humus, Halep, Badad, Kfe, Necef, Kerbel ve Musul mntakalann dolap tekrar Elmahdaki zaviyeye geldiini yine menkbnmesinden reniyoruz.129 Onun, zikredilen btn " bu yerlerde Kalender zviyelerini dolatna phe yoktur. O bu ralarda yaplan yinlere katlyor ve teki btn Kalenderler gibi bu yinler esnasnda vecde gelebilmek iin esrar kullanyordu. Bu nu bizzat kendi manzmelerinden tesbit ediyoruz.130 Kaygusuz A bd aln Elm alda fazla kalmad, bir mddet sonra yeniden M sr a dnerek Mukattam D andaki zviyesinde yaad ve 1424 tarihinden sonra burada ld ok muhtemel grnyor131. Bununla beraber, onun Elmah-Tekkekydeki A b dal Musa zviyesinde vefat ettiine ve trbesinin de burada bulun duuna dair rivayetler de m evcuttur132. Bugn baz ktphanelerde Kaygusuz Abdal adna kaytl manzum-mensur bir takm risleler bulunmaktadr. Bunlarda ile ri srlen tasavvuf fikir ve telkkiler, X IV .-X V . yzyllarda A na doluda Rum A bdallar adyla yaayan Kalenderlerin inan ve doktrinlerini tanmak bakmndan bizim iin bir hayli nem ta makta olup bundan aada ilgili blmde bahsedilecektir133.
12 8 Menkb- B K ., ss. 18-26; kr. Gzel, ss. 78-79. 13 6 A.g.eserler, ayn yerlerde. 13 0 Msl. bk. Glpmarl, Tunus Emre ve Tasavvuf, s. 121: Beng ile seyritmee ah bize bir ba olsa Iss sovuk olmasa havs hub sa olsa ayn yazar, Nefesler, s. 214: Esrn grdm bugn binmi gider bir ata yle kim dervi olmu hergiz sylemez hat 131 Gzel, ss. 84-86; ayrca bk. Frederick de Jong, The takya of Abd Al lah al-Maghawiri (Qayghusuz Sultan) in Cairo , Turcica, X III (1981), p. 242 vd. 13 2 Gzel, ss. 86-87. 133 A. Gzel bunlardan mensur olanlarn metinlerini ayr bir kitapta ya ynlam bulunmaktadr (bk. Kaygusuz Abdal'n Mensur Eserleri, Ankara 1983). Manzum eserlerinden Dilgii'y (Ankara 1987) ve Saraynme'yi (Ankara 1989) de birer kitap halinde neretmitir. Daha nce, yukarda zikredilen monogra fisinin sonunda da btn eserlerini tantm ve birer zetlerini vermir.

g6

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

2. Seyyid. A li Sultan (K zl D eli) ve Seyyid Rstem: X IV . yzyln ilk yars ile X V . yzyl iinde yaad anla lan bir baka nemli K alen d eri eyhi de, yine bir d ervi-gazi olup, menkabelerin Horasan 'geleneine bal gsterdii Seyyid A li Sul tan veya mehur lkabyla, K zl D elidir. X V . yzylda adna d zenlenen Velyetnme-i Seyyid A li Sultan isimli menkabe m ecm uasn da, kendisi gibi yar plak bir Torlak olan sava bir arkadann, Seyyid Rstem G a zinin menkabeleri de hayli geni yer tu ta r 134. Bunlardan anlaldna gre her ikisi de m aiyyetlerindeki abdal lar ile Y ld rm B ayezid zam anndaki ( q 8 q - i 4-Q2 ) R u m eli fetih lerine katlm lar, D im etoka ve havlisinin zaptedilm esinde bizzat rol oynam lar ve nihayet burada kendi kllaryla ele geirdikleri bir arazide zviyelerini kurarak yerlem ilerdir135. simlerinin de gsterdii zere, geleneklerin Peygam ber sl lesine balad bu K alen d eri eyhlerinin tarih ahsiyetleri ze rinde duran irene Beldiceanu-Steinherr, kendilerinin gerekten bu fetihlere katldklarn teyid etm ektedi r 139. O . L tf i Barkan da, K zl D eli adna kaytl zviye vakfna ait belgeyi vaktiyle y a ynlam t 137. Seyyid A li Sultan ile Seyyid Rstem G a z inin Peygam ber so yuna balanm alar, m enkbnm ede olduka dikkat ekici bir tarz da vurgulanm aktadr. R ivyete gre H z. M uham m ed bizzat Y l drm B ayezid in ryasna girerek onlarn kendi soyundan olduu nu, yanlarndaki K rk E r ile yardm na geleceklerini, bu yzden kendilerine ok itib ar gstermesini istemitir. Bu ryadan ksa bir sre sonra iki eyh, m aiyyetlerinde K rk A b d a lla sultann yanm a
13 4 Msl. bk. Velyetnme-i S A S., ss. 37-38, 42 vb. m A .g.e., ss. 2-20. Bu sayfalar arasnda Seyyid Ali Sultanla Seyyid Rstem Gazinin fetih menkabeleri btn teferruatyla anlatlm olup, bunlar o za manki fetih psikolojisini anlamakta bizim iin birinci snf malzeme niteliini tarlar. Gelibolu bata olmak zere, Bolayr, Edirne, Dimetoka, umnu, Rusuk, Silistre vb. Balkan ehir ve kasabalar etrafnda geen bu menkabelerin, aslnda bu iki Rum Abdalnn yapt gerek fetihlerin mcnkabev hikyelerini yanstt n, srf hayale dayanan rivyetler olmadn dnmek daha doru grnyor, (bk. irine Beldiceanu, La vita de Seyyid Ali Sultan et la conqudte de la Thrce par les Turc* , Proceedings o f the X X V I I Ih Intema- tional Congress o f Orientalists, (Ann Arbor 1967), YViesbaden 1971, ss. 275-76). l** Bk. a.g.m., ayn yerde. 1,7 Barkan, a.g.m., ss. 339-40.

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

97

gelip hizmet arznda bulunmular, o da byk bir sayg ile kendi lerini kabul etmi ve Rumeli gazlarna yollam tr138. Seyyid A li Sultann etkilerinin, Dimetokadaki zviyesi ara clyla uzun mddet canlln koruyarak bu zviyenin X V I. yzylda Bektaliin ana tekkelerinden biri durumuna ykseldi ini biliyoru z139. 3. Sultan ucu' d-Dn (Sultan Varl) : Bu dnemin bir hayli etkili olmu bir baka Kalenderi eyhi de, Sultan ucud-Dn veya Menkbnmesinde zikredildii gibi, Sultan V arldr. X I I I. yzyldan beri Anadolu Kalenderlii nin merkezi olan Seyyid Gazi Zviyesine ok yakn bir yerde z viye aarak yerlemi ve burada teekkl eden kye adn vermi tir. Sz konusu zviye, hlen ad deierek Arslanbcyli olmu bu kyde bulunmaktadr. eyhin hayatn anlatan, 1450lerde kaleme alnm bir de Velyetnme-i Sultan ucu'd-Dn adnda menkbnmesi bulunmaktadr. Orhan K prlye gre Sultan ucud-Dn, elebi Mehmed ve II. M urad devirlerini idrak etmitir140. Gerekten de menkbnmedeki kaytlar ve zellikle II. M uraddan hlen yaayan biri olarak sz edilmesi, ayrca eyhin Timurtaolu A li Bele ili kilerinden bahsolunmas, X V . yzylda yaadn kesinlikle ortaya koyuyor141. Buna ramen mahall ifah menkabelerden bazlar onu ok daha eskilere gtrerek ucud-Dn lkabndan hareket le, 1240 taki Baba isyannn ba ucud-Dn Ebul-Bak Baba lyas- Horasan ile zdeletirirken, bir ksm da Orhan G azi ile ada gsterirler. Bu sonunculara gre uc Baba, Karam anolunun kendisine kin beslemesi yznden kalkp bugnk yerine gelmi ve burada yaamaa balamtr. Bu arada Timurta Paa
13 8 Msl. bk. Velyetnme-i SA S., ss. 3-4: Horasan cnibinden ve benim nesl-i pkimden Seyyid Ali maiyyetinde sana krk er gelecek. Ann cmlesi kuvvet ve kudret sahibi veliyyullahdr. Rumelinin fethi anlarn yed-i himmetindedir. Anlardan tefl itmiyesin.. . 13 9 Suraiya Faroqhi, Seyyid Gazi Rivisited: The foundation as seen through sixteenth and seventeenth-century documents , Turcica, X III (1981), ss.
9 0 -12 2 .

14 0 Bk. Vilyetnme-i Sultan ucuddin , T M , X V II (1972), ss. 14-16. 14 1 Msl. bk. Velyetnme-i S., v. ga-b.
F. 7

98

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

kend isin e m rid olm u, h att b izzat O rhan G azi dahi eyhi ziy a rete gelerek bu g n a ya k ta duran zviyesini y ap trm tr142. B irb iriy le elien bu ifah rivyctlcre kyasla hi phesiz mcn k b ta su n ulan m l m at geree dah a uygun olup, eyhin c X I I I . y z y ld a yaad , ne de O rh a n G a z i nin ada bulunduu d n lem ez. M en k b n m e eyhi bize, m aiyyetindeki ikiyz abdal ile b t n y a z seyah at eden, klar ise zviyesinde geiren bir K alen d e ri o la ra k takdim e tm e k te d ir143. A y n eser K aygu su z A b d a l da S u lta n u c u d -D n le m nasebette gsterm ektedir k i 144, bu hem za m a n hem de zem in itib ariyle ok m m kndr. S u ltan u c u d -D n den, aada bahsi geecek olan Fatih d evrin in nl K a le n d er eyhi O tm an B ah ann menkbnmesi de sz etm ektedir. Bu eserin ifadeleri, onun ok nl, hatr yk sek bir K a le n d e r eyhi olduun u ispat ediyor. O tm an Baba ve der vileri, b ir ad d a efk ll Be olan Sultan u cu d -D n in trbe sini her yl m u n tazam an ziy a re t etm ekte ve ona byk sayg du y m a k ta d r la r 145. N itekim biz, X V . yzyld a onun m ridlcrinin b tn A n a d o lu da ve R u m e lide ryan Sucler adyla nl olduk larn eyh M u h y id -D n e le b idcn re n iyo ru z146. G erekten S u lta n u c u d - D n in m enkbnm esi de, o devirde Bursa, K ta h y a , M an isa ve d o layla rn d a ki zviyelerde yaam akta olup, A b d a l H k i, A b d a l M ecn un , A b d al Y a k u b ve A b d a l M ehm ed gibi isim y ap m K a le n d e r eyhlerinin de onunla saygl bir iliki iin de old u k la rm g sterm ekte147, hatt H indistan ve ra n dan sk sk ziy a re t iin K a le n d e r zm relerinin gidip geldiinden sz etmek tedir 148. M en k b n m e dikkatle incelenirse, Sultan u cu d -D n in y a l nz K a le n d e r zm releri iinde deil, yksek rtbeli O sm anl gazi leri arasn da d a hatr saylr bir m evki sahibi olduu anlalr. M cl4t kr, Seyyid B attal G azi, stanbul 1334, s. 8-9, 10-12. l4* Velyetnme-i S ., vv. 2a, 5a; kr*f. O . Kprl, a.g.m., ss. 19-20. 14 4 A .g.e.,
w K k

v.

13b. Trke Yazma

Velyetnme-i O B ., v v . 113 b , 6 a - b . 14 4 Bk. Divand eyh M uh y i'd-D in elebi, . Ktphanesi,

A b d a l,

lar, nr. 9495, v. 28b. 14 7 Velyetnme-i Sf}., muhtelif sayfalar. ,4* A .g .e., vv. 7a-8a, 19a.

M A R J N A L

S F lL K :

K A L K N D K R L liR

99

scl T im u rta Paa vc olu A li Be gibi, bu gazilerden pek ok m ridinin bu lu nd uu , zam an zaman onlarla bizzat Rum eli gazalar na katldn m ahede e d iy o ru z140. Bu durum, onun ayn zam an da bir d e rv i-g a zi olduunu gstermektedir. K saca belirtm ek gerekirse, Sultan ucud-D fnin X V . yz ylda O sm anl topraklar iinde yaayan Kalenderi eyhleri iinde olduu kadar, d ah a sonraki devirlerde de nfuzlu bir ahsiyet ol duu sylenebilir. N itekim o bugn de Anadolu A lcvlcri arasnda byk bir hrm et vc tzimle takdis edilen bir vel hviyetini ko rum aktadr 150. 4. Otman Baba ( Hilsam ah) :

XV. y zyld a yaam Kalenderi eyhleri arasnda hakknda en salam ve teferruatl bilgiye sahip bulunduum uz hemen tek ahsiyet, O tm an B ab a veya asl adyla Hsam al tr diyebiliriz. K en disiyle btn hayat boyunca beraber dolaan halifesi K k A b d a ln kalem e ald menkbnmcsi, yar belgesel dencBIecek kadar salam bir eser olarak Otm an Babay iyi tanm a imknm bize salam aktadr. M cn kbn m cd c belirtildiine gre Otm an Baba, 780/1378-79 tarihinde d n yaya gelm itir151. Rivayete nazaran daha ok gen ken, yan i T im u r un A n ad olu yu istils srasnda buraya ayak bas m, G crm iyan , Saruhan vc havlisinde uzun mddet dolam ve hatt II. M eh m cd in ehzadeliindeki Manisa valilii srasnda burada b u lu n m u tu r152. Velyetnme-i Hacm Sultan'da da Germiy a n da bir O sm an B abadan sz ediliyor ki, bunun byk bir ihti m alle bizim O tm an B aba olduu dnlebilir. Burada anlatld na gre, O sm an B aba, H ac Bckta- V elnin halifelerinden H a cm S u ltan n ncfes_ evld olup, bydnde onun tarafndan
1 1 1 1 A .g.e., v. ga-b. 1 1 1 0 Bugn, zviyesinin

bulunduu Aslanbeyji

(eski uc Baba)

kynde,

Timurta Paa mn trbesiyle yanyana in edilmi kesme tatan trbede yatan Sultan ucud-Dn veya uc Baba, her yl belli gnlerde, zellikle Hdrel lez gnnde youn ziyaretlere sahne olduu sylenebilir. 181 Velyetnme-i O B ., v. 1B 2 A .g.e., v. 20b. olmaktadr. Trbe kaps zerindeki tmir kitabesine baklrsa, bugnk halini Yavuz Sultan Selim zamannda alm 123b.

IOO

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

G erm iyan ilinde zviye am akla grevlendirilir183. Kronoloji iti bariyle H ac Bcktam halifesi Hacm Sultanla ada olmas mm kn deildir; yahutta H acm Sultan, Bekta geleneinde Hac Bektan halifesi gsterilmesine ramen, gerekte ondan sonra yaa m am a, yine H ac Bekta geleneine bal bir baka Kalender eyhidir, _Jci dorusunun bu olduunu, menkbnmesinin tahli li ortaya koyuyor. Bu bakm dan belki ya gerekten Osman Baba H acm Sultan la iliki iindedir, veya Bekta gelenei onun byle takdim etmektedir. O tm an B abamn kendi menkbnmesindeki pasajlar, onun derin ve engin bir mistik cezbe sahibi bulunduunu gsteriyor. Yaza y la n boyunca kendine tbi bir ka yz abdal ile birlikte, bilhassa B alkanlarda dolamakta, m uhtelif ehir, kasaba ve kyleri gezmek te, mesel G elib olu dan D obrucaya, Edirneden Srbistana kadar yaylan geni alan iinde Trnova, Yanbolu, Zara, Semendire, V id in , Filibe, V ard ar, Serez ve Selnik gibi yerlerden kurban top lam aktadr. G ittii yerlerde, kaznm sa, skal~ka ve byklar, belden yukars hayvan postuyla rtlmeye allm plak vcut lar, boyunlarnda keklleri, ellerinde asalar ile onu ve mridlerini grenler, kagun veya deli zannederler154. Bu sebeple sk sk halk yah u t yneticilerle kavga ederler; ehir ve kasabalardan ieri_ sokulm ak istenmezler. Velyetnme-i Otman Baba, O tman Baba ve abdallarnn yne tim evreleriyle_ ok j k problemleri olduunu gstermekle beraber, zellikle_II. M ehm ed F atihle yakn _dostluk kurduunu anlatan m enkabeler de ihtiva etm ektedir165. Bu yaknlk gerekte de mm kn olmu olabilir. Bununla beraber, gerek er kaidelere uym a m a, gerekse hull ve tensh inancna bal olmalar sebebiyle O t m an B aba ve m ridlerinin ara sra mahkeme huzuruna karlp yargland klar, zellikle de medrese evrelerinde dlandklar eser de sk grlen v ak alard an d r168. M ridlerin Kalender kelimesin den ziyade Rum Abdal terimi ile ifade edilm eleri187, bu terimin ar
14 3 Tschudi, D as Viljet-nme, metin ksm, ss. 87-90. 100b, 106a, 117b, 187a vs.

14 4 Velyetnme-i O B ., vv. 1M A .g.e., vv. gb-22b.

1M A.g.e., v. 74a-b. 147 Msl. bk. a.g.e., v. 100b: Ol kn- Velyet bir ol aradan kalkub yola revn old kadem ber-kadem Rum Abdallar kadimince ve tarki mcibince ol d iy a r d a .... .

M A R JN A L

S F L K :

K A LE N D ER LE R

,o

tk X I V . yzyldan beri Kalenderi dervilerini niteleme bakmn dan iyice arlk kazandn gsteriyor. Otm an Baba ve abdallarnn sk sk Balkanlardaki fetih hare ketlerine katldklar, Osmanl gazileriyle beraber bizzat sava tklar vc hatt Otman Babann bu yaknlk sebebiyle onlardan pek ok dostu ve mridi bulunduu anlalyor158. Onlarn bu e kilde gazlara katlmalar, hem uc mntakalarndaki ehir ve kasa balarda dolamalar, hem de bir yerde geimlerini salamalar a sndan det bir zaruret halini alm grnyor. Yazlar devaml olarak Ahmed Baba (Vize), M min Dervi (Zara), Bayezid Baba (Vardar), Mecnun Dervi (Sercz) vc Nasuh Baba (Karasu Yenicesi) gibi dnemin nl Kalenderi zviyelerini de dolaan Otm an Babann, k aylarn bazan Edirnedeki zviyesinde, bazan da V arn adaki -daha sonra yerine geecek olan Akyazlmn adyla anlacak olan- zviyesinde geirdii anlalyor. Dneminde zellikle Balkanlarda byk bir hret sahibi olmu bulunan bu tipik Kalenderi eyhinin 883/1478-79 tarihinde, yz yalan dolaylarnda vefat ettii, tpk doum_ tarihi jibi_kesin bir ekilde menkbnmesmHe belirtilmektedir159. M ezar V arnadaki zviyesinde bulunmakta olup, bugn mevcut trbe binas, 1506 ylnda yaplm trlfl0. Otm an Babann, Osmanl dnemi Kalenderlik tarihi iin de byk bir yeri vardr. Yukarda da belirtildii zere, X V . yzylda_ zellikle Balkanlarda Kalenderlie damgasn vurmu byk bir ahsiyet olarak tesirieri ok sonraki dnemlerde de srp git mitir. eyh M uhyid-Dn elebi, Hzrnme diye de anlan Dvan nda onu gelmi gemi en byk evliy arasnda sayar161. Bek tailikte de ona byk bir nem verilir. Otman Babanm dervi leri de X V I. yzyl kaynaklarnda kendilerinden sk sk bahsetti rirler. Nitekim, Menkb- Sultan Bayezid. Han, II. Bayezide A m a15 8 A.g.e., w . 35a, 78a. 15 # A.g.e., v. i22b-i23b. 1,0 M. KicI, Sar Saltk vc erken Bektalik zerine notlar , T D A ,

say:

9. Aralk 1980, s. 31.

18 1 Bk. Dvan, v. 27a: Geldi Emr Ahmed Seyd Seyd Ik Mente bile Osman Baba geldi bile Bir gine grsem yzlerin

o a

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

v u tlu k ta yaplan bir sikast teebbsnden Otm an Baba dervi lerini sorumlu tuttuu g ib i162, sf ir V a hid de eserinde O tman B aba dervilerini zik red er163. * * * Buraya kadar zet halinde biyografilerini vermee alt m z X V . y zylda yaam nemli K alenderi eyhleri toplu bir de erlendirm eye tbi tutulacak olursa, bunlarn sz konusu yzyl da O sm anl m paratorluunda yaayan btn K alenderlerin en ileri gelen simalar olduu sylenebilir. Dolaysyla bu dnem K a len d erlii A n ad olu da Seyyid G azi Zviyesinde Sultan ucu d -D n , Elm al A bd al M usa Zviyesinde K a y g usuz A bd al ; Bal kan larda ise, Dim etoka Zviyesinde Seyyid A li Sultan (K zl D e li) ve V a rn a Zviyesinde O tm an Baba tarafndan temsil edilmek teydi. Bu byk ahsiyetler ve onlarn banda bulunduu byk zviyelerin dnda elbette daha baka eyhler ve onlarn zviye leri vard. Nitekim mesel X V . yzyl balarnda Sem erkanda T im u r nezdine eli olarak giden Clavijo, Erzurum havlisindeki K a len d erlerden bahsediyor164. A ncak bunlarn hi biri, adlar geen bu drt byk ahsiyet kadar nemli tesirler uyandrmamlardr. Biz gerek O tm an B abann menkbnmesinde, gerekse eyh M u h y id-D n eleb inin Dvan "nda o dnemdeki belli lde n yapm Sm it A b d al, H zr A b d al, Baba Bayezid, A rap Ik, K l A b d al, A b d al A ta vb. pek ok K alenderi eyhinin adna rast lyoruz 165. A m a bunlarn, isimlerinin dnda, haklarnda hi bir
18 2 H. Joachim Kissling, Sultan B ajezids II. Beziehungen zu M arkgraf Fran cisco I I. ton Gonzago, (Mnchen 1 9 6 5 ) ^ yaynlanan, Anonim Menkb- Sultan Byezd H andan alnma metin, v. 36b. s3 Vhid, v. 22b. 14 4 Klaviyo, Timur Devrinde Semerkanda Seyahat, ev. .R . Dorul, stanbul 1975, 2. bs., s. 79. Clavjonun anlattna gre, Erzurum yaknlarnda Deliler K y denilen kyde Kalenderler ve bunlarn bir zviyesi vard. Clavionun Dervi ler dedii bu insanlarn salar, kalar, byk ve sakallar kaznm olup yar p lak dolaarak lhiler syleyip raksediyorlard. Civar ahali ise, bunlar ermi ve ller olarak tekkkj etmekte, hastalarn iyiletirmek iin yanlarna gtrmekte ve kendilerine adaklar, kurbanlar sunmaktaydlar. Clavioya gre Timur da Ana dolu seferinden dnerken bu Kalenderlerin zviyesinde misafir olmutu. IW Bk. eyh M uhyid-Dn, Divan, w . 2b-28b: Geldi Smit Abdal ile Hazr Hzr Abdal bile

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

103

mlumata sahip deiliz. Eer bunlarn tesirleri saylan bu drt b yk ahsiyet kadar kuvvetli olsayd, bugn onlar hakknda da bil gi sahibi olacaktk. I V - X V I .- X V I I . Y Z Y IL L A R D A K A L E N D E R L E R V E M U H T E L F K A L E N D E R Z M R E L E R A) B u d e v ir d e is im le r : K a le n d e r z m r e le r in i b e lir le y e n

Osmanl m paratorluunda Kalenderlere ait malumatn en bol olduu devir, bu yzyllar iine alan devirdir. Zira Kalenderlerden bahseden kaynaklar, vekyinmeler, menkbnmeler, ar iv belgeleri, dvanlar vs. gibi, tr itibariyle zenginletii gibi, bun larn ihtiva ettii bilgiler de zenginlemekte, stelik Avrupal sey yahlarn kaytlar ve eserlerine koyduklar gravrler bu zengin lii daha da artrmaktadr. te btn kaynaklarda artk K alen derler birbirinden az ok farkllam, deiik terimlerle nitelenen zmreler olarak karmza kmaktadrlar. Gnmzdeki ou ara trmalarda bu terimlerin ne anlama geldikleri ve niteledikleri zm relerin mahiyetleri zerinde dnlmeye gerek grlmeden, hatt bunlarn K alender zmreleri olduunun dahi farkna varlmadan tuhaf yanllklar yaplmaktadr. A nadolu Seluklular devrinde rastladmz Kalender, Hay dar ve Cavlak terimlerinin, X I V . yzylda da devam ettiini, buna ilveten A bdal veya daha ziyade Rum Abdal terimlerinin yaygn laarak tekilerini kendi iinde topladm grmtk. Ayrca, X I V . yzylda Rum Abdal teriminin yannda, Ik ve Torlak (j^l gibi iki yeni terimin daha ortaya ktn da biliyoruz 166. X V I . yzylda sf ir V hid nin Menkb- Hce-i Cihan 1 sayesinde, bu devir Kalender zmreleri hakknda olduka salam malum at edinebiliyoruz. Vahid Kalender zmrelerim, Rum A beltek Dedem geldi bile Bir gine grsem yzlerin Hac Dedem Basr Dedem Geldi Habib Hoca bile zz Ik geldi bile Bir gine grsem yzlerin 18 6 Bk. aada ss. 107-110

104

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

dallan, Kalenderler, Camiler ve emsler olmak zere tam be grup ta topluyor ve bunlarn tasavvuF telkkileri ve klk kyafetleri hak knda olduka tafsilatl bilgiler veriyo r167. Yine ayn devirde bir baka sfi ir F akiri ise, Risle-i Trifat adyla bilinen kk ese rinde K alen d erleri Ik, Abdal, Kalenderi, Haydar ve Cm olmak zere yine be zm reye ayrmakta, sekizer, onar beyitlik ifadeler le bunlar tasvir etm ektedir168. A yn devirde yaam bulunan, K oca Nianc C elalzde M ustafa ise, Tabakt'l-Memlik isimli n l eserinde, K anu n i Sultan Sleym ann 1542de Budin seferin den dn esnasnda Edirnede karlann anlatrken, muhtelif tarikat erbab arasmda Haydariyan, Cavlakler, T yife-i K alendern, Grh- Nimetullahler ve Camiler olmak zere, yine tam be K alen deri zmresinF^zikrediyor. A yrca hviyetini tehis edemediimiz bir F rka-i Baba Ysufler,\ de ismen anyor ki, muhtemelen bunun da bir K alen deri zmresi olduu dnlebilir169. X V I. yzylda A vrupal seyyahlar da zellikle stanbulda grdkleri dervi zm releri arasmda Kalenderleri bir takm isim lerle zikrederler. M esel Salomon Schweiger bunlar Derviler, Camiler, Kalenderler ve T orlakler ad altnda drt grupta sralyor170. Theodore Spandouyn Cantacasin yalnzca Cmler, Kalenderler ve T orlakleri zikrederken171, Antonio M enavino, Cmler, Kalender ler, Derviler ve Torlakler tasnifiyle S. Schvveigerle birleiyor172. N icolas de N icolay da ayn snflandrmay y ap y o r173.
117 Vhid, w . 2ia-33a: Abdln- Rm; w . 340-35b, 3ga-b: Kalenderler-, w . 47a-4gb: Haydar iler \ w . 5gb-66a: Cmler; w . 74b-76a: emsler. *** Fakiri, Risle-i Trifat, . Ktphanesi, Trke Yazmalar nr. 3051, v. 13a: Ik; v. 13b: Abdal; v. 13b: Kalender; Haydar ve Cm. m Cellzde, Tabakt l-Memlik ve Derect l-M eslik, \Viesbaden 1981, v. 348b: nr. Petra Kappert,

Sdt ve Ahfiys, ulem ve kbers, ubbd ve sulehs, ebrr ve ahyn, sr ve kibn, mme-i enm ve berys, kffe-i ahl ve elsi ve BektUr i, Frka-i Baba Ysufler' ve Haydariyn ve Cavlakler i Z m~ re-i Edhemler ve reyys derviler, mttekler ve Tyife-i Kalenderiyn, Hac Bayrmler, Grh- Nimelullhler ve Cmler, tular ve alemler kaldrub.... . 170 Schvveiger, s. 195. 171 Cantacasin, ss. 219-229. ln Menavino, ss. 54-60. 17* De Nicolay, ss. 182-89. Biz burada, Chalcocondylein Histoire des Turcs adyla Franszcaya evrilmi eserinin II. cildinde (Paris 1650) 21-25. sayfalar ara snda aynen nakledilen metni kllandk.

M A R JN A L

S F L K :

K A LE N D ER LE R

'05

te X V I. yzyl Osmanl kaynaklan ile Avrupal seyyahlarn verdikleri bu isimlere topluca bakldnda, Kalenderler ve Cmler in hepsinde yer ald derhal dikkati eker. Osmanl kaynakla rnda zikredilen Ijk, Abdal ve Haydar terimlerinin yerine Avrupa kaynaklarnda Dervi ve Torlak terimlerini grrz. X V II . yzylda, Osmanl kaynaklarnn Kalenderi zmrele re dair ihtiva ettikleri malumattan ok daha zengin bir muhteva ile karmza kan Avrupa kaynaklan, hl X V I. yzyldaki gibi Cmler, Derviler, Kalenderler ve Torlakler' den bahsetmek sretiyle, bu zmrelerin varlklarn srdrdklerini gsteriyorlar. Bunlar arasnda en bata M ichel Baudier ile 174, Paul R icautyu sayma mz gerekir175. Btn bunlardan sonra, her iki yzylda da hem Osmanl hem de Avrupa kaynaklarnn kullandklan terimler sralanacak olursa, X V I.-X V I I. yzyllarda Osmanl mparatorluunda yaamakta olan K alendererin Iklar, Rum Abdallar, Torlaklar, Kalenderler, Haydarler, Nmetullhler, Cmler ve nihayet emsler ve Derviler gibi bir takm isimlerle anldklann grrz. O halde btn bu srala nan terimler ayn ayn Kalender zmrelerini mi ifade etmekte, veya, bunlardan bazlan genel, bazdan zel mhiyet mi tamaktadr? Yahut bunlardan bir ka yalnz bir zmrenin deiik adlanm m temsil ediyor? K aynaklara bakldnda, kullanlan ifadelerin bazan bu te rimler arasnda hi bir fark gzetilmeden birbiri yerine kullanld grlmekte, bazan da aralarnda az da olsa belli farklar bulunan deiik zmrelerden sz edildii mahede olunmaktadr. Bilhassa Osmanl kaynaklannda, bu arada vekyinmelerde birbiri yerine kullanldn syleyebileceimiz terimler olarak daha ziyade Rum Abdal (veya sadece Abdal), Jk ve Kalender (veya Kalender), zaman zaman da Torlak (veya Torlak) kelimeleri gze arpyor. Bununla beraber, bazan da bu son terimin belli bir zmrenin ad olduu anlalmaktadr. Burada dikkat eken bir baka husus, Kalender veya Kalender kelimesiyle ilgilidir. Aslnda bu kelime, daha nce de grld zere, hangi ismi tarlarsa tasnlar, hangi zm re ye mensup olurlarsa olsunlar, Kalenderlerin btn devirlerde ve
174 Bk. Baudier, ss. 183-200. 1,6 Ricaut, ss. 449-51, 465-68.

o 6

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

m em leketlerde genel ismidir. O ysa gerek Osmanl gerekse A vrupa k a y n a k la n bu ismi bazan K alen d erler iinde ayr bir zmrenin ad olarak kullanyorlar, ki bunun rneklerine aada temas edi lecektir. im di, szn ettiim iz bu terimlerin nasl birbiri yerine k u llan ld k lan n grelim . X V I. yzyln tannm K alen d eri irlerinden H ayal Be bize bunun tipik rneklerini bizzat kendi dvannda veriyor. M e sel M a nde nazm kiverinn tcdriyem Sretde geri ba auk bir Kalenderem176 Ben H a y l ba auk bir Rumeli Abdal'yam Tekye-i hayretde M ecnn ihtiyarum dur b en im 177 E y H a y l ak bir yaln Ik m ahbbudur Byle grm bir kii yine-i id rak d e 178 H a y l Hayderdiir tavk- zlfn hakkdur nun Begm , teslim kl, boynunda neyler bir ged h a k k 179 A y n ekilde onunla ada bir baka nl K alen d eri ir H ayret de : H a y ret benzer kazak bir Rumeli Abdal1sm K im drm ezsin elinden dyim bir ter te b e r180 N a llerle ol kadar zeyn eyledm , cismim gren B ir Kalenderdr ki enine fen giymi sa n u r181 beyitlerin de Kalender, Rum{t\) Abdal, Ik, Haydar terimlerini bir birleri yerine kullanm lardr. Bu trden kullanlara vekynm elerde de sk sk rastlanr. M esel 1494 yln daki A rn a vu tlu k seferi esnasnda II. B ayezide b ir K a len d eri dervii tarafndan yaplan sikast teebbsnden bahseden vekynm eler, olayn fili hakknda bazan Haydar, bazan
17' Msl. bk. H ayali Be Divan, nr. A. Nihat Tarlan, stanbul 1945, s. 281. 177 A .g .e., s. 294. 178 A .g .e., s. 351. 179 A .g .e., s. 437. 1M Hayret, Divan, nr. M . avuolu-A. Tanyeri, stanbul 1981, s. 196.

M A R J N A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

,07

Kalender v ey a Kalender, bazan da Torlak terimlerini kullanrlar182. ylece bu terimlerin hepsinin Kalcnderileri niteledii bir kere daha ortaya kyor. Nitekim F. Kprl dc, eskiden herhangi bir sebeple hviyetlerini gizlemek maksadyla sa, sakal, byk vc ka larn kaztarak serseri dervi kyafetine girenler hakknda ran me tinlerinde Kalender kyafetine girdi denildii halde T rk metinle rinde Ik fya h u t Abdal) kyafetine girdi denildiini belirterek bu gerei vu rg u lu yo r183. Ik teriminin Rum Abdal ile e anlaml ol duunu V h id nin bir ifadesinden de anlam aktayz184. Birbirinin yerine kullanlmakta olduunu bylecc rnekleriy le grdm z bu terimler iinde en eskisi ve en yaygn olan Ka lender yahut Kalender teriminin, randan sonra Osmanl shasnda da X V I. yzyldan itibaren eskiye nisbetle daha sk kullanlr oldu u dikkati ekiyor. Bu herhalde ranla olan ilikiler sebebiyle ol sa gerektir. nk Kalender zmrelerinin birbirine komu olan bu iki lke arasnda ok sk ve youn bir trafik iinde olduklarn biliyoruz. Burada bir de asl, X I V . yzylda meydana kmakla bera ber X V I . yzylda da ok kullanlan Ik vc Torlak terimleri zerin de durm ak gerekiyor. Sohbetnme yazan Sun ullah G a y b nin bil dirdiine gre, trkede aydnlk anlamna gelen_Ik (jil) kelimesinden baka bir ey olmayan Ik teriminin, ilk defa H ac Bekta- V e l tarafindan i dnyas aydnlk vel anlamna kulla nld belirtilmesine ram en 185, imdilik X V . yzyldan daha es ki metinlerde rastlandn sylemek mmkn deildir. X I V . y z ylda yaam R u m A bdallarndan bazlarnn X V . yzylda y a zlm menkbnmelerinde ancak bu terimi grebiliyoruz. M esel A bd al M usamn Menkb- Baba Kaygusuz da. bu terimle zikredildiine daha nce temas olunduu g ib i186, H acm Sultann da bu
182 M sl. bk. O r u Be, s. 138; Solakzde, s. 304: 183 K p r l ,

Haydar;

H oca Sd d -D n ,

II,

71: Kalender\

Kalenderi-,
A b d a l ,

Cantacasin, s. 2125:

Torlak.

THEA.
R um A b d allarn tasvir ederken onlar

184 V a h id , v . 21 a. V a h id burada hakknda bir kere de 185 a y b , Ve den 184 Bk.

Ik tbirini kullanmaktadr. Sohbetnme, Sleym aniye (Hac M ahdu d) K tp ., nr. 3 13 7, v. 34a: d a h Ik tbirin evvel H ac Bekta$- V e l v a z eylem i. H a k k a tolm ayanlar zulm etde ve znden gh olanlar nur-

haberdar

H a k k la aydm lkda ve yu karda s. 93,

Iklk'du

olm ak m nsebetiyle. .

dipnot: 119.

o8

O S .\L \X L I M P A R A T O R L U U N D A

sfatla nitelendirildiini b iliy o ru z187. F. K p r l nn, H u r fililiin kndan nce m evcut olmas sebebiyle Ik terim inin y a l nz H u r ff anlam m deil, daha genel olarak btn heterodoxe anlam n tadm bildirm esine ka rlk108, A . G lp n arl bu teri m in H u ru fi demek olduunda srar e d e r 189. A n ca k F. K pr l tarafndan da nakledilen. F a k irnin beyi tk izahat, bu terim in Kalenderi ile aym anlam a geldiine phe b ra k m y o r190. N itekim X V I . y zyl vekyinm eleri ve dier kayn aklarda Ik terim inin kesin bir biim de K a len d erler i ifade ettii gzleniyor. M esel X V I . y zyl balarnda yazlm anonim Menkb- Sultan Bayezid Han'da . K a lend erilerin ehl-i bid'at b-mezheb klar tarzn da tavsif edil diim grdm z g ib i 191, Nianc M ehm ed P aann tarihinde de on lan n ferik-i zindik k tyifesi ve Kalender-i mlevves k- hod-harab gibi szlerle anldklarm m ahede e d iy o r u z 192. A yn ekilde Ltfi Paa Tarihi'ndt Y a v u z Sultan S elim in 15 14 te T e b riz de bir alay postlu k tarafndan karlandm , bu n larn K a lenderi d e n ile ri olduunu o k u ru z 193. X V I . y z y l m elliflerinden M evln Isa da Cmiu'l-Meknnat'mda. K a len d erleri Ik terim iy le y a d e d e rw. Bunlardan baka ariv belgelerinde de K a len d er lerin srekli Ik terim iyle zikredildiklerini b iliy o r u z 195. ite btn bu rnekler, X I V . y zyld a orta ya kan, am a y azh kayn aklara X V . y zyld an itib aren yansyan Ik terim inin X V I .
137 T s ch u d i, la* **

1S8 K p r l ,

Dos Vildjet-nme, m etin ksm, ss. 41 v e 43. ilk Mulaam flar, s. 95, d ip n o t: 45. M sl. bk. G lpn arl, Huruflik Metinleri Katalogu, A n k a ra 19 73, s. 32. F a k ir, Risle-i Trifat, w . i3 a -b ; kr. K p r l , a.g.e., a yn yerd e: Ik oldur k 'o la m a z h ep de hri
K am L u t v b en g v H a v ric A l a k n a y a n u b yle pimi C ih a n d a on sekiz kez do n deim i Y a n n d a Sanasn c r a dn K e rb e l 25a, y a n ck la n d r kancklardr

1.1 K issling.

m etin,

w .

36b. s. 235. . K t p h an esi, E M K yazm alar,

1.1 N i a n a
L t fi Paa, M e v l n nr. 3263, v . 50a. m j.

, ss. 237-38.
sa,

Tetrh-i l-i Osman, Crmu'l-MeknCmat,

M sl. bk. B abakanlk O sm an l A rivi, 15 5 ;

ajm defter, i.

aym defler,
bakalar.

s. 172 ; 5

3 Numaral Mhimme Defleri, s. 9 5 ; Numaral Mhimme Defteri, s. 120; ayn defler,

169 ve d a h a

M A R J N A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

io9

yzylda yalnz K alen d eri zmrelerinden birini deil, hepsini ni teleyen, am a kendilerinin pek~kullanmad bir terim olarak iyice vavgnlk k azan dm ortaya koyuyor. Torlak ( J V j terimine gelince, buna daha nce Se>yid Ali Sultan dolaysyla ksaca temas olunmutu196. Ettore Rossive g re trke tor (acem i, tecrbesiz, vahi) kelimesinden kltme eki /aA ile tretilm i bulunan bu terim e1*7, ilk defa, elebi I. M ehm ed za m annda patlak veren mehur eyh Bedrud-Din is yanndan bahseden vekayinm elerde ve Velyetnme-i Seyyid Ali Sultanda rastlyoruz. A yrca eyh Bedrud -D n in torunu Halil b. sm ailin, dedesi hakknda yazd Menkb- eyh Bedru'd-Din'dt de Torlaklardan bahsedilm ektedir198. Nitekim eyhin en yakn m ridlerinden biri olup isyann bam eken zat, bizzat Torlak K e mal d iy e a n ly o rd u 199. X V I . yzylda lbn K emal de tarihnin ikinci cildin de, O rh an G azi devrinde Bursa havlisinde bulunan K a len d erilerden bahsederken onlar Torlak kelimesiyle n iteler100. B una ram en Torlak teriminin Osmanl resmi ariv belgele rine, Ik k ad ar yansm ad da grlyor. Hatt bu terimin X V I . y zylda iyice seyrek kullanld dikkati ekiyor. Nitekim Ik te rimini an latan F ak iri, Torlak'tan hi sz etmez. V hid i de bu teri me hi yer verm ez. O ysa her ikisi de kendi devirlerindeki K alen der zm relerini anlatrlar. H att X V I . yzyln iki Kalender iri H ayl B e ile H a y reti de divanlarnda bu kelimeyi kullanmazlar. Bu itib arla bu durum un, belki, kelimenin kltc bir anlam ta mas y z n d en K alen d erlerin bizzat kendileri tarafndan kul194 Bk. y u k a rd a s.

197 E . R ossi. T o r la k , sinde kelim enin 1,8 l, stan b u l

TDAT,

Ankara 1955,

ss. 9-10. Y a za r bu m akale

etim olojisini de teferruauyla anlatrken,

Torlakm

az ok telf

fuz deiiklikleriyle Srp , H rva t ve R um en dillerine de getiini bildirmektedir. H a lil b. sm ail, 1967,

Menkb- eyh Bedreddin,

nr.

1. Sungurbey-A . G olpnar-

ss. 93-94: N g e h n bir karye ire geldiler B ir a la y

Torla

anda

buldular

S zi eyhun bulara iy ho edeb td i tesr bulara key aceb D e st-i tevbe eylediler ol gice B u lca k ehlin tarkun iy hce lw O r u 8 0 0 lb n B e, ss. 44, K e m a l, II, 111.

90.

I IO

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

lanlm am as ile bir dereceye kadar ilgili bulunduu dnlebi lir. F akat onlarn dndakilerce seyrek kullanlmasnn baka bir sebebi olm aldr. B ununla beraber, daha nce de belirtildii gibi, Torlaklar A v rupa kayn aklarnda srekli olarak ayr bir Kalender zmresi tar zn da X V I I . y zyl sonlarna kadar hep yer almlardr. te X V I .- X V I I . y zyl boyunca kaynaklarda geen sz edi len btn bu terim lerin, yalnz ve yalnzca K alender zmrelerini ifade ettiklerini hatrdan karm am ak, bunlar K alen d eriliin d ndaki deiik tarikatlarm gibi dnmemek gerektiini _bir kere d aha belirtelim . B) X V I .- X V I I . y z y lla r d a k i K a le n d e r z m r e le r i:

im di, Osm anl ve A vru p a kaynaklarndan yararlanarak yukardaki terim lerin belirledii m uhtelif K alen der zmrelerini m ev cut verilerin msaadesi nisbetinde birer birer ele alabiliriz. Bylece bunlarn, deiik isimlerine ve teferruatla ilgili konulardaki fark llklara ram en, gerek klk kyafeti, gerekse temel mistik felsefe asndan K alen d eriliin emsiyesi altnda m tla edilmesi gere ken zm reler olduklar daha iyi anlalacaktr. i. Kalenderler ( J j x l i ) veya Kalenderler (jL jx ls) : D a h a nce de belirtildii zere, bu terim aslnda sz konusu tasavv u f akm nn ilk ve genel ad olmasna ram en, hem Osm an l, hem de A v ru p a k ayn aklan K alen d er zmreleri iinde biz za t bu ad tayan a y n bir zm reden bahsediyorlar. Zam an zaman baz O sm anl k ayn ak lan n n bu terimi teki terim lerle kark kulla n m a la n n a ram en F a k r ve V h id gibi K alen d er zmrelerini ok iyi tan yan y a za rla n n Kalender adm_ tayan bir zm reyi teki zm relerden a y n telkki etm eleri bouna deildir. Y a lm z bu kay naklard a ve zam an zam an tekilerde yer alan kaytlara dikkat edil diind e zellikle Kalender ad altnda zikredilen zm relerin Osmanh to p ra k lan n d a yaayan T rk meneli K alen d erler olm aktan zi y de, ra n dan O sm anl lkesine gelenler olduu kanaati uyan yor. Bilhassa V h id nin ifadeleri bu kanaati kuvvetlendiriyor. V h id nin eserinin kahram an olan H ce-i C ihan, ba kaznm, kl dan rm e klhlar giyen bu y a n plak dervilerin reisi Baba Siy ah -i E m ru d ye nerden geldiklerini sorduunda ald

M A R JN AL

S F L K :

K A L E N D E R L E R

Biz Diyar- A cem denz, ehrimz Hemedandr. Hem Hemednlerz ve Kalenderi Tyifesindenz cevab 201, bunu gsteriyor. Bunlar Hce-i Cihann tekkesinde kendilerine mahsus yinler yaparak sem ederler 202. Hce-i Cihana gre bu Kalenderler, iden kaub k olarak bu sret-i kabhatle esr-i nefs-i emmre olan kiilerdir203. Fakr de onlar pek sev mediini gsteren ifadeler kullanr. O na gre Kalenderler esrar ekip Sedd-i skender gibi tembel tembel y atarlar. Bunlar, boaz larndaki Tavk- Lnet ile her trl dnyev balardan kurtulduk larn iddia eden a b dallardr204. A vrupa kaynaklar Kalenderler zmresine dair daha fazla tafsilat veriyorlar. A ncak onlarn kullandklar terimlerle bu terim ler altnda anlattklar zmreleri bazan kartrdklar grlmekte dir. D aha nce de grld zere, hemen btn A vru p a kaynak larnda Kalenderler, Derviler, Torlakler ve Cmler olmak zere drt zmreden bahsedildii halde Osmanl kaynaklarnda yer alan Haydarler'in ad gemez. Buna karlk onlarda da Derviler diye bir zmre yoktur. Bylece, A vrupa kaynaklannda bir yanlgnn m ev cudiyeti ortaya kyor. ite A vrupa kaynaklarndaki Kalender (Calender) terimiyle anlatlmak istenenlerin, aslnda, o kaynaklarda ad gemeyen Haydarler olduunu, Derviler diye anlatlan zmrenin ise gerekte Ka lenderler olduunu, ancak bu balklar altnda verilen mlumat inceledikten sonra gryoruz. Bir baka deyile, Kalenderler diye anlat lanlar Haydarler, Derviler diye anlatlanlar ise Kalenderler'dir. nk Kalenderlerden bahsedilirken aslnda H aydarler in zellikleri, D er vilerden bahsedilirken de K alenderlerin zellikleri sralanmaktadr. Bu yanlgya iaret ettikten sonra, A vrupa kaynaklarnn D er viler dedii K alen d erlere dair bu kaynaklarda sunulan bilgilerin
2 0 1 2 0 2 2 0 3 2 0 4 Vhid, v. 35b. A.g.e., v. 34b. A.g.e., v. 30a. Fakr, v. 13b: Nedir bildin mi kimlerdir Kalender Yata beng olub Sedd-i skender Boazna geb bir Tavk- lnet Alykdan ser ser ide uzlet Siv v m-sivdan friul-bl Ola bu tekye-i mihnetde Abdl

i2

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

incelenm esine geeb iliriz. K ayn a kla rn tasvirine gre K a len d er ler, m ahrem yerleri hari hem en tam am iyle plak gezm ekte olup, srtlarn da gnete kurutulm u bir koyun veya kei postu tarlar. Bu onlarn yaz-k k y afe tle rid ir205. Ellerinde ucu topuzlu bir asa, bellerin de, eitli ilerde kullanm ak zere bir nacak tarlar, ki bu eitli iler a rasnda firsat bulduka yolcular soym ak ta v a r d r 206. Y iy e ce k le rin i genellikle ah- Merdan akna V' diyerek dilenirler. H em en h er tarafta tekkeleri olmasna ram en, pirleri olduuna in an d k la r B attal G a zinin trbesinin bulunduu Seyyid G azi Zv iyesini ok stn tu tarlar ve her C um a gn burada toplanarak yin y a p a rla r 207. Bu yinlerin tafsilatm anlatan A ntonio M en a v in o , K a len d erilerin yin srasnda esrar ierek kendilerini yarara la d k la n m y a z a r 208. X V II. y zyld a ise, yin e Derviler bal altnda M ich el Bau dier ve P a u l R ic a u tnun verdii m lum at h ayli ilgi ekici bir durum arzetm ektedir. B un lardan ilki zellikle -ile rd e tafsilatl olarak ele a la c a m z - K a len d eri yinlerini yerinde takip etmi ve grdkle rini y a z m tr209. kincisi ise, 66ol yllard a hem stanbul hem de K a h ir e deki K a len d erleri grp incelemitir. R icau t, esrar k u llan an K a len d erlerin jd u ru m la n y la ilgilenm itir. Sylediine gre, belli do zlarda azda inem ek v ey a ttne kartrp dum an h alin de, teneffs edilerek ahnan esrar, dervileri vecde getirmek iin y a r d m a olm akta, ancak, y ersiz _bir ekilde kahkahalarla gl m ek, v ey a durup dururken hkrklarla alam ak gibi tu h a f belir tilere yol am akta, yah u tta delice hareketlere sebep o lm ak tad r210. P. R ic a u t K a le n d e rle rin zviyeleri hakknda da ilgiye de er bilg iler verm ektedir. O n a gre bu zviyeler im paratorluun en sekin y erlerin d e bu lu nm akta, ok u zak yerlerden gelen K alen d eri deryi|leri_nin bu lum a m eknlar hizm etini grm ektedir. Bu der viler, slm iyeti y a y m a bahanesiyle ra n dan M oolistana, hatt in e k a d ar seyahat ederek aslnda casusluk yapm aktadrlar. Unla r D ou dnyasnn en m kem m el casuslardrlar211.
M sl. ** bk. De N ic o la y , yerde. 186-188. s. 56.

A .g*.,

a yn yerd e; M e n a v in o , s. 57. ayn ss.

' un A .g * .,

A-g-t; ** 57-58.
** B audier, n# R ic a u t, *u A .g * ., s. 448. ss. 4 5 0 -5 1.

M A R JN A L

S F lL lK :

K A L E N D E R L E R

P. R icau t, bu hizm etlerine ramen devletin onlara pek de iyi gzle bakm adm , baz zaviyelerin gayri ahlk olaylara sahne olm alan sebebiyle K prl M ehmet Paa tarafndan yktm ldm da yazm aktadr 212. P. R icau tya gre K alenderler madd zevk ve sefahete ok dkn olup gnlerini gn etmee bakmaktadrlar. Bunun iin yap m ayacaklar ey yoktur. Zenginlerin sofralarna dvet edilebilmek iin onlara dalkavukluk yaparlar. N azarlarnda cmi ile meyhnenin hi bir fark yoktur. nanlarna gre, bakalar nasl ibadet ederek A lla h a yaklatklarna inamyorlarsa, kendileri de bu sefahet_Jem leriyle ona yaklam akta olduklarna inanm aktadrlar213. G rld gibi P. R ica u tnun Kalenderler hakkndaki ma hedelerinin O sm anl kaynaklarrunkinden pek fark yoktur. O da tpk Osm anl yazarlar gibi bu dervi zm relerini aalayarak onlarn grlerine katlm ak sretiyle K alenderler hakknda menf bir tablo izmektedir. 2. Haydar ler :

Fakr X V I . yzylda H a ydarleri, esrar imekten sarho bir ekilde, durm adan iirler okuyarak ehir ehir, kasaba kasaba, pa zar pazar dolaan serseri derviler olarak tasvir eder^14. O nun bu tasviri, H aydarlerin K a lenderlerden pek de farkl olmadklar intiban douruyor. V h id nin de Tife-i Haydariyan dedii bu zmre mensupla rnn, sa sakal ve kalar kaznm olup y almz byklar ve tepele rinde bir tutam salar vardr. K alenderler gibi y a n plak dola maktadrlar. Y a lm z bu n lan n boyunlarnda ve kulaklannda dem ir den halkalar v a rd r215. H att bekret sembol olarak erkeklik or
212 A.g.e., s. 451. 2 13 A .g.e., ss. 465-68.
214 F akr, v. 13b:

Nedir Haydar bildin mi yrn Olub terkb-i esrr ile hayrn derler seyr-i ehr get-i bzr Okyub dim ebyt ile er Cihnn tekyesinden friul-bl Kimisi dnbeg kimisi Abdl 2 18 Vhid, v. 47a. " '
F. 8

i4

O SM AN LI M P A R A T O R L U U NTM

ganlarna da bu halkalardan takan Haydarlcrin, bunu iffetlerini korumak iin taktklar, eyhleri Baba Hscyn-i Iraknin azn dan dile getirilir210. Yanlarnda zincirler vc kk anlar {zeng) asl olup raks ettike tuhaf sesler karmaktadrlar. Srtlarnda aba veya nemed (yn yclck)ler, balarnda kee klahlar vard r117. V hid, Haydar'lcrin er kurallara vc ibadet esaslarna uyma dklarm, ibadet yerine sem vc raks tercih ettiklerini belirtiyor218. A vrupa kaynaklarnn X V I. ve X V II . yzyllarda Kalender ler bal altnda verdikleri malumat ise, daha ncc iaret olundu u gibi, aslnda H aydarileri anlatmaktadr. Bu malumata gre, H aydarlcr yar plak vc yaln ayak dolamakta olup srtlarnda, ayn zam anda yatak vazifesi dc gren bir koyun postu tarlar219. Baz kaynaklar bunlarn uzun sal vc sakall olduklarn yazar k e n ,2 20 bazlarna gre sa vc sakallar kaznm tr221. Salomon Schvvcigcr ise bir ksmnn uzun sal, bir ksmnn sa kaznm olduunu bildirir 222, ki kanaatimizce bu ifadeler, Kalcndcrlerle H a ydarlcrin klk kyafet itibariyle birbirlerine yakn olmalarn dan doan bir yanlm adan ileri gelmektedir. Nitekim bunlar bazan balar ak, bazan klahl dolam aktadrlar223. A vrupal seyyahlarn ifadelerine gre Haydar'ler, tarikatlar nn temci prensibi uyarnca bekret vc iffete kendilerini adam olmakla birlikte, ou buna uym az; hatt aralarnda homoseks eller de bulu n u r224, iffetlerine riayet edenler ise, tpk V h id nin anlatt zere, erkeklik organlarna pirinten, gm veya demir den halkalar takmlardr 225, zellikle seyyahlarn bu konuda ver dikleri bu bilgiler, onlarn Kalenderler diye anjatt bu zmrenin gerekte Haydar'ler olduunun en ak delilidir. Hemen hemen btn seyyahlar, H aydarilerin ehirlerin d ndaki mahallerde veya kylerde yaadklarn, sk sk seyahate ktklarn, bu esnada yollarnda rastladklar zengin ^yolcular
" A .g * ., v. 48b. * A .g * ., v. 47a. 2W A .g * ., v. 49b. Dc * Msl. bk. Schvveiger, ss. 195-96; Nicolay, s. 182. ** Cantacasin, s. 221. Menavino, s. 56; Cantacasin, s. 222;

m Menavino, as. 55-56; Dr Nicolay, ayn yerde. *** Schvveiger, s. 195. *** A.g.eserUr, ayn yerlerde.

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

'5

soyduklarn, hatt bazan ldrdklerini kaydediyorlar2**. Sey yahlarn bu kaytlarnn gerri yansttn, ayrca ariv belerle rinden dc anlyoruz 227. S. Schvveiger, H aydarlcrin esrara dkn olduklarn mas lak tabir ettikleri bu maddeyi sk kullandklarn yazyor 22t. Bun larn eitli yinler srasnda vcutlarnn muhtelif yerlerini bak la yaraladklarn ve bunu bir ibadet olarak telakki ettiklerini dc reniyoruz2Z9. 3. Rum Abdallar :

Rum Abdallar adl Kalender zmresi, Vhid tarafndan Ka lenderler vc Haydarler'den ayr bir zmre olarak anlatlyor. O ese rinin en uzun fasln bunlara ayrmtr. Ona gre Rum Abdallar, yaln ayak, ba kabak vc tenleri plak , yalmz birer tennre giy mi olduklar halde dolamaktadrlar. Zaman zaman ellerindeki dyire ve kudm?leri alp boynuz'lar ttrerek gruplar halinde do lamaktadrlar. Bir omuzlarnda Ebmslm nacak tabir edilen bir balta, ayrca, uc omak dedikleri uzun ve bir ucu kvrk as tamaktadrlar. Birer yanlarnda, birinin iinde esrar, dierinin iinde ate yakm ak zere kav vc akmak koyduklar iki cr'adan ; dier yanlarnda, kuaklarna asl birer kekl bulundurmaktadr la r irU ). Sa, sakal, byk vc kalar tamamiyle kaznmtr. Vcut larnda yer yer, yinlerde atklar yank vc yara izleri bulunmak tadr. Bedenlerinde ise kiminin Zlfikar, kiminin Hz. A linin ad, kiminin ise ylan resmi bulunm aktadr231. V hid Rum A bd allarnn Otman Babay takdis ettiklerini, Seyyid Battal G a ziyi pr tandklarm belirttikten sonra232, Hz.
2 2 4 2 2 4 2 2 6 2 2 7 Schvveiger, ayn yerde; Menavino, s. 55. Msl. bk. Schvvciger, ayn yerde; Menavino, s. 56. Msl. bk. Schvveiger, ayn yerde; Dc Nicolay, s. 182. Msl. bk. aada 312 nolu notta gsterilen belge.

2 2 8 Schvveiger, s. 197. 22 t A.g.e., s. 196; Menavino, s. 56. 2 3 0 Vhid, v. 2ia-b. Btn bu terimler iin ileriki blmde aklamalara bk. 2 3 1 A.g.e., v. 21b. 2 3 2 A.g.e., vv. 22b-23a: Ey hce, biz Diyr- Rmdan gelirz. Seyyid Gazi Hak katnda ge er nz nn ocamdanuz. dde ve seccde ve kudm ve erle Rum Abdallar yuz. Cism-i pr-dle Otman Baba Kekleri'yz. Bir uci foma ile Seydl Gazi Yetimleri yz .

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

A li ve_ O niki m a m da benimsediklerini kaydediyor 233. O n a gre b u n lar n am az ve oru gibi ibadetlere hi yanam adklar gibi, ehir ehir, kasaba kasaba, ky ky dolap cahil insanlar kandrarak p a ra karlnda onlara kehanetlere savurm aktadrlar. Bu sebeple h i bir m illete, hi bir dine mensup saylm am alar gerekir 235. V h id inin R u m A bd allar hakkndaki bu m enfi kanaatlerine karlk, on lardan biri olan ir H ayret, dvannda onlar ehl-i tev h id ve akidesi pk , faziletli insjmlar jDarak _tavsif etmekte d i r 236. 4. Cmler :

Bu zm re X V I . y zylda hem Osmanl hem de A vrup a kay n a k la n tarafndan tasvir ediliyor. M uhtemelen X I I . yzyldan son ra ra n d a eyh A hm ed-i C m i-i N m knin adna K alen d er liin bir besi olarak kurulm u bulunan C m liin X V I . yzyl d a O sm anl topraklarndaki temsilcilerinden b aka bir e y olmayan C m ile ri F a k iri, ellerinden iki kadehi eksik ylm ayan, halk ken di sapk inan ve fikirlerine sokm aya abalayan bir zmre olarak tasvir e d iy o r237. V h id inin f ikri de bundan farkl deildir. O na gre C m ile rin teki zm reler gibi eriatla aralan yoktur. M sik iy e d kn olan ve arap im eyi det halim^ geren__bu zmre, y aln zca sakal ve byk la n n tra etmekte, salarn ise tamamiyle u zatm aktadrlar. B alan ak ve yaln ayak dolarlar. Sa kulakla n n d a birer kpe, bellerinde~Hemir kemerler tam aktadrlar. Bu
*** A .g.e., w . A .g .e., w . 26b-27a. 3ob-3ia:

B ize namaz ve rze ne gerek. Biz lmeden lmzdr. Teklftdan beryz. Hemn et ve kan ve deri olmuuzdur, lm olan kimesne namaz neyler ve niyz niceder . A .g .e., v. 32b. ** Hayret, Divan, ss. 92-93. 07 Fakiri, v. 13b: Nedir bildin mi Cmi Elinden komaya bir lhza cmi Giyb kldan bana tc- ilhd Cihan kavmin ider dll ifsd Dilersen ger erenler himmetini Kom a elden Resln snnetini

M A R JN AL

S F lL K :

KA LE N D E R LE R

i7

kemerlerde zerg demlen kk ziller asl olup hareket etlike ses karrlar258. V h id nin bu tasvirleri, Avrupa kaynaklaryla uyumakta dr. Cantacasin, Cm ler {Dynamit)'in uzun sa vc sakallar oldu unu, plak vcutlarm bir koyun postuyla rttklerini, kulakla rnda kpeler, boyun ve el bileklerinde demir halkalar tadkla rm yazar 239. M cnavinonun verdii bilgiler ise daha tafsilatldr. Ona gre Cm ler, genellikle gen, uzun boylu, mtenasip endaml kiilerdir. Upuzun, bukle salar vardr. Yzleri sakalszdr. Yar plak vcutlarnn yalnzca mahrem yerlerini rterler. Srtlarna aslan, kaplan, leopar veya panter postu alrlar. Bunlarn da kemer lerine kk anlar takldr. Kulaklarnda altn kpeler, kollarn da bilezikler vardr 240. Tpk V h id gibi Menavino da CmUcrin msikye dkn olduklarn, bu sebeple yolculuklar esnasnda babo genleri cczbedig_ yanlarna aldklarm yazyor. Ona baklrsa, okumaya vc yazm aya dkn olan Cm ler, seyahate de dkndrler. Bu yz den pekok memlekete gidip gelmilerdir241. Menavino, hayran lkla szn ettii Cm ilerin, Avrupal kadnlarn ok holarna gidecek tip ^ r olduunu belirtmekten dc geri kalmyor 242. Cm ler hakknda X V II . yzylda M. Baudiernin eserinde de olduka geni bilgiye rastlanmaktadr. O da, Geomailer (veya Imailer) adyla zikrettii bu zmreye hayranlk beslemektedir. K u zey Afrikadan Hindistan a kadar ok geni bir alanda rastlanabi len bu insanlarn, aslnda dinle pek alkalan bulunmadm, son derece temiz ve zevkli giyinen, nazik ve kibar genlerden mteek kil bulunduunu sylyor. Klk kyafetleri hakknda M enavino nunkine benzer, fakat daha geni bilgiler veriyor243. M. Baudier, ayrca C m lerin frsat bulduklar zaman gen kadnlarla ilikiye girdiklerini, bununla beraber gen erkekleri tercih ettiklerini haber veriyor. Z ira onlarn inanlarna gre, Tanrnn nru gzel yzl delikanllarda tecell etmektedir244.
2 3 8 Vhid, vv. 5gb-6b. 2 3 9 Cantacasin, s. 220. 2 4 0 Menavino, s. 54. 2 11 A.g.e., ss. 54-55. A.g.e., s. 55. JU Baudier, s. 184. 2 4 4 A.g.e., s. 185.

118

O S M A N L I M P A R A T O R L U U NDA

5. Torlaklar (j 'jjji,) :

A vrup a kaynaklarnn hemen tamamnn zikrettikleri, ama V h id ve F a k irnin szn etmedikleri^ bir Kalender zmresi olan T orlaklar, bilhassa Cantacasin ve M enavinoda benzer izgi lerle tasvir olunmulardr. Onlarn anlattklarna gre, Torlaklar ( Torlaques, Torlaguis) sa, sakal, ka ve byklarn kaztmakta, ba larm beyaz keeden bir klahla rtmektedirler. Yar plak vcut la ve yaln ayak gezmektedirler. M ahrem yerlerini koyun veya kei postuyla rtp kn srtlarn ay postu ile souktan korumak ta d r la r245. H er iki seyyahn da Torlaklar hakkndaki intblar m enfidir. C antacasine gre bunlar ok kt insanlar olup yery z nde bunlardan daha fenasna rastlamak kabil deildir. nk soygunculuk yaparlar ve aralannda homoseksellik (sodomye) ok y a y g n d r248. M enavino bunlarn srd hayatn ancak hayvan lara mahsus olabileceini belirttikten sonra, hepsinin okuma yazma bilm eyen ca hil ve kaba insanlardan ibaret olduklarn leri"lrer"247. T orlaklar o nispette de kurnaz v e hlekrdrlar. Gittikleri yerlerde cahil ve saf kadnlar kandrp el fallarna bakarak para szdrdk larm seyyah kaydediyor. Bazan kylleri, balarna byk bir fe lket geleceini haber vererek korkutmakta, sonra aldklar para veya yiyecek karl bu felketi kendilerinden uzaklatrdklarn sylem ektedirler248. M enavino btn bunlar anlattktan sonra, tpk D erviler (Kalenderler) gibi T o rlaklarm da esrar kullandkl a n n a dikkati ekiyor 249. " X V II. yzylda M . Baudier de, T orlaklarm tpk postlarn tadklar hayvanlar gibi pis ve kaba olduklarn ^belirttikten sonra, onlarn klk kyafetlerine dair hayli geni tasvirlerde bulunur 250. D ah a sonra, T orlaklarm yollarda rastladklar zengin yolcular soyduklarm , kadnlarn baz zaaflarn kullandklarm syler251. M . Baudier ayrca bunlarn devlete kar baz isyanlarda da fiilen grev aldklarna dair uzun uzun m lum at verir 252.
2 4 4 ** 217 v> Cantacasin, s. 224; Menavino, s. 59. Cantacasin, ss. 224-25. Menavino, s. 59. A .g.e., ss. 59-60. J A.g.e., s. 60. Ji0 Baudier, s. 196. A .g.e., s. 197. M A .g.e., s. 199-200.

M ARJN AL

S F L K :

^ L E N D E R L E R

'9

6. emsler (jL-r) : Bu zmreye yalnzca Vhidinin eserinde rastlanmaktadr. Onun ifadelerinden, tpk teki K alenderi zmreleri gibi, sa, sa kal, byk ve ^kalar kaznm olan bu dervilerin de Kalenderi o l duklar gayet ak bir ekilde anlalyor. Bunlar siyah ve beyaz nemed giymekte, yaln ayak ve balarnda bir klahla dolamakta drlar253. V hid , emslerin araba dkn olduklarn vc ou zaman sarho gezdiklerini yazyor254. Ona gre emsler kendi lerini ems-i T eb rzye nisbet etmektedirler 255. Ama o ems-i T ebrznin kesinlikle onlar gibi olmadn bilhassa vurgulamakta, bu yzden_de emsleri knamaktadr 256. emsliin hangi tarihlerde ve ne suretle teekkl ettiini ke sin olarak belirleyebilmek ve Osmanl klsik dnemi boyunca tarih esini ortaya koyabilmek imdilik mmkn grnmemektedir. Bu nunla beraber, ilerde ele alnaca zere, bu zmrenin gerek ems-i T ebrz gibi yksek seviyede bir Kalenderi eyhinin tesiriyle, ge rekse A nadoluda mevcut Kalenderliin Mevlevliin bir kesimi stnde zam an iinde hasl ettii etkilerle doup gelimi, Kalen deri nitelii ar basan bir zmre olarak dnlmesi yanl olma yacaktr257. 7. Nmetullhler ;) :

Nm etullhliin X V . yzylda randa ah Nimetullah- V eli tarafndan e&ilimli bir Kalenderlik ubesi Jviyetinde kurul duuna daha nce temas edilmi ve bu tarikatn X V . yzylda Ana doluya nfuz ettii belirtilmiti258. Bununla birlikte, X V I. yz ylda yalnzca K o ca Nianc Celalzde Mustafann eserinde adna
Vhid, v. 74b. A.g.e., w . 74b, 77b. A.g.e., v. 76a. A.g.e., w . 77b-78a: Kutb- lemz ve gzde-i ben Ademz dersiz, nnizi ol azze, yni ems-i Tebrize rahmetullhi aleyh nisbet idersiz ve kendnze rifat gsterirsiz. Amm yle deilsiz. Ol kande siz kande bu sret-i n-merile ve bu sret-i n-matbile na nisbet k a n d e .... . 257 G lp n a r l, 100 Somda Trkiyede Mezhepler ve Tarikatler, s ta n b u l 1969.
s. 290.

2 5 3 2 5 4 2 5 5 2 58

2 5 8 Bk. yukarda ss. 47-48.

120

O SM AN LI M P A R A T O R L U U NDA

rastladmz bu zmre hakknda259, bildiimiz kadaryla Osman l kaynaklarnda hemen hi bir bilgiye rastlanmam olmas dn drcdr. Bu durum tarikatn fazla yaylma imkn bulamam olmasyla olduu kadar, d grnteki benzerlik ve merep itiba riyle dier Kalender zmreleriyle ayn kabul edilmi olabilecei ile de yorum lanabilir. Biz bu zmre hakknda malumata, X V II. yzylda P. Ricaut mm eserinde de rastlamaktayz. Ricaut N m etullahiin Osmanl m paratorluuna N m etullah adn tayan by k bir vel_tarafnd an I. elebi Mehmed zamannda sokulduunu kaydediyor k P 6 0 , onun bu bilgiyi Jstanbulda derlemi olduuna phe yoktur. Ricau tnun vgyle bahsettii ve bir takm szlerini eserin koyduu bu N m etullah, ah Nm etullah- V el olmayp, X V III. yzylda Bursal smail Belin eserinde zikrettii, Yldrm Bayezid zama nnda Em ir Sultanla birlikte Buharadan gelen eyh Nmetullah olm aldr 261. Ricaut, N im etullah dervilerinin her pazartesi gecesi zikir meclisi dzenlediklerini, yinler yapp lhler sylediklerini haber veriyor ve yinlerini tasvir ediyor 262.
* * *

Buraya kadar, X I V .- X V I I . yzyllarda Osmanl mparator luum da mevcut m uhtelif Kalender zmreleri yalm zca kaynak lara dayanlarak tasvire alld. X V II . yzyldan sonra ise, artk ne O smanl ne de jVvrupa kaynaklarnda Kalender zmrelerinden bahsedildiine rastlanmyacaktr. Bunun sebebi, X V . yzylda K a lenderlik iinde_iyice belirginleerek teekkle balayan, giderek geliip yaygnlaan ve zellikle Osmanl merkez ynetiminin des teini arkasna alarak resm korum aya da m azhar olan Bekta liktir. Bu_ devirde artk Bektalik, devlet tarafndan kovuturulan teki_J)tn K alender zmreleri iin emin bir smak tekil etmekt e d ir .B u konuya ilerde tekrar dnlecek vTTcJenderkTe'Bekt^ ik Jlikisi daha geni boyutlarda ele alnacaktr.
** CeJlzde, v. 348 b. ** Ricaut, s. 455. 2,1 B e l , s. 222. ** Ricaut, ss. 457-58.

M ARJNAL

S F L K :

KALEN D ERLER

121

V - K A L E N D E R L E R V E O SM AN LI (X IV -X V II. yzyllar) :

Y N E T M t

Anadoludaki Kalenderi eyh ve dervilerinin Osmanl Beyliinin teekkl dneminde ynetim mekanizmas ile ilikilerinin, daha ziyade siyas bir yaklam iinde ve msbet baladm syle mek gerekir. Henz olumakta bulunan bu gen devletin arazisi nin, Rum Abdallar denilen Baba hareketi meneli Kalenderi eyh lerini hem Mool otoritelerinden kamak hem de rahat faaliyet gsterebilmek asndan cezbettiine daha nce temas edilmiti, ibn Kemal X V I. yzylda bunu yle ifade ediyor: Mezkr ehr-i mehra (Bursa) nmet-i b-minnet car olcak..... derviler yaralarna merhem-i merhametten re istey mmre-i mezbreye geldiler.... bed-sret ve mec l ve mahzller rde-hal ve fte-misal abdallar sretine girb nr- hrete itil ve err- tibare intiar virb her biri bir nahiyede itihar buld 283. ite bu Kalenderi dervilerinin Osman, Orhan ve Murad G aziler gibi ilk belerin maiyyetinde fetih hareketlerine katldklann7T>elerin de bunlarn bu hizmetlerine karlk zviye amalarna msaade ettiklerini, hatt bununla da kalmayarak bu zviyeleri zengin vakflarla glendirdiklerini biliyoruz. Btn bunlar, ilk Osmanl beleri ile bu eyhler arasnda zmn bir siyas akit sz konusu olduunu gsteriyor. Fuad Kprl bu meseleden bahse derken, belerin bunlara yaklamalarm, slm inanlarn ve me selelerin inceliklerini kavrayamayacak kadar basit ve mm Trk men reislerinden ibaret bulunduklaryla izah ediyor 284. Fakat ka naatimizce, ilk belerin, zellikle de Orhan ve M urad Belerin ger ekten bu derece basit ahsiyetler olduklarn kabul etmek zor ol makla beraber, yle olsa bile bu, olayn yalnz bir yan gibi gr nyor. Asl bundan ziyade, henz kuvvetle yerlememi bir siyas otoritenin douraca sakncalar, bir lde manev ve din oto rite sahibi bulunan bu tr ahsiyetlerden yararlanarak ortadan kaldrmak; ayrca da, her zaman iin yaplan sebebiyle sosyal bir rahatszlk unsuru olmaya elverili bu zmreleri fetihlere ynlen direrek hazr g olarak kullanmak ve nihayet bylece onlan y28 3 bn K e m a l, I I, 88-89. 264 K p r l , Anadoluda slmiyet'', s. 403.

122

O S M A N L I M P A R A T O R L U C U N D A

netim yan n d a^ tu tarak kontrol altnda bulundurm ak gayesini gz nne alm ak dncesiyle hareket edildiini hesaba katmak daha doru gibi grnm ektedir. A sln a baklrsa, zaten ilk O sm anl belerinin bu eyhleri bs btn kendi hallerine brakm adklarm da biliyoruz. M esel O r han G a z inin zam an zam an K a len d erleri tefti ettirdiine, her hangi bir karklk veya Ehl-i Snnet d inan ve tavrlar halk arasm da yay m a gib i bir durum tesbit olunduunda derhal beylik arazisinin dna karldklarna dair baz kaytlara rastlanmakt a d r 265. H a tt kanaatim izce A b d al M usann Bursadaki zaviyesi ni terkedip nce D en izli, oradan da Elm al yaknlarna gidip yer lem esi, m uhtem elen byle bir smr d edilme olay ile ilgili olm a ld r 266. K saca, O sm anl D evletinin bu kurulu dneminde ynetim evrelerinin K a le n d erilere kar tavrn, bir yandan baz im tiyaz la rla o n la n devlet yan n da ve yararna kullanm ak, bir yandan da m evcut toglum dzenini bo zm alan n a engel olm ak eklinde zet leyeb iliriz. Bu siyasetin II. M ehm ed Fatih devrine kadar bu genel izgiyi takip ettiini sylem ek mm kndr. stan bul kuatmas balad zam an, dier tarikat m ensuplan a rasnda K a le n d eri z m relerinin d e, tpk kurulu devrindeki gibi, lkenin _ drt_bir y an n dan kuatm aya katlm ak zere buraya gel diklerini O ru B eden reniyoru z 2C7. F etihten hemen sonra, i m d i k i Sehzdeba sem tindeki A kataleptos M an astm nn biz za t sultan ta ra fndan z v iy e olarak K a len d erlerce tahsis edildii g r l r 258. Bylece, daha sonraki yllarda saylan artacak olan stan bu l Kalenderhne'lirinin ilki kurulm u oluyordu. K laus K reiser in bir m akalesi, stan bu l un fethine katlan K a len deri eyhle
*** M s l. bk. A n o n im

Tevrih-i l-i Osman, . K t p h a n e s i,

T rke Y a z

m a la r, n r. 2438. v . 42 b ; b n K e m a l, I I , 90; a m c a bk. U z u n a rl, Osmanl Ta

rihi, I, 53 0 -3 1.
A b d a l M u s a nn E lm a l yresin e yerlem esin e k a d a r tak ip etti i yolu n ta fs ila tn a d a ir b k . K p r l , A b d a l M u s a , T K , sa y : 124, ss. 198-207. sta n b u l 1281,

2,7 O r u B e, s. 65. ** M s l. b k . H fz H se y in A y v a n s a r y , Hadtkat'l-Cevmi ,

I, 16 6; H a m m e r, I , 34, 11 0 ; O . N u ri E rg in , Trk ehirlerinde maret Sistemi, stan b u l 1939, ss. 26-27. u K a le n d e r le r e tahsis edilen ve Kalenderhne ad n alan b i n a n n son rak i d u ru m u ko n u su n d a b k . N e ja t G y n , K a le n d e rh n e C m ii , T D , 34 '1 9 8 3 - 1 9 8 4 ,, is, 485-94.

M A R J N A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

23

rine yaln z stanbul iinde deil, tarada da baz zaviyeler tahsis edildiini gsteriyor 269. Bununla beraber, bu olaylar imparatorluk arazisinde bizzat devlet eliyle K a le nderler iin alar ilk ve belki son zaviyeler ol m alar bak m ndan ayr bir nem tarlar. Zira artk bundan sonra, bilebildiim iz kadaryla, m uhtelif semtlerde alan Kalenderi za viyelerinin hi biri m erkez ynetim tarafndan alm olmayp, u veya bu ekilde birer v ak f olarak kurulan ve yalnzca merui yetleri devlete tasdik olunan Kalenderhne'lerdi. Hatt aada g rlecei zere, bilhassa_ IL _Bayezid ve K anuni Sultan Sleyman devirlerinde yeni_ Kalender_ zviyeleri amak bir yana, mevcut olanlarn d ahi ya kapatlm as veya slh yoluna gidilecektir. O. N uri E rgin e gre II. M ehmed Fatihin Kalenderilere by le bir bina tahsis etmi olmas, onlara kymet vermesinden deil, saylarnn okluu dolaysyla hikmet-i Jkm et icab kendi lerine y er gstermek ihtiyac y zndendi 27. Bu_doru olmakla bcraber, hkm eti n, her frsatta toplum dzenini bozm aya eilimli bu zm releri belli bir yerde denetim altnda tutma endiesini de herhalde^ h esaba katm aldr. II. M ehm ed F atih devrinde Osmanl merkez ynetimi ile K a len d erler arasndaki ilikilerin daha iyi anlalmasn salaya cak nem li kaynam z, Velyetnme-i Otman Baba'dr. Bu eser bize, bizzat K a len d erlerin bak alarn yanstmas itibariyle, Osman l resm kaynaklarm da kontrol etme imknn salamaktadr. B urada, O tm an B abaya tbj zmrelerin ynetim evreleriy le ilikileri, eserin y a z a n olan K k A b d aln grgye dayanan ehadetleriyle Jpize aktarlm aktadr. Eserde Otm an Baba ve abdalla n n n V e zirizam M ahm ud Paa ve bizzat II. Mehmed Fatihle ilikileri de naklediliyor. Esere baklrsa, M ahmud Paa ile pek_anlaam ayan O tm an B aba ve dervilerinin, sultanla giderek sk bir dostluk tesis ettikleri intb u yan yor271. yle ki, Otm an^Baba
* K . K re is e r, D e n iz A b d a l-E in D erw isch un ter D rei S u lt a n e n , II .\

(Festschrift Andreas Tietze), 76 (1986), ss. 199-207. B u ra d a ad geen D en iz A b d a l

d a sta n b u lu n feth in e k atlm nem li bir K a le n d e ri je y h i olm ald r ki. fetihten son ra - h e r h a ld e a y n d u ru m d a olan tek i K a le n d e r eyh lerin e o ld u u g ib i- k en disine b ir z v iy e a lm tr (a.g.m., s. 201). 270 E rg in , a.g.e., a y n yerd e. 271 K k A b d a l, Velyetnme-i OB., w .

126 a vd.

124

OSM AN LI

M I A R A T O R L U U N D A

sultann m anev babaln stlenerek o her liirl ktl k ve has talktan him aye eden stn bir ahsiyet du ru m u na ykselm ektedir. T ab iik i bu m eakbnm enin versiyonudur. Buna ramen, baz sancak b elei, uygunsuz d a vran dklar, tensh ve lulul inancm savunduklar, ibadet yap m a d k la r ek lindeki ihbarlar zerine sk sk gerek O tm an B aba, gerekse dervi leri aleyhinde dvalar am aktan geri kalm azlar. M ek b n ye g re, yine bu ekil bir ih bar zerine E d irn e kads O tm a n B ah a nn baz miiridlerini tutklattrm tr. y le g r n yor ki, meselenin ciddiyeti zerine olsa gerek, bizzat ultann da bir ferm an gnde rerek O tm an B abay dalvi tutuklattn]) stan b u la yollanm asn em rettii mahede olunuyor. Bir kz arabasna bin d irilerek Edir neden bakente yollanan O tm an Baba, rivayete gre sultann r yasna girerek kendisini korkutur ve hatsn yzn e vuru r. Bu riiy zerine, lem nn iddetli itirazlarna ram en O tm a n B aba vc dervileri serbest b ra k lra72. Sz konusu eserde bulunan daha pek ok para, O tm a n Baba ve abdallarnn gittikleri ehir ve kasabalarda, m ah a ll ynetim evreleri taralndan hi te ho karlanm adklarn, sk sk takibata m ruz kaldklarn gsterdii gibi, yic dc fazla bir baskya tbi tutulm adklarm , nk bu tkibatn lem nn basksyla icr edil mekte olup genellikle cidd sonulara yol am adm d a gsterm ek tedir. H er hl krda, II. M ehm ed F atih devrinde K a le n d e rle re m m kn olabildiince msait davram lm akta olduun u , bu sretle onlarn ynetim le ilikilerinin sertlemeden srdrlm esine al ldm syleyebiliriz. Bylece, I. M ehm ed elebi zam annda (14 13 -14 2 1) eyh Bcdrud-D n vc T o rla k K em al isyanlar dolaysyla u ratld klar bask vc takibat istisu edilirse, O sm anl ynetim inin hi olm azsa II. Ba yezid devri balarna kadar K a len d erlere kar genellikle lml bir siyaset uyguladn kabullenm ek gerekiyor. II. B ayezid devri ise bu lm l siyasetin tersine dnd bir dnem i belirler. Grne gre bu deiime II. B ayezid e kar dzenlenen bir ^u i kas t olay sebep olmu gibidir. Bu olay, sultann 1492 yln daki A rnavutluk seferi esnasnda vuk bulm u olup, o devri anlatan
wa A.g.e., vv. 14a b-169 tyla anlatlmaktadr. b. Burada olay ok u/un bir ekilde btn tafsil

M A R JN A L
lu m e n

S I'L K :

K A L E N D E R L E R

^ lay

btn vekyinfneler bundan bahsederler. Rivayete gre, ulamayan bu suikast teebbs, bir Kalender (veya Hay dar!, Torlak) taralndan gerekletirilmek istenmitir 873. Bu teeb bsn dourduu tedhi hleti rhiyesi iinde sultan olay tahkik ettirmi, ve sonunda Otm an Baba dervileri sulu bulunarak idam olunmutur. Ancak bununla yetinmeyen sultan, muhtemelen etralindakilerin de telkinleriyle Rumeli topraklarndaki btn K alen der dervilerinin bir cez;\ olarak Anadoluya srlmelerini emret mitir a7J. Bylece Rum elide gerek anlamda bir Kalender A v balam ve ele geirilenler Anadoluya srgn edilmitir.
h ed efin e

II. Bayezidin Osmanl topraklarnda Rum eli yakasnda gi ritii bu harektn bir benzerini dc ayn devirde randa Akkoyun lu hkmdar U zun Hasann gerekletirdiini, bizzat II. Bayezide yollad bir mektubundan anlyoruz. U zun Hasa bu mek tubunda, randaki Kalender vc Haydar dervilerini tedip etti ini, iledikleri baz ktlk vc hareketlere son vermek srctiyle memleketini onlarn errinden kurtardn bildiriyordu 274. X V I . yzyl balarndan itibaren Osmanl merkez ynetim i nin K alenderlere kar sertlemesinin belki daha nemli bir baka sebebi ise, kanaatimizce Anadoluda bu sralarda ba gsteren Salev propaganda olmutur. Bu propagandann balang tarihi, bilindii zere 1500l yllar dolaylardr. ah smailin randa bu tarihlerde resmen Safev D cvlctini kurmasn mteakip, A na doluya yollad halifeleri araclyla balatt propaganda ile, Osmanl merkez ynetiminin Kalcndcrlerc kar giritii sert
a,s Bu konu aada geni olarak clc aln acak v c ilgili referanslar d a orad a

vcrilcccktir. 274 im dilik bk. K issling, ledilen

s. 13tcki Menkb- Sultan Byezid Han'dan n a k

m etin, v v. 35B-36b: V e taraf- p dih den em ir vrid old ki R u m ili nde ne k ad ar b id at Abdal v c Ik vc n-hak-g zin d fk la r v ar ise teft o lu n u b se r'ile K f r syleyenlerin haklarn dan geline d ey E d irn e kads sa F a k ih n a m k ad ya hitben hkm sdr olub M ev l n sa F ak ih d a h h k m -i h m y n m ceb ince teft id b Osman Dede Dervileri'nden bir k a n g c tr b E dim eV le ber-dr ildiler. B k dervi tyifesi A n a d o lu y a s r d le r . bk. S ola k zd c, s. 304. r. N e cati L u g a l-A . S a d k E m , s

ayrca

a,& Bk. Tcizde Sa'dt elebi Mnett,

tan bul 1956, s. a8 ; K r. O . T u ra n , Dou Anadolu Trk DevletUri Tarihi, s. 3 27.

O SM A N L I M P A R A T O R L U U M D A

politikann ayn zam ana rastlamas bizcc bir rastlant olmamal dr. X V . yzyln ikinci yarsndan itibaren Anadoluda youn bir faaliyet gsteren vc ksa zam anda Rum eliye srayan Hurflik cereyan ile temasa geen Kalender zmrelerin, zaten resm ide olojiye, yani O sm anl Snnliine m uhalif olmalar, hi phe yokki, -S afcv propaganda iin ok uygun bir zemin oluturuyor du. stelik II. B ayczidin sk takip siyaseti dolaysyla artk mer kez ynetim in resmen kendi aleyhlerine dndn anlam bulu nan K a len d erlerin, kendilerine yeni bir siyas dayanak aram a lar kadar tabii bir ey olam azd. Bu da onlar Safcv yandalna itmi olm aldr 270. Bu sebeple, II. Bayczidin K alen dcrlcri 1492 dc A n ad olu ya srdrmesinin, hi te isabetli olmad, bir on yl sonra ortaya kyordu. Z ira bylece Safcv propagandas Anado lu da kendisiyle ibirlii yapm aa hazr, kmsencmiyecek sayda bir kitle bulmu oluyor, ayrca buradaki K alender zviycleri~de hazr propaganda sleri haline geliyordu. G erekten de artk X V I . yzyldan itibaren Osm anl vekynm e ve belgelerinde, K alen d erlerin Hk vc Safevlerlc iliki lerini vurgulam akta olup, daha ncelcri rastlanmayan ifade ve de yim lere sk sk tesadf edilmektedir. Ehl-i bidat b-mezheb Iklar , Ehl-i Ra/z , Ehl-i Ilhad , Tyife-i Kalendern- Rfziyan ve Ty ife-i Rfzyye benzeri ifadeler bunun ak rnekleridir 277. H at t baz gayr resm kaynaklarda bile, K alen d erlerin Safev taraf ta n olduklarn aka belirtm ekten ekinmedikleri dile getirilmek tedir. M esel A ziz M ahm ud H d y nin Tezkir-i Hdy bal altn da toplanm eserinde m evcut Ik tyifesi vc anlarun habseti vasfolunmaz. H er dyim K zlb a n zuhr ve intiarn temenn iderler idi. E l h am d lillah aksi oldu ve hl H akk ancalar olm az. Y i ne fursat h undur dirler. cm lesi, bunun iyi bir rneini tekil eder 278. H i phesiz, O sm anl m erkez ynetim inin, K alen d er zm relerinin bu tavrlarn m sam aha ile karlamas, hele ran la s rekli m cadelelerin ksa aralklarla srp gittii X V I . yzylda
m 15 6 7 K r . K p r l , A b d a l , T H E A ., s. 36. A h m c d R e fik , R fztlik" , s. 40 -taki 975/ b elge ve d a h a b aka la r.

877M s l. bk. N ia n c, ss. 2 3 3 -3 8 ; ta rih li 878 B k.

Tezkir-i Ildyi, S le y m a n iy e (F a tih ) K t p ., nr. 25 7a, v. 89 a.

M A R J N A L

S F iL K :

K A L E N D E R L E R

buna gz yum m as elbette dnlem ezdi. Bu yzdend ir ki, K a i Sultan S leym an ve d a h a sonraki hkm darlarn dnem leri, bu y zyl bo yun ca K a len d erler zerindeki sk kontrol vc bask siyasetinin dah a da fazlalat, onlar asndan ise, O sm anl D evleti nin kuruld uu g nlerden beri yaadklar en talihsiz bir sre olarak dikkati eker. Sz konusu dnem in kayn aklar bu tesbiti ga yet ak bir e kilde yan stm akta, zellikle ariv belgeleri bu konuda bir hayli il gin m alzem e ih tiva etm ektedir. Bunlara bakld zam an, O sm anl m erkez ynetim inin, im paratorluk dahilindeki hemen btn K alen d er zaviyelerin e kar gz atrm ayan bir denetlem e vc bas k kam panyas balattm , bu ralarda yaayan K a len d er z m re lerini iyice sktrdn grm em ek kabil deildir. Bu belgelerden anlald k adaryla, en ok R u m elide V a rn a ve Selnik sancak larnda, Rodos adasnda; A n ad o lu da da D enizli, A fyon ve zel likle Sultann (Eskiehir) sancaklarnda younlatn m ahe de ettiim iz bu bask ve takip siyasetinin temel sebebi, K a le n d e r lerin, O sm anl ynetim inin ana ideolojisi olan Ehl-i Snnet ve Ce mat m ezhebine aykr inan vc hareketleri olm aktadr. M esel bel gelerde er'i erif'e ve D n-i slm'a muyir bz kelimt itmek 27B, Ehl-i Snnet ve Cemat mezhebi zre olmayub hilf- er' vaz zre ol m ak"290 veya Rafz u ilhd zre olmak"291 gibi sulam alarn yan n da, arap imal idp satmak ve imek"192, eyhlerinij^eygamber iln itmek"-, Mslman mezarlklarna Yezdler makberesi d i m e k M s lmanlarn namaz klmalarna engel olmak" ve Chil halk dallete sevk itmek gibi 283 fiil bir takm sularn da yer alm as bunu gsteri yor. Y a p la n tahkikat sonunda bunlarn gerekten ilendii an la lrsa, K a len d erlerin hemen cezlandnlm as yolu n a gidilm edii, bir daha rafz u ilhd'a dnm eyip evkat- hamseye mdvemet arty
279 M sl. bk. A h m e d R e fik , a.g.m., ss. 34-35 teki J559 tarih li b elg e m etni. 280 M sl. b k . a.g.m., ss. 35-3 6d a k i 10 S a fc r 12 M u h a r re m 9 6 7 /14 E k im 1559 ta rih li b e l 1572 ta rih li b e l

96 7/11 K a s m 9 8 0 / 2 8 M a y s

ge m etn i. 281 M sl. bk. a.g.m., ss. 5 0 - 5 ideki 15 S afer

g e m etni. 282 M sl. bk. a.g.m., s. 3 7 deki R e b u le v v e l 9 6 7 /K a sm ni.

1560 ta rih li b e lg e m e t 156 7 t a r ih li b e l

283 M sl. bk. a.g.m., ss. 38-39d a k i 15 S a fc r 975 / 2 1 A u sto s ge m etni.

128

O S M A N L I M P A R A T O R L U U M D A

la yerlerin de braklm alarn a izin verildii gzlenm ektedir 284. Bu n u n la birlikte, bu a rtlan kabule yanam ayanlar veya kabul ettik leri halde u yg u la m a y an la r olursa srgn ve hapis cezasna arptn ld k lar, yin e belgelerden anlalm aktadr285. N ian c M eh m ed Paa da tarihinde, K a n n Sultan Sleym an n K a le n d e r z viyelerin i teftie tbi tutturduunu, bunun sonunda ferk -i zindk Ik tyifesi n d t n pek ok mlhid in zviyelerden s r l p karldm ve m u h telif kalelerde hapsedildiini bildirmek s retiyle belgeleri d o ru la m a k tad r286. K a le n d e r zaviyelerin de X V I . yzyln ortalarndan itibaren giriilen bu tem izlik hareketinden nasibini fazlasyla alan, Sultan n sa n ca n d aki S eyyid G a zi Zviyesi olmutur. D nem in kayn a k la n n d a n k e le b inin tezkiresine gre, bir dr- fsk u dall olup her yerden anas atas azarlam battallar ve iden kaub Ik olmu psteki ( .............. ) abdallar m topland bu byk zviye 287, K a le n d e rle rin A n ad o lu ve R u m eli topraklarndaki en ba m erkeziy di. Bu^ sebeple^ bu rasm K a lend erlerden kesin olarak tem izlem eye k a ra r veren m erkez yn etim in , bu karar Seyyidgazi kads M us ta fa b. H aan vastasyla u yg u la m a ya koyduu mahede ediliyor. S o n u n d a 1580 yln d a, Tark-i_Ehl-i Snnet jve_Cemat' takibe raz o la n la n n dnda k a lan lar tutuklan arak K ta h y a kalesine Japsedilm i ve z v iy e b ir m edrese haline getirilerek bir Dr t-Tlm-i ilm -i dn 288 olm utu. B ylece, A n ad olu S elu klu lan zam anndan beri yak lak y z yldan_ fazla bir sredir K a len d erlerin en b y k m e rk ezi roln stlenen S eyyid G a zi Z viyesi 289, yeni bir kim lik le m e v cu d iy e tin i srdrm eye alacakt.
284 M s l. b e lg e m e tn i. b k . B a b a k a n lk ss. 2 3 7 -3 8 : d iy r - O s m a n iy e d e k a r a r itm e s n le r d e y b u y u ru lm a 19 7 1, O s m a n l A r iv i, 5 Numaral 285 M s l. bk. a.g.m ., s. 3 i d 3 k i 23 R a m a z a n 966/29 H a z ir a n 1559 tarih li

Mhimme Defteri, ss.

4 79 -4 8 0 . B u r a d a , y a k a la n a n Iklarm R o d o s k a lesin e s rg n e d ild ik le ri b ild iriliy o r. 284 N i a n c , M in 287 k v. b a d

n z v iy e le r d e v e h n ik a h la r d a b u lu n a n mlhidler s rd le r k a r d la r . e le b i,

Meiru-uar,

fak s. nr. M e re d ith -O v v e n s , L o n d o n

17 5 a. 288 M s l. b k . y u k a r d a 2 7 9 n o lu 12 68 , I, 56.

n o tta g s te rile n b e lg e ; a y r c a b k . A t y , Z ^ ~ * b k . H a s lu c k , Christianity, II, 7 0 4 -11 ; 19 8 1, ss. 8 0 -91. B u z v iy e ilerik i

akayk, s t a n b u l

289 S e y y id G a z i Z v iy e s i n e d a ir im d ilik F a r o q h i, Der Beklaschi-Orden in Anatolien, W ie n

b l m d e g e n i o la r a k e le a ln a c a k v e asl re fe ra n sla r o r a d a v e rile c e k tir.

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

a g

B u n u n la b irlik te, b a z ariv belgeleri, srgnden kurtulup ge len Ik la rn za m a n za m a n za viy e y i ele geirerek burasm yeniden eski h a lin e getirm e y e altklarn gsteriyor. Bunlar v ak f m allar n k en d ilerin e h a rc a y p cm iin harap olmasna ve medresenin i lem ez h a le gelm esine seb eb iyet verm iler, hatt eskiden olduu gi bi serkelie b alam lardr 290. A n ca k bu gibi durum lar fazla sr m emi, ok gem eden buras bir B ekta z viyesi olm ak sreriyle yenid en d e v let kon trol n e girm itir. K s a c a d iy e b iliriz ki, X V I . y zyl boyunca O sm anl m erkez yn etim in in K a le n d e r z m relerin e uygulad siyasetin hareket nok tas, za ten ban d a n beri E hl-i Snnet inanlar dnda bulunm alar y z n d en za m a n za m a n ynetim eTcar km a eilim ini saklam ayan bu m u h a lif ve m a rjin al z m relerin , -Safev propagandasna pa ralel o la ra k siyas tercihle rini O sm anl ynetim ine kar kullanmas ve sk sk to p lu m jd z e n in i bozma_ eilim ine girm esidir. Bu durum da m erk ez y n etim in bahis k onusu y zylda K a len d erlere kar btn ta v r la rn , genelde S afev propagandasna u ygulad sn drm e p olitikasn n b ir paras eklinde deerlendirm ek belki daha doru o la c a ktr. Bu sebeple y u k a rd a bahsi geen tedbirlerin asln da b ir snnletirme siyasetinden ib aret bulunduunu unutm am al dr. Y u k a r y a a ld m z, ariv belgelerinde s_k tekrarlanan Rafz u ilhd terkettirip E hl-i Snnet ve Cemat mezhebine dndrme ve bunun gstergesi olan Evkat- hamseye mdvemet i salam ann am ac bun dan _ibaretti. Son u olarak , X I V . - X V I I . y zyllar boyunca K alen d erlerle O sm anl m erk ez yn etim i arasndaki ilikileri,_ dah a bandan beri ana h a tla r belirlen m i b ir siyasetin kesin tavr deil, devletin gelime sreci ile deien siyas artlarn gereine gre deikenlik gste ren bir p o litik a o lara k dnm ek gerektiini sylem eliyiz. VI K A L E N D E R L E R , H A L K A N A R K O L A Y L A R : H AREKETLER VE

D a h a nce giri blm nde de zellikle v urgulan m aya al ld zere, K a le n d e rlik d aha teekkl ederken ortodoks tasavvufa_ve top lum n izam n a kar bir m uhalefet, bir tepki tem elinden
290 S a fe r 98 1/21 B a b a k a n lk O s m a n l A riv i, 22 Numaral H a z ir a n 157 3 ta rih li b e lg e m etn i.

Mhimme D efleri, s. g o d a k i 20

130

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

y o la kt iin, yaps da buna^gre m arjinal bir nitelik kazanm tr. ite K a le n d e rli in bu karakteri, kendi tarih gelime sreci b o y u n ca sk ^ k bir takm halk hareketlerinde ynetime_Jcar rol a lm ak sreriyle kendini gstermitir. G erekten de, dah a A n ad olu Seluklular devrinden itibaren A n a d o lu d a m eydan a gelen baz siyas, sosyal ve ktisad kargaa dn em lerind e K a le n d e r zm relerinin bir takm ayaklanm alara v e h areketlere k atldklarn grrz. 1240 ylndaki B aba isyan, b u g n k b ilgilerim ize gre A n ad o lu da K alen d er zmrelerinin k a tld k la r ve hatt tekilatlanm asna nayak olduklar_ilk ayak la n m a hareketidir. Kalenderler^in bu olaydaki rollerine dikkati ilk e ken, F. ^ K prl o lm u tu r29^ . " O rh a n G a zi zam an n d a sebebiyet verdikleri baz ufak tefek hdiseler istisn edilirse 292, X V . yzyln ilk eyreine kadar K a l en d e rlerin k atldklar _baka bir hareket bilm iyoruz. A m a 1416 (ya h u t 1420) yln d a vuk bulan nl je y h Bedrud-D n isyan, B a b a le r isyan ndan sonra K a len d er zm relerinin (bu defa Tor laklar) d zen leyip ynettikleri ikinci byk ayaklanm a hareketi dir^93. B iz b u ra d a olayn yaln zca bu ynyle megul olacak, is y a n n tarihesini, sebeplerini ve safhalarn aratrm ayacaz.
291 K p r l , Anadolu'da slmiyet , s. 302.

292 B k . y u k a r d a s. 122. 293 B ilin d i i z e re e y h B e d r u d -D n ve isyan h a k k n d a b u g n e k a d ar ol d u k a fa z la s a y d a - a m a t r v e p ro fe s y o n e l- ara trm a y a p lm b u lu n m ak tad r. T r k i y e d e sa th 19 60 h v e 19 70 li y lla r d a y a y n la n a n am a t r ve id e o lo jik m aksatl ed ilirse, M . erefed d in (Y a lt k a y a ) n n Smavne Kadtsolu eyh Bedreddin ( s ta n b u l 13 4 0 -19 2 4 )in d e n , A . G lp n a r ln n a y n ad taya n (s t a n b u l 19 6 6 , Sunama Kadsolu eyh Bedreddin)'in e k a d a r v e on d a n son ra b a z ara y a y n la r istisn t r m a la r y a y n la n m tr . T r k iy e d n d a ise, b a z eserlerde m eseleye sk sk tem as o lu n m a k la b irlik te , m s ta k il a l m a la r a ra sm d a zellik le F ra n z B a b in g e rin Sc-

hejh Bedr ed-din, der Sohn des Richters von Simav" (D er slam , X I (1 9 2 1), ss. 1-106)
a d l h a c im li m a k a le s iy le , E rn st Y V ern erin Haresie, Klassenkampf und religieuse To-

Uranz in eiter Islamich-christlichen Kontaktzione: Bedr ed-din und Brklze Mustafa , 6', (1 9 6 4 ), ss. 2 2 5 -76 ) is im li ara trm a sn v e bilh assa N e d im F ilip o v i in Princ Musa i eyh Bedreddin (S a r a je v o 1 9 7 1) a d l h a c im li k ita b m m u tla k a zik retm ek g e

X II/

rekir.

eyh

B e d r u d - D n

v e fik ir le r i, d a h a so n rak i d e v irle rd e O sm a n l dnce

Osmanl mparatorluu'nda Resm deoloji ve Buna Muhalefet Meselesi ( X V .- X frII. Yzyllar) is m iy le y a y n la m a k n iy e tin d e o ld u u m u z m on o
h a y a t n d a k i e tk ile r i, g e n i g r a fid e o la r a k e le a ln m a y a a l la c a k tr.

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

3 i

O laydan bahseden kaynaklara baktmzda, hem A ydm da Brklce M ustafa ve M anisada Torlak Kem al tarafndan yne tilen ayaklanm alarn, hem de bizzat eyh Bedrud-D nin Dobrucada tekilatlayp fiiliyat shasna intikal ettirdii isyann geni apta K alenderlerle alkal bulunduklarn grrz. eyh Bed rud-D nin T orlaklarla ilk temas, znik teki ikameti esnasnda olmutu. Kendisi o sralarda I. elebi Mehmed tarafndan burada ikamete mecbur tutulmutu. Torunu Halil b. sm ailin yazdna gre, muhtemelen, -sonradan halifesi de olacak o lan - Torlak K e malin banda bulunduu bir Torlak zmresi eyh Bedrud-D n le burada iliki kurmutu 294. Osmanl kaynaklarnn belirttiine gre ayaklanm ay ilk ba latan Brklce M ustafa olmutu. Kendisi A y d n da K araburun mntakasnda ayakland 295. O ru Bee baklrsa, Brklce M us tafa kendini mehd iln etmiti. O laylara ada Bizans tarihisi Dukasm onun mridlerine dair bize verdii bilgiler, bunlarn ya ln ayak ba kabak'' K alender dervileri olduunda phe brakm y o r 296. M slm anlarla H ristiyanlarn eit olduunu, m lkiye tin ortak olmas gerektiini savunan Brklce M ustafa (Dede Sul tan) Z97, ehzde M urad idaresindeki Osmanl kuvvetleri tarafn dan kstrlarak ldrld 298. Hemen btn kaynaklar, bunu du yan eyh Bedrud-D n in, tzn iki aniden terkederek sfendiyaroullarnn topraklarna sndn, oradan K aradenizi geip Erdel zerinden D ob ru caya gittiini y a z a rla r2" . te tam bu srada Manisa yaknlarnda da T orlak K e m al ve mridleri isyan etmi lerdir. Aslen bir Y ah u d i mhtedsi olduu rivayet edilen bu zatn iki bine yakn torla ynettii sylenir30 0 . Fakat bu isyan da ba arya ulaamam, m ridleriyle birlikte yakalanan T orlak K em al, idam olunmutur.
294 Bk. yu k a rd a d ip n o t: 198; b u kon u d a a y rca bk. C o lin Im b c r, T h e w a n dering dervishes , Proceedings o f the Easlem Mediterranean Seminar, U n iv e rs ity o f M a n c hester 19 77-19 78 , M an ch e ster 1980, s. 45. 295 O ru B e, s. 4 3 ; kp a a zd e, s. 9 1 ; N er, I, 146. -D D u kas, Bizans Tarihi, ev. V I . 2 9 7 A.g.e., s. 17. M irm iro lu , stan bu l 1956, s. 68.

298 O r u B e, s. 44; kp a a zd e, ay n y e rd e ; N e r, I, 14 6 ; I m b e r, s. 46. 299 O ru B e, ss. 44-45; kp a a zd e, s. 92 ; N er, a y n y e rd e. 30 0 O ru B e. s. 44.

132

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

O esnda D o b ru ca da bulunan eyh Bedrud -D n in doruca m eh u r S a n S a ltk Z viy e sine gittii biliniyor. Onun, balataca isya n iin burasm s olarak semesi kanaatim izce bir tesadf deil di. Z ir a z v iy e u zun zam and an beri D ob ru cadaki K alen d erlerin, y a ni Ikla r n m erkezi i d i 301. eyhin kendine taraftar toplam ak i in y a p t p ro p ag an d a lard a geni lde bu Iklardan yarar la n d m , en hararetli taraftarlarnn da onlar olduunu biliyoruz. X V I . y z y la geldiim izde, yine K alen d erlerin kalabalk sa y d a k a td d k la n m grdm z byk isyan hareketi daha n m ze k yor: B un lardan ilki, II. Bayezid devrinde vuk bulan ah k u lu (veya eytankulu) isyan, kincisi Bozuklu C elal ayaklan m as, ncs ise K a n n Sultan Sleym an devrindeki ah_ K a le n d e r hareketidir. B ilin d ii zere, O sm anl m p aratorluu nun A n ad olu top ra k la rn d a S a fev propagan das balad zam an, ah sm a ilin ha lifele ri zellik le y a n gebe ve kyl^ rey arasnda faaliyet gs teriy o rla rd . B un lardan biri olan, ahkulu Baba Tekeli^ lkabyla n l, T e k e li airetine m ensup ~br~T rkm en babas, 1 5 1 1 ylnda o ld u k a geni ap l bir isyan kard ve bu isyan ksa zam anda ya y lm a istid ad gsterdi. B izi burada ilgilendiren husus, isyam n ne d en v e ne sretle kp gelitii meselesinden ok 302, olayda T o r la k la r m ro ldr. Bu kon uda O sm anl kaynaklarnda rastlam ad m z b ilg ile ri bize M . B audier veriyor. O , eserinin T o rla k la ra a yrlm b l m n d e ah kulu isyanndan uzun u zad ya sz etmek te, zellik le T o rla k la rn bu isyandaki faaliyetlerinden bahiste bu lu n m a k ta d r. O n a gre ahkulu, A lla h n gkten kendisine semav b ir k l in d ird i in i, bu n un la lh iradeyi gerekletireceini, Osm a n l su lta n B a y e z id in son gnlerini yaam akta olduunu hali fele ri v stasy la p ro p ag an d a ediyordu. H er kim kendine kar ge lirse se m a v k lc y la h a y atn a son verecekti. O n un bu szleri hem
301 A h m e d III, R e f ik , ss. 23-24. III, 1 6 2 -1 8 1 ; M n e c c im b a , R e f ik , ss. 25 -2 6 ; e h a b e d d in T e k in d a , a h K ulu B ab a (19 6 5 ), ss.

** B u is y a n h a k k n d a b k . H o c a S d d -D n , 4 3 6 -3 8 ; A h m e d

T e k e l i s y a n , B T T D , s a y : 3-4, A r a lk 19 6 7 -O c a k 1968, ss. 34-39, 54 -5 9 ; H an n a S o h r w e id e , D e r S ie g d e r S a fa v id e n in P e rs ie n ... , Der slam, X L 1 4 5 -5 8 ; F a r u k S m e r , Safev Devletinin Kurulu ve Gelimesinde Anadolu Tiirkleri'nin

Rol, Ankara 19 7 6 , ss. 3 2 -3 4 ; J e a n -L o u is B a c q u d -G ra m m o n t, Les Ottomans, Les Safavides et Leur Voisins, s ta n b u l 19 87, ss. 26-29.

M A R J N A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

133

K zlb a T rk m en leri hem de geni apta Torlaklar etkilemiti. Bu yzden onun emrine girdiler ve ayaklanm aya katldlar30 3. Sonuta O sm anl kuvvetleri uzun mcadeleden sonra, kendileri nin de ar k ayp lar vermesi pahasna ahkulunu yenerek rana karm lard. T o rla klar yakalanm ve II. Bayezidin hmndan kurtu lam yarak cezalarn hayatlaryla demilerdi 30 4. O sm anl kayn aklarnda gemeyen, M. Baudiernin verdii, bizim am zdan nem li olan bu teferruatn hangi kaynaklardan alnarak olaydan yaklak yz yl sonra kaydedildii bizce mehul olm akla beraber, bize iyi bir malzeme sunduunu itiraf etmeliyiz. Bozoklu C elal isyanna gelince, lkabndan da anlalaca gibi, Bozok m ntakasnda yaam akta olan bir K alender eyhinden baka biri olm ayan bu zat, ah V e l lkabyla isyan ettii iin Osm anl kayn aklarnd a her iki ekilde de anlr. Kendisi isyana karar verdii zam an B ozoktan kalkp T okat taraflarna gitmi, burada bir m aarada u zun ca bir m ddet inzivya ekildikten sonra, ken disini halife-i zam an ve m ehd-i devran iln ederek etrafna pek ok kii toplam t. M u h te lif rivayetlere gre 20.000 civarnda bir m iktara b li olan taraftarlaryla faaliyete geince, hareketi bas trm ak iin R u m eli Belerbei Ferhat Paa grevlendirilmi, Dulkadrl ehsuvarolu A li B eden de yardm c olmas istenmiti. A n cak 1519 yln da kan bu isyan bastrmak, ehsuvarolu Ali Bee ksmet olmutu 305. O sm anl k a yn a k lan Bozoklu C elalin bir K alender eyhi ol duunu im a ederler. Y aln z bazlar onu mecnn abdal kisvetine girmi biri olarak nitelerken 30 6, yalnz M neccimba onun hakknda aka Kalender demektedir 307. K aynaklarda etrafna toplananlarn ne tr kiiler olduuna dair herhangi bir tafsilat mev
303 B a u d ie r, ss. 199-200.

304 A .g.e., s. 200. 305 B o z o k lu C e l l ( ah V e li) isyan h ak k n d a bk. H o c a S d d -D n , II, 384-85; M n e c c im b a , I I I , 4 7 1 ; S o la k zd e, ss. 4 1 4 -15 ; A h m ed R e fik , s. 2 7 ; S ela h a ttin T a n s e l, Yavuz Sultan Selim, A n k a ra 1969, ss. 95-98; S m er, 72 -74 ; B acq u d -G ra m m o n t, N o tes et docu m en ts sur la r^volte de ah V e li b. eyh C e la l , AO, V II (19 8 2 ), ss. 6-69; b k. H oca S d d -D n , II, 384. 30 4 M sl.

3 0 7 Msl. bk. Mneccimba, III, 471.

34

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

cu t deilse de, en bata bizzat eyhin mridleri olan Kalender dervilerinin bulunduunu tahmin etmek zor olmamaldr. K a n n Sultan Sleym an n ilk saltanat yllarnda, 1527de vu k a gelen a h K alender isyannn ise, en az ahkulununki ka d a r geni apl ve nemli bir ayaklanm a olduunu sylemek gere kir 308. K a y n a k la r, bu isyan sahneleyen ah Kalender (veya K a lend er e le b i)nin, Balm Sultann torunu olduunun sylendi in i belirtirler. K endisi o tarihlerde_Hac Bekta Zviyesinin ey hi idi ve lkabnn da gsterdii gibi bir K alender olup etrafndaki m ridleri K a len d erlerden, yan Iklardan ve A bd allardan oluu yord u 309. ah K a len d er nce stne gelen Osm anl kuvvetlerini yen m eyi baard. Fakat sonunda V eziriazam brahim Paa tarafndan yen ilgiye u ratld ; kendisi de yakalanp idam olundu. Osmanl kayn ak lar, onunla birlikte sava alannda kannn son damlasna k a d ar savam akta diretenlerin bizzat kendi mridleri. yani Ikla r ve A b d a llar olduunu y a z a rla r310. B u raya kadar zikredilen rneklerin yalnzca kaynaklara yansyabilen ler olduunu sylem ek herhalde fazladandr. D ah a ben zeri pek ok olayda K a len d erlerin hisseleri bulunduu tahmin edilebilir. zellik le X V I I . y zyl balarndaki C ell isyanlar iind e de^ onlarn payn hesaba katm ak fazla hayalcilik olmasa gerek tir; zira bu zm reler isyan liderleri iin, zaten m erkez ynetimle Ba dertten k u rtu lm ayan hazr bir kaynak oluturuyordu. K a le n d e r zm relerinin, soygunlar, suikastler vb. anarik olay la rd a k i rollerin e gelince, kaynaklarm z bu konuda da olduka zen* * ah K a le n d e r isya n k o n u su n d a u n la ra
b a k l m a l d r :

C e la lz d e ,

vv.

1 6 5 3 - 1 7 0 b ; M e v l n sa , v v . 4 g b -5 o b ; S o la k z d e , ss. 444-46; M n ec c im b a , I I I , 4 8 3 -8 4 ; P e e v , de Tarih-i Peev, sta n b u l 1283, I, 120-22; a y rc a bk. A h m e d R e 1 5 5 - 1 7 1 ; Im b e r, s. 47. fik , ss. 29 -3 0 ; B a c q u -G r a m m o n t, U n ra p p o rt in dd it sur la rev o lte an a tolien n e 1 5 2 7 , S I, L X 1I (1 9 8 5 ), ss. 309 P e e v , I , 12 0 :

N e k a d a r Ik ve Abdal n m n a a k id esi n -p k b ed -m ezh eb v a r ise y a n n a c e m T m ala y i irm i o tu z bin ck y id t h k k a irm id ir . kr. M e v l n Isa , v. 5 0 a : V a r a lu m b ile h n a r b c-r gel Iklar c e m o lu r b ir h a y li leker V a r id i b ile b ir n ice Iklar 310 M s l. bk. C e l lz d c , 16 8 b ; P e e v , I, 122.

M A R J N A L

S F lL K :

K A L E N D E R lL E R

' 35

gin m alzem eler sunm aktadr. M esel II. B ayczidi 1492 ylnda M anastr yakn larn daki Pirlcpe yolunda bir K alen deri (Torlak yahut H a y d ar) dervii tarafndan yaplan suikastten daha nce bahsedilm iti. K endisinin m ehd olduunu syleyerek elindeki han erle sultana saldran bu dervii, o srada yannda bulunan sken der Paa engellem i ve klcyla paralam t3H. Buna benzer bir suikast teebbs de Sokullu M chm ed Paaya kar yine bir K alen d eri dervii tarafndan 1579 ylnda gerek letirilmi, am a bu defaki baarya ulamt. A r yaralanan ihti yar vezir lm den kurtulam am , suikast de hapsedilm iti3IZ. Bu suikastn siyas bir kom plo olmas kuvvetle muhtemeldir. Bu ihtim ali dndrecek eylerin banda, suikasti derviin st aranm adan rah ata toplant yerine girebilmesi ve stelik veziri azam a yaklaabilm esi geliyor. Herhalde Sokullu M ehm ed Paann rakipleri, basit ve m eczup bir K alenderi d erviini bu i iin ayarlam ak sretiyle kendilerini gizlem eyi mit etmi olabilirler. X V I. y zyla ait ariv kaytlar, bu yzylda O sm anl m pa ra to rlu u n u n pek ok yerinde m eydana gelen soygun, ekylk ve katil gibi, bir bakm a anari unsuru saylabilecek olaylara K a len d erlerin sk sk kartklarn gsteriyor. Bu kaytlara baklrsa, bu konuda ba eken K alen d eri zmrelerinden biri, Seyyid G azi Zviyesi klaradr. Eskiehir yresinde pek ok olaya sebep olduklarndan, bunlardan bir ksmnn K tah ya kalesine hapsedilm ek sretiyle cezalandrldklar anlalyor313. A yn e kilde D o b ru ca daki Sar Saltk Zviyesi Iklar da sk sk cem'iyyet zre olub dallet ile fesd ve enatden hl kalm adklarndan V a r na kads bunlar oradan kovm ak zorunda kalm t3l4. Ham id San c a n d a k i K alen d erler ise halk sk sk rahatsz etmekte, hilf- er-i erif evz've^etvarlarnn nihayeti olmad gibi, feng ine ile gezerek saa sola sarkntlk yap yo rlard 318. Ilgndaki Kalende311 B u k o n u d a y u k a rd a d ip n o t: 2 73 te zik redilen k a yn a k la rd an baka bk.

O r u B e, s. 138; H o c a S d d -D n , I I, 7 1 ; C an taca sin , s. 22 5; Im b cr, s. 46. 3,2 M sl. bk. S o la k z d e , s. 6 0 1; kr.. I. H m i D an im en d, zahl Osmanl T a rihi Kronolojisi, sta n b u l 19 7 1, 2. bs., I I I , 48-49. 313 A h m e d R e fik , s. 3 1 deki 23 R a m a z a n 966/29 H azira n ge m etni. 1559 tarih li b e l

3U A.g.m ., ss. 3 5-3 6 d a ki 10 S afer 967 / 11 K asm 1559 tarih li belge m etn i. 316 B a b a k a n lk O sm a n l A rivi, .7 Numaral Mhimme Defteri, s. 428 d c k i 28 R a m a z a n 968 / 12 H a z ira n 1561 tarihli belge.

136

OSMANLI MPARATORLUUMDA
g e e n le r i s o y u y o r la r , k s a c a e k y lk la m e g u l o lu S a n c a n d a k i A h y o lu I k la r , Snn h a lk n

r le r d e y o ld a n y o r la r d 3e.

S e l n ik

ib a d e t y a p m a s n a e n g e l o ld u k la r g ib i, y o lla r d a a y n e k ild e s o y g u n c u lu k ta y a p y o r l a r d 317. a lm a n m evcu t r n e k le rin o lm a k la ok s a y d a bu b e n z e r le r i M h im m e m ese ge

Y u k a r y a D e f t e r le r i n d e le n in reken

b ir lik te ,

z ik r e d ile n le r in B u rad a

a n la lm a s n a te m e l soru

ye te c e i u

m u h a k k a k tr . o lm a ld r :

s o r u lm a s

h e r h a ld e de

N e d en

O s m a n l

Im p a ra -

to r lu u n d a

z e llik le

X VL

y z y ld a J C a je n d e r

z m r e le r i b y le

m a r jin a l b ir m is tik e v re o lu tu r u y o r la r d ? N e d e n t o p l u m a v e m e r kez y n e t im e bu kadar bu k ar id ile r ? c e v a b n te k b ir sebebe k i, d ayanarak d e fa ge

K a n a a t im i z c e a k l a y a b ilm e k

s o ru n u n Y a ln z

z o r d u r.

uras m u h a k k a k t r

b ir

n e ld e K a le n d e r l i i n m is tik v e so syal te m e lin d e k i t o p lu m u v e in a n l a r n d la m a v e o n u n k u r a lla r n a ters b ir e k ild e y a a m a g e le n e

i n in n e m li lde^ b u v k a d a ro l o lm a ld r . B u n u n d n d a , b u z m r e le r i m e n e le r i baren o lu tu r a n de d e r v i le r in g e r e k ir ; g e ld ik le r i z ir a , ve b u lu n d u k lar X IV . sosyal it i

e k le m e k

y a k la k

y z y ld a n

A n a d o lu d a

K a le n d e r i

z m r e le r in d e

a r tk

gerek

a n la m d a

t a s a v v u f^ te fe k k r s o n a erm i, z a m a n la a r tla r n tesiriy le , y o z la m , baya ve

b o z u la n t im a v e k tisa d n ite lik s iz t e l k k i v e d n

c e le r , k a b a v e s e fil b ir h a y a t ta r z ba g s te r m i tir. S u i le d i i iin id a m k n e d ilm e k te n v e y a h a p se d m e k te n k o r k a n s u lu la r ; e v in i baf^ te r k e d ip a r kaan d e lik a n lla r ; isiz gsz b k a n s e fih le r fir a r veya k le le r, e fe n d i h a tt

le r in in e k y ,

i le r in d e n ,

a n g a r y a la r n d a n

K a l e n d e r li e in tis a p

e tm e k s re riyle

bu

z m r e le r

a r a s n d a

t e b d i l- i k y a fe t e d e re k k e n d ile r in e b ir s n a k b u lu y o r la r d . N ite k im k a y n a k la r m z d a z a m a n z a m a n b u t r o la y la r a r a s t la m a k m m k n o lm a k t a d r . le m li , c a h il D o l a y s y l a in s a n o lm a la r m a lz e m e s i b u gerek t r u y u m s u z d n ce ve ve prob h ayat ou b u lu r J a le

s e b e b iy le

ta sa vvu f

ta r z ile

ilg is i

b u lu n m a y a n

k o z m o p o lit

z m relerd en ^

o lu a n

K a l e n d e r l e r in a n a r ik fa a liy e tle r e e ilim H o lm a la r , fr s a tn b u lm a z s o y g u n c u lu k , e k y lk , h a y d u t lu k y a p m a la r t a b ii

319 Ayn ariv, 36 Numaral Mhimme Defteri, s. 117dcki 8 Muharrem 987 / 7 M art 1579 tarihli bdgc. 317 Ahmed Refik, ss. 38-39daki 15 Safcr 9 75 /2 3 Austos 1567 tarihli bel ge metni.

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

37

geliyordu. Onlarn toplumu dlayan hareketleri, uyumsuz yaay lar ve serkelikleri dolaysyla toplum da onlar dlyor, kaynak larda grld zere, gittikleri yerlerden kovuluyor, hapse a t l yorlard. Toplum dan grdkleri bu itici tavrla yeniden topluma kar^ hale geliyorlard. Bu durum giderek bir fasit daire hali ne dnerek srp gidiyordu. te onlarn sz konusu durum lar n genel olarak bu ekilde aklamak mmkn olabilir.

D O K T R N , ER KN, Y N VE BADETLER, TEKLAT

 K N C

B L M

D O K T R N , E R K N , Y N V E B A D E T L E R , T E K L A T
I D O K T R N : Giri b lm n d e K a len d erlii douran sosyal ve mistik tem el leri incelerken de geni olarak grld zere, K a len d eriliin , esas olarak t e p k ic e m u h alefet ru huna_dayal bir mistik y a p lan m a ge litirdii, trn ya p lan m an n , eski H in d -lr a n mistisizmi ile, bunun s lm d n em ind e ta sa vvu fla sentezinden doan M el m e tiye akm na d aya n d gerein i bu ra d a bir kere dah a h atrlam ak yerinde olacak tr. Z ira, K a le n d e r ili in doktrin yapsn an layabilm ek b u n a baldr. K a le n d e r lik tarih ak iin d e sz konusu m istik tem elini ve sosyal niteliini

sl m

d nyasnn

m u h telif yerlerinde ve deiik

zam an larda yen i unsurlarla zenginletirerek gelitirmi ve hep m u h a lif bir evre o larak sregelm itir. O n u n bu m u h a lif ya p sn a k atkd a bu lun an yen i unsurlar arasnda, zellikle A n a d o lu sh asm d a X I I I . y zy ld a. V a h d e t-i V c u d telkkisinin b yk p a y olmutur. n k K a len d erlik an lam yla bu balarndan bu tarih ten de, itibaren ra n d an b t n inan ve fikirlerin i XV. tam telk k in in emsiyesi altna sokmutur. kogu lan y zyln

itib are n

H u r flik

A n a d o lu y a

girm e frsatn b u lu n ca, kendisine en em in snak olarak K a le n d e r i zm relerini seti. X V . y zy ln son ylla ryla X V I . y zy h n b a la n ise, S afev p ro p a g an das k a n a ly la O sm an l shas K a le n d e r i zm re lerini d erinden etk ileyecek ok nem li ve g l bir unsurun d a h a devreye girm esiyle n eticelen di, ki b u O n ik i m a m li i nden bakas d eild i. te ken O s m a n l devri bu K a le n d e r li i nin dok trin birer birer d ik k ate ya p sn in c e le r gerek ecektir.

b t n

aam alar

a lm a k

A) T a s a v v u f

U n s u r la r :

I X . y z y ld a r a n v e M v e r n n e h ir sa h a la rn d a M e l m e tlik akm n n eski H in d ve r a n m istik telk k ileriyle k arm as so n u c u , gerek a n la m d a bir ta s a v v u f ak m o lara k o lu m a y a b a la y a n v e X . y z y ld a belirgin leen K a le n d e r lik , b u iki evr ed e n a ld ik i n e m li

142

OSM AN LI

M P A R A T O R L U U M D A

telkki zerine dayanyordu. Bu iki telkki, K alen d erliin ana karak terini tekil eden fakr ve tecerrd'den ibaretti. i . Fakr ve tecerrd: Gezginci Budist ve M aniheist rhiplerde, hayat asgar se viyede srdrmeye yarayacak eylerin dnda hi bir dnyev varla itibar etmemek (fakr) ve bekr ve m nzev bir hayat geirmek (iecerriid) eklinde ortaya kan bu te l k k iler1, slm dnya gr ne ve sflik anlayna uyarlanm ak sretiyle K alen d erlikte cn had safhada alglanm a benzemektedir. X I . y zyld a nl ranl m utasavvf H ce A bd ullah- Ensr, Risle-i Kalendernme'sinde, medresede renci iken gnn birinde bir K a len d er derviinin, yanna gelerek kendisine bu dnyann iiyle uram ann gereksiz liini anlattn, dnyay ve stndeki her eyi brakp yalnz Al la h a ynelm ek gerektiini sylediini belirtir. O , bu ufak am a nemli eserinde, o gnden sonra, tpk X I I I . y zyld a ems-i T eb rz ile karlamasndan sonra M ev l n nn yap t gib i, ilim ve irfanla, kitap larla alkasn keserek H ak ve hakikat yolu n a yneldiini ve bylece tasavvufa slk ettiini anlatrken, ada Baba Thir-i U ry n n fikirlerine benzer ekild e2, K alen d erliin fakr ve tecerrd esaslarn dile getirir 3. D olaysyla bir bakm a, hem B aba T h irin d v an hem de H ce A b d u lla h n bu rislesi, bir anlam d a Kalender liin doktrinini bize aklayan ilk m etinler kabul edilebilir. X I V . yzyln balarnda kalem e alnm olan S eyyid Hseyn nin Kalendernme'si ile, ayn yzyh n o rta la n n d a yazlm Hatb-i F risnin Menkb- Cemli?d-Din-i SvV si, K alen d erliin X IIIX I V . y zyllardaki doktrin yapsn sergilem ek itib ariyle ayn derece d e nem e h iz m etinlerdir. Seyyid H seyn de ayn ekilde fakr ve te cerrd esaslarn ksa ve z olarak m anzum bir biim de terennm eder. O n a gre, K a len d erilik lem halknn h a yrn d a errinde olmamak, C en n et ve C ehennem korkusu tam am ak, h a lk arasna kanmamak, m cerred olarak cihan dolam aktr, in san terk tecrd gib i deerli b ir n akd e ve teslim , rz, tevhd ve sabr servetine m lik olduktan sonra, p a ray , altn ve gm , m al ve m lk hi bir zam an zle1 B k . R u b e n , s. 4 5 ; B a re a u , s. 6 9 ; Y V iden grcn . s. 84. * Bk. T he Rubaiyat, eitli sa y fa la r. 3 B k . R isle-i Kalendemme, v v . 12 8 a -13 2 b .

M ARJN AL

S F L K :

K A L E N D E R L E R

43

mcyecektir 4. nsann gerek dostu Fakr'dr. Bundan utanmadktan sonra insann baka eylerle ii nc olabilir 6. Hatb-i Fris ise, kitabnn giri ksmndan hemen sonraki blmn Fakirliin fazileti ne ayrmak sretiyle meseleye ne lda nem verildiini gstermitir. Hz. Muhammede atfedilen nl Fakirlik benim vncmdr >)l) hadsinin bahis konusu edildii bu blmde 6, fakr, insan en olgun ve yksek mnevi mer tebelere eritiren bir telkki olarak takdim edilir. Zira insan bu dnyann btn kaygularndan kurtararak her iki cihanda aziz cdccek olan fakr'&vc. Fakr insan sultan yapar. Tecerrd, yani btn insanlardan, dolaysyla beer zaaflardan ve eksikliklerden soyut lanmak ta byledir7. Fakirler A llahn has kullardrlar; felekler onlar sayesinde durur. Peygamber Maher Gn onlarla iftihar edecektir; nk onlar A llah tan baka hi bir eye meyletmemilerdir 8. te bu telkkiler daha IX . ve zellikle X . ve X I . yzyldan itibaren tpk gezginci Budist, Zerdt ve M aniheist rhipler gibi, yaanan hayat tarzm ve d grn byk lde etkilemi ve ilk Kalenderler, Baba T h ir misalinde olduu zere, da ve tepe
4 Bk. Kalendemme, v v. 182b :

oiji

^ y j
5 A.g.e.,

\ J >lij jlf* - ^ L

w . 183 b, 184 a :

* Hatb-i Faris, ss. 6-8. 7 A.g.e., s. 7;

144

OSMANLI IM PARATORLUUNDA

b alarn d aki m aa ra lard a insanlardan uzak, y a ln z balarn a ve yar p lak b ir klkla, asgar yiyeceklerle yetin erek yaaya n bekr ve m n zev b ir h a y at srer olm ulardr. X V . y z y ld a A kkoyunlu h k m d ar U z u n H aan nezdine eli giden V e n ed ik elisi B arb aro-. nun M a rd in de C ih a n gir Be m re tinde rastlad b ir K alen d er dervii ile ya p t sohbet bu adan ok ilgi ekicidir. D ervi ona kim olduun u sorduunda bir y ab an c olduu cevab n alnca, d e n i in bu n a karl aynen yle olm utur: Ben de bu d n yya yaban cym . D n y a y nasl yarplak b ir halde dolatm gryorsun. Pek ok y e r gezd im , ama houm a gidecek, peinde koacak bir ey grm edim . Bu sebeple, bende d n yy terkettim 9. te fakr ve tecerrdden ibaret olan bu iki tem el telkki, H atb-i F risi tarafndan C em l d -D n-i S v nin azn dan Kalender (jxl) kelim esinin harfleriyle sem bolize ediliyor. eyhe gre b u kelime, K a len d erliin iarn tekil eden kanat l tf nedamet diyanet (cJbi) ve riyzat ( ^ L j ) kelim elerinin ba harflerinden olum utu rl. Kanat, yan i, insann hayatn srdrebilecei k a d a r dnya lkla yetinm esi, kendini baka eylerden alkoyabilm esi, gerek zen gin liin ta kendisidir. Z aten H z. A li de k a n atin tkenm eyen b ir hazin e olduun u sylemitir. ctJI). K a n a t insan g l yap ar. M u tlu lu k ve selm et dolu b ir h azin e o lan kanatin K y m e te kadar tkenm esi v ey a yokolm as sz konusu deildir. H e r kim k an at sahibi olursa, izzet v e erefi saat saat artar. K a n a t d o ru yolu n yolcularnn niteliid ir; gnl k a p k ara olan tam akrla n n d e il11. H a tb -i F risye gre, fakirlik iddiasn da bu lu n an larn bu id d iala rm kabul edebilm ek, onlarn l tf sah ibi olu p olm adklar n a bald r. H z. M uh am m ed ltfu, A lla h n em rine t zim , mahl katn a efkat gsterm ek olarak t rif etm itir. O halde A lla h n bir m ahlku olduu iin ylan a bile efkat gsterm elidir. L t f ancak
Bk. Barbaro, Travels to Tana and Persia, London 1873, s. 48; kr. Turan, Dou Anadolu, s. 227. 10 Hatb-i Faris, s. 62 11 A.g.e., ss. 62-63.

MARJNAL S FL lK : KALENDERLER

>45

gerek vellerin krdr. L tf sahibi olm ayan fakir, asl gerek fakir d eild ir12. Nedmet, yani, kiinin btn hatlarndan, gnahlarndan ve yersiz ilerinden pimanlk duymas, Kalenderlik yolunun sliklcrinin her zam an yapm alar gereken bir eydir. Nedm et sliklcri diri tutar. Bunun iin insann sk sk yaptklarndan nedm et duymas gerekir13. Diynet, yan i dindar olmak ise, Islmn emir ve nehiylerine harfiyyen uym aktr. Bu aslnda her mslmann vazifesi olm akla be raber, K alen d erler buna zellikle riyet etmek zorundadrlar. Bu itibarla diynet em niyyet ve emanm mayasdr; cihanda selmet o sayede olur. K alenderin diyneti terketmesi de hem dnyada halk arasnda ayplanarak fsk telkki edilmesine, hem de hirette peri anlna sebep o lu r 14. Riyzata gelince, H atb-i Fris, Kalender olm ak isteyen lerin bilhassa riyzat yapm alar gerektiini vurguluyor. nk ona gre, insann nefsn arzularn terbiye etmesi sebebiyle bizzat H z. M uham m ed tarafndan tavsiye olunmutur. Bu sebeple btn eyhler riyzat yaparlar. Eer buna uyulmazsa, kii H akka ve hakikate eremez. Z ira bu yolda nefis ona en byk engeldir. Hz. sa da riy zat sayesinde ge km tr15. ite H atb-i F risye gre Kalenderliin esas olan mistik prensipler bunlardan ibarettir. Grld gibi bunlar, yalnzca K alen d erliin deil, genel olarak Islm dnyasnda btn sf evrelerin kabul ettikleri esaslardr. Hi phesiz H atb-i Fris K alen d erliin temel felsefesi olan fakr ve tecerrd' bu esaslar dahilinde-stelik yet ve hadslerden de yararlanarak- yorumlarken, ksmen Kalender kelimesinin harflerine uygun kavramlar semek sretiyle, bir fantezi ortaya koymakla beraber, ksmen de o zam ana kadar Sn n tasavvuf evrelerinin tepkilerine mruz kalm K alenderlie biraz daha yumuak bir bak salamak amacn gtm olabilir. B ununla beraber, Baba Thir-i ryan ve Hce Abdullah- Ensr gib i ilk devir Kalenderliini temsil eden byk sflerle,
12 A.g.e., ss. 63-64 13 A.g.e., ss. 64-65. M A.g.e., s. 65. 16 A.g.e, ss. 66-67.
F . ,0

146

OSMANLI MPARATORLUGUNDA H aydar, Z e k c r iy y - y M u lt n , em s-i T e b r z vc

K u tb u d -D h

G e m l d -D in -i S v nin a h sla rn d a , fa k r ve tecerrd esasn a d a y a n a n K a le n d e r i d o k trin in in g e r e k te n in ce v e yksek sev iy ed e b ir ta sa v v u f a n la y h a lin e g e ld i in i k a b u l e tm ek l z m g e liy o r. A n a d o lu d a em s-i T e b r z , E v h a d d -D n -i K ir m a n ve Fahru d -D n -i I r k i b e n ze ri b y k K a le n d e r i e y h leriy le b irlik te kendin i g steren b u d o k trin in , X I I I . y z y ln so n larn a d o ru K a le n d e r i z m re le rin in g id e re k y o z la m a la rn a p a ra le l o la ra k ta m a n la m y la rn d a n k t n s ylem ek m m k n d r. D a h a X I V . y z y ld a , erken O s m a n l d e v rin d e fa k r ve tecerrd n tam a n la m y la d n y ev ilem i ve i i bo alm k a v ra m la ra d n t n , bu d e v irle r K a le n d e r i z m re le rin i ta svir eden y e rli y a b a n c k a y n a k la r a ra c l y la y e te rin ce gr m b u lu n u y o ru z. 2 M elm et: K a le n d e r lik te Melmet esasnn p a y n a d a h a n ce de iaret olu n m u v e b u n u n ilk za m a n la rd a iy ilik ve fa zile tle ri g iz le y ip halka y a ln z c a kt ileri ve k u su rlar gsterm e e ilim i b i im in d e ortaya k t n a d ik k a t ek ilm iti, i l k b y k K a le n d e r i e y h lerin d e tam bir m istik felsefe o la ra k te za h r eden M elmet'in, tp k fa k r ve tecerrd g ib i, b e lirtile n y z y lla r d a y o z la m a y a y z tu ttu u g r l r. O sm an l d e v rin d e ou K a le n d e r i z m relerin d e asl a n la m n ve m uhtevasn gen i l d e yitirm i b u lu n m a k la b era b er, yin e de teren n m ed ili y o r d u . X V . y z y ln b a larn d a K a y g u s u z A b d a l Ik u n la f old u m Y o lu n d a tr old u m Melmet d m b ece in K a k v ir d m d m b ed ek m s r la r y la M e l m e t m erebinde o ld u u n u dile g e tir iy o r d u 10. V a s i ile y r o lm azu z h e cr n ku lu k u rb n y u z B iz Melmet e h liy z n -k m lk d a d u r k m m z 17 A k u z d erv ze-i ehr-i Melmet bekler z Z h id - s san m a kim k y-i selm et b e k le r z 18

18 B k . G z e l , Kaygusuz A bdal, s. 2 1 3 . 17 B k . H ayli Be Divan, nr A . N ih a t T a r la n , s ta n b u l 19 4 5, s. 200. 18 A . g. e., a y n y e r d e .

MARJNAL SOFLK :

KALENDERLER

'47

O ld u m H a y a l yin e h arb t- akda sliin c c r a la r d kil r bir M elm et 18 m srlaryla M e l m c t m erebinde K a len d eri ir H a y l B c i, olduun u ku vvetle v u rg u la y a n

N c Alelmet gib i bir knc-i selm et bu lu nu r N e n ed am et gib i elen m eye let b u lu n u r20 B iz skin n - kc-i flk-i felketz Biz in y-i lcce-i bahr-i M elmctz 21

beyitleriyle, yin e kendisi gib i b ir K a le n d e ri olan ad a ve hem ehri si H a yreti takip ed iyord u . Bu iki irin terennm ettikleri m elm ct, artk, I X . y z y ld a H o rasa n d a H am d n -i K assar, Eb H afs-i H a d d a d vb. b y k s flcrin a n la y p u y g u la d k la r M cl m e t m erebi d eild ir. Y u k a rd a tasvire allan m u h te lif K a le n d e ri z m relerin d e a ka grld ekliyle, top lum deerlerine, din i v c a h l k kaidelere bo veren b ir sefahet h a yatn n ad olm u gr nm ekted ir. 3. Vahdet-i Vcd:

B ilin d ii zere ta sa v v u f tarihinde ilk defa, B yezd -i B istm , C n eyd-i B a d a d ve bilhassa H a llc- M ansfr gib i, I X . v c X . y z yllarn b y k m u ta sa vv fla rn d a kendini belli etm ee b alayan V a h det-i V c d telkkisi, asl X I I I . y z y ld a M u h y id -D n b. e l-A ra b ile m uhteem bir m e ta fizik sistem haline gelm i bu lu n u yord u. Bu yzyld an itib aren , A n a d o lu dakiler bata olm ak zere b ir ok tasav v u f m ektebi bu sistem den kendi yap sn a gre etkilendi ve yeni y o ru m lara ulat. te K a le n d e ri zm releri de a yn eyi y ap tlar. A n ad olu S elu k lu la r zam ann daki K a len d eri zm releri, V a h d e t-i V c d u, gerek a n lam d a bir sfiyne telakki biim in den ka b a bir panteizm ta rzn a v a rn c a y a kadar, deiik ta rzla rd a y oru m lad lar. ems-i T e b r z de in ce ve estetik b ir telk olan V a h d e t-i V c d , onun k a n a ly la M e v l n C e l l d -D n -i R m yi kendine cezb ed erken, B u zau B ab a ve benzeri T rk m en eyhlerinde, F uad K p r l nn deyim iyle, h a k k m n ad a m lh azat ve tccarib -i s fiy n ey e kabiliyetsiz old u k la r sebebiyle iy i hazm edilem em i bir b i im d e
18 A. g. e., s. 416. 2 0 H ayreti, Divan, s. 204. 21 A. g. e., s. 212.

i 48

OSMANLI MPARATORLUUNDA

m e y d a n a k t 2Z. B iraz aad a d a h a can l rnekleriyle gr lecei gibi, bu h a zm e d ile m e y iin o rta y a k ard devir, tensh ve hull gib i inan la r, X I I I . y z y ld a n X V I I . y z y la k a d ar Seluklu ve O sm anl devri p o p le r K a le n d e r li in in d oktrinin e hkim telakkiler haline geldi. B u g n i in , A b d u r ra h m a n G z e lin K a y g u su z A b d a l ve eserleri ze r in e y a p t a lm a la r v e y a y n la d m etin ler syesinde X I V .- X V . y z y lla r O s m a n l K a le n d e r le r inin d oktrin yaps hakkn da birinci e ld e n k a y n a k la r d a n fik ir sah ibi olm am z m m kn b u lu n u y o r23. A . G z e l, a sln d a im dilik en eskisi X V I . y zyld a n d a h a geriye g itm e y e n ta rih lerd e - ste lik , B ekta ve H a lv e t evrelerin de istinsah ed ilm i o lm a la r se b eb iy le ksm en deiikliklere u ram as m uhtem el b u lu n a n - bu m e tin le rin m u h tev ten kitleriyle u ram am tr. Bu n u n la b e ra b e r, n m ze ok n em li bir m a lzem e koleksiyonu ser m e k te d ir. Budalnme, Kitab- Milta, Vcdnme, Risle-i Kaygusuz A bdal v e Saraynme24, ve n ih a y e t Dil-g g ib i eserler, K a y gu su z A b d a l n iy i b ir tahsil g rd n ve iy i b ir ta sa v v u f k lt r ald n g steriy o r. Z a m a n za m a n h u l le kaan ifadelerle de olsa, V a h d et-i V c d te l k k isin in ta m a m iy le h k im b u lu n d u u b u eserler, gerek K a y g u s u z A b d a l, gerekse eyh i A b d a l M u sa ve bu ikisi evresindeki K a le n d e r i (R u m A b d a l) z m re le rin d e bu telkkin in h kim iyetin i kesin b ir ek ild e is p a t e tm ekted ir.
S B k . K p r l , Anadolu'da 13 A b d u r r a h m a n slm iyet , ss. 2 9 9-3 0 0 ; a y n y a z a r , Trkiye Tarihi, A b d a l z e r in e y a y n la d m o n o g r a fi

s t a n b u l 1 9 2 7 , ss. 1 9 8 -9 9 ; a y n y a z a r , Kurulu, s. 16 7 . G z e l in K a y g u s u z d e n d a h a n c e s z e d ilm i ti. B u m o n o g r a f i, e y h in b ir R u m A b d a l , y a n i K a le n d e r i o l d u u n u , d o l a y s y la b u e r e v e i in d e d e e r le n d ir ilm e s i g e r e k ti in i g z a rd e tm e k le e s e r le r in e b erab er, te m e l k a y n a k la r d a n b a z la r n a v e z e llik le K a y g u s u z A b d a ln n e m li b ir a l m a d r . le r i s r le n m t l a v e d a y a n m a s it ib a r iy le

y o r u m la r n , h k m l e r in b ir k sm n a k a t lm a k m m k n o lm a m a k la b e r a b e r eser, K a y g u s u z A b d a l o k d a h a s a la m t a n m a m z a y a r d m c o lm a k t a , b ilh a ss a R u m A b d a l l a r n n in a n e s a s la r n b e lir le m e m iz i s a la y a c a k m h im m e k te d ir. A . G z e l in b u g n e k a d a r y a y n la d Kaygusuz A b d a l'n M ensur Eserleri (A n k a r a 1 9 8 3 ) , D ilg ( A n k a r a 1 9 8 7 ) v e Saraynme ( A n k a r a 19 89) is im le r in i t a y a n m etin n e ir le r i is e , s z k o n u s u m e t in le r in m u h t e v a b a k m n d a n a n a li z v e te n k itle rin in m a a l e s e f y a p lm a m o l m a s n a r a m e n , b iz e o k n e m li m a lz e m e le r v e rm e k te d ir. v e r ile r ih t iv a et

2 4
b u lu n m a k t a

Bu

e s e r le r , A . G z e l in m evcut n s h a la r

Kaygusuz A b d a l n M en sur Eserleri is im li k ita b n a r a s n d a n s e ile r e k y a y n la n m t r . A ncak

o lu p ,

y a y n l a n a n b u m e t in l e r in , h a n g i n s h a la r o ld u u , t e k ile r i a r a s n d a n n e g ib i l l e r g z n n e a l n a r a k s e ild i i v e is tin s a h t a r ih le r i n e y a z k k b e lir tilm e m i tir.

M A R J N A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

49

Z am an zam an sakal krkk (kaznm) bir K alen d eri eyhi oldu unu belirtm ekten saknm ayan Kaygusuz A b d a l25, bazan ak ve cokun ifadelere V a h d et-i V c d telkkisini dile getiriyor; bazan de semboller ku llan yor : Z ira bu vcd bir dkkndr. Sana kiraya verilm idir. inde oturub reneberlik idesin ve ol dkkn iinde gizl hazn e vard ur. m di dkkn elde iken kazub ol haznevi b u l 26 ' derken, hi phesiz A lla h , onun insanda gizli olduunu kastet mektedir. Pes im di tahkik bil kim H ak T e l nn evveli ve hiri ve sti alt ve sa ve solu ve ni ve ard yoktur. Ibtid ve intihs yokdur. Bir bahr-i b-kenardur ki cm le lem i kaplayub du r. Y n i cm le m evcdatn vcd un da H ak m evcudd u r 27 ifadesinde ise, bu in an c ok ak bir ekilde dile getirm ektedir. H a k a m innet cn um klli nr old m taum nr ile m a mr old U y a n d devletm ga flet hbndan B ir ile varl m k lli bir old H a k a m innet ki H ak cm lede m evcd K a m eyde grinen ur-i M a b d 28 m srlan ise, ayn ekilde V a h d e t-i V c d telkkisini ak ve sekin olarak b elirtiyor. B iz Dilg da d a bu tarz ak ifadelere rastlyoruz. M esel B akan her y n a S u lta n grr pes D a h hi g a y n yok k m grr pes D a h h i g a y n grnm ez cih an d a H e m n H a k du r grin en her m e k n d a 29 veya
a y n y a z a r , Kaygusuz A b d a l , s. 1 1 5 .

beyitleri,

25 M s l. b k . G z e l, M ensur Eserler, s. 8 5 ; 27 A .g.e., s. 65. 28 A .g .e., ( K itab - M i l ta ), s. 9 1 . 29 B k . D ilg, s. 28.

28 B k . G z e l, Mensur Eserler (Budalnme ) , s. 53.

*5

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

K am ey iinde doludur Hak Eer grmek dilersen gzin a bak N eye baksan grinen ol K a d m dr D ah kim var hem n H a y y l-A lm dr 30 m sralar ile nihayet, K a m H ak ile vuslat old Irdi birlik ikilik m at old eytn kalm ad gitti aradan Y a radlm da bulund Y a r a d a n 31 ifadeleri bunun tipik rnekleridir. Dilgii'1daki mensur ksm lar da bu telkkileri y a n s tr:32 Bu lde neyi kaybettin neyin peindesin? Eer A lla h bu lm ak istiyorsan, O senin btn vcd un u k a p la m tr .. . . Senin dnda hi bir ey yokdur, ne varsa endedir 33 Pes k eri oldur ki akl m zan ide, k dell ide, nefsi zell ide. zin i bile, r if ola, H akk kendi v c d u n d a b u la 34. A n c a k biz K a y g u s u z A b d a ld a V a h d et-i V c d un hull inancn a n d ra c a k son derece cokun ifadelerine de rastlyoruz : K a m eyde m enem ayn- hakikat S f t- Z t- M u tla k bahr-i hikm et M u h it-i ze v ra k m enem H ak m enem dr H a k m enem T a m v u m a m enem cm le m ekn bendedir E v v e l h ir m enem a n v F a k r m enem Z k ir m e zk r m enem kfr m an ben ded r C m le y e m a b d m enem K be m enem p u t m enem d e m e m ak s d m en em ide fu l n b e n d e d ir35 b e y itle ri b u n u n en a rp c rn eklerin d en d ir. B una ben zer kuvvette o lm a s a bile, Kitab- M iltad a d a C m le lem e su lta n ben o ld u m Sadet
89 A . g * . , s. 32. 31 A .g .e ., ss. 38-3 o v* A .g .e ., ss. 62-63 33 A .g .e ., ss. 62-63. 34 A .g .e ., s. 73. S Bk. M en su r E terler ( B u d a l m m e) , s. 74.

g e v h e rin e

kn

ben

old u m

M ARJNAL

SFLK :

KALEN DERLER

B en ol b a h r -i m u h itim her g n ld e V e l diyen K aygu su z bu sret-i insan F crd B tn m e l h V h id g n ld e olan b cn e m ben o ld u m 3" F il-i srr- M u tla k m u a lla k A b d a l, c m lc

B cn em B e n cm Bcnem B cnem

c m le

zah ird e

M u h it-i z e v r a k 37

m sr lary la V a h d e t -i V c u d u k u v v e tli bir ta rz d a teren n m ed iyo r. V a h d e t -i A b d a ld a V cd devir tel k k isin in in a n c n bu cokun b i im i, K aygu su z

b azan

h atrlaty o r.

M e s e l

B u d a l n m e 'd c

yer a la n u sa trla r d e t bu in a n c a k ly o r: H lik un z e rin e em ri beni d o la b k z c -g c r g ib i b a l g ib i d e v r n n G h ben i a rh k ze

koyub

d n d rd i

(....)

d iz d i ( . . . . ) e y le d i, g h G h

G h sa ra y la r a k erp i e y led i ( ......... ) G h insan hayvan e y le d i. G h n e b a t, g h m a d en e y le d i. e y le d i

y a p r a k , g h to p ra k e y le d i. G h b in kerre isim ler v c

P r , g h c v a n

( ..........) N ic c bin k erre d r l

l k a b la r u r u n d u m . N ic e

s re tler d en

g r n d m ... 3 8

Bu cm lelcr kanaatim izce, K alenderliin ilk douu srasnda vuk bulan eski H ind tesislerinin bir neticcsi olarak y zyllar iin den sregelen unsurlarn bir yd gn d r, ki R u m A bd allar vasta syla aynen B ektailik te de devam edecektir39. Biz, K a y gu su z A b d a lda nisbeten olgun ifadelerle dile getiri len V a h d et-i V c d telkkisinin, artk tam anlam yla tehsh vc hull ekline dnm biimini O tm an B abada buluyoruz. Vel yetnme-i Otman Baba bu konuda gerekten arpc rnekler sunuyor. B urada m evcu t pasajlard a, gerek O tm an B ah a nn gerekse a b d a l larnn tensh v c hull inan cna kail olduklar ok ak bir surette grlm ektedir. H a tt bu pasajlardan birinde, bu in an lar sebebiyle onlarn P ra v a d idc y arg huz ru na karldklar nakledilir. Rivayete, gre, bu a b d a lla r gittikleri her yerde eyhleri O tm a n B aba nn Srr- Yezdan, yan i A lla h n insan sretine girm i ekli old u u n u , bu se beple de kendilerinin grnmeyen Tanr'ya deil, grnen Tanrya taptklarn a k lam aktan ekin m em ilerd ir10.
3* A .g .e., (K ila b - M i l la ), s. 90. 37 A.g.e., s. 124. w A .g.e. ( Budalnme) , ss. 59-60. *' Bu konuda bk. O cak , B ektai MenkbnmeUri, 40 Bk. Velyetnme-i O B ., vv. 64a-66a.

. 145-14 6.

'52

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

G erekten de O tm an B ah ann A lla h n yeryzndeki mazhar olduu meselesi, sk sk O tm an B aban Elest leminde ruhlara hitb eden Strr-t Hakkat ve t- b-misl olduu 41; Her eyin kudreti ve kuvveti ve rhu ve ef'li ve tasavvur u haylinin onun (O tm an B abann) elinde bulunduu 42 ve benzeri ifadelerle dile getirilm ektedir. Bizzat velyetnm en in yazar K k A b d al da mensur metnin arasna serpitirdii m anzum ksm larda O tm an B abann Mazhar- Hak olduu, d e m in O nn em riyle yaratld, hem velyet hem nbv v et sahibi bulunduu ve n bvvetin onun velayeti yannda ciz k a ld tarzn da ifadeler k u lla n r43. T en as h inan c d a bizzat O tm an B abamn azndan kuvvetli bir ekilde ifad e edilir. M esel O tm an Baba bir yerde, kendisinin bu lem e bin lerce yld an beri gelip gitm ekte olduunu belirtirken 44, b ir yerde de H z. M u h a m m e d in kendisi olduunu, lem lere rahm et i in g e ld i in i s y le m e k te 45, zam an zam an da kendinden nce yaa41 A .g .e ., v. 38b. 43 A .g .e., v. 72b. 4 3 M sl. bk. a.g.e., vv. 11b, 13a: Z ih shib-i velyet hem nbvvet K i mras old sana u nbvvet H a kk m sen mazharsn her d lem Senin emrinle old rh- dem Felekler encm-i seyyre mehtb M u t u bendin old rad-i .......... V e l v ger N e b nn srr oldun m lk-i lem e seyr ide geldn V elyet zhir itsen iy gzel hn N b v vet m u cez olur ol bil iy cn Z ih d a v ki kldn iy K ad m h Z ih m a n ey l tf ss gh Sen E v v e lsin sen h irsin hakkat Z r aynun-durur erh-i tarkat 44 M sl. bk. a .g .e., v. 73a-b : B aka bre irkin gebe karnlu ehirlsi, yz kez yz bin yldr ki ben bu m ilke gelrem bir ta bir ta zerine kom adm . . . 46 M sl. bk. a .g .e ., v. 3 7 a: H a zinhr be-zinhr unu yle biln ki ben ol istediniz srr- M u h a m m e d im ki ben size bu lem e rahm et eylemee geldim. Beni gren gzler var olsun ve nr olsun ve grmeyen gzler kr olsun .

M A R J N A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

m b a z tedir 40.

e v liy a n n

da

asln d a

yine

kendisi

old u u n u

b ild irm ek

K k A b d a l n, O tm a n B a h a daki bu hull ve tensh inancm /am a n za m a n H a ll c - M a n s r m isali V a ld e t-i V cftd telkkisiyle te vil etm e a b a la r n a r a m e n 47, k a n a atim izce verilen rn ekler O tm a n B a b a v c d e rv ilerin in in an larn belirgin bir biim d e o rta y a k o y m a k ta d r. O t m a n B ab a ve dervilerind e V a ld e t-i V iic d inanc ok a k b ir h u l l v c ten sh eklini alm tr. p h e s iz b u in a n la rn o d evirlerd e da h a baka K a le n d e ri z m relerin d e d c y a y g n o ld u u tahm in ed ileb ilir. A n ca k btn O sm an l d n em i b o y u n c a V a h d e t-i V c d telkkisinin hep bu ekle dn t n s y le y e b ile c e k d u ru m d a deiliz. Z ira bu telkkinin algla n m a biim i b y k l d e sz konusu z m relerin n em li ilim ve k ltr m e rk e zle riy le sosyal ve h a tt tem a sla rn a , n ite li in e X V I. ifad e le rle ken d ilerin i ba ld r. teren n m tekil edenlerin biz, V c d geldikleri B c dc telkkisinin e v re le rin ih tiy a tl N itekim H a y li

H a y r e t de

y z y ld a V a h d e t-i

o ld u k a

olduun u

g r r z. M esel

bu te l k k i H a y a l B e in m srlarn d a, h u m H a y lyem ki cihn l-m ekn iken B en b ir m ek n - hsda m ihm n idim sana E y H a y a l on sekiz bin lem n biz zlly z le m istersen b izi seyrcyle kim le m le r z 48 b iim in i a lrk e n , H a y r e t a yn telkiyi V a r l n ak d in v ir b yoklu k m etn a lm ay a n S d y o k sev d d a d r b ilm ez n edr b z r- k B a ek b serdr- iklm -i E n e l-H a k olm ad B a v ir b m e y d a n d a H a ll c olm ad n ber-dr- k N r- v a h d e td ir g n l g zin e cn n r- a m A y n - r h a td r bel-ke c n m a zr- k 49
4 M sl. bk. a.g .e., v. 47b, 52b : U Sar Saltk didikleri benem ve bu yatan ziyret benim ziyretim dir ki u Sar Saltk didikleri benem, imdi Sar Saltk olub geld im . . . . 4 7 M sl. bk. a .g.e., w . 78a-b, 83a-b. 4 8 Bk. H a y l B e D ivan , ss. 104, 197. 4 9 H ayret, D ivan , ss. 16, 17.

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

m s r la n y la ifade etm ektedir. O n a gre bu telkkinin srrna ermek, a n c a k H a ll c M an s r gib i ba verm ekle olacaktr. te X V . y zy l b alarn a ka d ar Fakr, tecerrd ve nihayet e itli yo ru m vc b o y u tlary la Vahdet-i Vcd prensipleri O sm anl dnem i K a le n d e r li in in doktrin tem ellerini olutururken, bu tarihten iti b a ren yeni b ir unsur d a h a bu doktrine nfz etti ki bu, H u r flik tir. B) H u r f te s ir le r :

X IV . y z y ln ikin ci yarsn da m u h telif d n kayn am alar n u cu A z e r b a y c a n d a d o u p y a y lm a y a balayan H u r flik 50, kururu cu su F a z lu lla h - E ste r b d nin id a m n d a n sonra T im u r D evleti ta ra fn d a n ta k ib a ta u ra y n c a , A n a d o lu y a da nfuz ederek X V . y z y ln ik in ci yarsn a do ru R u m e liye geti. H a tt ka yn a k la ra b a k la ca k olursa F a tih S u lta n M eh m ed zam an n d a saraya b ile szab ilen H u r flik , a n cak V e z ri z a m M a h m u d P aa nn ve M o lla F e n r nin g a y re tle riy le e n g e lle n e b ild i51. B alatlan takibatn n eticesin d e p ek o k H u r fn in K a le n d e rle r arasn a szd anla ly o r. B iz K a le n d e r lik tek i H u r f tesirlere m u htem elen ilk olarak K a y g u s u z A b d a ld a ra stly o ru z. O Vcudnme'sin&t bu n un b ir iare tin i b iz e su n m a k ta d r. O n a g re m esel d e m n ba ard u r ve n okta-i b'd u r ve iki ka biri f a 'd u r v e biri k o f d u r v e iki g zleri biri ayrd u r ve biri ayrCdur ve ik i k u la biri dl ve biri z V d r ........... 52. K a y g u s u z A b d a l bu s retle b atan b a lay p a y a k la ra v a rn c a y a k a dar vcdun b t n z la rn b irer h a rfle ifad e etm ek sretiyle, H u r f te la k k ile rin ile rd e B e k ta ilik te de y a y g m b ir b iim d e orta y a k a c a k b ir rn e in i v erir. H e le X V I . Y z y ld a H u r flik K a le n d e r li k Ie o k a d a r i i e girm iti ki, b u d e v ird e yaam m esel V r n g ib i p e k o k K a le n d e r i irin d e H u r f tesirler ok k u vv etle belirir. V r n n in , B iz U r u m A b d a lla y z su lt n m zd r M u r ta z Terk tecrd iz b u g n S b h n m z d r M u r ta z

50 B u k on u d a bk. A . Bausani, H u r fy a , E l 2; A . G lpm arh, F adl Allah H u r f , E l 2 ; a yn yazar, H u r flik M e tin leri K atalou, A n kara 51 Bk. M e c d , ss. 82-83. 52 G z e l, M e n su r E serler, ss. 141-142 . 1973, ss. 16-31.

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

Fazl- H akk n srrn Y ezdan mzda lehmedl) F v Dd 'a Fazl- Hakk Y ezd n m zdr M u rta z 63 msralarnda bunu grm em ek mmkn deildir. Son beyitteki Fazl- H akkn Fazlullah- Esterbd olduu, f ve dd harflerinin ise onun adna dellet ettii, her trl aklam ay gereksiz brakacak kadar aktr. A yn sem bolik ifadeyi H ayret nin diler Fazl- lh emesinden b- Hzr tdiler kesb-i hayt- Gvidn A b d a lla r54 beytinde de grm ekteyiz. Burada da Fazl- lh yine Fazlullah- Esterbdye, Cvidan ise onun nl kitab Cvidannme'yc telmihte bulunm aktadr. Z aten H a y re tnin, divannda, mehur H u r f airi N esm nin bir gazelini tahmis ettiini de b iliy o ru z55. F azlullah- H u r fin en tannm vc en ileri gelen halifesi olup bir ara A n a d o lu ya da gelmi bulunan vc ulhiyet iddia ettii ge rekesiyle 1418 yln d a H a lep te diri diri derisi yzlerek ldrlm bulunan N e sm n in 56, lemen hem en btn K a len d eri zm relerin de takdis edild iim , divannn el kitab niteliini tadm ve hatt iindeki baz paralarn lh tarznda K alen d eri yinlerinde oku n duunu, X V I . ve X V I I . y zyllard aki A vrup al seyyah ve gzlem cilerin eserlerinden a n ly o ru z57. C) te s is le r :

A n a d o lu d a ve R u m e lide K a len d eri zm reler arasnda aa y u kar H u r flik ten aa yukar yirm ibe otuz yl sonra kendini gster5 3 Kem al Samancgil, Alev iirleri Antolojisi, stanbul 5 4 Hayret, Divan, s. 19; kr. Samancgil, s. 92. 5 5 Hayret, ss. 81-83: H ayretyem kim boyun virdm bel emrine Cnum itdm hedef cna melmet trine kun lmekden atuk pes dah tedbri nc C m n virdi Nesm n saun zencrine N in nn meskenin zencr zindn eyledi 5 6 Nesm ye dair uralarda geni bir inceleme ve bibliyografya vardr: K . E d ip Krkolu, Nesm Divanndan Semeler, stanbul 19 7 3 , nsz, ss. I - X X X I I . hangir K ahram an Ofundur-H am id limler Akademisi, Bak 19 7 3 , Arasl, mdeddin Nesimi-Eserleri, (Bibliyografya ve inceleme 1991 (Burada da bir 3 cild C i A zerbaycan 1. cild d e d ir); bibliyografya 1946, ss. 262-263.

Nesimi Divan, nr. Hseyin Ayan, Ankara

ve Nesimiye dair geni bir inceleme yer almaktadr). 57 Msl. bk. M enavino, s. 56; Cantacasin, ss. 223-24; Baudicr, s. 194; ayrca bk. Imber, ss. 42-43.

156
s n d a ok daha nced en

OSMANLI MPARATORLUGUNDA

m e y e b a la y a n i te s irle rin , r a n v e H in d is ta n K a le n d e r le r i a r a m evcu t m e llifle r , A li o ld u u b ilin m e k t e d ir . B u n u n la b era b er, e v r e le r in I r a n l o n la r g e r e k s a y m a d k la r m a h e d e g e in m e le ra m en ,

e d ilm e k te d ir . M aksud

K a le n d e r le r in

r in e , O n ik i m a m ta k d is e tm e le r in e , h a t t e y h le r in i M t a k A li, A li v e M asum g ib i is im le rle a r m a la r n a o n la r n a s ln d a l i k le ilg ili b u lu n m a d k la r n y a z a r la r . Z ir a o n la r a g re , K a le n d e r i z m r e le r d e tensh, hull v e ulhiyet id d ia s g ib i ili e a y k n in a n la r b u lu n m a k ta d r . D o la y s y la , k im i u l h iy e t , k im i n b v v e t id d ia e d e n b u k im s e le r i g e r e k s a y m a k m m k n d e i l d i r 58. XV.

y z y l d a A n a d o lu d a K a le n d e r i z m r e le r a r a s n d a b e li

g in te sirle r o la r a k n ite le n d ir e b ile c e im iz y a y g n b ir H z . A l i k lt n e, H z . H s e y in v e K e r b e l ile ilg ili m a te m g e le n e k le r in e v e b u n a b a l o ra lT H z. H s e y in k lt n e r a s tla n a b ilm e k te d ir . A n c a k m ayan n e m li b ir e k le n e n n o k ta y a bu i a re t e tm e k te sirle r l z m d r : bu r a d a g z d e n k a r lm a m a s g e re k e n , l k in o u z a m a n d ik k a te a ln K a le n d e r ili in d e il, d o k tr in in e i lik te ki m h iy e tle r iy le

K a le n d e r i l i in m is tik y a p s n a u y a r la n m b ir b i im d e o r t a y a k m a k ta d r . B u it ib a r la tp k r a n v e H in d is ta n d a k i K a le n d e r i z m re le ri g ib i, O s m a n l dn em i K a le n d e r le r in i de ge re k a n la m d a s a y m a k y a n l o lu r. B iz im , im d ilik b ile b ild i im iz k a d a r y la X V . y z y ln ilk y a r s i in d e K a y g u s u z A b d a l n b a z e se rle rin d e o ld u k a h k im b ir H z . A l i k lt ile k a r la y o ru z . B ilh a ss a K itab- M i l ta v e R isle-i Kay gusuz Abdal'da, b u k lt b e lir g in o la r a k g r l y o r . lk in d e b e lir til d i in e g r e , b u c ih a n m e v c u t d e ilk e n A lla h n c e H z . M u h a m m e d in n r u n u y a r a tm , o n d a n d a H z . A l i n in n r u n u v e r h u n u h a k e tm i tir . S o n r a b u ik i n ru b ir k a n d ile k o y m u , b u n la r A r - A l d a b ir z a m a n a sl d u r m u la r d r . D a h a so n ra b u n u r la r n y a n m a s y la
S 8 M sl. bk. M s m -i ra z , I, 447, 453 -54:

j l O j j*

j j l A iit a j p

jLLA

O Liol J l

' z y .

( ........ ) JLO

^Ua>-

........

Cj y j

4-JI

^5*^ *

MARJNAL

SFLK :

KALENDERLER

157

b t n le m le r v c d a g e lm i tir 59. A y n in a n ikin ci eserde d e b e n ze r bir ek ild e ifa d e le n d irilm itir. M esel b u ra d a y a z ld n a g re, H z. M u h a m m ed ile H z . A li, d e m den on d rt bin y l n ce y a r a tlm la r d r: Z r a k i H a z r e t- i A li R a d y a ll h anh H a zre t-i R e s l n s h ib -i srr id i ve srr- lh ye m ah rem id i 60 d en ilerek b u n r u n ik i p a r a y a b l n d , b irin d e n H z . M u h a m m edin , d i e r in d e n H z . A l i nin y a ra tld dile ge tirilm e k te d ir, k a y gusuz A b d a l a g re H z . M u h a m m e d akl b a z a n n n su lta n , H z. A li ise k b a z a n n n su lta m dr. O , h- Evliya1d r ; b t n p e y g a m b erlerin s re tle rin d e bu d n y a y a gelen odur. Y z y irm i d rtb in p e y g a m b e r, c e m i e n b iy v e e v liy H z. A liye tah sn e d e r le r 61. G r ld g ib i, eserlerin de H z. A li ye ok zel v e st n b ir m evki ta n y a n K a y g u s u z A b d a ld a mehd in anc d a d ile g e tiriliy o r. S n n s l m d a n o k li e m ahsus olan bu in an , Risle-i Kaygusuz Abdal'da. H z . M u h a m m e d in a zn d a n old u k a k u v v e tli bir^ ta rz d a ifad e e d iliy o r . B u n a g re M e h d , h ir za m a n d a H o ra s a n c n ib in den z u h r e d e ce k v e Isa sfatl olacaktr. O n a t b i o la n la r k u r tu lua e re ce k le rd ir 62. K a y g u s u z A b d a l d a n isb eten m ted il b ir ekilde k e n d in i g s teren tesirler, O tm an B a b a d a h u l l ve ten sh in a n la r y la Velyetnme-i Otman B aba' d a n , birlem i o la r a k a a k m a k ta d r.

O tm a n B a b a n n za m a n za m a n kendisin in M u h a m m e d -A li o ld u u n u s yleyerek d o la t n a n ly o r u z 63. O b ir g n de T r n o v a eh rin d e a b d a lla ry la d o lark e n , o ra d a k i h a lka , T i z b u eh rin h a r b m a evler y a p u n v e h isa rn b e rk id in k im b u ehr H a a n v e H sey in ehridir v e ol Hseyin didik leri benem k i k a n u m d a v itm ee g e ld m 64
6 9 T e v fik 6 0 Bk. G zel, Kaygusuz A bdal,

s. 134. Bu kandil tasavvuru aynen Bektalie 80-81.).

de girecek ve Bekta inanlar arasnda nemli bir yer igal edecekdir (bk. M . O y ta n , B ektaliin yz, stanbul 1979, 7. bs., I, Bk. G zel, M ensur Eserler, s. 166. ss. 88-89. 156.

81 A .g .e ., 9 3 Bk.

6 2 A .g .e ., s.

Velyetnme-i O B ., v. 38b: O l ehr (Filibe) de ol zam an bir evliy var idi ve ismine H aan B a b a dirler idi. N g h grdi kim ol K n - velyet (O tm an B aba) ol M er i suyna girb oturur ( . . . . ) O l ehr halkna nida eyledi ve e yitd i kim ey m ahlk- cihan biln ve gh olun kim M u h a m m ed -A li d e y b

istednz kimesne u M eride suya girb oturur. G e l n g r n . 8 4 A .g .e ., v. 19a.

58

OSMANLI MPARATORLUUMDA

d e r. O b u su re tle te n s h in a n c n n m o tifle b irle m i b ir r n e i ni de se rg ile m i y z y l o lm a k ta d r . ise, S a f e v le r in sistem li v c youn K z lb a p ro p ag an d a T r k le r ve O s o l

X V I.

la r sa y e sin d e ,

O s m a n l

m p a r a t o r lu u n d a k i

B e k ta le r g ib i b t n g a y r i s n n e v re le rd e p ro p a g a n d a n n en fa a l o ld u u b ir d n e m i te m sil e d e r 06. K a le n d e r i zere, K a le n d e r le r ah bu p r o p a g a n d a n n H a t y n in en z m re le rin in m a n l m e rk e z y n e tim i ile ili k ile r in d e n b a h s e d e rk e n d e g r ld iy i m te r ile r in d e n yer a lm m u la rd . s m a il- i d iv a n n d a b u lu n a n

tk i le m d e su lta n d r K a le n d e r K a d m k fr m a n d r K a le n d e r K a le n d e r M u s ta fa v M u r t a z d r Z ih cism ile c n d r K a le n d e r C ih a n i in d e ser t p b re h n e e h in a k n a k u r b a n d r K a le n d e r

V e l y e t k a besin a d H a t y u l m - h - M e r d a n d r K a l e n d e r 66 b e y itle ri, b u p r o p a g a n d a n n a n a h e d e fle r in d e n b ir in in d e K a le n d e r i z m re le ri o ld u u n u g sterm esi itib a r iy le iy i b ir b e lg e n ite li in i arze d e rle r. X V I . y z y ln ilk e y r e i b o y u n c a S a fe v p r o p a g a n d a s d a h a d a y a y g n v e b e lir g in b ir ekild e H z . A li v e O n ik i m a m k lt n , M u h a rr e m m te m in i, tevell v e teberr p re n sib in i v e b ilh a ssa H a k - M u h a m m e d - A li e k lin d e , z a h ird e l b ir g r n m a rz e d e n , a m a g e r e k te y a ln z H z . A l i n in te m e l o lu tu r d u u , eski h u l l in a n la r i ine o k r K a t~ b ir b i im d e y e rle e n u l h iy e t te l k k isin i K a le n d e r le r in d o k tr in in e e k led i. A r t k n m n akna ! K a le n d e r i z m re le ri, E r e n le r se rve ri A li A v r u p a l s e y y a h la r v e g z b a la rn a t c ^ e y le m i le r d i 67.

le m c ile r , K a le n d e r le r in g e z ip d o la tk la r h e r y e rd e , h- Merdan d iy e r e k y iy e c e k d ile n d ik le rin i y a z y o r la r 68.

D er Sieg der Safeviden in per-

65 B u kon u d a msl. bk. H a n n a Sohrvveide, s i e n . . . . \ D e r sla m , 41 (1965), ss. 1 3 1 -2 0 1 .

4 8 Bk. H a t y D iv a n , nr. S. N zh e t E rgun , stanbul 1961, s. 164. 87 N ergis, N ih a list n - rem, Bulak 1255, s- 1 1 4

8 8 M sl. bk. M en a vin o , s. 5 7 ; Baudicr, s. 186; ayrca bk. Im ber, ss. 40, 45.

M A R J N A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

59

X V I . yzyld a yaam ir K alenderilcr in iirlerine bakl dnda, yukard a saylan btn unsurlarn, kuvvetli bir tenash ve hull zem in in e o tu r tu la r a k terennm edildiklerini grmemek kabil deildir. B unlarn en banda, ulhiyet telkkisi ile iie kuv vetli bir H z. A li klt gelir. K alender A b d aln, Bir kimesnede olmasa ol ak- A lden Pes nice n kfir-i H aydar dimcsinler H er can ki ehi bilmese bu kiver iinde ah kul deil, ker-i K anber dem esinler0 9 tarznda srp giden iiri, bunun iyi bir rneidir. Bu ar telk kiye karlk, E y H a y li n ged oldum A lnin akna G fil olm a, grdn merdneler m eydandr T a rik n d a n ererse m enzil-i maksde her k H a k k a t rhn gzler bizm bir h m z vardr diyen H a y li, da h a m tedil bir slpla H z. A li m ahabbetini terennm e d iy o r70. A y n lm l slp iinde H ayreti de unlar s yler: E y vkf- h akkat-i esrr- kyint V e y rif-i m en-i K u r n y A l H i lem -i v el y et iinde n azrni G rm ed i d a h d d e-i devran y A l H a ll l-i m kilt- cihansn aceb m idr O ls a y an n d a m kilim sn y a A l H e r ged b ir padiaha bende olm udur v e l B iz de R u m A b d a ly u z b izm A ld r h m z 71 O n ik i m a m k lt de, H z. A lin inki ka d ar olm asa b ile, y in e de nem li b ir y e r tu tar. M esel H a y re ti d iv an n d a D e r b e y n - seyr slk-i A b d a l-i H u d bal a ltn d a R u m A b d a lla r m ta svir e d e r ken, birer birer im a m la r d a a n a r 72. A y rc a d iv an n b ir b l m n
8 9 Sam ancgil, s. 104. 70 H a y li Be D ivan, ss. 130, 147. 71 H ayret, s. 7, 223. 72 A .g .e., ss. 19-21.

6 o

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

de, Der beyn- ahvl-i hod ve menkb- Eimme-i sn Aer balyla O n ik i m a m n m edhine a yrm tr73. E y pdiah- zm re-i m erdn y Hseyin V e y server-i grh-i ehdn y Hseyin H a k dan sana v ceddine ok selm O lsu n Y e z d e la net-i Y e zd n y H sey in 74 eklinde d evam eden bir m anzm esinde H z. H seyini medheder. M u h arre m m tem i de, ilerde grlecei zere, ayr bir yinle K a le n d e r i zaviyelerin d e icr olunduu gibi, K a len d eri irleri de bu nu sk sk terennm etm ilerdir. M uh arrem m tem i hakknda H a yl B e hislerin i G am - d n y bizi bilm ez, v el M u h arrem de eh d -i K e rb e l i n bir h u vh m z v a r d r 76 b e y tiy le dile getirir. H a y re ti ise, M h - M u h arrem irdi yak u b d- am gnl K a n ak d u r bu d d e-i giry n y H seyin K e r b e l d an can revn iden ler i n tene-leb Itd ile r g z yalarn b- revn A b d a lla r H e m tu tu b h er dem H seyn ib n i A l nn m tem in A la u b g zd e n dkerler b u n d a kan A b d a lla r 76 b e y id e riy le , K a le n d e r le r in h er yl m u n tazam a n K e rb e l m tem ini y a d e ttik le rin i b elgelem ekted ir. B u r a d a tesirlerin teza h rlerin d en olan tevall ve p re n sib in in tere n n m n e rn ek o la ra k H a y l B e in, A tla s - g e rd n e tm ez rah n a al T k i o lm u d u r H a y l b en de-i l-i A b 77 b e y ti ile , H a y r e t n in M u s ta f n u n m m e tiy iz M u r ta z m n bendesi k e r-i l- i A b y u z H a y r e t zin d e y z teberr

73 A.g.e., ss. 12-14. 74 A.g.e., ss. 9-11. 75 Hayli Be Divan, s. 147. 78 Hayret, ss. 10, 20. 77 Hayl Be Divan, s. 107.

MARJNAL

SFLK:

KALENDERLER

161

m sr lan n II -

D m a n la rn d a n E hl-i B eyt-i A h m e d n o lu b bcrf O ld la r ca n d a n m u hibb-i H n edn A b d a lla r 78 zik re d e b iliriz. ERKN :

Erkn te rim iy le , K a le n d e r li in doktrinini tekil eden b ir takm n a za r in a n , te l k k i v e prensiplerin, K a le n d e ri z m relerin in d g r n lerin d en d a vran larn a , ib d et ve yin lerd en , klk k y a fetlerine v a r n c a y a k a d a r, tarikatlarn n bir gerei o lara k u y u lm a s gerek en esaslarn k a stedildiin i b u rada b elirtm elidir. M u h te lif K a le n d e r i z m re le rin d e u y u la n erknn banda n ce klk kyafet ko nusu g elir. A) K l k nk bu o n la n n felsefelerinin m a d d tezah r d r.

k y a fe t:

B irin ci b l m d e m u h te lif K a len d er! z m relerin d en bahseder ken, y e ri g e ld ik e b u n larn klk ve kyafetlerine de ksaca tem as olunm utu. A ra la r n d a k i teferruata a it baz fark llam alara ram en , gerek k a y n a k la rd a k i y a z l tasvirlerin, gerekse X V I . - X V I I . y z y l la rd a n in tik a l eden m in y a t r ve gravrlerin de gsterdii zere, hem en hep sinin y a r p la k denilebilecek bir ta rzd a g iy in d i i ve stlerinde b a z aksesu arlar tadklar, bu suretle d i er ta rik a tla rn m en su p larn d an hem en farkedildikleri m ahede o lu n m a k ta d r. sl m d n y asn n neresinde olursa olsun, K a le n d e r i z m re le rinin b u y a r p la k k yafetleri, fa k r ve tecerrd esasm n b ir g e re i dir. Bu ta rz k yafetin , b alan gta, K a le n d e rli in m istik tem elini derin d en e tk ile y en B udist ve am an ist evrelerle b ir ilgisi b u lu n d u u n a m u h a k k a k n a za ry la ba kla b ilir. B iz, ilk K a le n d e rle r olan B a b a T h ir-i r y a n v e D ervi-i h u -p rnekleriudeki gib i, y a n p lak old u k la rm v e b a za n srtlarm h a y va n p ostlaryla rtt klerin i b ili yoruz. B u n u n la berab er, K a le n d e rle r in kyafetleri kon u su n d a ilk tafsilatl tasvire Menkb- Cemld-Dn-i S v de ra stlam ak tay z. B u rada C e l l-i D e r g e z n den bahsolunurken, v c u d u n u n batan ayaa plak olup ancak mahrem yerlerinin birka para otla kapal bulunduu an la tlr ve bu kyafetin ayn en C e m l d -D n -i S v ta ra fn d a n k a b u l ed ilip d i er m rid lere de u yg u la n d b e lir tilir 79. A n c a k o bu p lak v c u d u cavlak den ilen k ld a n dokun m u b ir eit y e lek le d e rt78 H ayret, ss. 14, 20.

7# Bk. H a tb -i Faris, s. 31.

F. , t

6 a

OSMANLI MPARATORLUUNDA

m t r k i, b u n d a n sonra c a v la k g iy m e k , ta rik a ta giri e rk n n d a n sa y lm a y a b a la y a c a k tr 80. M enkb ile aa y u k a r a y n d n em e a it A r a p v ek a y in m e crin d e, d a h a n ce k en d isin d en sz e d ile n B a ra k B a b a vesilesiyle, X I I I . y z y l so n la ry la X I V . y z y l b a la rn d a k i K a le n d e r i d ervi le rin in k lk k y a fe tle rin e d a ir o ld u k a can l ta sv irlere ra stlan m a kta d r. iird e M e s e l B a ra k Tarihu A 'yni l-Asr da h a lk B a b a ve a ra p a sy la y a z lm bir m rid lcrin in k y afe tle ri yle a n la tly o r:

Rum

D iy a r n d a n gelen ve fik irle ri akna d n d re n b u in

sa n la r, k zle r g ib i ik i y a n la rn d a b o y n u zla r b u lu n a n b a lk la r g iy i y o r la r d . Y z le r i tral o lu p aa sarkk g r b y k la r v a rd . B el le rin d e v e b o y u n la rn d a k k a n la r ve b o y a l ak k e m ik le ri a sly d . E lle r in d e , b irer u la r k v rk u zu n so p a la r ta y o rla rd . B elle rin d e d e ta h ta d a n yap lm k l la r ta k ly d . B o y u n la rn a asl d a v u lla r a la r a k r a k s e d iy o r la r d 81. i te A ra p k a y n a k la r n n bu ta sv irleri, v a k tiy le Fuad K pr l y e h a k l o la ra k eski T r k ve M o o l a m a n la rn h a trlatm , bir m a k a le s in d e , B a ra k B a b a ve m rid le riy le b u eski a m a n larn k y afet le rin i k a rla tra ra k K a le n d e r lik le b u n la r a rasn d a b ir iliki a ra m t 8Z. G e re k te n de A b d lk a d ir n a n ve M ir c e a E lia d e n am anla r a d a ir in ce le m e v e a ra trm a la r, bu ilik iy e h a k v erd ire c ek n ite lik te d ir . z e llik le M . E lia d e n B u ry a t a m a n la rn a a it tasvirleri, B a r a k B a b a v e d erv ilerin in k y a fe tle riy le hem en h em en a yn den i le b ilir 83. K a le n d e r i z m re le rin in k y afetleri y a ln z d eiik z m reler a r a s n d a b ir ta k m fa rk la r a rze tm e k le ka lm y o r, za m a n v e zem in i in d e d e b a z fa rk lla m a la r g steriyord u . T a b ii ik lim artlarnn d a b u fa rk lla m a d a etkisini h esab a k a tm a k gerekir. O sm a n l devri K a le n d e r i z m re le rin in klk kyafetleri kou u su n d a elim izd e ol d u k a b o l m a lz e m e m e v cu ttu r. Bu m alzem e, X V I . - X V I I .
* A .g .e ., ss. 7 6 -77.

y z y l

Bu sebeple C em l d -D n -i S v nin mridlerine Cavlaki

den ild iin den giri blm nde bahsedilmiti. 81 es-Safed vv . 42b*43b. 82 Bk. In flu e n c e ", ss. 17-19 . Giri blm nde K alenderiliin yayln d an bahsederken tarafm zdan da temas olunmutu. M A b d lk a d ir in a n , Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara 1972, 2. bs., s. 92; E lia d e, L e Chamanism e et les Techniques Arclaiques de l'E xta se, Paris 1974, 2. bs., ss. O rta A sya da

13 1~ 3 2-

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

16 3

lara ait olu p , A v r u p a l seyyahlarn eserlerinde yer alan grav r lerle, ayn d n em e a it O sm anl albm lerinde bulunan bir takm m in yat rlerd en olum aktad r. A yn dnem lere ait yazl tasvirlerin yan n da, K a le n d e r i, H a y d a r, T o rla k vb. m u htelif zm relere m en sup dervileri resm eden bu m alzem e, bizim iin cidden belgesel bir nitelik arzetm esi b ak m n d an d a hayli ilgi ckicidir (bk. sondaki resim ler ksm ). B u ra d a , K a le n d e r i dervilerinin tadklar baz aksesuarlar dan d a bah setm ek y e rin d e olacaktr. Bu aksesuarlarn banda, ucu kvrk omak d e n ile n u zu n bir as gelir ki, seyahatlerde hem dayan lacak hem de k en d in i savu n acak bir let grevini y ap ar. M uh te m elen ilk d efa S u lta n u c u d -D n tarafndan ku llan lan bir tr olduu i in olsa gerek , uc denilen cinsinden V h d bahsedi yor 84. E n a z n d a n o m a k k a d ar m him olan bir di er eya da, yine V h id nin Eb M slim Nacak t b ir e tti i85, bir b a lta olup, b u na teber d e n m e k te d ir. B u d a yolcu lu k la rd a hem ate y akm ak zere odun k rm a a , h e m de sa v u n m a silh olarak k u llan lm aa yarar. B un un n e m in i H a y r e t yle v u rg u la m a k ta d r: K a n d a gitsen bile al y an n ca ey dilber teber K im y irin d e san a ok yold alk eyler teber

H a y r e t b e n ze r k a za k b ir R u m ili A b d a lsm K im G e le n e k , m e k te d ir 87, ki, d rm ezsin elin d en d yim b ir ter te b e r 86 bu b a lta tam a erknn V III. bu K a le n d e r le r deki

y z y ld a ya a m m eh u r E b M slim -i H o r s n ye k a d ar g t r V h i d n in Eb M slim Nacak terim i de zaten n un h a tra s n ta m a k ta d r. G r a v r v e m in y a t r le r d e de sk sk g r len Boynuz v e y a N eftr 't g elin ce, b u n la r k z v e y a m a n d a b o y n u zu n d a n yap lm o lup g ru p la r h a lin d e y o lc u lu k e d en K a le n d e r le r in, u lam ak istedikleri y e re

8 4 Bk. V h id , v. 21a.

8 5 A.g.e.,
8 9 pnarl, 8 7 98-99.

a yn yerde.

Divan, s. 196. T eb e r hakknda ksa bir bilgi iin bk. A . G Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleri, stanbul 1977, ss. 328-29. Irne M likoff. Abu Mslim, Le Porte-hache du Khorassan, Paris 1962, ss.
Bk. H a y re t,

164

OSM AN LI

I M P A R A T O R L U U N D A

yaklatklar zam an , gelm ekte olduklarn haber verm ek m aksadyla k u lla n lm a k ta y d 88. B ayram lard a ise bir musiki leti gibi alm yordu. K a le n d e r li in erknnn vazgeilm ez aksesuarlarndan ikisi de, kekl ve cr'adrCdr, bu n lardan biraz d aha aada bahsedilecek tir. B) i h a r ( r) D arb :

F arsa d rt anlam n a ihar ile, arap a rkn anlam na darb kelim elerin in birlem esiyle teekkl eden ve bataki san, kan, sa k a ln v e by n u stu rayla kaznm as anlam na gelen ihar (veya r ) Darb ( ^ t e r i m i n i n ilk defa nerede ve ne zam an kullan l d bilin m em ek le b e r a b e r 80, O sm anl dnem inde yaygn olduu g zle n m ek ted ir. ihar-darb, btn K a len d eri zm relerinde her za m a n d rt r k n yle u yg u la n m ay p zm reden zm reye deimekle b irlik te , K a le n d e r li in a yrc v asflarn dan biridir. S a , sakal, b y k ve ka tra etme erknnn, klk kyafet ko n u su n d a o ld u u gib i, yin e Budist tesirlerle ilgisi bu lu nd uu n a phe o lm a m a k la b era b er, K a le n d e rli in kendi i geleneinde bu erkn C e m l d -D n -i S v ye b alam r. ib n B attu ta nn naklettii bir menk a b e y e gre, eyh h en z d elikanl iken, m em leketi S v e de kendisine b y k b ir ak la b a la n a n zen gin bir kad n d an ku rtulm ak iin san, sa k a ln , b y n ve kan u stu rayla kazr. O n u bu h aliyle gren k a d n n k en d isin i ok irkin bulm as ile belsndan ku rtu lan Cem l d -D n - i S v , k u rd u u ta rik a tn erkn olarak bu deti u yg u la m a y a k a ra r v e r i r 90. H i p h esiz i b n B a ttu ta nn D im y a ttaki zviyed e dinleyip k a y d e tti i b u m e n k a b e, so n rad an ihar-darb erknn iza h iin u yd u ru l m u o lm a ld r. M enkb- Ceml d-D n-i ^ y f deki pasaj ise bize gre g e r e e d a h a y a k n g r n m ek ted ir. B u ra d a ki rivyete gre, bataki t y le r i k a z tm a e rk n , D m a k ta bu lu n d u u srada C e m l d -D n ta r a fn d a n ilk d e fa ta tb ik e kon u lm u tu r. C e m l d -D n D m ak a g e ld i i z a m a n , m e z a rlk ta in z iv d a olan C e l l-i D e rg e z n yi grm v e o n a h a y r a n o lm u tu r. B u za t, m en kb n m en in ifadesiyle, d n yev, v e u h r e v h e r t rl a l k a d a n tam a n la m y la m cerred , y ar plak,
8 8 M sl. bk. V a h id , v. 2 1a. N e fir iin bk. Glpnarl, a.g.e., s. 253. * ih ar D a rb terimine dair bk. a .g .e., ss. 75-76. 9 0 H ik yen in tafsilat konusunda bk. Voyages d 'lb n Baloutah, ss. 61-63.

M A R J N A L

S F L K :

K A L E N D E R !L E R

'6 5

sa, sakal, by ve ka kaznm bir dervitir91. te onun bu haline hayran kalan C em ld-Dn de onu taklit ederek tylerini kazm tr92. Bylece eyh o gnden sonra bu am cliycyi hem ken dine hem de m ridlerine srekli olarak uygulam aya balam ve ihar-darb erkn bu sretle teesss etm itir93. Bu m enkabeden anlaldna gre, sonradan Cem ld-Dn-i Svnin drt byk halifesinden biri olacak olan Ccll-i D ergezinnin, tpk B aba T h ir-i ryan gibi urada burada tek bana inziv hayat srdren Kalenderlerden biri olduuna hkmetmek doru grnm ektedir. M uhtem eldir ki Cem ld-Dn, hakikaten bu mn zev K a len d eri grerek ihar-darbi bir erkn olarak benimsemi olsun. Y u k a rd a ihar-darbin Kalenderi zmrelerinde farkl ekil lerde u ygulan dn a iaret olunmutu. Nitekim Barak Baba ve der vilerinin uzun ve sarkk byklan olduundan A rap kaynaklarnn bahsettiine daha nce temas etmitik. Buna baklarak onlann H a y dar olduklarm syleyebiliriz; Zira Haydarler'in byklarna dokun m adklar ve tepelerinde de bir tutum sa braktklar bilinm ekte d ir 94. Cmler ise yalnzca salarn uzatyor, geri kalanlar kaz ty o rla rd 95. Elde m evcut gravrlere gre, Torlaklar'n da Cmler kadar uzun olm am akla birlikte, bir miktar sa braktklar anla lyor. 9 8 B unlarn dnda teki btn K alenderi zm relerinin ihardarbi hem en tem am iyle uyguladklar sylenebilir.
0 1 Bk. Hatb-i Faris, s. 32:

y Jii J . U pI
9 2 A .g .e., ayn yerde :

a Aj

J .U y

jjjl

jj
j j j \ Jlc

C__5

jJL. j j f <_ro *

y>- liJlL. * - ^

JJ

jX i

0 8 Msl. bk. a.g.e., ss. 38, 43-45 vs. 0 4 Vhid, v. 47a. 0 5 A .g.e., vv. 5gb-6b. 0 # Msl. bk. Chalcocondyle, Histoire des Turcs, s. 25 teki gravr (bk. bu kitabn sonundaki resimler ksm.

.66

O S M A N L I IM P A R A T O R L U U N D A

H ayli Bein Ak iinde ser verenler vard bu serverlik yolun Bu tra ekm eyen bilm ez K alen d erlik y o lu n 97 m sralar, ada H elk nin Baa v kaa brd re vurub r darb N ie sretden grinen halka merd-i H ak D e d e 9 8 beytiyle dile getirdikleri ihar-darb, K alen d erlikte terk tecrd in b ir sem bol olarak kabul ediliyordu. Nianc M ehm ed Paa bunu tarihinde K a len d erlerin azndan y n -i K alen d eri ve tezyn-i H aydar zre kirpik ve ka pktr olub ( ......... ) hemn cihn- fnde bir post ve bir dost bes, bk hev v heves cm lesiyle veciz bir ekilde ifad elen d iriyo r99. M enkbnm esinden anlald kadaryla K aygu su z A b d a lnda bu yn -i kalen deryi yerine getiren sakal krkk ba tral ryan dervi olduun u g r y o ru z.100 Velyetnme-i Otman Baba?da. da O tm a n B a b a m n sk sk sa, sakal, ka ve byklarm kazttna dair p ek ok k a ytlara ra stlan m a k ta d r101. Sultan u cu d -D n in de ka kibri ylk bir kii olduunu yine onun m enkbnm esinden a n ly o r u z 102. B tn bu m isaller ih ar-d arbn vazgeilm ez erkn d a n old u u n u ispatlam aktadr. K a le n d e r le r in bu erknnn, ou m uhafazakr evrelerde k u v v e tli b ir tep kiyle karlk grd, eriattan km akla edeer tu tu ld u u m ahede edilm ektedir. slm telkkiler, H z. M u h am m ed in s n n e tin e a yk r olm as sebebiyle, zellikle sakal ve byk tran ho k a rla m a d n d a n , K a len d erler Islm dnyasnn hem en her ta ra fn d a bu seb ep le ehl-i bidat saylm lardr. B arak B aba ve der v ile rin in s rf bu y zd en M sra sokulm adklarn b iliy o r u z 103. X V . y z y ln son eyrein d e kalem e alnan m ehur Saltknme'de de
97 H a y a l B e D ivan , s. 305. 9 8 H elk, D ivan , nr. M . avuolu, stanbul 1982, s. 171. 9 9 Bk. Nianc, T a rih-i N ianc, ss. 235-36. 100 M en kb- B K . , s. 49. 101 M sl. bk. Velyetnme-i O B ., vv. 35b, 64a vb. 10 2 Velyetnme-i S., v. 23b : Siz eriat ehlisz mttek O l bir ka kibri ylk kii 10 3 Bk. Y u ka rd a s. 72.

MARJNAL SFLlK : ayn te p k ile r d ile

KALENDERLER

167

g e t ir ilir 104. V a h id de Menkb nda

bu sebeple

K a le n d e r le r i id d e tle ta k b ih eder ve onlara

tenkitler y n e ltir105.

H er h l k rd a y a r p la k ve h ayvan postlaryla rtl vcutlar nn y a n n d a ih a r d a rb d a gerek halk arasnda, gerekse dier tarikat evrelerin d e K a le n d e r le r e souk baklm asna yol amtr.

C) R i y z a t : in sa n n nefsini h er trl d n yev zevkten olabildiince alkoya rak ancak h a y a tn s rd reb ilecek asgar eylerle yetinm eye al trm as d e m e k o la n riy za t, K alen d eriliin doktrin esaslarndan olduu k a d a r, terk tecrd prensibini yanstan bir erkndr da. D i er ta rik a tla rd a d a esas olan riy za t erkn, H atb-i Fris tarafn dan u zu n u z u n a n la tlm o l u p 106, K alen d erlie giren her mridin yerin e getirm esi gerek en bir eit ile ekm ekten ib a re ttir107. K a le n d e r ili in ilk za m a n la rn d a bu gibi erkna sk skya ria yet o lu n d u u h a ld e , O sm a n l dnem inde bu durum un gevediini, gerek O s m a n l, gerekse B at kayn aklarnd an anlyoruz. Bu kaynak lara g re ,, K a le n d e r i z m releri artk tasavvuf niteliklerinden ta m am en u zak la m , ze v k ve sefahet lem lerine dm insan toplulu lu k la rn d a n o lu m a k ta d r108. B ununla beraber zam an zam an K a y g u s u z A b d a l ve O tm a n B aba gib i byk K alen d eri eyhlerinin riy za t e rk n n a u y m a y srdrdkleri sylenebilir109.
10 4 E b u l-H a yr-i R m , Saltknme, w . 367^3683. Burada Sar Saltkn,

Kalenderi eyhi Seyyid C e m a le yle dedii yazldr : Bilm ez misin kim ehl-i bid'at, ehl-i reddrr. Hazret hakknda huss kim ka kirpk dem olanlarna rahmet virilmidr. Hakk Telnun rahm eti niandur ki cem-i a z dem olanlarnm gnahna ehdet ideler ( .............) V e hem eytan derghdan dr olcak eytanun ka ve kirpi dkildi rahmetden mahrum oldun almet-i R ah m et gitd i. . 10 5 V h id , v. 3ga-b. 10 6 H a tb -i Fris, ss. 66-67. 10 7 A .g .e ., s. 48 :
jj~ " J jy jJ J O ----- - i j j j J+ ojjj

j l i <^1 Lf
d yr

.U ii j l j'

j' C j j j

jJ

j\ y > -

10 8 Bk. yukarda Kalenderi zmrelerine ait blm, ss. n o -1 1 9 10 9 M sl. bk. Velyetnme-i O B .. w . 80b, 85a.

68

OSMANLI MPARATORLUUNDA D) S e y a h a t : B elk i en eski d e v irle rd e n en son z a m a n la r n a k a d a r b iri se y a h a ttir . K a le n G e le n e k

d e r li in la m a k la F r is y e ic a p tir 112.

en o k u y u la n b e r a b e r 110, g re , b ir

esas e rk n n d a n

d i e r k o n u la r d a o ld u u g ib i b u n u d a C e m l d - D n - i S v y e b a a sln d a m eselen in y in e eski K a le n d e r li in z ir a se y a h a t m u tla k a in sa n n B u d ist v e M a n iy e rin e i in i g e tirilm e si h e ist e tk ile r v e ge le n e k le rle se y a h a t eden e rk n d r; a lk a s o ld u u m u h a k k a k t r 111. H a tb - i o lg u n la trr.

M n a e h li b u n u n la y c e lir ; y u m u a k h u y lu o lm a n n m a y a s s e y a h a t

G e r e k te n

a a y u k a r b t n

sl m

d n y a s n d a

hem en

her

d e v ir d e K a le n d e r i d e rv ileri, eski B u d ist v e m a n ih e ist r a h ip le r g i b i, g e n e llik le b t n y a z b o y u n c a , be k iilik g r u p la r h a lin d e s re k li s e y a h a t e d iy o r la r d . E rk n ic a b y a p la n b u s e y a h a tle r s e b e b iy le , K a le n d e r i d e n i le r i F a s ta n H in d is ta n a k a d a r b t n sl m le m i i in d e o k gen i b ir a la n d a s rekli d o lam h a lin d e id ile r . B u se b e p le h e r h a n g i b ir y e rd e k i b ir K a le n d e r i z v iy e sin d e d e iik m ille t v e m e m le k e tle re m e n su p K a le n d e r i d e rv ilerin e r a s tla n a b iliy o r d u . B u s re k li d o la m b u z m re le r a ra s n d a o ld u k a sa la m b ir d a y a n m a y a y o l a t g ib i, b ir b ir le r in d e n a n b ir ekild e fa rk lla m a la rn a da e n g e l o lu y o r d u . b ir H in d is ta n d a k i b ir K a le n d e r i d erv iin in A n a d n ce ve in a n itib a r iy le olsu n, d o lu d a k i m e slek ta n d a n

k lk k y a fe t itib a r iy le o lsu n tem ele in en b ir a y r l y o k tu . X V I . y z y l d a ya a m n l b ir K a le n d e r i iri o la n Y e tim A li e le b i, m e sle k ta la rn n T erk -i R e sm n asl se y a h a t e ttik le rin i yle a n la ty o r : d e tle y in e k e n d im ize n ice bend e d e lim id e lim y n - i c ih a n p -b e n d

A z m - i ir a z B u h r v S e m e rk a n d id e lim G e l K a le n d e r o la lm terk-i d iy a r e y le y e lim E m r-i H a k erd i n sefer e y le d i P ir C e m a l

110 H a tb -i Fris, seyhat erknnn ilk defa C e m l d -D n i S v tarafn

d an o rtaya atldn belirterek onun azn dan bu erknn faziletini ve sliklere neler kazan dracan uzun uzun anlatr. stelik bir takm yet ve hadslerden deliller getirerek seyahatin farz olduunu vurgulam ak ister (bk. M e n kb- C S ., ss. 15 -1 7 , 26-29). 111 Bk. giri blm , s. 8. 111 H a tb -i Fris, ss. 15-16.

M A R J N A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

6 g

R u m d a sana karar old Y ctm emr-i m uhal A r a b a A c e m e eyleyelim istical G el K a len d er olalm terk-i diyar e y ley e lim 113 K a y gu su z A b d a l ve O tm an B abann m enkbnm elerinde de seyahat erkn nem li b ir yer tutm aktadr. M esel K aygu su z A b dal, Elm al zviyesin de A b d al M usaya intisap edip hilfet m aka mna ykseldikten sonra, bilindii gibi M sra giderek D im y a t taki - temeli C e m l d-dn -i S v tarafndan atlan - K a len d eri z v i yesinde kalm , orad an K a sru l-A y n a gelerek kendi zviyesini kur mu, daha sonra d a a b d a lla ry la beraber H icaza gitm itir. O rad a n srayla am , y an i D m ak, B adad, K fe, Necef, K e rb e l ve Nuseybini dolaarak tekrar A n a d o lu ya dnm ve Elm al zviyesinde karar k lm tr u . K a y g u su z A b d a ln bu seyahati rastgele bir yolcu luk olmayp, K a le n d e rili in erkn icab, sliki olgunlatrm aya, baka diyarlardaki m erepdalaryla tam trm aya yn elik b ir seyahattir. O, dolat b t n bu yerlerde hep K a len d eri zviyelerin de kalm tr. Bu t r seyahatin dnda, K a len d erlerin bir de y llk seyahat leri v ard r ki, eyhlerinin bakanlnda, sadece y a z m evsim i bo yunca y ap lan , kn h a rc a y a c a k la n erzakn, zellikle kurban denilen davar ve srlarn toplanm asna yn elik bulunm aktadr. O tm a n Bahann hem en b t n m enkbnm esini dolduran ve b t n B al kanlar iin e a la n y llk seyahatleri ite bu tr se y a h a tle rd ir115. E) T e s e l ( d ile n m e ) veya cerr:

Tese'l v e y a cerr de kk Budist tesirlere kad ar u zan an erkn dan biridir. G e zic i Budist rahipler de y a z a ylarn d a, tek tek v e y a bir ka kiilik g ru p la r h alin de seyahat ederek ve bu esnda u ra d k lar ehir ve k a sa b a la rd a dilenerek gnlerini g e iriy o rla rd 116. Budistlerdeki bu ritel dilenm e, aynen K a le n d e rlik te de kendini k a bul ettirm i ve K a le n d e r i dervileri de fakr ve tecerrd esasnn b ir gerei olarak, n efislerini aalam ak, bylece on un hkim iyetin d en ku rtulm ak i in dilen m eyi erknd an kabu l etm ilerdir. T ese l erkn n a d a ir Menkb- Ceml'd-Dn-i SvV de h e r hangi b ir iz a h a ta rastlan m am as dikkat ekicidir. B u n u n la b e ra b e r,
113 S. N zhet Ergun, B ekta irleri ve Nefesleri, stanbul 1955, ss. 1 1 1 - 1 1 2. 114 Bk. M en kb- B K ., m uhtelif sayfalar. 115 Bk. Velyetnme-i O B ., m uhtelif sayfalar. 119 Bk. giri ksm, s. 10.

17o

OSMANLI MPARATORLUUMDA

d i e r k a y n a k la r m z bu k o n u d a b o l m a lz e m e ih tiv a e d e rle r. B y le c e K a le n d e r le r in bu rit e l d ile n m e v a s ta s y la y iy e c e k le r in i s a la d k la rn da a n la tm o lm a k ta d rla r. A s ln d a O s m a n l m p a r a t o r lu u n d a h cm e h em en b t n K a le n d e r i tekke v e z a v iy e le r i d e d i e r leri g ib i v a k f sistem in e d a h il b u lu n d u k la r h a ld e , y a n i m a d d ih ti y a la r b u ere v e d e sa la n d h a ld e , K a le n d e r le r tese l e rk n n u y g u la m a k su re tiy le k e n d ile rin e b ir ek g e im k a y n a sa la m o lu y o r la r d . A v r u p a l se y y a h la r v c g z le m c ile r , eitli K a le n d e r i z m re le rin i a n la trk e n o n la rn bu tese l d e tle rin d e n d e b a h s e d e rle r.

O n la r n a n la ttk la rn a g re, K a le n d e r le r ilg i e k ic i b i im le rd e d ile n m e k te d ir le r . B a za n g r u p la r h a lin d e eh ir eh ir, k a s a b a k a sa b a , h a tt k y k y l h iler s y le y erek d o la m a k ta , n le rin e k a n a keArtf/ le rin i u z a ta ra k v e rile n p a ra v e y a y iy e c e k le r i t o p la m a k t a d r la r 117. Kekl, h in d ista n c e v izi kabuundan veya o b i im e u y d u r u la r a k m d e n d e n y a p la n , b o y u n a a slm a k ze re ik i y a n n d a n b ir zin c ir le tu ttu r u la n , Gegl ii u k u r v e gen ie k a b n de y a z lp a d d r. B a z a n Kegl v e y a B azan da, z e n g in e k lin d e s y le n e b ilm ek ted ir.

e v le rin in v e k o n a k la rn n n n e g e le re k i erd e o tu r a n la r m e d h e d e n m n ile r s y le y en K a le n d e r i d erv ileri, b u s yed e d e e p e y c e y k l p a ra v e y a sa d a k a to p la rla rd . B u u su llerd en b a ka , y o ld a , ard a , p azarda k a rla tk la r in sa n la rn fa ln a b a k p o n la ra c z ip keh an n e tle r i s y le y e re k y in e y k l c e p a ra la r szd ra n g z a k K a le n d e r i d e rv ile r i d e v a r d 118. T a b iik i a rtk bu t r d ile n m e le rin rit e l la m d a tese'l e rk n y la a l k a s o k ta n k a yb o lm u , ta m a m iy le b a sit b ir d ile n c ilik h a lin e d n m lerdi. F) M c e r r e d l i k : B e k r b ir h a y a t s rm en in , K a le n d e r lik g ib i g e z g in c i b ir n ite li e sa h ip b u lu n a n v e terk tecrd esas pren sip ed in m i b ir ta sa v v u f te e k k ld e en g e re k li e rk n d a n b iri olm as o k ta b iid ir. T e m e ld e s l m e sa sla ra a y k r o la n b y le b ir erk n n ben im sen m esi, m u h a k k a k ki y in e eski B u d ist v e M a n ih e is t tesirlerle ilg ili g r lm e lid ir. n k k a y n a k la r m z B u d ist ve M a n ih e ist ra h ip le rin de m ce rred
117 M sl. bk. Schvveiger, s. 196; M cn avin o, s. 59; Baudier, ss. 184, 196. H a

y li B e d iva n n d a keklle dilenm eyi bir m o tif olarak yle kullanr : iyn - blbl deryzeye kekl idb C err in derghna geldi kalender-vr gl 1,8 M sl. bk. M en a vin o , ayn yerde; Baudier, s. 197.

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

' 7*

bir hayat srdklerini gsteriyor, ki bundan daha nce bahsedil miti- zellik le Budist mistik kltrnn bir gerei olan bekr y a ant, kesinlikle vazgeilm ezdi. Bu hemen btn K alen d eri zm re lerinde de byle olm utur. N itekim K alen d eriliin tarihinde isim yapm nl eyhlerin b yk bir ounluunun da bekr yaadk lar bilinm ektedir 119. B ununla beraber, kaynaklarn verdii bilgiler, evlilik eklinde olm asa dahi, K alen d eri dervilerinin zam an zam an kadnlarla iliki kurduklarn gsteriyor120. Bilhassa O sm anl d neminde bunun pek ok rneine rastlanm aktadr. H a tt K p r l M ehm ed Paa nn, Edirne yaknlarndaki bir K a len d eri zviyesini, srf k ocalarna ih an et eden kadnlarn girip ktklar bir yer haline geldii gerekesiyle kap attn b iliy o ru z121. B azan d a k ad n larla temas tercih etm eyen K a len d erlerin, aada gr lecei zere, gen erkeklerle ilgilendikleri ve bunlar kendi aralarn a a lm aya altklar mahede o lu n m a k ta d r122. Bu srede, bir za m a n la r K a len d erlik te A lla h n cem alin i gzel deli kanllarn y z n d e tem aa etme dncesinden kayn aklan an Mahbubperestlik (ya h u t Cemlperestlik) erkn, sk sk sapk ilikiler ekline dnebilm itir. G) M a h b u p p e r e s t l i k ( C e m lp e r e s t li k ) : M ah bu p p erestlik, ku vvetli bir ihtim alle eski Iran kltr k a n a lyla K a le n d e rli e girm i olm aldr. Z ira bunun Budist m istik te lkkileriyle b ir ilgisi henz grlem em itir. K a y n a k la r zellikle, ran ve d a h a sonra d a A n ad o lu shalarm da m evcu t K a le n d e ri z m relerinde, gen ve g zel y zl , m tenasip endam l d elikan llard an mahbub v e y a mauk edinm ekle ilgili pek ok m alzem e ih d v a etm ek tedirler. ra n d a bu gelenein, K a len d erlik dnda d a ok eskiden beri m evcu t b u lu n d u u anlalyor. n l edip S a d ve ir H fz n
119 X V I . Y zylda H ayret bu hususu yle vurguluyor : T erk tecrd ehliyz hnmandan friz k i lemden biryz n ndan friz V arm z m ahbb ile meydr kalandan friz Biz de bir ka lbliyz cihandan friz 12 0 Msl. bk. Baudier, s. 185. 121 Bk. R icaut, s. 451. 122 Msl. bk. Baudier, s. 184.

172

osm an li

paratorluum da

e se rle rin d e b u n u n izle rin e ra stla n y o r . S d , Glistan v e Bustan a d l b t n d n y a c a ta n n m k ita p la r n d a m a h b u p p e re stlik te n b a h se t m e k te , h a tt g e n li in d e k e n d isin in d e d ilb e r b ir ge n ce k o ld u u n u a n la tm a k ta v e b u n u n , in sa n k t y o la s r k le y e b ile c e i seb e b iy le , iy i b ir ey o lm a d m b e lirtm e k te d ir. O n a g re g z e l y z l d e lik a n lla r a d u y u la n ilg i h i d p b ir za m a n m su m da, o l a m a z 123 B ir O s m a n l d ev ri z a m a n la r K a le n d e r le r le k a lk a n H fz

K a le n d e r le r i n in e lin d e n d m ey e n m eh u r d iv a n n d a , H fz k v e rin dse, g ze lle re h a y ra n sa ne k a r k i? B ir o k tu h a f h a lle r v a r d r ki, g e n lik a n n ic a p la r n d a n d r 1245 d e m e k s re tiy le m a h b u p p e re stli in g e n li in n o rm a l tu tk u la r n d a n o ld u u n u ifa d e e d e re k , S d y e ters b ir ta v r o r ta y a k o y u y o r. Kk b u ekild e o k eskilere k a d a r g id e n m a h b u p p e re stli in , r a n d a K a le n d e r lik g ib i esas m ce rre d li e d a y a n a n b ir ta rik a tta k o la y c a re v a b u lm a sn a a m am ak l z m d r . V a h d e t - i V c d te l k k is in in d e i ik b ir y o r u m u o la ra k A lla h n g ze l y z l g e n e rkek le r in s im a la r n d a te c e ll e tti i t a s a v v u f z e m in r in d e n d e r le r b u la n gerek esiy le k e n d in e u y g u n b ir de m u h b u p p e re stlik h a k k n d a k a y n a k la r d a il I r a k n in , v a k tiy le eh irlerin e ge le n K a le n iin H a tt

g iy e d e e r m lu m a t v a rd r. X I I I . y z y h n n l K a le n d e r i e y h le F a h r u d - D n - i a ra s n d a g rd g z e l b ir d e lik a n ly a ilg i d u y d u u

K a le n d e r li e

in tis a p e tti in d e n d a h a n ce b a h so lu n m u tu .

E v h a d d - D n - i

K ir m n i n in de em s-i T e b r z ta ra fn d a n ten kid e

u r a d m d a b i l i y o r u z 125. X V I . y z y l I ra n l m e llifle rin d e n S m M ir z d a , M e v l n A b d a l a d l b ir K a le n d e r i irin in b u n a b en zer b ir h ik y e s in i Ne v ark i ta fs ila tl o la r a k a n la t r 126. K a le n d e r i d erv ilerin in g e ld ik m a h b u p p e re s tli in ,

le ri so sy a l v e ta d r . M e s e l

k lt r e l e v re le re g re sk sk a m a c n deitirerek X III. y z y ld a I b n l- H a tb Cavlakler 'i an la trken ,

s a p k ili k ile r e k lin e d n t n e d a ir k a y n a k la r d a b ilg i b u lu n m a k o n la r a r a s n d a liv ta (h om oseks ellik) ille tin in ok y a y g n b u lu n d u u 123 M sl. bk. G listan, ev. 2 7 5 -2 7 7 , 278. 124 Bk. H fz D iv a n , e v . A . G lpnarl, stanbul 1968, 2. bs., s. 24. 125 Y u k a rd a birinci blm , s. 8 1. 12* Sm i M ir z , T u h fe -i S m i, Sleym an iye w . (Ayasofya) K tp ., nr. 4248/4, H ikm et ilay d n , stanbul 1963, 2. bs., ss. 185,

221 a-222a. Burada, vaktiyle ok zengin bir tccar olan M evln A b d a ln ,

d k kan n a gelen ok gzel bir d elikanlya k olup uruna btn servetini terkederek nasl K a le n d eri olduu hikye edilir.

M A R JN A L

S F L lK :

K A L E N D E R L E R

173

nu, m ecbur k alm ad k a kadnlara ilgi duym adklarm k a yd e d iy o r127. Ahm ed E fl k de M e v l n nn, olu Sultan V e le d i ems-i T c b r z ye mrid verirken onun, irkin livta hastalndan uzak bulunduu konusunda tem in at verm e gereini duyduunu y a z m a k ta d r128. Onun bu ka yd da, M ev l n zam annda A nadolu K alen d crleri ndc bu iin iyi bilin d iin i ortaya koyar. M ah bu p p erestlik trl ekilleriyle Osm anl dnem ine de in tikal etmitir. X V I . y zyld a H ayret aadaki m srlaryla, m ahbup, larn, veya baka bir deyim le, hid'lerin A lla h n m azhar olduunu anlatyor: N r-i A h m e d dr y zi zll-i H ddr perem i R y- rahm etdir ka m m i M uham m eddr femi A n a bu veh ile kim dr diyebile dem Pertev-i H a k kudret-i H ak m azhar- A lla h dur O k u m a d u n H a y re t geri Mutavvel Muhtasar Z lfi a z hadsinden bize vir bir haber ol g zeller hinun kim ana dir ehl-i n azar P ertev-i H a k kudret-i H ak m azhar- A lla h d u r 129 T a m a m be k t adan ibaret olup yukarya y aln zca i k i s i n i ald mz bu m an z m e, H a y re tnin A li adndaki bir m ahb ub u, y a h u t ahidi iin sylenm i olup, grld gib i A lla h n cem alin in on da zuhur ettiini belirtm ektedir. H a yre t M ah m u d adn daki baka bir m ahbubu iin de unlar terennm ediyor: G e h g zi fik ri ile v lih hayrn olalum Z lfi sevdas ile g h peran olalm K u ln a kul olben lem e sultan olalu m K a n i b ir uh g zel dnyede M ah m u d g i b i 130 H a y l B e de a ym ekilde gen ve g zel bir a olan akn u b e y ti ile dile ge tiriy o r: ih resin de gr ben lem a-i nr-i n eb evi B ir y a ln y z li k evkine old u m a le v 131
127 bn ul-H atb, Fustt, v. 51b. 128 E flk, II, 633. 129 Bk. H ayret, Divan, s. 101. 130 A .g .e ., s. i i i . 131 H ayl B e D ivan, s. 447.

'7 4

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D a

A yn H a yal Be, m ahbupperestliin K a len d erler arasnda nasl livta ekline dntne dair de m u htelif ifadeler su n m a k ta d r^ K a len d erler arasnda yaygn olduu bu rnekleriyle iyice grlen bu tr ilikiler, X V I . ve X V I I . y zyllard a A vru p a l seyyah larn da dikkatlerini ekmi olm ah ki, eserlerinde bu meseleden bah sederken m ahbupperestlii ok garip bir det olarak vasllandr m ak tadrlar 133. I II Y N V E B A D E T L E R m ahsus y in le r :

A) K a le n d e r li e

H er tarikat zmresi gibi K a len d erlerin de kendilerine mahsus b az yinleri olduu m uhakkaktr. A n ca k O sm anl ka yn a k lan , zel likle resm nitelikli ariv belgeleri ve vekayinam eler, bu konuda bizi ayd n latabilecek nitelikte deildirler. Z aten resm ynetimin bu zm releri ehl-i bid at telkki etm esiyle gayri meru sayldkla rn dan , kayn aklarn onlarn yin ve ibadetleri konusunda bilgi ihti v a etm eleri de beklenem ezdi. Bu sebeple bu m eseleye d air m alzem e a n ca k resm nitelik arzetm eyen k a yn a k lard a o d a ksa bilgiler h a lin d e - bulunabilm ektedir. M esel V h id eitli K a len d eri z m relerin i sayarken, onlan n za m a n zam an def, dm belek ve benzeri m usiki letleriyle lhiler s yleyerek 11usl-i kadmelerince raks ve sem itdiklerini k a y d e d iy o r134. A m a bu usl-i k a d m e nin ne olduun u, raks ve sem m nasl yap l d m ak lam yor. B u n u n la beraber, Velyetnme-i Otman Baba bu kon u d a bir l d e a y d n la tc d u ru m d adr. B urada m evcu t b a z ka ytlar, K a le n d e r i y in le ri kon u su nd a gerekten belgesel n itelik tam akta olup, im d ilik ben zerleri de yoktur. Bu k a ytlar, O tm a n B a b a ve dervi le rin in g ittik le ri yerlerde yap tk lar ate yin le ri ni anlatm akta d rla r. D o la tk la n ehir ve k a sa b a la n n dn daki u y g u n yerlerde, k o r u lu k la rd a k i ku ru a a la r keserek gece o rta y a y p , n orm al b y k l k te k i atelerd en o k d a h a cesim b ekler tekil ederek Tanrya tem gstermek zere sem v e raks etm ek, a n la ld k a d a n y la

132 A .g.e., ay n yerd e. B u rad a H a y l Be S e yd ve A li B l ad l m ahbuplarn nasl liv ta fiilin e let o ld uklarn anlatr.

1 3 3 M s l. b k . C a n t a c a s i n , s. 225. 1 3 4 V h id , vv. 22a-b, 34b, 75a

vb.

M A R J N A L
bu y in le r in

S F L K :
e s a s n bu ki

K A L E N D E R L E R

175

o l u t u r m a k t a d r 135.

D aha

da

n e m lis i,

O tm a n

B a h a n n e tti i

bazan

a te y in le r i n i h a s ta lk bu b iz e am an

te d a v isi m a k s a d y la ic r h a t r l a t m a k t a d r 188.

a n la ly o r

y in le r in i

Bu ate yinlerinin muhtem elen X I I I . yzyldaki glerle O rta Asyadan A n ad o lu ya intikal eden K alenderi zm releri araclyla girdii tahm in edilebilir. stelik bu yinlerin, biraz aada anla tlacak olan, Seyyid G azi Z viyesinde icr edilen yllk byk top lantlar esnasnda da tekrarlandna baklrsa, herhalde O sm anl m p aratorlu u n d aki btn K alen d eri zmrelerinde ortak olduunu ileri srmek m m kndr. Seyyid G azi Z viyesinde, H a cla r B ayram da denilen K u r ban Bayram srasnda yap lan yllk byk yinler hakknda bugn iin ilk k aytlara, H ac Bekta- V e l, H acm Sultan ve O tm an Baba velyetnm elerinde rastlanm aktadr. Bunlardan birincisi, sz konusu zaviyede yap lan ilk yinlerin H ac Bekta tarafndan tesis olun duunu haber verdii gibi, M uharrem M atem i yininin dc H ac Bekta Z v iyesinde icr edildiini b e lirtir137. kinci eser ise, H acm Sultann, her yl K u rb a n B ayram nda Susuzdaki zviyesinden kalkarak teki K a len d eri zm releriyle beraber b yk yine katl mak zere S eyyid G azi Z viyesine gittiini b ild irir138. n c esere gelince, o d a lp k kincisi gibi, O tm an B aba nn her y K u rb a n B ayram nda H acc- E kb er denilen byk yine katlm ak iin m ridleriyle ayn zviyeye geldiini ve bu yinin ok nem li olduunu kayd etm ek ted ir13B. H er eserin _verdii bu m lum at, S eyyid G azi Z viy esindeki b yk yinin en azndan H a c Bekta zam an n dan beri bir ka y z yld r d evam etmekte olduunu gsterm ektedir. H ac Bekta Z viyesinde icr edilen M u h arrem M tem i yin lerinin nasl yap ld n a dair her hangi bir bilgiye rastlam am akla be raber, S eyyid G a zi Z viyesindekinin nasl yap ld n A v ru p a l g z lem ciler sayesinde renebiliyoruz. Bu yin lerin yapl tarzm , bias M sl. bk. Velyetnme-i O B., w . 79b, 80b, 107b vb. 134 A.g.e., v. 107b. Burada O tm an B ab ann, hasta yatm akta olan F atih Sultan M eh m ed i iyiletirm ek am acyla, stanbuld a ok byk cesm ette" b F ate yaktrarak b unun banda padiahn iyilemesi iin d u a ettii an latlm ak tad r. (Ate yinleri konusunda bk. O cak , Bekta MenktbnmeUri, ss. 185-195). 137 Bk. Menkb- H B V . s. 84. 138 Tschu d i, Das Vilyet-nme, ss. 78-82. 139 Bk. Velyetnpame-i O B., v. 116b.

176

OSM ANLI I M P A R A T O R L U U NDA

ri A n to n io M cn a v in o o lm ak zere X V I . y z y ld a n iki s e y y a h , di eri de X V I I . y z y ld a M ic h c l B au d ie r in eserlerin den ta k ip e d e b ili y oru z. K u rb a n B a y ra m n dak i bu b y k yin lerin ic r y eri olarak

S ey y id G a zi Z v iy c si nin seilii, trbesinin b u ra d a b u lu n d u u n a in a n lan E m evi d evrin in nl m cah id i S eyyid B attal G a z i n in, A n a d o lu nun fatihi o lara k daha X III. y z y ld a A n a d o lu K a le n d e rile ri nin p iri saylm asn d an ileri gelm ektedir. T a rih e sin i d a h a aa d a ele alaca m z bu z v iy e n in eyhi, bu n iteliin d en d o la y , Osm anh bu m p arato rlu u nda zam Baba m evcu t b t n K a len d eri eyhlerinin stnde b u lu nu yord u. B u sebeple kendisine b y k h rm et gsterilen eyhe ( A zam Baba) d en iyordu 14. B aba ta ra fn d a n y n e tili te sz konusu yin ler bu z a m

y o rd u . B irka gn sren yin lere yaklak sekiz bin kii ka tlm a kta o l u p 141, bu n lar im p arato rlu u n her y an n d a n kendi eyhlerinin b a k a n ln d a gru p la r halin de geliyorlard . stlerin e b e y a z elbiseler g iy e re k yin e katlan eyhlerin her biri, top lan tn n son un cu gn o la n C u m a g n n e kadar, orad aki dervilere b ir y l b o y u n c a seya h a t leri srasn da grd kleri m em leketleri, d e tleri, o la y la r sohbetleri esn asn da n a k le d iy o rla rd 142 Sonuncu gn, z viy e n in yan n d a k i y e illik sah ad a sofralar kurulu yor, kesilen ku rb a n larn etleri trl eit yiy e ce k lerle dervilere sunuluyordu. z a m B a b a n n du asyla so n a eren ziyafetin arkasndan, kek denilen iki gen dervi, dervi lere maslak t b ir olun an afyondan yaplm esrar su n uyordu . O gnn a k a m o rta yere ok b y k cesam ette ate y a k ly o r d u 143. te esas b y k yin o zam an balyordu. i tik le r i esrarm etkisiyle kendilerinden geerek tam b ir vecd i in e g iren d e n i le r , yava yava coarak, d e fler ve ku d m ler eli in d e l h ile r syleyerek atein etrafn da raksa k o y u lu y o rlard . B u n a samah (sem ) denm ektedir. R aksederek iy ice coan derviler, a r a d a sra d a falan n akna! filam n akn a! diyerek b a k laryla v c u tla r n n m u h te lif yerlerin e y arala r a yorlard. Bu y zd en pek o k d erv iin v c u d u bu y arala rn izlerin i tam aktayd. T e k tek
14* M sl. bk. M e n a vin o , s. 5 7 ; Kanuni Devrinde stanbul, s. 8 7; Baudier, s. 186. 141 Kanuni Devrinde stanbul, ayn yerde. 14 A . g ayn yerd e; M en avin o , ayn yerde; Baudier, ayn yerd e; ayrca bk. Im b e r, 1. 40. 10 Kanuni Devrinde stanbul, s. 88; M enavino, s. 58; Baudier, s. 187.

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

77

yaplan bu rakslardan sonra, bu defa da atein etrafnda daire e virerek topluca raksa geiliyordu. Mahya denilen bu y in 1M, der viler tam anlam yla kendilerini kaybedip yorgu n luktan otlarn stne serilinccye kadar srp gediyordu. Ertesi sabah btn der viler zam B abadan izin alarak yine gruplar halinde, geldikleri gibi memleketlerine d n erlerd i143. T ab ii yazn darda yaplan bu yinler, kn ve souk havalarda zaviyenin semhanesindc icr edilirdi. Baka tarikatlarda pek grlm eyen vc bir eit genel kong re niteliini tayan bu byk yinde, iki husus dikkati ekm ektedir. Bunlardan biri raks, dieri ise esrar imedir. B) R a k s ve esrar:

D ikkatle bakld zam an, baka tarikatlarda d a deiik b i imleri grlen raksn, vecd haline girebilm ek iin bir m etot, y a l nzca K a len d erlerde veya o merepteki baz tarikat zm relerinde rastlanan esrann ise, bir ara olarak kullanld m ahede edilir. Kalenderi rakslaryla ilgili ilk bilgilere Barak B aba dolaysyla b a z A rap kayn aklarn d a rastlam aktayz. Bunlarda Barak B ab a nn Dmaka geldiinde, dervilerinin ald davu llar ve ziller eli inde lgn hareketlerle raks ederek vecd haline girdii anlatlr. Hatt bu kayn ak lard an bazlar, B arak B aba raks ederken zerin deki an ve zillerin , m deni h alk a lan n rpertici seslerinin, eyhin nrala n n a kartn ve seyredenleri dehete sevkettiini y a z a r la r 146. X V I. y zyld a da V h id , eitli K alen d eri zm relerinin d avu l, dmbelek ve boru lar alarak bunlarn eliinde sem ve raks ede ede kendilerinden geip yerlere serildiini a n la tr 147. Fuad K p r l bu rakslarn eski O rta A sya T rk ve M o o l am anlannn rakslarna ok benzediini, d ah a dorusu bu rakslard a amanik unsurlarn b y k katks bulunduunu syleyen ilk b ilim ad am

144 Mahya ad altnd a yaplan bu yinden yine bu isimle Velyetnme-i O B . v. n 6 b de ve 15 Safer 980/27 H aziran 1572 tarihli bir m him m e kayd n d a (A . R e fik , Rafzlik, s. 50) d a sz edilm ektedir. 145 Y u k a rd a 143 nolu notta gsterilen eserler, ayn yerlerde. 144 M sl. bk. es-Safed, v. 42a-b. 147 Bk. yukard a 121 nolu dipnot.

178

OSM AN LI M P A R A T O R L U U M D A

o l d u 140. D a h a so n ra e refed d in Y a lt k a y a d a a y n fik r i ile ri s r d 140. G e r e k te n d e g s o li y lla r d a v e d a h a so n ra lar M ir c e a E lia d e v e b e n ze ri lim le rin a ra trm a la r a m a n la r ve a m a n y in le r i k o n u su n d a d a h a g v e n ilir ve bol m a lze m e o r ta y a k o y d u k la rn d a , bu fik r in ne k a d a r isab e tli o ld u u m e y d a n a km tr. e li in d e y a p la n raksn , a m a n lar v a s ta o ld u u n u V ecde eski H in d o la n b e lirtm e k te d ir 15. i in E lia d e , d a v u lla r v e z ille r g e tirm e k iin en etkili d a h a etkili g e le n e in in vccde

A n c a k bu v a s ta y esrar k u lla n m a

b ir h a le g e tiren in de esrar o ld u u g zle n m e k te d ir. g ire b ilm e k y in le rd e m istik ev re le rin d e y a y g b u lu n d u u te zin e kar k a n

G e o W id e n g re n , bu n esn en in asl o la n H in d k e n e v irin in fa rs a ad beng'in , san sk rited ek i bangha k elim esin d en gelm esin e ra m e n , (a ziz m en kabesi) la rn d a buna ra stla n m a d n ileri B u d is t gtha o lu p n ite k im m a k ta y d m . k u lla n m a k ta

s rm e k te d ir. O n a gre esrar tam aksine Avesla d a beng eklin d e m e v cu t Z e rd t te v ecd e gire b ilm e k iin b iz z a t beng k u lla n G . V V idengren in bu fik rin i o ld u k la rn ve m u h tem elen M . E lia d e de v ec d e d estekle iin

m e k te v e g e r e k te n de I r a n lla r n b e n gi ok eski za m a n la rd a n beri gire b ilm e k e s r a r d a n y a r a r la n m a n n , I ra n lla r k a n a ly la A sy a k a v im lc rin e , d o la y s y la a m a n la r a gem i o la b ilec e in i b ild ir m e k te d ir 162. B u iki b ilim a d a m n n v a r d o rta k so n uca b a k a ra k , esrarn v e c d i in bir a r a o la r a k k u lla n lm a s o la y n n ilk defa eski r a n d a o r ta y a k t n a im d ilik m u h a k k a k n a z a ry la b a k m a m z g erek iyo r. B iz , K a le n d e r le r a rasn d a haha yem e ve esrar i m e k le il g ili ilk h a b e r le r e im d ilik E b M slim -i H o ra s n d e stan n d a ra stla m a k ta y z . B u d e s ta n d a b a his konusu y a p la n esrar ien baltal dervi ler in % _ yani A h m e d -i Z e m c ve a rk ad alarn n , K a le n d e r le r o ld u u n u ta h m i n e d i y o r u z 153. D e sta n m etn in i fran si7xaya e v irip y a y n la y a n Ir n e M ^ lik o ff d a y a z d giri k sm n da ayn k a n a ati ileri s rm ekte,
14* K p r l , Anaeolu'da slmiyet , s. 2 9 7 , d ip n o t : s. 1 6 -1 7 . ,4* B k . E s k i T r k a n a n e lc r in in b a z d n m esse selere te s iri , kinci Trk N y c b c r g in a r a t r m a la r n a 1 ; a y n y a z a r , Influence ,

Tarih Kongresi Z a t l a r , A n k a r a 19 4 3 , ss. 69 1 v d . ,<0 B k . Le Chamanisme, s. 3 1 3 . is v e li lim H .S .

d a y a n a r a k M . E li a d e b u r a d a , b iz z a t Z e r d t n d c b e n z e r n ite lik le r s e r g ile d i in i, y a n i a m a n z e l lik l e r i g s t e r e n b ir m e c z u p (e x ta tiq u o ) o ld u u n u y a z a r . m 142 B k .

Ijes Religvms de Viran , ss. 9 0 -9 1 . E li a d e , a.g.e., ss. 3 1 3 - 1 4 . ,M M ^ lik o ff , A b u M slim , ss. 12 5 , 130.

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

79

H ind k e n e v irin in H in d ista n dan

getirilip ra n da esrar karm akta

ku llan ld n k a y d e tm e k te d ir 164. Bylecc esrarn aa yukar X I I . y zylla X I I I . y z y l arasn d a ra n daki K alen d eri zm releri arasn da y a y g n b ir b i im d e tketilm ekte olduu az ok belirm ektedir. Menkbu'l-rifn, X I I I . y zyld a A n ad olu -

Fusttu l-Adle v c

d a k i_ K a le n d e r le r de y a y g n bir ekilde haha yem e ve esrar ime detinin m e v c u d iy e tin i h a b e r verm ektedirler. bn l-H atb , livta ve arap im e k a d a r sebzek (afyon) yem enin de K alen d crlcrin hi u tan m a d a n y a p tk la r ilerden olduunu b elirtirken 166, E flk dc dolayl o la ra k b u iin y a y g n l n belgelen dirm ekted ir166. XV. snda esrarn

y z y l b a la rn d a ise K a y g u su z A b d al, R u m A b d alla r ara sk a k u llan ld n gsteren m anzum eler yazm tr.

M esel b ir a th iy esin d e k i K aygusuz K a ld r G e z e lim m sralar b u n u n A bdal yarad an

Gel iegr u cr'adan p e rd e y i b ilc c e a ra d a n

T a n r 157

b ir ifadesi o ld u u gibi,

E sra r g rd m b u g n binm i gider bir ata y le k im d ervi olm u hergiz sylem ez hat S file r G azel bunu y e re r b ittii yeri sorar der gizlice de grem der

o lm a d a n

d erer hissesi var kuvvete

S f y e m e z h a ra m

G e le n y l o k d erem der ister birazn sata G e l iy m isk in K a y g u s u z esrardan al tn B u k la r o tu d u r y em ez verm e her T a t a 168
151 A .g .e ., in tro d u e tio n , ss. 34, 63.

16s t b n u l- H a t b , F uslt, v. 5 1 b :

s-s* OUiol j

j *"3

^3 J j j j l j t

.
,M E fl k , I I , 633. 157 G z e l, Kaygusuz Abdal , s. 164;

18 8 G lp n a r l, A lev -B e k ta t N efesleri, s. 2 14 ; Im b cr, ss. 41-42.

8o

O S M A N L I I M P A R A T O R L U U NDA

eklindeki medhiyesinde de esrar kullandn aka belirtir. Daha yukardaki ktada geen cradan kelimesi, K alenderlerin iine es rar koyduklar kabn ad olup yudum luk anlamna g e lir159. X V I. yzylda H ayret divannda Der keyfiyyet-i beng ve h let-i esrr bal altnda esrarla ilgili yedi ktalk bir iir yazmtr. Silelm gel ber yne-i kalbn tozm Aalum khl-i ubr ile yine can gzini K u la a koym ayalum hce fakhin szini Cradn getr A bdal yine hayrn olalum K alm ayub glen-i dilde eser-i hr- mell Yeridr ala yer yer gl-i glzr- hayl M ft-i k fetv virben didi hell C radn getr A bdal yine hayrn o lalu m 100 tarznda devam eden bu iiri bize, lemnn esrar haram saymasnn K alen d erler tarafndan kaale almma.dm gsterir. Y in e bir K alenderi ir olan H ayl Be ise, cr adn, esrar ve afyon kelimelerini ok sanatkrne bir biimde sembol olarak kul lanyor : Bana lem nice hayrn olmasun kim ak- yr Cradn-1 snem ire gizl esrar m kalm az D ne-i hlni ihrende H ayl greli H ab b a ddi gzelm eyledi terk-i afyon Esrar- kinata ezel cr adn iken Ben hnikah- kda hayrn idm sa n a 161 B ylece K ajender_ zm relerinin hemen hepsinde_ vazgeilm ez bir erkn halin i alan esrar kullanm a detinin yerlemesinde, yle sa n y o ru z ki onun k ey if verici niteliinin de byk bir pay olsa gerektir. C) e r ib a d e tle r :

Islm d n yasnda ok eskilerden beri K a len d erlere ynelik eletirilerin banda, onlarn er ibadetlere ilgisiz olduklar gelir. G erekten de, d ah a nceki blm de baz rneklerini grdm z
A y n yazar, Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler, s. 74. 140 Bk. H ayret, Divan, ss. 94-95. 1,1 Hayli Be Divan, ss. 103, 203, 318.

M A R JN AL

S F L K :

K A L E N D E R L E R

181

ariv belgeleri ve vekyinme kaytlarna baklacak olursa, bu k nama ve sulam alarn pek de yersiz olmad anlalr. Ancak bu durumun her zam an geerli olmadm gsteren baz istisnalara da rastlanmaktadr. M esel Barak Babadan bahseden baz A rap kay naklar, onun nam az konusunda ok titiz olduunu, yanndaki muhtesibi vastasyla mridlerinin namaz klp klmadklarn kontrol ettirdiini, klm ayanlar sopa ile cezalandrdn kaydediyorlar162. Cemld-D n-i S vnin menkbnda da, Dmakta onun ve ha lifesi Cell-i D ergezn nin vakit namazlarn birlikte ed ettikleri yazldr163. Kaygusuz A b d a ln ise er ibadetlere ayn ekilde msbet yaklat grlmektedir. Saraynme''sinde A llahn insanlar ibadet etsinler diye yarattn, insanla hayvan arasndaki asl farkn iba det olduunu belirten K aygusuz A b d a l164, Dilgda. abdest, na maz ve orucun insan A lla h a yaklatrmas sebebiyle temiz olarak yaplmas gerektiini ifade e d er165. Kitab- Milta'snda ise, s laman _bes_ art be budakh bir aaca b en zetilir168. K aygusuz A bdaln menkb-nm esinde de onun M srda iken C um a nam az larna devam ettiini gsteren bir kayt bulunm aktadr167. O tm an B abann da, muntazam olmam akla beraber, arada srada nam az kldn, menkbndaki baz kaytlar gsteriyor. M e sel bir keresinde O tm an B abay grenler, klk kyafetine bakarak onun nam az klm adndan phelenerek kendisini denemek isterler. Fakat nam az vakti geldiinde nam aza kalktn grnce, yanldk larn a n la rla r168. Bundan baka onun arada srada bizzat im am olarak m ridlerine nam az kldrdn da g r yoru z169. Btn_bu kaytlara ram en K alenderi zm relerinin genel j)la rak er ibadetlere hi de iyi gzle b akmadklar, byk bir oun162 Msl. bk. es-Safed, v. 42a. 163 H atb-i Fris, s. 33 :

jsr Jt>j
161 165 166 10 7 18 8 10 9

jU

Gzel, Kaygusuz Abdal, s. 239. Dilg, s. 75. G zel, Kaygusuz Abdal, s. 240. Bk. Menkb- B K ., v. Bk. Velyetnme-i OB., v. 15b. A.g.e., vv. 50b, 54a-b.

8 a

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

luunun, zellikle aa tabakalardan gelenlerinin bu konuda ilgisiz olduklar gerei ortadan kalkm deildir. IV T E K L A T V E Y A P I :

O sm anl Im paratorluunda balangtan X V I I . yzyln sonla rna kadar K alen deri zm relerinin tekilt ve yaplarm tam anla m yla ortaya karm aya yarayacak m alzem eye m aalesef pek sahip deiliz. Bu konuda ne vekyinm eler, ne ariv belgeleri ve hatt ne de bizzat K alen d erlerin kendi kaynaklar yeterlidir. A n cak yine de bunlarn sunduklar blk prk ipularn dan hareketle Osm anl dnem i K alen d eri zm relerinin tekilt ve yaplar hakknda b az eyler sylenebilir. T a b ii hemen unu da belirtm elidir ki, bu k on u da onlarn teki tarikat zm relerinden genelde pek farkl ol m adklar da bir gerektir. A) M r id le r ve e y h le r :

K a len d eri zm relerinde m ridler, teki tarikat mridlerinden farkl bir karekter sergilerler. D ier tarikat evrelerine dahil olabilm ek iin taliplerde belli nitelikler arand, her isteyenin her tarik ata kolayca m rid olm yaca bilinm ekle beraber, K alen d erler iin byle birtakm artlarn bulunm ad grlm ektedir. K a y n a k la rd a k i bilgilerden anlald kadaryla, gen ve bekar olm ak bu z m reler arasna girebilm ek iin yeterli zelliklerdir. Bu k olaylk bir balam a K alen d eriliin kendi yapsndan gel m ektedir. K la n hari, seyahate elverili btn zam an lard a dur m a d a n jdolasan^ bu insanlar, yaadklar serbest h a y at tarz, tasavvuf i esaslara u ym akta k endilerini hi de bam l hissetmem eleri, eri a t ve to p lu m kurallanna^ ve ahlak prensiplerine fzla aldrm am alar itib a riy le , yaad evre ile uyuam yan pek ok gence czip g e liy o rd u . ze llik le iten gten ve efendisinin basksndan ylm k le le r; k a a k r n a h k m la r ; ailesi ile uyu am yan d e lik a n lla r; er k a id e lerle, ib d e t ve ah l k esaslaryla ba ho olm ayan kim seler; h a tt siyasi sebeplerle ba d ard a yksejc seviyede^ d evlet adam lar, e h z d e le r v b . kiiler iin K a le n d e ri z m releri arasna girebilm ek b ^ k b ir ku rtu lu yolu olm aktayd . S am , sakaln, b yn ve ka n k a z ta ra k p la n p -k a y n a k la rd a k i d e y im iy le - Abdal kyafetine girmek , b u lu n m a z b ir saklanm a yolu yd u . B u k o n u y u yan stan pek ok m isale k a yn a k lard a rastlam ak

m m k n o lm a k ta d r. Velyetnme-i Otman Baba , O tm an B a b a nm sk

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

183

sk^kaak kle sanlarak takibata uradn anlatan pasajlarla dolu d u r170. H att zam an zam an yakalanarak kle diye satlm ak 7.crc pazara gtrld de olm utur171. Hseyin Baykarann vefatn mteakip ah sm ail onun memleketini ele geirmek istedii zam an, buna kar k oyam ayan olu Beduz-Zam an, ah sm ailin eline esir dm em ek iin K alen d erler arasna snmt. Y a vu z Sultan Selim T e b rize girdii gn, onu karlayan K alen d eri dervileri arasnda onun da bulunduunu b iliy o ru z172. Buna benzer bir baka olay da N ergisi zikrediyor. O nun anlattna gre, P ripaazde, adnn kart bir yolsuzluk dolaysyla takibattan kurtulabilm ek iin K a lenderi kln a girmi ve Sakz adasna gidip oradaki K alen derlerle birlikte yaam aa balam tl73. Bazan da ifls eden tccarlarn, alacaklarn n _elinden kurtulmak iin bu yola bavur duklarna d air m isallere rastlam aktayz174. H er hl k rd a, btn K alen deri zm relerine dahil, genel likle abdal terim iyle ifade edilen mridlerin tam am nn ayn trden kimseler olduu iddia edilemezse de, bir yerde kalm a m ecburiyeti olmakszn kimsenin tam yam ayaca klklarda dolam ak pek ok uyumsuz inam K a len d eri olm aa itmi olmaldr. O sm anl kayn ak lar bu sebeple anas atas azarlam battallar, iden kaub k olmu abdallar gib i ifadelerle bu durum u dile getirdikleri g ib i175, A v ru pa kaynaklar d a K a len d erlerin zellikle bu neviden gen ve tec rbesiz insanlar aralarn a alm aa zel bir aba gsterdiklerini y a zarlar 176. y le anlalyor ki, O sm anl devri K alen d erlerinin b yk bir ounluu, artk pek tasavvuf gayeler peinde koan kimseler de illerdi. m p aratorlu u n bilhassa X V . ve X V I. y z y llarda sergile dii bir takm sosyal ra h atszlklar, gerek tasavvuf am alardan yoksun kiileri K alenderi zm relerinde topladndan, bu n lar her trl anarik faaliyetlere kolayca giriebilm ekteydiler.
170 171 172 173 174 176 A.g.e., v. 18a. A.g.e., v. 18b. L tfi Paa, Tevarh l-i Osman, ss. 235-36. N ergis, ss. 113-114 . Sm i M irz, w . 22ia-b. M sl. bk. k elebi, Mejiru-uar,

nr. M eredith - Ovvens,

London

! 97 i> v. i 75a-b 178 M sl. bk. M enavino, s. 54.

184

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

Yaadklar btn serbest hayata ramen, K alen d eri dervi leri dc, teki tarikat dervileri gibi, belli birer zaviye veya tekke de birer eyhin ynetim inde bulunuyorlard. K en d ilerine aa_denilen bu eyhler, teki meslekdalar gibi, zam anla belli aam alardan ge mek sretiyle m ridler arasndan bu m akam a ykseliyorlard. K alen deri babalar, kendi balarna hareket etme yetkisine sahip bulun duklar, hatt, her K alen d eri zmresi tekinden bam sz olduu halde, Seyyid G azi Zviyesindeki yllk yinlerden bahsederken de grld ze re 177, yine de bu zviyenin eyhi olan zatn, zam Baba sfatyla im paratorluktaki btn eyhlerin stnde yer ald kesindir. Bununla beraber, zam B abann ne H ac Bekta- V e l Z viy e sinin bandakj_ZWtf Baba, ne de K o n y a M evln D ergh ndaki elebi Efendi'nin sahip bujunduu m erkez otoriteye hiz ol du u nu syleyem eyiz. zellik le K alen d eri kaynaklarnda, K alen d eri zm relerinin birbirinden bam szl sebebiyle aralarnda sk sk uzlam az reka betlerin ortaya kt grlm ektedir. K aygusu z A b d a ln Budalnmesi, onun teki K a len d eri eyhleri hakknda hi de iyi dnm edi in i, on lar dolayl olarak riykrlkla suladn gstermekte d ir 178. O tm an B aba da teki K alen d eri eyhleriyle srekli rakabet ve h a tt atm a h a lin d e d ir179. Bunlar arasnda bilhassa Bulga rista n d a Z a ra daki Etyemez Kalenderleri'nin eyhi M m in Dervi O tm a n B a b a nn tam anlam yla en b yk hasm gibidir. Zaten v el y etn m en in nem li bir ksm, O tm an B aba ile M m in D erviin atm alarn yan stm a k ta d r1S0. Bu atm alarn sebepleri ara snd a d a h a ok m add karlarn rol oynad seziliyor. te K a len d e ri z m releri jrasn daki_ bu tr atm alarn, ^bazen_ m erkez yn etim ta ra fndan^ ku llan ld ,_mesel^ bir zm renin teki aleyhine kkrtld g g r lm t r181. B) Z v i y e ve te k k e le r :

K a le n d e r ili in , d a h a dorusu onun en eski belerinden bu lu n a n Cavlaklik ve Haydarlik'in X I I I . y zyl ortalarn a doru A n a
177 Bk. yu k a rd a s. 174-177. 178 G ze l, Mensur Eserler, (Budalnm e), ss. 68-69. 179 Bk. Velyetnme-i O B ., vv. 23a-b, 28a. 180 A .g .e ., v v. 63b, 6.5b-66b vb. 181 M sl. bk. a.g.e., w . 65b-66b. B urad a yer alan ksm da O sm anl m e r k e z y n e t i m i n i n , M m in D ervie bal Etyemez Kalender ileri' n i O tm an B aba aleyhine a la n u l h iy e t iddias dvasn d a ahit olarak kulland grlyor.

M A R J N A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

.85

doluya gird ii kesin olduun a gre, ilk zaviyelerin de bu yzylda vcut bu ldu u m uhakkaktr. Nitekim Ahm ed Eflk, C em ldD n-i S v nin halifelerinden Ebbekr-i_ Niksr ile, K u tb u d-Dn H a y d arn halifelerin d en H ac M barekin K o n yada birer zviyesi bulunduunu h a b er v erm ek ted ir182. Bunlardan baka dier kay naklardaki ip u la rn d a n da, ayn yzylda Erzurum, Erzincan, M ardin, D iy a r b a k r ve havalisinde ve daha baka yerlerde dc bir takm K a le n d e r i z viy eleri bulunduu istidal edebilm ektedir183. Bun larn tarih eleri hakkn da ne yazkki bugn hi bir bilgiye sahip deiliz. B una karlk, yije ayn y zylda A n adoluda alan ilk K alenderi z v iy c le rin d e n _ birisinin, Baba Ilyas- H orasnnin halifelerinden o lm ak la birlik te, ayn zam anda bir K alen d eri niteliini tadm k u v v e tle tahm in ettiim iz H ac Bekta- V e ln in 184 Sujucak a ra y k teki zviyesin in tarihesini olduka bilebiliyoruz. 1. Hac Bekta- Vel Zaviyesi :

B ug n Hac Bekta Dergh veya Previ adyla m evcut binann, h a lih azrd a k i b iim in i II. B ayezid devrinde (14 8 1-15 12) ald m u hakkak o lm a k la birlikte, H a c Bekta velyetnm esinin de gsterdi i z e r e 185, d a h a nce bu binann yerinde bulunmas gereken ilk z v iy e y i_ b iz z a t H a c Bekta kendisi tesis etmitir. 1240 ylndaki B ab a sy a n zerin e, Seluklu ynetim i tarafndan balatlan sk takibat se b eb iy le on un b ir m ddet izini kaybettirm eye m uvaffak olduun u , d a h a sonra, m uhtem elen 1246 daki M ool tahakkm devrinde b u g n k H a c bekta kasabasnn yerinde epni Trkm en boyun un k la olan S u lu cakarayk m evkiinde ortaya ktm b ilm e k te y iz 186. Son aratrm a larm z, H ac Bektasn ku vv etli bir ihtim alle bir K a le n d e r i eyhi o ld u u kanaatini uyandrdndan, onun burada ku rdu u za v iy e n in d e, d a h a ilk kuruluundan jtib a r e n bir K alen d eri zviyesi h v iy e tin i tad n a ayn ekilde kuvvetli bir ihtim al olarak
182 Bk. E fl k , I, 2 15 ; II , 596. 183 Bk. y u k a rd a s. 184 M en kbn m esin d eki baz ip ular, H ac Bekta- V e lnin aslnda bir H ayd ari kalen d ersi old uunu gsterm ektedir, ki bu konu ilerde gelecek blm de ele aln acaktr. 185 Bk. Menkb- H B V ., ss. 36-38. s B u k o n u d a bk. a.g.e., s. 26 vd.

l86

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

bakm ak gerektii dncesindeyiz. M uh tem elen 1250li y lla rd a faaliyete geen bu zaviye, B eylikler devrinde, yan i H a c B ektan v efa tndan sonra da ayn h viyetin i srdrm olm aldr, ilk O sm an l devrinde O rhan G azi zam annda, bu zviyed en y o la k ara k m aiyyedndeki abdallaryla beraber O sm anl B eylii arazisine gelip y e r leeni ^.bdal M usa, bu zviyen in -d o la y sy la ilerde B ek ta li in tarihindeki en nl ve ayn zam and a bize gre en nem li K a le n d eri e y h id ir187. O nun ayrlm asndan sonra da buras, en zn d an T l . B ayezid devrinde Bahm S ultan n gelm esine kad ar belirtilen h vi yetin i korum u olm ahdr. 1501 tarihinde Bahm S u ltan n D im etokadaki K z l D e li Z viyesinden gelip burada B ektalii tekiltlanmasyla berab er H a c Bekta Zviyesi resmen ve_fiilen birJBektai z viyesine d nm olm asna ram en , J v a le n d e rle rle ilgisini J^amamiyle k a yb etm edii, onlarn _imparatorluun pek ok yerin de bu devirde kendilerine artk Bekta diyen m ereptalaryla iie olm alar sebebiyle, yine K a le n d e rle ri barndrd bilinm ektedir. B un un ispat, 1526-27deki ah _ K alender syam dr. O srada zviyed e b izza t eyhlik m akam n igal eden ah K alen d er, hem K a len d er, hem B ekta olup, m ridleri k d iye anlyordu 188. B ylece, H ac Bekta Z viye sinin dah a X I V . y z yld a n iti baren hem K alen d eriliin , hem B ektaliin tarih ind e ok n em li bir m evk igal ettiine phe olm am aldr 189. Bu z viy e n in ok nem li d i er bir fonksiyonu da, Bektaliin teesss ile ilg ili olarak, H a c B ektan 1271 tarihinde lm n takiben gid erek ku vvetlen en ve kkleen k lt nn, buradan ayrlan A b dal M usa g ib i b y k eyhler v e h alifeler a raclyla, btn X I V . ve X V . y z y lla r bo yu n ca A n a d o lu sath n a yaylm asn a kayn aklk etmi olm asdr. 2 . Seyyid Gazi Zviyesi ve yresindeki dier zviyeler (ryan Baba ve Sultan ucu d-Dn zviyeleri) : S u ltan n (Eskiehir) S an ca nn S eyitg azi_nhiyesi (bu g n k ka zas)n d a bu lu nan Seyyid G a zi Zviyesi, b tn S eluklu ve O sm a n l devirleri boyun ca, m evcut K a le n d e r z viyelerin in en
187 Bk. birinci blm , s. 92. 188 Bk. yu ka rd a s. 134. 189 H ac Bekta Z viyesinin sosyo-ekonomik gelime srecine d air bk. Suraiya F aroqh i, T h e tekke o f H ac Bekta : Social position and econom ic activities , I J M E S , V I I (1976), ss. 183-208.

M A RJN AL

S F L K :

K A L E N D E R L E R

.87

nemlilerinin de banda geliyordu. Bu nem yalnzca onun merkez zaviye olm asndan deil, ayn zamanda, yakn evresinde bulunan ryan Baba, Sultan uc (ucud-Dn) vb. dier Kalenderi za viyeleriyle evrili bulunm asndan da douyordu190. Bu zaviyeye adn vermi olan Battal G azinin, V I I I . yzyl da A nadoluda Bizansllarla yapt mcadelelerle hret kazanm bulunup, tarih ahsiyeti efsnev ahsiyeti tarafndan yutulmu bir mslman A ra p m cahidi olduu malumdur. O , O rta Asyadan t Endls e kadar yaygn bir hretin sah ibiydi191. T rkler A n ad o lu y a geldikleri zaman, onun kahramanlk menkabeleriyle karlatlar ve kendisine byk bir hayranlk duydular. Bu sebeple _onun bir E m ev komutan ve bir A rap gazisi olduunu unutarak m enkabelerini yeni bir yorumla ele aldlar ve Battalnme denilen b y k destn rom an meydana getird ile r192. Bu sretle Anadoluyu fethetm i mslman bir Trk kahram anna dnen Battal G a z iye, m uhtem elen X I I I. yahut X I V . yzylda bir de seyyidlik p yesi_ uygu n grlerek Peygamber soyuna b a la n d m . Bylece d aha X I I I . y zyld a gerek halk, gerekse Bizans snrndaki gaziler arasnda bir gazi-evliy olarak takdis edilmeye balanan Sey yid Battal G a z in i n 194, ayn devirde, bata K alenderler olm ak zere eitli ga yri s n n zm reler arasnda yaygn bir klte konu
19 0 Bata Seyyid B attal Zviyesi olmak zere, Eskiehir yresine dalm bulunan bu K a len d eri zaviyeleri hakknda gerek tahrir, gerekse evkaf defterlerin deki kaytlar tem el alnm ak artyla shadan derlenmi bilgilerle zenginletirilmi birer m onorafi hazrlam ak ok yerinde olacaktr. 191 Battal G a z inin tarih ve efsnev ahsiyeti zerine yzyln bandan beri bir hayli nemli alm alar yaplm olup, bunlarn belli ballar iin A. da Pertev Naili Boratav, E l 2 de M . C anard ve I. Mdlikoff tarafndan yazlan al-Battal maddelerine bakm ak yeterlidir. 19 2 Battalnme ye dair yukardaki referanslardan baka bk. Haan K oksal, Battalnmalerde Tip ve M o tif Yaps, Ankara 19 8 4 ; ayrca bk. Ocak, Battalnm e , T D VIA. 193 B attal G a z iyi H z. A li soyuna balayan bir siydetnmc vaktiyle zviy c eyhleri tarafndan m uh afaza edilmekteydi. Bunun arapa metni, zaviyenin son eyhi kr E fendinin d ah a nce de bahsi geen Seyyid Battal Gazi (stanbul 1334) isimli kk kitab n da s. 32de yaynlanm bulunm aktadr. u var ki, b yle bir ecerenin tarihen ispat ve geerlilii kesinlikle mmkn deildir.
184 M ic h e l B a u d ie r , S e y y id B a tta l G a z i nin savaa g id e c e k snda X V I I . y z y ld a b ile h l o k takdis ed ild i in i, m u h a re b e le rd e k e n d is in d e n istim dad i in d u a v e n iy a z d a b u lu n u ld u u n u y a z a r ( Histoire, ss. 20 7-208 ).

o la n g a z ile r a r a

188

OSM AN LI

M P A R A T O R L U U M D A

tekil ettii grld. A n ca k bu m him hdisenin nasl ve hangi b a lan tlarla m eydan a g e ld i i; A n a d o lu K a le n d e r le r i nin ne gibi sebepler yzn den onu Pr-i Abdln kabul ettikleri h en z iza h a m uhta bir konu olarak du ru yor. Bugn, S eyitgazi kasabasnn batsn da le r T ep e si denilen yksek bir tepe zerinde btn ham etiyle ykselen ve A n a d o lu nun bu g ne kadar sapa salam a yakta kalab ilen bu en b y k zaviyesin in ilk teekkl tarihi, rivyetlerle baklrsa, A n a d o lu S el u k lu la r dev rine k ad ar inm ektedir. lk yazl halin e X V I I . y z y ld a rastlanan ve g n m ze kadar ulaan m ah a ll riv ayetler, S elu klu su ltan I. A l d -D n K e y ku bad ( i 220-1237) tarafn dan , ann esin in Seyyid B a ttal G a z nn b u rada gm l olduun u r y asn d a grm esi ile, kefedilen m ezar zerine bir trbe ve y a n m a b ir cam i yap trld n a n la tr la r 19s. Bu rivayetler, zaviye h akkn d a in ce le m e ler y ay n lam bulunan T h . M en zel ve F. W . H a slu ck a k a d ar b t n b a tl ve yerli aratrclar ve ilim adam lar tarafn d an d a tekrarlan m tr. Z v iy e n in son eyhi olup, tarihesine dair y a z d k k kitabn da a yn rivyetleri aktaran ve d a h a baka b ilg iler veren k r E fen d iye gre de, zviyen in tem eli, S eluklu lar za m a n n d a , yan b an d aki eski bir Bizans m anastrm da iine a lacak bir ekilde y a p la n binalar to p lulu u ile atlm b u lu n u y o rd u 196. B u z viy e y zylm zn bandan beri, o rad ak i B izan s m anas try la d a ilg ili bulunm as sebebiyle, b atl a ratrcla rn dikkat lerin i ekegelm itir. K a r i VVulzingerin 19 13 te y a y n la n a n eserinden s o n r a 197, yu k a rd a ad geen T h . M en zel buras h a k k n d a olduka n em li b ir m akale yayn lam tr. T rb e , cm i ve tekke bin alarnn k ita b e le ri de ilk defa olarak bu m akaled e y a y n la n m tr198. D ah a sonra ise F.YV. H aslu ck olduka geni b ir ekilde bu rasn ele al-

1,5 M sl. bk. K tib elebi, Kitab- Cihannm, stanbul 114 5, s. 642. A yrca bk. . H ak k K o n y a l, bideleri ve Kitbeleri ile Nide, Aksaray Tarihi., stanbul 1974, II . 2251-2255. 1M kr, a.g.e., ss. 7, 19, 22; kr. M uh id d in A rslan b a y, Seyyid Battal Gazi'nin Hayat ve Baz Menkbeleri, Eskiehir 1953, ss. 95-100, 104, n o . 1,7 K . VVulzinger, Drei Bektashi-Klster Phrigiens, Berlin 1913. 1M T h e o d o r M en zel, D as Bektai-Klster Sejjid-i G h z i , M S O S , X X V I I I ; 2 (192 5), ss. 92-125. Bu kitabeler aslnda d ah a nce kr E fen d inin eserinde de yayn lan m tr.

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

189

m t199- O n a g re, S e y y id B attal G a z i nin m ezarnn bulunduu, zerinde B izan s m an astrn n yer ald bu tepe, N akolcia adn tayordu 200. S e l u k lu la r zam an n d a trbe ve cam i yaplrken eski m anastr d a d eerlen d irilm i, hatt A l d-D n K e y k u b a d n annesi buraya d e fn e d ilm iti201. Z a v iy e y i m e y d a n a getiren yap larn bugnk durum unda, es ki m anastrn d a ok iy i korun du u dikkati ekiyor. F akat Seluklular devrinde in ed ild i i b elirtilen trbe ve cam i epeyce deiiklie uram g r n m ek ted ir. C m iin i kaps stnde, II. Bayezid devrin de konm u b u lu n a n k ita b e , gerek trbe, gerekse cm iin in tarihi ko nusundaki r iv y e ti yan styor. K itab ed e cm iin K eyhu srev b. K larslan z a m a m n d a y a p ld belirtiliyor, ki, bu I. G ys d-D n K eyhusrevden bakas o lm a y p I. A l d -D n K e y k u b a d n babasdr. S ey y id B a tta l G a z i nin trbesi, zerindeki kitabeden anla ld k a d a r y la 1464 y ln d a kesme tatan yeniden yaplm , cmi ise 15 11 y ln d a M ih a lo u lla rn dan A hm ed ve M ehm ed Beler tara fndan ta m ir e ttir ilm i tir202. A sl zaviye binasnn da ayn tarih lerde ina e d ild i i, y in e zerind eki kitabeden kesin olarak anla ly o r 203. A n c a k bu kita b ed e, cm i kitabesinde olduu gib i, daha nce m e v cu t h e rh a n g i b ir z viyed en sz edilm ediine baklrsa, S eluklu lar d e v rin d e b u ra d a a yrca bir zviye binasnn ina olun m ad, B izan s m an astrn n z viy e olarak kullanld m uhakkak gibi g r n y o r. Z ir a H a c Bekta velyetnm esindeki kaytlar da, en a zn d a n H a c B ekta za m a n n d a burada bir zviye bulunm as gerektiini g sterm ek ted ir 204. B u ra d a asl a m a c m z S eyyid G azi Z viyesinin tam bir ta rihesini y a p m a k o lm ad n d a n , yaln zca zviyenin O sm anl dnemi K a le n d e r li in in m erk ezi olm as itib ariyle zerinde durulacaktr. Bu n o k tad a n b a k ld za m a n , zviyen in tarihinin en iyi bilindii
199 F . W . H aslu ck, B ektailik Tedkikleri, ev. R . H ulsi, stanbul 1928, ss. 13, 64 v d .; ayn y a za r, Christianty and slam under the Sultans, Oxford 1929, II, 705-710. 20 0 H aslu ck,
Christianity,

II,

705.

201 A .g .e., I I , 707.

2 0 2 Sz konusu tam irleri yanstan kitabeler halen ok iyi durum da olup m etinleri i i n bk. k r ss. 17, 22.; A rslanbay, ss. 115 -118 (bu sonuncu eserde bir takm yan l o k u m ala r yzn d en h a y l bir takm yorum lar ve speklasyonlar yaplm tr). 2 0 3 K ita b e n in m etn i iin bk. A rslanbay, s. 124. 2W Bk. M en k b- H B V ., s. 36 vd.

,90

OSM AN LI

I M P A R A T O R L U U N D A

dnem in de bu devir olduu anlalyor. zellikle X V I . yzyl bu bakm dan ansldr; zira gerek ariv belgelerinin gerekse teki kay naklardaki m lum an en bol olduu devredir. Bu m alzem e incelen diinde, birinci blm de de grld zere, O sm anl ynetim inin Seyyid G azi Zviyesinde yaayan K a len d erlere hi_de_ iyi bir gzle bakm ad anlalr. nk bu zviye X V I- y zyld a , bilhassa K a n u n Sultan Sleym an devrinde m erkez ynetim e en ok prob lem karan K alen d er zviyesidir. Bu konuda, k eleb inin, Seyitg azi kads M ustafa retden bahsederken yazd u satrlar, zviyed ek i K a len d erlerin durum larm ortaya koym ak bakm ndan son derece ilgi ekicidir : V il y e t-i A n ad o h da eydi G azi T ekiyyesi ki bir dr- fisk u dall olub her yerden atas_ anas azarlam battal lar iden kaub k olmu psteki boklar abdallar sz- m elh i gib i dem-sz ihreleri hilye-i m an olan lihyeden ri v e ahn larnda olan kara yazlar ebrlarnn tryla ( ......... ) idi. N am azm z klnm ve kefenim iz dikilmi ahnm dr dey b ilk lliyye be vakte r te k b r idb nam aza y u m a zlar ve m ezzine kulak kabartm ayub im am a uy m a zla r idi. Pdiahlarm _sadakatin jvc eshb- hasentn hayrtn yirler bir ka gv- ikem -perver h arlar Jd iler. Sulta nn sancan a baka sancak ekb etrafa akn salarlar. T u ile nekkare ile beler alaylarn grse y u f borusun ya la r la r idi. K u d m lerin d en ky ve kend h alk m tennebih olsa la r D eccal gib i aralarn a u yarlar. B ulduklar d ilberleri so y a r la r kendi lisanlarna koyarlard. D nim end mderrisi ni incitse sipahi aasna ksnse yaln y zl le r babalar n a kaka kandesin eydi G a zi oca dey vanrlar_ soyunurla r k a z a n k ayn ad rlar. Iklar a n la n sem ve saf dey ken d e zg ile rine o y n ad rlar. N ice yl yevm en lilla h rz g r g e r b dn e ve m slim ne a d v v ve ilm e ve lem ya k n e-c id iler. E hl-i era hod ad vet itm eyin ce zu mlerince H a k k ile H a k o l m a z l a r . . . 205. te .k e le b inin Jbu satrla rla tasvir ettii j e y y i d G a zi Z vi yesi K a le n d e r le r ini ir kad M ustafa ret slh a alm , bir l d e d e b u n u baarm t. M ustafa iret, -b u g n z viyen in kuze
2 0 5 B k . $ k e le b i, w . i7 5 a - b .

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

i9>

yinde yer alan ve doudan dervi odalanna bitien- bir medrese binas yaptrarak bu raya renciler alm ve K alen derleri bir dereceye kadar yola sokm aya m uvaffak olmutu. Yaantsn Ehl-i Snnet ve Cemat m ezhebine gre d zenlem eyi kabul "etmeyenler ihra^edilmiti 206. G erekten de baz belgeler M ustafa Iaretnin bu sl hatnn bir lde baarl olduunu teyid etmekte, zviyede kalm ak isteyen K a le n d e rlerin Ehl-i Snnet mezhebine girerek evlenip normal bir h a y at srm eye baladklar anlalm aktadr207. Bununla beraber, bu durum un fazla srmedii, M ustafa retnin 1566da l m n m teakip, zviyenin yine yava ya va sr gnden dnen dervilerle dolm aa balad grlyor. H att bu defa, medresedeki talebelerle de birleip vakf gelirlerini zimm etlerine geirdikleri ve eski yaaylarna yeniden dndkleri ma hede olunm aktadr. N itekim bu sebepten zviyenin yeniden slhna alld a n la ly o r208, ki bundan daha nce bahsolunmutu. Bu ab alarn ne lde hedefine ulat m lum deildir. A ncak X V I I . y z y ld a artk Seyyid G azi Zviyesinin dervilerinden sz alrken K alen d erle rin deil, Bekta dervilerinin ad geiyor. Ktip eleb i ile E v liy eleb i zviyeyi tasvir ederken, burasnn, trbe, cam i, medrese, dervi hcreleri ve misafir od ala n vb. y ap lar dan ibaret b y k b ir B ekta_tekkesi olduunu y a z a r la r 209. Bu demektir ki, X V I I . y zyln balarnda buras tam an lam yla bir Bekta zviyesi n iteliine b r n m t r210. F.W . H asluck burasnn daha X V I . yzylda Bekta h viyetin den bahsederse de, 211 elim izdeki ariv belgeleri en azndan bu y z
2 0 4 A.g.e., v. 175b ; kr. A t y , I, 56: K a d iken taht- hkm nde vk Battal G azi Zviyesini K alendern- batlet-endeden tahliye ve cevhir-i zevhr-i iLm salhla tahliye o l u n m a s in medrese olmasna arzeyledikde, mesl kable karn ve d r t-tlm -i ilm -i d n old . Medrese hakknda bk. K o n yal, II, 2257-2258. 2 0 7 M sl. bk. A hm ed R efik , Rfzilik , s. 3 1deki 23 R am azan 966/29 H aziran 1559 tarihli belge. 2 0 8 A.g.m., ss. 50, 5 i deki 15 Safer 980/27 H aziran 1572 tarihli belge. 2 0 9 Bk. K tip eleb i, s. 642; E vliy elebi, Evliy elebi Seyahatnmesi, stanbul 1314, II I, 13-15. B urada, trbe ve zviyenin uzun bir tasviri yer alr. 210 Seyyid G a z i Z viyesinin X V I .- X V I I . yzyllardaki sosyo-ekonomik durumu konusunda bk. Faroqhi, Seyyid G azi Revisited: T h e foundaon as seen through sixteenth and seventeenth-century docum ents , Turcca, X I I I (19 8 1), ss. 90-122; ayrca bk. ayn yazar, Der Bektaschi-Orden, m uh telif sayfalar. 211 H asluck, Bektalik Tedkikleri, s. 13.

O SM AN LI M P A R A T O R L U U M D A y ln so n larn d a b ile b u ra d a K a le n d e r le r in y a a d n k a b u le bizi zo rla m ak tad r. G azi nk ad bu b e lg e le rd e B e k ta le r in d e il, S eyy id I k la n nn g e m e k te d ir. iinde^ d e h a n g i a r tla r d a ger-

Bu deiim in nasl b ir s re

ekletiTsorusunun c e v a b ise, n c b l m d e K a le n d e r lik -B e k talik ilikisi ele aln rk en v e rilm e y e a l la c a k tr. im d ilik, b u deiim in_ yalnz bu z a v iy e d e d e il, so n u cu X V I I . y z y ld a tarn^ olarak m e y d a n a k m ak la b e ra b e r, X V I . y z y l b o y u n c a d e v a m e d en bir srecin n eticesi o lara k , b t n K a le n d e r z a v iy e le r in i i in e aldn belirtm ekle yetin elim . B u h v iy e t d e i ik li in in , K a le n d e r lik iinde oluan b ir deiim s r e c in in jo n u c u o ld u u n u fa rk e tm e m i olm asn d a n d r ki, g a sp H a slu ck b u h d ise y i B ek ta lik ta ra fn d a n y a p lm bir eklin de d e e rle n d irir Z12. G azi Z v iy e sin in y a k n ev re sin d e g e lin ce , II. b u lu n m a k ta b u n la r n M u rad B ugn (eski olup

S e y y id on a si,

b a l di er K a le n d e r za v iy e le rin e b irin ci b l m d e h a y a tn d a n

b irin ci d evrinin S ey itg azi Baba)

b a h se d ile n ,

n l eyhi ilesin in

S u lta n u c u d - D n in z v iy e s id ir 213. a la n A rs la n b e li

7 km . b a tsn d a y e r

uc

k y n d e k i bu za v iy e , b y k n ited en ib a r e t (m u tfa k , m eydan , t rb e), kesm e tatan ve k u b b e li tip ik b ir O s m a n l y a p s d r. H a li h a zr d a h i b ir k ita b e ih tiv a etm eyen b u z v iy e n in , S u lta n u c u dD n v el y e tn m e sindeki k a y tla rd a n a n la ld k a d a n y la I I . M u rad d e v rin d e yap lm olm as l z m g elm ekted ir. Z v iy e n in g n e y tara fn d ak i ca m iin ise d a h a son ra in o lu n d u u n u k r E fe n d i bild i riy o r 214. Z v iy e n in y a k n n d a b u lu n m as g e re k e n d ervi v e m isafir o d a la rn d a n ise b u g n e h i b ir ey k a lm a m tr. S u lta n u c u dD n in t rb esin in h em en y a n n d a d a , m u h tem ele n z v iy e y i y ap t ra n T im u rta P a a m n trbesi y e r a lm a k ta d r. S u lta n n S a n c a n a a it ta h rir d e fte rle rin d e k i k a y tla r d a n baka h a k k n d a fa z la b ir b ilg i b u lu n m a y a n b u z v iy e n i n 215, X V . y z y ld a K a le n d e r le r a rasn d a n em li b ir m e v k ie sa h ip bulundu-

111 A .g.e., s. 64.

213 B k . y u k a r d a s. 9 7 -9 9 .

214
216

k r , s.

10.

M sl. bk.

B abakanlk O sm an l A rivi, Sultann

Sanca 112 nolu tahr

defteri, s. 4 1.

M A R JN A L

S F L lK :

K A L E N D E R L E R

193

unu, Sultan yoruz 216.

ucu d-D n in

velyetnmesinden

istidal

edebili

Seyitgazinin 7 km. kuzey-dousunda, bugnk adyla Yazdere (eski ryan Baba) kynde yer alan ryan Baba Zviyesi, yine kesme tatan in edilmi kubbeli bir meydan evinden ve bi tiiindeki ryan B abanm trbesinden ibarettir. Dier mtemilt bugn m evcut deildir. ryan B abamn kim olduu bilinmedii gibi, zviyenin ya pl tarihi de belli deildir. kr Efendi, hlen zviyeye bitiik krgir ve st kubbeli trbede yatan zatn, Sultan ucud-D nin halifesi olmas gerektiini kaydediyor217. Asl trbeye girii temin eden kapnn zerindeki kitabede ad Ahm ed ryan Baba eklinde geen bu zatn, gerekten de kr Efendinin dedii gibi olmas ok m mkndr. H er hl krda, adnn da gsterdii zere, y a n plak bir K alen d eri eyhi olan ryan Babanm, trbe ve zviyesine baklrsa, devrinde olduka nemli bir ahsiyet olduu sylenebilir. 3. X IV. yzylda Bursa havalisinde kurulmu Rum Abdallarna ait Zaviyeler: Birinci blm de R um A b d alla n ndan bahsederken isimleri zikrolunan hem en hemen btn ahsiyetlerin, Bursa iinde veya civa rnda, ilk O sm anl hkm darlar tarafndan yaptrlm zviyeleri olduundan da sz almt. Osm anl kaynaklarnn naklettiklerine gre, bu zviyelerin bir ksm, Bursa fethinden sonra bizzat ehrin yaknlarnda U lu d a eteklerinin m u htelif yerlerinde in edilmilerdir. Bir ksm X I X . y z yla kadar Bekta zviyesi olarak hl ayakta duran _bu^ binalarn belli ballar arasnda Abdal Musa ^viyesi ni ilk elde zikretm ek gerddrT O rhan G azi tarafndan A bd al M usa iin yaptrlan bu zviye, X V 7 ve~XVI. y zylla rda Akpaazde ve G elibolu M ustafa l tara fndan m phem bir tarzda zikrolunm akta218, fakat herhangi bir m alum at verilm em ektedir. A n cak J. de H a m m e r_ X IX . y zyld a
216 Sultan ucud-D n Zviyesinin bulunduu Arslanbeyli kynde, h len onun soyundan gelen bir dede bulunm akta olup, yln belirli zam anlarnda civardan gelen A le v kyllerin de itirakiyle zviyede semah trenleri yaplm akta ve SultarTucud-D n iin kesilen kurbanlar birlikte yenmektedir. 217 kr s. 13. 218 Akpaazde, s. 200; l, V . 62.

94

O SM AN LI M P A R A T O R L U U N D A

B u rsa nn b a tsn d a ve k a p lc a la r a y a k n b ir m e v k id e b u lu n a n bu z v iy e y i g rm o ld u u n u b e lir tiy o r k i 219, b u , z v iy e n in o sralard a h e n z ilem ek te o ld u u n u g sterir. A b d a l M u s a nn B u rsa d a n a y r ld k ta n so n ra M a n is a v e Ber g a m a h a v lisin d e de b ir m d d e t yaad_ a riv b e lg e le rin d e n anlal m a k ta o lu p 220, on u n b u ra d a d a b ir z v iy e si b u lu n d u u n u F aroq h i tesb it e tm i tir 221. A n c a k b u g n m e v c u t o lm a y a n S u raiya bu z-

v iy e y e d a ir d e, X V I . y z y l d ^ B ek ta h v iy e tin i ta d n d a n baka, h i b ir b ilg ^ b u lu n a m a m a k ta d r . Abdal M u s a n n A n ta ly a -E lm a l y a k n la rn d a k i a v lu su ve T e k k e k y de t rb e ksm

m e v c u t z v iy e sin e g e lin ce , h a le n y a ln z c a

a y a k ta k a la n b u b in a n n , A b d a l M u s a n n a t son z v iy e olduu v e l m n d e n son ra b ir m d d et K a y g u s u z A b d a l n n e z a retin d e faa liy e tin e ve d e v am ^ettii b ilin m ek ted ir. v a k fla r a sa h ip elcUT e ttik le ri ge lirle rle X V I . y z y ld a b u zviyenin y a a d k la r, III. M u r a d _ devanlal geni bir b ir h a y li ze n g in a ra z id e n o ld u u , d e rv ile rin in g e ni iftlik d e fte rin d e n ta ra fn d a n

rin e ( i 5 7 4 -15 9 5 ^ a it yo r^ 22. Z v iy e X V II.

T e k e _S a n c a _ta h r ir E v liy e le b i

y z y ld a

e k ild e ta sv ir e d ilm e k te d ir. O n u n a n la tt n a g re , b ir d a n etein d e k u ru lm u o lu p , gen i a v lu su n d a A b d a l M u s a n n t rb esin i de barn d r a n b u m u h tee m sit n e-i k a d m in v a k f la r a ra s n d a b ir sr e y , b in d e n fa z la k o y u n , b ir o k a d a r m a n d a , on k a ta r Jcatr, yin e bind en z iy a d e s r ile y e d iyz_ ksrak, y e d i d e irm e n v e b ir sr ba, b a h e v e ta r la y e r a lm a k ta d r 223. E v liy ^ e l e b i n in z a m a n n d a artk h i p h e siz b ir B ek ta tekkesi, h e m d e B ek ta te k k e leri arasnda en b y k v e s a y g la rn d a n k a b u l ed ilen b ir tek k e o la n b u z v iy e , Abd a l M u s a ta ra fn d a n b u r a d a in o lu n d u u z a m a n , b lg e d e k i gebe Y r k ve T r k m e n le r a ra s n d a ilk ye rle m e m e rk e zle rin d e n biri o lu v e rm iti. D a h a y a p ld k ta n ksa b ir za m a n so n ra eklen en ilve** H am m er, I, 155. A y rca bk. Faroqhi, Der Bektaschi-Orden, s. 19, 26. 120 brah im G ken, Manisa Tarihinde Vakflar ve Hayrlar, stanbul I95>

II, 27.
*** Faroqhi, a.g.e., s. 85. 122 M ustafa U u rlu , A b d a l M usa Z viyesi nin vakflar , G E F D , I

(19C5)

ss. 299 vd.

*** E v liy eleb i, I X , 273-76.

M A R J N A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

>95

lerle hem b y m hem de etrafnda bugn T ekkeky adn tayan ky olum utu 224. Y in e B ursad a R u m A b d a lla rna ait bir baka zviye de, Geyik li Baba viyesi d ir . N er ve kpaazde, abdallaryla gelip ne g lle K e d a (U lu d a ) arasnda bir yere yerleen G eyildi Baba iin O rh an G a z i nin b ir z v iy e ve bitiiine bir de cam i yaptrdn y a zarlar. G e y ik li B a b a nn vefatn dan sonra bir de trbe yaplm tr 225. kp aazde bu z viyen in G eyikl Baba Tekiyyesi diye anldn ve o am an h l _ jin d e O rh a n G a z inin ruhuna dua eden dervilerin yaad n h a b er v erir 226, ki X V I . yzyldaki bu derviler m uhak kak ki Geyikl Cemati K alen d erleri idi. X V I I . yzylda Evliy eleb i nin de zik re ttii bu zviye 227, X I X . yzylda J. de Ham m er tarafn dan d a ziy re t edilm iti 228. Bursa y a k n la rn d a k i bir dier zviye, Abdal Murad Tekkesi dr. E vliy e le b i, yin e O rh a n G azi tarafndan y a p trlm olan bu zavi yeyi X V I I . y z y ld a b ir sitne-i l-i A b , yan i Bekta zviyesi olarak n itelem ek te ve her zam an olduu gibi medhetmelctecRr2Z9. Burasnn 1900lere k a d ar faaliyette olduunu F. K p r l belirtir 230. Son o lara k , I. M u ra d tarafndan Yeniehirde Postnp Baba iin y a p trla n , g n m zd e hl sapasalam bir ekilde ayakta dur m a k ta 'o la n Postnp Baba Zviyes ni zikretm eliyiz. Bu zatn trbesi de b u r a d a d r 231.
221 lhan Akav, Abdal Musa Tekkesi , VII. Trk Tarih Kongresi Bildi rileri. Ankara 1972, I, 361. Merhum ehabeddin Tekinda da bir makalesinde bu tekkeden olduka uzun bahseder ve gnmzdeki durumunu dile getirir, (bk. Teke-eli ve Tek e-oullan , T E D , 7-8 (1976-77), ss. 73-75; ayrca bk. Uurlu,

a.g.m. A bdal

M usa

Tekkesinin

bugnk durumu hakknda geni

bilgiiin

bk.

Musa Seyirci-Y. H ayati Tungar, Abdal Muoa Sultan, Antalya 1988. 22 5 Ner, I, 48; kpaazde, s. 47; Ibn Kemal, II, 95. 2 2 8 kpaazde, ayn yerde. Ankara 1967, ss. 187-88. 22 7 Evliy elebi, II, 46. 2 2 8 Hammer, I, 155; Faroqhi, a.g.e., s. 17; Vakflar Genel Mdrl, T r Geyikli Babanm Bursamn Grsu bucanda bulunan trbesi iin bk. Hikmet Tanyu, Ankara ve evresinde Adak ve Adak Terlen,

kiye'de Vakf bideler ve Eski Eserler, Ankara 1986, IV , 26-28.

2 29 E vliy elebi, II, 17. 2 3 0 K prl, Abdal M urad ,

T H E A , s. 60; Tekkenin gnmzdekiduru

muna dair bk. lhan Yardmc, Bursa Evliylan, stanbul 1976, s. 153; 231 Ner, II, 13 1; M ecd, s. 45; ayrca geni bilgi iin bk. Faroqhi, ss. 49-50. Postinp Baba Zviyesine dair geni bir bibliyografya iin bk. Trkiye'de Vakf

bideler, IV , 603-604.

196

O S M A N L I I M P A R A T O R L U U N D A

4.

X V . yzyla ait Anadolu ve Rumeli'deki teki belli bal zviyeler :

B uraya kadar ksaca zikred ilen K a le n d e r i za v iy e le rin d e n ba ka, X V . y zyld a A n ad olu ve R u m e lide fa a liy et gsteren d a h a baka m him baz R u m A b d a lla r zviyeleri de v ard . B u n larn sa y la n o zam an lar bir Hayli fazla olm akla beraber, hepsi k a y n a k la r a yan sya bilm i deildir. Biz bu rada, tesbit ed e b ild ik lerim izd en b ir ksmm ism en de olsa zikretm ekle yetin eceiz. B un lardan A n ad olu to p ra k lan iin d e tesis edilm i olan lard an m esel B anaz (U ak )da H acm S u ltan Z v iy e si 232; S e y itg a zi ya kn n d ak i, dah a nce isim leri geen S u ltan u c v e r y a n Baba Z v iy e le r ii33; eyhl (K ta h y a ) d a B ece (ya h u t Y e n ic e ) Sultan Z viyesi 234; A n k arad a H seyin G a zi Z v iy e si 235 v e n ih a y e t O s manck^ ( o ru m )da K o y u n B ab a Z viy esi 236 en b e lli b a h K a le n d e ri z v iy elerinden o lara k d ik k a ji eker. A y n y z y l iin d e R u m e lide ise, D im e to k a d a S e y y u i A li S ul tan Z viyesi 237; B aba San E d irn e de S a n S altk, M m in O tm a n B a b a v e B alaban D e rvi Z v iy e s i 339; B aba V a r Z v iy e si 240; K a lig r a da z viy e si 242; Z v iy e le r i238; S altk Z a r a da

n a d a O tm a n B ab a (dah a sonra A k y a z l) Z v iy e s i241, P ra v a d ide

M e k l

K z la a Y e n ice sinde E tyem ezler Z viy e si ile T u r a h a n B a b a Z v iy e s i243; K a ra su Y e n ice sin de N asu h B a b a Z v iy e si 244; F ilib e de H a a n B aba Z viy esi 245; V a rd a rda B a y e zid B aba Z v iy e s i246; S e r e z de M ec n u n D ervi Z viy e si 247 V iz e de A h m e d B a b a ile K a r a
*** Tschudi, Dos Viljet-name, s. 56 vd. 232 kr ss. 9, 13. 2 2 4 Tschudi, a.g.e., ss. 59-62. 228 Bk. *** Bk. 07 Bk. 2 3 8 Bk. E vliy elebi, II, 425-26. Vilyetnme-i OB., v. 12b. Vilyetnme-i S AS., ss. Vilyetnme-i OB., w . 36-41. 12b,70b.

** A.g.e., w . 29b, 35b. 2 4 0 A .g * . , v. 48b ve pek ok yerde. 241 A.g.e., w . 242 A .g * ., 24 4 A .g * ., 244 A .g * ., w. 46b, 52b. 6o b-6a.

242 A .g * . , v. 43a. b. v. 32b. v. 29b. 244 A.g.e., v. 38b. 247 A .g * ., v. 3 1a.

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

97

kucak B aba Z a v iy e le ri248 ve Y an b olu da Etyem ezler Z viy e si4#, ilk elde saylm as gereken zaviyelerdir. X V . yzylda tam am iylc K alender h viyetin i tayan bu zaviyeler, ksmen X V I ., ksmen de X V II . y zyllard a Bekta zaviyelerine dntler ki, aralarnda zellikle D im etoka daki Seyyid A li Sultan (K zl D eli) Zviyesi ile, V arn adaki O tm an B aba, sonraki adyla A kyazl Zviyesi, tpk Abdal M usa Zviyesi gibi, teki Bekt zaviyeleri arasnda nemli bir nfuz kazan arak ne kacaklardr.

K A L E N D E R L K . V E D E R T A R K A T L A R , H ALK VE KLT R

NC
K ALEN D ER LK H ALK VE VE

BL M
TARKATLAR,

DER

KLTR

K alen d erlik gibi, doutan itibaren slam dnyasnn hemen lcr taralna y ay la ra k zam an iinde bir takm kollara ayrlan vc hepsinden nem lisi, syncrtique bir doktrin yapsna sahip olan bir sosyal mistik akm n, yayld yerlerdeki baka mistik teekklleri etkilememesi artc olurdu. Nitekim K alenderlik, btn kolla ryla, H indistan ve O r ta A sy a dan Balkanlara kadar uzanan geni l)ir corafyad a ok eitli sf akmlar, tarikatlar vc hatt baz letcrodoks m ezhepleri etkilemitir. Hindistan vc ra n da N urbahlik; randa H ksrlik, Ehl-i H ak m ezhebi; A n ad o lu da M ev le v lik, Bektalik vc hatt H alvctlik, K alender eilim lerin belli lde ortaya kt tasavvuf vc m ezleb teekkllerdir. TE H L -1 DER H A K L A R D A V E H K S R L K T E KALEN

B AZI E T K L E R :

Ehl-i H a k v ey a teki adyla, A li-ll h lik , hlen gnm zde zellikle ra n n batsn da varlm koruyan, mistik m hiyette vc ar eilim li b ir m ezhebin, d aha doru bir ifadeyle bir dnin a d d r1. Bu d n in tem eli, ulhiyetin srekli olarak yedi beden iin de tecell etti i in an cn a dayanm aktadr. lk ncclcri b ir inci iin de gizli olan Hvendigr, yan i yaratc ulhiyet cevheri, ondan son ra IIz. lide cisim lenm itir. H er tecell zinciri b ir b yk m elekle balar. te Isr fl ile balayan zincirde altnc v c yedinci beden ler, Abdal Beg v c Hn Abdal adlarm tar. D ah a ilgi ekici olan , A zril ile balayan zin cirin nc halkasnda, X .- X I . y zyln nl K alen d er eyhi B ab a T h irri U ry n n bizzat yer alm bulunm asdr. Ehl-i H a k la rn in an cn a gre, bu drdnc zincirin nc h a lk a snda A lla h , B ab a T h ir in vcud un da ortaya km tr*. te ksaca temas edilen bu tezahrler, K alen d crliin Ehl-i H ak in an larn a ne derece k u vv etli bir dam ga vurduunu gsteriyor.
1 Ehl-i I-Iaklara dair genel bilgi ve bibliyografya iin bk. C 16m cnt Huart,

"Ali llfth

El

i ; V . Minorsky, Ahl*i Hakk , E l 2.

Bk. a.g.m ., ayn yerde.

202

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

Hksrlie gelince, belki bir bakm a bir K a le n d e riy y e besi bile saylabilecek olup, X V I . yzyl Ira n d ad a kurulm u bulunan bu tarikatta K alenderi tesirler ok kuvvetlidir. Z ir a H ks r dervi lerinin yaaylar ile K a len d erlerinki arasnda nem li paralellik ler bulunduu dikkati ekiyor. R ich ard G ram lich , gerek d n kural lar karsndaki vurdum duym azlk, gerekse harbt den ilen m eyha nelerde toplanarak birlikte iki ve esrar im ek vb. b ir takm husus lara dayanarak bunlar eski K a len d erlerin vrisleri olarak deer len d irir3. O na gre, H ksrler de tpk K a le n d e rle r gib i zaman zam an dilenmeye alm akta, hatt bu i iin ku ru lan ad ra Ka lender adr denmektedir. T a sav vu f eitim ayn en K a le n d e rle rde olduu g ib id ir4. T arik ata giri m erasim leri de on larn kin e benze mektedir. M esel bu giri m erasim inde u yg u la n an erknd an biri, batan, ka, byk ve sakaldan birer m iktar lal k e sm e k tir5, ki K a lenderliin ihar darb erknndan baka b ir ey deild ir. II M E V L E V L K E T K L E R : VE H A L V E T L lK T E KALENDER

Ksm en belki ems-i T e b r z, ksm en de M e v l n nm ahs meyli dolaysyla, daha X I I I . y zyld an itib aren M e v le v m uhitlerin de K alen d erlie sem pati ile bakldm grm tk. N itekim Mesnev de ve Dvan- Kebr 'de M e v l n nn sk sk K a le n d e rleri dile ge tirdii, onlarn d n yaya kar l k ayd tavrlarm v d hem en her ksm da gze arpacak kadar aktr. M esel o b ir yerd e m bh bir K a len d erin (muhtem elen ems-i T e b r z) kendisinin gvenci, dayan c ve ifs olduunu belirtirken 6, b ir baka yerd e K a le n d e rin tam bir inan iinde o ld u u n u 7, bir d ier yerd e ise, K a le n d e rin
3 R. Gramlich, D ie Schiitischen Dervischorden Persiens, Wiesbaden 1965, ss. 74, 76. ayrca bk., J.M .S . Baljon, Khksr , E l 2. 4 A .g .e., ayn yerde. * A .g.e., ayn yerde. Bk. msl. D ivan- Kebir, V , 370: M bh bir Kalender kageldi-, karla onu ey sk! Sabaha dek de bylece boyuna sun ona. A benim gvencim, dayancm, 7 A .g .e., V. a benim ifam! 432: O yn ayp varn younu elden karmann yolu tam varlk iinde varlktr a gnl! Kalender hi phesiz tam bir inan jin d edir a g n l!

M A R J N A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

203

insan cinsinden olm ayacak kadar yce gnll olduunu ifade eden msrlar terennm etm ektedir 8. A . G lp n arl, M e v l n nn kendisine intisap edenleri, tpk K alen d erlerde olduu gib i ihar darb yaptn, ancak bunu sa, sakal, byk ve katan bir ka kl kesmek eklinde yerine getirdiini E fl k ye d a yan a ra k k a yd etm ekted ir9. B ununla beraber, M ev le vlik te asl K alen d eri etkilerin, M evlnnn S u lta n V e le d den torunu olan U lu r if eleb i ile ortaya ktn ve S n n tem ellere dayanan asl M evlevlie bir m uhalefet akm biim inde gelitiini sylemek m mkndr. Babas Sultan V e le d in yerine postnin olan U lu rif elebi ve ona bal olanlar, er ku rallara u ym aya n ve araba dkn kalender-m erep sflerdi_9a. Bu yeni tavrn ems-i T e b rz yi hatrlatt m uhakkak o l makla beraber, ilerde X V I . yzylda tam bir K a len d eriy ye ubesi niteliini gsteren emsler'le de bir alkasnn b u lu nd uu n a kat nazarla b a k la b ilir. M e v le v lik teki bu K a len derne tavr, X I V . yzylda U lu r if e le b iden sonra K o n ya derghna postnin olan D vne M eh m ed eleb i ile daha ak bir ekilde ortaya kt. X V I . yzyldaki emsler'in belki ilk prototipi diyebileceim iz D v n e M ehm ed e leb inin, daha^ genliinde K alen d erlie olan eilim i m eydana km, d alard a,_ tepelerde srtnda bir tek tennure ve K alen d eri abasyla d o lat gzlenm itir. B azan salarn sere serpe uzatyor, bazan d a K elen d erler gibi tam ihar darb oluyordu 10. Bir h a y li cezb eli ve cokun bir m izaca sahip olan D v n e M e h med elebi, zaten lkab m da bu yzden alm olup, postinn o l duunda bile b u yaayn deitirmemiti. G lpm arlya gre, em s-i T e b r z nin giyd ii tca benzer bir tc giyen D v n e M eh m ed elebi, kendi zam an n da tarikata girm ek isteyenlere ihar darb er knm u ygu lu yord u 11. H a tt aka arap ve esrar im ekten ekinmedii d e riv ay e t o lu n m a k ta d r12. A . G lp n arl, onun bir ara ran a giderek M ehedde K a lenderler tarafn dan b yk bir sayg ile karlandn belirtir. N i8 A .g.e., IV , 351. 8 Bk. Glpnarl, Mevlndan Sonra M evlevlik, stanbul 1953, s. 187. 9a A .g.e., s. 77. 10 A .g.e., s. 109. 11 A .g .e., s. 114. 12 A .g.e., s. 106.

204

O S M A N L I M P A R A T O R L U U NDA

tekim kendisine bu esnada mam Ali R z mn trbesindeki iki bay rakla, imretteki kaplardan bir ksm da hediye ed ilm itir13. Glpnarh bu suretle onun zam am nda M evlevilikle K alenderliin birbirine kartn ileri srm ekted ir14, ki doru grnyor. em silerin ne za man M evlevilerden a yn larak tam anla myla bir Kalenderlik besi kimliini kazand malum deilse de, bunun D vne M ehm ed elebi ile baladn sylemek yanl olmaz. te K alenderliin M evlevlikle bu derece yakndan ili dl olmas, X I X . yzylda bile H arirzde K em l d-D in Efendiye K alen d er liin M evleviliin bir kolu olduunu dndrmtr 15. A d geen zt, Tibyn Vesili l-Hakayk isimli tarikatlar ansiklopedisinde, Kalenderlii Sfliin en aa mertebesi olarak telkki ettiini de bildirm ektedir 16. H alvetilikle K alenderliin ilikisine gelince, bu iliki M ev le vilik tek i kadar ak seik ve geni boyutlu deilse de, zellikle Dede m er Ren (1486) tarafndan kurulan Renilik kolunda K a lenderi etkilerin belli lde m evcudiyetini tesbit etmek im kn dhilindedir 17. Bir kere, K alen d eri dervii anlam na geldii kesin olan
u A .g.e., s. 110. 14 A .g ^ ., s. 117. Glpnarl burada, Divne Mehmed elebinin mam Rzann trbesinde syledii bir gazelin trke evirisini de nakleder ki, onun K a lenderlie olan sempatisini belirtmesi itibariyle dikkate deerdir. Kendisinin eilimlerini gstermesi bakmndanda son derece alka ekici olan bu gazelin e virisini aynen buraya naklediyoruz : Biz o adlet sahibi olan yce padiahn alc doanlar Kalenderler'iz. Biz Peygamber evld iin Kalender olduk. Kalender ah 'nn izini izleyen Kalenderleriz. Ayara ait suretleri gnlmzden silip karmz. Ali, Tanr iin dnyaya boamt. Onun iin biz de saflar yaran Haydarn yolunda Kalender olduk. Rum Abdallar gibi. Peygamber evldnm firakyla her yerde ba ak yaln ayak Kalenderleriz ve Drt iin gnlmz daladk; iki alt tertemiz imam iin biz. Sekiz Kalender

olduk__ Bu gazelde Divne Mehmed elebinin M evlndan ve M evlevlikten hi bahsetmeyii hemen gze arpt gibi, kendisinin daha ziyde Kalenderlii be nimsedii de grlmektedir. Metinde geen Kalender flAndan kast Hz. A lidir. Sekiz ve Drt ise Oniki mam belirtmektedir. u Bk. Harirzde, Tibyn, III, 174a. M A . g ayn yerde. 17 Dede mer Ren ve Ruenlik iin Mezhepler ettiler, stanbul 1984, ss. 86-87. bk. Glpnarl, 100 SorudaTrkiye'de

ve Tarikatlar, s. 206; Rahmi Serin, slm Tasavvufunda HalvetUik ve Hal

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

205

abdal terimine burada da rastlanmakta, hatt Dede m er Ruen i d iv a nnda bu terimi kullanarak bizzat Kalender olduunu aka ifade et mektedir 18. Bu suretle, Renilik teki Kalenderi etkilerin, kurucu suyla beraber daha X V . yzylda balad sylenebilir. Tirandaki bu pasajdan d a anlalaca zere, Dede ve mridleri, Kalenderiler gibi, er i kurallara pek uym ayan bir tavr iinde bulunuyorlard. Bize gre K alen d eriliin Anadolu topraklarnda btn bu sa ylanlardan daha ok etkisini tayan bir baka tarikat daha vardr ki o da B ektailik ten bakas deildir. III K A L E N D E R L K V E B E K T A L K :

Aslna baklrsa K alen d erlikle Bektaliin ilikisi, bu so nuncunun bu ad tayan bir tarikat olarak tarih sahnesinde grn mesinden ok daha eskiye, X I I I . yzyla kadar geriye gider. Bununla X III. yzyldaki B abai hareketini kastediyoruz. Abdaln- Rum'dan szederken de belirtildii gibi, bir anlamda ilk Bektaler diyebileceimiz bu zm renin, 1240 ylnda balayan bu hareketle sk skya balantl olduun a bugn artk muhakkak nazaryla baklm aktadr. Zira X I V . y zyld a A b d l n- R m adm tamakta olan bu K a lenderi zm re, B aba isyannn hazrlayc_ve propagandacs durumunda olan K a len d erlerin (V efler, H aydarler) devam yd. O zaman bu b yk hareketin lideri bulunan Baba llyas- Horasninin iki h alifesi, B aba shak ve H ac Bekta da Jirer K alen d eri id iler19. B unlardan ilkinin isyan fiilen ynetmesine karlk, kin cisi kenarda d u rm ay tercih etmi, bununla beraber, olaylarn yatmasna kadar da, m erkezi ynetim in balatt katliam dan kurtu labilmek iin, saklanp izini kaybettirmiti. Byk bir ihtim alle, A nadolu Seluklu D evletinin 1246dan sonra M oeol hkim iveti altna alnmasyla Seluklu merkezi ynetimi18 Glpnarl, Mevln'dan Sonra MevUvilik, s. 322. Glpnarlnn Divan' m

l . Ktphanesi, Trke Yazmalar nr. 624teki nshasndan (v. goa-b) naklet tii beyitler unlardr: Abdl-i keneb-horuz geh biz Geh pk-tr u bde-nuz G eh C avlaki'yz geh Kalender Geh Haydar gh post-puuz 18 Baba shakn bir Kalenderi 135. eyhi olduu konusunda bk. Kprlzde, Bektaliin mense'leri'', s.

OSM AN LI

lM P A R A T O R L U t t U N lM

in etkisini yitirmesinden sonra, yani aa yukar 1250 li yllarda bugn kendi adn tayan kasabann bulunduu y e d c epn i T rk men boyu iinde yeniden salueye kan H ac Bekta bize tantan temel kaynak, bilindii iizere, X V . yzyln son eyrei iinde ka leme alnm bulunan kendi menkbnm esidir. O n u n vefatndan tam iki yzyl sonra, ama o zam andan bei ifah olarak sregelen rivayetlerin kaleme alnm biimi olan bu eserin bize salad en nemli verilerden bir ksm, H ac Bektan bugne kadar hemen hi d ikkatfekm eyen bir nitelii ile alakaldr, ki o da, onun tipik bir Kalenderi (H ayder) eyhi olduudur. Menkb- ilac Bekta- Vth\ imdiye kadar bu adan hi. bir tahlile t b i tutulm am tr. Akpaazclenin verdii bilgilerden anlald k adaryla kardei M entc le birlikte A n ad olu ya geldikten hemen sonra S iv as (aslnda A m asya)'da Baba llyas' evresine intisap ederek ayn zam anda bylccc Vefa i ve halta onun halifesi bile olan H ac B ektan, merep itibariyle zaten K alen d erilik iinde m tla edilmesi gereken bu tarikat iinde K alen deri zelliini koruduu anlalyor. Velyetnme'deki ipularndan ilk dikkat ekeni, ila c B cktan rplak bir abdal" eklinde tasvir olun m asd r20. lk bakta nemsiz gibi duran bu ayrntnn, kanaatim izce H ac B ekta hviyetini tesbit konusunda ilk elde gz niine alnm as gerekird i; zira bu ifa denin tek anlam , onun K alen d eri zm relerinden birine mensup olduudur. D ah a nceki blm lerde gayet ak g r ld zere, Kalenderi abdallar yar plak dolarlard. stelik a yn kaynakta, H ac Bekta yakn evresindeki U lu A b dal, K i i A b d a l, G vene A bd al, K a ra A bd al vs. gibi ahsiyetlerin de ayn nitelie sahip, baka bir deyile, K alen d eri abdallar olduklar gzden k a m y o r21. N i tekim H ac Bektan zaviyesi, bu belirgin h viyeti sebebiyle sk sk H orasandan gelen Kalenderler Tyifesi tarafndan ziy a re t edil mektedir " . Veljdnme'nm verdii, H ac B ektan bu ta sa vvu f hviyetini yahut m ensubiyetini d orulayan ikinci nem li ip u cu , onun Sey10 Bk. Menkb- H B V ., ss. 10, 71. Hac lekta- V e linin geni bir biyogra fisi iin bk. Ocak, lxt Revolte de Baba Resul , ss. 87-96. 11 A.g.e., ss. 3<), 44, 70-71, 78-80. 31 A .g.e., s. 64. Rrada Kalenderler iin ayn zamanda H orasan Erenleri tbiri de kullanlmaktadr, ki zama zaman kendisine mulak anlamlar yklenen b terimin bize gure gerek anlam da budur.

M ARJNAL

S F L K :

K A L E N D E R L E R

207

yid _BUtal Zaviyesi ile sk balantsdr. Belirtildiine gre, la c Bekta, H a yd arsiyle, T orlayla, Iyla btn K alenderi zmreleri gibi, Scyyid Battal G a z iyi pir tanmakta ve her yl K u rban (Haclar) Bayram nn niiridleriyle birlikte onun zaviyesinde ku tlam aktadr23. Bir baka nemli ipucu, H ac Bcktan ihar darb olmas ve bunu bir erkn olarak btn mridlerine u ygulam asdr21. O n un Kalenderi zm relerinden birine mensup bulunduunu bir kere daha kesin olarak ortaya koyan bu husus, kendisine izafe edilen bir iirde de dile getirildii g ib i25, X V I I . yzyl Bekta irlerinden ve eyhlerinden H alil V a h d eti B abann bir manzumesinde dc vur gulanm aktadr20. Bu erknn Bektailik te X V I . yzyl sonlarna kadar uygu lam aya devam ettiini tahminde bulunm akla birlikte, tlala sonra byk bir ihtim alle Bektaliin ehirlemesi srccinc parclel olarak tcrkedildii dnlebilir. Velyetnme'deki ip u lar bunlarla bitmiyor. Birka yerde H ac Bektan uzun ve gr byklar bulunduundan da bahsediliyor20a. te bu son fakat en az yukardakiler k a d a r n e m li ayrnt dier leriyle birlikte deerlendirildii zam an, H ac Bektan tpk ada Barak Baba gibi, bir H a y d ari K alenderisi olduu gayet ak seile br~ckilde ortaya k y o r T K a n a a timizce bu keyfiyet, bugne kadar Hac Bekta- V e l zerine yap lan deerlendirm eleri yeni batan gzden geirtecek derecede nem lidir. N itekim Velyetnme'de Alm cd-i Yesev ile balantl olarak yer alan, H aydarliin kurucusu K u tbud-Dn H a y d a r la ilgili^ m enkabeler d e 28b, ite asl bu ereve iinde bir anlam kazan m aktadr. Bu m enkabeler, K u tb u d-D n Haydar, H a y d a rlik te geni etkisi olan Yesevlik sebebiyle, A hm cd-i Yescvnin olu olarak takdim ederler. Bylece btn bu tarikat ev
2 3 Bk. Menkb- H D V ., s. 72. 2 4 A.g.e., s. 54. 5 5 nsz, ss. X X I V - X X V : P-brelne kazak abdal fen fahr-i mezid Fakr ile fahr idenn dim ola fakri mezid ihr-darb ile baka milkine sultan geinr Gcnc-i teoride miyn-bend ile pllcng kil id A.g.e., ayn yerde: ihr-darb anndur elif ti u tra Ser r' ile brd old dil hem dah ka Bk. Menkb- H D V . s. 58. 4 b Bk. A.g.e., ss. 9-13.

208

O SM A N L I M P A R A T O R L U U M D A

relerinin K a le n d e rlik le yakn ve sk ilgisi ok a k b ir ekilde be liriyor. Sonu olarak sylem ek gerekirse, H a c B ekta V e l nin tpk Barak B aba gib i, yar p lak, sa sakal, kalar kazn m , ama uzun ve g r byklar olan b ir H a y d a r eyhi o ld u u n u k a b u l etm e m iz gerekiyor ki, byle bir portre, klsik B ekta ik o n o gra fisin d e bi ze gre X V I I . y zyld a olum u, elbiseli, sakall b y k l, ba ta l H a c Bekta- V e l tipin den ok farkld r, ite k a n a a tim izc e tarih H ac Bekta- V e l de budur. Bektaliin, kendine isim babas o lara k setii H a c B ektam K a len d eri zm relerle ilgisini ve sk balan tsn bu s red e belir ledikten sonra, bir tarikat o lara k B ektaliin K a le n d e r lik le di er balarn da ortaya k oym ak gerekiyor. K a le n d e r ili in Bektalie hediye ettii bir baka erkn da, bu g n b ild i im iz asl B ektaliin gerek kurucusu olan B alm S u ltan tara fn d a n d a m u h a fa za edilen mcenedlik erkndr 27. Bu vesileyle b u ra d a u n oktay a k l a ka vuturm akta fayd a v a rd r: B ilin d ii zere, eskiden b eri Bektaler arasnda H a c Bektan soyunun srp s rm ed ii hep anlam azlk konusu olagelm itir. B izim ka n a atim izce, b ir H a y d a r -V e f eyhi oldu u n d a p he b u lu n m ayan H a c B ektan, m en su b u bu lu nd uu tarikatn deim ez gerei o lara k m u tlak srette mcerredlik erknna uym as, d o laysyla h a y atn n sonuna k a d a r b e k r yaam as lzm gelir. Esasen bata Velyetnme olm ak zere, h i b ir eski kaynak onun evlen ip oluk ocu k shibi o ld u u n d a n s zetm ez. B y k bir ih tim alle soyunun srdne d a ir ilk id d ia la r, B alm S u lta n dan sonraki y lla rd a dom u olm ald r. B ir d efa, b irin ci blm de de gsterilm eye alld zere, b t n b a la rn tem el a rac Rum Abdallar zm residir. B ug n A b d a l M u s a , K a y g u s u z A b d a l, Seyyid A li (K zl D eli), S u ltan u c u d -D n ve O tm a n B a b a g ib i, X I V . ve X V . y zylla rn ileri gelen R u m A b d a l y a h u t K a le n d e r i eyhleri nin hem en tam am iyle en bata gelen B ekta e vliy s arasn d a sayl d n b iliy o r u z 28. O k a d ar ki, B ekta e d e b iy a t v e ge le n e i bunlar sdcce evliy k ab u l etm ekle kalm am , b ir de X V . y z y ln ikinci y an sn d an itib aren , ken d ileriyle ilg ili ifh gelen ekleri ve rivyetleri bir a ra y a to p lay p y a z y a geen ve a d n a velyetnme (velilik
27 Baha Said, Bektaler : Balm Sultan Erkn , T T , 28 (1927), ss. 330-331M Bu konuda geni bilgi iin bk. O cak , Kalender(ler ve B e k ta lik " , ss. 300-304-

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

kitab)

d e n ile n

m e n k b n m e le rle de h atralarn ebedletirm ilir.

A n ca k b u r a d a d a b ir n o k ta d ik k a ti ek iyo r: Bu eserlerin hi birinde Bekt v e y a B ektalik te rim in in yer a lm ad gr lr. T a m tersine, bu eserlerin K a le n d e r i m u h itlerin d e yazld , baka bir deyile, geleneksel b ir b i im d e k e n d i za m a n la rn a kad ar gelen bu riv a y e t leri to p la y p y a z y a g e ire n le rin K a le n d e ri m ellifler olduu kesinlik kazan yor. B u d a , i le r in d e adn ta y a n b ir z m re n in hkim h en z b ir ekilde H a c Bckta- V e l d a h a orta lard a grnm ediini kltn y a n s tm a la r n a ra m en , bu eserlcrin_yazldklar srada Bekta ispat e d e r 29. A d n a v e l y e tn a m e le r y a z la n bu tarih yine B e k ta li in

ahsiyetlerin dnda, bu bizzat

ta k d is e tti i v e lle r arasn da bu lu n an

Kalender sfa tn ta y a n K a le n d e r K a ra k u rt B aba, K a le n d e r K zlK u rt B a b a v e K a le n d e r B o zk u rt B a b a gib i, ta rih ahsiyetleri tam am iyle m e h u l o la n la r d a v a r d r 30. B un larn h a y li kiiler olm as ih tim ali m e v c u t o ld u u g ib i, gerek ahsiyetler o lm ala r d a m m kn dr. A m a n e m li o la n , h ep sin in Kalender sfatn tam alard r. B un lara ek o la ra k , y a k n Bekta g lb a n k la r n d a zam an a da, k a d a r k u llan lm a k ta b u lu n an baz K a le n d e rle ri nin, d ik k a t ekerek, zellikle T rk is ta n daha

zik red ild iin i b e lir te lim 31. N ih a y e t son b ir m eseleye in B ek ta lik le

K a len d erli-

sk ilikisin e d a ir v erileri gzden geirm i olaca

z, ki bu d a B e k ta iirid ir. B ek talik ed eb iya tn n en zengin bo y u tlarn d an b ir in i tekil e tti in e phe b u lu n m aya n B ekta iiri, y a hut b r a d y la nefesler, h la derin lem esin e, ta h lil ve sistematik bir in ce le m e n in k on u su o lm am tr. te K a le n d e rli in b y k ve kk l te za h rle rin i b u n la r d a g rm e m e k k a b il d eild ir. Bu sebeple, X V I I . y zyln b a la rn a k a d a r , B ekta iiri den ilen eyin ayn zam and a K a lenderi iiri d e m e k o ld u u n u ileri srm ek b ir gerein ifadesi_ ola caktr. Z ir a , b ir d e fa , b u g n B ekta e d eb iy a tn n ncleri saylan
3 0 K ay n a k la rd a, m stakil bir tarikat ifade eden B ektai terimi, yerine, bize

gre yalnzca H a c Bekta- V e lye bal Kalenderi zmresini belirten Hac Bekta Abdallar vey a H a c B ekta Devrikleri (msl. bk. a.g.e., v. 112 b) gibi terimlerin kul lanlmas k an n aatim izce bunun bir baka gstergesidir. 3 0 M urad Sertolu, B e kta ilik, stanbul 1969, ss. 3 3 5 -3 3 7. Bu sayfalarda Bek talik tarafndan takdis edilen btn evliynn bir listesi bulunmaktadr. glbankta geen ifade aynen 31 z e l k tphan em izde bulunan yazm a bir Evrd - 1 Mevleviyyt ve Beklaiyye

nshasnn son ksm nda yer alan (ss. 60-61, 68)

yledir: Pirn-1 Horsn, Abdln- Rm , Kalendern- Trkistan

OSM AN LI M P A R A T O R L U U M D A

Abdal Musa ve Kavgusuz A b d a l n 32, birer K alen d eri olduklar hatrlanacak olursa durum daha iyi anlalacaktr. Bektai iirinin, ii m otifler dnda terennm ettii her konu, K aygu su z A b d al tarafndan daha X I V . yzyln sonlaryla X V . yzyln balarnda nazma dklmt. Biim itibariyle de, ta Yunus E m redcn beri srp gelen ve K aygusu z A b d a lda olgun bir biim de ortaya kan tavnn rehberlik yapt en sathi bir karlatrm ada belirir. Nitekim, X V I . ve X V I I . yzylda yaam pek ok K a len d eri veya Bekta irinin Kaygusuz A b d a lla ayn konulan benzer tavrlarla iledik leri mahede o lu n m a k ta d r33. Btn bunlardan sonra, yle bir sonuca varabileceim izi sanyoruz: Bektalik aslnda K a len d erlik ten ok geni lde etki lenmi bir tarikat deil, Fakat~"Hac Bekta kltnn bir takm se beplerle hkimiyet kazanm as sonucu K a le n d e r li in iinden domu bir koldur. Bir^ b<yka^ deyile B ektailik, kendi bana teekkl etmi bir tarikat deil. K a le n deriligin iinden kp giderek gelim ek sretiyle onu da kendi _iinde eritip ortadan kaldrm b ir koldur. Bu fikrim izin kilit noktas ise H a c Bekta- V e l kltdr. Y a n i, Bek tailik, Sulucakarayk zaviyesinde H ac Bekta- V e l klt etrafn da toplanm K alen d eri z m relerinin, X I V . y zyln balarn da bura dan etrafa yaylarak balattklar bir srecin, X V I . y z y l balarn da tam am lanm asyla ortaya kardklar b ir tarikattr d em ek34, byk lde gerein kendisidir. H ac Bekta- V e linin 1270 do laylarn d a vefatyla birlikte, S ulucakarayk _ zaviyesi, onun etrafnda b ir takm m enkabelerle
Bu konuda bk. Kprl, lk M utasavvflar, ss. 179, 301-303. ** Bunlardan baz rnekler ileride grlecei gibi, maldr: Besim Atalay, B ektailik re Edebiyat, stanbul ayrca unlara da bakl 1340; S. Nzhet Ergin,

B ektai irleri, stanbul 1930; A. Glpnarl, Alevi-Bektai Nefesleri, stanbul 1963; C ahit ztelli, Bektai Glleri, stanbul 1973. Bu antolojilerde eserleri yer alan pek ok "Bekta denen irin Kalender veya A b d a l lkabn tad grle cektir. ** Kalenderiligin Bektaliin teekklnde rol oynayan ana faktr olduu meselesi tarafmzdan ilk defa 1979 ylnda yaynlanan Kaletderilik ve Bektaler" isimli yazda ortaya konulmaya alld gibi, 1986 ylnda Strasbourg'ta toplanan Milletleraras Bektailik Kollokyum una da Table Ronde Internationale sur bir bildiri ile sunulmutur ( Remarques sur le rle des derviches kalenderis dans la formation de lOrdre Bektachi .

COrdre

des Bektachis et les Groupes se Reclamant de Hadji

Bektach (Colloque de Strasbourg, 30 Juin-2 Jullet 1986), baskda).

M A R J N A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

zenginleen ve sala m la a n bir kltn m erkezi oldu. te bu zaviye den yetien Abdal_ M u sa, bu radan ayrlarak etrafa dalan, H ac Bekta- V e l k lt n n tayc vc propagandacs K alen d eri eyh ve dervilerine m k em m el b ir rnek tekil eder. O , Sulu cakarayk teki zaviyeden kend in e b a l R um A b d a llar ile ayrldktan sonra nce Bursa h avalisin e gelm i, d a h a sonra B ergam aya, orad an da D enizli dolaylarna gem i ve b t n bu yerlerde zaviyeler amtr. Son olarak E lm al y a k n la rn d a yerleerek lnceye kadar burada yaa dn b iliy o ru z. ite A b d a l M u s a nn takip ettii u yol, onun ve beraberindeki lerin H ac B ekta- V e l k ltn ne kadar geni bir alan a yayd k larnn ok iy i b ir rn eid ir. Biz, H ac Bekta- V e l kltnn A b dal M usa nn ah sn da ne derece kuvvetle temsil olunduunun tipik bir m isalini Velyetnme-i Abdal Musa'da, b u lu yo ru z: O l esrar szl ve kelecisi tuzlu ve l tif gzl vc gler yzl S u ltan H a c B ekta el-H orasn bir gn h aytn da oturur iken m b a re k nefsinden nutka gelb eyitdi: Y erenler! G e n c e lide gen e a y gib i doam adm A b d al M usa ardram did i, ben i isteyen ler a n d a gelsin bulsun didi. H nkr H ac B ekta v efa t id ice k A b d a l M usa zu hu ra g e ld i35 . ok a k a n la ld zere b u ra d a H ac Bektan, ldkten sonra A b d a l M u sa o la ra k y e n iden d n y a y a gelecei dile getiriliyor. Bu satrlar ten s h in an cn n tip ik ve ku vvetli b ir rnei olduktan bak a36, K a le n d e r le r arasm d a A b d a l M u sann H ac Bektan yeni bedeni o ld u u eklin de k a b u l edilm esi dolaysyla bu kltn h aya tiyet derecesini de o rta y a k o ym aktad r. Bu itib a r la b iz , A b d a l M u sa y B ektaliin gerek piri ola rak deerlen d irm en in y erin d e o lacam dnyoruz. N itekim bu se bepledir ki o, K u d e m y - B ektiyn dan saylr 37. O sm anl Imp aratorluu n d a K a p k u lu askerlerinin en gzdelerinden olan Y en ierilerin o c a n d a H a c Bekta- V el_ an an esinin kuvvetle yer lemesinde de A b d a l M u s a nn ba rol oynad kesin olduu ka
3 5 Bk. Vilyetnme - A M ., ss. 1-2.

3 6 Bk. O cak , B ekta Menktbnmeleri, ss. 133-146. Burada gerek Abdal Musa ile ilgili bu pasajn, gerekse dier Bekta menkbnmelerindeki benzeri inan larn bir tahlili denenmitir. 3 7 Bursal M eh m ed Tah ir, Osmanl M ellifleri, stanbul 1333, I, 145.

2 a

O SM AN LI M P A R A T O R L U U M D A

d a r 38 , Bektaliin erknndan bulunan O n iki Post tan on bi rincisi A yak A bd al Musa__Sultan_ Postu adn tar 39. B az Bek ta nefeslerinde ve Finike yaknlarndaki K fi B aba T ekkesinin kitabesinde Pr-i S n diye a n lr 40. X V I . y zyld an beri bir ok Bekta iri A bd al M usaya m edhiyeler kalem e alm tr 41. Btn bunlar bir yana, tarihi kpaazdenin ifadeleri onun dah a X V I . yzylda Bekta sayldn gsteriyor 42. N itekim F uad K p r l de, lk Mutasavvflar'nda onun Bektaliini reddetm esine karlk, daha sonra bu fikrinden v azg em itir43. A b d al M usa K zlb a la r ara snda da byk bir vel olarak takdis edildii gib i, adna bir de glbank vardr 44. te A bd al M usa gib i daha pek ok R u m A b d a l, ku rdu klar zviyelerde H ac Bekta- V el k ltn hkim d u ru m a getirdiler ve bu, zam an iinde srp gitti._ B u syededir ki, X V . yzyla gelindiinde, H ac_Bekta- V e l, artk X I I I . y zyld ak i gerek kimliinden oktan km, her tarafta ku vvetle takdis edilen byk bir vel hviyetini kazanm t. O n u n bu h viyeti yalnzca K alen d eri zm reler iinde deil, belki de Y e n ie ri O c a dolay syla onu kabullenm ek du ru m u nda olan Sn n O sm anl ynetimi araclyla Snn halk ve tarikat^ evrelerinde de etkili oldu, ite ok m uhtem eldir ki, K p rl ve G lpn arl gib i lim lerin ileri srdklerinin tersine, jie il , Snn n itelii tartm asz bulunan nl Makalt kitabnn -b iz e g re - H ac Bekta a izfeten kalem e aln mas hdisesini de bu ereve iinde deerlendirm ek gerekir. Bu ki tabn X V . yzyldan daha eski bir nshasnn bugne kadar ele gememesinin ve szde arapa olan aslnn bir trl bulunam am as nn sebebi de bizce budur 45. K a n a a tim izce, son zam an lard a H ac
* Bk. kpaazde, s. 205. 3 9 Kprl, lk Mutasavvflar, s. 47, not: 46. 4 0 Aym yazar, Abdal M usa , s. 206. 41 Msl. bk. Glpnarl, Alevi-Bektai Nefesleri, ss. 56, 107, 108, 1 1 5 ; Bektai Glleri, ss. 118-120. 4 2 kazde, s. 206. 4 3 Kprl, Msrda Bektailik , T M , IV (1939), ss. 17-18. 4 4 Bk. Buyruk, nr. Sefer Aytekin, Ankara 1 9 5 6 , s. 260. 4 4 Bugne kadar M akalt zerinde yegne lm almay yapm olan Esat Coann sylediine gre eserin en eski nshas 1412 tarihinden eskiye gitmemekte dir. (bk. Coan, M akalt. s. X L II) . Kanaatimizce bu eserin arapa aslnn gnn birinde ortaya kmaln beklemek bouna olacaktr. Zira nemi gereinden fazla zetli,

M ARJN AL

S F L lK :

K A L E N D E R L E R

213

Bekta- V e lyi Makalt'a dayanarak Snn bir mutasavvf gsterme abalan faydasz ve bounadr, bunun stelik lzumu da yoktur. O, X III. y zylda yaam bir Vef-H aydar eyhinden baka biri deildir ve tabiatyla K alenderlik iinde deerlendirilmelidir. ite muhtem elen U zu n Firdevs tarafndan X V . yzyln son on onbe senesinde kalem e alnan manzum ve mensur versiyonlar ha lindeki m enkabelerinin yazya geirilmi olmasyla da H ac Bekta- V e l kltnn son sayfas tamamlanm hale geldi. Buna ra men ne bizzat H ac Bekta adna dzenlenen bu menkbnmcde, ne de teki m enkbnm elerde henz Bekta teriminin kullanlma m olmas son derecede dikkat ekicidir. Bu da, yukarda belirtil dii zere, X V . yzyln sonlarnda dahi bu ad tayan mstakil bir zmrenin henz ortaya km adn gsteriyor. Bununla beraber mesel Velyetnme-i Otman Babcda bir yerde Hac Bekta Dervileri ifadesine rastgelinm ektedir46. Bu tarz bir isimlendirme, X V . yz ylda Osm anl m paratorluu snrlar iindeki m uhtelif zaviyelere bal olan teki K alen d eri zmreleri iin de aynen kullanlm ak tadr, ki ayn eserde bunun rnekleri son derece boldur. Mesel, Otman Baba Abdallar, M min Dervi Abdallar gibi terim ler ilk elde sralanabilir 47. Bunlar ise kanaatim izce ayr ayr tarikatlarn deil, fakat K alenderlie bal deiik eyhler etrafnda toplanm muh telif zmrelerin adndan baka bir ey olmam aldr. Aksi halde metinlerde bunu belirgin bir ekilde grebilmek mmkn olurdu. Bekta terim inin ilk defa ve mstakil bir zmrenin ad sfaty la kullanlmas bize gre X V I . yzylda vuku bulmu olmaldr 47a. Tarih riveyetlere gre X V I . yzyln banda bizzat II. Bayezid tarafndan D im etokadaki Seyyid A li Sultan (K zl Deli) Z a viy e si nden alnarak H ac Bekta Zviyesinin bana getirilen Balm Sul
mblaalandrlan bu eser, eer gerekten Hac Bekta tarafndan yazlm ol sayd, bugne kadar o devirden kalm en azndan bir ka nshasnn bulunmas gerekirdi. Oysa bilindii gibi trke manzum ve mensur nshalarnn says olduka fazladr. Bk. yukarda dipnot: 29 4 7 Bk. Velyetnme-i O B ., pek ok yerde. 1,1 En azndan i m d i l i k , bir tarikat ad olarak Bekttlik yahut Bekti teri mine X V I. yzyl balarndan itibaren rastlanmaktadr. (msl. bk. kpaazde, s. 205). Bundan baka X V I. yzylda bu terimi Hayretnin Divan m da (bk. s. 321) ve Cellzdenin Tabaktu l-M em likin d e gryoruz ( b k . v. 348b). Bu da yukarda belirtilen ihtimalin doru olmas gerektiini ispat eder.

O SM ANLI

M P A R A T O R L U G U NDA

tan 4 H , bilindii gibi B ektalii resmen dzenlenm itir. Bylc X V I . y zyld a fiilen K a lcn d c rlik ten a yrlarak Bektlik ad yla bir tarikat halinde H ac Bekta Z viy e sinde orta ya kan bu yeni kol ksa zam and a gelierek teki K a len d eri za viyelerin e de hkim ol m aya balayacaktr. Bununla beraber X V I . y z y ld a bu ayrln tam ve kesin bir hale gelm ediini m ahede ediyoruz. Nitekim X V I . yzyld a yaam baz K a len d eri irlerinin kendilerini hem Kalenderi, hem de Bekta olarak n itelendirm elerinin sebebi her halde bu olm aldr. M esel K a len d er A b d al, K alen d er A b d a lm koym uam seri kr kurban olub grdm d d ar Erenler serveri rhn rehberi H nkr H ac Bekta V e l yi g r d m 4 0 diyerek rhn rehberi sfatyla H ac B ekta takdis ederken, bir yandan da hl K alen d er A b d a l m ahlasn k u llan m aktad r. H ayal M , D a- sinem ehl-i derdn olal ba oca Benden uyarr ora H ac Bekta O c a 50 beytiyle bu gerei dah a ak bir tarzda vu rg u la m a k ta d r. H ayreti ise ah lakkyn bugn ey H a y reti la y r n zr H nckah- k iinde ba ak B c k t y e m 51 beytiyle, kendisinin ayn zam an d a bir Bekta olduun u dile getiri yor. Bu rnekleri oaltm ak m m kndr, filer ksaca ifade etmek gerekirse, X V I . y zyln , B alm S u lta n n H a c Bekta klt etrafn da K a lc n d c rlik tcn fiilen ayrlm a srecini balatm bu lu nd uu bir dnem olm asna ram en, bu ikisinin henz birbirind en ayrlm ad m_ve_e_y aa m ay a devam ettiklerini jylcm ek yerin de olacaktr. y le g r n yor ki, B ektaliin tam a n la m y la m stakil ha le gelebilm esi ku vvetli b ir ih tim a lle X V I . y zyln sonlarna doru vuku bulm u olm ald r. X V I I . y zyl ise, B ektaliin iyice gelime si karsnda K a len d erli in gid erek za y fla y p eriyerek Bektalik
'* Hala Said, Bektaler , T Y , 28 (1927), s. 314; 1 '. Bchnan apolyo, M ez hepler ve Tarikatlar Tarihi, stanbul 1964, s. 320. ,B Samancgil, A levi ,')irleri Antolojisi, s. 105. : H ayli Re% Divan, s. 422. 4 1 Hayreti, Divan, s. 321.

M A R J N A L

S F lL K :

K A L E N D E R L E R

iinde kay b o ld u u b ir sreci tem sil eder. te kanaatim izce bu dnem , Esat Efendi, H a slu ck ve K p r l nn, Bektaliin ne kadar baba, dede ve abdal l k a b n tayan t rbe, tekke ve zaviye varsa onlar g a s le t tiini syledikleri d n e m d ir52. B izce bu meseleye bu ekilde yakla mann, y an i B ek taliin belirtilen trbe vc zaviyeleri gasp yolu yla ele geirdii eklin de dnm enin, yukardaki izahlarm z dikkate alnd ta k d ird e, yan l old u u grlecektir. n kii m eydana gelen olay bir gasp o la y d e ild ir; Bektalik yaban c bir tarikat olarak dardan m d a h a le ile zik red ilen mcsscscleri ele geirm i olam az d. Bu ta k d ird e b u n u n nasl gerekletii sorusunun cevabn vere bilmek h a y li zo rd u r. O y s a B ektalik bu ii bizzat bir K alen d erlik ubesi olarak ta b ii b ir geliim sreci iinde gerekletirm itir. smanl tarih in d e b ir ta rik a tn baka bir tarikatn messcsclcrini ele geirme hdisesi^ y a ln z c a 1826 yln da bir kere devlet zoruyla vuk b u lm utur. O d a , b ilin d ii gib i, Y en ierili in ilgasyla birlikte ayn kaderi p a yla a n B ektaliin zviyelerinin devlet zoruyla N ak ibendlie d e v rin d e n ib a re ttir ve ok ksa sreli olm utur. te X V I I . y z y l, bu ta b i geliim srecinin tam am lanarak hemen b t n K a le n d e ri z m relerin in Bekta h viyetin i kazan dklar bir y zyl olm u tu r. X V I I I . y z y la gelindiinde ise, artk btn K a lenderi z m re le ri B ek taliin emsiyesi altna girm i bulunuyordu. Bu suretle X I I I . y z y ld a n beri nce A n a d o lu da, X I V . yzyln sonlarndan itib a re n de R u m e li topraklarnd a v arln srdren K alenderli in b a t kesim i, yerin i B ektalie brakm oldu. Y a h u t daha d o ru b ir d eyile B ek talik ekline dnt. IV K A L E N D E R L E R , H A L K V E K L T R ve kam u oyu:

A) K a l e n d e r l e r

D a h a n cek i k sm lard a d a a ka grld zere, K alen d criler o rta y a k tk la r tarih lerden itibaren , gerek hayat tarzlar, klk k yafetleri, gerekse in an lar, din ku rallara vc ahlk ilkele rine, ksaca to p lu m n iza m na kar tavrlar itibariyle slam d n ya snn hem en h e r ta ra fn d a ou zam an tepki grm ler, pek az tasvip olunm ulardr. K e n d ile rin e tep ki gsteren evreleri, en bata 1) ynetim m e kanizm as, b) lem v e ayd n ta b a ka vc nihayet, c) halk kitleleri
5 5 Bk. Esad Efendi, ss-i

Za f er> stanbul

1241,

s. 201; Hasluck, Bektailik

Tedkikleri, s. 54-56; K prl, A b d a l , T H E A , s. 33.

2J 6

O SM A N L I M P A R A T O R L U U M D A

olm ak zere kesimde ele alm ak m m kndr. D ier btn tari katlarn veya ta sa vvu f zm relerinin aksine, O sm an llar da dahil olm ak zere. slm dnyasnda ynetim evrelerinin K a len d erlere kar tutum lar ve bunun sebepleri d aha nce ele alnd n dan, bu rada valm z ulem ve dier aydn kesimi ile, halk tabakasm n onlara bak tarzlar bahis konusu yap lacaktr. i lem ve aydn tabakasnn Kalenderler e bak tarz : Bu konudaki ilk verileri, daha C e m l d -D in -i S v i nin ya ad erken dnem lere ait kayn aklarda bu labiliyoru z. A n ca k unu hemen belirtm elidir ki, bilhassa lem nn K a le n d e rle re gster dii tepkinin m antn anlam ak ve bunu devrin artlarna gre tabii karlam ak m m kndr. Bir defa. slm in an larn ve kural larn yorum laycs ve koruyucusu olm alar itib ariyle lemnn, tasavvufun ortaya kt ilk devirlerde derhal m u h a lif bir tutum iine gird ii ve m u tasavvflara hi de iyi gzle bakm ad mlumdur. D olaysyla K a len d erler gib i aktan aa din i nasslara srt evirm edikleri halde bile on la n zn dklkla ith am etmi olan Ulem nn, din kurallar ve in an lar ciddiye alm ayan ve aktan aa bunlara m uhalefet eden K a len d eri zm relerine ses karmamas gayri tabi olurdu. Bu itib arla k ayn aklarda lem nn tepkisini yanstan kayt lara rastlam ak hi de zor deildir. C e m l d -D n -i S v nin menkbnm esi, bu eyhin gittii D m ak ve D im yat gib i nem li ve byk kl tr m erkezlerinde lem nn iddetli tepkilerine nasl h ed ef olduunu gsterir. O n u n bu ralard a sk sk m ahkem e hu z ru n a karlarak inan lar ve klk kyafeti sebebiyle yarglan d n b iliy o r u z 53. lemnn ayn ekilde A n ad olu S eluklu lar zam an n d a da K a le n d e rle ri id detle tenkit ettii gr lr. lem d an b n l-H a tb in Cavlakler hakkn daki fikirlerin den dah a nce bahsedilm iti. K en disi onlara kar d u ydu u iddetli tepkiyi sert bir slpla eserinde ortaya koy m akta, m u tlaka kklerinin kesilmesi gerektiini ifade etm ektedir54. Bir din lim i olm am asna ram en, X I I I . yzyln nl astro nom i lim i N a sru d -D in -i T s dahi K a le n d e rle r i insandan say m am ak ta,
w M il. bk. Hatlb-i Fris, w. 80 vd. ** bnl-H atb, metin ksm, vv. 49a-50b.

M A R JL N A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

2t;

B u n lar lem in

fazlasdr. Z ira dnyada insanlar, beler,

tacirler, sa n a tk rla r ve iftiler olm ak zere d n snfa a y n lr la r . H a lb u k i b u n lar K alen d eriler) bu d n snftan hi birin e m ensup d eillerd ir. , tarzndaki m t l a s y la " , o n la n n fndan id a m na sebep olm utur. M ool h k m darL H lgu tara

X I I I . y z y l r a n m n nl ed ib i eyh S di de K a len d erilereiyi gzle b a k m y o rd u . Bostan adndaki tannm eserinde, K a le n d e r le r le dp kalkan ocuun babasna syle. O n un h a y n n d a n m id in i kessin; geberip gitmesine acm asn. Babas na ben zem eyen ocuu n , babasndan nce lmesi daha iyid ir , szleriyle o n la n n m a k b u l kim seler olm adklan n vurgularken **, Glistan1n da o n la n n a g zl , kaba kimseler old u klan m , insanlan sm rdklerini b e lir tir 57. K a le n d e rle r in lem n m ve aydn tabakann tepki ve ten kitlerine en ok h e d e f o la n y a n larnn, eriata a y k n inan ve yaaylan old u u d a im a dikk ati ekiyor. M uh am m ed M sm -i irz, randa y aay a n K a le n d e r ile rin kendilerini i_ saym alarn a, O n ki m am a b a llk d va sn d a b u lu n m ala n na ram en, gerekte ne bu m ezheple, ne de m a m la r la alkalan m n _ bulunm adm , tam am iyle eriat d o ld u k la n m ileri s rm ekted ir58. O sm anl topraklannda Rafzilik ( iilik ) le sulan an ve bu yzden sk ve sert tkibata u rayan K a le n d e r le rin , ili in vata m olan^randa ii saylm am alan, dikkate deer Jbir tecelld ir. O sm anl to p ra k la n n d a ise lem m n ve hatt Snni tasavvuf evrelerinin K a le n d e r i zm relerin e m enf tavr taknm alan, pek ok rnekle g zler nne seriliyor. B unlardan bazlarn Veljetnme-i Otman Baba1di g rebiliyo ru z. B urada O tm an B abann zam an zaman S era t a a y k n klklard a dolaarak sapk inanlar yayd iddiasyla y a rg la n p atete yaklarak cezalandrlm ak istendiine, yine in a n la n ~ y z n d e n m edreselilerle sert tartm alara sebebiyet verdiine d air k a y tla ra ra stgelin iyo r5#.
4 4 bnul-Fuvet, el-Havdisul-Cmia, nr. M . Cevad, Badad 1951, Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri, ss. 226-227. 4 4 Sd, Bostan, s. 275. 4 7 Ayn yazar, Glistan, ss. 268, 278. w Bk. Tarik, I, 442-443, 4 4 5 ; H , 354** Kk Abdal, Vlyetnme-i O B., w . 30b, 74b. la>. O .

O S M A N L I M P A R A T O R L U U NIM

O sm anl Ulemsndan baka ayd n larnn d a K alen d erleri aaladklarn a, X V I . y zyld a H seyin K e fe v nin aadaki szleri ok iyi tercm an olm aktadr : Bunlar bir grh- m ckrhdr ki cibilliyetlerin de bay frsad vc tabiatlarn da kfr ilh d bir m ertebede istdad zre olub asl helal vc haram dim ezler m bhlcrd r ki, haram bu lm adklarnda yim czler. Esrr u bengi deng ile alarlar, arap ierler, dilber severler, dn yn n kabhatin iderler 00. Yin e ayn y zyld a tczkircci L tifi ise unlar y azar: M ezhebi slm yok bir ka nefer T o rla k la r Lneti v b id ati eytan ile ortaklar n libs- er u dnden r ryan dr bular T erk tccrd old sanm an bir nice plaklar li birisinden deiller yetm i iki m illetin Cm leden mcrdcl hricdir bu kavm -i k la r 01 K a len d erleri bu ekilde deerlendirenler, O sm an h devrinde y aln z lem ve ayd n lar deildir. Sf evreler dc onlar hor gr m ekte, gerek tasavvuf ve sfliklc ilgileri olm ad n dnmekte dirler. M esel dah a nce sk sk ad geen sf ir V hicl eserinde on lar sert bir tarzd a tenkit etm ekten geri kalm az. O n a gre Kalende rler, d n yad a halk arasnda m ezm m , u kbd a H lk rahmetinden m ah ru m ve esr-i nefs-i em m re olm u k iilerd ir02. Abdallar, yani R u m A b d a lla r katle m stahak, ihrk- n ra lyk, H u daya vc M u stafa y a s lerdir. C m le r ise, v ily et vily e t dolap halka v ela y et satan m ler v c m n ad a h arm ilerd ir 3.

X V II. y zyld a A z iz M ahm ucl H d y dc K a len d erlere kar m en fi hislerle dolud ur ve onlarn habsctlerinin saym akla bitmeye c e i k a n a a tin d e d ir04. B uraya k ad ar sylenenlere d ikkat edilecek olursa, lem , ay d n lar v c sf evrelerin tepkileri genellikle K a len d crlerin erM ku rallara u ym am alar vc ahlk dsturlarn hie saym alar etrafnda
* Bk. Krfrv, Rznme, v. 135b.
l 'lezkire-i IM tff, stanbul 1 3 14 , . n .

* Bk. Vahidi, v. 39a.

4 3 A.g.e.,
257a,

v. 33a, 66a.

*4 Aziz M ahm ud IfLidAyi, v. 8>a.

TezAkir~i Hdyt, Sleymaniyc (Fatih)

Ktp., nr.

M A R JN A L

S F L tK :

K A L E N D E R L K R

toplanyor. Bu nlar arasnda cn ok sz edilenler, zellikle nam az k lp oru tutm adklar, arap ve esrar imeleri ve gen erkeklerle dp kalkmalardr. 2 Halkn Kalenderler'e bak tarz : Benzer tepkilerin zam an zam an halk kesimleri tarafndan da sergilendii grlm ektedir. X I I I . yzylda Barak Baba ve dervilerinin Dm ak^ta_halkn kzgnlm cclbcttiklerini, cytan avene s i n e benzetilerek ehirden kovulduklarn biliyo ru z03. A rap lkele rinde bu iddetli tepkilere sebep olan K alcn derlcr i, A nadolu top raklarnda pek de o kadar sert karlanmadn grm ek artcdr. Hatt X I I I . y zyld a K o n y a gibi bir devlet m erkezinde, tepki gster mek bir yana, K o n y a halknn Ebbekr-i Niksri ve H ac M barek-i Haydar gibi K a len d eri eyhlerine sayg duyduklar mahede edi liyor. M u h amm ed J). e l-H a tbin K a lenderiler hakkndaki btn it hamlarna ram en hakn bu tutumu, onlarn evliya olarak telkki edilm elcriyle_aklanabilir. Bununla beraber, halktaki bu yaklamn her zam an ve her yerde ayn olduunu dnm enin doru olm ad da anlalyor. M e sel m enkbnm elerdc halkn K a lcn d erlcrc hi de iyi bir gzle bakmadn gsteren olduka fazla sayda kaytlar vardr. Velyetnme-i Hacm Sultandaki baz pasajlar, H acm Sultan ve dervi lerinin gittikleri yerlerde bidat k diye dvlp kovulduklarm hikye eder. En ok d a yar plak ve sasz, sakalsz, kasz byksz olmalar Jalka sevimsiz gelm ekted ir66. Nitekim , K aygusuz A bdal da bu kl sebebiyle Cehennem kapsn am aa lyk grlm t r67. Sultan u cu d -D n ise okla vurulup ldrlm ek bile isten mitir6 . Bu konuda Velyetnme-i Otman Baha'da daha arpc olayla ra rastlanmaktadr. Bunlardan bazlar, O tm an Baba ve dervilerinin sk sk kagun kle zannedilerek dlm ek istendiklerini a n la tr69, bazlar da o n lan n narnaz klp klm adklarnn kontrol, snnetli olup olm adklarnn tesbiti ile ilgilidir. H att klk ve kyafetleri
4 5 Msl. bk. es-Safed, vv. 426 a vd. ** Dervi Burhan, Vilyetnme-i US., ss. 43, 51. 4 7 Bk. Menktb-1 B K ., s. 49. ** Bk. Vilyetnme-i S., v. 2a. ' Msl. bk. Kk Abdal, w . 13a, 14a.

320

OSMANLI MPARATORLUUMDA

dolaysyla halk bazan kendilerinin mslman olduklarndan da phelenmektedir70. Bazan Otman Baba ve dervileri, kenannda ko nakladklar ky ve kasabalann halk tarafndan, etraf_tahrip_ ettik leri gerekesiyle dvlp kovulurlar71. Bazan da inanlar ve klk lar yznden ikyet ounup mahkeme huzuruna karlrlar72. Btn bu muamelelere kar onlarn da halka koca karnl irkin ehirliler diye mukabil hakaretlerde bulunduklar grlr78 . Bu gibi durumlara ramen, zaman zaman da, tpk Anadolu Seluklular dneminde olduu gibi, bir ksm ehirli ve kyl ahli nin Kalenderlere meczup evliy gzyle baktklar mahede ed iliyor74. Nitekim Avrupah seyyahlar, baz akgz Kalenderi dervilerinin halkn bu yaklamndan faydalanarak kendilerini keramet ehli gsterdiklerini, saf insanlara gelecee ve dileklerinin gerekleeceine dair haberler vererek bunun karlnda para veya ey aldklarn bildiriyorlar75, zellikle zengin kadnlarn onlara bu imkn saladklar grlyor. Yaz boyunca seyahat eden K a lenderi dervilerinin, yollarnn stndeki kasaba ve kylere ugrayarak oralarda fal__bakmak, hastalk tedavi etmek gib ij lerle uratklann, ahalinin bu yzden onlara byk sayg duyduunu da yine baz kaytlardan renmekteyiz76. te bu sebeple baz Kalenderi eyhlerinin veya dervilerinin mezarlar zamanla bir klt merkezi haline gelmekte, mezar stne ina edilen trbe binas, bu kudsiyet hlesinin zamanla genilemesine vesile olmaktadr. B) K a le n d e r le r ve e v liy k ltle r i : Daha Anadolu Seluklular devrinden itibaren bir takm ta rikat eyhleri ve dervilerinin etrafnda, kendileri daha hayatta iken teekkl etmeye balayan menkabelerin yardmyla birer klt olu tuunu ve bunlardan pek ounun evliy kabul edilerek halk hfzasna yerletiini biliyoruz77. Bunlar yakndan incelendiinde, bir
7 0 Msl. bk. a.g.e., w . 15b, 17a. 71 A.g.e., v. 53a. 7* A.g.e., w . 7ob-7ib. 73 A.g.e., w . 70b, 73a. 7 4 H. Demschwam, stanbul ve Anadoluya Seyahat Gnl, ev. Y . nen, An kara 1987, ss. 271-72, n Msl. bk. Menavino, s. 59; Cantacasin, s. 227. Msl. bk. Cantacasin, ayn yerde. Bu konuda geni bilgi urada bulunmaktadr : Ocak, Trk Halk nan[arnda ve Edebiyatnda Evliy Menkabeleri, Ankara 1984, ss. 11-19.

MARJNAL

SFLK : KALENDERLER

221

ksmnn Kalenderi olduunu grrz. Bunlarn en banda hi phe siz Rum Abdallar zmresine mensup olanlar gelir. Bugn, Abdal Musa, Kaygusuz Abdal, Abdal Mehmed, Abdal Murad, Sultan ucud-Dn vb. pek ok Kalenderi eyhinin gerek kimlikleri unutulmu, trbe leri halkn dilek ve dualarnn gereklemesi iin birer hacet yeri hline gelmitir. Hatt bunlardan bazlarnn, zellikle Bekta ve Kzlba zmrelerince takdis ve ziyret edilmesinin, Snn halk tara fndan da benimsenmemelerine engel olmad mahede edilmek tedir78. Halk muhayyilesi onlan kendi idealindeki evliy tipi ile o tadar zdeletirmitir ki, bu Kalenderi eyhlerinin bir zamanlar salar, kalar, byklar ve sakallar kaznm, yar plak vcutlu, slm kurallara pek de aldr etmeyen bir takm kimseler olduklar oktan unutulmu, Hac Bekta- V el tipinde olduu gibi, uzun ve geni cbbeli, sarkl, sakall ve nran yzl ahsiyetler olarak d nlmtr. Bir ksm, Kalender Baba, Kalender Sultan veya Abdal Murad vb. asl kimliklerini yanstan isim veya lkaplarn hl muha faza ederken, bir ksmnn ad san dahi unutulup gitmi, halkn kendilerine uygun bulduu isim ve lkaplarla anlr olmulardr. Bunlardan pek ou da, aada grlecei zere, bugn Anadoluda mevcut bir ok kye adn vermitir. C) K a le n d e r le r ve iskn : Dervilerin Osmanl mparatorluunun kuruluundan beri iskn faaliyetine katklar, bilindii gibi, merhum . Ltfi Barkann Kolonizatr Trk Dervileri isimli klsiklemi makalesinde ilk defa Osmanl tarihi aratrclnn dikkatine sunulmutu79. Onun bu nemli konuya hasrettii ilk ve son, ilmiI. aratrmas niteliini tayan bu makalesi, _diger dervi ve eyhlerin yannda, zellikle abdal, baba ve dede lkabn tayan ve Kalenderi olmalar kuvvetle muhtemel bulunan bir ok _ahsiyetin de adn zikreder ve bunlar tarafindan^urm^viyelerin ve iskn yerlerinin belge kaytlarm da verir. Bu kaytlar, elbette btn imparatorluk arazisini ve btn
7 8 Bunlarla ilgili kltlere dair bilgi, kendilerinden bahsedilen ksmlardaki dipnotlarnda gsterilen eserlerde mevcut olduundan, burada ayrca bibliyografya verilmesine gerek grlmemitir. Yalnz u eseri ayrca zikretmek gerekir: Hikmet Tanvu, Ankara ve evresinde Adak ve Adak Terlen, Ankara 19677 9 Bk. Barkan, stil Devrinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zaviyeler , VD, II (1942), ss. 279-353.

222

OSM AN LI

M P A R A T O R L U U M D A

devirleri ih tiva etm em ekle b e ra b e r, ok n e m li v e_ tip ik rn ek le r or ta y a k o y a rla r80. A n ca k .L . B a rk a n n y a y n la d b u belgelerde z m resinin geen ky isim lerinin hi biri, h e rh a n g i b ir K a l en d e ri

adn yanstm az. B ununla beraber, b az ta p u -ta h rir d e fte rle ri v e v a k f k a ytlan gzden geirildii zam an , abdal, kalender, k v e torlak g ib i m nhas ran K a len d erler tarafn dan ku llan la n l k a p v e n v a n la r la yaplm isimler tayan ky v ey a m e zra a la ra ra stlam ak h i de zo r yere yerleerek atklar za viy e le rin in , geldiini gsteriyor. Bu kylerden b ir ksm nn ad b ir sre so n ra bugn d e ild ir 81. ky haline Bu, asl nitelikleri g e zgin cilik olan bu d erv ilerin za m a n za m a n bir

m a a le s e f deitirilm i

bu lu n m ak ta d r82. H alen eski isim lerin de kalender kelim esi y e r alan ve genellikle D o u ve G n ey D o u A n a d o lu d a b u lu n a n Kalender, Kalenderderesi, Kalendern- Cebel vb . y ed id en fa z la k y b u lu n m aktad r. ahs, yer yah u t cem aat ad o la ra k ism inde abdal ke lim e sin i tayanlar ise, otuzdan fazla olup , T r k iy e nin h em en h er ta ra fn a dalm vaziyetted ir.
A a

yu k a r b ir o k a d ar d a, yin e ahs, y e r ve cem aat

ad eklinde k adn tayan k y m e v cu t o lu p T r k iy e sath n a ya ylm tr. Torlak kelim esine ise, y a ln z c a K a s ta m o n u n u n aycu m a kazasna bah Gketorlaklar ve m aktadr 83. Torlaklar a d l ik i k y n d e rastlan-

Abdal kelimesine, Abdal Bayezt (M u ), Abdal Haan (K astam on u ), Can Abdal (Sivas), Koyun Abdal (K a y seri) eklin d e ahs ad olarak rastlan d gibi, Abdall (Sivas), Abdallar ( T o k a t) , Kse Abdall (An kara) tarzn da cem aat a d ; y a h u t ta Abdalbodu ( o ru m ), Abdalmezraas fV a n ) biim in de yer ismi o la ra k d a ra sd a n m a k ta d r. A y n ekilde baz kylerin ad doru d an d o ru y a A ll Ik (T e k ird a ), Demir Ik (el), Gene Ik (Bursa) gib i ahs a d la rn ; b a zla rn n k i Kran Iklar 'B u rsa ), Sefer Iklar (B ursa), Tekke Iklar (B alkesir) ve B yk Iklar (M an isa) gib i c em a a t a d la rm ; b a zla rn n k i ise, Ikeli
m A.g.m., Defter-i Hkan K a y tla n , ss. 305-353.
S1 Hemen her tahrir defterinde en az be adet bu tr ky veya mezraa ismine rastlamak mmkndr. Fakat bu aratrmann arlk merkezi bu olmamas bebivle burada tahrir defterlerine dayal bir takm liste ve tablolar dzenlenmesi gerekli grlmemitir. Aslna baklrsa, bal bana bir aratrma konusu tekil edecek olan byle bir almann gerekli vc faydal olacana phe yoktur. *' Bk. T .C . ** A Dhiliye V ekleti, Kylerimiz, Ankara 1933, m uhtelif sayfalar.

. g m uhtelif sayfalar.

M A R J N A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

223

(anakkale), Iktepe (el) ve Ikky (M anisa) gibi mevki adlarn yan stm aktadr84. B t n bu eitli isimler arasnda yalm z Ik keli mesinden oluan k y isim lerinin, Bursa, Balkesir, zm ir, M anisa, K tahya, Eskiehir, A n ta ly a ve el vb. Bat A nadolu m ntkasnda yer ald dikkati ekiyor. Abdal ve kalender gibi kelim elerden oluan isim ler tayan k ylerin her tarafa yaylm bulunm alarna karlk, k isimli kylerin y a ln zc a B at A n a d o lu ya inhisar etmi olmas, herhal de Ik zm relerin in bu h avalid e yaygn bulunm asnn bir sonucu olsa gerektir. Btn bu ky isim leri, sz konusu kylerin ya tek bana bir K alenderi eyhi, y a h u tta m u h telif K alen d eri zm releri tarafndan kurulduklarm gsterm ektedir. B ylece bir ksm K a len d eri zm re lerinin, zam an la, srekli seyahat etmekten u veya bu sebeple v a z geip, yah ut b iz za t O sm an l m erkez ynetim i tarafn dan m ecbur tutulmak sretiyle b elli yerlere yerletikleri anlalyor ki, buna benzer d u ru m lara d i er slm lkelerinde de rastlam p rastlanm yacan bilm ek ilg i ekici olurdu. D) K a l e n d e r l e r ve fo lk lo r :

T rk folk lo run d a K a le n d e rle r kadar iz brakm baka tasav vuf zm releri az bu lu nu r. B un un bir sebebi hi phe yokki, durm a dan seyahat etm eleri ve m erkez ynetim in denetim inden uzak kalmak istem eleri sebebiyle, teki zm relere nisbetle daha fazla halkla temasa gelm eleri ve d ah a uzak yerlere nfuz edebilm eleridir. Bir dier sebebi ise, tu h a f klk kyafetleri ve detleri yznden hal kn daha fazla d ik k at ve ilgisini ekmi olm alardr. N itekim bu sebeple onlarn bu h viyet ve niteliklerinin za manla halk arasn da teekkl eden hikye ve m asallara yansdm grmekteyiz. Pek ok m asalda rastlanan kap kap dilenen , ayanda demir ark elinde demir as, diyar diyar dolap karlatklar insanlara gelecekten haber veren , ocuklar olmayan kar kocalar verdikleri elmalarla ocuk sahibi yapan , vb . dervi tipleri, hep bu K alen d eri d e n ile ri nin htralarn dan baka bir ey d e ild ir85.
M A .g.e., m uhtelif sayfalar. Bu isimlerde yer alan k kelimesinin lerini gsterdii daha ilk bakta anlalmaktadr. w Msl. bk. T ahir ile Hikyesi. stanbul (tarihsiz, tabas. mail ile Glizar, stanbul 1325. s. 3. s. 3-4; ah s aydn

lk anlamna gelen ayn kelimeyle hi bir ilgisi olmad, tamamiyle tftk zmre

224

OSM AN LI

M P A R A T O R L U U M D A

Bundan baka, hlen dilim izde kullan lan baz ataszleri vc deyim ler de bize K alen d eri dervilerinin h tralarm yanstrlar. Mesel, gnm zde yanl olarak, zek bakm ndan yetersiz kii lere baz eylerin ilham edilecei eklinde anlalan Abdala mlm olur sz, bunun tipik bir m isalidir. H albu ki buradaki abdal keli mesi, K alen d eri dervii dem ek olup, onlarn gelecee d air kehnette bulunm a durum lar ile alkaldr. Y in e bu du ru m a bal olarak, bugn zekca gelimemi, ahm ak anlam n da kullan lan aptal kelim esi8 6 de, pek ou m eczup karekterli K a len d eri abdallarnn dilim ize kazandrd kelim edir. A yn anlam d a kullan lan budala kelimesi, abdal (veya bedl) kelim esinin oul eklinden baka bir ey d e ild ir87. Nitekim bu anlam yanstan b az deyim ler hl di lim izde m evcuttur. Aptal aptal baknmak, aptallna doymamak, aptallk parayla pulla deil, aptallna saymak (veya aptallna vermek), hayran abdal, abdal hk vb. deyim ler, belli bal rnekler olarak sralan ab ilir8 8 . Abdal (aptal) kelim esinin bu anlam yan n d a, K alen d eri ab dallarnn dilencilik vasflarm artran, dah a dorusu, bu vasf la n sebebiyle dilim izde k u llan lan ikin ci bir anlam n n da, agz l , grdnden p a y u m an dem ek olduun u unutm am ak gere kir 8 . Aptal tabiatl deyim i bunu yanstr. Bu deyim lerden baka, b ir takm ataszleri de mevcuttur. M esel bu g n, ahs k a n iin birine y a k n lk gsterip karm sa ladktan sonra ona srt eviren kiileri a n la tm ak iin kullan lan, Ab daln dostluu ky grnnceye kadardr ve Abdaln karn doyunca gz yoldadr (veya papucundadr) szleri iki tip ik r n e k tir 90. Aslnda b u szlerin h er ikisi de K a le n d e r i a b d a lla n n n gezicilik vasflarn da n dom utur. B unu gsteren b ir baka atasz de, Abdal yrmezse da yrr s z d r81. Bu sz a ym za m a n d a K a le n d e rile rin kermet ta sla m a la n ile a la y ed ild iin i de g ste rir92.
* Bk. Trke Szlk, Ankara 1988, T D K Yayn, 2. bs., I, 77. A .g jt., I, 224. * A . Glpnarl, Tasavvuftan

"

D ilim ize Geen Deyimler ve Ataszleri,

stanbul

1977, ss. 4-5. * Trke S zl k 'te kelim m in ok yaygn olan bu ikinci anlam yer almamaktadr. Bk. Glpnarl, a .g x ., * Glpnarl, ss. 5, 7. ** A .g jt ., s. 7. s. 5; m er sim Aksoy, Ataszleri ve Deyimler Sz l, Ankara 1984, 4. bs., s. 104.

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

225

K a len d erlerin kanaatkrlklarn vurgulayan ataszleri dc vardr. Bir kakla dokuz abdal doyar veya Dokuz abdal bir kakla geinir szleri ile, Dokuz abdal bir kilimde uyur, iki padiah bir iklime smaz sz, onlarn toplu yaam a m ecburiyetinde olm alar sonucu kazandklar nefis feragatinin anlatm akta olup, bugn de bu fera gati gsterenler iin sylenir 93. Bununla birlikte, norm al olarak az eyle yetinm ek zorun d a olan K a len d erler in, bollua kavutuklar za man da har vuru p harm an savurduklarndan kinaye olarak, Abdaln ya ok olursa ya borusuna alar ya gerisine atasz de vardr. Bu sz bugn de m srifler iin k u lla n lr94. V a rlk lla r ve ra h a ta alm olanlar iin sknt ve endie dou racak durum larn, zaten sknt iinde yaam akta olan lar iin fazla bir nem tam ayacam anlatm ak isteyen, Abdala kar yayor de miler, titremeye hazrm (veya durmuum) a tas z 95, K a len d erler in yaz k yar p lak dolam alarndan domutur. Bu atasznn Ka lendere k geliyor demiler, titremeye hazrm eklinde baka bir ekli daha vard r k i 96, gr ld zere, dorudan kalender kelimesini ihtiva etmekle, y u k a rd an beri sralanan btn deyim ve ataszlerinin Kalenderler tarafn dan dilim ize kazan d n ld klan m ortaya koyar. Bu tr deyim lere son b ir rnek olarak, herkesin ahsiyet ve mesleine yakan yerde olm as gerektiini anlatan Abdal tekkede, hac Mekke'de szn zik re d e b iliriz97. B unun abdal yerine dervi kelim esiyle sylen dii yerler de vard r. K a len d erliin d n y ay a bo veren felsefesi, K a len d erlerin halk arasnda, m a d d k arlara fazla nem verm eyen, ho grl, herkesle k o lay geinen kim seler olarak alglanabilm esine de yol a mtr. Bu sebeple bu h u yla ra sahip kiiler hakknda Kalender adam deyimi g n m zde h l ska kullanlm aktadr. H att bu dnceden hareketle kalender kelim esi, sahiplerinin karekterlerini belirtmek zere baz ticrethn elere dahi isim olarak verilm ektedir. E) K a l e n d e r l e r , e d e b iy a t ve m z ik :

T a s a v v u f tarihi incelendii zam an, N akibendlik istisna edi lirse, ou ta rik a d a n n yin ve zikir usllerinde edebiyat ve m sik
** A .g.e., ayn yerde.

9 4 A .g.e.,

s. 6; Aksoy, s. 104.

9 5 Aksoy, s. 103. * A .g.e., s. 281.

9 7

A .g.e., s. 104; Glpnarl, ss. 6-7.

F. ,5

226

o sm an li

m p a r a t o r l u u m d a

ile sk b ir iliki grlr.

O sm anl m p a a to r lu u n da ise, bata

M e v le v lik olm ak zere K a le n d e rlik ve B ektailik teki yinlerde e d e b iy a t v c m sik bol ku llan lan iki unsur olm utur. Bu sebeple M ev le v i ve B ekta tekkeleri gib i K a le n d e ri tekkeleri de b ir anlam d a ede b iy a t ve m sik oca oldu. B ugn bileb ild iim iz k a d aryla, X V . yz y l balarn d an X V I I . y zy l sonlarna kadar, K a y g u s u z A b d a ldan iti baren pek ok ir yetim i olup bazlarn n yazd k la r d iv an la r bize ka d ar gelm itir. K a len d erler iind e, K a y g u su z A b d a ldan sonra, zellikle X V I. ve X V I I . y zylla rd a yetien -b u g n yanl o lara k B ekta iri diye n ite len e n - irler arasnda unlar ksaca zikred eb iliriz: Sadk Abdal: H a y a t h akkn da hem en hi b ir bilg i bulunm a yan S ad k A b d a ln d ivan n S. N zh et E rgu n incelem i ve Bekta irleri isim li eserine b az pasajlar alm tr. B un lardan, kendisinin D im e to k a da bizzat S eyyid A li S u lta n a (K z l D eli) in tisap ettii ve do lay sy la onun tekkesinden yetitii anlalyor. B un dan S adk A b d a ln X V . y zyld a y aad o rta ya k y o r 98. Seher Abdal : H u l l ve tensh in an c ile i m o tifleri kuvvetle yranstan iirler sylem i olan Seher A b d a l, X V I . y z yld a yaam o lu p , tezkirelerd e h a k k n d a hi m lu m at y o k t u r " . M uhyi'd-Din Abdal : K a le n d e ri irlerin, X V I . y zyln son la ry la X V I I . y z y ln balarn d a yetim i en ku vv etli temsilcisi sa ylm a s gereken bu z tn h a yat d a bizce pek bilin m em ekle beraber, iirlerin d en kendisin in , O tm a n B ab a nm halifesi A k y a z ly a mensup b u lu n d u u an lalm ak tad r. O n u n iirleri en ileri derecede i ve H u r f in a n la r aksettiren b irer belge m h iyetin d ed irler 10. Koyun Abdal : Y in e X V I . y z y l K a le n d e ri irlerinden olan K o y u n A b d a l, K a y r serinin B n yan kazsna t b i A kkla kyndedir
" S. N zhet Ergun, B ek ta irleri re Nefesleri , stanbul 1955, 88: G el ey m min tevell h 'a eyle T eberr dmen-i E v ld a eyle H u d K u rn iinde dedi bile V a r im di cn ile bu medhi syle Hseyin ibni A li srr- H u d dr H a b b -i nr-i cm-i M ustafdr. Bk. A ta la y , B ekta ilik ve Edebiyat, ss. 69-73; Ergun, a.g.e., ss. h i - 142iirlerinden rnekler iin buralara baklmaldr. I, 207-208.

Burada nakledilen iirlerde kuvvetli bir hull ve tensh inanc kendini gsterir. A . g I ,

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

227

ve trbesi b u r a d a d r 101. H akknda tezkirelerde hi bir bilgiye rast lanmamtr. Y in e X V I . y z y ld a yaam olup birka iirinden baka bize hi bir ey in tik a l etm em i bulunan Kalender Abdal' da bu K alen d e ri halk irlerinden saym am z g e re k ir102. B unlardan baka, divan iiri tarznda eser vermi ve oun luu X V I . y z y ld a yaam bir hayli Kalenderi iri vardr. Baz r neklerini yu k a rd a verd iim iz K alen deri halk irleri hakknda uar tezkirelerinde hem en hem en hi bir bilgiye rastlanmamasna ramen, bu berikilere d a ir b azan sayfalar dolusu kaytlar vardr. Bunlarn en banda, K a n u n S u ltan Sleym an devrinde yaam olup, daha n ceki blm lerde iirlerinden sk sk alnt yaplan H ayreti ve H ayli Be gelir. Hayreti: R u m e linde pek ok irin vatan olan V a rd a r Yen icesinden yetien H a y re ti, tezkirelerin ifadelerine gre, ii inanla r kuvvetle terennm eden hem K alenderi hem Bekta bir ir i d i 103. Daha doru b ir ifadeyle, Bektailikle K alenderliin henz birbirin den tam an la m yla a yrlm ad dnemde yetimiti. D ivan , kendisinin kudretli bir ir old u u n u ortaya koyduu gibi, X V I . y zyl K a len derlerini tan m a asndan da mkemmel bir kaynaktr. Hayl Be : H a y re tnin hemehrisi olan H ayli Be, ayn zamanda d iv an iirinin de gl bir temsilcisidir. Asl ad M ehm ed olan H a y li B e, d a h a gen iken, memleketine urayan Baba A li Mest-i A c e m i a d l b ir H a y d ar eyhinin mridleri arasna katlarak seyahate balad. B ir stan bu la geliinde, stanbul kads S an g rz
101 Ergun, a.g.e., I, 137. Yazar burada Koyun Abdaln divanndan u dik kate ayan iiri naklediyor : Seni ha gider derler Gel gitme gzel Kalender Atan anan yzn suyun Terk itme gzel Kalender Sen Hac Bekta olusun u leme dopdolusun Sen de bir erin olusun Gel gitme gzel Kalender 10 2 Samancgil, Alevi iirleri Antolojisi, ss. 102-103. 10 3 H ayretye dair bk. Ltf, s- *4*5 $,k e,ebi> " 9< > a-9 a - Er8un> *oo; avuolu, Divan, nsz.

aa8

OSM AN LI

M P A R A T O R L U U NDA

N ftrud -D n Efendi tarafndan alnarak tahsil yapm as saland. iirdeki kabiliyeti ile ksa zam a n d a adn d u yuran H a y l Bcin hreti saraya kadar ulat. K a n u n Sultan S leym an ile tant ve pek ok ihsana nil oldu. B un un la beraber son dcrecc m srif biri olduundan, eline geenleri hayat b o yu n ca sorum suzca sarfettiini btn tezkireler yazm aktad r. Eserinde H a y l B ee zun sayfalar ayran k e leb inin kaydna baklrsa, 1556 yln da Edir nede vefat etmitir vc m ezar buradaki H a y d a rh n e de bulunm ak ta d r 104. Sultann bir a byk iltifat vc ih san lard a bulunm a sna kzan zam ann nl irlerinden Y a h y a Be, bu sebeple diva nnda H a y lyi yerm ekte v c a alam aktad r105. B ununla beraber H a y l B ein sonradan K a len d crlik ten vazgeerek inanlarn d zelttii de bilin m ekted ir108. Merebi: H a yl B cin ada vc onun gib i nl irlerden biri olan M ereb de tpk H a y l Be gibi B aba A li M est-i A ccm nin m ridlerindcn idi. T ah sili bulunm am asna ram en, kabiliyeti sayesinde nl bir ir olan M crcb nin, ayn zam an d a iyi bir musi kiinas olduunu tezkireler yazm aktadr. II. S clim in henz Manisa sancakbei olduu bir srada orada vefat e tm itir107. Bunlardan baka, Seyyid G azi Z viyesi nden yetimi olan Y e tm i1M, stanbullu bir H aydar dervii olan H a y d a r 100, yine stanbullu olup, eyh C cm alden sonra onun Kalcnderhnesinin bana geen ve hatt bir aralk Scyd A li Reis ile H indistan seferine katlan Yetim A li e le b iuo, K ayseri yaknlarndan olup iirlerinde ateizm i terennm eden T c m e n n 111, m frit inanlar dile getiren Ik e m s112 vc bilhassa V ira n i l e 113, Asker, F zl, Glen-i Saruhan vc Kelm ' gibi daha bir oklarn sayabiliriz.
,w Ajk elebi, v. 275b; Hayl Be hakknda ayrca bk. Ltfi, s. 150; Knalzde Haan elebi, Tezkiretu f-uar, nr. brahim Kutluk, Ankara 1978, I 354 ! Seh, Tezkire, ss. 293-94. Gibb, A History o f Ottoman Poeiry, London 1904, III, 58-63; Ali N. Tarlan, Hayli Be Divan, nsz; Ergun, I, 112-113; Th. Menzel, Hayali , E l 1. 10 6 Bk. Yahya Be, Divan, nr. M. avuolu, stanbul 1977, ss. 44, 59. * Bk. Ergun, I, 113. 1 9 7 Ltifi, s. 311; Ak elebi, v. 124a; Knalzde, II, 903; Ergun, 1. 96. Msl. bk. Ak elebi, v. 95b, Knalzde, II, 1076; Ergun, I, 122. '* Msl. bk. Ak elebi, v. 90a; Knalzde, I, 314; Ergun, I, 73. Ajk elebi, w . 93a-g5a; Gibb, I. 383-388; Ergun, 1, 110. 1.1 I.llf, ss. 110-111; Erg, I, 30. 1.1 Ltifi, s. 209; Ak elebi, v. 250a; Ergun, I, 97.

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

aag

G rld zere, O sm anl Im paratorluunda X V .- X V I . y z yllar, K a len d eri zm reler arasndan ok sayda irin yetitii bir dnem olarak gze arpyor. Bunlarn iirlerinde iledikleri d n yev konular da h ayli fazla olm akla beraber, asl kendi inanlar olan lik, Hurufilik, tensh, hull ve hatt ateizmle ilgili fikirleri dile getiri yorlar, det ve erknlarndan bahsediyorlard. Buna ram en onlarn, devletin en yksek yetkilisi olan sultan tarafndan bile hogr ile karlanp ih sanlara nail olm alar, hatt belli lde dc olsa iirleri nin bize kadar gelebilm i bulunm as son derece dikkate ayandr. K alen d eri zm relerdeki bu iir gelenei hatt bunlarn bes telenmi olan lar, h alk edebiyatn da ve msikide Kalenderi denilen bir tarzn dom asna yol amtr. Belli bir vezinle yazlan (m efl mefl m efl feln) ve kendine mahsus bir beste ile okunan bu i irlerin, gazel, m u ra b b a , m uham m es vb. D ivan edebiyatna ait form larla yazld dikkati ekiyor. K alen d eri tarzn, her msran sonuna mefl m efil, veya m e fl faln vezinlerinde ziydeler eklenmek sretiylc m stezd ekline sokulanlarna ayakl kalenderi ad verilm ek tedir. K a len d eri bestesinin dc Acem Kalendersi vb. eitleri olduu nu b iliy o ru z114.

1,3 Ergun, I, 314; ayrca bk. 959. ss. 5.18. lu Kprl, Edebiyat

I ran i Divan, nr. M. Halid Ba\r. stanbul Ankara 1966. s. 3-,4: Kalenden TA.

S ONU
1 a sa v v u f tarih in in slam dnyas genelinde farkl bir cephesi olarak, ar z h d ve tak va tem eline dayal klsik tasavvuf telkkile rine bir tepki n iteliin d e r a n ve O rta A syada mTaya kan K alenderlii, ta sa v v u f tarihirde^ s fi evrelerin m arjinal bir kesimi olarak deerlendirm ek do ru olacaktr. Bu cephe kendisine temel gr olarak b a lan gta , hr trl d n yev m uhabbet ve ilgi odaklarn reddetm ekle birlik te, cezb ed en yoksun, yalnzca zhde dayal sfiyne bir h a y a t ta rzn da dlayan bir yol semitir. Bu seimde, ortaya k t m n ta k a la rn sl m ncesi mistik k ltrnden ve yine bu kltrden y o la kan M elm et tasavvuf m ektebinden ald etkilerin p a yn n b y k l , reddi m m kn olm ayan bir kesinlik kazan m aktadr. B u n u n en briz delili ise, K a len d erliin slm dnyasnn baka h er ha n gi bir yerinde deil de, eski Budist _ve M aniheist m istik k lt r n ve geleneklerin hkim olduu O r ta ' Asya ve zellikle r a n d a tarih sahnesine^ km bulunm asdr. B aba T a h ir-i ry a n , E b S ad -i E b u l-H ayr vb. K a len d eri sfliin ilk m l m rn eklerin in X . -X I. yzyllard a M elm et m ek tebinin y a y g n b u lu n d u u blgelerde yaam olm alar, K a len d e rliin bu eski m istik m rasa bir yan d an da bu m ektep araclyla vris old u u n u n b ir gstergesidir. lk K a le n d erlerin herhangi bir tarikata m ensup b u lu n m aya n m n zev sfjer olmas, K alen d eri tasavvufun y a ln z m istik ad an deil, sosyal adan da bir tepki nitelii k a zan m a sn a y o l am ve bylece zam anla_m uhalif bir sf felsefe h v iy e tin i brnm esine sebebiyet vermitir. B un un la b e ra b e r bu m arjin al sf akm , erat kurallar kar sndaki serbest ta vrn n d o u rduu czib e syesinde, ulat her blgede m a rjin al to p lum Jcesim lerini kazan arak yaylm ve bu yzden de y e r yer, za m a n z a m an yozlam biim ler almtr. X I I . yzyln so n laryla X I I I . yzyln balarnda ilk tarikat eklinde tekiltlan m alarn orta ya koyan K alen d erlik, ran ve S riyede Cavlaklik ve Haydarlik ad yla belirli teekkllere dnmtr. O r ta D o u d a eyh C e m l d -D n-i Svi nderliinde tarih sahne sine kan tekiltl K a le n d e rliin ilk rnei olan C av la k ii, ran da eyh K u t b u d -D n H a yd a r tarafndan kurulan H a yd arlik ta

23*

O S M A N L I M P A R A T O R L U U M D A

kip etti. Cavlakilik O rta D ouda ve bu arada A nadoluda yay lrken, bir yandan da H avdarilik hem Anadolu, hem de O rta As ya ve Hindistan istikametinde geniledi. Bylece Kalenderlik, mer kezi olan randan hareketle dou ve bat kolu olmak zere iki ana ynde geliti. Kalenderliin Sriyc vc zellikle ran zerinden Anadolu ya giren ba kollan, burada yeni yaplanm alar kazanm ve X III. yzyldan itibaren bir takm dini-sosyal hareketlerin olumasnda temel zmre grevini yapmlardr. Bunjara iki tipik rnek olarak biri X I I I . yzylda Babai hareketini, dieri de X V . yzylda^ Ru meli'de ve A nadoluda eyh Bedru'd-Din isyann gstermek mmkndr. Babai hareketinin dayand ana zmre olan Kalenderi lik, X I V . yzyl balarndan itibaren Rum Abdallar ( Abdln- Rm) adyla O s m a n h B e li inin teekklnde dier tasavvufi teekkl ler iinde birinci derecede yer almak sretiyle cidden nemli ve kendi tarihi geliimi iinde de baka Jjrnei bulunm ayan bir rol oynad. zellikle X I V . ve X V . yzyllardaki Anadolu ve Rumeli fetihlerinde K alenderilerin -Rum Abdal, Torlak, Ik v b .- yeni isimler altnda hatr saylr katklar bulunduu da grlmektedir. Btn bunlara ramen, gerek o devirlerdeki kamu _oyu, ge rekse ynetim evrilerinde, tuhaf klk kyafetleri, deiik inan vc hayat tarzlar y znden K alenderilerin hep marjinal bir zmre ol maktan kurtulamadklar mahede edilmektedir. Bu^ yzdendir ki, yukarda da iaret olunduu zere, gerek A n adolu Seluklular, ge rekse Osm anllar zamamnda merkezi ynetime kar giriilen ou hareketlerde K alenderi zmrelerini grmek bizi artmyor. Kalenderliin tasavvuf tarihi asndan da A nadoluda nem li sonular dourduu gzlenmektedir. ems-i T eb rzi vstasyla Meln nn tasavvuf sistemini estetik ve cezbe ynnden yeni unsurlar la zenginletiren K alenderi felsefe, M evleviliin teekklnden sonra da bu etkisini derinletirmitir. D ivne M ehmed elebi ile kendisini iyice gsteren bu etki, M evlevilikten emsilik gibi tam am ivle Kalender hviyete brnen bir kolun_ trem esine navak jlm utur. Fakat K alenderliin A n adoluda dourduu en bvk ve en nemli sonu bizce, Bektailik gibi, heterodoks'halk tasavvufunun en renkli ve en popler tarikatnn doluunu hazrlamasdr. Bugne kadar mstakil bir tarikat olarak \ V . yzylda teekkl ettiini kabul

M ARJNAL

S L F L tK :

K A L E N D E R L E R

lendiimiz bu tarikatn, aslnda Kalcnderiliin iinden gelitii bu gn ok ak bir ekilde ortava kmtr. Ksaca, yukardan beri saylan u sonular itibariyle bir genel deerlendirme yaplacak olursa, Kalenderliin Trkiye tarihinde hem d in i-tasaw ufi adan, hem de sosyal ve"~kTtrcI, hatt folk lorik alardan^derin izler brakan bir tasavvuf akm vc mektebi ol du unu_swlem ek icap eder. A hm cd-i Yeseviden balyarak, T k halk sfiliinin Bektailikle son bulan btn bir tarihini Kalendcrilii anlamadan aklam ak, anlamak ve anlatmak mmkn deildir. Bu alanda T rkiyede yaplan yanllar, bu meselenin hesaba ka tlmamasndan kaynaklanm aktadr.

B B L Y O R A FY A

A) A R lV B E L G E L E R : 1 . Yaynlanmam belgeler : Babakanlk O sm anl Arivi, 3 Numaral Mhimme Defteri, (1558-1560) Babakanlk O sm anl A rivi, j Numaral Mhimme Defteri, (1564) Babakanlk O sm anl A rivi, 22 Numaral Mhimme Defteri, (1573) Babakanlk O sm anl Arivi, 36 Numaral Mhimme Defteri, (1578-1579) Babakanlk O sm anl Arivi, 112 Numaral Sultann Sanca Tahrir Defteri, 2. Yaynlanm belgeler: Ahmed R efik, O sm anl devrinde R fzlik ve B ektlik , D E F M , I X ; 2 (1932), ss. 31-59. B) Y A Z M A E S E R L E R : Anonim : Tevrh-i l-i Osman, . K tp , ty. nr. 2438. Ayn, Bedrud -D n : kd l-Cmn f Trih?i E hliz-^aman, B ayczt G enel K tp ., V eliy d d in Ef. nr. 2392, 20. cilt. Aziz M ahm ud H d y: Tezkir-i Hdy, Sleym aniye (Fatih) K tp ., nr. 2572. Baba T h ir-i U ry n : el-Fthtu r-Rabbniyye f M ezcil-rtilHemedniyye, Bibi. N at. de Paris, E. Blochet, ay. nr. 1903. Baldrzde M eh m ed: Ravza-i Evliya, Sleym aniye (H ac M ahm ud) K tp . nr. 4560 Birzl, A lem u d -D n : Tarh, T op kap Saray M zesi (III. M urad) K tp ., 2. cilt, nr. 2951. Cenb, M ustafa: el-Aylemuz-Zhir Sleym aniye (Ayasofya) K tp ., nr. 3033. Ebul-H ayr-i R m : Saltknme, T op kap Saray M zesi (III. Ahm ed) K tp ., nr. 1612. Ens, Seyyid H seyin: Kalendemme, Sleym aniye (Ayasofya) K tp ., 2032 num aral m ecm ua iinde. Esr : Velyetnme-i Sultan ucu d-Dn, O rhan K pr l zel K t p hanesi.

236

O S M A N L I M P A R A T O R L U C U NDA

Evhadd-Dn-i K irm n : Msbhu l-Evrh, stanbul A tat rk Ktp., M uallim Cevdet yazm alar, nr. K/318. Evrd- Mevleviyye ve Bektiyye: A. Yaar O ca k zel ktphanesi. Fahrud-Dn-i Irak: Lemet, Sleym aniyc (ehit A li Paa) Ktp., nr. 2703. Fakr : Risle-i Trift, . K tp ., ty. nr. 2051. G ayb : Sohbetnme, Sleym aniyc (Hac M ahm ud) K tp ., nr. 3137. Hce Abdullah- Ensr: Risle-i Kalendernme, Sleym aniye (ehit Ali Paa), K tp ., nr. 1383. Harirzde K cm lud-D n: Tibynu Vesiti'l-Hakayk f Beyni Selsili't-Tarik, Sleymaniye (Fatih) K tp ., nr. 430-432. III. cilt. H ulv, eyh M ahm ud: Lemezt, A . D il ve T arih -C o rafya Fak. (smail Saib) K tp., ksm: I, nr. 722. bn Taribird : el-Menhelus-Sf, Topkap Saray M zesi (III. Ahmed) K tp ., nr. 3118. drs-i Bidlis: Het Bihit, . K tp ., fy. nr. 225, 1. cilt. K ad Ahmed N igid: el-Veleduj-efk , Sleym aniye (Ayasofya), Ktp., nr. 4519. Kn, Abdullah b. A li: Trhu Olcaytu Sultn Hudbende, Sleyma niye (Ayasofya) K tp ., nr. 3019. K k A bdal: Velyetnme-i Otman Baba, A nkara A dn an tken Halk Ktphanesi, nr. 643. Menkb- Baba Kaygusuz: Abdurrahm an G zel zel Ktphanesi. M evln s : Cmiu> l-Meknnt, . K tp ., bn u l-E m in M .K . yazm a lar, nr. 3263. M neccim ba: Cmiud-Dvel, Nuruosm aniye K tp ., 1. cilt, nr. 3171. Safed, bn A ybek: Trhu A y nil-Asr ve A vnin-Nasr, Sleymani ye (Ayasofya) K tp ., 2. cilt, nr. 2970. Smi M irz : Tuhfe-i Sm, Sleym aniye (Ayasofya) K tp ., 4248 nu m aral mecmua iinde. eyh M u h yid-D n : Dvan- eyh Muhyid-Dn elebi, . K tp ., ty.
9 4 95 V h id : Menkb- Hce-i Cihan ve Netce-i Cn, Bibi. N at. de Paris, Suppl. turc. nr. 1558. Velyetnme-i Abdal Musa : Bedri N oyan zel K tphanesi. Velyetnme-i Seyyid A li Sultan: A nkara A dn an tken H alk Ktp-, nr. 1189.

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

237

Yazczde A li: Seluknme, T opkap Saray M zesi (R evan ) K t p ., nr. 1390. C) B A S IL I K A Y N A K L A R : Ahmecl E flk : Manakib al-rifn, nr. Tahsin Y a zc, A n kara 1959 1961, II cilt. l, Gelibolulu M ustafa: Kunhu'l-Ahbr, 5. cilt, stanbul 1285. Anonim : Tevrh-i l-i Seluk, nr. ve ev. F. N fiz U zlu k , A n k ara 1952 . k elebi : MeinC-uar, faks. nr. M ercdith-Ovvens, L ondon 1971 kpaazde : kpaazde Tarihi, nr. l Be, stanbul 1332. Ayvansary, Hafz Hseyin: liadkatu'l-Cevmi , stanbul 1281, II cilt. Baba Thir-i U ryn : el-Kelimtu'l-Ksr, Armaan M ecm uas, say: 8, sene : 1306 h. Barbaro : Travels to Tana and Persia, London 1873. Baudier, M ichel : Histoire Generale de la Religion des Turcs, Paris 1625. Bursal M . T ah ir : Osmanl Mellifleri, 1. cilt, stanbul 1333. Buyruk : nr. Sefer Aytekin, A n kara 1956. Ghz : Kitabu l-Hayavn, nr. H run, 4. cilt. K a h ire 1323, Cantacasin, T h. Spandouyn: Petit Traite de VOrigine des Turcs, nr. Ch. Schefer, Paris 1896. Chalcocondyle: Histoire des Turcs, Paris 1650. Cellzde M ustafa: Tabaktu l-Memlik ve Derectu l-Meslik, faks. nr. Petra K appert, VViesbaden 1981. Dervi Burhan: Velyetnme-i Hacm Sultan (Das Vilyet-nme des Hadschim Sultan), nr. R u d o lf T schudi, Berlin 1914. Dcvletah : Devletah Tezkiresi, ev. N ecati L u g a l, stan bul 1977. Dukas : Bizans Tarihi, ev. V I . M irm irolu, stanbul 1956. Elvan elebi : Menkbu'l-Kudsiyye f Mensbi'l-nsiyye, nr. sm ail E. Ernsal-A. Y aar O cak, stanbul 1984. Ensr-i Herev : Tabakdt- Sfiyye, nr. A . H a b b , K b u l Esad Efendi: ss-i Zafer, stanbul 1241. 1962.

Evliy elebi : Evliy elebi Seyahatnmesi, stanbul I 3 i4 - X . cilt. Fahrud-Dn-i Irak: Klliyt- eyh Fahru d-Dn brahim-i Hemedn mtehalls be-Irk, nr. Said N efs, T a h ra n .

238
F e r d u d - D n - i

O S M A N L I M P A R A T O R L U U N D A

A tt r: Tadhkiratul-Avuliy, nr. R . A . Nicholson, London 1905, I I cilt. H fiz : Hafz Divan, ev. A . G lp n arl, stan bu l 1968, 2. bs. H alil b. sm ail : Menkb- eyh Bedreddin, nr. I. S u n gu rb e y -A . Glprnarl, stan bu l 1967. H a tb -i F ris: Menkib-i Ceml al-Dn-i Sv, nr. T ah sin Yazc, A n k ara 1972. H a y l Be : Hayli Be Divan, nr. A li N . T a r la n , stan bu l 1945. H a y ret : Divan, nr. M eh m ed a v u o lu -M . A li T a n y e r i, stanbul 1981. H elk : Divan, nr. M eh m ed avuolu, stan b u l 1982. H idyet, A lir R za k u lih a n : Riyzu l-Arifin, T a h ra n 1305 h. ------------ : Mecmaul-Fusah, 2. cilt, T a h ra n 1339 h. H o ca S d u d-D n : Tcut-Tevrh, stan bu l 1279, H H ocazd e A . H ilm i : Hadikai l-Evliy, Silsile-i Kadiriye ve itye, stanbul 1318. H u cv ir : Keful-Mahcb, (H akikat B ilgisi), ev. S ley m a n U luda, stanbul 1982. b n Battuta : Les Voyages d ibn Batoutah, nr. ve fr. ev. C . DefrmryB. R . San guinetti, Paris 1874-1879, V cilt, ib n H acer el-A skaln : ed-Dureru'l-Kmine f i A'ynVl-MietVs-Smine, H a y d a ra b a d 1340, I I cilt, ib n K e m a l : Tevrh-i l-i Osman, nr, erafettin T u ra n , A nkara, I. cilt 19 71, 2. c ilt 1983. Ib n u l-F u ve t : el-Havdisu l-Cmia, nr. M u h a m m e d C e v a d , Badacl 1951, 2. bs. sm ail B el : Gideste-i Riyz- rfan, B ursa 1302. K a sm Feriteh : Tarh-i Firiteh y Glen-i brahim, L u c k n o w 1381. K t ip eleb i : Kitab- Cihannm, sta n b u l 114 5 . ------------ : K e f el-Zunn, nr. R . B ilge-. Y a ltk a y a , sta n b u l 1971, I I. cilt, 2. bs. K a y g u s u z A b d a l : Dilg, nr. A b d u r ra h m a n G ze l, A n k a r a 1987. ------------ : Saraynme, nr. A . G ze l, A n k a r a 1989. K a z v n , H a m d u lla h - M ste v f : Trih-i Gzide, nr. E .G . Browne, L eid en 1910. ------------ : JVuzhat al-Qulub, in g. ev. G u y le S tra n g e, L e id en 1919K a z v n , Z e k e riy y M u h a m m e d : sru l-Bild, nr. F . W stenfcld, G ttin g cn 1848.

M A R JN A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

239

Knalzde H aan eleb i : Tezkiret-uar, nr. brahim K u tlu k, A n k ara 1979-1981, II. cilt. Klaviyo : Kadimden Semerkand'a Seyahat, ev. . R za D orul, stan bul 1975. Kueyr, A b d u l-K e r m : Kueyr Risalesi, ev. S. U lud a, stanbul 1978, 1. bs. Lmi elebi : Tercme-i Nefehtu'l-ns, stanbul 1270. Ltf : Tezkire-i L tf , stanbul 1314. Ltf Paa : Tevrh-i l-i Osman, nr. l Be, stanbul 1341. Makalt- ems-i Tebrz : ev. O . N uri Gencosman, stanbul 1974 1975, I I. cilt. M akrz : Kitbu'l-Htat ve'l-Mevz ve'l-Vtibr, Bulak 1270, II cilt. ----------- : Kitbu s-Slk li-M arifeti Dveli'l-Mlk, nr. M . Ziyde, 1. cilt, K a h ire 1936. Mecd : Terceme-i akayku'n-Nu'mniyye, stanbul 1269. Menkb- Evhad'd-Dn-i Kirmn : nr. B eduzzem an Firuzanfer, T a h ra n 1346 h. Menavino, A n to n io : I Costumi et la Vita Turchi, F iorenza 1551. Mevln C e l lu 5 d -D n -i R m : Mesnev, ev. V e le d Izbudak, s tan bu l 1966, V I . cilt, 4. bs. ----------- : Divan- Kebir, ev. A . G lpnarl, stanbul 1957-1960, V cilt. Muhammed b. e l-H a tb : Fusttu l-Adle f KavidVs-Saltana, nr. O sm an T u ra n , (Fuad Kprl Armaan, stanbul 1953, ss- 553-564 aras). Muhammed M sm -i ra z : TarikuH-Hakayk, nr. M . Cafer M ahcb, T a h ra n (tarihsiz), I I I cilt. M unud -D n-i E sfirz : Ravzatu l-Cennt f Evsf Medneti Hert, nr. S. M uh am m ed K zm , T ah ran 1338 hs. M neccimba : Sahifu'l-Ahbar, 3. cilt, stanbul 1289. Nergis : Nihalistn- rem, Bulak 1255. Ner : Kitb- Cihannm, nr. F ranz Taeschner, L eip zig 1951-1955, I I cilt. Nevy, A li r : Nesyimu'l-Mahabbe, nr. K em al Eraslan, stanbul
1979 . Nev zde A t y : eyl-i akayk, stanbul 1268, I I cilt. Nicolay, N icolas de: Navigation et P&regrination, Paris 1527. Nianc M eh m ed Pasa : Tarh-i Nianc, stanbul 1290.

OSM ANM

M P A R A T O K L U C U N D a

O lsso, M ou racljca ci* ; 'iablenn (Itntral de l Empire Otlaman, Paris 1787-1820, III C ilt. O r u Br#: Oru Be Tarihi ( Tevrh-i l-i Osman), nr. Iranz Bubinger, H an n o ver 1<)25. P r e v brahim : Tarh-i l'eevi, stanbul 12H3, II cilt. P cd ro : Kann Devrinde stanbul, ev. Kuad C a rm , stanbul 1964. R ftv rn d f: Rhatu's-Sudr ve yetiCs-Siirr, ev. A h m rd A te, A nkara 1957, II cilt. R ic a n , Paul : Elal Prisenl de V Empire Otlaman, Paris 19(10. SAel : Bostan, ev. H ikm et ila y d n , stanbul 1967, 2. bs. --------- : Glistan, e v . 11. layd n , stanbul 1963, 2. bs. S e h : Tezkire-i Seh ( I/eft B ih it), nr. G a y K u t, H a rv ard Un. Press 1978. S cln ve ige r, S alo n u m : Conslantinopel, N u rb erg 1539S ip eh s lr, F e rd b. A ln c d : Menkb- Sipehslr (M c k b - M cvlr. C e l lu d -D in -i R m ), ev. A ln cd A v n i, stanbul 1331. S o la k z d c : Tarh-i Solakzde, stanbul 129H. S u lta n V e le d : Ibtidnme, ev. A . G lp n a rl, A n k a r a 1976. S lrc v c rd f, ih A bu d - D : Avrifu'l-M arif, (Ih y u U l m id-D n kenar), B u lak 1289, II cilt. S le m : Tabaktu's-Sfiyye, nr. N . erb c , K a h ire 1969, 2. bs. a h sm ail H a tA y : II Canzoniere di ah smail Ilaty, nr. T ou rkla G a n d jc i, N a p o li 1959. -------------: ah smail llty Divan, nr. S. N zlc t E rgu n , stanbul 19 6 1. n r n t: Tabaktu'l-Kbr, K a h ir e 1365, II cilt. T c iz d c : Tcizde Sd elebi Mnet, nr. N .

L u g a l-A d n a n S.

E rzi, Jstan bu l 1956. U z u n E irclevsl : M enkib-i Hnkr Hac lhkta- Vel, (V il y e tn m e ), nr. A. G lp n a r l, sta n b u l 1958. V ir a n ! : Viran Divan , nr. M . H alici B ayr, stan bu l 1959.

Y a h ya B eg: Divan , nr. M . avuoftlu, stanb ul 1977.

Z iy u d - D n B r n : Trth-i Eiruzh, C a lc u ta 1862.

D ) K T A P L A R :
A ksoy, m er II sim : c ilt, 4. Ataszleri ve Deyimler Szl, A n kara 19B4, bs. M u lid d i: Seyyid Battal Gazi'nin

A rslan b ay,

Hayat ve Menkbeleri,

Eskiehir 1953.

M A R J N A L

S F L K :

K A L E N D E R L E R

*4

Atalay, Besim : Bektalik ve Edebiyat, stanbul 1341. Barcau, A n d r : Les Religions de Vlnde III: Bouddhisme, Janisme et Religions Archajues, Paris 1966. B cduzzcm an F iru za n fcr: Mevln Celleddin, ev. F. N fiz U zlu k , stan bu l 1963. B cn n in gscn -L cm crcicr-Q u clq u cjay, A .-C H .: Sf ve Komiser: Rus ya'da slm Tarikatlar, ev. O . T rer, stanbul 1988. Rrovvne, E. G .: A Literary History o f Persia, London 1905, I V cilt. Coan, Esat : Hac Bekta- Vel, Maklt, stanbul 1986. D ahiliye V e k le ti: Kylerimiz, A n kara 1933. Dnimcnd, t. H m i: izahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, 3. cilt, stan bul 19 7 1, 2. bs. Dorul, . R z a : slm Tarihinde ilk Melmct, stan bu l 1950. K iade, M irc e a : Le Chamanisme et les Techniques ArchaUjues de l'Extase, Paris 1974., 2. bs. Ergin, O . N u ri: Trk ehirlerinde mret Sistemi, stan bu l 1939. Ergun, S. N z h c t: Bekta irleri, stanbul 1930. ----------- : Bekta irleri ve Nefesleri, stanbul 1955. Faroqhi, S u ra iy a : Der Bektaschi-Orden in Anatolien, YVicn G laffary, N .: Les Soufis de Viran, Paris (tarihsiz). 1981.

Gibb, E. J . W .: A History o f Ottoman Poetry, 3. cild, L on don 1904. G oldzihcr, I g n a z : Le Dogme et la Loi de Vslam, fr. ev. F e lix A rin , Gken, Paris 1958. b ra h im : Manisa Tarihinde Vakflar ve Hayrlar, stanbul 1931.

!950G lpnarl, A b d lb a k i:

Melmilik ve Melmiler, stanbul stanbul 1953.

------------: Mevln'dan Sonra Mevlevlik,

------------: Mevln Celleddin, stanbul 1959. ------------: Tunus Emre ve Tasavvuf, stanbul 1961. ------------: Alevi-Bektai Nefesleri, stanbul ------------- 100 Soruda 1963. stanbul Trkiye'de Mezhepler ve Tarikatlar, 1973.

1969 ------------- Hurfilik Metinlen Katalou, A n kara

: Tasavvuftan Dilim ize Geen Deyimler ve Ataszleri, stanbul G am licl, R ic h a r d : D i e Schiitischen Denuischorden Persien, \Vicsbadcn,

,977>

F. ,6

OSM ANLI

M P A R A T O R U J ftU 'N D A

G renard , Fern an d: Le Turktstan et le T ib et: La limite A sie: 2, Paris 1898. G zel, A b d u rra h m a n : Kaygusuz Abdal, A n kara 1981. ------------ : Kaygusuz Abdal'n Mensur Eserleri, A n kara 1983. H asluck, F. W .: Bektalik Ted kikler i, ev. R agp Hlfisi, stanbul 1928. ------------: Christianity and slam Under The Sultans, O xford 1929, II cilt. ' H seyin Hsftmcddin : Amasya Tarihi, 2. cilt, stanbul 1329-1332. nan A bd lkad ir : Tarihte ve Bugn amanizm, A n k a ra 1972, 2. bs. K atcsolu, brahim : Ilarezmahlar Tarihi, A n k a a 1966. Kissling, H. Jochirn: Sultan Bajezid's II. Beziehungen Z" Markgraj Francesco II. von Gonzago, M n chen 19(15. K o yal, 1. H akk: Abideleri ve Kitbeleri ile Nide, Aksaray Tarihi, 2. cilt, stanbul 1974. K p r l , Fad: Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, A n kara 196li, 2. bs. ------------: Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1980, 2. bs. ------------: Osmanl mparatorluu tun Kuruluu, A n k ara 1972, 2. bs. ------------: Edebiyat Aratrmalar, A n kara 1966, 1. bs. K p r lz dc M . F u ad : Influence du Chamanisme Turco-Mongol sur les Ordres Mystiques Musulmans, stanbul 1929 K rk o lu , K . E d ip : Nesm Divanndan Semeler, stanbul 1973M assignon, Lois: Essai sur le Lexique Technique de la Mystique Musulmane, Paris 1968, 2. bs. M d ik o ff, ir in e : Abu Mslim, le Porte-hache du Khorassan, Paris 1962. N akostccn, M a h d i: The Rubaiyyat o f Baba Tahir Oryan o f flamadan, B oulder, C olo rado 1967. N urbakhsh, J a v a d : Masters o f the Patl: A History o f the Masters oj the Nimetullahi Stfi Order, Nevv Y o rk 1980. O c a k , A . Y a a r: Bektai Menkbnmelerinde Islm ncesi nan Mo tifleri, stanbul 1983. ------------ : La Revolte de Baba Resul ou la Formation de V Il(tfrodoxit Musulmane en Anatolie au X I ile Siicle, A n k ara 1989. z t d l i , C a h it: Bektai Glleri, stanbul 1973. . Porjavady-YVilson, N asrollah-P ctcr L . : The History and Poctry oj Rubcn, the Nimetullahi Sfi Order, T a h ra n 1978. VValter: Buddhizm 'Tarihi, ev. A b id in til, A n kara I9 7 -

M A R JN A L

S O F L K :

K A I.K N D K R 1.KR

Ruim an, Sloven : Le Manich/isme MSdtival, Paris 1949. Samanegil, K em a l: Alevi iirleri Antolojisi, stanbul 194li. apolyo, l1 '.. Behna: Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, stanbul 1964. Jjiikr: Seyyid Hattal (>azi, stanbul 1334. Tay, H ikm et: Ankara ve evresinde Adak ve Adak Terleri, A n kara )(7. Togan, A. '/.eki V e lid i: Ummi Trk Tarihine iri, stanbul 197, 2. bs. Tim ingham , S pencer: The SuJ'i Orders in Islm, ()x fo d 1971. Turan, O sm an: Dou Anadolu Tiirk Devletleri Tarihi, stanbul 1973. Tiirkay, C evd e t: Osmanl mparatorluu'nda Oymaklar, Airetler ve Cemaatler, stanbul 1979. Trke Szlk, T D K , A n kara 1988, 2. bs. Uzmarl, I. H akk: Osmanl Tarihi, 1. cilt, A nkara 1972, 3. bs. YVidngren, G oo: Les Religions de l'Ira, Paris 19<>B. YVl/.inger, K a ri: Drei Bektaschi-Klster Phrigiens, Berlin 1913. Trkiye'de Vakf Abideler ve Eski Eserler, V akflar G enci M d. Iil, 4. cilt, A n kara 198(5. Ymdmc, llla : Hursa Evliylar, stanbul 197O. K) M A K A L E L E R : Alned, M uham m ed T a g i: W ho is a Q alan dar? , J I H , 33 (1955). Ahmed R efik : O sm anl devrinde Rafzlik ve Bektalik , D E F M , I X ; a (1932)Akay, Ilhan: A b d al M usa Tekkesi , VII. Trk Tarih Kongresi B il dirileri, 2. cilt, A nkara 1972. Algar, H am id ; Barak Baba , Elr. Babingcr, E ranz: K a len d er , E l 1. ---------- =: Kalenderi" , E l 1. Hacqu5 -G ram m ont, J . - L . : Un rapport in^dit sur la r^voltc anatolienne de 1527 , SI, L X II (1988). Baha S a id : Hcktailer: Balm Sultan Erkn , T Y , 28 (1927). Barkan, . L fltf: stil devrinin koloni/atr T rk dervileri vc /viyeler , VD, 11 (1942). Bausani, A .: 1lu ufya , E l 2. Beldieean, Ir^e: L a V ita de Seyyid Ali Sultan et la conquotc do la T h r ee par les T u irs , Proceedings ofthe XXVI I th International Congress o f Orientalists, (An Arbor 19(17), VVicsbadcn
19 7 1

*44

O S M A N L I M P A R A T O R L U U NDA

D ig b y, Sim on : Q a lan d a rs and related groups , slam in Asia, nr. Y o h a n a n F riedm ann, B ou lder-C olorad o 1984. D iri z, A . H a y d a r: K u tb u l-A le v i nin Barak B aba Rislesi erhi , T M , I X (1946-51). Elsin, E m el: Les dervi htrodoxes turcs d Asie cen trale , Turcica, X V I I (1985). F aroq h i. S u ra iy a: T h e tekke o f H ac Bekta , IJ M E S , V I I (1976). G lp n arl, A b d lb a k i: H a y d a rlik , TA . ------------ : K a len d eriy y e , T A . ------------ : Fadl A lla h H u r fi , E l 2. G y n , N ejat: K a len d erh n e C a m ii , T D , 34 (1983-1984). H a b ib , M uh am m ed: Chishti m ystic records o f the D elhi sultanat p eriod , MIQ_, I ; 2 (1950). H artm an n . R ich a rd : S le m nin R isletu l-M e l m e tiyy e si , D EFM , I H ; 2 (134)H ilm i Z iy a : A n ad olu tarihinde d in i ru h iyat m ahedeleri: Geyikli B aba , Mihrab, say: 13-14, sene: 1340. ------------ : A n ad o lu Im ber, tarihinde d in r hiyat m h edeleri: Barak B ab a , Mihrab, s a p : 13-14, sene: 1340. C o lin : VVandering dervishes , Proceedings o f the EasUm Mediterranean Seminar, (1977-1978), U n iv. o f Manchester, M an chester 1980.

J o n g , Frederick de: T h e takiya o f A b d A lla h a l-M ag h a w iri (Qayghusuz Sultan) in C a iro , Turcica, X I I I (1981). K o ca t rk . Sdetrin : K a len d eriy ye tarikat ve H a tib i F risinin Kale n d e m m e si , tran ehinahlt'nn 2500. Kurulu Yld nmne Armaan, stanbul 1971. ------------ : ra n d a slm iyet ten sonraki fik ir akm larn a toplu b ir bak ve K a len d eriy y e tarikat ile ilg ili bir risle , A D T C F D , X V I I I , 3-4 ' (19 7 1). K b a c h , M ar kus : V o m A sketen zum G luben skm pfer : Geyikl B a b a , O A ., I I I (1982). K p r l , F u a d : A b d a l , T H E A . ------------ : A b d a l M u r a d , T H E A . ------------ : A b d a l M u sa , T H E A . ------------ : A b d a l M u sa , T K , say: 124, ubat 1973. ------------- : M srda Bektailik , T M , IV (1939)-

M A R J N A L

S F lL K :

K A L E N D E R L E R

*5

Kprl, O rh a n : V ilyetn m e-i Sultan ucud-D in , T M , X V I I ( I 9 7 2 )K prlzde M . F uad: A nadoluda slmiyet , D E F M , 4 (1338). ----------- : Bektaliin meneleri , T l', say: 7, sene: 1341. Kreiser, K la u s: D eniz A bdal-Ein Denvish unter Drei S ultanen , IV ^ K M , (Festschrift Andreas Tietze), 76 (1986). Massignon, Louis: H a ririy a , E l 1,2. Menzel, T h . : D as bektasi-Klster Sejjid-i G h zi , M SO S, X X V I I I ; 2 (1925)Minorsky, V .: A h l-i H akk , E h . ----------- : B aba T ah ir-i ryan , E l 1,2 . Nicholson, R .A .: A b S aid , E l 1,2. Ocak, A . Y a a r: K a len d erler ve Bektailik , . E d ebiyat F ak lte si, Doumunun 100. ylnda Atatrk'e Armaan, stanbul 1981. ----------- : Q u elq u es remarques sur le rle des derviches kalenderis dans les mouvements p opu laires.. OA, III . (1982). ----------- : la R em arqu es sur le rle des derviches kalenderis dans form ation de lOrdre bektachi , Table Ronde Inter

nationale sur rOrdre des Bektachis et les Groupes se Reclamant de Hadji Bektach, Strasbourg, 30 Juin-2 Juil. 1986, (baskda). ----------- : K alen d eris dervishes and Ottom an adm inistradon from the fourteenth to the sixteenth centuries , Saint and Sainthood in slam, (International Conference, 3-5 A p ril 1987). B erkeley-C alifom ia, (baskda). ------------ : B arak B aba , TD V A . Ritter, H elm u th : ams-i T a b rizi , E l 1. ----------- : D ja m i , E l 2. Rossi, E ttore: T o rla k , T D A T (Belleten), A nkara 1965. Ruben, W a lter: Buddhist vakflar hakknda , VD, II (1942). Sohrweide, H a n n a : D er Sieg der Safaviden in P e r s ie n ... , Der slam, 41 T ekinda, (1965). Teke-eli ve Teke-oullan , TED, 7-8 eh ab ed din :

( i 9 6 7- 77 )Turan, O sm a n : Seluklu Trkiyesi din tarihine ait bir kayn ak: F u sttu l-A d le f K a v id is-Saltana , Fuad Kprl Ar maan, stanbul 1953. U urlu, M u sta fa : A b d a l M usa Zaviyesi vakflar , G E F D , I (1988).

246

O S M A N L I M P A R A T O R L U U M D A

Y a z c , T a h sin : K a lc n d c rlc r c dair yeni Armaan, A n k a ra 1968. ------------ : K a la n d a r , E l 2.

bir eser , Necati Lugal

------------ : K a la n d a riy y a , E l 2. Z iy cd d in F a h ri: B ara k B ab a rislesi , Hayat, say: y l:

1927.

E K L E R

TABLO: I
Cem lud -D n-i S v den nce yaam P R O T O -K A L E N D E R L E R Eb A hm ed-i A b d al-i it Baba T ah ir-i U ry n Eb Sad-i E b u l-H ayr Baba Cfer Baba Hcm Mk- T s Emr A li A b Dervi-i h-p H crat Hemedan H veran Hem edan H em edan X I. X I. X I. X I. X I. X I. X I. X II. Y zy l Y zy l Y zy l Y zy l Y zyl Y zy l Y zy l Y zy l

T A B L O : II. Anadolu S eluklu lar devrinde A n ad o lu da yaam DER E Y H L E R Ebbckr-i N iksr Hac M b rck -i H a y d a r eyh B aba-y M eren d (Buzau Baba) A ybek B aba Barak B aba Fahrud-D n-i Irak E vhadd-D n -i K irm an cms-i T e b rz K onya K onya Am asya Tokat T okat X III. X III. X III. X III. X III. X III. Y zyl Y zyl Y zy l Y zy l Y z y l Y zy l K onya K onya KALEN

X III. X III.

Y zy l Y zyl

TABLO: III
X I I I - X V I I . y y .d a Islm dnyasnda K a le n d e ri zm reler K a len d eriy ye (C avlak iyye) H a yd ariyye H arriyye C m iy y c N m etu llh iyyc V c f iy y e S riyc, M sr, ran , Anadolu ran, Irak Iran, A n ad o lu Iran, A n ad olu H indistan, A n adolu

Irak, Suriye, A n ad olu

T A B L O : IV . X I I I . yy. A n ad o lu sunda T ap d u k le r B arakler brah im H a c llar H ac Bekta A b d alla r K a len d eri cem aatleri

TABLO: V
X IV -X V . y y .d a A n ad o lu da K alen d eri cem aatleri

G eykl C em aati U ryn u clcr Otm an B aba A b d a lla r Hac Bekta A b d a lla r

TABLO: VI X V - X V I I . y zylla rd a O sm . m p.da K alen d eri zm releri H aydarler K alenderler Torlaklar Iklar Cm ler emsler N m etullhler K A L E N D E R L N BATI KOLLARI

GENEL
Abaka Han 68, 69 Abbas I (ran ah), 43 Abbas mparatorluu Abdal Ata, 102 Abdal Bayezid 222 Abdal bodu (ky), Abdal Hk 98 Abdal Mecnun 98 Abdal Mehmed 87, 88, 98, 221 Abdal mezreas (ky) 222 Abdal Murad 87-89, 221 Abdal Musa 65, 87-89, 186, 92-95, 193, 107, 208, 122, 148, 169, 210-212, 221. Abdal Yakub 98 Abdln- Rm bk. Rum Abdallar Abdln- Rm bk. Rum Abdallar Abdallar 134, 135 Abdall (ky) 222 Abdullah b. M nzil 13 Abdurrahman b. Ebbekr 37 Abdurrahman- 24. 49 Adana 91 dem (Hz.) 152 Afganistan X X I V , Afrika 117 Afyon 127 Ahiyn- Rm 85 Ahmed Baba 101 Ahmet Baba Zviyesi 196 Ahmed Be (Mihalolu) 189 Ahmed b. Hadraveyh 13 Ahmed Eflk 37, 63, 64, 65, 67, 71, 76-80, 173, 179, 185, 203 Ahmed ryan Baba bk. ryan Baba Ahmed-i 50, Cm -i 116 Nm k 43-45, 49, X X IX , 12, 58 C m X X IV , 14-16, 11 A

N D E K S
Ahmed-i Ycsev 23, 24, 40, 41, 207, 223 Ahmed-i Zemc 178 Ahyolu 136 Ahyolu Iklar 136 Akataleptos Manastr 122 halifesi), 197 sultan) 54 188, 226

222

Akkla (ky) 226 Akyazl (Otman Baba Akyazl Zviyesi Aliye 94 Ald-Dn Ald-Dn 189 Halc 196,

(Delhi

Keykubad

I XXV,

Alevler 99 Ali (Hz.) 47, 115, 116, 144, 156-159, 201 Ali (Hz.) Klt 156, 158, 159 A li lhilik (Ehl-i Hak Mezhebi) Aliah- Abdal- Irak 45 Ali r Nevy X X IV , 40, 41 Ali r Rzakulihan Hidayet 45-47 Allnk (ky) 222 Almalk 52 Altnay, Ahmed Refik X X V Amasya 64, 68, 73 Anadolu pek ok yerde 205 Anadolu Kalenderilii 75, 97 Anadolu Seluklu Devleti 85,

Anadolu Seluklular X X V I, X X V III, 18, 67, 68, 74, 75, 85, 103, 128, 130, 147, 216, 220, 232 Ankara 196, 222 Antalya 194, 223 Arabistan 4 Arap Ik 102 Arkal Han 54 Arnavutluk 101, 106, 124 Arslan Baba 23 Arslan Beyli (ky) 97, 192 Asker (Kalender iri) 228

254
Asya X X V I I , 4. 11, 61, 178 Ak elebi 128, 190, 228 M elebi Tezkiresi X X X I I Akpaazde X X V II, 85-87,

G E N E L N D E K S
Baba isyan 64, 65, 86, 89, 130, ^ 205 Babalcr 68 Babinger, Franz X X X I I Bciyn-1 Rm 85 Badad 55, 64, 77, 82, 95, 169 14 Balaban Baba Zviyesi Balkesir 222, 223 (Edirne) gg

92,

'93? *95< a6' 212 pkpaazde Tarifti 73 Arriful-A farif X X IV , X X V , ,4twta X X V III Avrupa X X V I I I Avrupal seyyahlar X X I X

11,

Avrupallar X X I X Ayak Abdal Musa Sultan Postu 212 Aybei eyhi bk. Aybek Baba Aybek Baba 68, 69 Aydn 131 Aydn olu Gazi Umur Be 93 Aynul-Kudt- Hemedn 24 Azerbaycan 47, 61, 62, 88 Aziz Aziz Kalender 50 Mahmud Hdy 126, 218

Balm Sultan 134, 186, 208, 213, 215 Balkanlar 100, 101, 102, 201 Banaz 196 Barak Baba 68, 74, 162, 177, 181, 207, 219 165, 166,

Barak el-Krm bk. Barak Baba Baraktyyn bk. Barakhlar Barakllar 71, 73, 74 Barbaro (Venedik elisi) 144 Bareau, Andre 9, 10 Barkan, . Ltfi 91, 96, 222 Basra zhd mektebi 13 Babakanlk Osmanl Arivi 223 Bat Anadolu 223

Azrail 201 B Baba Ali Mest-i Acem 227, 228 Baba Bayezid 102 Baba Cfer 18, 20, 21 Baba Dilenci 43 Baba Hasan- Trk 43 Baba Hem 18, 20, 21 Baba Hogeldi 43 Baba Hiseyn-i Irak 114 Baba llyas- 185, Horasan 64-67, 85, 205, 206 86, 90,

Battal Gazi bk. Seyyid Battal Gazi Battalnme Baudier, 187 Michel X X V III, 105, 112,

117, 118, 132, 133, 176 Bayezid II 101, 106, 123-125, 132-135, 186, 189, 213 Bayezid Baba 101 Bayezid Baba Zviyesi 190 Bayezid-i Bistam 4, 27, 31, 33, 147 Baysungur (Akkoyunlu hkmdar) 51 Beduz-Zeman (Hseyin Baykarann olu) 183 el-Ayn 191 100 X X V I I, 69, 72 196 Beduz-Zeman Firuzanfer 77 Bedrud-Dn Bece no (Yenice) Sultan Zviyesi

Baba shak 67, 205 Baba Kemal-i Hocend 76 Baba Safa-yi Kalender 50 Baba Baba Baba Baba San Pulad 43 Emrd 43 ryan 1823, 165, 161, X X I , X X I I, 52, 201, 62, 231 87, 5, Siyahi-i Sng Tahir-i

Bekta dervileri

Baba Sultan- Kalenderi 43

Bekta edebiyat 209 Bekta gelenei 64, Bekta kaynaklar 41 Bekta menkbnmeleri 91 Bekta nefesleri 212 Bekta irleri 207 Bekta glbanklar 209

X X X I, 142-145,

Baba evreleri 86 Baba hareketi 69, 75, 121, 205, 232

G E N E L NDEKS
Bektai irleri 226 Bekta iiri 209, 210 194, 197 192, 205 92, 93, 97, 120, 226 Bekta tekkeleri Bekta zaviyeleri Bekta iler 86, Bektailik 154, 227, 232 Beldiceanu-Steinherr, Belh 12, 17, 28 57 Bengal 54 Bcnnigsen, A lexan dre Bergama Bebalk Bhiku Biga 91 Bild-am Bilal-i H abe 187 131 172, 2 17 Bilecik 65 Bizanshlar Brklce M ustafa Bostan X X X I , Bozok Bozoklu 133 C ela l 9 132, isyan 133 133 36 26 194, 52 (rhib) 9 211 Irne 96 64, 158, 88, 186, Bnyan Byk 226 Seluklu mparatorluu

255

Byk Iklar (ky) 222 X X I, 20, 22 Byk Seluklular 19

192, 201, 205-215, 226, Chz 7, 10 Cm Cmller 117, 44 44,

46,

104,

105,

m ,

116,

165, 218 108

Cm ilik 40, 44, 45, 116 Cmiu'l-Meknnat Cmijye bk. 117, Cmilik

Cantacasin, Th. Spandouyn X X X , 104, 118 155 104, 172, 216

Cvidannme Cavlak iler 65, 232

Cavlaktlik 27, 30, 32, 39, 40, 184, 231, Cavlakiyye bk. Cavlakilik Cebel-i Celal-i 161, Kaysun 164, 29 27-30, 32, 34-36, Dergezn 165 134 Nev-Mselman 76

Bozoklu C elal Brahmanizm Buda 12

C elal isyanlar C elald-Dn-i 15-18,

Brovvne, E. G . X X X I V Budalnme Budin 104 Budist evreler 18 Budist Budist Budist Budist efsneleri kltr mistik 6, 52 52 148, 151

Cemld-Dn-i Sv X X I I, X X X III, 25-41, 51, 62, 63, 83, 87 146, 161, 164, 165, 168, 144,

169, 216, 231 Cemld-Dn-i Sv Zviyesi, 95 Cengiz Han 40 Cevltka bk. Cavlakilik Cihangir Be mreti X X I X i 4 2> * 43 Clavijo X X I X , Constantinopel 102 12, 47, 147 XXX

Budist mistik evreleri 23 sem bolleri 7-12 ,

52
24,

rhipleri

168-170 Budist topluluklar 9 Budizm 9, 10, 5 1, 52 Buhara 17, 88

Cneyd-i Badad 4,

- anakkale 223 aycum a 222 eharba Zviyesi 43 epni Trkmenleri 185, 206 in 52, 53, 113

Bulgaristan 184 Bursa 89, 9 1, 98, 109, 12 1, 122, I93*! 95> 2 11, 222, 223 Buryat am anlar 162 Buzau B aba 66, 67, 147

256
in Trkistan 19 it ky 19 ijtiyyr Tarikat X X X IV oban Ata 23 orum 65. 196, 222 D Dede Dede Dede Delhi

GEN E L N D E K S
E

Garkn 64 mer Ren 204. 205 Sultan bk. Brklcc Mustafa 54, 56

Delhi Sultanl 54, 56 Demir Ik (ky) 222 Denizli 122, 127. 211 Dervi Sd Mvcllch 54 Dcrvi-i h-p 22, 23. 161 Devletah X X V II, X X X I, 46-50, 82 DrvleLah Tezkiresi 50, 76, 82 Devlemlcr 19

Eb Abdirrahman cs-Slem 22 Eb Abmrd-i Abdal-i it 18, g Ebbckr-i Isfchn 28. 30. 34 Ebbekr-i Niksar 27, 32, 63, 65, 7gt 185. 218 Ebbekr-i Sclebf 76, 78 Eb Hafs-i Haddad 13, 147 Eb lshak- m 19 Eb Mslim-i Horasan 163, 178 Eb Nasr Ahmed bk. Ahmcd-i Cm-i Nmk Eb Osman cl-Hr 13 Eb Sad-i Ebul-Hayr 18, 19, 21, 22. 24, 44, 52.. 62. 231 Eb Trab- Nahcb 13 Eb'l-Fazl Haan 22 Ebl-Kasm el-Kueyr 22 Ebn-Nccb Shreverd 80 Edirne 100, 101, 104, 124, 171, 196,

228 Dmak 26-33, 35-39. - 42> 62> 63> 70- 72, Ell-i Hak Mezhebi 201 77. 82, 83, 95., 164., 169, 177, Ehl-i Haklar 201 181. 216 Ell-i Snnet 122, 129 Digby. Simon X X X IV . 54 Ehl-i Snnet nanlar 129 Dilcnci rhiplcr 10 Ehl-i Snnet ve Cemat Mezhebi Dilg 149, 150, 181 Dimetoka 96. 97, t86, 196. 197, 213., 226 Dimetoka Zviyesi 102 Dimyat 28-30. 38, 39, 95, 164, 216 Eliade, Mircea 162, 178 Elif Abdal 50 Elmal (Antalya) 45, 93, 169, 194, 211

162

102,

122.

Dvane Mehmed elebi 203, 204, 232 Divan- Fahru d-Dn-i Irakt 84 D kan -i Kebir X X X I, 79, 202 Dzan- eyh Midiyi'd-Din elebi zmme) Diyarbakr 101, 102 185 . (H -

Elvan elebi 65, 86 Emir Ali Ab 24 Encyclopidic de Pslam X X X II , XXXIII Endls 17, 187 Erdcl 131 Ereli 66 Ergin, Osman Nuri Erzincan 185 . 123

Diyar- Accm m Dobruca 100, 131. 132, 135 Dolu Baba 89 Dou Anadolu 222 Dou Trkistan 52, 53 Dost Muhammed 53 Dukas (Bizam tarihisi) 131 ed-DreruL-Kmine X X V II

Ergun, S. Nzhet 226 Erzurum 91, 102, 185 Esat Efendi 215 Esin, Emel X X X V , 52, 54 Eskiehir 127, Esterbd 50 135 . Esrru' t-Tevhtd 22

G EN E L N D EKS
Etyemezler Zviyesi 196, 197 Evhad'd-Dn-i Kirman 62. 82, 146, 172 Evliy elebi 191. 194, 195

257

75. 80

F F a h ru 'd -D n -i

Irak X X V , X X X I, 5,. 146, 172

62, 75.

Fakr (ir) 104. 108, 113, 116, 118 Faroqhi, Suraiya 194 Fas 168 Fatih Sultan Mehmed II (Fatih) bk. Mehmed

Fatim halfeleri 38 Fzl (Kalenden iri) 228 Fazlullah- Estcrbad bk. Fazlullah- Hurf
F azlu llah - H u r f 15 4 , 15 5 F crgan a 23, 51

Geyikli Baba Sultan Cemati 91 Geyikli Baba Tekivycsi bk. Geyikl Baba Zviyesi Geyikli Baba Zviyesi 195 Geyikli Cemati 91, 195 Glan 49, 70 Glanllar 70 Gysud-Dn Keyhusrcv I 189 Goldziher, Ignaz 7 Gke Torlaklar (ky) 222 Glpnarl, Abdlbaki X X X I II, 71, 78, 86, 108, 203, 204, 212 Gramlich, Richard X X X V , 202 Grenard, Fcrnand 56-58 Glistan X X X I , 172, 217 Glcn-i Saruhn (Kalenderi iri) 228 Gney Azerbaycan 43 Gney Dou Anadolu 67, 222 Gvene Abdal 206 Gzel, Abdurrahman 148 H Habib, Muhammed X X X I V Hcc Abdullah- Ensr X X II ,

Ferhat Paa (R u m eli B clc bei) Fcrdd-Dn-i Attar 40 Feyz (Kalenderi iri) X X X I I Frka-i Baba Ysvftler r04

133

Filibe 100, 196 Finike 212 Fust&tu'l-Adle X X V III, 25-29, 31, 32, 36, 62, 65, 179 el-Flhtffr-Rabbniyye G Gaffar, Nusrctud-Dn 78 Gazan Han 70 G&ziyan- Rm 85 Gazneli Mahmud 22 Gaznelilcr 1 2 Gelibolu 100 Gelibolulu Mustafa l Geomailcr bk. Cmcr Gcrmiyan 91, 99 Germiyan ili 100 Gcrbcd 26, 30, 32 Geyikli Baba 87-92 Geyikli Baba Dervileri 91 . 193 X X I, 21

142,

145
Hcc-i Cihan X X V I , 110, m Hacbekta kasabas bk. Sulucakara yk Hac Bekta Dergh bk. H aa Bck-

ta- Vel Zviyesi Hac Bekta Dermileri 213 H a a Bekta- Vel 64, 65, 92, 93, 99, ioo, 107, 175, 185, 186, 189, 205-208, 211-214, 221 H a a Bekta- Vel klt 92, 209-214 Hac Bekta- Vel Zviyesi 13 4 , 135. H aa 175, 184-186, 213. 214 Mbarck-i Haydar 63. 63. 79.

185, 218 Hacm Sultan 99, 100, 107. 175. 219 Hacm Sultan Zaviyesi 196 Hfz (ran iri) bk. Hfz- raz H fz D (sam 45 Hfz- iraz X X X I, 44. 45. 171, 172

2 5 8
Hksrtler X X X V , 202 Hksrik 201, 202 Halep 95, 155 Halil b. Bedrud-Dn

GENEL NDEKS
Heykil-i Esrr 37 Hristiyanlar 131 el-Htat X X V I I , el-Krd 67 25, 29
53

Halil b. smail 109, 131 Halil Vahdeti Baba 207 Hallac- Mansr 4, 12, 147, Halvetlik 201, 204 Hama 95 Hamdn-i Kassar 13, 147 Hamid Sanca 135 Hammer, Joseph de 193, 195 Hrezm 57, 61 Hrezmah Atsz 23 Haririyye bk. Haririyye Haririyye Harran 67 Tarikat

154

Htay (Dou Trkistan) Hzr (Aleyhisselam) 34 Hzr Abdal 102 Hzr Da 20 Hzr-llyas 56 Hzmme bk. D n elebi Hicaz 83, 95, Hind Hind dinleri 9 Divan -1 169

eyh

Muhyi'd-

kltr 4

Hind mistik evreleri 6 Hind mistisizmi 6 Hind sadhular 7 Hind-lran kltr 12 Hind-lran mistik gelenei 12 17 8, 25, Hind-lran mistik kltr 12, Hind-lran mistisizmi 16, 141 31, Hindistan X X IV , X X IX , 7, 42, 43, 117,

Tarikat 36, 39

Haan (Hz.) 157 Haan Baba Zviyesi 196 Hasluck, F.W. 188, 191, 215 Hatb-i Fris X X II, 167, X X X III, 168 106, 109, 33, 142-145, Haveran 21 H ayal Be (ir)

47, 51,

53*57, 61, 98,

X X X III,

156, 168, 179, 201, 228, 23 Kalenderileri

X X X I,

Hindistan

H 7, 153, 159, 160, 166, 173, 174, 180, 214, 227, 228 Haydar (Kalenderi iri) X X X I , 228 Haydar dervileri 71, Haydar dervileri Haydariler X X I X , 42, 43, 54, 56, 62, 86, 104, 105, 111-115 , 165, Haydar ilik X X X I I I , 39-43, 46, 232 Haydariyn Fukars 42 Haydamme 40 Hayran Emirci 71 Hayret (ir) X X X I , 153, 55. >59, l6 , 180, 214, 227 Helkl (ir) 166 Hellen kltr 4 Hemedan 20, 82, 111 Herat 12, 17, 19, 49, 50 106,
i 63>

X X X I V , 54, 156 Hindli rhipler 8 Histoire Gintrale de la Religion des Turcs X X V III Horasan 5, 12, 17, 18, 21, 23, 24, 27, 41, 42, 49, 50, 52, 61, 96, 147, 157, 206 Horasan Horasan Hoy 88 Hulef-i Ridn Humus 95 Hurflik 108, 126, 141, 154, 155, 229 Hlg 67, 217 Hsam ah bk. Otm an Baba Hsmd-Dn Mahm ud (Aliye &) Hseyin Hseyin Erenleri 88 ' 3 M elm etilii 64

73, 89, bk.

125 Haydar

Kalenderileri

205 48,

53 55, 61, 65, 71, 184, 207, 231,

og,

147,

166, 173,

be

94
157, 160 156 196 (Hz.) Gazi klt 183 Zviyesi

Hseyin (Hz.)

Hseyin Bay kara

G E N E L N D E K S
Hseyin Hseyin Hseyin H sam edd in K e fe v 2 18 et-T rk m n 37 e l-M v e lle h

259

68, 69

ran mistik evreleri 6 ran mistik kltr 5 ran mistisizmi 6 Iranllar 178 157 131 135 sa (Hz.)

Costumi

et

la

Vita

T u rch i

XXX

Isfendiyaroullar skender Paa slm 3, 4

Ilgn
Imber,

135
C o lin X X X III

Imailer bk. C m ler Irak 4, 7, 61, Isfahan Ik k emsi T y ifesi (ky) 223 105, 129, 134, 135 (ky) 223 (K a le n d e ri 126, 223 128 iri) 228 12, 27, 35, 38, 39, 42, 50,

slm lemi bk. slm dnyas slm slm dnyas 3, 6, 11, 18, 39, 5^ 57, 77, 166, 180, 201, 231

75

kltr 4

slm lkeleri 51, 52, 61 slmiyet 4, 15, 23, 52, 57, 65, 73, n 2 Ismailler 54. stanbul 104, zmir 223 znik 131 K K b il 12, 17 Semerkand'a Seyahat X X IX

Ikeli Ikky Iklar Iktepe

76
112, 122, 124 122

stanbul Kalenderhneleri

t
bhlik bn bn bn 48 es-Safed X X IX , 29-31 28, 38, 42, 55, A ybek B attu ta 56, 164 e l-A sk a l n 109, 121 X X V II, H acer Kadiz'den

K fi Baba Tekkesi 212 Kahire 38, 95, 112 Kalender Abdal Kalender Baba elebi 159, 214, 226 221 bk. ah Kalender

37 >

38, 39
bn K e m a l bn Sina 20

Kalender Bozkurt Baba 209 Kalender Kalender Karakurt Baba 209 Kalender Kzlkurt Baba 209 Kalender Sultan Tyifesi 221 63 pek 18 X X X IV , 160, ok yerde

bnu l-F u v et 67 bnuI-H a tb bk. M u h a m m e d b. el-H atb brahim brahim brahim -i btidnme el 222, H a c lla r Paa 75 223 X X V II, 86, 203 162 ( a t) R z a 69 2 12 Edhem 66 134,

Kalenderin

(V e ziriza m ) 12, 13

*35

Kalenderi dervileri Kalenderi sfiler 214, Kalenderi 89, Kalenderi Kalenderi 17,

Kalenderi gelenei 35 Kalenderi ^t>/*n X X X I, 226, 227 eyhleri 96, 102, Tyifesi zviyeleri 19, 46, 51, 67, 88, 121 28, 170, 111, 226 160, 185, 127, 296

kdu l-Cum n lk llyas ky m am nan, negl ran ran A li 9 1,

M u ta sa v v fla r

64, 65

A b d lk a d ir

Kalenderi tekkeleri 192, 196, 214

195
ok yerde 156

pek

K a len d e rd en

Kalenderi zmreleri pek ok yerde

G E N E L N D E K S
Kalenderdir pek ok yerde Kalenderiyye bk. Kalenderdik Kalenderiyye Tarikat 18, 26, 28, 30, Kzl Deli Zviyesi 186 Kzl aa Yenicesi 196 Kzlba Trkler 158 Kzlba Trkmenler 133 Kzlba Zmreleri 221 Kzlbalar 206 Kii Abdal 206 Kirman 47, 80 181

36, 38
Kalenderler pek ok yerde Kalendemme \42 Kalendemmeler X X II Kaligra g6

Kilab- Cihannm X X V I II Kanun Sultan Sleyman 104, 123, Kitab- Milta 148, 150, 156, 127, 128, 132, 134, 190, 227, 228 Kitab'ul-Hayavn 7 Kara Abdal 206 Karaburun 131 Karadeniz 131 Karakucak Baba Zviyesi 197 Karamanolu 97 Karasu Yenicesi 101, 196 Kasm Firiteh X X V II Kasrul-Ayn 169 Kasrul-Ayn Kastamonu Kn 50 Ktip elebi 191 Kaygusuz Abdal 88, 93-95, 98, 102, 140, 148-151, 154, 156, 157, 166>69 179, 181, 184, 194, 208, 210, 219, 221, 226 Kaygusuz Abdal Zviyesi 46 Kayseri 83, 84, 222, Kazvin Kefersud Kelm Kelimt- 26, 43 67 (Kalenderi Barak Baba iri) 73 228 226, 228 Zviyesi 95 222 Kitabul-rt 20 Kitab s-Slk X X V I I Koca Nianc o4, 119 (Celalzde

Mustafa)

Kocatrk, Sadettin X X X I II Koo (Karahoca) 52 Koka 56 Konya X X V , X X V I , 27, 32, 63, 67, 71, 76, 77, 80, 203, 218 Korkut Ata 23 Koyun Abdal 226 Koyun Abdal (ky) 222 Koyun Baba Zviyesi 196 Kprl, Fuad X X X I I , X X X IV , 23, 83, 84, 91, 185,

Konya Mevln Dergh 184

3 1, 86,

36, 37, 43. 87, 92, 93,

47, 48> 6a> 64

107, 108, 121,

130, 147, 163, 177, 195, 212, 215 Kprl Mehmed Kprl, Kreiser, Kuzey Kuzey Orhan Klaus Afrika 169 14, 61 X X III, 135, 123, 88 i 52> 253 4 Kse Abdalh Paa 97 222 122 171

el-Kelimtl-Ksr X X I Kemald-Dn Efendi (Harirzde) 204 Kenbaze 56 Kerbel 95, 156, 160, Ke/u l-Mahcub 1 8 Keida Kmahzde Krm Kzl 70 Deli bk. Seyyid Ali Sultan Krehir 65 bk. Uluda 102 X X X II Kl Abdal 169

(ky)

Kumral Abdal 89 Hindistan 53-55

Kfe 95, Kbrevlik Kk

Tezkiresi

Kbreviyye bk. Kbrevlik Abdal Knh'l-Ahbar X X I V , Ktahya 98,

196, 223

G E N E L N D EK S
L Lal ehbaz- Kalender bk. eyh Osman- Merend Lrende 65 Ltf 218 Lemercier-Ouelquejay, Lemet X X V , 83, 84 Lemezt 82 I.tfi Paa Tarihi 108 M Min 53 Mahan 47 Mahmud Paa (Vezirizam) 123, 154 Mahya (Kalenderi yini) 177 Makalt (-1 Hac Bekta) 212, 213 Makalt- ems-i T ebrz 76, 79 Makrz X X V II, 29, 35-39, 42 Maksud Ali 156 Malatya 91 Manastr 135 Mani 10 Maniheist Maniheist Maniheist Maniheist evreler 18 kltr 6 mistik evreler 23 rahipler 7, 8, 11, 24, 142, Ch. 57 Mehmed II (Fatih) 98, 99, 100, 122. 123, 124, 154 Mehmed Be (Mihalolu) 189 Mekke 46 Melmet 12, 14, 15, 146 Melmel - Kalenderlik 11 Melmet Mektebi 14, 231 Melmet felsefe 17 Melmet sflii 88 Melmet eyhleri 17, 24 Melmetler 14, 15, 52 Melmetlik X X IV , X X V , 19, Melmetiyye 22, 23, 39, 51, bk. Melmetlik

4,

11-17,

141

Melmetiyye akm 141 Mdlikoff, Irne 178 el-Melikl-dil Ketboa 38 el-Melikn-Nsr 70 el-Melikz-Zhir Baybars 68, 69, 83 Menkb- 107 Menkb- Ceml'd-Dn-i Sv X X II, 8, 25, 29-35, 142, 161, 164, 169 Menkb- Hce-i Cihan X X V I , 103 Menkb- Hac Bekta- Veli X X III, 206 Menkb- Sipehslr 66, 75, 77 Menkb- Sultan Bayezid Han 101, 108 Menkb- eyh Bedru d-Dn 109 Menkb'ul-rifin X X V I , 37, 62, 66, Baba Kaygusuz X X III, 93,

143, 168, 170 Maniheizm 51 Manisa 98, 99, 131, 228 Mardin 144, 185 Massignon, Louis 36 Msum Ali 156 Muk-i Ts 24 Mvernnehir 4, 5,

194,

222,

223,

75> 179 Menkb'ul-Kudsiyye

Menavino, 12, 17, 18, 23, Antonio

86 XXX, 104, 117, 206

24. 47> 5 i 52> 6 l > : 4 r Mayhana 22 Mecidz 65 Mecmaul-Fusah 48 Mecnun Dervi 1o 1 Mecnun Dervi Zviyesi 196 Mekl Baba Zviyesi 196 Mehd 157 Mehmed I (elebi) 87, 97, 109, 120, 124, 131

118, 176 Mente (Hac Bektan kardei) Menzel, Theodor 188 Mesnevi X X X I , 79, 202

Mehed 203 Mereb (Kalenderi iri) X X X II , 227 Mevl tabakas 3, 4, 11 Mevln Abdal 50, 172 Mevln Celald-Dn-i Rm X X V I, X X X I, 21, 22. 32, 63, 65, 71, 75-78, 81, 83, 142, 147, 173, 202, 232

a6a
Mcvlun sa 10B Mcvln V el Kalender 51 M evlev yinleri 71 M evlevi kaynaklar 77 Mevlcvler 304 Mevlevlik X X V I , 23a Mezdek 3 7 Mezopotamya Msbhu'l-Ervah

genel

n d e k s
M min Dervi Zviyesi Mncccimba 133 Mslmanlar 131 Mslmanlk 53 Mtak Ali 156 Mvellile bk. Kalenderlik N 196

119, 301-303, 226,

4, 8a

Msr 4, 17, 35-39, 4a, 46, 51, 61, 68, 71, 83, 94, 166, 181 Minorsky, V. 21 Mool istils 30, 52, 53, 61, 63 Mool amanlar 70, 177 Moolistan na Moollar 53, 67-73 Molla Fenar 154 Muhammed (Hz.) 96, 143-145,
153,

Nakibendlik 23, 3 1 5 , 235 cn-Nsr Ii-Dnillah X X V Nasrud-Dn-i Ts 216 Nasuh Baba 101 Zviyesi 196 X X IX 18, 32, 24, Nasuh Baba

Navigations et Peregrina'.iots Necef 95, 169 Ncfehtii'l-ns X X I V , 14,

36, 37. 43. 49. 5. 02> 83 Nergis 183 Nesyimu'l-Mahabbe X X I V , Nesm 155 Nicholas R. A. de 22 bk. ah NX X IX , 104 Neri X V I I I , 87, 122, 195 Nicholay, Nicholson, 36, 43, 82

156

, 157, '66
65, 66,

Muhammed Muhammed 31,

Bkr (mam) 46 b.el-Hatb 172, X X V III, 179, 34 160, 175 65 147 216, 26,
319

Muhammed Msum-i iraz X X V , 217 Muhammed-i Belh 32, Muharrem Muhlis Mtemi (Baba Muhammed-i Krd 27, 33 158, Paa llyasn olu)

Nideli K ad Ahmed 66 Nmetullah- metullah Ntmetullaher 104, 105, 119, 120 Nm etullahtlik 40, 46-50 Nmetullahiyye 128, 166 bk. Nmetullahtlik Paa X X V III , 108, Kirmn

M uh yid-Dn Abdal 3 36 M u h yid-Dn M u n d-Dn-i M ukattam M ultan M urad \lu rad Murad I Da b. el-Arab 80, 83, Esfirz 95 89, 93, s , 195 X X V II

Nianc Mehmed

55, 82, 83 X X V III, 192 I I 194 II 97, III

Niapur 12, 13, 17, 33, 49 Nijapur Melmetilcri s Nr Aliyy-i Kalenderi bk. Nr Trk Nr Trk 54 JVrbahlik Nrud-Dn Nuseybin
301

Murad Be bk. Murad Murad G azi bk. Murad Mustafa

M u

Efendi

(Sar

Grz)

228

Mustafa b. Haan (Seyitgazi kads) 138 lrct 190, 191 Musul 38, 95

169

322
7 Dervi 101, 184 Olcaytu Oniki Oniki mam 47, mam

M utezile M min

Hdbende klt

70 156, 159 160, 217 158,

116,

A f min Dervi Abdallar 213

genel

n d e k s
P

263

Oniki imam mezhebi bk. Oniki imam iilii Oniki mam ilii 70, 14a Oniki post 212 Orhan Be bk. Orhan Gazi Orhan Gazi X X V I I I , 89, 90, 97, 98, 109, i2 i, 122, 130, 186, 193, 195 Orta Anadolu 64, 67 Orta Asya X X X V , 25, 42, 47, 51-53, 175 >77 187, Orta Dou X X V I I , Ortodoks sflik 12 201,231, 232 15, 25, 29, 32,

Pcdro (spanyol seyyah) X X I X Pelit Traiti de l'Origine des Turcs X X X Pirpaazdc 183 Pirlcpc 135 Postnp Baba 88, 92, 195 Postnp Baba Zviyesi 195 Pravadi 151, 196 R Rafzlik 217 Rhatu's-Sudr X X V II , 20 Ramazan- Kalender 54. Rvend X X V II, 20 Ravzatu'l-Cennal X X V II Ricl-i ayb 19 Ricaut, Paul X X V II I, 105, 112, 113, 120 Rihle-i bn Battuta X X I X , 25, 28, 29 Risle-i Kaygusuz Abdal 148, 156, 157 Risle-i Kalendemme X X I I , 142 Risle-i Kueyriyye 18 Risle-i Trifat 104 Rittcr, Helmuth 77 Rodos adas 127 Rossi, Ettore 109 Rubiyyat (-1 Baba Thir) X X I, X X X I Rubiyyat- Fahru'd-Din-i Ruben, VValter 10 Ruhbnu'z-Zendtk0 7 Runciman, Steven 10 Rum Abdallar X X V II I, 75, 85-95, 100, 103, 105, 107, 115, 116, 121, Irakt 84

33, 39, 61, 231, 232 Oru Be X X V I I I , 87, 122, 131 Osman Baba bk. Otman Baba Osman Be bk. Osman Gazi Osman el-Girih bk. eyh Osman- Girh Osman Gazi X X V I I I , Osmanck 196 Osmanl Beylii 64, 121, 186, 232 121, 186, 232 Osmanl Devleti bk. ratorluu Osmanl dnemi Kalenderligi 51 Osmanl gazileri 98, 101 Osmanl hkmdarlar 88 Osmanl mparatorluu pek ok yerde Osmanl Kalenderleri X X X I Osmanl Snnlii 126 Osmanl vekaynmeleri 87, 91, 126 216, 232 5, 98-102, 115, Osmanllar X X V I , X X V III, 86, 65, 121 88, 90, 92,

85,

Osmanl

mpa

15', 159, 179, 193, 195, 196, 205, 208, 211, 218, 221, 232
Rumeli X X X , 96-99, 125-128, 155, 196, 215, 232 Renlik 204, 205 Rknd-Dn Klarslan S Sadk Abdal 226 IV 66 154,

Otman Baba X X I I I ,

123, 124, 151, 152, 157, 166-169, 174, 175, 181, 184, 208, 217-220, 226 Otman Baba Abdallar bk. Otman Baba dervileri Otman Baba dervileri 102, 125, 213 Otman Baba Zviyesi (Edirne) 196 Otman Baba Zviyesi (Varna) 196, 197 zbekistan 57

Safev Devleti 48 Safev propagandas bk. -Safev pro pagandas

264
Safevler 126, 158 Sihn (Gezici rhipler) 7 Saltknme 166 Smnoullar 11 Sm Mirza 172 Smit Abdal 102

G E N E L N D E K S
Seyyid Hseyin Ens X X II, 142

Saraynme 148, 181 San Saltk 69, 70 Sar Saltk Zviyesi 132, 135 San Saltk Zviyesi (Edirne) 196 Sar Saltk Zviyesi (Kaligra) 196 San Saltk Zaviyesi Iklan 135 Ssnler 10 Sve 26, 27, 30, 164 Schvveiger, Salomon X X X , 104, 114,

Seyyid Kasm bk. eyh Kasmul-Envar Seyyid Kasm- Tebrz bk. ey^ Kasmul-Envar Seyyid Rstem Gazi 96 Seyyid eyh Hseyn-i Ahlt 46 Srbistan 100 Siriderya 24 Sivas 91, 206, 222 Sohbetnme 107 Sokullu Mehmed Paa 135 Sovyet Rusya 57 Sramana (Hindli gezgin rhip) 9, 0 Sultan Balaban (Delhi sultan) 54 Sultan Hac Bekta el-Horasn Hac Bekta- V el Sultan Sencer 23 bk.

i5
Sebz 47 Sefer Iklar (ky) Seher Abdal 226 222

Sehvan 55 Selnik 100, 127, 136 Selnik Sanca 136 Selim II 228 Semendire 100 Semerkand 17, 23, 47, 49, 102 Serez 100, 101, 196 Seyd Ali Reis 228 Seyd Gazi Tekiyyesi bk. Seyyid Gazi Zviyesi Seyitgazi 186, 190, 192, 193, 196 Seyyid Ali Sultan 88, 96, 97, 102, 109, 208, 221, 226 Seyyid Ali Sultan Zviyesi 196, 197, 213 Seyyid Battal Gazi 112, 115, 176, 187-189, 207 Seyyid Battal Zviyesi bk. Seyyid G a zi Zviyesi Seyyid Cemald-Dn-i Sv Kalender bk. CemaJd-Dn-i

Sultan uc bk. Sultan ucud-Dn Sultan uc Zviyesi 196 Sultan ucud-Dn 88, 97-99, 102, 163, 166, 187, 192, 193, 208, 219, 221 Sultan Varl bk. Sultan ucud-Dn Sultan Veled 75, 173, 203 Sultaniye ehri 70, 71 Sultann Sanca 127, 186 Sultanul-Ulem Bahud-Dn Veled 78 Sulucakarayk 65, 92, 185, 210, 211 Sunullah ayb 231, 232 Susuz 175 61 Shreverdiyye Tarikat X X V , Srhab 48 Snn slm 33, Snnlik 90 - ah Hzr- R m 132, 54 133, 132, 186 157 107 Suriye 7, 35, 36, 39, 42, 51, 61, 67,

Seyyid Ebbekr-i Ts-i Kalenderi 54 Seyyid Ebul-Vef 90 Seyyid G azi Iklar Seyyid 128, Gazi 135, 174, 135, 192 97, 102, 112, 184, 186, 189-192, Zviyesi

ah Kalender

ah Kalender isyan ah Nmetullah-

134,
i 20

ah smail (Haty) 125, 132, i 5^ > 1 ^ V el 13 46-50, ah uc- Kirm an

207, 228

G E N E L N D E K S
ah Vel bk. Bozoklu Celal ah- Sincan 40 ahkulu (eytankulu) 132, 133, 134 ahkulu isyan 132 ahruh 47, 49, 50 ahver (Kutbud-Dn Haydarn ba bas) 40 akk-i Belh 8, 12 am bk. Dmak aman yinleri 178 amanist mistik evreler 23 amanist rahipler 24 amanizm 51 amanlar 178 efkll Be bk. Sultan ucud-Dn ehsuvarolu Ah Be 133 ehzde Murad bk. Murad I erh-i Kelimt- Barak Baba 73 ems Abdal bk. Dost Muhammed ems-i Krd 27, 32 ems-i Perrende bk.

2 65

eyh Kermt 66 eyh Kutbud-Dn Haydar 39-43, 48, 53, 54. 62, 63, 146, 185, 207, 231 eyh Muhammed-i Buhar 33 eyh Muhammed-i Haydar 64, 65 eyh Muhyid-Dn elebi 98, 101, 102 eyh Nrud-Dn-i Secs 76 eyh Osman- Girh 29, 32, 63 eyh Osman- Merend 55 eyh Osman- Rm 26-31 eyh mer-i Girh 63, 65 eyh Rknd-Dn-i Secs 80, 83 eyh Sdi-i iraz X X X I , 171, 172, 217 eyh Sadrud-Dn 55 eyh Sadrud-Dn-i Erdebil

48

eyh Sadrud-Dn-i Konev 83 eyl Sadrud-Dn el-Yemen eyh Sleyman- Trkman-i velleh 37

M -

eyh ihabd-Dn-i Kalender 38 ems-i Tebrz eyh ihabd-Dn-i Shreverd bk. ems-i Tebrz 5, 21, 62, 75-79, 81, ihabd-Dn-i Shreverd 119, 142, 146, 147, 172, 173, 202, 203, 232 emsler 104, 105, 203, 204 sultan) emslik 232 emsd-Dn eyh Tapduk (Baba Tapduk) 65, 73,

74
eyh Zekeriyya-y 146 eyhl 196 ihabd-Dn-i bk. XXV -Safev propaganda 132, Buzau 131, 132 141, 158 125, 126, 129, ihabd-Dn-i Shreverd Shreverd-i X X IV , Maktul X X V , 14, 15, 36, 55, 81-83 Multan 55, 82,

letmi

(Delhi

53
eyh Abdullah- Y fi 46 eyh Ahmed-i Cm -i Nmk Ahmed-i Cm -i Nmk eyh Ali el-Haydar 56 ey Aliyy-i Harr 36 eyh Aliyy-i K rd 36, 37 eyh Baba-y Merend 46, bk. 109, Baba eyh Bedrud-Dn eyh Cemal 228 eyh Edebal 64, 65 eyh Fahrud-Dn-i Irak 8o, 82-84 eyh Haan el-Cevlk 38, 39 eyh Hem bk. Baba Hem eyh brahim H ac eyh Kasmul-Envar 66 46, 48-50 eyh Bedrud-Dn isyan 124, 130, 232

lik 48, 70, 126, 156, 157, 217, 229 iraz 26, 33 uc Baba bk. Sultan ucud-Dn

ucud-Dn Ebul-Bak Baba llvas bk. Baba llyas- Horasan kr Efendi 188, 192, 193

T Tabakt'l-Memlik T c d-Dn 104 veziri) 63

(Seluklu

Tac't-T'uarih X X V I I I , 88

a66

G E N E L N D E K S
Torlak Kemal Torlaklar 104, 109, 105, 131 109,

T c l-rifn Seyyid Ebul-Vef 64 Tagi Ahmed, Muhammed X X X I I , 31 Tahran 26 Tife-i Abdln 33 Ti/e-i Haydariyan 1 13 Tapduk Baba bk. eyh Tapduk Tapduklular 66, 74 Tariku' l-Hakayk X X V , 46 T araz 53 Tarih-i l-i Seluk (Anonim) 69 Ta rih-i FirijU h X X V I I T a rih-i FiruzjhS X X V II, 162 108, 183 X X V III T a rih-i Nianc 162 Tarih-u A y n i'l-A sr Tavk- T ek e Tekeli Tekke Haydar 42 Sanca Aireti 222 (ky) 93, 95, iri) 88 (kpaazde) 222 194, 228 195 Iklar 194 132

uo,

ng

i65
Torlaklar (ky) 222 Torlakler bk. Torlaklar Torlaues bk. Torlaklar Torlaguis bk. Torlaklar Turul (Bengal valisi) 54

Turul Be (Byk Seluklu hkm dar) 20 T uhfet'n-N uzzar bk. Rihle-i bn Baituta Turahan Turan, T rk Trk T rk T rk T rk T rk T rk Baba Osman H alk Zviyesi 31 X X X III Ansiklopedisi 54 38 86 53, 196

Ansiklopedisi Kalenderler M em lk am anlar eyhleri zmreleri

T ebriz 43, 48, 49, 68, 76.

Edebiyat

hkm darlar 177 24 12, 23 23,

T ekirda

Tekkeky T em en n Tercem e-i Tcvr-i

(Elmal)

(K alenderi akayk l- i 73,

T rka y, Trkistan T rkiye

C e vd e t 91 X X IV , X X X III, 19, 23, 40, 41 209 67, 222, X X X IV , 187 194 Kalenderleri

Terceme-i N efeh l 'l- n s 73 Osman

Trkistan

X X V III
T ev rih -i l- i Osman (K em alpaazde)

233
T rkler Trkm en ler 64, 67, T rkistan 57

88
Tevrh-i l-i Osman (Oru Be) X X V III Tezkir-i Hdy 126 Tezkire-i Ltifi X X X I I Tezkire-i Seh X X X I I Tezkiretul-Evliy 18, 22 Tezkiretu'rfmr X X V I I, X X X I The Preseni State of The Olloman Empire X X V I I I T m ova oo, 157 T ibet 55-57 Tibynu Vesitil-Hakayk 204 T im ur 47, 71, 99, 102 T im ur Drvleti 154 T im urtaj Paja 97, 99, 192 T im urtaj olu Ali Be 97, 99 Tokat 69, 83, 84, 133

- U

Ulu Abdal 206 U lu rif elebi 71, 203 Uluda 193, 195 Urgcnc 47 ryan Baba 187, 193 ryan Baba Zviyesi 193, 196 ryan uciler 98 Ustur (Ester) Abdal 53 Uak 196 U ygur b a k la r 52 U ygur memleketleri 52 U ygurlar 24, 51 U zak D ou 38 Uzun Firdcvs 213

G E N E L N D E K S
Uzun Haan (Akkoyunlu hkmdar) Vcdnme 148, 154 188

267

>25, 144 ler Tepesi 188 lken, H. Z iya 90

YVidcngren, Gco 10, 178 YVulzinger, Kari

Y V - W el-V f bi'l-Vefeyat Vahdet-i 84, Vahid 103, 167, Van 222 100, 101, 196 227 196, 197 (O tm an 89 90 65 M ek kb - M u sa Sultan H ac X X III, X X IV , Bek88, 91, Baba) 102 Yeniccsi 101, 127, Zviyesi Vardar Vardar Varna Varna Vcftd 4, 141, (ir) 107, 25, 22, 29, 49, 32, 50, 63 75, 80, 172 102, 163, Yahya Be (air) 228 Yakub Yanbolu Yazderc Yazc, Yenieri Yetim (Akkoyunlu 100, (ky) Tahsin Oca Ali 197 108, 183 20, 26, 31 193 X X X III, 212 195 (Kalenderi iri) hkmdar) 50 Yaltkaya, erefeddin 178 Yavuz Sultan Selim

14 7 -15 1, 153, X X V I, 109, 174, no, 177, X X V II, 113-119, 218

Yeniehir 92, 168, 228

elebi

Yctm (Kalender! iri) X X X II , 228 Yesevt dervileri 89 Yesev gelenei 41 Yesevtler 86 Yesevlik 61, 64, 207 Yesev (yye bk. Yldrm Yrklcr 194 Yesevtlik Bayczid 96

Vej dervileri Ve/t Tarikat Vefler 205 VefUik 61, Vejiiyye bk. Velyetnme ta- Velyetnme-i V eli

64, bk.

V eflik

Abdal

Yunus Emre 73, 74, 210 Yusuf b. Hseyin er-Rz Yusuf el-Kalcnder 17 Z Zara Zve 100, 101, 184, 196 40-42 M ultn bk. eyh Zeke13

93 211 Velyetnme-i H acm 99, 166, 219

Velyetnme i Otman Baba 174, 182, 213, A li Velyetnme-i Seyyid

X X III, 2 17, 219

123,

Sultan

X X III,

96
Velyetnme-i Sultan u c u 'd -D n X X I V , Velyetnme-i O t

Zekeriyya Muhammed-i Kazvin 7, 8 Zekeriyya-y Zerdt 178 11, 143 riyya-y M ultan Zerdt kltr 6 Zerdt! rhiplcr Zerdtlik iri) 154, 228 Z iyud-Dn 10 Brn X X V II, 54

97
Velyetnme-i h l bk. man Vidin Viran Vize Baba tl-Veled' - e fk 66, 74 100 (K alen der! 101, 196

Zcyneb b. Zcynel-bidn 29

RESMLER, HARTALAR FOTORAFLAR

Nakka Muhammed Siyahkalem tarafndan tasvir edilen, XV. yzyl Orta Asya Kalendern gsteren minyatrler (Beyhan Karamaral, Muhammed Siyahkalem e Atfedilen Minyrturler, Ankara 1984).

TSM K-, Albm No: H 2166 v e albm XVI. yzylda iki Cm dervii.

No: B 408:

) Kalenderi dervii (XVI. yzyl) (Salomon Schvveiger, Constanlnopel, Nmberg 1539)

a) Kalenderi dervii (XVII. yzyl) (Paul Ricam, Histoire d* l'Etal Preseni de l'Empin Oltoman, (Paris 1670)

Ottoman, Paris 1787-1820, 3 cilt).

Bekta dervileri (D'Ohssondan)

Bir Kalenderi dervii (XVI. yzyl) (Chalcocondyle, Histoire des Turcs, Paris 1650)

Bir Haydari drrvifi (XVI. yzyl) (ChaleseoodyJedfin)

Bir Torlak (XVI. yzyl) (Chalcocondyleden)

BirCt dervii (XVI. yzyl) (Chalcocondyleden)

Cemld-Dn-i Svinin trbe binas ve Sandukas (Fotoraf: Bedreddin Lekesiz, 1989).

i) Seyitgazideki Seyyid Battal Zviyesinin uzaktan grn

2) Zaviyedeki medreseden bir grn. (Fotoraf: A. Yaar Ocak, 1989).

Seyyid Gazi Zviyesinden iki grn (Meydan evi, mescid, trbe ve Kzlar Manastr bir blm). (Fotoraf: A. Yaar Ocak, 1989).

i) Seyyid Gazi Zviyesinde I. Keyhusrev tarafndan yaptrlan mescidin kitabesi

2) Kzlar Manastnnn ierisinden bir grn (Fotoraf: A. Yaar Ocak, 1989).

i) Seyyid Battal Gazi Trbesinin Kitabesi

2) Seyyid Battal Gazinin trbesinin ii, (Fotoraf: A. Yaar Ocak, 1989).

i) Seyitgazi-Arslanbeyli kynde Sultan ucud*Dn trbesi, Timurta Paa trbesi ve mescidin toplu grn.

2) Sultan ucud-Din trbesinin nden grn. (Fotoraf: A. Yaar Ocak, 1989)

2) Zaviyenin mutfann iinden bir grn. (Fotoraf: A. Yaar Ocak, 1989).

2) Zaviyenin iinden bir grn (Fotoraf: A. Yaar Ocak, 1989)

9) Trbenin iinde bir grn (Fotoraf: A. Yaar Ocak)

) Elmah-Antalya yaknndaki Tekkekyde bulunan Abdal Musa Trbesinin genel grn

a) Trbe avlusuna giri kaps (Fotoraf; A. Yaar Ocak, 1991)

i) Giri kapsnn sol yanndaki t-

mmm

2) Trbenin arkadan grn (Fotoraf: A. Yaar Ocak 199O

i) Abdal Musa trbesinin n cephesi

2 ) Trbenin i giri kaps v e Abdal Musan n sandukas (Fotoraf: A. Yaar Ocak, gg)