AKADEMK BAKI

Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi

ISSN:1694 528X Say: 7 Eyll 2005
ktisat ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits Celalabat KIRGIZSTAN

TRKLERDE KUT KAVRAMI VE OSMANLILARIN KUTSYET ELDE ETME ABALARI Do.Dr. Hasan Basri KARADENZ DUMLUPINAR NVERSTES, FEN-EDEBYAT FAKLTES, TARH BLM ZET Kut, Eski Trklerde Siyasi iktidar anlamna gelmekte ve bu unvan Tanr tarafndan hakanlara verilmekte idi. Tanr kut ba ile Trk hakanna hkmdarlk g ve yetkisi vermekte idi. Eski Trklerdeki siyasi iktidarn Tanr tarafndan verilmesi dncesi slamiyet sonras da devam etmi; bu defa hakimiyet grevi Allah tarafndan eitli yollarla verilir olmutu. Nitekim, Osmanllarda hakimiyet dncesi de Orta-Asya Trk geleneinin devamdr. Onlar, hakimiyetin bir soy, hkmdar ailesi veya halk zerinde kabuln beeri kanunlarn deil Allahn tayin ettiine inanyorlard. Dolaysyla kendi sultanlklarn da onlara Allah balamt. Peki bu nasl olacakt? slam anlaya gre bu ancak Peygambere gnderilen vahiy yolu ile olabilirdi. Bir daha peygamber gelmeyeceine gre bu, eitli rumuzlar ile gerekleebilirdi. Bunlar, salih rya, keramet, keif ve astroloji gibi gaibden gelecek ili ilgili haberler veren yollard. ANAHTAR KELMLER: Kut, Osmanl, Keif, Keramet, Rya, Kumral Abdal, Osman Gazi, eyh Edebali ABSTRACT Kut, for old Turkish culture meant political power and this status was belived to be given to Hakans by God. By Kut god gave Turkish Hakan sovereignty, power and authority. The belief that the political powe given by God continued in and after slamic period and this time soverignity was given by God in various ways. Likeways, Ottoman consesus about
1

AKADEMK BAKI
Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694 528X Say: 7 Eyll 2005
ktisat ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits Celalabat KIRGIZSTAN

authority was continuation of the Middle-Asia Turkish tradition. They belive it was Godto assign tha authority, rather than ancestor, royal family or law. Consequently, God gave them the power to govern. According to slamic idea, this coul only occur by means of prophecy. Since there woul be no other prophet, this could only happen by various sybols which foretell the future such as dreams, miracle, discovery and astrology. KEY WORDS: Kut, Ottoman, Discovery, Miracle, Dream, Kumral Abdal, Osman Gazi, eyh Edebali Eski Trk Devletlerinde hkmranlk anlay karizmatik olup, yetki ve kudret tanrdan alnmtr. Trk hkmdarnn idare etme hakk tanr tarafndan balanmtr (KAFESOLU, 1988: 236-237). Bu telkkiyi Hun Devleti tanhusunun Benim hkmdar olmam Tanr tarafndan kararlatrld, Gktrk Devletinin nl han Bilge Kaann Tanr irade ettii iin tahta oturdum, drt yandaki milletleri nizama soktum, Babam kaan ile anam hatunu Tanr tahta oturttu ve Tanr irade ettii iin kutum olduu iin kaan oldum vb. ifadelerinde grmek mmkndr (TURAN, 1979: 147-186) , (KAFESOLU, 1988: 237). Ayrca, Asya Hun mparatorluunun nvan Gktanrnn, gnein, ayn tahta kard Tanr Kutu Tanhu idi (KAFESOLU, 1988: 237). Burada kut kavram n plana kmaktadr. Kutun kelime manas, uur, devlet, baht, saadet vs. olmakla birlikte, Trk ve Moollarda genellikle gkten inen bir nur, stunu eklinde tasavvur olunur ve han soyunun bundan meydana geldiine inanlrd. Kut tayan hakan mukaddes olup, Hazar hakan ailesinde olduu gibi yzn halka gstermezdi. Hanlar umumiyetle, gkten inen bir ktan gebe kalm bir prensesin evlatlardr (NALCIK, 1959: 74-76). Nitekim, Ouznameye gre Trklerin ilk byk atas Ouz Kaan ilhi bir meneden gelmi, daha ocuk iken bir takm kahramanlklar yapm ve kendisi gibi gkten k iinde yeryzne inen bir kzla evlenmitir (TURAN, 1979: 146). Kut eski Trklerde siyasi iktidar anlamna gelmekte, bundan feragat ise siyasi iktidardan vazgeme idi (KAFESOLU, 1988: 236-237). Tanr kut ba ile Trk hakanna hkmdarlk g ve yetkisi vermekte, dier bir ifade ile onu siyasi iktidar sahibi klmakta idi. te, Trk Kaanda Tanrdan ald g ile Trklerin anayurdu Orta Asyann hemen her tarafnda yaayan milletleri kendisine tabi klyor ve onlara stnln kabul ettiriyordu (KOCA,
2

AKADEMK BAKI
Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694 528X Say: 7 Eyll 2005
ktisat ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits Celalabat KIRGIZSTAN

328). Bundan baka, ilhi meneden gelen Trk Kaann kut yani siyasi iktidar ile donatan Tanr, ona bir taraftan iktisadi g anlamna gelen lg veya lba vermekte ve Trk lkesinde bolluk ve bereketi artrmakta iken, dier taraftan da yine ona verdii g k ile dmanlarna kar zafer kazandrmaktayd (KOCA,328 ). Bununla birlikte, Trk Hakan Tanr tarafndan baz olaanst gler ile donatlm olmasna ramen, o hibir zaman olaanst bir varlk kabul edilmemi; hem iktidarn ald Tanrya kar sorumlu olmu, hem de yazl olmayan Trk tresine karda ykmllk tamtr. ayet, kaan bu sorumluluu tamaz, dier bir ifade ile baarsz olursa, Tanrnn verdii kut yine Tanr tarafndan geri alnrd. Mesela, II. Gktrk Devleti Kaan Kapaann olu nal baarl olamam; bu sebeple Bilge ve Kltigin Kardeler kut taplamad yani kut ondan memnun olmad diyerek, onu tahttan indirmilerdir (KOCA, 328 ). Eski Trklerdeki siyasi iktidarn Tanr tarafndan verilmesi telkkisi slamiyet sonras da devam etmi; bu kez hakimiyet grevi Allah tarafndan eitli yollar ile verilir olmutu. Bunun ilk misallerini aada zikredeceimiz zere, Byk Seluklularn atas Dukakn ryalarnda greceiz. Nitekim, Osmanllardaki hakimiyet dncesi de Orta Asya Trk geleneinin devamdr. Onlar, hakimiyetin bir soy, hkmdar ailesi veya halk zerinde kabuln beeri kanunlarn deil, Allah n tayin ettiine inanyorlard (NALCIK, 1959: 81). Dolaysyla kendi sultanlklarn da onlara Allah balamt. Osmanl Tarihisi Hadidnin Osmanl hanedann verken syledii: Mslman gzi, ulu hdur bu Zemin stne zillul lhdur bu (HADD, 1991: 21). kayttan aka Osmanl ailesinin yer yznde Allahn glgesi, yani onun adna yeryzndeki insanlar yneten gazi sultanlar olduu anlalr. Yine, Osmanl tarihilerinden Oru Beyde, Osmanl Tarihi yazmasnn gerekliliini Osmanllarn Zillullhi fil-arz yani Dnyada Allahn temsilcisi olmalarna dayandrr (ORU BEY, 1972:17). Bununla birlikte, 1392de I. Bayezid Msr Abbasi Halifesine eli gndererek Sulatanur -Rum nvann talep etmi ve bu istek, Memluklu Sultan Berkukun onay ile Halife tarafndan kabul edilmitir (KOPRAMAN, 473, WTTEK, 1943: 563). Fakat bu o kadar da nemli deildir. Esas olan sultanln Allah tarafndan tasdikidir. Peki bu nasl olacakt?
3

AKADEMK BAKI
Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694 528X Say: 7 Eyll 2005
ktisat ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits Celalabat KIRGIZSTAN

slam anlaya gre bu ancak Peygambere gnderilen vahiy yolu ile olabilirdi. Bir daha Peygamber gelmeyeceine gre bu ancak eitli rumuzlar ile gerekleebilirdi. Bunlar, salih rya, kermet, keif ve astroloji gibi gaibden gelecek ile ilgili ilhi haberler veren yollard. Bu usullerden en nemlisi phesiz ryadr. slmi anlaya gre, rya Nbvvetin 1/ 46sdr ( MAM NABLS, 1976:39-45, MUHYDDN- NEBEV, 222). Ryada nemli unsur vardr. Bunlar ryay gren, ryada grlen ve ryay yorumlayan ahslarn vasflardr. Osmanllara saltanat mjdeleyen ryalar tahlil ettiimizde ryay gren ya Erturul Gazi ya da Osman Gazidir. Ryada grlen ya Resullullah (S.A.V) yada eyh Edebalidir. Ryay yorumlayan da yine eh Edebalidir. Osmanl ailesine saltanat mjdeleyen ryalarn Erturul Gazi yada Osman Gazi zerinde olmas dikkat ekicidir. phesiz bu durum, Osmanl Devletine daha kurulu aamasnda kutsiyet kazandrma ile ilgili olup, Seluklular ve Gazneliler iin de geerlidir. Osmanl ailesine saltanat mjdeleyen ryalar tespitlerimize gre, Kurna tazim, gsten aa kma, Osman Gazinin doumu ve Mihail Gazinin mslman olmasdr. _ Kurna Tazim Ryas: Bu rya Osmanllardan nce Seluklularn kuruluunda da mevcuttur. Anonim Seluknameye gre, Seluklularn ceddi Lokman (Dukak olmal) evlenecei zaman zifaf odasnda Kurn kerim grm, bunun zerine Lokman bu evi terk ederek baka bir evde zifafa girmi ve o gece ryasnda Hz. Peygamberi grm, Hz. Peygamber Kurna gsterdii hrmetten dolay kendisinin ve ocuklarnn Dnya ve Ahirette izzet ve devlete nail olmalar iin dua etmitir (KPRL, 1988:8). Sadruddin el- Hseyniye gre ise bu ryay gren Seluk Beyin babas Dukak olup, Hz. Peygamberin ve ashabnn dualarn almtr (TURAN, 1979: 154). Bu ryalarn benzer bir motifi Osmanl kroniklerinde de yer alr. Kurna tazim ryasn Osmanl tarihlerinden Kemalpaazde, Mneccimba Gelibolulu Ali, Rhi ve Karamani Mehmet Paa (GELBOLULU AL, 1997:38-39, RH, 18, MNECCMBAI, 1995:55, KARAMAN MEHMET PAA, 1949: 343-344). Erturul Gaziye atfederken, sadece Neride Osman Gazi zikredilir (NER, 1997:73-74). Bu tarihlerden Kemalpaazde de Erturul Gazi sefer esnasnda bir kyde imamn misafiri olur. mam onu ihtimamla arladktan sonra oturma esnasnda arkasnda Kurn- kerim bulunduu iin onun yana ekilmesin ister. Bu talebi
4

AKADEMK BAKI
Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694 528X Say: 7 Eyll 2005
ktisat ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits Celalabat KIRGIZSTAN

yerine getiren, Erturul Gazi hane halk ekildikten sonra abdest alr ve Kurn hatmeder. Sabaha yakn uyur. Uykuda gaibden ona hitap edilir. Bu hitapta senki benim kelamma ikram ve ihtimam gsterdin. Ben dahi seni ve evladn mkerrem eyledim. nsanlk iinde ilini muazzam eyledim. Erturul Bey uykudan uyand. Bildi ki hanedannda saltanat yand, diye yer alr ( BN- KEMAL, 1970: 58-59). Osmanl tarihlerinden Karamani Mehmet Paann namuslu, ihsan bol, dorudan amaz, Allah yolunda cihattan kamaz (KARAMAN MEHMET PAA, 1949: 343). Nerinin gayet dindar ve nmdar ve ecatiyle maruf kiiydi. Zhd takvda ve salahda ol zamann mehrindendi diye tavsif ettii Erturul Gazi yahut yine Nerinin Ve Osman Gazi gayet salih mslman ve dindar kiiydi (NER, 1997:73) diye vasflad Osman Gazinin byle bir rya grmesi kuvvetle muhtemeldir. Bu ryadan sarih bir biimde Erturul Gazi veya Osman Gazi ve evldlar yani Osmanl hanedan gaibden yani Allah katndan saltanat ile mjdelenmi; eski Trk geleneine gre ise kut sanmtr. Bu ryay doru kabul eder isek, XIII. asrn sonlarnda bir taraftan ,Anadoluda Mool basksndan bunalan ve Bizans ucuna yani St ve civarna akn akn gelen asker (KRULLAH,1949:53), ahi, alp, gazi, dervi ve klasik Anadolu halknn Erturul Gazi, zellikle Osman Gaziyi Allahn vgsne mazhar bir lider olarak kabul etmesi doal bir durumdur (NALCIK, 39-44, KPRL, 1988:33-37). -----Mihail Gazinin Mslman Olmas Ryas: Bu rya Osmanl kroniklerinden Oru Bey, Akpaazde ve Hadidde mevcuttur (AIKPAAZDE, 1949:107). Mihail Gazinin mslman olmasn kaydeden dier Osmanl Tarihleri ise ryadan bahsetmeyerek, onun vilayeti Harmankayann civarn fetheden Osman Gazinin daveti sonucu slamiyeti kabul ettiini beyan ederler (HOCA SADETTN EFEND, 1992:43, MNECCMBAI, 1995:82, NER, 1997:121, I.DEFTER:75-80). Dier taraftan, Mihail Gazinin mslman olduu ryada Oru Bey ve Hadidde Resulullah (S.A.V) ve Osman Gazi motifleri mterek (ORU BEY, 1972:17, HADD, 1991: 34). yer alrken, Akpaazdede sadece Resulullah (S.A.V) ile ilgili kayt mevcuttur (AIKPAAZDE, 1949:107).. Oru Bey ile Hadidde ki ifadeler ise hemen hemen ayndr. Oru Beyde bu rya; Kafir (Bizans) beylerinden naml biri Osman Gazi ile karlar. Onun
5

AKADEMK BAKI
Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694 528X Say: 7 Eyll 2005
ktisat ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits Celalabat KIRGIZSTAN

Osman olduunu anlaynca ayana kapanr ve kelime-i ahadet getirir. Daha sonra o, ryasnda Hz. Peygamberi grdn, onun kendisine slm dinini telkin edip, kelime-i ahadeti, fatihay ve ihls sresini rettiini, akabinde sabahleyin kalk falan yerde bir yiit vardr. Ad Osmandr. Hak yoluna gazaya niyet etmitir. Benim ak sancam onun yanndadr. Ona git ve tabi ol dediini belirtir. Devamla, Hz. Peygamberin onun adn Abdullah koyduunu, Osman ile gazaya gitmesini sylediini, slm sanacann Tan ngrs (Macaristan)a kadar ulaacan mjdelediini ifade eder, diye kaytldr (ORU BEY, 1972:17). Bu rya ile ilgili Coln Imber Oru Beyin hayatta olduu dnemde yaad Edirne ve Rumelide etkili aknc ailesi Mihailoullarna gnderme yaptn ifade eder (IMBER, 1997:68-69).. Bu gre katlmakla birlikte, rya ile esas vurgunun slam peygamberi ve Osman Gazi zerinde younlatn ve esas hedef kitlenin de Mslman Trk halk, hatta slam aleminin tamam olduunu belirtmeliyiz. slmi anlaya gre Resulullah (S.A.V.)in ryada grlmesi ok mhimdir. nk her rya sahih deildir, eytani olabilir, fakat Resulullah (S.A.V.)nin var olduu ryaya eytan mdahale edemez. Dolaysyla onun mevcut olduu rya dorudur. Nitekim, Hz. Peygamber beni ryada gren kimse, uyank iken de grecektir veya grm gibidir. Zira eytan benim suretime giremez der (MUHYDDN- NEBEV, 222). Buna gre, ad geen ryada iki ynl propaganda mevcuttur. Birincisi,yukarda zikrettiimiz zere, slm alemine yneliktir. Buradan Resulullah (S.A.V.)n emri ve Mihail Gazi vastasyla ak sancan yani gaza bayrann Osman Gazinin elinde bulunduuna iaret edilmekte, dolaysyla bata Anadolu Trk halknn ve slm aleminin ona itaat etmesi ve onun emrine girmesi istenmektedir. Aksi durum Resulullah (S.A.V.)a isyandan baka bir ey deildir. kincisi ise, Rumelideki byk aknc ailelerinden Mihailoullar evlatlar dahil Resulullah (S.A.V.) vastasyla vlmekte ve onlarn eliyle Macaristann fethi mjdelenmektedir. Aynen bir hadis-i erifte stanbul fethinde bunu gerekletirecek komutann ve askerlerinin Konstantiniyye (stanbul) elbet bir gn fetih olunacaktr. Ne mutlu o askere ve onun kumandanna hadisi ile mjdelendii gibi. Gsten Aa kma Ryas: ncelikle mitolojik dnem Trk dncesinde aa kutsal kabul edilir ve tanrya ulamann yolu olarak grlr. nk kutsal aalarn balar insan gzyle grnmeyecek ekilde ge doru uzanmakta ve gkte olduu farz edilen ve bir
6

AKADEMK BAKI
Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694 528X Say: 7 Eyll 2005
ktisat ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits Celalabat KIRGIZSTAN

k aleminden ibaret olan cennete ulamaktadr. lerki dnemlerde ise kutsal aa Tanry sembolize etmitir (ERGUN, 2000: 23-24). Eski Trk Mitolojisinde Tanrya ulamada vasta klnan Aa klt, aadaki ryalardan anlalaca zere, slmi dnemde saltanatn kart grlm ve ryada grlen aalar bu minval zere yorumlanmtr. Bu tr ryann benzeri Osmanllardan nce Seluklular ve Gaznelilerin kuruluunda da mevcuttur. Seluklular ile ilgili ryann iki versiyonu vardr. Birincisinde Selukun babas Dukak ryasnda gbeinden aacn ktn, her taraf saran dallarnn gklere ykseldiini grm ve bunun zerine Korkutatada kendisine evlatlarnn cihan padiah olacan mjdelemitir (TURAN, 1979: 153-154). kincisine gre, Ouzlarn menkbevi hkmdarlar arasnda Turul isminde biri ile iki kardeinden bahsedilir; bu ocuklarn babas,daha oullar devlet kurmadan evvel bir rya grr; Kendi gbeinden kan byk aa gvdesi byr byr, ve her tarafa glge salar ve tepeleri gklere erer; bunu kabilenin khinine syleyerek tabir ettirir; bu kabile iinden byk bir hkmdar amamasn, tembih eder (KPRL, 1988:7-8). Gazneliler ile ilgili rya ise Czcninn Tabakt- Nsrisinde bulunur. Buna gre: Gaznelilerin kurucusu Mahmut Gaznevinin babas Sebuktigin olu domazdan bir saat evvel ryasnda kendi evindeki bir atelikten bir aa karak btn Dnyaya glge saldn grm ve bir tabirci bunu onun fatih bir olu olaca tarznda tefsir etmiti (KPRL, 1988:7). F. Kprl, yukardaki ryalarn Osman Gaziye atfedilen ryann prototipi olduunu belirtir ve gerekte bu Ouz ananelerinin Anadolu Trkleri arasnda ifahi olarak mevcut olduuna deinerek Osmanl kroniklerine halk azndan getiine iaret eder (KPRL, 1988: 8). Osmanllara ait gsten aa kma ryas ilk dnem Osmanl kroniklerinin bir ounda mevcuttur. Bu kaynaklardan Oru Bey, Gelibolulu Ali ve Anonim Tarihi bu ryay Erturul Gaziye atfetmekte ve aada zikredeceimiz Osman Gazinin doum ryas ile birletirmektedir (GELBOLULU AL, 1997:40, ORU BEY, 1972:25, ZTRK , 2000: 11). Ayrca, bu kronikler ryay yorumlayan kiiyi de farkl ekilde kaydederler Anonim tarihte iki rivayet zikredilir; nce ryay yorumlayann Abdlaziz olduu kaydedilir, daha sonra ise bu
7

kacan zaten evvelden haber

vermi olan khin, bu adama ocuklarnn hkmdar olacan, fakat bu srr kimseye

AKADEMK BAKI
Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694 528X Say: 7 Eyll 2005
ktisat ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits Celalabat KIRGIZSTAN

kiinin dier bir rivayet ile Edebali adl bir eyh olabilecei ifade edilir (ZTRK , 2000: 11). Gelibolulu Alide Edebaliden bahsedilmez, sadece Abdlazizin ismi yer alr (GELBOLULU AL, 1997:40), Oru Beyde ise Abdlaziz Anadolu Seluklu Sultan Aladdinin veziridir. Osman Gaziye tu, sancak, davul v.s. getiren Abdlaziz Erturul Gazinin ryasn Edebali (Oru Beye gre, eyh Edebali bu esnada Konyadadr), (ORU BEY, 1972:25)nin yorumladn belirterek, ryay Osman Gaziye anlatr (ORU BEY, 1972:24-25). Burada Abdlaziz isimli bir ahsn yer almas dikkat ekicidir (Abdlaziz, Gelibolulu Alide lim (GELBOLULU AL, 1997:40), Oru Beyde vezir, (ORU BEY, 1972:24-25) ve Anonim Tarihte ise ryay yorumlayan kemal sahibi bir kii olarak kaytldr. (ZTRK, 2000: 11). Bir dier hususta her kaynan rya vastasyla Anadolu Seluklular ile rabta kurmalar olup, bu kaynaklara gre Erturul Gazi Konyaya gelerek ryasn yorumlatmtr. zellikle, Oru Beyin ryay Seluklu veziri olarak kaydettii Abdlazize anlattrmas, Seluklu saray evresinin Osmanl sultanln manen tasdik ettii anlam tar. Dier kronikler bu ryay Osman Gazinin grdn belirtirler. Neri,Akpaazde ve Ruh mezkr ryann hemen akabine Kumral Abdaln kefi olarak aada zikredeceimiz hadiseyi ekler iken , Ltfi, Kemalpaazde, Hadid, ve Mneccimba ryay sade ekli ile kaydeder (LTF, 2001:154-155, I. DEFTER, 93, HADD, 1991: 30, MNECCMBAI, 1995:55). Bu rya Neriye gre: Osman Gazinin halk arasnda kermeti zahir Edebali adl bir eyh vardr. Her tarafta mehurdur. lmi ryay bilir. Yaptrd zaviyesinde halka hizmet eder. Zaman zaman Osman Gazide onun zaviyesine gelir ve misafir olur. Osman Gazi bir gece ryasnda bu eyhin koynndan bir ayn kp kendi koynna girdiini, gbeinden bir aacn bitip Dnyay sardn ve onun glgesinde dalarn olduunu, o dalarn dibinden pnarlarn ktn emelerin aktn grr. Ertesi gn bu ryasn eyhe anlatr. eyh Osman mjdeler. Ona ve evladna Allahn saltanat verdiini ve evladlarnn onun glgesinde olacan belirtir ve kz Mal Hatunu onunla evlendirir (NER, 1997:C.1.82-83). Bu ryada da Osmanl hanedan saltanat ile mjdelenmektedir. Fakat, nceki ryalarda mjde ya Allah katndan yada Hz. Peygamber tarafndan verilmiti. Burada ise klasik bir rya szkonusudur. O zaman mezkr ryann hemen hemen Osmanl kroniklerinin tamamnda itibar grmesinin ekicilii nedir? Bunu ryay yorumlayan eyh Edebalinin kiiliinde aramak
8

AKADEMK BAKI
Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694 528X Say: 7 Eyll 2005
ktisat ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits Celalabat KIRGIZSTAN

gerekir. Edebali Karaman Vilayetinden olup amda tefsir, hadis vs. ilimlerini tahsil etmi; daha sonra da tasavvufa intisap ederek eyh olmutur. Eskiehir ucuna gelip yerleen Edebali, buradaki zaviyesinde gelip giden yolculara hizmet etmi; Osman Gaziye kzn vererek bu hanedan ile shriyet kurmu; ucta fikirlerine danlr manevi lider olmutu. Bunun yan sra,Edebalinin akrabas Dursun Fakhda Karacaehirde Osmangazi adna ilk hutbeyi okuyan slam bilginidir. Osmanl kronikleri Edebalinin kiiliini ehl-i keif, kermet sahibi, veli, kutb-u zaman, rya ilmini ok iyi bilen bir eyh olarak tavsif ederler (NER, 1997:82, BN- KEMAL, 1970: 58-59, I. DEFTER, 93, HADD, 1991: 30, GELBOLULU AL, 1997:64-65). Dier taraftan, Osmanl tarihilerinden Akpaazdenin Osmanl Devletinin kuruluunda etkili olduunu belirttii drt nemli unsur, gaziyan- rum, ahiyan- rum, abdalan- rum ve baciyan- rumdur (AIKPAAZDE, 1949:237). te, eyh Edebali St ucunda tutunmaya alan Osmanl u beyliinde hem abdallarn nderi, hemde ahi (OCAK, 1997: 167-168). kimlii ile byk nfuz sahibidir. Byle bir ahsn yorumlad ve Osmanl ailesine saltanat mjdesi verdii bir ryann uta bulunan alp, gazi, dervi vs. tarafndan tartmasz kabul grecei bir gerektir. Osman Gazinin Doum Ryas: Bu rya Osmanl tarihlerinden Mneccimbada kaytldr (MNECCMBAI, 1995:54-55). Anonim Tarih , (ZTRK , 2000: 11). ve Oru Bey ise Erturul Gaziye ait olarak yazdklar gsten aa kma ryasnn sonunu Osman Gazinin doumu ile tamamlar (ORU BEY, 1972:25). Mneccimbada kaytl ryaya gre; Erturul Gazi olu Osman domadan nce bir gece ryasnda ocandan bir suyun kaynayp ktn deniz haline gelerek yeryzn kapladn grr. Uyannca grd ryay arif bir kimseye anlatr ve tabir etmesini ister. O da Erturul Gazinin bir ocuunun doacan onun ve soyunun yeryznn byk bir ksmna hkmedeceini belirtir. Mneccimbana gre bu ryadan birka gn sonra Osman Gazi Dnyaya gelir (MNECCMBAI, 1995:54-55). Bu rya genelde yukardaki ryaya benzer. Ay ve aacn yerini suyun yeryzn kaplamas alr. Ryay yorumlayan yine arif bir kii ve sonuta yine Osmanl ailesine rya ile manevi alemden saltanat mjdesi verilir. Bir de ryann hemen akabinde Osman Gazinin doumu dikkat eker.
9

AKADEMK BAKI
Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694 528X Say: 7 Eyll 2005
ktisat ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits Celalabat KIRGIZSTAN

Dier taraftan slam tasavvuf dncesine gre gaibden haber alma usullerinden biri de eyh ve dervilerin olaanst olaylar (keramet) ile insanlarn ibret almalarna vesile olmalardr. Byk mutasavvflardan Abdurrahman Cmnin nl eseri Nefehtul- nsde evliya kerametleri , gizli eyleri aa karmak, akta olanlar gizlemek, var yok etmek, you var etmek, gyaben syleneni iitmek, bir yerden bir yere nakilsiz gitmek, havada umak, gaibden ve gelecekten haber vermek eklinde vs. eklinde tasnif edilir (ABDURRAHMAN CM, 1998:144). Tarihi kaynaklarda, Osmanllara saltanat mjdeleyen bir ok keif ve kermet kaytldr. Biz bir kan tahlil etmekle yetineceiz. Bunlardan en eskisi Dede Korkutun kefi olup, Osmanl kroniklerinden Mneccimba (MNECCMBAI, 1995:57). ve Ruh (RH, 370) de yer alr. Bundan baka, bu keif XVI. asrn ikinci yarsnda yazya geirilmi olan (SMER, 1992:275). Dede Korkut kitabnda da mevcuttur. Bu kitaba gre: Resul aleyhisselam zamanna yakn Bayat boyndan Korkut Ata dirler bir er kopt. Ouzun ol kii tamam biliisiyidi. Ne dirse olur idi. Gaybdan drl haber syler idi. Hak Taala onun knline ilham ider idi. Korkut Ata aytd: Ahr zamanda hanlk gir Kayya dege kimsene ellerinden almaya ahr zaman olup kyamat kopna. Bu didgi Osman neslidr, ide srilp gide yorr. Ve dahi nie buna benzer sz syledi. Korkut Ata Ouz Kavmnun mkilini hal iderdi. Her neki buyursa kabul iderler idi. Szin tutup tamam iderler idi ( ERGN, 73). XV. yzyln ikinci yarsnda yazya geirilmeden ok nce Trklerin Anadoluya geldikleri Bayburt-Erzurum blgesinde o zamandan itibaren muhtemelen konar-ger Trkmen halkn aznda dolaan Dede Korkut hikayelerinde, Osmanllara saltanat mjdesi verilmesi dikkat ekicidir. Bu mjdeyi veren kiinin, henz slamiyeti tam olarak hazmedememi; eski dinleri Gk Tanr inancndan baz motifleri yeni dinleri ile birlikte yaatmaya devam eden konarger Trkmenlerin Orta Asyadaki dini nder amann yerini alan, gaibden ilham alp eitli haberler veren Korkut Atann olmas olduka nemlidir. Bu hikayenin dier bir nemi de, Osmanl hakimiyet sahasnn dnda mevcut olmasdr. nk, XVI. asrn ilk eyreine kadar Dou Anadolu blgesi hibir zaman Osmanl hakimiyetine girmemitir. Bylece, XVI. yzyln banda ksa bir dnem (1501-1514) Safevi hakimiyetine giren Akkoyunlu airetlerinin 1514 aldran Sava sonras Osmanl idaresini gnll kabul etmelerinde, Safevilerin youn bask ve zulmlerinin yansra (YNAN, 262-263). o dnemde
10

AKADEMK BAKI
Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694 528X Say: 7 Eyll 2005
ktisat ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits Celalabat KIRGIZSTAN

blge halk arasnda canl olarak yaayan Dede Korkutun Osmanllar kyamete kadar hkmran gstermesinin de etkisi olmaldr. Dier taraftan, Osmanllara hkmdarl mjdeleyen ve onlara kudsiyet kazandran nemli bir keramet Kumrul Abdala aittir. Bu kermeti Kemalpaazde olduka mufassal olarak kaydeder (BN- KEMAL, 1970: 88-92). Mneccimba ise dris-i Bitlisinin Het Behit eserinden naklederken Kemalpaazde gibi kermeti Kumral Abdala atfeder (MNECCMBAI, 1995:56). Buna mukabil, Neri, Akpaazde ve Ruh bu kermeti baka bir versiyon olarak kaydederler. Ancak, hadiseyi kartrarak gsten aa kma ryasnn sonuna eklerler. Ayrca, bu kronikler Kumral Abdaln yerine eyh Edebalinin mridi Turud-Turgud adl bir ahs koyarlar (NER, 1997: 83, AIKPAAZDE, 1949:95, RH, 380). Kumral Abdaln kermeti Mneccimbana gre; Kumral Abdal uta Yeniehir civarnda oturan, zaman zaman mritleri ile gaza yapan salih bir kimsedir. Bir gn Hz. Hzr veya Allah dostlarndan birisi Kumrul Abdala rastlar. O kii Kumrul Abdala Osman Gazinin yanna gitmesini ve Allahn ona kyamet gnne kadar devam edecek byk bir devlet ihsan ettiini mjdelemesini emreder. Kumrul Abdal Osman Gaziyi tanmazd. O kii Osman Gaziyi tanyabilecei baz iaretler verir. Bu tarifler zerine o Osman gaziyi bulur ve mjdeyi verir. Osman Gazide ona Yeniehir civarnda bir zaviye yaptrr (MNECCMBAI, 1995:56-57). Burada iki obje ne kar. Birincisi, Osmanl Devletinin kyamete kadar varln devam ettirmesi, yani Devlet-i ebed mddet anlay; ikincisi ise bu keramet ile karlaan ve anlatan Kumral Abdaln kimlii ve topluma verilen mesajdr. Geri, Kemalpaazdede kyamet gnne kadar devam etmeden bahsedilmez, sadece devleti ele geirme ve gaza zamannn geldii mjdelenir (Osman nm ber sahib-i hurucun medric gazve ve uruc hengm geldi deyu beret iyledi, (BN- KEMAL, 1970: 88-89). ise de devamnda gaibden gelen zat Kumrul abdala nasihat eder, Osman Gaziyi ver ve onun; ol ah sadet-penh meyyed min indallahdr. Allah indinde bahtiyarl kabul edilmi biri olduu ve o ne tarafa giderse peinden ayrlmamas gerektiini syler (BN- KEMAL, 1970: 89). Burada kermeti deerlendirmeden nce Kemalpaazdenin devleti ele geirme ve gaza zamannn geldii ifadesini tahlil
11

AKADEMK BAKI
Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694 528X Say: 7 Eyll 2005
ktisat ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits Celalabat KIRGIZSTAN

ettiimizde, Osmanl Devleti ideolojisinin olumasnda ok nemli bir yere sahip bu devlet adamnn yukardaki szler ile Moollar tarafndan ortadan kaldrlan Anadolu Seluklularnn yerine ilhi iaret ile Osmanllarn getirildiini, dolaysyla onlarn Allah katnda kutsanarak Seluklularn meru varisi olduunu kastettii anlalr. te yandan, Kumral Abdal, st ucunda zaviyesinde mridleri ile yaayan cezbeli, serdengeti, gazi dervitir (OCAK,1999:84). Kumral Abdal, eyh Edebali, Abdal Musa, Abdal Murad, Geyikli Baba vs. kolonizatr Trk dervileri olarak, Osmanl Devletinin kuruluunda u blgelerinin Trkleme ve slamlamasnda nemli rol oynamlar ve Trk isknnn ncleri olmulardr. Bu kolonizatr derviler ayn vazifeyi daha youn olarak Rumelide de gerekletirmilerdir (BARKAN, 1942: 297-387). te bu keramet ile, Osmanl Devletinin sonsuza kadar yaayaca mesaj; bu devletin kuruluunda efsanevi kimlii olan salih, gazi bir dervi eliyle,onlar gaza iin daha fazla evklendirmek amacyla zellikle Rumeli gazilerine verilir. Dier taraftan, Osmanllarn zuhuruna ve saltanatlarna dair bundan evvel zikrettiimiz ilahi iaretler slami evrelere aittir. Yine, Mneccimbada geen bir kayt, Hristiyan Dnyasna ait olup, rahip ve keilerin ilm-i ncum yani astrolojiye dayanarak Osmanllarn gelecei ile ilgili verdii haberdir. Buna gre; Siroz yaknlarnda yksek bir da zerinde muteber saylan bir kilise vardr. Orada bir ok rahip ve kei oturur, astronomi ve felsefe gibi eski ilimler ile megul olurlard. Bu keiler ve rahipler, Osmanl Devletinin ortaya kn ve kendi lkeleri dahil bir ok memleketi ele geireceini ilm-i ncum yoluyla sezmilerdi. Osman Gazinin hretini duyan bu rahipler deerli hediyeler ile bir eli gnderip, kendilerinin, evladlarnn, manastrlarnn, kiliselerinin ve vakf kylerinin korunmas iin ondan bir emannme istediler. Bu srada Stte bulunan Osman Gazi onlarn isteklerini yerine getirdi. Bir zaman sonra torunu Sultan Murad o topraklar fethettiinde bu emannmeyi ona arz ettiler (MNECCMBAI, 1995:57). Bu keif hadisesini, Osmanl ncesi Balkanlarn siyasi istikrarszlk iindeki yapsn dikkate alarak deerlendirmek gerekir. zellikle Srp kral Stefan Duann 1355te lmnden sonra, Balkanlarda gl bir devlet kalmam, kk prenslikler birbirleri ile ekiirken, Bizansda i gaileler ile uramak zorunda kalmtr. Bu sebeple, Balkanlarda senyrlerin ar
12

AKADEMK BAKI
Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694 528X Say: 7 Eyll 2005
ktisat ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits Celalabat KIRGIZSTAN

vergi basksndan bunalan halk kendi dinlerine hogr ile bakan Osmanllar tercih etmitir (BATAV,1989:45-80,NALCIK, 61-68 ). te, byle siyasi ve ekonomik bask altnda bunalan Balkan toplumu, Osmanl Devletininistimlet yani hogrsnn etkisi ile onun hakimiyetini kabulde zorlanmamtr. Bu kefide yukardaki hogrye mukabil Hristiyanln en banaz kesimi din adamlarnn Osmanllara bir sempatisi olarak grmek mmkndr. Dier bir bak as ile ise, stanbulun fethinde ehir halknn ruh haletinde (DUKAS, 1956: 178). olduu gibi aresiz toplumun bana gelecei kabullenmekten baka bir ey deildir. Her halkarda Hristiyan din adamlar tarafndan zikredilen bu kefin Osmanllarn Balkanlardaki hakimiyetinde mspet psikolojik etkisi olduu da bir gerektir. Sonu itibari ile, eserlerini XV. ve XVI. yzyllarda yazan Osmanl Tarihileri Anadoluda Osmanl hakimiyetini merulatrmak iin, bir taraftan onlarn soylarn Ouz Hana karma gayreti ve Seluklularn varisi olduklarn ispata alrken, dier taraftan da bu hakimiyetin yukarda bahsettiimiz rya, kermet, keif vs. ilahi iaretler yoluyla Allah tarafndan onlara bahedildiini vurgulamlardr. Bylece, Osmanllar rakipleri Anadolu Beyliklerine zellikle Karamanoullarna kar hakimiyet mcadelesinde manevi stnlk salamlardr. KAYNAKA: ABDURRAHMAN CM, Nefehtul- ns, Haz. S. Uluda-M.Kara, stanbul 1998 ANONM, Osmanl Kronii (1299-1512), Haz. H. ztrk, stanbul 2000, AIKPAAZDE, Tevrih-i l-i Osman, Haz. N. Atsz., Osmanl Tarihleri I, stanbul 1949 BATAV, erif, Bizans mparatorluu Tarihi, Son Devir (1261-1461), Ankara 1989 DUKAS, Bizans Tarihi, ev. V.L. Mirmirolu, stanbul 1956 ERGN, Muharrem, Dede Korkut Kitab. GELBOLULU MUSTAFA AL EFEND, Kitabt-Trih-i Knhl-Ahbar, Haz. . H. uhadar ve dierleri, C. II. Ksm I, Kayseri 1997 HOCA SAADEDDN EFEND, Tact-Tevrih, Haz. . Parmakszolu, C. I, Ankara 1992 HADD, Tevrih-i Al-i Osman (1299-1523), Haz. N. ztrk, stanbul 1991
13

AKADEMK BAKI
Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694 528X Say: 7 Eyll 2005
ktisat ve Giriimcilik niversitesi Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits Celalabat KIRGIZSTAN

IMBER, Coln, Osman Gazi Efsanesi, Osmanl Beylii, stanbul 1997 BN- KEMAL, Tevrih-i l-i Osman, I. Defter, Yay. erafettin Turan, Ankara 1970 MAM NABLS, slmi Rya Tabirleri Ansiklopedisi, ev. A. Bayram-M.S. enli, 1976 KAFESOLU, brahim, Trk Milli Kltr, stanbul 1988 KARAMAN MEHMET PAA, Osmanl Sultanlar Tarihi, ev. . H. Konyal, Osmanl Tarihleri-I, stanbul 1949 KPRL, Fuat, Osmanl Devletinin Kuruluu, Ankara 1988 LTF, Ltf Paa ve Tevrih-i l-i Osman, Haz. K. Atik, Ankara 2001 MEHMET NER, Kitb- Cihannm, Yay. F. R. Unat- M. A. Kymen, C. I Ankara 1987 MUHYDDN- NEBEV, Riyzs-Salihin, ev. K.. Burslan-H.H. Erdem, C.II Ankara (Tarih Yok) MNECCMBAI, Camid Dvel, ev. A. Araka, stanbul 1995 TURAN, Osman,Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, stanbul 1979 OCAK, A. Yaar, Osmanl Beylii Topraklarndaki Sufi evreler ve Abdalan- Rum Sorunu (1300-1389), Osmanl Beylii(1300-1389), stanbul 1997 OCAK, A. Yaar, Osmanl imparatorluunda Marjinal Sufilik: Kalenderiler (XIV-XVII. Yzyllar, Ankara 1999 ORU BEY, Oru Bey Tarihi, Haz. N. Atsz, stanbul 1972 KRULLAH, Behcett -Tevrih, ev. N. Atsz., Osmanl Tarihleri I, stanbul 1949 Makaleler: ERGUN, Metin,, Trk Aa Klt nancnn Dede Korkut Hikayelerindeki Yansmalar, Milli Folklor, S. 47. (Gz 2000 Ankara) NALCIK, Halil, Osmanllarda Saltanat Veraseti Usul ve Trk Hakimiyet Telkkisiyle lgisi, A, SBFD, S.1, (Ankara 1959) NALCIK, Halil, Osmanl Tarihine Toplu Bir Bak , Osmanl, C. I, s,39-44 KOCA, Salim, Eski Trklerde Devlet Gelenei ve Tekilat Trkler, C.II KOPRAMAN, K. Yaar, , Osmanl-Memlk Mnsebetleri Trkler, C.IX, WTTEK, Paul, Ankara Bozgunundan stanbulun Zaptna (1402-1455), ev. H. nalck, Belleten, C. VII, S.27 (Ankara 1943),
14