Uredili: Dr Radivoje Dinulovi

Mr DraganaKonstantinovi
Miljana Zekovi

ARHITEKTURA SCENSKIH OBJEKATA U
REPUBLICI SRBIJI





























Novi Sad, 2011.



Arhitektura scenskih objekata u Republici Srbiji

Uredili:
Dr Radivoje Dinulovi
Mr Dragana Konstantinovi
Miljana Zekovi

Recenzenti:
Dr Miomir Miji, vanredni profesor Elektrotehnikog fakulteta u Beogradu
Dr Jelena Todorovi, vanredni profesor Fakulteta likovnih umetnosti u Beogradu

ISBN 978-86-7892-255-8

Tehnika obrada:
Vinja ugi

Izdava:
Departman za arhitekturu i urbanizam
Fakultet tehnikih nauka
Novi Sad

Izdanje pomae:
Ministarstvo za nauku i tehnoloki razvoj Republike Srbije

tampa:
Fakultet tehnikih nauka
Grafiki centar Grid Novi Sad

Tira:
250




Uredili:
Dr Radivoje Dinulovi
Mr Dragana Konstantinovi
Miljana Zekovi
ARHITEKTURA SCENSKIH OBJEKATA U REPUBLICI SRBIJI
Autori:
Dr Radivoje Dinulovi
Dijana Apostolovi
Nataa Bulut
Dr Jelena Atanackovi Jelii
Petar Mirkovi
Bojana Dragutinovi
Vinja Svrdlan
Mr Olivera Graanin
Mr Slobodn Grkovi
Dr Danijel Kukaras
Mr Radovan Beleslin
Tatjana Jovanovski
Dragana Mandi
Mr Dragana Konstantinovi
Miljana Zekovi
Mr Milica Kostre
Vladimir Kubet
Olga Cari
Dejana Neduin
Igor Mara
Dragana Pilipovi
Dr Darko Reba
Aleksandra Bandi
Dr Maja Risti
Dr Ljiljana Vukajlov
Milo Kopi
Mirjana Gegenbauer





Sadraj:

TEHNIKO-TEHNOLOKO STANjE I POTENCIJALI POZORINIH ZGRADA

U SRBIJI ...................................................................................................................... 7

TECHNICAL AND TECHNOLOGICAL CONDITION AND POTENTIALS OF
THEATRE BUILDINGS IN SERBIA ....................................................................... 17

USLOVLJENOSTI I VEZE POZORINOG DOGAAJA I POZORINE ZGRADE
- TA ZAPRAVO INI POZORITE? PRIMERI: POZORITE NA TERAZIJAMA,
KRALJEVAKO POZORITE ................................................................................ 27

NAMENA, PROGRAMSKA STRUKTURA I KULTURNA FUNKCIJA
ARHITEKTONSKIH OBJEKATA ZA SCENSKE DOGAAJE U REPUBLICI
SRBIJI ........................................................................................................................ 41

KONFLIKTNI KONTEKSTUALNI ODNOSI POZORINIH KUA NA PRIMERU
SNPa I BDPa .............................................................................................................. 55

TEHNIKO-TEHNOLOKE KARAKTERISTIKE ARHITEKTONSKIH
OBJEKATA ZA SCENSKE DOGAAJE U REPUBLICI SRBIJI .......................... 67

DIJAGNOSTIKA STANJA KONSTRUKCIJA ARHITEKTONSKIH OBJEKATA
ZA SCENSKE DOGAAJE ZA POTREBE SAVREMENOG KOCEPTA
UPRAVLJANJA ........................................................................................................ 85

POJAM TRADICIONALNOG I ALTERNATIVNOG TEATRA U ODNOSU NA
DRUTVENO - POLITIKA KRETANJA I OTPORE U SRBIJI ......................... 105

NOVE FUNKCIJE POZORINE KUE ................................................................ 121

URBANI KONTEKSTI ARHITEKTONSKIH OBJEKATA ZA SCENSKE
DOGAAJE U REPUBLICI SRBIJI ....................................................................... 137

PRIKAZ PUBLIKOVANIH TEKSTOVA I DELA O ARHITEKTONSKIM
OBJEKTIMA ZA SCENSKE DOGAAJE U SRBIJI OBJAVLJENIH DO 2010.
GODINE ................................................................................................................... 151

PREDSTAVE POZORINIH KUA U REPUBLICI SRBIJI ................................ 193

EKOLOKE I BEZBEDNOSNE KARAKTERISTIKE ARHITEKTONSKIH
OBJEKATA ZA SCENSKE DOGAAJE U REPUBLICI SRBIJI ........................ 213

MORFOLOKE KARAKTERISTIKE ARHITEKTONSKIH OBJEKATA ZA

SCENSKE DOGAAJE U REPUBLICI SRBIJI .................................................... 231


PROGRAMSKA KONCEPCIJA I PRODUKCIONI MODELI POZORITA U
SRBIJI IZMEU TRADICIONALNE INSTITUCIJE I MODERNOG PROJEKTA
.................................................................................................................................. 269

URBANISTIKI KRITERIJUMI SCENSKIH OBJEKATA U REPUBLICI SRBIJI
.................................................................................................................................. 283

ANALIZA FUNKCIJA SRPSKOG NARODNOG POZORITA STANJE I
POTENCIJALI PRVOG NACIONALNOG POZORITA ..................................... 301

BIOGRAFIJE AUTORA RADOVA ........................................................................ 319


7

Dr Radivoje Dinulovi
1

TEHNIKO-TEHNOLOKO STANJE I POTENCIJALI POZORINIH
ZGRADA U SRBIJI
2

Na osnovu uobiajenih tipolokih klasifikacija, jedinica pozorine zgrade
pripada podgrupi arhitektonski scenski objekti, koja, opet, pripada tipolokoj grupi
objekti kulture, a ova, konano, tipolokoj vrsti objekti javne namene (javni
objekti, ili javne zgrade). Naravno, sve poznate tipoloke klasifikacije u oblasti
arhitektonske teorije i istorije su po svom karakteru autorske, a ne pravne ili formalne.
O tome govori i injenica da je u naim vaeim zakonima, normativima i
standardima do sada prepoznata iskljuivo ve pomenuta kategorija objekti javne
namene, koja nije dalje tipoloki razraivana. Zbog toga je u pogledu tipolokih
klasifikacija ovaj tekst, kao i istraivanje iz koga je tekst nastao, zasnovan na
izabranim referentnim naunim izvorima iz optih i posebnih oblasti arhitekture,
teorije, dizajna, tehnologije, zatite i bezbednosti scenskih objekata.
1. REFERENTNA DELA I PRETHODNA ISTRAIVANJA
Za shvatanje savremenog pristupa temi optih arhitektonskih tipologija
referentnim smatram rad Nikolausa Pevznera Istorija tipova graevina (Pevsner,
Nikolaus: History of Building Types, Thames & Hudson, London, 1976). U domenu
objekata spektakla moemo konstatovati izuzetno divergentan pristup i orijentacije
razliitih autora, koji su uspostavili pojedinane i, esto, kontradiktorne tipoloke
klasifikacije. Ovde mislim prvenstveno na amerike autore Lija Simonsona
(Simonson, Lee: The Stage is Set, Theatre Art Books, New York, 1963) i Dorda
Ajzenora (Izenour, George: Theater Design, Yale University Press, New Haven,
1996), britanske istoriare scenskog prostora Riarda i Helen Likroft (Leacroft,
Richard & Helen: Theatre & Playhouse, Methuen, London, 1985), kao i savremene
teoretiare Ijana Mekintoa (Mackintosh, Iain: Architecture, Actor & Audience,
Routledge, London, 1993), Ronija Halrina i Margaret uring (Mulryne, Ronnie &
Shewring, Margaret: Making Space for Theatre, Mulryne and Shewring LTD,
Startford-upon-Avon, 1995). Takoe, mislimo i na nemaku autorku Hanelore ubert
(Schubert, Hannelore: Moderner Theaterbau, Karl Kramer Verlag, Suttgart, 1971), te
italijanskog istoriara arhitekture Roberta Aloja (Aloi, Roberto: Architettura per lo
8

spettacolo, Ulrico Hoepli Editore, Milano, 1958), te arhitektu i teoretiara Marija
Pizanija (Pisani, Mario: I luoghi dello spettacolo, Officina Edizioni, Roma, 1989). Na
ovim izvorima je nastala i moja knjiga Arhitektura pozorita HH veka (Klio,
Beograd, 2009).
U odnosu na sve nabrojane autore i njihova dela, na osnovu karaktera
kritikog pristupa, definicije obuhvata teme, kao i metodolokog postupka za ovaj rad
i nauni projekat Tehniko-tehnoloko stanje i potencijali arhitektonskih objekata za
scenske dogaaje u Republici Srbiji posebno referentnim smatram rad grupe ruskih
naunika Arhitektura sovjetskog teatra (Gnedovski, ri, ur: Arhitektura
sovetskogo teatra, Stroizdat, Moskva, 1986), koje predstavlja model problemski,
istorijski i tehniki utemeljenog naunog istraivanja u oblasti arhitekture scenskih
objekata. Za nau sredinu, znaajna su dela prof. dr ora Popovia (Istorija
arhitekture pozorita, kazalita, teatara i gledalia Evrope i Jugoslavije, Graevinski
fakultet, Beograd, 1986) i Milenka Misailovia (Dramaturgija scenskog prostora,
Sterijino pozorje Dnevnik, Novi Sad, 1988).
U istraivakom pogledu, posebno je za predmet naeg rada znaajan
projekat Pozorini atlas (Theatre Atlas), organizovan od strane meunarodne
asocijacije OISTAT (Organisation Internationale des Scnographes, Techniciens, et
Architectes de Thtre), koji je otvoren u svim zemljama - lanicama od 1996.
godine, sa ciljem objedinjavanja i publikovanja podataka o pozorinim zgradama u
svetu. Ovo istraivanje delimino je sprovedeno i u naoj zemlji, u organizaciji
JUSTAT-a, kao OISTAT Centra za Srbiju, i Grupe za scenski dizajn
Interdisciplinarnih poslediplomskih studija Univerziteta umetnosti u Beogradu, uz
finansijsku podrku Sekretarijata za kulturu i Sekretarijata za urbanizam AP
Vojvodina, tokom 2002. i 2003. godine. Veoma su znaajna i nauna istraivanja koja
u kontinuitetu vri Laboratorija za akustiku Elektrotehnikog fakulteta Univerziteta u
Beogradu, pod vostvom prof. dr Miomira Mijia, istraivanja koja su u poslednje tri
decenije vrena na Institutu za pozorite, film, radio i televiziju Fakulteta dramskih
umetnosti Univerziteta umetnosti u Beogradu, pod vostvom prof. dr Alojza Ujesa,
kao i istraivanja vrena u okviru nastave na Grupi za scenski dizajn Centra za
interdisciplinarne studije Univerziteta umetnosti u Beogradu od 2001. do 2007.
godine, pod mojim vostvom. Znaajna su, takoe, i pojedinana istraivanja
sprovedena u okviru rada na doktorskim ili magistarskim tezama, kao i brojnim
diplomskim projektima studenata.
9

Podaci prikupljeni u navedenim istraivanjima e biti, nakon odgovarajue
provere, ukljueni i u projekat Tehniko-tehnoloko stanje i potencijali
arhitektonskih objekata za scenske dogaaje u republici Srbiji.
2. ARHITEKTONSKI OBJEKTI ZA SCENSKE DOGAAJE
Arhitektonski objekti za izvoenje scenskih dogaaja predstavljaju jednu od
karakteristinih tipolokih grupa objekata kulture, i, dalje, javnih objekata. Ovoj
tipolokoj grupi pripadaju pozorita, koncertne sale, muziki centri, bioskopi, domovi
kulture, kulturni i lokalni centri, kao i ostali javni objekti u kojima kao dominantan, ili
jedan od dominantnih prostornih sklopova postoji scensko-gledalini prostor.
Nezavisno od vrste spektakla kojoj je namenjen, scensko-gledalini prostor je
programsko i funkcionalno jezgro ovih objekata, a karakteristian je po definisanoj
podeli na dve prostorne zone zonu scenskog dogaaja (pozornicu) i zonu iz koje se
dogaaj percipira (gledalite). Konfiguracija ove dve prostorne zone, koja varira u
veoma bogatom i irokom opsegu, uvek je jedno od kljunih projektantskih pitanja
koje neposredno utie na itav prostorni sklop objekata, sa jedne strane, kao i na nain
eksploatacije i itav niz parametara upotrebe prostora, sa druge. To se odnosi na sve
problemske, koncepcijske i tehnike aspekte projektovanja, graenja i korienja
scenskih objekata, gde posebno mesto imaju funkcionalno-tehnoloka, inenjerska i
bezbednosna pitanja.
Ovaj tekst, meutim, posveen je iskljuivo onim objektima koji su
projektovani i graeni za izvoenje pozorinih predstava, dakle, pozorinim
zgradama. Pod pojmom pozorina zgrada smo, za potrebe ovog istraivanja,
podrazumevali objekte koji su namenjeni iskljuivo pozoritu (a nisu kulturni centri,
kao Centar Sava u Beogradu), koji su celoviti (dakle, nisu deo nekog ireg
arhitektonskog sklopa kao, na primer, pozorite Pinokio u Zemunu, ili
Pozoritance Pu u Beogradu) i u kojima postoji redovna pozorina produkcija.
Primenom ovih kriterijuma, formirana je lista na kojoj je 31 pozorina zgrada, a koje
su predmet istraivanja. To su:
1. Narodno pozorite u Beogradu
2. Jugoslovensko dramsko pozorite u Beogradu
3. Beogradsko dramsko pozorite u Beogradu
4. Pozorite na Terazijama u Beogradu
5. Pozorite Boko Buha u Beogradu
10

6. Malo pozorite Duko Radovi u Beogradu
7. Pozorite Atelje 212 u Beogradu
8. Zvezdara teatar u Beogradu
9. Bitef teatar u Beogradu
10. Opera i teatar Madlenijanum u Beogradu
11. Srpsko narodno pozorite u Novom Sadu
12. Pozorite mladih u Novom Sadu
13. Novosadsko pozorite jvidki sznhz u Novom Sadu
14. Pozorina sala u poslovnom centru NIS Naftagas u Novom Sadu
15. Narodno pozorite Narodno kazalite - Npsznhz u Subotici
16. Deije pozorite u Subotici
17. Narodno pozorite u Somboru
18. Pozorite Toa Jovanovi u Zrenjaninu
19. Narodno pozorite u Kikindi
20. Narodno pozorite Sterija u Vrcu
21. Pozorite Dobrica Milutinovi u Sremskoj Mitrovici
22. Narodno pozorite u apcu
23. Narodno pozorite u Niu
24. Deije pozorite u Niu
25. Narodno pozorite u Pirotu
26. Pozorite Bora Stankovi u Vranju
27. Narodno pozorite u Leskovcu
28. Narodno pozorite Zoran Radmilovi u Zajearu
29. Narodno pozorite u Uicu
30. Narodno pozorite u Kruevcu
31. Knjaevsko-srpski teatar u Kragujevcu
11

U hronolokom smislu, mogli bismo identifikovati etiri kljuna perioda
izgradnje ovih objekata koji su neposredni predmet naeg istraivanja:
- od 1804. do 1918. (od uspostavljanja moderne srpske drave do
kraja Prvog svetskog rata);
- od 1918. do 1945. (Srbija u vreme Kraljevine Jugoslavije i pod
nemakom okupacijom);
- od 1945. do 1991. (Srbija u vreme SFR Jugoslavije);
- od 1991. do danas (Srbija nakon raspada bive SFRJ).
Svaki od ovih perioda ima veoma specifine ideoloke, politike, ekonomske
i kulturne karakteristike, koje su neposredno odreivale drutveni kontekst
uspostavljanja institucija kulture i izgradnje objekata za zadovoljenje odreenih
kulturnih potreba. Ovi su periodi, naravno, bili odreeni divergentnim, a esto i
oprenim namerama i planovima, pa je, kao rezultat, nastalo dananje stanje u oblasti
graditeljstva za kulturu. Postojee stanje pozorinih objekata, kao ni objekata za
scenska izvoenja u celini, nikada nije detaljno istraeno, pa drava danas ne
raspolae relevantnim podacima o zgradama i prostorima koji su na raspolaganju za
korienje. To se odnosi, pre svega, na injenicu da objekti nisu u potpunosti ni
identifikovani, ni istraeni, pa je po sebi jasno da dalji koraci u prouavanju ovog
graenog fonda nisu mogli biti preduzeti. Ipak, na osnovu raspoloivih fragmentarnih
podataka, kao i na osnovu neposrednog uvida u situaciju, moemo sa sigurnou da
tvrdimo da je postojei graevinski fond, uprkos znaajnim pojedinanim
intervencijama koje su preteno izvrene u velikim gradovima, u naelu u loem
graevinskom, inenjerskom i tehniko-tehnolokom stanju. U naelu, meutim,
moe se rei da su pozorita u Srbiji sasvim solidno tehniki opremljena (pre svega
rasvetnim i audio sistemima). Ovo moe zvuati neuverljivo u kontekstu uobiajenih
albi na stanje scenske tehnike u pozoritima, ali se radi, zapravo, o izuzetno loem
odravanju ureaja i sistema (u velikoj veini pozorita), to dovodi do paradoksalne
situacije da nominalno stanje (vidljivo u popunjenim istraivakim upitnicima) uopte
ne odgovara realnom, operativnom stanju (vidljivom neposredno, u samim
pozoritima). Oprema koja zaista postoji veoma esto je neupotrebljiva, nekompletna,
ili, neinstalirana iz razliitih tehnikih razloga. Situacija je znaajno bolja u velikim
centrima (Beograd i Novi Sad), kao i u onim sredinama u koje je ulagano vie nego
drugde (Subotica, Uice, Kruevac, Ni). Ipak, jasno je da stanje opreme mnogo vie
zavisi od kvaliteta menadmenta i tehnikog voenja samih institucija, nego to zavisi
od investitora i finansijera spolja. Nema nikakve sumnje u to da je mogue ak i
12

veoma staru tehniku opremu kvalitetno koristiti i dalje (to se posebno odnosi na
mehanike sklopove pozornice i rasvetna tela), naravno, pod pretpostavkom da je u
odravanje opreme kontinuirano ulagan ljudski rad, i da je ta oprema predmet opte
panje i brige. Po sebi se razume da je u naim okolnostima ovakav pristup izuzetno
redak.
Stanje objekata u odnosu na razliite aspekte bezbednosti je zabrinjavajue, a
posebno u odnosu na zatitu od poara. Takoe, moemo konstatovati i da je
graevinski fond u celini nedovoljno iskorien, to se odnosi, pre svega, na veliki
broj domova kulture, kulturnih i lokalnih centara koji su tokom drutvenih i politikih
promena izgubili svoju osnovnu namenu, a njihova nova namena nije jasno
definisana.
Sa druge strane, u kulturnoj produkciji, i, posebno, produkciji scenskih
dogaaja, u poslednje dve decenije su se dogodile dramatine promene. Ove su
promene posebno burne i plodne u domenu vaninstitucionalne produkcije, kao i u
oblasti stvaranja novih, alternativnih produkcijskih institucija. Po pravilu, ove nove
institucije ija se alternativnost ogleda u pogledu izvora finansiranja, naina
organizovanja i tehnolokim potrebama, ne raspolau odgovarajuim radnim
prostorom. O prostorima, koje bi drava i lokalne zajednice mogli ponuditi kako bi
podstakli nove kulturne programe jo uvek ne moemo govoriti.
Zakljuak se jasno namee: paljivo istraenim, sistematizovanim i
prikazanim stanjem objekata za izvoenje scenskih dogaaja, bilo bi postavljeno
jedno od vrstih uporite za planiranje kulturne produkcije i kulturne politike, kao i za
obnovu, razvoj i reutilizaciju ve izgraenih arhitektonskih scenskih objekata u Srbiji.
Istovremeno, prouavanje objekata spektakla posmatramo kao prvi korak u irem
istraivanju objekata kulture, pa, zatim, javnih zgrada u naoj zemlji uopte.
3. ISTRAIVAKI METODI:
U metodolokom smislu, projekat Tehniko-tehnoloko stanje i potencijali
arhitektonskih objekata za scenske dogaaje u Republici Srbiji e biti realizovan u tri
faze:
Faza 1, u okviru koje je ve izvrena situaciona analiza
3
, organizovana je u tri
podfaze. Podfaza 1a, koja je zakljuena, obuhvatila je identifikaciju arhitektonskih
objekata za scenske dogaaje, na osnovu raspoloivih baza podataka; slubenih i
linih adresara; neposrednim uvidom; putem intervjua, telefonskih, elektronskih i
direktnih anketa; putem internet pretraga i drugim raspoloivim metodima. Podfaza
13

1b, koja je takoe zakljuena, obuhvatila je prikupljanje podataka o objektima i
institucijama na osnovu neposrednog istraivanja na terenu arhitektonskim i
fotografskim snimanjem objekata, uvidom u dokumentaciju kojom raspolau
institucije-korisnici, uvidom u dokumentaciju lokalnih strunih institucija, upotrebom
posebnih intervjua i anketa; na osnovu uvida u arhivsku dokumentaciju, kao i
zvaninu dokumentaciju nadlenih republikih, pokrajinskih i lokalnih institucija;
drugim raspoloivim metodima). Podfaza 1v, koja je u zavrnom stepenu rada,
obuhvata obradu podataka o objektima i institucijama i formiranja interaktivne baze
podataka.
Faza 1 e biti zakljuena izradom i prezentacijom Baze podataka o
arhitektonskim objektima za izvoenje scenskih dogaaja u Republici Srbiji, koja e
biti ustupljena na korienje Zavodu za prouavanje kulturnog razvitka i biti
postavljena na veb-sajt Zavoda, te, tako, i dostupna svim zainteresovanim
korisnicima.
4
Istovremeno, verzija baze podataka na engleskom jeziku e biti
prosleena urednitvu projekat OISTAT-a Pozorini atlas, ime e postati deo
globalnog informacionog sistema podataka o pozorinim objektima.
Faza 2 e biti posveena vrednovanju istraenih objekata na osnovu niza
problemskih kriterijuma, a zatim uspostavljanju tipolokih klasifikacija i uporednog
prikaza karakteristika, vrednosti i potencijala svih istraenih objekata.
Objekti e biti klasifikovani na osnovu sledeih kriterijuma:
1. Po nameni (utilitarni kriterijum)
2. Po karakteru programske strukture (programski kriterijum)
3. Po karakteru kulturne funkcije (kulturoloki kriterijum)
4. Po kriterijumima vrednovanja kulturnog naslea (kriterijum zatite
spomenika kulture)
5. Po karakteru pozicije u neposrednom i irem okruenju (urbanistiki
kriterijum)
6. Po karakteru funkcionalno-tehnoloke i prostorne strukture
(arhitektonski kriterijum)
7. Po karakteru tehniko-tehnoloke strukture (tehniko-tehnoloki
kriterijum)
8. Po karakteru fizike strukture (morfoloki kriterijum)
14

9. Po karakteru likovne strukture (stilsko-estetiki kriterijum)
Faza 2 e biti zakljuena prezentacijom Kritikog prikaza karakteristika,
vrednosti i potencijala arhitektonskih objekata za izvoenje scenskih dogaaja u
Republici Srbiji.
Faza 3 e biti posveena izradi Programskih pretpostavki za izradu planskih
dokumenata za ouvanje, rekonstrukciju, razvoj ili zamenu arhitektonskih objekata za
scenske dogaaje u Srbiji. U ovoj fazi e posebna panja biti posveena usklaivanju
Programskih pretpostavki sa principima kulturne politike i kulturne produkcije u
Republici, to znai da e u ovoj fazi projekta istraivaki tim delovati u neposrednoj
saradnji sa odgovarajuim strunim telima Ministarstva kulture Vlade Republike
Srbije.
Faza 3 e biti zakljuena prezentacijom Programskih pretpostavki za izradu
planskih dokumenata za ouvanje, rekonstrukciju, razvoj ili zamenu arhitektonskih
objekata za scenske dogaaje u Republici Srbiji. Ova prezentacija e, pored
publikovanja pisanih dokumenata, podrazumevati i niz javnih dogaaja (prezentacija,
tribina, naunih i strunih skupova) u Beogradu, Novom Sadu, kao i predstavljanja
rezultata projekta u svim lokalnim sredinama koje su predmet ovog istraivanja.
4. OEKIVANI NAUNI REZULTATI ISTRAIVANJA
Projektom Tehniko-tehnoloko stanje i potencijali arhitektonskih objekata
za scenske dogaaje u republici Srbiji bie obuhvaena identifikacija, kritika
analiza, valorizacija i prezentacija podataka o svim zgradama namenjenim izvoenju
scenskih programa. Time e biti formirana relevantna nauna dokumentacija o
graevinskom fondu u ovoj kategoriji javnih zgrada, kao i tehniko-tehnolokom
stanju tih objekata. Naunu dokumentaciju e initi podaci o istorijatu, kulturnoj i
spomenikoj vrednosti, morfolokim, programskim i funkcionalno-tehnolokim, kao i
tehniko-tehnolokim i bezbednosnim karakteristikama objekata, a bie zakljuena
pojedinanim i uporednim vrednovanjem, kao i argumentovanom procenom
potencijala objekata. Dokumentaciju e initi tekstualni, numeriki i grafiki podaci,
kao i fotografije, video i audio zapisi, i bie publikovana u formi edicije naunih
monografija klasifikovanih po tipolokim parametrima, pa time i dostupna
istraivaima, strunoj i optoj javnosti.
Istovremeno, ovim projektom e biti formirana istraivaka baza za
uspostavljanje programskih osnova za ouvanje, obnovu, rekonstrukciju, razvoj,
reutilizaciju ili zamenu ovih objekata, u skladu sa potrebama kulturne produkcije i
15

kulturnom politikom Republike Srbije. Ove programske osnove treba da budu
definisane u saradnji sa Ministarstvom kulture Republike Srbije, Sekretarijatom za
kulturu AP Vojvodina, kao i svim relevantnim strunim slubama republikih,
pokrajinskih, regionalnih i lokalnih zajednica. Zbog toga, nakon zakljuenja prve faze
(izvrene identifikacije objekata) uee u projektu biti ponueno i navedenim
institucijama, kao potencijalnim participantima. Programske osnove, koje moraju biti
verifikovane na strunom, formalnom i javnom nivou, moemo smatrati dokumentom
stratekog znaaja za Republiku Srbiju koji e sadrati sistematizovane neposredne
ulazne podatke za budue planiranje i projektovanje arhitektonskih scenskih objekata
u naoj zemlji. Ove programske osnove e biti u direktnoj funkciji dravne,
pokrajinske i lokalnih zajednica, kao i korisnika objekata, potencijalnih investitora,
odgovarajuih nadlenih strunih slubi, kao i planerskih i projektantskih
organizacija. Primenom programskih osnova u procesima dugoronog, srednjoronog
i neposrednog planiranja bie znaajno podignut kvalitativni nivo, skraeno vreme i
pojednostavljena procedura definisanja projektnih programa, investicionih, prostornih
i regulacionih planova, kao i projektne dokumentacije vezane za mogue
transformacije istraenih objekata.
5. ZAVRNE NAPOMENE
1
Dr Radivoje Dinulovi je vanredni profesor Fakulteta tehnikih nauka
Univerziteta u Novom Sadu i Fakulteta dramskih umetnosti Univerziteta umetnosti u
Beogradu i rukovodilac naunog projekta Tehniko-tehnoloko stanje i potencijali
arhitektonskih objekata za scenske dogaaje u Republici Srbiji (br. projekta 16010)
koji je finansiran od strane Ministarstva nauke Republike Srbije
2
Ovaj tekst je nastao kao rezultat naunog projekta Tehniko-tehnoloko
stanje i potencijali arhitektonskih objekata za scenske dogaaje u Republici Srbiji
(br. projekta 16010) koji je finansiran od strane Ministarstva nauke Republike Srbije
3
Istraivanje je sprovedeno na Departmanu za arhitekturu i urbanizam
Fakulteta tehnikih nauka Univerziteta u Novom Sadu, u okviru master studijskog
programa kolske 2008/2009. i 2009/2010. godine pod vostvom prof. dr Radivoja
Dinulovia, as. mr Dragane Konstantinovi i as. Miljane Zekovi
4
Jasno je da ova baza podataka mora biti predmet sekvencijalne provere i
dopune, kako bi ostala trajno relevantna i pouzdana.
16

17

Radivoje Dinulovi, Ph.D.
1

TECHNICAL AND TECHNOLOGICAL CONDITION AND POTENTIALS
OF THEATRE BUILDINGS IN SERBIA
2

Based on the common typological classifications, the item theatre building
is included in the subgroup architectural performance buildings, which is a member
of the typological group culture facilities, which, for its own, is a member of the
typological type of buildings with public purpose (public facilities, or public
buildings). Of course, one has to bear in mind that all known typological
classifications in the field of architectural theory and history are primarily authorial in
their character rather than being legal or formal. This can also be observed from the
fact that in domestic current laws, normative and standards, only the already-
mentioned category of the buildings with public purpose has been recognized, and
it has not been typologically elaborated any further. Hence, regarding the typological
classifications, this paper, together with the research preceding it, is based on the
selected referential scientific sources from general and specialized fields of
architecture, theory, design, technology, protection and safety of performance
buildings.
18

1. REFERENTIAL WORK AND PRECEDING RESEARCH
To understand the contemporary approach to the topic of general
architectural typologies, the referential paper is the one by Nikolaus Pevsner, History
of Building Types (Pevsner, Nikolaus: History of Building Types, Thames & Hudson,
London, 1976). In the domain of spectacle buildings, one can observe a remarkably
divergent approach and orientations by various authors who have established
individual, and often contradictory, typological classifications. This primarily implies
to American authors Lee Simonson (Simonson, Lee: The Stage is Set, Theatre Art
Books, New York, 1963) and George Izenour (Izenour, George: Theater Design, Yale
University Press, New Haven, 1996), British historians of the performance space,
Richard and Helen Leacroft (Leacroft, Richard & Helen: Theatre & Playhouse,
Methuen, London, 1985), as well as contemporary theoreticians Iain Mackintosh
(Mackintosh, Iain: Architecture, Actor & Audience, Routledge, London, 1993),
Ronnie Mulryne and Margaret Shewring (Mulryne, Ronnie & Shewring, Margaret:
Making Space for Theatre, Mulryne and Shewring LTD, Startford-upon-Avon, 1995).
Likewise, one also has to consider the German author Hannelore Schubert (Schubert,
Hannelore: Moderner Theaterbau, Karl Kramer Verlag, Suttgart, 1971), the Italian
historian of architecture Roberto Aloi (Aloi, Roberto: Architettura per lo spettacolo,
Ulrico Hoepli Editore, Milano, 1958), as well as the architect and theoretician Mario
Pisani (Pisani, Mario: I luoghi dello spettacolo, Officina Edizioni, Roma, 1989).
These have been the sources on which the author of this paper wrote the book
Architecture of the Theatre of the 20th Century (Dinulovi, Radivoje: Architektura
pozorita XX veka, Klio, Beograd, 2009).
In relation to all mentioned authors and their work, and based on the
character of critical approach, topic-related definitions, as well as methodological
procedure for this paper and the scientific project Technical and Technological
Condition and Potentials of Architectural Buildings for Performance Events in the
Republic of Serbia, of a special reference is the work by the group of Russian
scientists Architecture of the Soviet Theatre (Gnedovski, ri, ur: Arhitektura
sovetskogo teatra, Stroizdat, Moskva, 1986), which presents a model for establishing
problems, history and methodology for a scientific research in the field of architecture
of performance buildings. For domestic surroundings, the significant work includes
the works of or Popovi (Istorija arhitekture pozorita, kazalita, teatara i
gledalia Evrope i Jugoslavije, Graevinski fakultet, Beograd, 1986) and Milenko
Misailovi (Dramaturgija scenskog prostora, Sterijino pozorje Dnevnik, Novi
Sad, 1988).
19

Regarding the research, the topic of this paper is significantly influenced by
the project Theatre Atlas, organized by the International Association OISTAT
(Organisation Internationale des Scnographes, Techniciens, et Architectes de
Thtre), opened in all countries members, since 1996, with the aim of integrating
and publishing data on theatre buildings worldwide. This research was partially
conducted in our country as well, organized by JUSTAT as OISTAT Centre for
Serbia, and the Group for Scene Design at the Interdisciplinary Postgraduate Studies
at the University of Arts in Belgrade, with the financial support by the Secretariat for
Culture and Secretariat for Urban Planning of the AP Vojvodina, during 2002 and
2003. Great significance also lies in the scientific research conducted in continuity by
the Laboratory for Acoustics at the Faculty of Electrical Engineering, University in
Belgrade, headed by prof. Miomir Miji, Ph.D.; the research conducted in the last
three decades at the Institute for Theatre, Film, Radio and Television at the Faculty of
Dramatic Arts, University in Belgrade, headed by prof. Alojzo Ujes, Ph.D.; and the
research conducted during teaching the Group for Scene Design at the Centre for
Interdisciplinary Studies, University of Arts in Belgrade, in the period between 2001
and 2007, headed by the author of this paper. Great significance is also placed in
individual research conducted during the elaboration of doctoral and master theses, as
well as numerous graduation theses by undergraduate students.
Data gathered in all the mentioned research is to be included, after adequate
verification, into the project Technical and Technological Condition and Potentials
of Architectural Buildings for Performance Events in the Republic of Serbia.
2. ARCHITECTURAL BUILDINGS FOR PERFORMANCE EVENTS
Architectural buildings for performing stage events present one of the
characteristic typological groups of the buildings for culture, and hence, public
buildings. This typological group includes theatres, concert halls, music centres,
cinemas, community centres, cultural and local centres, as well as other public
structures in which the dominant or one of the most dominant spatial features is the
stage and auditorium space.
Independently from the type of spectacle to which it is intended, the stage
and auditorium space is the programme and functional core of these facilities,
characterized by the defined division into two spatial zones the zone of a
performance event (stage) and the zone for the perception of the event (auditorium).
The configuration of these two spatial zones, which has variations in a very lavish and
wide range, is always one of the key design features directly influencing the entire
20

spatial unity of the structure on one side, as well as the manner of exploitation and a
whole set of parameters for utilizing the space on other side. It also involves all
problem, concept and technical aspects of design, construction and utilization of
performance buildings, where a special place is assigned to functional, technological,
engineering and safety issues.
This paper, however, is concerned exclusively with those structures designed
and constructed for performing theatre plays, i.e. theatre buildings. The notion of a
theatre building, for the purpose of this research, implies facilities intended to
theatre purposes only (and not being cultural centres, like Centra Sava in Belgrade),
which are independent buildings (hence, they are not a segment of a wider
architectural structure like, for example, theatre Pinokio in Zemun, or Childrens
Theatre Pu in Belgrade) and in which theatre productions are regularly held. On
applying these criteria, a list has been formed with 31 theatre buildings that represent
the subject of the project. These are the following:
1. National Theatre in Belgrade
2. Yugoslav Drama Theatre in Belgrade
3. Belgrade Drama Theatre in Belgrade
4. Terazije Theatre in Belgrade
5. Theatre Boko Buha in Belgrade
6. Small Theatre Duko Radovi in Belgrade
7. Theatre Atelje 212 in Belgrade
8. Zvezdara Theatre in Belgrade
9. Bitef Theatre in Belgrade
10. Opera and Thetre Madlenijanum in Belgrade
11. Serbian National Theatre in Novi Sad
12. Youth Theatre in Novi Sad
13. Novi Sad Theatre jvidki sznhz in Novi Sad
14. Theatre Hall in the Business Centre NIS Naftagas in Novi Sad
15. National Theatre Narodno kazalite - Npsznhz in Subotica
16. Childrens Theatre in Subotica
21

17. National Theatre in Sombor
18. Theatre Toa Jovanovi in Zrenjanin
19. National Theatre in Kikinda
20. National Theatre Sterija in Vrac
21. Theatre Dobrica Milutinovi in Sremska Mitrovica
22. National Theatre in abac
23. National Theatre in Ni
24. Childrens Theatre in Ni
25. National Theatre in Pirot
26. Theatre Bora Stankovi in Vranje
27. National Theatre in Leskovac
28. National Theatre Zoran Radmilovi in Zajear
29. National Theatre in Uice
30. National Theatre in Kruevac
31. Knjaevsko-Serbian Theatre in Kragujevac

Chronologically, one could identify four key periods in building these
structures that are the subject of this research:
- From 1804 to 1918 (From establishing the modern Serbian state
until the end of the First World War);
- From 1918 to 1945 (Serbia during the Kingdom of Yugoslavia and
under the German occupation);
- From 1945 to 1991 (Serbia during the existence of SFR
Yugoslavia);
- From 1991 to today (Serbia after the fall of the former SFRY)
Each of these periods had very specific ideological, political, economical and
cultural features that directly determined the social context for establishing cultural
institutions and building structures for fulfilling certain cultural demands. These
22

periods were, of course, determined by divergent and rather often opposite intentions
and plans, and hence, the result can be observed in the current condition in the field of
constructing cultural facilities. The existing condition of the theatre buildings, as well
as buildings for stage performing in general, has never been researched in detail;
hence, the state does not possess any relevant data on buildings and facilities available
for usage. It refers primarily to the fact that the facilities have never been completely
identified or investigated, so it is completely evident that there has never been any
possibility to undertake further steps in investigating those facilities. However, due to
available fragment data, s well as direct insight into the situation, one can claim with
certainty that the existing buildings, despite significant individual interventions
primarily undertaken in larger cities, are in fact in a rather poor construction,
engineering, technical and technological condition. In general, on the other hand, one
can observe that the theatres in Serbia are satisfactorily technically equipped
(primarily with light and audio systems). It can sound unconvincingly in the context
of common complaints over the condition of stage technology at theatres; but rather,
it is concerned with extremely poor maintenance of the equipment and systems (in
most theatres), leading to the paradox situation that the nominal condition (observed
in filled research surveys) has no connection to the real, operative condition (observed
directly in theatres). The existing equipment is more often than not unusable,
incomplete or not installed from diverse technical reasons. The situation is
significantly better in larger centres (Belgrade and Novi Sad), as well as in the towns
with more investments (Subotica, Uice, Kruevac, Ni). Still, it is clear that the
condition of the equipment is much more dependent on the quality of the management
and technical management in the very institutions rather than dependant on the
outside investors. There is no doubt that the very old technical equipment can still be
qualitatively utilized (which is especially related to mechanical stage assembling and
lights) with the assumption that the human work has been continuously invested into
the equipment maintenance and that the equipment is the subject to general concern
and care. It is understood by itself that in domestic circumstances this approach is
extremely rare.
The condition of buildings related to diverse safety aspects is disturbing,
especially concerning the fire protection and safety. Likewise, it can be stated that the
facilities are in general underused, which is primarily related to a great number of
community cultural centres, cultural and local centres which have lost their primary
purpose during the social and political changes in the country, while their new
purpose has not yet been clearly defined.
23

On the other hand, in cultural production, and especially in the production of
performing events, there have been some dramatic changes in the last two decades.
These changes have been especially lively and provoking in the area of out-of-
institution production, as well as in the field of creating new, alternative production
institutions. As a rule, these new institutions, whose alternativeness is observed in
relation to the sources of finances, manner of organization and technological
demands, do not posses adequate working space. However, one still cannot talk about
the space that the state and local community could offer in order to stimulate new
cultural programmes.
The conclusion is clear: careful research, systematization and presentation on
the conditions of buildings for performing stage events can provide a solid ground for
planning cultural production and cultural policy, as well as for renovating, developing
and reutilizing the already existing architectural performance buildings in Serbia.
Simultaneously, the investigation of the buildings for stage performances is a first
step in a wider research on cultural facilities, following by the research on public
buildings in general in the country.
3. RESEARCH METHODS
In methodological sense, the project Technical and Technological Condition
and Potentials of Architectural Buildings for Performance Events in the Republic of
Serbia is being realized in three phases, as follows.
Phase 1, within which the situation analysis
3
has already been performed, is
organized in three subphases. Subphase 1a, which is completed, included the
identification of architectural buildings for performance events based on available
databases; official and personal address books; direct insight; interviews, phone calls,
electronic and personal surveys; Internet searches; and other available methods.
Subphase 1b, also completed, included data gathering on structures and institutions
based on direct field research architectural and photographic shooting of the
buildings, insight into the documentation available to institutions users, insight into
the documentation of local professional institutions, utilization of special interviews
and surveys, insight into the archive documentation, as well as official documentation
of authorized republic, provincial and local institutions, and other available means and
methods. Subphase 1v, which is soon to be completed, includes data processing on
buildings and institutions and the formation of an interactive database.
24

Phase 1 is to be completed with the elaboration and presentation of the
database on architectural buildings for performance events in the Republic of Serbia,
which is to be granted for usage to the Centre for Study in Cultural Development and
is to be placed on the Centres website and hence accessible to all interested parties
4
.
At the same time, the database version in English is to be sent to the editorial board of
the OISTAT project Theatre Atlas to become a part of the global information
database system on theatre buildings.
Phase 2 is to be dedicated to the evaluation of researched structures on the
bases of a series of problem criteria, and then to the establishment of typological
classifications and comparative presentation of features, values and potentials of all
researched structures.
Buildings are to be classified according to the following criteria:
1. Purpose (utilitarian criterion)
2. Character of the programme structure (programme criterion)
3. Character of the cultural function (culturological criterion)
4. Criteria for evaluating cultural heritage (protection of monuments of
culture criterion)
5. Position character in immediate and wider surroundings (urban
criterion)
6. Character of functional, technological and spatial structure
(architectural criterion)
7. Character of technical and technological structure (technical and
technological criterion)
8. Character of physical structure (morphological criterion)
9. Character of arts structure (stylistic and aesthetic criterion)
Phase 2 is to be concluded with the presentation of the critical survey of
characteristics, values and potentials of architectural buildings for performance events
in the Republic of Serbia.
Phase 3 is to be dedicated to the elaboration of the programme assumptions
for elaborating plan documentation for the protection, reconstruction, development or
replacement of architectural buildings for performance events in Serbia. In this phase,
a special attention is to be attributed to coordinate programme assumptions with the
25

principles of cultural policy and cultural production in the Republic, meaning that in
this phase of the project the research team is to act in direct cooperation with the
appropriate professional institutions of the Ministry of Culture of the Government of
the Republic of Serbia.
Phase 3 is to be concluded in the presentation of the programme assumptions
for elaborating plan documentation for the protection, reconstruction, development or
replacement of architectural buildings for performance events in the Republic of
Serbia. This presentation, apart from publishing written documents, is to imply a
series of public events (presentations, platforms, scientific and professional
conferences) in Belgrade and Novi Sad, as well as presentations of project results in
all local areas being the subject of the research.
4. ANTICIPATED SCIENTIFIC RESEARCH RESULTS
The project Technical and Technological Condition and Potentials of
Architectural Buildings for Performance Events in the Republic of Serbia has the
aim to encircle the identification, critical analysis, valorisation and presentation of
data on all structures intended for performing scene programmes. The objective is to
establish the relevant scientific documentation on structures in this category of public
buildings, as well as their technical and technological condition. Scientific
documentation is to include data on history; cultural and monumental values;
morphological, programme, functional and technological, as well as technical and
technological, and safety facility features. It is to be concluded in individual and
comparative evaluation, as well as argumentative evaluation on structure potentials.
Documentation is to include textual, numerical and graphic data, as well as
photographs, video and audio material, and they are to be published in the form of an
edition of scientific monographs classified by typological parameters, and thus
available to researchers, professionals and general public.
Simultaneously, this project is to found a research base for establishing
programme bases for maintaining, renovating, reconstructing, developing, reutilizing
or replacing these structures in accordance with the demands of cultural production
and cultural policy of the Republic of Serbia. These programme foundations should
be defined in cooperation with the Ministry of Culture of the Republic of Serbia,
Secretariat for Culture of AP Vojvodina, as well as all other relevant professional
institutions of the republic, provincial, regional and local communities. In relation to
this, after the completion of the first phase (performed identification of structures), the
participation in the project is to be offered to all the mentioned institutions, as well as
26

potential participants. Programme bases, which have to be verified at professional,
formal and public levels, can be considered as a document of strategic significance for
the Republic of Serbia which is to contain systematic immediate input data for future
planning and design of architectural performance buildings in the country. These
programme foundations are to be in direct function to republic, provincial and local
community, as well as facility users, potential investors, adequate official professional
institutions, and planning and design organizations. The application of programme
foundations in the processes of long-term, mid-term and immediate planning has to
significantly contribute to the quality, shorter time periods and simpler procedure in
defining project programmes, and investment, spatial and regulation plans, as well as
project documentation related to possible transformation of the investigated facilities.


1
Radivoje Dinulovi, Ph.D. is the associate professor at the Faculty of
Technical Sciences, University of Novi Sad and the Faculty of Dramatic Arts,
University of Arts in Belgrade, as well as the head of the scientific project Technical
and Technological Condition and Potentials of Architectural Buildings for
Performance Events in the Republic of Serbia (project No. 16010) financed by the
Ministry of Science of the Republic of Serbia.
2
This paper resulted from the scientific project Technical and Technological
Condition and Potentials of Architectural Buildings for Performance Events in the
Republic of Serbia (project No. 16010) financed by the Ministry of Science of the
Republic of Serbia.
3
Research has been conducted at the Department for Architecture and Urban
Planning at the Faculty of Technical Sciences, University of Novi Sad, within the
Master study programme in the academic years 2008/2009 and 2009/2010 headed by
prof. Radivoje Dinulovi, Ph.D., ass. Dragana Konstantinovi, MSc and ass. Miljana
Zekovi.
4
It is evident that this database has to be a subject to sequential evaluation
and supplementation in order to remain permanently relevant and reliable.
27

Dijana Apostolovi
Nataa Bulut,
studenti Master studija smera Istraivanje u arhitekturi i urbanizmu, Departman za
arhitekturu i urbanizam, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad
USLOVLJENOSTI I VEZE POZORINOG DOGAAJA I POZORINE
ZGRADE - TA ZAPRAVO INI POZORITE? PRIMERI: POZORITE NA
TERAZIJAMA, KRALJEVAKO POZORITE
Apstrakt: U predstavljenom radu istraivane su dve pozorine kue u Srbiji,
Pozorite na Terazijama i Kraljevako pozorite. Kroz istraivanja i rad na
pomenutim pozorinim kuama, uoene su, na prvi pogled, potpuno razliite
okolnosti u kojima su ove dve kue nastale i egzistirale tokom vremena. Sredine u
kojima su nastale, finansijski faktori, istorijske okolnosti, socijalno okruenje, jednom
reju, svi kriterijumi koji se smatraju za odrednice jednog pozorita, bili su krajnje
razliiti kod posmatranih kua. Meutim, i pored svih razlika, izdvojilo se, vrlo jasno,
jedno zajedniko pitanje, koje je obraeno u ovom tekstu i koje je njegova osnovna
tema.
Konstantna produkcija i zapaeni uspesi ovih institucija, nameu se u oba sluaja, ali
jo vie, samo pitanje njihove zavisnost od spoljnih faktora. Ti faktori se u
razmatranim sluajevima odnose, prvenstveno, na arhitekturu matinih pozorinih
kua, ali i politika i drutvena previranja, dok u irem smislu obuhvataju i niz drugih
faktora. Prilikom istraivanja sproveden je istorijski pregled svake od ovih kua i
analizirani su arhitektonski, urbanistiki i tehniko tehnoloki aspekti svake od njih.
Rezultati su nametnuli potrebu za razmatranjem niza pitanja vezanih za moderno
pozorite kakvo je danas ustanovljeno, sa pravcima u kojima se razvija, i adekvatnost
arhitekture postojeih scenskih objekta - previe kruta, u najmanju ruku tradicionalna,
arhitektonska reenja, kakva im nudi naa stvarnost. Sprovedeno istraivanje i svi
postojei problemi, neosporno su nametnuli pitanje: da li je umesto postojeih
pozorinih kua, moda bolje reenje pozoritu dati potpunu prostornu slobodu i ne
zatvarati ga u oblik koji je preraslo u ranijim epohama?

Kljune rei: pozorine kue u Srbiji, arhitektura scenskih objekata, Pozorite na
Terazijama, Kraljevako pozorite

28

DEPENDENCE AND CONNECTIONS OF THEATRE EVENTS AND
THEATRE BUILDINGS - WHAT REALLY MAKES A THEATRE?
EXAMPLES: THE THEATRE ON TERAZIJE, THEATRE OF KRALJEVO
Abstract. In the presented paper two theatre buildings in Serbia are investigated, The
Theatre on Terazije and the Theatre of Kraljevo. The research and work in these
theatres provided, at first glance, completely different circumstances in which the two
buildings were created and have existed over time. Environment in which they exist,
financial factors, historical circumstances, social environment, in a word, all criteria
that are considered to be determinants of a theatre, presented themselves to be very
different in the studied structures. However, despite all differences, a very clear,
common question stood out, and it is processed in this text and it is its main theme.
Constant production and notable success of these institutions is observed in both
cases, though it is rather just a question of their dependence on external factors. These
factors are related in the discussed cases primarily on the architecture of domestic
theatre buildings, but also related to political and social turmoil, while in the broader
sense they include a number of other factors. During the research, the historical
overview of each of these buildings has been conducted and the architectural, urban
and technical and technological aspects of each of them have been analyzed.
Results impose the need to consider a series of questions related to any modern
theatre that is being established, with the direction for the development, and the
adequacy of the architecture of the existing performance buildings. Too rigid, and
often traditional, architectural solutions have been offered to them by our reality.
Instead of these theatre buildings, perhaps a better solution is to give the theatre a full
spatial freedom, not closing it in a form that has been grown in earlier epochs.

Key words: domestic theatres, architecture of performing facilities, Theatre on
Terazije, Theatre of Kraljevo


Sadraj:

1. Uvod
2. Pitanja modernog pozorita
3. Pozorine kue u Srbiji
3.1. Pozorite na terazijama
3.2. Kraljevako pozorite
4. Zakljuak
5. Zavrne napomene
6. Reference


29

1. UVOD
Sa arhitektama koji projektuju nova pozorita vodio sam mnoge neuspene
razgovore pokuavajui uglavnom da pronaem rei kojima bih preneo svoje uverenje
da stvar nije u tome da li su zgrade dobre ili loe: moe se desiti da se u nekom lepom
prostoru nikada ne dogodi eksplozija ivota, dok neko nasumice odabrano dvorite
moe biti mesto susreta od ogromnog znaaja; u tome je misterija teatra i ako se ona
shvati na pravi nain, tu lei jedina mogunost da se stvari nauno odrede. Graditelji
ostaju slepi za to naelo vekovima se teatarska iskustva od najdubljeg znaaja
deavaju izvan legitimnih mesta sazdanih sa tim ciljem. (Piter Bruk)
5

Predmet ovog rada uokviruje pitanja koja su se nametnula prilikom
sagledavanja stanja pozorinih kua u Srbiji, ali i njihove produkcije. Zanimljivo je
osvrnuti se na meusobnu zavisnost ova dva pozorina aspekta iz ugla modernog
teatra i tendencija po kojima se ona menja i oblikuje. Primeeno je da su pozorita u
Srbiji, i pored nezavidnih uslova koji su ih pratili tokom njihovog postojanja, a sa
kojima se veina suoava i danas, opstala uz uspene sezone i bogate i kvalitetne
produkcije. Upravo takva zapaanja pokrenula su ideju za ovaj rad. Potrebno je bilo
proveriti, na stvarnim primerima naeg okruenja, do koje mere je objekat i njegovo
stanje, zaista uticalo na instituciju pozorita. Istraivanja u priloenom radu potvrdila
su da se iznesena injenica jasno uoava i na dva primera domaih pozorinih kua -
Pozoritu na Terazijama i Kraljevakom pozoritu. Pitanja poput onih kome pripisati
zasluge za postojei uspeh, kao i da li je tendencija odsustva objekata u dananjem,
modernom pozorinom svetu bolja od ograniavanja dogaaja veoma krutim, a pri
tom neadekvatnim arhitektonskim okvirima (kakvi prate rad naih pozorita), otvaraju
itav niz polemika i diskusija.
2. PITANJA MODERNOG POZORITA
Danas se razmatraju pitanja modernog teatra iz razliitih uglova i svako
pitanje stvara niz novih dilema. Moderno pozorite, kao i umetnost uopte, danas tei
da se oslobodi svih oblika tradicionalnog i da to je vie mogue, improvizacijom i
inovacijama, doprinese poveanju doivljaja. Danas, akcenat nije na samom odlasku u
pozorite, ve na doivljajima koji e se tamo osetiti, kroz izvedbu glumaca,
sceninost prostora i efekte koje on prua. Vie nije bitna rasko gledalinog prostora
niti veliina bine, ve njihova morfologija, detalji, nesvakidanji efekti koje prostor
prua, njegova nedovrenost i konstantna mogunost transformacije.
30

Paralelno sa teorijskim pitanjima i dilemama, u celokupnom umetnikom
svetu se uvode i praktine novine, koje ne ispoljavaju samo oblasti modernih
umetnosti, ve i one tradicionalne grane, kao to su klasina muzika ili pozorite. Tei
se izazivanju novih doivljaja kod publike, pomeranju granica izvoenja,
eksperimentiui, pri tom, sa ulima i mogunostima. Umetnost izlazi iz svog
uobiajenog okvira, naputa konvencionalne oblike i seli se u alternativne prostore,
manje ili vie prilagoene toj nameni. Ovakvi prostori, kod publike izazivaju novi
doivljaj umetnosti, koja je izvaena iz svog tradicionalnog okvira, a paralelno se
menja i doivljaj samog prostora, koji ima novu, drugaiju i neoekivanu namenu.
Sva ova previranja su, u pojedinim sluajevima, promenila razmiljanje o pozoritu i
odvojila pozorinu institucija od same arhitekture. Igra je postala nezavisna, dovoljno
vana da opstane sama. Moderno pozorite ulazi u teorijske rasprave posebno kao igra
i dogaaj, a posebno kao arhitektura.
U prolim vremenima se nije moglo zamisliti pominjanje pozorita, bez jasne
slike o arhitektonskom obliku koji ga prati. Danas, to vie nije sluaj, jer je dogaaj
postao jai i opstaje nezavisno od prostora u koji se smeta. Vrlo esto, traganje za
nesvakidanjim, ak improvizovanim scenskim prostorom postaje primarni zadatak u
postavci dogaaja. Ta konstantna potreba pozorita za drugaijim, novim okvirima za
prezentaciju dogaaja, postala je nepisano pravilo dananjice. Izlazak iz sopstvene
kue u druge, nekonvencionalne objekte muzeje, skladita, stara fabrika
postrojenja ili neke druge prikladne kue kulminirao je izlaskom na otvorene, javne
prostore grada, prostore vekovne i istinske drame i veitih dogaaja. Moderno drutvo
praktino je postalo sinonim za posve novi nain, tempo i brzinu ivota, a sam ivot
postao je, vie nego ikada ranije, spektakl.
Sve, do sada, pomenuto ukazuje na drastine promene u odnosu pozorinog
dogaaja i arhitekture scenskih objekata. Na koji nain oblikovati te promene i u kom
pravcu menjati arhitekturu, pitanje je koje tek treba da podlegne teorijskim
razmatranjima.
Brojni su primeri scenskih deavanja u kojima produkcija iskae iz okvira
tradicionalnog, kako bi eksperimentisala sa ulima i doivljajima gledalaca. Neki od
mnogobrojnih primera su godinji koncert Njujorke filharmonije i ekspirov festival
u Central Parku u Njujorku, koji su istupom na otvoreni i netradicionalni prostor,
potpuno promenili doivljaj umetnikog izraza.
31



Sl.1 ekspirov festival, Central park, NY




Sl. 2 Koncert Njujorke filharmonije, Central park, NY

Meutim, paralelno sa svim promenama i tendencijama u savremenom
trenutku, neophodno je ukazati na injenicu da tradicionalno i konvencionalno
pozorite i dalje nastavlja da postoji i uspeno opstaje. Ovaj dualitet, kontroverza i
povremena ekstremnost, teme su brojnih diskusija, ali i opta slika i predstava
viedimenzionalnosti i prirode samoga teatra.
Drugim reima, pojam pozorite danas vie nema jedinstveno,
podrazumevajue znaenje, ve za svaku konkretnu situaciju oznaava sistem stavova
koji su krajnje subjektivni, vae samo za taj trenutak i nije ih mogue uoptavati Sa
punom sveu govorimo o jednoj ideji. I u vremenima najrazvijenijih pluraliteta, kao
to je nae, razuene i kontradiktorne linije izraza govore o razliitim vienjima
naina na koje se pozorite iskazuje. U razliitim epohama i sredinama, teatar se
32

obraa razliitim socijalnim grupama, argumentuje razliita politika uverenja, ali je
misija pozorita konstantna scenskim sredstvima, kroz komunikaciju glumaca i
gledalaca, u realnom vremenu i fizikom prostoru, ostvariti zajedniki katartiki
doivljaj. Mnotvo naina na koji razliita pozorita tu svoju osnovnu funkciju
realizuju, ni u kom sluaju ne dovodi u pitanje njihovu jedinstvenu prirodu nije
njihova istost u tome to su ista, nego u tome to su razliita.6
3. POZORINE KUE U SRBIJI
Ako se okvir svede na situaciju kod nas i na temu pozorita, evidentno je da
su se ona od samog osnivanja suoavala sa egzistencijalnim pitanjima. Uzimajui u
obzir teke okolnosti u kojima su pozorita u Srbiji nastajala i odrala se do danas,
kao presudan, iz niza primarnih tipolokih odrednica, izdvaja se ljudski faktor
entuzijazam, upornost i stvaralaka energija onih koji su u njihovom radu uestvovali.
Bilo da je re o kulturnom centru, kakav je Beograd, sa svojim brojnim pozoritima ili
o manjoj sredini, u kakvoj se nalazi Kraljevako pozorite, problemi su prisutni. Bez
obzira na razliit karakter problema, svaka od ovih institucija, nalazila je naine da se
sa njima izbori.
Jadna je bila slika beogradskih pozorita poetkom novog milenijuma.
Lana obeanja, nestruno zapoete investicije (koliko je samo puta navodno
zapoeta rekonstrukcija Boko Buhe), nebriga, besparica. A predstave su se igrale,
publika nije odustajala. Beogradska pozorita opstajala su na entuzijazmu i
nepojmljivoj energiji zaljubljenika i posveenika umetnosti. Dokle? Do neke prave
tragedije koja je vrebala i pozorine ljude i publiku.
7

Jasno je da se pitanje dogaaja i arhitekture i ovde razdvojilo i da se oni, sve
ee, razvijaju u posebnim okolnostima. Taj proces je prisutan i na domaoj sceni,
iako manje saglediv nego u svetu, primarno zbog egzistencijalnih problema sa kojima
se naa pozorita suoavaju, kako u produkcijskom tako i u arhitektonskom smislu. U
Srbiji, u kojoj su u prolom veku izgraena svega etiri pozorita, teko je govoriti o
unapreenju pozorine produkcije, a kamoli o adekvatnosti arhitekture pozorinih
kua. Teko je govoriti o razvoju, u situaciji u kojoj nisu zadovoljene ni osnovne
potrebe, ali injenica je da on postoji i da e uneti velike promene u odnos dogaaj
objekat. Kako e se te promene manifestovati na oblik arhitekture u funkcionalnom i
morfolokom smislu, pokazae vreme. S obzirom na sve uoene okolnosti i
registrovane probleme, postavlja se pitanje da li je, u ovom dananjem obliku,
pozorina kua uopte potrebna da bi se uobliio kvalitetan pozorini dogaaj? To
pitanje provui e se kroz analizu dve aktivne pozorine kue u Republici Srbiji.
33

3.1. Pozorite na terazijama
Pozorite na Terazijama osnovano je sredinom prolog veka, 22. decembra
1949. godine u Beogradu. Od tog vremena do danas, promenilo je mnoga imena, ali je
ostalo dosledno idejnom konceptu po kom je osnovano. Kontinuitet u radu i
konstantni kvalitet produkcije, tokom postojanja, uinili su da ova institucija zaslui
visok renome i jednu od vodeih uloga pozorinog stvaralatva. Danas radi sa
bogatom produkcijom uz veliko interesovanje publike za u njemu stvorena dela.
Osnovano kao pozorite koje gaji komediografski repertoar, uz jasan akcenat
na muzikom karakteru izvoenih produkcija, ovo pozorite namenjeno je raznolikoj
strukturi gledalaca. Tokom vie od pola veka postojanja, umetnici ovog pozorita
stvarali su dela u razliitim anrovima komedije. Na repertoaru se uvek nalazio irok
dijapazon dela domae i strane komedije, satire i razni oblici muzikog pozorita.
Sa osvrtom na jasnu sliku i doprinos Pozorita na Terazijama celokupnoj
domaoj pozorinoj sceni, izdvaja se, kao najbitniji aspekt, injenica da je ovo
pozorite prvo i jedino muziko pozorite u naoj zemlji. Danas nam to potvruje
tematski raznovrsan, ali anrovski jasno definisan repertoar ovog pozorita.
Arhitektonski oblik, Pozorite na Terazijama dobilo je osnivanjem. Kua
arhitekte, Grigorija Somolova, izgraena 1938. godine, pred sam rat, ekala je celu
deceniju kako bi dobila epitet pozorina i definisala sebe kao takvu.
Kada se pogleda urbanistika slika grada i u njoj poziciju ove kue, u gusto
izgraenom jezgru, kontekst nije potpuno jednoznaan. Vraajui se u posleratni
Beograd i davne 1950-te godine, nailazimo na odgovor. Traim da sala bude na
Terazijama, - bio je uslov Lole ukia, kada je bio pozvan da osnuje novo pozorite. -
Humoristiko ili bulevarsko pozorite, koje nedostaje Beogradu, mora biti tamo gde
etaju beskunici i besprijateljnici, gde ljudi ubijaju vreme, a mi im onda ponudimo
smeno ubijanje samoe.
8

Sa dananjeg aspekta poloaja pozorita u gradu, ova kua nalazi se na
jednoj od znaajnih i poseenih lokacija Beograda, uz dugu tradiciju. Njen poloaj
time postaje opravdan.
Vezano za objekat u kome ovo pozorite postoji, vano je pomenuti jednu
bitnu injenicu, a to je Teatar T, scena u Domu kulture Vuk Karadi, u kojoj je
pozorite postojalo dugi niz godina, za vreme rekonstrukcije matinog objekta. Izvan
svoje pozorine kue, u nezavidnim uslovima rada, ovaj period stvaralatva Pozorita,
34

od 1991 do 2005. godine, nikako se ne moe oceniti neuspenim, niti u smislu
bogatstva i kvaliteta produkcije, niti u smislu poseenosti predstava.
Matina kua je ipak, nakon dugog vremenskom perioda, po zavretku
rekonstrukcije arhitekata Slobodana Drinjakovia i Ljubomira Zdravkovia, bila
spremna da u svoje prostorije ponovo smesti instituciju pozorita i da joj prui
udobnost rada koja joj je nedostajala u adaptiranim prostorima scene Teatar T. Sada je
u nju mogue smestiti etiri umetnika ansambla (dramski, baletski, horski i
orkestarski), upravu, administraciju i tehniku. Objekat pokriva potrebe za probama
svih umetnikih grupa, garderobama, radom i smetanjem tehnike i radionica.
Izvoenje se odvija na dva pozorina scenska prostora sa kapacitetom gledalita od
486 mesta po sceni i potrebnim sadrajem u vidu orkestre i propadalita.
Rekonstrukcija je obuhvatila obnavljanje i spoljanjosti i unutranjosti kue, kako u
estetskom tako i u konstrukcijskom smislu. Zidovi su prezidani novom opekom i
dodati su armiranobetonski stubovi. Svim intervencijama omogueno je da Pozorite
na Terazijama dobije veoma komfornu, savremenu kuu u kojoj e jo dugo
nesmetano moi da radi i stvara.
Morfoloke karakteristike objekta veoma su nesvakidanje po pogledu na
njegovu funkciju. U nizu objekata reanih na Terazijama, teko je, iz samih volumena
i kompozicije arhitektonskih oblika, shvatiti da je ovo pozorina kua. Veliki gabarit
objekta, bez jasne diferencijacije masa, jednostavna kompozicija i prilino pasivna
forma, mogla bi u sebi smestiti mnoge funkcije i nikako ne oslikava jasno da se radi o
pozoritu. Svojim arhitektonskim odlikama objekat, s druge strane, jasno prikazuje
arhitektonsku sliku Beograda izmeu dva Svetska rata, epohu u kome je nastao.
Najbitnije pitanje, koje se pokree sagledavanjem institucijalnih i
arhitektonskih karakteristika Pozorita na Terazijama, kroz celo njegovo postojanje, je
ono koje se tie veze samog objekta na Terazijama 29. i rada ovog pozorita.
Poreenjem Atlasa pozorita iz perioda delovanja u matinom objektu i nizu godina
tokom kojih je ono funkcionisalo u adaptiranim objektima, dolazi se do zakljuka da
u produkcijskom smislu i u uspehu nije bilo znaajnih razlika. Treba li se onda
razmotriti pitanje koliko je Pozorite vezano za Objekat? Svakako, to je pitanje koje
je ve dugo aktualno i razmatrano.
Sa osvrtom na uspehe Pozorita na Terazijama, kroz doslednost u
konstantnom visokom kvalitetu i obimu repertoara, vidi se da ga ovaj teatar ne moe
zahvaliti svojoj kui, ve instituciji i ljudima koji su u njoj delovali kroz godine
postojanja. Ovim zakljukom, Pozorite na Terazijama moe se svrstati u jedan od
35

brojnih primera u kojima je najvee pitanje da li pozorite treba vezati za objekat ili je
ono velianstveno ba u njegovom odsustvu i prostornoj slobodi koju time dobija.


S.l 3 Pozorite na Terazijama, ulazni hol


Sl.4 Pozorite na Terazijama, izgled sale

3.2. Kraljevako pozorite
Pozorite u Kraljevu, ili kako danas zvanino nosi naziv Kraljevako
pozorite, je kua koja se moe pohvaliti dugom i burnom istorijom, a koja je, na
momente, imala krajnje neizvesnu sudbinu. S obzirom, da se u razliitim oblicima
pojavljuje jo od kraja 19. veka, zapanjuje injenica da se o njemu, u nekom irem
kontekstu, vrlo malo zna, a jo manje govori i pie. Podaci do kojih bi radoznali
entuzijasta, eventualno, mogao da doe prvenstveno su vezani za novija ostvarenja
pozorine produkcije i po koji pasus te duge i neizvesne istorije. Sa time bi se,
naalost, morao zadovoljiti. Mali broj dostupnih podataka o jednoj ovakvoj ustanovi,
visoko-kulturnog i obrazovnog karaktera, otvara neminovno niz pretpostavki i pitanja
vezanih za kulturu i kulturni ivot, a zatim i za sam fenomen pozorita u jednoj
manjoj sredini.
36

Pria zapravo poinje na samom kraju 19. veka, kada su ostvareni prvi dodiri
Kraljeva sa pozoritem i to zahvaljujui putujuim pozorinim trupama koje su kroz
njega prolazile. Umetnost u kafansko-gostioniarskom ambijentu (u kom su se
izvodile te prve predstave), ipak je ostavila znaajniji utisak na Kraljevane, s
obzirom da se ve poetkom 20. veka pojavljuju prvi amaterski pozorini oblici u
gradu. Oni prevashodno nastaju zahvaljujui pojedincima progresivnih i smelih ideja,
koji su na ovaj nain videli svoju ansu. Tokom godina, po znaaju se izdvojilo
kulturno-umetniko drutvo Abraevi, koje je bilo aktivno sve do 1940. godine
kada je ugaeno naredbom dravnog vrha. Godine 1943. osnovano je Diletantsko
pozorite Okruga kraljevakog, a naredne 1944. godine ono je naziv promenilo u
Srpsko narodno pozorite Okruga kraljevakog. Posmatrajui sa ove distance, upravo
je ovo bilo vreme koje moemo nazvati zlatno doba pozorita u Kraljevu. U
kratkom vremenskom periodu, ova institucija uspela je da se uzdigne, obezbedi kulise
i potreban prostor. Ovo je i period u kome se meu lanovima pozorita spominju i
poznata glumaka imena meuratnog perioda. Pedesetih godina, meutim, ovo
pozorite deli sudbinu veine pozorita u Srbiji i biva ugaeno odlukom ministarstva
prosvete 1956. godine. Od ovoga perioda, pa gotovo etiri naredne decenije, Kraljevo
je ivelo bez profesionalnog oblika pozorita, mada je gotovo istovremeno nastavilo
da postoji u izvesnom amaterskom obliku.
Dananje Kraljevako pozorite osnovano je 1996. godine odlukom gradskih
vlasti da oive pozorini profesionalizam u svom gradu. Kada je tano, tokom svoje
razliito-statusne istorije, ovo pozorite pozicionirano na lokaciju na kojoj se i danas
nalazi, nije sasvim poznato. Zgrada dananjeg pozorita, nalazi se u samom centru
grada i zapravo je bono krilo objekta koji izlazi na glavni gradski trg i koji je nekada
bio hotel Pariz. Kulturna vrednost ovog objekta ne postoji kao takva, ali je on
zatien kao deo istorijskog gradskog jezgra. Tana godina izgradnje i arhitekta nisu
poznati. Ulaz u pozorite nalazi se u jednoj od etiri ulice koje se ulivaju u glavni
gradski trg. Ambijentalna uklopljenost ovog objekta u postojei urbanistiki kontekst
je neosporna. Ravno fasadno platno u linijskoj je i visinskoj regulaciji sa
neparnim ulinim frontom. Meutim, ovakva pozicija i ugraenost zdanja, ali najvie
jednolinost arhitektonskog izraza, osnovni su razlozi njegove neuoljivosti, slabe
otvorenosti, ali i minimalne komunikacije sa okolinom. Odnos javnog objekta i
otvorenog javnog prostora ispred njega, ovde je, zaista, doveden u pitanje. Pojas
zelenog rastinja i moderna ulina rasveta, zapravo su jedini elementi koji u ovom
prostoru pozivaju na zadravanje.
Morfologija postojeeg objekta, naivna je i bleda u poreenju sa funkcijom i
statusom koji bi takav objekat trebalo da nosi. Niti kompozicija, niti arhitektonski
37

izraz, volumen i detalji, nita nam ne ukazuje da je re o znaajnijem gradskom
objektu, a kamoli da se radi o instituciji od kulturnog znaaja za grad, tj. pozorinoj
kui. Njegova estetska adekvatnost je diskutabilna i u sluaju obine zgrade u
centralnom gradskom podruju, a kao fasade pozorita je gotovo neprihvatljiva.
injenica da zgrada nije prvobitno namenski projektovana za ovu namenu,
govori nam mnogo, prvenstveno o njenim funkcionalnim, ali i tehniko-tehnolokim
karakteristikama. Zgrada je neadekvatna. Pozorite poseduje jednu adaptiranu scenu.
Sala ima 226 mesta, rasporeenih u dva krila. Objekat, osim sale, poseduje minimalnu
biletarnicu, foaje, kafe, adaptirane prostorije za garderobu i minku, kancelarije i
jedan vienamenski pomoni prostor na spratu. Nedostatak magacinskog prostora
predstavlja veliki problem, te se pomenuta prostorija na spratu, kao i zadnja polovina
scene, koriste u te svrhe.
Godine 2005. izdvojena su znatna novana sredstva kako bi se zgrada
rekonstruisala i u najveoj moguoj meri prilagodila potrebama pozorita. Ove
intervencije su se, meutim, u najveoj meri odnosile na samu salu (tanije
rekonstrukciju gledalita i izvesna tehnika unapreenja), to je doprinelo da se
proire njene mogunosti, te je ona danas dobila multifinkcionalnu namenu i esto se
koristi kao prostor za promocije, knjievne veeri, manje koncerte i druge skupove.
injenica je, meutim, da je za jedno savremeno pozorite ovo nedovoljno. U
nedostatku bolje opcije, postoji nada da e ovaj problem biti reen dobijanjem i
renoviranjem zgrade Doma vojske, koja sa postojeim salama i mnotvom drugih
prostorija, ne samo da je funkcionalno primerenija za jednu ovakvu namenu, ve je i u
stilsko-oblikovnom, kulturnom, ali i urbanom kontekstu neuporediva.
Imajui sve ovo u vidu, neosporna je, ak i fascinirajua stvaralaka energija
koja je, ini se, uvek postojala u trupi. Energija koja je uspela da se odri tokom svih
ovih godina, nasuprot spoljnim uticajima koji nisu uvek bili naroito povoljni. Upravo
ta energija nadopunjena raznovrsnim, zanimljivim i kvalitetnim repertoarom, bila je
jedina promocija pozorinog ivota tokom svih ovih godina. injenica da, i pored
svega, rad ovog pozorita nije ostao nezapaen, naroito u sezonama koje su za nama,
nedvosmisleno nas tera da se zapitamo ta zapravo ini jedno pozorite? Da li je
zaista mogue da su ideja, entuzijazam i ogromna elja praena umenou ljudi
dovoljni da se govori o pozoritu? Da li je moda to zaista jedini potreban i dovoljan
uslov za savremene scenske dogaaje?

38



Sl.5 Kraljevako pozorite-ulazna partija


Sl.6 Kraljevako pozorite-scensko-gledalini prostor

4. ZAKLJUAK
Nakon sagledavanja dve potpuno razliite pozorine kue, svesni njihovih
razlika, ali uz to i konstantnosti produkcija i zabeleenog uspeha i napretka, javljaju
se mnoge dileme. Shvatajui poziciju i pravce modernog pozorita i njegove tenje,
vidi se da su promene neizostavne. Sa savremenim potrebama funkcije i traganjem za
novim u pozorinoj produkciji, jasno je da se paralelno razvija i potreba za
drugaijom arhitekturom koja bi pratila te promene. Ako se osvrnemo na sve do sada
reeno o pozoritu kod nas, javlja se jedno pitanje na koje upuuju, kako dva
analizirana pozorita, tako i mnoge druge kue u Srbiji. Da li je bolje, u dananjem
svetlu i pokuajima adaptacije brojnih neadekvatnih objekata, ostaviti pozorite u
prostorima koje je u 21. veku evidentno preraslo svojim tenjama ili ga potpuno
osloboditi kue? Ili je reenje neto drugo?
Arhitektura moe biti okvir, pa i okov za miljenja o pozoritu, takoe,
moe biti osnov i podsticaj.
9

39

Sva ova pitanja veoma su kompleksna i svako od njih otvara mesto za dalja
istraivanja. Potrebno je, kroz teorijske radove, odrediti pravce razvoja pozorinog
komada, koncepte igre i doivljaja iste. Sa druge strane, potrebno je kritiki ispitati
doslednost postojanja pozorinog objekta u tradicionalnom obliku, u kakvom je
najzastupljeniji u Srbiji. Treba li se moda okrenuti sagledavanju pozorine
arhitekture iz sasvim novog ugla? Jer, u svakom sluaju, arhitektonski prostor je
uvek tu, ne moemo ga izbei, taj prostor vri svoje dejstvo, eleli mi to ili ne, i sa
tom injenicom moramo raunati i kada stvaramo pozorina dela, a i kada gradimo
kue i gradove.
10
Sve su to dileme koje trae duboke teorijske postavke, strune
pristupe i pruaju, neograniene mogunosti razvoja i poboljanja pozorita u svakom
smislu.
Rekapitulacijom iznetih stavova u ovom radu, jasno je da je dolo do
prekretnice u oblasti arhitekture scenskih objekata i do potrebe za promenama u
pristupu, kako pri adaptacijama, tako i pri projektovanju novih objekata ove
tipologije. Meutim, najvaniji zakljuak na koji ukazuju dva, radom analizirana,
primera, jeste da kvalitet produkcije i opstanak pozorita kao institucije nije u
direktnoj zavisnosti sa postojanjem arhitektonskog oblika projektovanog za tu
namenu. Spektakl pozorine igre i poruka koja se tom igrom alje jasna je, vredna i
trajna.
Prouavajui opte stanje, ali i konkretne objekte i njihove probleme, jasno se
pokazalo da nepostojanje adekvatne arhitekture pozorinih kua u Srbiji, kao i svi
pratei problemi, ni u najteim vremenima nisu postali toliki da prekinu produkcije i
ugase entuzijazam i stvaralaku energiju. Formiranje pozorinih institucija, njihovo
zatvaranje ili gaenje, rasputanje pojedinih trupa ili novi zahtevi - nikada nisu mogli
sutinski da prekinu pozorini ivot niti da ga osiromae do te mere da postane
beznaajno za one koji u njega veruju
11
. Pozorite na Terazijama i Kraljevako
pozorite odlian su primer za to.
5. ZAVRNE NAPOMENE
Ovaj rad proizaao je iz individualnih radova autora na temu KRITIKA
ARHITEKTONSKOG DELA, raenog u okviru predmeta Teorija i kritika
arhitektonskog dela, na smeru Istraivanje u arhitekturi i urbanizmu, Master studija
Departmana za arhitekturu i urbanizam na Fakultetu tehnikih nauka u Novom Sadu.
Istovremeno, rad je uraen u okviru projekta Ministarstva za nauku i
tehnoloki razvoj, pod nazivom Tehniko-tehnoloko stanje i potencijali
40

arhitektonskih objekata za scenske dogaaje u Republici Srbiji, pod rukovodstvom dr
Radivoja Dinulovia, vanrednog profesora.

1
Dinulovi, Radivoje, Arhitektura savremenog pozorita, u Funkcionalno tehnoloki
procesi i oblikovanje prostora modernog pozorita , doktorska disertacija, Fakultet
tehnikih nauka, Univerzitet u Novom Sadu, Novi Sad, 2004., str. 103.
6
Dinulovi,Radivoje, TIPOLOGIJE POZORINOG PROSTORA: Klasikacije
tipova i modela scensko-gledalinog prostora u teoriji i istoriji pozorita XX veka,
Zbornik radova Fakulteta dramskih umetnosti, Beograd, 2005, ;(8-9): str. 13-47.
7
Mojovi, Gorica, Beogradska pozorita, u TEATAR-POLITIKA-GRAD, Studija
sluaja: BEOGRAD, YUSTAT, Beograd, 2007., str. 200-201.
8
aja, Aleksandar, urednik: Pozorite na Terazijama, Beograd, Pozorite na
Terazijama, 2005., str. 7
9
Intervju sa prof. dr Radivojem Dinuloviem, www.e-novine.com
10
Intervju sa prof. dr Radivojem Dinuloviem, www.e-novine.com
11
Volk, dr Petar, Pozorini ivot u Srbiji 1944/1986, Teatar, FDU Institut, Beograd,
1990., str. 9,10






41

Dr Jelena Atanackovi Jelii, dipl.in.arh.
docent, Departman za arhitekturu i urbanizam, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad
Petar Mirkovi, akademski vajar
NAMENA, PROGRAMSKA STRUKTURA I KULTURNA FUNKCIJA
ARHITEKTONSKIH OBJEKATA ZA SCENSKE DOGAAJE U REPUBLICI
SRBIJI
Apstrakt: Cilj rada je da ispita postojee arhitektonske objekte pozorinih objekata u
Srbiji u smislu njihove kulturne funkcije, odnosa prema produkciji i mogunostima
korienja. Takoe, u radu e biti analiziran uticaj arhitekture, kao jednog od aspekata
produkcije u sferi kulture, na pozorite, ali i postojanje uticaja vice versa. Kroz
teorijsko istraivanje, u radu se ispituju i novi mogui modeli ovog odnosa.

Kljune rei: arhitektura pozorita, kulturna funkcija arhitektonskih objekata za
scenske dogaaje

42

PROGRAMME STRUCTURE AND CULTURAL FUNCTION OF THEATRE
ARCHITECTURE IN THE REPUBLIC OF SERBIA
Abstract: This paper is addressing the issue of cultural function of the existing
theatre buildings in the Republic of Serbia, their programme and relations between
their architectural design and production of events. The impact of architectural design
(in means of consistency and quality) related to overall production in the field of
culture will also be examined. A new model of complex relation between theatrical
performance and theatre architecture will be proposed.

Keywords: theatre architecture, cultural function of theatre buildings







Sadraj:
1. Uvod teorijski okvir istraivanja
2. Kratak pregled produkcije u sferi kulture u republici Srbiji
3. Arhitektura kao prostorni okvir kulturnih deavanja
4. Zakljuak
5. Zavrne napomene
6. Reference

43

1. UVOD TEORIJSKI OKVIR ISTRAIVANJA
Odnos arhitekture posmatrane iskljuivo kao materijalne strukture i njenog
sadraja/programa/aktivnosti koje se odvijaju unutar izgraenog omotaa, predstavlja
jednu od najinteresantnijih tema savremene graene sredine. Ako se injenica da je
svaki arhitektonski objekat izraz ljudske potrebe materijalizovane prvo kroz
programsku strukturu, zatim kroz funkcionalno/tehnoloku shemu i konano u samom
prostoru, postavi u kontekst vremenske koordinate, jasno je da e zakljuak, kako na
opaajnom, tako i na teorijskom nivou ii u sledeim pravcima:
- veliki broj postojeih objekata je promenio svoju prvobitnu namenu, to je
najee posledica promenjenih drutvenih, tehnolokih, ekonomskih, pa i
politikih okolnosti,
- odreen broj objekata je u potpunosti izgubio svoju namenu, jer su se postojee
strukture pokazale kao netolerantne za promene,
- ekonomska kretanja u savremenom drutvu nameu potrebu za arhitektonskim
strukturama, koje u razliitim reimima korienja mogu odgovoriti itavom
spektru promenljivih namena. Ovo je posledica, sa jedne strane, potrebe za
frekventnim javnim prostorom/ivotom u urbanim sredinama, ali i potrebe za
umanjenjem trokova izgradnje, korienja graevinskog zemljita, odravanja.
Dakle, dobro poznata teza da je novi vrt (veoma esto, op.aut.) stari kavez
1
ovde e biti razmatrana u sutinski izmenjenom obliku, tj. pitanje koje
savremeno drutvo nuno namee jeste i sledee: da li je ponekad i stari vrt
potpuno novi kavez? Drugim reima, da li stari postojei prostori (arhitektonski
objekti)
2
mogu da odgovore zahtevima savremene produkcije ili novih tehnologija, iz
oblasti kulture, na primer? Ili, da li je mogue dananju produkciju unaprediti
pokuajem da se pronau negde meu starim vrtovima prostori ija je prvobitna
namena iz potpuno druge programske sfere, ali se pokazuju kao intrigantni za
dananje stvaraoce?
Teorijski prostor u okviru koga e navedene teze biti ispitane, omeen je sa
nekoliko polazita. Pre svega, proces analize bie sproveden na temi odnosa pozorine
produkcije i pozorinih objekata i to pod pretpostavkom da: Ako graenje
savremenih pozorinih kua, kao i savremeno pozorite uopte, elimo da vrednujemo
na osnovu ukupne produkcije, nae e nezadovoljstvo biti izvesno. Ipak, efemerna
priroda pozorita nam ne samo dozvoljava ve nas i primorava da u svom seanju
44

zadrimo samo one prizore ije nam vrednosti grade poglede na ivot i postojanje. To
se danas jednako odnosi i na doivljaj, itanje i pamenje pozorine arhitekture
3

Znaajno pitanje koje se, u odnosu na prethodno, ovde postavlja je i dalji
odnos doivljaja i arhitekture kao artefakta. Dakle, da li je arhitektura duna da
danas, u eri prezasienosti komercijalnim i marketinkim sadrajima svake vrste
ponuenim pre svega kroz televizijsku i filmsku produkciju, i takoe u eri opte
zaokupljenosti sadrajima koji kroz ekstremne uslove pokuavaju da simuliraju
realnost, odgovori na ono to Peter Zumthor naziva magijom stvarnosti:
4

Mi koristimo signale. Mi posmatramo. Ne znam da li na Vas ova moja strast
ima isti uticaj kao na mene. Ovo nije voajerizam. Naprotiv, to ima puno veze sa
atmosferom. Pomislite na Prozor u dvorite Alfreda Hikoka. ivot u prozoru,
posmatran od spolja. Klasik...
5
Ono o emu razmiljam je moje ljudsko okruenje
iako nije samo moje- i o nainu na koji zgrade postaju deo ljudskih ivota, mesto gde
deca odrastaju. I moda e im se jedna od tih zgrada vratiti u seanje 25 godina
kasnije, i setie se ugla, ulice, trga bez ideje o arhitekti tog prostora ali to nije ni
poenta. Sama ideja da su ta seanja jo tu postoji mnogo takvih objekata kojih se ja
seam, koje nisam sam projektovao, ali koji su me dotakli, pomerili, dali mi oseaj
olakanja ili mi pomogli na neki drugi nain.
6

U ovim okvirima, arhitektura e biti posmatrana kao zasebna i autonomna
disciplina, a ne kao amalgam povezanih znanja iz oblasti tehnologije, nauke i
umetnosti, odnosno kako navodi Peter Eisenmann: Arhitektura je tradicionalno
povezana sa spoljnim fenomenima: politikom, drutvenim uslovima, kulturolokim
vrednostima i slinim uticajima. Retko je teorijski istraivan njen sopstveni diskurs,
njena unutranjost. Moj rad na dijagramima je jedno takvo istraivanje. Istraivanje
koje uzima u obzir mogunost da arhitektura moe da ima sopstvenu manifestaciju,
manifestaciju svoje unutranjosti kroz izgraeni objekat. U unutranjosti arhitekture a
priori je istorija, akumulirano znanje svih prethodnih arhitektura.
7

Konano, odnos spoljnih fenomena i arhitekture kao zasebne discipline e
biti razmatran u okvirima savremenog drutva, prema navodima grupe MVRDV:
Dolazea era e biti kljuna za klasinu artistiku ulogu arhitekture. Originalnost i
autentinost e se nalaziti na iskuenjima, a uloga arhitekte e biti preispitana.
8

45




Slika 1 Pitanje autentinosti, originalnosti i artistike vrednosti u
konzumentskoj eri: Andy Warhol scena iz filma Sleep
9
i scena iz VIP
Veliki Brat Srbija
10


46

2. KRATAK PREGLED PRODUKCIJE U SFERI KULTURE U
REPUBLICI SRBIJI
Danas smo svedoci rezultata dve decenije velikog zastoja u napredovanju
svih oblasti na ovim prostorima. Drutveni razvoj koji je proteklih godina, u nekoj
meri pokrenut sa mrtve take, uglavnom se ogledao u uspostavljanju osnovnih
drutvenih normi, ljudskih sloboda i ponovnog uspostavljanja komunikacije sa
globalnim drutvom.
Sfere koje su najvie pretrpele tokom proteklih decenija svakako su sfera
kulture, edukacije i svega onoga to direktno ili indirektno proizilazi iz dve prethodno
navedene. Gola borba za egzistenciju i povratak animalnim nagonima uticali su da se
celokupan sistem vrednosti poremeti. Nije potrebno navoditi sve pojave koje su
popunile to upranjeno mesto, poevi od turbo folka, preko nacionalistikih,
navijakih i ostalih masovnih udruivanja pa do linog teatra bolesti zavisnosti. U
tako sloenim drutvenim okolnostima neoekivano je traiti krivca, dok je i pitanje
svrsishodnosti takve akcije i dalje otvoreno. Takoe, argumentovano ili ne, izostanak
kulturne svesti tokom dugog vremenskog perioda esto se smatra opravdanim u
takvim okolnostima.
Ono to je bitno jeste neophodnost osveenja trenutne pozicije i rad na
ponovnom uspostavljanju trajnih vrednosti. Kljuno pitanje koje se ovde postavlja je:
kako i na koji nain arhitektonskim sredstvima uticati na izmenu kulturne politike,
tako da se fokus panje ire javnosti bar delimino izmesti sa voajerskih reiranih
vetakih rajeva reality show programa na neku drugu vrstu sadraja koja bi imala
pretenzije na umetniku vrednost.
Sadanje stanje kulture u Republici Srbiji posledica je nepostojanja jasne i
dugorone strategije za razvoj kulture. Kao glavni nosioci procesa kreiranja strategije
neosporno se nameu javne institucije koje su pak ostale nereformisane,
nekonkurentne, nedovoljno produktivne i preglomazne. Pri tome ovakvi aparati
ozbiljno optereuju budet i troe preko potreban novac, pa na kraju svrha postojanja
samih institucija vie nije njihova osnovna namena ve egzistencija zaposlenih.
Sa druge strane imamo tranzicionu pojavu spektakla kao kompenzativne
stvari. Nebrojeno mnogo manifestacija koje imaju za cilj proizvodnju zabave,
obraanje vrlo irokom auditorijumu, ali zbog toga i neophodnost da programski
ostanu dovoljno neutralni, povrni i samo trenutani. Ovakav jedan fenomen moe
biti opravdan u nekoj meri, ali nikako kao nosilac kulturnog ivota.
47

Veliki broj gradova u Srbiji se suoava i sa problemom nedovoljne
komunikacije lokalnih kulturnih zajednica meusobno, a potom i sa meunarodnim
centrima. Stoga je veoma lako uoljivo da se kompletna kulturna produkcija realizuje
i plasira iskljuivo unutar pojedinane lokalne samouprave. Ovakav palanaki
sindrom je ogromna konica za razvoj celog drutva. Posebno je vano napomenuti
da kada produkcija u sferi kulture, a u okvirima pojedinanog grada, i postoji, ona,
posebno u manjim urbanim centrima, nije konkurentna na meunarodnoj sceni. Na
kraju, to ima za rezultat nedovoljno interesantan program i odsustvo publike kao
krajnjeg konzumenta.
Ukoliko koristimo meunarodnu scenu kao komparativni model, u procesu
revitalizacije na irem kulturnom planu, mogue je osloniti se na mnogobrojna tua
iskustva i kvalitetno iskoristiti postojea reenja.
Kao jedna od moguih prepreka i konica mogla bi se pojaviti ustaljena
misao da se za napredak u oblasti kulture nema dovoljno budetskih sredstava, niti
prostornih kapaciteta, te da tako neto nije na prvom mestu i da postoje mnogo
znaajnije teme za opti napredak drutva. Kako kultura uopte predstavlja osnov
identiteta jednog drutva, pa i nacije, cena ovakvih teza moe biti veoma velika u
budunosti, ili kako se navodi u White Paper on Education and Training, budue
evropsko drutvo bi moralo da bude pravino, progresivno i razvijeno u oblasti
kulture.
11

U neraskidivoj uzajamnoj sprezi ovde stoji i pitanje graditeljske kulture, tj
graditeljskog naslea i onoga to ini identitet grada. Mnogi objekti koji su do skora
stajali kao prva slika koja se pojavi pred oima pri pomenu bilo kog grada u Republici
Srbiji do sad su opravdano srueni i zamenjeni novim, meutim izvesno je da je sve
manje autentinih graevina koje izazivaju asocijacije na prolost i dovode u kontakt
sa korenima.
3. ARHITEKTURA KAO PROSTORNI OKVIR KULTURNIH
DEAVANJA
Pozorite dvadesetog veka obeleeno je nastojanjem da se dovede u pitanje
svaka konvencionalna odrednica institucionalnog teatra, ukljuujui i namenski
projektovanu i izgraenu arhitektonsku strukturu kao podrazumevajui prostorni
okvir... Za orijentaciju gledalaca (i naroito arhitekata) neuporedivo je znaajnija
svest o kulturnoj funkciji konkretnog pozorita, to se uspostavlja kao potpuno
posebna tema. O tome svedoe privatna pozorita sa najviom umetnikom i
drutvenom misijom, ali i sasvim komercijalno usmereni teatri u vlasnitvu drave.
12

48

Pitanje kulturne funkcije pozorine zgrade u direktnoj je i neraskidivoj vezi
sa produkcijom iste ustanove, koja, u najveem broju gradova u Republici Srbiji, nije
na zadovoljavajuem nivou. Dakle, ovde moemo govoriti o relativno velikom broju
objekata kulture razliitih programskih, ali i morfolokih i tipolokih karakteristika,
koji se danas suoavaju sa nunou privlaenja savremenog gledaoca programom, a
sa tim u vezi i prostornim okvirom, koji e za istog biti zadovoljavajui.
Tipoloka klasifikacija postojeih pozorinih zgrada potpuno je zasebna tema
i moe pruiti detaljnije odgovore na pitanja potrebnih prostornih promena na
konkretnim objektima. Odnos ovih objekata prema okruujuim javnim prostorima i
njihova znaenjska uloga u iroj gradskoj matrici profilie ulogu ovih objekata mnogo
vie u memoriji grada ili personalnoj memoriji posmatraa (kako navodi Zumthor),
nego njegov kulturni znaaj. Sa druge strane, kako je veliki broj pozorinih zgrada,
sada posmatranih iskljuivo kao arhitektonska dela, ostao bez svojih korisnika, da li
moemo smatrati da je magija realnog u njima nestala, odnosno, da je struktura
unutranjosti arhitekture u njima bitno naruena, ukoliko je ikad i postojala? I dalje,
da li je arhitektura pozorinih objekata, sada posmatrana kao zasebna disciplina (kako
to navodi Eisenman), mogla da sa svojim dometima nadomesti nedostatke programa,
pa sa tim u vezi i gledalaca?
Izvesno je da je ovo mogue samo delimino. Kako zakljuuje Dejan Sudjic,
Arhitektura je nain da se ispria pria o onome ko arhitekturu stvara... Arhitekturu
koriste politike voe da zavedu, impresioniraju i zastrae
13
i u ovom kontekstu je
mogue razmatrati i znaajne graevinske poduhvate nacionalnih (ali i drugih
znaajnih) teatara globalno, pa i u Republici Srbiji. Ipak, injenica je da arhitektura
per se, nezavisno od sopstvenog kvaliteta, ne predstavlja izvor fascinacije posmatraa
na nain na koji to moe da uini pozorini dogaaj bilo koga tipa. Dakle, moemo
smatrati da je arhitektura, u sluaju pozorinih objekata, sekundarni prenosilac poruke
u odnosu na programsku orijentaciju i da, u tom smislu, ona podlee
transformacijama shodno promenama programa, a nikako obrnuto. Ovo potvruje
tezu da, u sluaju pozorinih zgrada, stari vrtovi mogu postati novi kavezi.
Dakle, koji su sve to prostorni problemi sa kojima se susree savremena
pozorina produkcija u starim, postojeim pozorinim objektima? Pre svih, najvei
deo ovih neusaglaenosti potie od znaajnog razvoja svih vrsta tehnologija u
poslednjim decenijama, razvoja koji se i sada odvija toliko brzo da je prostorni okvir
koji bi ga pratio sve manje predvidljiv. Ipak, dananja tehnoloka reenja su reila
veliki deo arhitektonskog problema. Ovde se ne misli na prostorne kapacitete koji su
neophodni da bi se neka tehnologija primenila, nego na proste uslove koje je odreeni
49

sadraj, u prolosti, postavljao pred projektanta prostora, dok se danas oni ispunjavaju
primenom razliitih tehnologija.
14

U prilog ovoj tezi govori i injenica da sve vie savremenih pozorinih
objekata, posmatrano globalno, odgovara tipologiji crne kutije,
15
gde je arhitektura
samo prostorna pregrada izmeu spoljanosti i sloene tehnoloke unutranjosti
potrebne za produkciju pozorinog spektakla. Posmatrano dalje, da li je onda
potrebno da ova prostorna opna, crna kutija ili savremena pozorina zgrada uvek
bude novoizgraeni objekat, ili je mogue pronai objekte koji bi zadovoljili
zahtevane uslove u postojeem graevinskom fondu naputenih, neupotrebljavanih ili
prenamenjenih zgrada? I kako to korespondira sa potrebama savremenog gledaoca, pa
konano i sa savremenim ekonomskim kretanjima?
4. ZAKLJUAK
Arhitektonska produkcija, jednako kao i pozorina ili likovna, samo je jedan
od derivata opte kulturne produkcije jednog drutva. U tom smislu, svi ovi aspekti su
odraz savremenih drutvenih kretanja, sa kojima su opet uzrono-posledino povezani
na vrlo sloene naine. To svakako ne znai da je kvalitet svih autorskih ili artistikih
dela ujednaen i takoe ne znai da ponekad, neki od ovih aspekata kulturne
produkcije ne prethode jedan drugom. Drugim reima, injenica je da kvalitet
pozorine predstave zavisi, izmeu ostalog, od kvaliteta arhitektonskog objekta u
kome nastaje, ali ne uvek i ne u potpunosti. Takoe, nove ideje i nova vienja sveta
izraena kroz format likovnih ili izvoakih umetnosti mogu izmeniti i miljenja
unutar arhitektonskog stvaralatva, ali opet ne uvek i ne u potpunosti.
Kako navodi prof. Dinulovi: Vrste i karakter dramskog sadraja, odnosno
umetnike stavove i ideje o pozoritu, danas moemo posmatrati kao znaajno
uticajno polje jedino kada je re o ambijentalnom teatru i reutilizaciji postojeih
prostora i objekata. Ako meutim govorimo o namenski projektovanim pozorinim
zgradama, injenica je da repertoar i umetnika orijentacija institucija koje u njima
deluju gotovo da vie nisu znaajni za formiranje arhitektonskog programa, osim u
odnosu na eventualne anrovske specifinosti (dramskog pozorita u odnosu na
opersko, plesno ili mjuzikl na primer).... Tako tipologija modernih pozornica, od
arhitektonskog i graditeljskog, postaje rediteljsko i scenografsko pitanje. Naputanje
pozorine zgrade i posveenje graenju ambijenta za svaku predstavu ponaosob
(umesto da se u okviru pozorine kutije-kakvog god ona oblika bila, scenski sklop
stvara dekorom-kojim god se sredstvima scenograf sluio), treba, u tom smislu,
posmatrati kao jedan od moguih izbora.
16

50

Ako prihvatimo injenicu da je ambijentalni teatar generator onoga to e se
u budunosti pokazati kao nova programska i/ili tipoloka kategorija pozorine zgrade
(gde dozvoljavamo svaki mogui format ove budue strukture, ukljuujui efemeran,
virtuelan ili drugi) i takoe, injenicu da postojei pozorini objekti, u velikoj meri,
predstavljaju opeterenje jednako za stvaraoce koliko i za budet, da li vibrantan javni
prostor moe ponovo da postane akcelerator i budue pozorine, ali i sveopte
kulturne produkcije u Srbiji? Takoe, da li je zapravo taj javni prostor danas i
unutranjost trnog centra ili hol aerodroma? Ako pozorina produkcija trai put do
svojih gledalaca i izvan fiksirane lokacije koja se zove pozorina zgrada, gde bi se
danas ti gledaoci nalazili? Na kraju, da li je mogue pronai i reenja koja bi pomirila
nomadski duh putujuih trupa i tradicionalnu pozorinu scenu, ali i ponudila
savremeno i energino vienje, toliko neophodno kulturnoj produkciji?
Reenje koje upravo obuhvata pomenute probleme jeste model koji izuzetno
suptilno integrie kulturu, graditeljsko naslee, produkciju, turizam i ekonomsku
stranu. Neto to je odavno praktikovano i veoma uspeno funkcionie i danas irom
sveta jeste stvaranje novih kulturnih centara na platformama industrijskog naslea.
Ogromne industrijske hale, fabrike, koje danas vie ne slue svojoj prvobitnoj nameni
nameu se kao idealne podloge za stvaranje novog drutvenog momenta.
Prednosti ovog modela su viestruke:
- Nije potrebno ulagati velika finansijska sredstva na izgradnju novih objekata ve
se isti kvalitet postie kreativnim korienjem postojeeg graditeljskog fonda.
Autentini objekti iz prolosti koji na sebi nose trag vremena, prenosei duh
graditeljske tradicije mogu postati i generator stvaranja nove kulturne klime;
- S obzirom na to da je u ovim sluajevima mogua postepena revitalizacija, otvara
se i mogunost da se sadraji i njihov obim prirodno odrede prema realnim
potrebama i u ekonomski realnim okvirima. Tako se izbegavaju velike i
nesigurne investicije jer se prostori postavljaju kao multifunkcionalne jedinice i
kroz vreme je mogue prilagoavati ih novodolazeim potrebama;
- Ouvanje ovakvih objekata je od neprocenjivog znaaja za iru zajednicu, pre
svega u smislu ouvanja opteg nacionalnog i kulturnog identiteta.
Konano, u okviru ovakvog modela prenamene objekata u objekte kulture (u
irem smislu), ali i partikularno u pozorine objekte, mogue je:
- Uvesti srodne komercijalne programe. Transformacija koju su muzejske
institucije doivele u poslednjim decenijama XX veka govori u prilog ovoj tezi (u
51

okviru muzejskih ustanova su se kao srodni sadraji pojavile i knjiare, kafei i
restorani, internet centri, radionice za edukaciju i slino);
- Proiriti ciljnu grupu eventualnih gledalaca pozorinog spektakla, izbegavanjem
monumentalnih prostora i klime u kojoj su pozorine zgrade namenjene
iskljuivo elitnim drutvenim grupama;
- Postaviti kulturnu produkciju u sferu svakodnevne produktivnosti, odnosno, bar
na nivou prostornog, prikazati da je kultura jednom drutvu potrebna nita manje
nego druge delatnosti, koje veoma esto zauzimaju mnogo znaajniji medijski, ali
i znaenjski prostor u drutvenoj stvarnosti.
Konano, opti drutveni razvoj u velikoj meri zavisi od kulturne produkcije jedne
sredine. Predloeni model pokuava da ukae na reenje koje bi, sa jedne strane,
dozvolilo svim sferama kulture, pa i pozoritu, inspirativan prostorni okvir bez
ulaganja prevelikih finansijskih sredstava. Ostaje nada da e publika, u sferi pozorita,
ili arhitekture, imati dovoljno strpljenja da saeka.
5. ZAVRNE NAPOMENE
Rad je uraen u okviru projekta Ministarstva za nauku i tehnoloki razvoj,
pod nazivom Tehniko-tehnoloko stanje i potencijali arhitektonskih objekata za
scenske dogaaje u Republici Srbiji, pod rukovodstvom dr Radivoja Dinulovia,
vanrednog profesora.

1
Naslov knjige prof. dr Ranka Radovia Novi vrt-stari kavez, Stylos, Novi Sad,
2005
2
Javni prostori se, usled svojih morfolokih karakteristika, ali i razloga i istorije
postanka mogu smatrati mnogo tolerantnijim prema razliitim reimima korienja
nego to je to sluaj sa arhitektonskim objektima.
3
Dinulovi, Radivoje, Arhitektura pozorita XX veka, Clio, Beograd, 2009, str.188
4
magic of the real Zumthor, Peter, Atmospheres, Birkhauser Verlag, 2006, str.18
5
We use signals. We observe. I don t know if this passion of mine affects You in
the same way. This isn' t voyerism. On the contrary, it has a great deal to do with
atmospeheres. Think of Rear Window-Alfred Hitchcock. Life in a window, observed
from without. A classic. .... Zumthor, Peter, Atmospheres, Birkhauser Verlag, 2006,
str.46
52


6
What I am thinking of are my human surroundings - although they won't only be
mine- and of the building becoming a part of people's lives, a place where children
grew up. And perhaps one of the buildings will come back to them 25 years later,
involuntarily, and they'll remember a corner, a street, a square with no thought of it's
architect but that isn't the point. Just the idea of these things still being there there
are plenty of buildings like that I remember, not done by me, but which have touched
me, moved me, given me a sense of relief or helped me in some way. Zumthor,
Peter, Atmospheres, Birkhauser Verlag, 2006, str.65
7
Architecture is traditionally concerned with external phenomena: politics, social
conditions, cultural values, and the like. Rarely has it theoretically examined its own
discourse, its interiority. My work on the diagram is one such examination. It
concerns the possibility that architecture can manifest itself, manifest its on interiority
in a realized building...In the interiority of architecture there is also an a priori history,
the accumulated knowledge of all previous architectures. Eisenman, Peter,
Diagram Diaries, Thames and Hudson, 1999, str. 37
8
MVRDV,KM3, Excursion on Capacity, Actar, 2005, str.38
9
http://www.qag.qld.gov.au/?a=47968:v2, 7.4.2010.
10
http://vbvip4.velikibrat.rs/gallery/page3.html, 7.4.2010.
11
The objective is to make it into a just and progressive society based on its cultural
wealth and diversity. White Paper on Education and Training, Teaching and
LearningTowards the Learning Society,
http://ec.europa.eu/education/languages/pdf/doc409_en.pdf
12
Dinulovi, Radivoje, Arhitektura pozorita XX veka, Clio, 2009, str. 184
13
Above all, architecture is the means to tell the story about those who build it
Architecture is used by polticial leaders to seduce, to impress and to intimidate
Sudjic, Dejan, The Edifice Complex How the Rich and Powerfull Shape the World,
Penguin, 2006, str.3
14
Na primer, u savremenim muzejskim zgradama se potpuno izbegava prirodno
osvetljenje, zbog njegove tetnosti za umetnika dela, i u potpunosti se zamenjuje sa
vetakim. Time je pitanje arhitektonskog reavanja prostora (odgovarajue pozicije
prozorskih otvora koja je dovoljna za osvetljenje prostora, ali ne i tetna za
eksponate), zamenjeno tehnolokim.
15
black box theatre
53


16
Dinulovi, Radivoje, Arhitektura pozorita XX veka, Clio, 2009, str. 184-185


1. REFERENCE
1) Dinulovi, Radivoje, Arhitektura pozorita XX veka, Clio, Beograd, 2009
2) Zumthor, Peter, Atmospheres, Birkhauser Verlag, 2006
3) Eisenman, Peter, Diagram Diaries, Thames and Hudson, 1999
4) MVRDV,KM3, Excursion on Capacity, Actar, 2005
5) White Paper on Education and Training, Teaching and LearningTowards
the Learning Society,
http://ec.europa.eu/education/languages/pdf/doc409_en.pdf
6) Sudjic, Dejan, The Edifice Complex How the Rich and Powerfull Shape
the World, Penguin, 2006

54

55

Bojana Dragutinovi, Vinja Svrdlan
Studenti master kursa, Departman za arhitekturu i urbanizam, Fakultet tehnikih
nauka, Novi Sad
KONFLIKTNI KONTEKSTUALNI ODNOSI POZORINIH KUA NA
PRIMERU SNPA I BDPA
Apstrakt: Kao jedan od bitnih inilaca pri valorizaciji nekog arhitektonskog dela, pa i
pozorine kue, javlja se odnos posmatranog objekta i neposredne okoline. Stoga
smatramo da je bitno prouiti neke problematine primere, ustanoviti uzroke
konflikta, ako postoje, kako bi se isti kasnije mogli izbegnuti. U narednom radu,
baviemo se analizom dva sluaja, tanije konfliktima koji se javljaju izmeu zgrade
SNP-a u Novom Sadu i BDP-a u Beogradu i njihovih graenih okruenja. Obe zgrade
su posmatrane pre svega u kontekstu grada, definisan je problem, a zatim i uzroci
njegovog nastanka. Kako su ova dva objekta srodna iskljuivo u ovom ,
kontekstualnom smislu, u poreenja drugih karakteristika objekata se nije ulazilo.
Dubljim ulaenjem u problematiku, zakljueno je da se odnos bilo koje kue i
okruenja moe i mora posmatrati sa dva aspekta, jednog koji se tie kompatibilnosti
arhitektonskih jezika, i drugog sa teitem na programsko-sadrajnoj kompatibilnosti.
U oba prouena primera, javlja se nesklad u bar jednoj od ove dve ravni, to za
posledicu ima neutemeljenost ovih pozorinih kua u njihovo neposredno okruenje.

Kljune rei: pozorite, urbani kontekst, Srpsko Narodno Pozorite, Beogradsko
Dramsko Pozorite, konfliktne situacije
56

CONFLICTING CONTEXTUAL RELATIONS OF THEATRE BUILDINGS:
SERBIAN NATIONAL THEATRE IN NOVI SAD AND BELGRADE DRAMA
THEATRE, A CASE STUDY
Extended Abstract:. Correlation between a building and its urban surrounding is
certainly one of the key basic issues to consider today when trying to establish an
informed opinion on an architectural piece and/or evaluate it. However, this was not
always the case. In fact, it was the period after the Second World War, one of the
most productive periods in the history of this country, and its architectural practice,
that neglected this crucial aspect. As the buildings erected at that time are still actively
used, we found this issue to be a legitimate one. The focus of this theoretical analysis
have been two public buildings, theatres: Serbian National Theatre in Novi Sad
(Srpsko narodno pozorite, SNP) and Belgrade Drama Theatre (Beogradsko dramsko
pozorite, BDP) and, in particular, the urban conflict that arose between them and the
existing urban fabric. Both buildings originated from a similar
socio/cultural/historical milieu, the above-mentioned period of post-war Revival and
Reconstruction of a nation. Throughout the essay, we exclusively focused on
identifying the causes and aspects, variants of this problem. Architectural form and
style, as well as the particular conditions under which they were built and the
potentially complex and changing relations of programme/function, are not observed
as such, but strictly as aspects of a somewhat more complex problem. As a result, it is
established that such a conflict can and must be observed in a twofold manner: firstly,
from an aspect of compatibility of architectural expressions (form, style, etc.) and,
secondly, from a strictly functional point of view. In the case of SNP, we have a
building and its urban surrounding in perfect synchronization: situated in the
historical core of Novi Sad, its cultural, educational and entertainment centre, Serbian
National Theatre perfectly coincides with the values that its urban surrounding
exemplifies. However, this cannot be said for the spatial articulation and the form of
the building, that simply does not belong there. On the other hand, we have the case
of BDP, a building that was originally used as A House of Culture, a state
founded/funded cultural institution intended for the education/entertainment for the
masses that poured to the ever-expanding, newly industrialized cities of the
post/socialist era. As such institutions were rather informal, built in large numbers in
the city suburbs, their architectural language did not exude the symbolism and the
meaning to the extent that a theatre building does/should do. It was the fact that, not
long after the building was erected, it was renamed a theatre, that we perceive as the
core of the conflict. The predominantly residential and, what is more, architecturally
speaking, rather ambiguous urban context, does not suite the newly established and
professionally asserted theatre as a cultural institution. A new question arises? Who is
here out of context? And what becomes the context now: the one that is more
dominant in the quantitative or the qualitative sense? In both cases, the urban conflict
57

arises either in the functional or the formal (in the sense of architectural
expression/language) aspect that in turn results in a poorly integrated structure.

Keywords: theatre, urban context, Serbian National Theatre (SNP), Belgrade Drama
Theatre (BDP), conflicting urban relations


Sadraj:

1. Uvodno razmatranje
2. Analiza SNP-a
3. Analiza BDP-a
4. Korelaciona analiza i zakljuna razmatranja
5. Zavrne napomene
6. Reference


58

1. UVODNO RAZMATRANJE
Decenije posleratnog perioda u Jugoslaviji (SFRJ) svakako su obeleene
ubrzanim procesom modernizacije drutva i iznuenom industrijalizacijom zemlje.
Ove vetake tvorevine te intenzivna graevinska delatnost u svim privrednim
sektorima trebale su biti "poetna kapisla" tj. katalizator procesa deagrarizacije te
urbanizacije u zemlji. Budui da je industrijalizacija preteno zasnivana na
ekstenzivnom zapoljavanju nekvalifikovane i polukvalifikovane radne snage sa sela,
plan je naizgled uspeo, te je narod u do tada nevienom broju pohrlio gradovima, kao
izvorima sigurne zarade. Ovaj i ovakav, skraeni put industrijalizacije je, u periodu od
1948. do 1981., u gradove Jugoslavije doveo ak 6.5 miliona migranata sa sela, to je
postavilo brojna pitanja te ustanovilo problem tzv. Rurbanizacije grada 1. ini se da
je ovaj fenomen, zajedno sa socijalistikom krilaticom "sve za svakoga" (pa tako i
kultura) naveo relevantne inioce na izgradnju zavidnog broja objekata kulturno-
obrazovnog sadraja tzv. Domova Kulture i Narodnih Pozorita. Kultura je zaista
brzo pronala svoj dom u svim znaajnijim optinama, budui da preduzetnike
energije i radne snage nije manjkalo. To se meutim ne moe rei i za svest o
istorijskom nasleu i izgraenom urbanom kontekstu. Posmatrajui ceo proces sa ove
istorijske distance, ovi i ovakvi propusti su moda i bili donekle opravdani, ako
imamo u vidu u tom trenutku vie i urgentnije drutvene ciljeve. Ne moemo,
meutim, negirati jednostranost preovlaujue drutvene svesti toga doba, u
potpunom saglasju sa prostornim transformacijama, koje su dale toliko nesrenih
prostornih reenja.
U narednom izlaganju, baviemo se objektima Srpskog Narodnog Pozorita u
Novom Sadu i Beogradskog Dramskog Pozorita. Obe pozorine kue su
projektovane u slinom politikokulturnom miljeu, prva namenski projektovana kao
pozorite i neto kasnije izvedena uz brojne kontroverze, druga originalno zamiljena
kao Dom kulture, kasnije prekrojena u teatar.
Ono to na samom poetku moramo istai su okviri analize, odnosno
drutveni i prostorni aspekti ostvarenja kojima emo u ovom teorijskom osvrtu
posvetiti panju. Naime, na prvi pogled, ini se, ova dva ostvarenja nemaju
zajednikih dodirnih taaka. Postmodernistiki oblikovni izraz Srpskog Narodnog
Pozorita svakako nije srodan kasno modernistikom stilu originalnog zdanja
Beogradskog Dramskog. Objekti ak nisu podignuti u, tipoloki posmatrano,
prostorima srodne vrednosti: dok je SNP izveden u samom istorijskom jezgru naselja,
BDP je podignut na tadanjoj periferiji - Crvenom Krstu. Ovde treba naglasiti i samu
59

vanost koja je time pripojena objektu: dok je SNP po lokaciji, razmeri, stilskom
izrazu i pripadajuem otvorenom prostoru jedno krajnje pretenciozno i dominantno
zdanje od nacionalnog znaaja, Dramsko pozorite u Beogradu je, pak, jedno od
mnogih, narodnih, krajnje, sa funkcionalnog aspekta posmatrano, neposrednih zdanja.
Ni tu, znai, ne tvrdimo postojanje dodirnih taaka. Nivo sloenosti arhitektonskog
jezika nije isti, niti je slina sloenost i obim programa koji se u njima odigrava. U to
koliko je u arhitektonskom smislu objekat uspeno ostvaren, kao i u vrednost samih
spomenika, ne bismo ulazili. Ono to, meutim, konstatujemo kao opipljivu slinost
je konflikt zdanja sa neposrednim postojeim urbanim okruenjem.
Imajui u vidu razliito znaenje i jainu arhitektonskih izraza primenjenih
na oba zdanja, te znaenje samog mesta izgradnje i postojei kontekst, u toku dalje
analize emo pokuati da identifikujemo vodee faktore nastanka pomenutih
konfliktnih prostornih odnosa, odnosno relacije kue i njene neposredne graene
sredine. U tom smislu, posmatraemo itav niz ve pomenutih elemenata (poput
arhitektonskog/oblikovnog izraza, programskog okvira objekta i okoline, simbolike
oblika i sl.) ali ne samostalno, nego u korelaciji jednih sa drugim. Posmatrani u
jedinstvu uticaja, oni stvaraju sliku o sloenim odnosima na urbanistikom
prostornom nivou. Dodatno smo, za cilj ovog analitikog teorijskog diskursa,
postavili utvrivanje korena uoenog problema u oba sluaja, te toga da li su uzroci
pomenutih prostornih konflikata iste kategorije.
SNP je izgraen u starom jezgru Novog Sada, naruio je postojeu matricu,
izbrisao granice zatvorenog tradicionalnog bloka tipinog za ovaj deo grada i postavio
sasvim nove prostorne odnose. Objekat ima ureenu pripadajuu povrinu, dostojnu
javnog objekta. BDP je isto naruio tradicionalni blok, ali nema, za razliku od SNPa
pripadajuu ureenu povrinu, nego je nedoreen. Moe se rei da se nije nametnuo.
U tom smislu neposredna okolina objekta nije utvrena kao javna povrina dramskog
pozorita neko pozajmljena povrina parkinga. Iako postoji, nije mu dala
dostojanstvo.










60

2. ANALIZA SNPA:

Slika 1. Urbano tkivo uoi izgradnje pozorita

Zgrada SNPa je smetena u starom jezgru grada, raiavanjem lokacije u
produetku Jevrejske ulice, nekadanje JNA ( broj 8-12.) i bulevara Josipa Broza
(danas Mihajla Pupina). Prethodno planirana lokacija (iz 1959. godine) je bila na
terenu Limanskog parka, ali je odbaena kao nedostojna veliini i znaaju zahvata
kakav je bio izgradnja Narodnog pozorita. Budui da u osnovi zauzima 8500 m2
zbog zahteva pozorine tehnologije, za nju je, na nain svojstven tom vremenu i
radikalnim graditeljskim zahvatima u stilu Obnove i Izgradnje, takorei napravljeno
mesta miniranjem parnog fronta ulice JNA da bi novo pozorite dobilo glavni trg,
novu peaku zonu. Krajnje Le Korbizijeovski. ini se, pak, da je rtva bila uzaludna,
jer je dobijeni prostor vie ulica, nepravilan, asimetrian, neformiran. Da nesrea bude
vea, novo zdanje je pojasom zelenila odvojeno od trga, a on je postao proirena
ulica, usputna stanica, prostor nezgrapnih dimenzija i nejasnog jezika. Preiveli,
neparni front ulice JNA, kao da ak i poploanjem eli da se ogradi od suseda.
Neposredni urbani kontekst zdanja, vieno sa susedne saobraajnice, ine veim
delom slepe fasade i slepe ulice, svedoanstva velikih graditeljskih poteza prolosti.
Vertikalni gabarit objekta je usklaen sa zahtevima pozorine tehnologije i
ogranienjima susednih objekata. Bilo bi lepo videti dijalog zdanja sa okolnim
prostorom, poto su trenutno, ini se, na ratnoj nozi.
61


Slika 2. Odnos otvorenog prostora Pozorinog trga i preostalog fronta ulice JNA

Do izgradnje pozorita, oblinja Uspenska crkva, inae uvrtena na listu
spomenika kulture od izuzetnog znaaja, imala je portu i parohijski dom. Vie je
nema. Simptomatino je da se sa svih fasada nalaze prostori koji su mrani, zaputeni
i devastirani, kao da morfologija istih priziva urbane buntovnike da ih menjaju po
sopstvenom nahoenju. Ovakve demonstracije nezadovoljstva, nestaju samo na onim
delovima gde se funkcije objekta "izlivaju" u otvoreni javni prostor, odnosno, na
mestu glavnog ulaza i bate kafea Sterija. Moda se upravo tu, gde postoji kakav-
takav dijalog objekta i njegove sadrine sa okolinom, uspostavlja primirje. Sama
morfologija ureenih povrina oko zgrade je takva da podsea na bedeme, bastione,
tvravu. Metafora bastiona kulture je moda adekvatna, ali nikako i prihvaena od
urbanih korisnika, koji pre ovaj prostor doivljavaju kao izazov, mesto koje treba
osvojiti, zaposesti, ukljuiti u grad.
62



Slike 3 i 4. Bastion Kulture

3. ANALIZA BDPA:
Problem kue BDP-a je neto drugaiji. Kao to je ve reeno, originalno se
krenulo u izgradnju objekta osmiljenog kao Dom Kulture etvrtog rejona, koje je
zatim prekrojen u teatar. Lokacija: Crveni Krst, Trg Save Kovaevia. Termin trg
ovde moda nije najadekvatniji. Danas je to uvuen prostor, nastao izostavljanjem
jednog dela fasadnih platana sa obe strane ulice, kako bi se dobilo proirenje i prodor
ka paralelnoj ulici u kojoj se nalazi zgrada Pozorita. Ostaje malo nejasno zato je u
startu odabran Crveni Krst kao lokacija za teatar. U svetlu podataka da je ovo pre
svega trebalo da bude Dom Kulture, ova odluka postaje malo loginija, ako se imaju
na umu posleratne socijalistike tendencije da svi imaju pravo na kulturu. Ali zato je
jedno pozorite tada useljeno u Dom na Crvenom krstu ostaje nejasno. Danas ovo
moda ne deluje neuobiajeno, kada se u celom svetu tei ka decentralizaciji gradova,
koji su svojom veliinom postali neodrivi i nepregledni, a u ovu grupu bi trebalo
svrstati i Beograd. Crveni krst jeste i dalje na 30tak minuta hoda od Slavije, to nam
danas deluje kao vrlo dostupno (pogotovo kada pomislimo gde je Mirijevo ili
Sremica od te iste Slavije), ali pre 60 godina, kada je Pozorite osnovano, to sigurno
63

nije bio sluaj. Meutim, ono to i dalje ostaje neadekvatno, bar po naem stanovitu,
jeste neposredno okruenje. Kako je to ve napomenuto lokacija deluje samo u
pisanom obliku odgovarajua. Trg. Pozorite na trgu. To deluje tako prirodno i
organski, da o tome ne vredi ni raspravljati. Ali kada se ode na to mesto, tako
ambiciozno proglaeno trgom, stie se posve drugaiji utisak. Stambene zgrade,
soliteri, radnje sa prehranom, parking. I sve to naravno zainjeno nedefinisanim
zelenilom. Pomalo nedopustivo za jednu takvu kuu. Kontradiktorno i iznenaujue.
Kada se posmatraju fotografije samog objekta, bez okruujuih struktura ovo ne
upada u oko. Drvored breza ispred, parkiranje pod uglom, purpurna fasada. Prilaz,
meutim, zakren taksi vozilima, betonskim ardinjerama sa polu-uvelim biljkama i
par klupa zaklonjenih istim. Iza, parcela Vodovoda, ograena poljana u nagibu, pored,
jednoporodine kue, a u blizini betonsko edo socijalne urbanizacije od ko-zna-
koliko spratova. Sa druge strane trga vrlo nedefinisan poluparkovski prostor i
montani kiosk sa kineskom robom. Objekat nije ni ugraen, ni slobodnostojei, sa
jedne strane neto to moe da proe kao kolski prolaz, sa istoka opet jednoporodina
kua. Na originalnom projektu koji je izradio arhitekta Jozif Najman je takoe vidljiv
ovaj objekat, pa stoga uzimamo da je to bilo ugraivanje u postojei kontekst. Na
ovom planu meutim ne postoje pomone strukture, kasnije dograene, neke legalno,
neke nelegalno, koje su se koliko je to mogue pribliile ivicama parcele, pa se to ne
sme pripisati originalnom projektantu. Verovatno je tokom proteklih ezdesetak
godina pomalo stihijski proirivan program zgrade, kako je u datom trenutku bilo
potrebno i mogue. Tragovi istih onih buntovnika su i ovde vidljivi, pre svega na
bonoj fasadi, onoj ka kolskom prolazu. Deo zgrade koji je u vlasnitvu Beograd
filma, bioskop Avala, sada zatvoren i nekoriten, verovatno emituje sline vibracije
kao i dobar deo SNP-a. Ostatak zgrade, meutim nema sline oiljke, pa emo
pretpostaviti i da nije toliko omraen kod lokalnih umetnika. Nakon rekonstrukcije
iz 2003. godine, zgrada je dobila izraz dostojan pozorita, ali je , ini se, kontrast sa
pripadajuim okruenjem dodatno pojaan. Ulazna partija je sasvim adekvatno
naglaena, a korieni materijali savreno korespondiraju sa funkcijom zgrade. I
upravo ovo celu strukturu ini pomalo grotesknom u odnosu na urbani haos koji oko
nje vlada. Zgrada koja se na prvi pogled jasno ita kao pozorite, dostojanstvena i
nepretenciozna, u nekom drugom kontekstu bila bi potpuno prihvatljiva. Na ovom
mestu, iako nije u konfliktu sa samim terenom, deluje ugroeno i sputano, poput cveta
na bunjitu.
64


Slika 5. Zgrada BDP-a u kontekstu Crvenog Krsta

4. KORELACIONA ANALIZA SA ZAKLJUNIM RAZMATRANJIMA
Na prvi pogled je vidljivo koliko su ove dve kue slabo utemeljene u svom
okruenju. Ona prva, kua SNP-a, je na posve banalan nain nakalemljena na neto
to je na tom mestu postojalo stotinama godina pre nje, i nije se dobro snala. Nije se
ukorenila, ni toliko godina posle izgradnje. Niti je upotrebljeni arhitektonski izraz
ikako mogao da tome da doprinese. Zatvorenih fasada, hladnih i glatkih povrina,
napramapostavljena toplom i arolikom frontu ulice austrijske provincije, ova
glomazna i pomalo zastraujua struktura sasvim jasno stavlja do znanja da tu ne
pripada. Niti e ikada pripasti. Kontrast starog i novog u ovom sluaju bio je na
obostranu tetu, ali posmatra e ipak pre saoseati sa arhitekturom minulih vremena,
kojoj je neko pridodao stranca koji je ugroava. Napokon, te nacifrane, starinske
fasade su tu bile pre, i u veini su, pa je prirodno novu zgradu pozorita posmatrati
kao stran i suvian objekat. Svakako da je, sa druge strane, lokacija za ovakav javni
objekat, mnogo srenije odabrana nego za BDP. Znaenje sadraja, je ovde mnogo
ukorenjenije u okruenje nego to je to arhitektonski izraz, opna u koju je taj sadraj
umotan. Neposredna blizina svih vanijih centralnih sadraja ini drutveno
generisani duh mesta, sa kojim je znaenje funkcije Pozorita u potpunom saglasju.
Stoga, ovde je pre svega problem u nekompatibilnosti arhitektonskog izraza, dok je sa
druge strane sutinska ili programsko-sadrajna kompatibilnost postignuta.
Za zgradu BDP-a bi se, sa druge strane, moglo rei da je nepretenciozna i
pomalo diskretna. Institucija koja je u njoj smetena iskljuivo svojim znaajem i
radom, gradi sliku o sebi. Kua je tu skoro sporedna stvar. Razlog ovome se
verovatno krije i u prirodi okruujue sredine. Preteno stambeno naselje,
65

nedefinisano, neusklaeno samo sa sobom a kamoli sa pozoritem, heterogena i
raznorodna grupacija objekata, gde se ni jedan ne namee kao dominantan. Sredina bi
ovde mogla da se posmatra kao neodgovarajua, mnogo vie nego to je sam objekat
tu nepripadajui.. Ne bi se moglo rei da je zatvoren u sebe, ali u odnosu na spolja,
svakako gradi svoj mikrosvet, iako su vidljivi gestovi kojima se pokuava to "spolja"
ukljuiti u ono "unutra" i obrnuto. Glavni problem u takvom poduhvatu predstavlja
razlika u znaenju tog "spolja" i "unutra". Konflikt upravo nastaje na ovom mestu,
gde se znaenje pozorita kao institucije ne uklapa u okolnu sredinu, ili bolje, gde se
znaenje sredine ne uklapa sa znaenjem pozorita. Kako zgrada sama po sebi ne bi
mogla ni po jednom osnovu biti negativno ocenjena, to je mogue rei da njoj pre ne
odgovara sredina, nego to toj sredini ne odgovara zgrada. To znai da ovde govorimo
o programsko-sadrajnoj nekompatibilnosti, dok se o usklaenosti arhitektonskih
izraza u potpunoj kakofoniji razliitih stilova, gabarita i namena, gde ne postoji
nijedan zajedniki estetski imenitelj, ne moe diskutovati.
Za SNP bi se moglo rei da je preagresivan za svoju okolinu, te da se u
datom okruju namee kao skoro determiniui, dok je BDP, mogue nedovoljno
snaan, toliko ak da ni purpurna boja fasade ne ostaje kao dominanta, u poreenju sa
nedoreenom i nedefinisanom haotinom okolinom.
Ovaj problem se znai moe sagledati iz dva razliita ugla, sa aspekta
programsko-sadrajne, odnosno sutinske kompatibilnosti, i one pojavne,
kompatibilnosti arhitektonskih izraza.
U sluaju SNPa objekat je neodgovarajui okruenju, dok je u sluaju
BDPa okruenje neodgovarajue objektu.
Vidi se da u ova dva sluaja ne postoji sklad po oba kriterijuma (pojavno,
odnosno oblikovno i sutinsko, odnosno programsko-sadrajno). Tako se na primeru
SNPa nije vodilo rauna o skladu arhitektonskih izraza, dok se kod BDP nije vodilo
rauna o programskoj usklaenosti kue i sredine. Iako je mogue da je izvor
konflikta kod SNPa razlika izmeu originalno projektom predvienog i izvedenog
stanja, ovo se ne moe sa sigurnou tvrditi. Izvesnije je pak da je kod BDPa problem
nastao u onom trenutku, kada je odlueno da se u predvieni Dom kulture useli
pozorite, institucija naoko slinog karaktera, koja je meutim vremenom znaajno
dobila na vrednosti kako na beogradskoj tako i na srpskoj kulturnoj sceni. Da li je
uopte legitimno da je glavni kamen spoticanja upravo to to je ovo pozorite
preoblikovano iz Doma Kulture br. HY, pa se, shodno tome od kue sada oekuje
neto vie, dostojno epiteta koje ova titula sa sobom nosi. Da li je ovde moda sluaj
66

da se od krajnje neposrednih i pragmatinih institucija kao to su domovi kulture,
zahteva dostojanstvo.
5. ZAVRNE NAPOMENE
Rad je uraen u okviru projekta Ministarstva za nauku i tehnoloki razvoj,
pod nazivom Tehniko-tehnoloko stanje i potencijali arhitektonskih objekata za
scenske dogaaje u Republici Srbiji, pod rukovodstvom dr Radivoja Dinulovia,
vanrednog profesora.
1
Vujovi, Sreten, Grad u senci rata- ogledi o gradu, siromatvu i sukobima,
Prometej/Institut za sociologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, Novi
Sad,/Beograd, 1997, str. 28
elele bismo da se zahvalimo, pre svih, profesoru Radivoju Dinuloviu, i
naim, vie nego predusretljivim, asistentkinjama Dragani Konstantinovi i Miljani
Zekovi, za svesrdnu pomo, rei podrke i ovu jedinstvenu priliku i jedno novo
iskustvo. Dragani Pilipovi za podatke i Fakultetu Tehnikih Nauka.
6. REFERENCE
1) Pai, Feliks, (urednik), Pai, Zorica (drugo), Beogradsko
Dramsko Pozorite: BDP 60: 1947 2007., Beogradsko Dramsko Pozorite, Beograd
2007.

67

Mr Olivera Graanin
Docent, Akademija umetnosti, Novi Sad
TEHNIKO-TEHNOLOKE KARAKTERISTIKE ARHITEKTONSKIH
OBJEKATA ZA SCENSKE DOGAAJE U REPUBLICI SRBIJI
Apstrakt: Tehniko- tehnoloke karakteristike objekata za scenske dogaaje u
Republici Srbiji odraavaju ukupno stanje u pozorinoj umetnosti u Srbiji.
Tehniko-tehnoloke karakteristike prostora utiu na izbor dela koje e biti
postavljeno na toj sceni, na nain na koji e delo biti oblikovano i na kompletan
scenski dizajn.
Meutim, uglavnom ne postoji dovoljna povezanost izmeu definisanja repertoarske
politike sa jedne strane i planiranja razvoja i promena tehniko-tehnolokih
karakteristika sa druge strane, kao to esto ne postoji dovoljno dobro organizovana
saradnja izmeu tehnikog i autorskog dela ekipe u radu na samoj pripremi predstave.
Opremanje prostora i angaovanje ljudi koji e raditi u tehnikom sektoru treba da
bude usklaeno sa repertoarskom politikom pozorita. U sladu sa time, potrebno je
napraviti i jasnu strategiju evaluacije, odravanja i obnove opreme da bi se
optimizovala upotrebljivost ureaja i samim tim se popravili uslovi rada.
Posebno je vano organizovati saradnju pozorinih institucija u Srbiji sa
meunarodnim strunim udruenjima u oblasti scenske tehnike i tehnologije, jer se
tehnologija veoma brzo menja, izraajne mogunosti uz pomo tehnologije se
menjaju, a lanstvo u takvim organizacijama je najbolji nain da se doe do
pravovremenih i proverenih informacija i relevantnih iskustava. To je takoe jedan od
dobrih naina za dodatno usavravanje zaposlenih u pozoritu.

Kljune rei: scenska tehnologija, scenska mehanika, dizajn zvuka, dizajn svetla,
strategija evaluacije, odravanja i obnove tehnologije, organizacija tehniko-
tehnolokog sektora

68

TECHNICAL AND TECHNOLOGICAL PROPERTIES OF PERFORMANCE
VENUES IN THE REPUBLIC OF SERBIA
Abstract: Technical and technological properties of performance venues unduly
influence the selection of the production, and the manner it will be portrayed,
particularly from the point of view of stage design as a whole (scenography, lighting,
sound, production).
However, there seems to be a lack of coordination and communication between
instances that are defining repertoire policy on one side, and the designated persons in
charge of planning technological updates on the other side. Also, the cooperation
between the technical and authorial parts of the team is often not profound enough
during the rehearsal periods.
Planning the extent and properties of stage mechanics, lighting, and sound
technology, as well as defining the staff policies in the respect of what the theatre
institution actually requires, have to be in accordance with the repertoire policy of that
institution. Furthermore, there exists a need for a clear strategy in regards to the
evaluation, maintenance, and updating of the implemented technology, with the
resulting effect that the usability of individual pieces of equipment can be optimised
and therefore in itself lead to the improved working capacities.
It is of utmost importance to organize a functional cooperation between Serbian
theatres and international organisations of professionals in the domain of stage
technology. Stage technologies are changing and improving very fast and together
with them there is also a change in the available forms of expression through
technology. Memberships in organizations of professionals provide a manner for
experts to learn about new technologies in a timely manner, additionally allowing
them to learn about the experience in working with some new forms of the said
technologies with all the accessible possibilities that they provide. This is an excellent
manner for employees in a theatre to improve their knowledge and also keep up-to-
date with information in their particular field of work.

Technical properties of a theatre are first and foremost the spatial, or more adequately
the architectural properties of the given space. The process of changing and
improving these particular properties is potentially the most difficult and the most
expensive undertaking a theatre may encounter.
Technological properties of a theatre include:
- energy supply
- stage mechanics
- wiring
- equipment for light design
- equipment for sound design
69

- in some cases the equipment for recording theatre shows on video and
production of video files.


The Terazije Theatre can be taken as a rare example of a theatre for which the
designing engineers deviate from the common industry recommendations for
acoustical properties of a theatre hall in order to create a more appropriate venue for
the repertoire that the theatre intends to follow. The main stage and audience room of
The Terazije Theatre has a much shorter reverberation time than what is generally
viewed as appropriate for such theatre halls, rendering it quite unfavourably suited for
the non-amplified sound, but on the other hand making it very versatile and applicable
for amplified sound productions and situations where microphones are being used on
stage, with properties that are almost removing any risk of feedback. Considering that
The Terazije Theatre is mostly oriented towards producing musicals that are using the
amplified sound, it is evident that the implemented deviation from commonly
deployed acoustic properties has been made to accommodate better the repertoire that
the theatre is set on producing.

The matters of energy supply, wiring, and stage mechanics should be carefully
considered at the same time when the architectural properties are considered - before
the actual building or an eventual adaptation of the theatre takes place - mainly
because after the architectural work has been completed any subsequent changes to
the original design would become laborious and expensive.
Systems for light and sound design, and for producing video materials, are more
flexible and easier to update, which does not diminish the necessity of careful
planning of those systems as well.

While gathering data, we have established that there are considerable differences
between the list of equipment that a theatre has, listed as installed and deployed, and
the actual available equipment that can be properly used or is in a workable condition.
Our conclusion is that the reason for this unfavourable state of affairs is the fact that
there is no universal and clearly defined system of evaluating the equipment that the
theatre has and no standardized maintenance procedures. The widely encountered
practice of minimal maintenance has proven to be a more expensive, inefficient and
least safe solution. However, in order to provide the proper and regular maintenance,
there is a requirement for clear and comprehensive procedure definitions in regards to
evaluating the condition the equipment is in, on the repairing procedures, and possible
disposal of pieces of equipment whose repair is beyond feasibility or simply not
possible. International organisations of theatre professionals can offer some very
useful guidelines on how to establish such procedures. As the author of this
comprehensive evaluation and as an educated authority in the field in question, I see
the establishing of such procedures and their unanimous acknowledgement and
implementation within all theatre institutions in the country of Serbia as a dire
necessity, if the improvement of technical and technological properties of theatres in
the country is to be achieved.

70

These procedures are additionally gaining in importance when observed as a safety
improving tool. Safety precautions in a theatre building need to be taken seriously.
Wiring throughout the whole building, not just on stage, poses as a hazard on multiple
levels and is a crucial safety issue. The experience that was involuntarily gathered due
to the fire in Yugoslavian Drama Theatre in 1997, when the entire theatre building
burned down to the ground due to faulty wiring, taught us that even though regular
evaluations and repairs might increase the expenses, it would be much less costly than
the subsequent inevitable repairs of the consequences of the devastating fire, even if
the damages have proven to be only on material and structure, with no human
casualties.

Technology-wise, there is a considerable potential in the theatres in Serbia, but it is
not being exploited as well as it could be, mostly due to the poor and untimely
equipment and facility maintenance, and partly due to the fact that the theatre officials
and the technical staff are unwilling to follow new trends regularly and implement
new and improved technologies.
During the data gathering process it has been established that only two theatres in
Serbia use digital sound consoles (The Terazije Theatre and Madlenianum), and one
has an analogue console with digital controls (Yugoslav Drama Theatre). Digital
sound consoles are not something that is vital for achieving good sound design, but
the mere fact that in the year 2010 only 2 theatres have digital consoles, and that other
theatres, even if they are purchasing new consoles, still decide to opt for the analogue,
is indicative of the lack of readiness by the technical staff to accept and adapt to new
technologies.
Sound booths are usually equipped with computers, but their capabilities and
versatility are only marginally employed. During the data gathering process, there was
not even one single theatre that employs or uses one of the specialised software tools
for stage sound design (for example Show Cue System or Ableton Live). There were
only a very few theatres that use MIDI and sampling technologies during their
productions, as well as during the pre-production process. In addition to that, it was
noted that even if the theatres were capable of connecting sound and lighting consoles
through the MIDI protocol, the feature was not used, even though that would make
the work much easier and enable more synchronicity between changes of light and
sound cues.
These facts correlate with the fact that theatre institutions in Serbia and their technical
staff in particular fail to communicate in an organised fashion with international
professional organisations that concern themselves with stage technology and design.
These facts convey an image of how the importance of technology in theatre is
viewed within Serbian theatre institutions, which also has a bearing on how the
technical staff working in theatres are perceived by their colleagues who belong to the
elite club of the so-called authorial staff.
In some theatres members of the technical and managerial staff are so carefully
divided, that even their coffee breaks have to be taken apart from each other, in
separate spaces (there are two separate coffee break lounges, one for the management,
and one for the technical staff).
71

The consequence of that kind of segregation is that the members of technical staff are
not being properly motivated to partake in the production itself, but are regarded by
their peers from the management staff (and indirectly also by themselves) as mere
technical support, which results in a profound lack of interest and motivation to
contribute to the overall work process.

Keywords: technological properties of stage venues, stage mechanics, stage sound
design, light design, maintenance procedures



Sadraj:
1. Uvod
2. Karakteristike prostora
3. Tehniko-tehnoloka opremljenost prostora
4. Saradnja sa strunim organizacijama u zemlji i inostranstvu
5. Zakljuak
6. Zavrne napomene
7. Reference
72

1. UVOD
Svako pozorite, svaki objekat predvien za izvoenje scenskih dogaaja
definisan je, izmeu ostalog, i tehniko-tehnolokim uslovima.
Tehniko-tehnoloke karakteristike prostora su jedan od okvira scenskog
dela, i nuno utiu na formulisanje kompletnog scenskog dizajna, pa ak i na
kompletnu postavku scenskog dela.
Ve pri samom izboru dramskog dela koje e biti obraeno i postavljeno na
scenu, autorski tim pokuava da uskladi zahteve tog dela sa prostorom u kome e se
to delo igrati. Zbog toga, same karakteristike scene utiu donekle da repertoarske
politike. Gabariti prostora odreuju veliinu produkcije i mogu broj izvoaa na
sceni, a opremljenost tehnologijom moe da deluje kao ograniavajui faktor,
pogotovo pri izboru savremenih tekstova.
Trebalo bi da postoji i obrnut proces, da i sama repertoarska politika utie na
tehnoloke karakteristike prostora, pre svega u domenu planiranja opremljenosti
ureajima za dizajn svetla i zvuka, a takoe i u definisanju prostornih uslova pri
eventualnom renoviranju. Vano je da se tehniko-tehnoloke karakteristike
posmatraju, ne samo kao faktor ogranienja, ve i kao spektar alata koji otvaraju ire
mogunosti kreativnog izraavanja.
Tehniko-tehnoloki uslovi za rad u scenskom prostoru pre svega zavise od
karakteristika prostora. Izmene tih karakteristika su ujedno i najtee i najskuplje.
Sledea po vanosti je tehniko-tehnoloka opremljenost prostora, pod kojom
podrazumevamo:
- energetske uslove,
- opremljenost scenskom mehanikom,
- oienje,
- opremljenost ureajima za dizajn svetla,
- opremljenost ureajima za dizajn zvuka i
- eventualno oprema za pripremu video materjala i snimanje
predstava.


73

2. KARATERISTIKE PROSTORA
Reenje prostora scene i gledalita moemo da posmatramo kao okvir, ram
samog scenskog dela. Reenja prostora u okviru pozorine institucije koji su
namenjeni za pripremu pozorine predstave (probne sale, garderobe, radionice)
moemo da posmatramo kao deo podloge za stvaranje scenskog dela.
Promene zahteva savremene produkcije zahtevaju odreene intervencije u
prostoru, pogotovo kad su uslovi za rad sa tehnologijom u pitanju. U savremenim
produkcijama postoji zahtev da reije zvuka i svetla budu otvorene ka sali, bilo da
kabine imaju mogunost otvaranja prema sali po potrebi, bilo da postoje alternativne
miksete za voenje svetla i zvuka iz sale. Kako stvari trenutno stoje u Srbiji, svega
nekoliko pozorita ima tu mogunost i koristi je redovno (Pozorite na Terazijama,
Madlenianum, JDP), dok su u veini pozorita reije jo uvek zatvorene (slika 1).










Sl.1 Reija zvuka i svetla u Pozoritu Dobrica Milutinovi
u Sremskoj Mitrovici

Promene prostornih uslova su finansijski i organizaciono najzahtevnije i zbog
toga zahtevaju dugo i paljivo promiljanje o potrebama institucije u domenu
prostornih reenja. Veoma mali broj pozorinih zgrada u Srbiji je graen sa namerom
da se napravi pozorina zgrada. Zgrade su uglavnom zidane u drugaije svrhe, pa
zatim adaptirane.

74

Pripreme i planiranje adaptacije podrazumeva razmatranje mnogih uslova.
Pre svega je potrebno razmotriti pitanje koncepta reenja scenskog prostora (odnos
scene i gledalita), a zatim je potrebno u projektu definisati sve budue tehniko-
tehnoloke zahteve, jer svi oni zavise uveliko od reenja prostora. Sa tehniko-
tehnoloke strane, za prostor je bitno da se precizno definiu sledei zahtevi:
- ventilacija prostora, koja se proraunava u odnosu na broj ljudi koji e
boraviti u prostoriji i zagrevanje rasvetnih tela;
- akustiki zahtevi prostora;
- tehnike potrebe scenske mehanike;
- energetski zahtevi;
- fizike komunikacije (prolazi i rampe);
- ine veze.
Uz paljivo planiranje, svaki prostorni problem je reiv. Dobar primer je lift
za utovar i istovar tereta u Pozoritu na Terazijama. Zgrada Pozorita na Terazijama
ima problem nemogunosti utovara tereta, zbog specifine konstrukcije i pozicije
zgrade. Da bi se reio taj problem, napravljen je lift koji izlazi na oblinji trg, i tako se
do samog lifta moe jednostavno dostaviti teret, utovariti i spustiti do scene (Slika 2).











Sl.2 Lift za utovar na trgu pored Pozorita na Terazijama.

75

Pored zanimljivog reenja sa liftom, Pozorite na Terazijama moemo uzeti
kao redak primer pozorita koje je svoju jasno profilisanu repertoarsku politiku uzelo
u obzir prilikom planiranja akustikih svojstava prostora. Naime, sala Pozorita na
Terazijama ima vreme reverberacije (jedno od akustikih svojstava prostora) koje je
znatno nie od uobiajenog za pozorine sale
28
. Sala sa takvim vremenom
reverberacije je nepovoljna za izvoenje klasinog, govornog, neozvuenog
programa, ali je izuzetno povoljna za izvoenje programa u kojima se glasovi
ozvuavaju jer je smanjena opasnost od pojavljivanja akustike povratne sprege
(mikrofonije). Ako se uzme u obzir da je Pozorite na Terazijama repertoarski
primarno okrenuto proizvodnji mjuzikla, koji se izvodi uz upotrebu ozvuenja, onda
je jasno da je sala pripremljena upravo u skladu sa repertoarskom politikom. Naravno,
ukoliko se na sceni izvodi klasian dramski program, mogue je aktivirati sistem za
dozvuavanje u vidu viseih mikrofona, kojim se imitira poveanje reverberacije
prostora. Ovo je jedan od retkih, hrabrih primera gde se odstupilo od uobiajenih
preporuka, da bi se bolje izalo u susret repertoarskoj politici pozorita.
3. TEHNIKO -TEHNOLOKA OPREMLJENOST PROSTORA
Jasno je da tehniko-tehnoloki uslovi pre svega zavise od finansijskih
preduslova, ali zavise i od paljivog planiranja, raspolaganja finansijama, kao i od
saradnje izmeu sektora.
Redovno, sistematsko odravanje ureaja i sistematska evaluacija potreba u
nabavci ureaja se pojavljuje kao imperativ za postojanje dobrih tehniko-tehnolokih
uslova u pozorinoj instituciji.
Tokom prikupljanja podataka ustanovljeno je da je razlika izmeu spiska
ureaja koji su na raspolaganju i spiska ureaja koji zapravo mogu da se sasvim
ispravno koriste prilino velika, pogotovo kada su ureaji za dizajn svetla u pitanju.
Pretpostavka je da do toga dolazi jer ne postoji univerzalan, jasno definisan sistem
evaluacije postojee opreme i odravanja iste. Praksa minimalnog odravanja je
skuplje, neefikasnije i manje bezbedno reenje. Meutim, da bi odravanje bilo
redovno i dosledno izvedeno, potrebno je da postoji jasan protokol o evaluaciji stanja
ureaja, nainu i proceduri remonta i eventualnom rashodovanju ureaja. Preporuke
strunih meunarodnih organizacija bi bile veoma korisne pri sastavljanju takvog
protokola, i autor ovog rada vidi sastavljanje takvog protokola i njegovo usvajanje od
strane pozorinih institucija u zemlji, kao nuan preduslov za poboljanje tehniko-
tehnolokih uslova u pozorinim institucijama u zemlji.
76

3.1. Energetski uslovi
Paljivo i pravilno definisanje energetskih potreba mora da se izvri u fazi
izgradnje ili renoviranja prostora za izvoenje scenskih dogaaja i predstavlja jedan
od kljunih preduslova za kasniji kvalitetan i bezbedan rad, pogotovo zato to zajedno
sa prostornim uslovima i oienjem, spada u karakteristike koje se kasnije teko
menjaju, pa sve eventualne greke ostaju da godinama, ak decenijama oteavaju rad i
ine ga manje bezbednim.
Scenski dogaaji, po pravilu, troe mnogo energije, pre svega na rasvetu,
hlaenje i ventilaciju, a zatim i na zvuk i mehaniku. Uz to, energetska reenja su usko
vezana sa bezbednosnim uslovima u zgradi.
Dodatno opremanje tehnologijom moe da znai sve veu energetsku
potronju, ali i ne mora. Postoje moderni sistemi za rasvetu koji troe mnogo manje
energije sami po sebi, emituju manje toplote (pa se manje troi na ventilaciju) i
jeftiniji su za odravanje
29
. Da bi se jedna pozorina kua odvaila na zamenu starih
rasvetnih tela novim, efikasnijim telima koja troe manje energije i manje kotaju u
odravanju bi, potrebno je da relevantne osobe u instituciji razmiljaju dalekoseno.
3.2. Opremljenost scenskom mehanikom
Pod scenskom mehanikom podrazumevamo sve pokretne elemente na sceni i
oko nje: povlake (cugove), propadalita, pokretne barijere i platforme, rotirajuu binu,
gvozdenu zavesu i ostale zavese.
Opremljenost scenskom mehanikom je direktno vezana za rad sa svim
elementima scenskog dizajna, pre svega zato to scenska mehanika slui kao podloga
za delovanje scenskog dizajna. Pozicije rasvetnih tela zavise od mogunosti kaenja
na cugove, mogunosti rada sa scenografijom e biti vezane za eventualnu
mogunost rotiranja bine ili propadanja i sl.
Kad su sistemi scenske mehanike u pitanju, ne postoji velika razlika izmeu
kapaciteta koji stoje na raspolaganju i kapaciteta koji zaista funkcioniu, pa
zakljuujemo da se sistemi scenske mehanike solidno odravaju u odnosu na potrebe.
77















Slika 3.Povlake, Narodno pozorite u Beogradu

Dodue, scenska mehanika nije sklona kvarenju i ne zahteva este i skupe
zamene delova, kao na primer scenska rasveta, pa je to jo jedan od razloga zato
scenska mehanika u pozoritima u Srbiji funkcionie solidno.
3.3. Oienje
Pitanje oienja je vezano za pitanja planiranja sistema za dizajn svetla i
zvuka sistema za praenje predstave u svom prostorima zgrade, ali i za energetske
uslove. Ipak, problem oienja pozorine zgrade posmatramo odvojeno, zbog
injenice da je taj sistem dobrim delom ugraen u zidove zgrade i samim tim teko
promenljiv. Lako emo promeniti neke procesore za zvuk ili nekoliko rasvetnih tela,
lako emo dokupiti mikrofone, ali ako sistem oienja nije dobro isplaniran onda
ljudima zaposlenim u pozoritu sleduje dosta godina dovijanja i razvlaenja kablova
kroz hodnike sve do sledeeg renoviranja.
Sistem oienja podrazumeva sve ine veze u zgradi: energetske vodove,
audio-video linije, sistem interne televizije, kontrole zvuka i svetla iz reije ka sali i
sceni i veze izmeu reija (MIDI protokol), veze izmeu inspicijentskog pulta i svih
78

delova pozorine zgrade, veze iz reija zvuka i svetla ka prostorima pozorita van sale
(foajeima i hodnicima) gde mogu da se odravaju odvojeni programi ili delovi
predstave. Sistem oienja proima sve delove zgrade i moe da se posmatra kao
krvotok zgrade.
Pri tom treba napomenuti da su ine instalacije jedna od kritinih taaka
bezbednosti zgrade. Upravo zbog toga je potrebno ustanoviti taan protokol redovne
provere sistema, evaluacije stanja i eventualne popravke.
Iskustvo vezano za poar u Jugoslovenskom dramskom pozoritu koje je
1997. godine izgorelo do temelja
30
, nas ui da, koliko god da skupe bile provere i
remonti, te procedure su svakako mnogo jeftinije od saniranja posledica poara, ak i
ako je teta samo materijalna i nema izgubljenih ivota.
3.4. Opremljenost ureajima za dizajn zvuka i svetla
Opremljenost ureajima za dizajn zvuka i svetla je veoma razliita od objekta
do objekta. Kad je savremenost i opremljenost ureajima za dizajn zvuka i svetla u
pitanju, moemo da primetimo da prednjae Madlenianum, Pozorite na Terazijama
i Jugoslovensko dramsko pozorite.
Pozorite na Terazijama je primer pozorita koje je svoju jasno profilisanu
repertoarsku politiku detaljno uskladilo sa planiranjem i opremanjem sistemima za
dizajn zvuka i svetla. Presedan u odnosu na druga pozorita je u tome to su ak i
akustike osobine sale usklaene sa repertoarskom politikom, na taj nain to je
vreme reverberacije prostora smanjeno daleko ispod uobiajenog, to je omoguilo
mnogo bolje uslove za rad sa ozvuenjem.
3.4.1. Ureaji za dizajn svetla
Tokom prikupljanja podataka u istraivanju, doli smo do zanimljivih
podataka. Naime, ako pogledamo samo broj rasvetnih tela kojima raspolau prostori
za izvoenje scenskih dogaaja u Srbiji, dolazimo do zakljuka da su pozorita u
velikom broju solidno opremljena.
U vreme prikupljanja podataka, Narodno pozorite u Beogradu je raspolagalo
sa oko 300 rasvetnih tela, Jugoslovensko dramsko pozorite sa preko 200 rasvetnih
tela, Pozorite na Terazijama sa oko 350 komada, Narodno pozorite u Niu 129
komada, Narodno pozorite Toa Jovanovi u Zrenjaninu oko 60 komada,
Kraljevako pozorite 45 komada, Knjaevsko-srpski teatar u Kragujevcu 46 komada
itd.
79

Fleksibilnost dizajna svetla ne zavisi samo do broja rasvetnih tela, ve i od
vrste rasvetnih tela i broja tiristora (slika 4.), ali kvalitet i fleksibilnost uglavnom
korespondira sa brojem samih rasvetnih tela.










Slika 4. Digitalni dimeri, Madlenianum, Beograd
Meutim, paljivijim pregledom konkretne situacije u svakoj instituciji
nailazimo na poraavajue podatke o upotrebljivosti ureaja koji se vode kao ureaji
koji su na raspolaganju za rad. Naime, ukoliko pie da pozorina kua ima, na primer,
60 rasvetnih tela, lako emo zakljuiti da je mogue uraditi solidan osnovni dizajn
svetla. Meutim, ukoliko zapravo pokuamo da ukljuimo sva ta rasvetna tela,
uoiemo da sijalice rade tek u svakom etvrtom rasvetnom telu koje nam je na
raspolaganju to svakako uveliko menja sliku o opremljenosti sale u domenu dizajna
svetla. Sijalice u rasvetnim telima ne traju dugo i prilino su skupe, a zamena istih
nije jedan od prioriteta u planiranju trokova.
Stoga dolazimo do zakljuka da potencijal svakako postoji, ak i kad je
opremljenost ureajima u pitanju. Postoji znaajan problem u odravanju ureaja koji
je povezan sa nainom i dinamikom finansiranja institucija. Takoe, ne postoji jasan
sistem evaluacije ureaja i planiranja obnavljanja i odravanja ureaja. Tanije, svaka
institucija ima neku vrstu sopstvenog protokola, makar usmeno definisanog, koga se
dri ako je u mogunosti odnosno ako ima finansijski resursa za to, ali ne postoji neki
univerzalni standard, ak ni skup preporuka o tome kako bi evaluacija, odravanje i
obnavljanje trebalo da se odvija.
Postojanje univerzalnog standarda ili bar skupa preporuka u vezi sa
evaluacijom, odravanjem i obnavljanjem ureaja bi moglo da doprinese boljoj

80

iskorienosti ureaja i boljem razumevanju itavog procesa od strane uprave
institucija i od strane finansijera.
3.4.2. Ureaji za dizajn zvuka
Ureaji za dizajn zvuka su neto manje zahtevni za odravanje, pa je situacija
sa iskorienou ureaja neto bolja u poreenju sa ureajima za dizajn svetla. Ipak,
kao i kada je rasveta u pitanju, uvia se problem nedostatka jasnog protokola
evaluacije i daljeg planiranja razvoja.
Audio tehnologija napreduje velikim koracima svaki dan, pa samim tim
napreduju i kreativni zahtevi koji se postavljaju u domenu dizajna zvuka.
Tokom prikupljanja podataka ustanovljeno samo dve pozorine kue u Srbiji
raspolau digitalnom miksetom: Pozorite na Terazijama i Madlenianum.
Posedovanje digitalne miksete nije imperativ za dobar dizajn zvuka, ali samo podatak
o malobrojnosti digitalnih mikseta kod nas je indikativan za spremnost u praenju
novih tehnologija
31
.
U audio reijama esto postoje raunari, ali se njihove mogunosti samo
minimalno koriste. U toku prikupljanja podataka ni jedno pozorite nije posedovalo
neki od specijalizovanih softvera za dizajn zvuka na sceni (na primer Show Cue
System ili Ableton Live), a uoeno je da veoma mali broj pozorita koriste MIDI i
semplersku tehnologiju pri samom izvoenju predstave (Pozoritance Pu, na
primer)
32
. Uz to, primeeno je da, ak ni u pozoritima gde postoji mogunost
povezivanja reije svetla preko MIDI protokola sa reijom zvuka, ta se mogunost ne
koristi, iako je takav rad laki i daje vei stepen sinhroniteta izmeu svetlosnih i
zvunih promena.
3.5. Opremljenost ureajima za pripremu video materijala i eventualno
snimanje predstava
U toku prikupljanja podataka utvreno je da samo nekoliko pozorinih kua
raspolae opremom za snimanje video materijala i samih predstava.
U dananje vreme videoprojekcija je postala sastavni deo scenskog dizajna,
ak i narativnog toka u pozorinoj predstavi, pa je jasno da je opremanje video reija
sledei korak u opremanju pozorita.
Uvek postoji mogunost da se iznajme oprema i ljudi, pa da se priprema
video materijala i snimanje predstava plati od situacije do situacije, ali treba
proraunati da li je to na due staze ekonominije reenje nego opremanje sopstvene
video reije.
81

Postoje situacije kada pozorite godinama iznajmljuje odreeni potrebni deo
opreme i tako na iznajmljivanje potroi mnogo vie novca nego na kupovinu
ureaja
33
.
4. SARADNJA SA STRUNIM ORGANIZACIJAMA U ZEMLJI I
INOSTRANSTVU
Prilikom prikupljanja podataka ustanovljeno je da praktino nijedna
pozorina institucija kod nas nije lan bilo kakve strune organizacije koja se bavi
scenskom tehnikom i tehnologijom u zemlji ili inostranstvu. Taj podatak je svakako
indikativan za vrstu odnosa prema scenskoj tehnici i tehnologiji, za odnos institucije
prema ljudima koji rade u tehnikom sektoru, pa na kraju i za zainteresovanost i
motivisanost istih tih ljudi za napredovanje u poslu.
Oblast scenske tehnike i tehnologije, pogotovo u domenu tehnologije za
dizajn svetla i zvuka i video tehnologije, se izuzetno brzo razvija. Menjaju se tehniki
uslovi, standardi i mogunosti, pa se samim tim menjaju i mogunosti kreativnog
izraza. Uee u meunarodnim organizacijama obezbeuje saznavanje novina, uz
uporeenje tuih iskustava, to je svakako dobar nain da se stekne utisak i stav o
nekoj tehnolokoj novini.
U pozorinim institucijama u Srbiji tehnoloki napredak se odvija teko, uz
stalne probleme u vezi sa finansiranjem, ali i informisanjem. Dostupnost relevantnih
informacija bi uveliko umanjila procenat greke u proceni, pri izboru i nabavci novih
ureaja i organizaciji istih.
5. ZAKLJUAK
Svaki prostor za izvoenje scenskih dogaaja je, izmeu ostalog, definisan i
tehniko-tehnolokim karakteristikama koje donekle utiu na repertoarsku politiku i
izbor dela koja se u tom prostoru mogu izvoditi. Dobro bi bilo kada bi postojao i
obrnut proces, odnosno kada bi jasno definisana repertoarska politika uticala na
planiranje i oblikovanje tehniko-tehnolokih karakteristika prostora.
Potrebno je da postoji univerzalni standard, ili bar spisak preporuka o
evaluaciji, odravanju i obnavljanju opreme. Takav standard bi svakako trebalo da
bude uzet u obzir u nekoj buduoj reevaluaciji naina finansiranja pozorinih
institucija u Srbiji. Postojanje takvog standarda je preduslov za poboljanje tehniko-
tehnolokih karakteristika scenskih prostora.
82

Bez ikakve elje da umanjujem problem nedovoljnog ulaganja u opremu,
moram da naglasim da postoji i problem u nainu i dinamici finansiranja, koji ne
omoguavaju da se nova sredstva i postojei resursi iskoriste maksimalno efikasno.
Pozorita u Srbiji nisu toliko loe opremljena koliko se ta oprema loe i
nepravovremeno odrava i neadekvatno iskoriava. Naime, kad se pogledaju
spiskovi opreme koju pozorita poseduju, stie se utisak da su tehniko-tehnoloki
uslovi u pozoritima u Srbiji zadovoljavajui. Problem se uoava tek kada se
pogledaju eventualni spiskovi opreme koja je zaista ispravna i upotrebljiva u punoj
meri. Zbog naina budetiranja redovno odravanje gotovo nikada ne dolazi na red i
dosta toga se svodi na tehniku umenost radnika pozorita i njihovu sposobnost da
izvuku jo koji sat rada iz poluispravnih ureaja.
Iskorienost tehniko-tehnolokih uslova uveliko zavisi od naina
organizacije rada u samoj instituciji, strune obuenosti i motivisanosti zaposlenih u
tehnikom sektoru. U smislu saradnje izmeu sektora, zanimljiv je jedan fenomen.
Naime, u nekim pozorinim institucijama su ljudi koji rade kao tehniki i kao autorski
deo ekipe veoma jasno odvojeni u svim fazama Praktino se na tehniki deo ekipe
gleda kao na usluni servis koji treba da podmiri odreene potrebe autora i same
predstave bez ikakvog kreativnog doprinosa. To odvajanje ide toliko daleko da
postoje odvojeni bifei za tehniku i autorsku ekipu.
Kao dodatnu nepovoljnost vidim i nesaradnju sa meunarodnim strunim
organizacijama iz bilo koje od oblasti scenskog dizajna. Takav stav prema stanju u
struci je indikativan za odnos institucije prema strukama vezanim za scenski dizajn,
za odnos institucije prema zaposlenima u tehnikom sektoru, pa na kraju i za odnos
zaposlenih prema sopstvenoj struci.
Zakljuak je da je potrebno je napraviti sistem procene upotrebljivosti
opreme, potrebno je napraviti sistem analize realnih tehnolokih potreba jednog
objekta za scenske dogaaje i potrebno je osmisliti drugaiji sistem i dinamiku
budetiranja. Uz to, bilo bi veoma vano uspostaviti bolju saradnju meu sektorima u
samoj instituciji i uspostaviti saradnju sa strunim organizacijama u zemlji i
inostranstvu.
6. ZAVRNE NAPOMENE
Rad je uraen u okviru projekta Ministarstva za nauku i tehnoloki razvoj,
pod nazivom Tehniko-tehnoloko stanje i potencijali arhitektonskih objekata za
83

scenske dogaaje u Republici Srbiji, pod rukovodstvom dr Radivoja Dinulovia,
vanrednog profesora.
Sam rad je deo Podprojekta pod nazivom Tehniko-tehnoloke karakteristike
arhitektonskih objekata za scenske dogaaje u Republici Srbiji, iji je rukovodilac dr
Miomir Miji, vanredni profesor, i sainjen je na osnovu detaljnog istraivanja i
snimanja stanja pre svega u pozorinim institucijama u Srbiji.


28
Uobiajeno je da pozorina sala ima vreme reverberacije od 1,3 sekunde (ako je
predviena za dramske programe) do 1,8 sekundi (ako je meovita, predviena i za
operu). Izgradnjom loa u parteru Pozorita na Terazijama vreme reverberacije je
sputeno na ispod 1 sekunde, to je ini posebno pogodnom za upotrebu ozvuenja i
mikrofona.
29
Tehniki tim Sivik Teatra u Njukaslu, Australija je utvrdio da zamenom rasvetnih
tela za nova, efikasnija rasvetna tela koja se manje zagrevaju dobijaju utedu energije
od 48%, to zbog smanjenja potronje energije na aktiviranje rasvetnih tela, to zbog
smanjenja potreba za hlaenjem.
U skladu sa svetskim trendom utede energije, postoje planovi da mnogi scenski
prostori u svetu ponu da upotrebljavaju upravo takva, ekonominija rasvetna tela.
30
Posle poara je utvreno da je do poara dolo zbog problema na starim i
neipravnim instalacijama.
31
Digitalne miksete imaju vee mogunosti u odnosu na cenu ureaja, i mnogo su
fleksibilnije od analognih. Meutim, upotreba takve miksete zahteva kratku dodatnu
obuku, podeavanje sistema i preformulisanje naina rada.
32
Pozoritance Pu je jedno od retkih pozorita koje koristi sekvencer i sempler u
reprodukciji zvuka u predstavi. Takav rad zahteva poznavanje tog tipa ureaja zbog
priprema uzike i efekata, ali omoguuje siguran, brz rad sa velikim brojem numera i
obezbeuje bolji sinhronitet
33
Atelje 212 je iznajmljivao naglavni mikrofon za svako igranje predstave Leda i
na taj nain potroio novca u vrednosti od desetak mikrofona istog tipa.
84

7. REFERENCE
1) Dinulovi, Radivoje: Arhitektura pozorita XX veka, Clio, Beograd 2009.
2) Frasier, Nail: Stage Lighting Design, Crowood Press Ltd., 1999.
3) Kurtovi . Husnija: Osnovi tehnike akustike, IDP Nauna knjiga,
Beograd, 1990.
4) Ogawa, Toshiro: Theatre Engineering and stage Machinery, Entertainment
Technology Press Ltd., 2001.
5) Kej, Dina i Lebreht, Dejms: Zvuk i muzika u pozoritu, Clio, 2004.
6) Hauard, Pamela: ta je scenografija, Clio, 2002.


85

Mr Slobodan Grkovi
Graevnski fakultet Subotica, Univerzitet u Novom Sadu
Dr Danijel Kukaras
Graevinski fakultet Subotica, Univerzitet u Novom Sadu
Mr Radovan Beleslin
Arhitektonsko-graevinski fakultet Univerziteta u Banjoj Luci
DIJAGNOSTIKA STANJA KONSTRUKCIJA ARHITEKTONSKIH
OBJEKATA ZA SCENSKE DOGAAJE ZA POTREBE SAVREMENOG
KOCEPTA UPRAVLJANJA
Apstrakt: U radu se obrauju osnovni principi dijagnostike stanja i odravanja
konstrukcija sa mogunou primene na arhitektonske objekte za scenske dogaaje u
Republici Srbiji u cilju formiranja baze podataka i formulisanju savremenijeg
koncepta upravljanja ovim objektima, za veinu kojih je nadleno Ministarstvo
kulture Republike Srbije. Osnova svih savremenih sistema upravljanja, pa i za ove
objekte, je postojanje dobro organizovane baze podataka iz koje se crpe brojni podaci
neophodni za to ispravnije i ekonominije upravljanje. Funkcionisanje baze podataka
je u direktnoj zavisnosti od naina njene organizovanosti, broju informacija koje se
daju za jednu jedinku, mogunosti obrade i povezivanja tih podataka, naroito o
ukupnom broju jedinki iji su podaci pohranjeni u bazi podataka. Generalno u
graevinarstvu, time i kod ovih objekata, ovo nije postignuto, osim delimino kod
puteva i mostova. Razlog tome je nepostojanje ili nezainteresovanost odgovarajue
slube koja bi "povezala" vlasnike objekata, naglasila znaaj ispravnog odravanja
objekata, obratila panju na gubitke koji se mogu javiti pri neodgovarajuem
odravanju, organizovala i vrila njihovo odravanje i izradila bazu podataka za
uspeno upravljanje njima. Dijagnostika stanja konstrukcija postojeih arhitektonskih
objekata za scenske dogaaje u Republici Srbiji je podsticaj organizovanja baze
podataka za ove objekte u Republici Srbiji. Ovo je imperativ, jer je savremeno
upravljanje sistemima i objektima ove vrste i namene nemogue bez validne baze
podataka. Ekspertni sistemi ove vrste nisu zaiveli kod nas u praksi, zbog navodne
neisplativosti izrade baze podataka za mali broj objekata, ali pravi razlog treba
potraiti upravo u nepostojanju odgovarajuih predradnji koje bi omoguile
organizovanje, razradu, projektovanje i korienje ovakve baze podataka, to se mora
prevazii.


Kljune rei: objekti za scenske dogaaje, upravljanje, odravanje, dijagnostika
stanja, baza podataka

86

CONDITION DIAGNOSTICS OF STRUCTURES BELONGING TO
ARCHITECTURAL PERFORMANCE BUILDINGS WITHIN A MODERN
MANAGEMENT CONCEPT
Abstract: The paper describes the basic principles of condition diagnostics and the
maintenance of structures with special application on architectural facilities used for
performance events in Serbia, aiming at the creation of a database and guidelines for
modern concept of managing the facilities that mostly belong to the Ministry of
Culture of the Republic of Serbia. The base of all modern management systems,
including these facilities, is an existence of a well organized database that represents a
source of information necessary for correct and economic management. Functioning
of the database is directly dependant on its organization, quantity of information for
each item, processability, data interlinking and, especially, the total number of
individual items within the database. It can be stated that, in general, there are still no
databases of facilities in civil engineering except for partial databases for roads and
bridges. The reason for this is the inexistence or disinterest of adequate public service
that would join the facility owners, emphasize the importance of correct facility
management, point out the losses that can occur as a result of inadequate
maintenance, organize and perform maintenance activities and create databases for
successful facility management. Condition diagnostics of structures of the existing
architectural facilities for performance events in Serbia is a significant stimulant for
creating a database of these facilities in the Republic of Serbia. This is an imperative,
since the modern management of systems and facilities is impossible without valid
databases. Expert systems still have not found their place in our practice due to the
alleged high costs of database creation for small number of facilities. However, it can
be stated that the real reason lies within the inexistence of adequate and sustainable
preliminary activities, detailing, design and usage of such databases and this practice
has to be overcome.

Keywords: performance event facilities, management, maintenance, condition
diagnostics, database












87

Sadraj:

1. Uvod
1.1. Razvoj baze podataka i sistema upravljanja
1.2. Stanje arhitektonskih objekata za scenske dogaaje u republici
Srbiji
2. Dijagnostika stanja konstrukcija
2.1. Uvod
2.2. Pregledi i dijagnostika stanja konstrukcija
2.2.1. Detaljan pregled, evidentiranje, kartiranje i klasifikacija
oteenja i defekata
3. Odravanje objekata
4. Zakljuak
5. Zavrne napomene
6. Reference

1. UVOD
1.1. Razvoj baze podataka i sistema upravljanja
Od vremena nastanka prvih objekata izgraenih ljudskom rukom javlja se i
potreba za njihovim odravanjem. Gradnjom sloenih kompleksa iniciran je poetak i
razvoj upravljanja u odravanju uz predvianje otkaza i plansko odravanje. Razvoj
koncepta odravanja moe se prikazati sledeim dijagramom.

Slika 1. Dijagram razvoja koncepcije odravanja objekata
Temelje savremenog koncepta upravljanja u graevinarstvu dao je francuski
inenjer Tresage (Pierre-Marie-Jrme Trsaguet, 1716. - 1796), generalni inspektor
88

puteva i mostova za celu Francusku od 1775. godine. Sa Donom Mekadamom (John
Loudon McAdam, 1756. - 1836) uinio je da graenje i odravanje puteva ve krajem
18. veka postane definisana struna i nauna oblast inenjerskog delovanja. U
dananje vreme savremeni koncept upravljanja objektima podrazumeva efikasno i
efektivno sprovoenje raznih aktivnosti, ukljuenih u obezbeivanje funkcionalnog
stanja za normalnu eksploataciju, uz najmanje ukupne trokove. Te aktivnosti su
sadrane u planiranju radova, programiranju finansijskih sredstava, praenju i oceni
stanja, istraivanju i samom izvoenju radova uz neophodnu podrku baze podataka.

Slika 2. ematski prikaz aktivnosti upravljanja objektima
Prvi savremeniji sistemi upravljanja u Republici Srbiji, podrani
odgovarajuim softverima, uvode se u velike industrijske pogone sredinom
osamdesetih godina prolog veka. Ipak, ak i danas jo uvek je malo onih koji imaju
razraene sisteme upravljanja jer su u pitanju eksperimentalni sistemi ili su tek u fazi
razvoja. Uprkos drastinom padu cene opreme za savremen sistem upravljanja i
izrade odgovarajueg softvera, krizne godine, prouzrokovane raspadom SFRJ uinile
su da ovaj vid upravljanja bude usporen. U svetu se sistem upravljanja putevima i
mostovima prihvata kao model upravljanja svih graevinskih objekata, mada se pored
razrade parcijalnih sistema upravljanja o celovitom sistemu upravljanja ovim
objektima ne moe govoriti. Zajednika odlika svih sistema upravljanja je neminovno
oslanjanje na formiranu bazu podataka, kao i postojanje etiri osnovne faze:
1. Prikupljanje podataka i rezultata merenja radi utvrivanja stanja pojedinih
indikatora funkcionalnih svojstava objekata i trenutnog stanja trokova.
2. Raznovrsne tehnike i ekonomske analize. Razraeni modeli ove faze najee
nazvani modelima za donoenje odluka, predstavljaju esencijalni deo svakog
sistema za upravljanje. Modeli za donoenje odluka analiziraju podatke iz baze
89

podataka i koriste ih za donoenje odluka o pragu pojedinih intervencija, kao i
za predvianje buduih stanja svake komponente objekta.
3. Trea faza sistema upravljanja karakterie se razliitim procedurama i
modelima za sprovoenje postupaka optimalizacije. Kriterijumi optimalizacije
mogu biti bazirani na dozvoljenim vrednostima funkcionalnosti i
minimiziranju optih trokova i/ili maksimiziranju dobiti od uloenih
financijskih sredstava.
4. U etvrtoj fazi analiziraju se ukupne financijske posledice svih donetih odluka
i to sada na najviem nivou odluivanja. Tada se odreuju konani financijski
planovi srednjoronog i dugoronog programa radova i, neposredno zatim,
obavljaju se aktivnosti povezane sa zadacima koje odreuju samo graenje.
Potreba za uvanjem i klasifikovanjem informacija i znanja, nastaje onda kada
tih informacija ima previe da bi se odjednom pamtile pa su nastale biblioteke u
kojima se klasifikuje i skladiti ogromno ljudsko znanje i iskustvo. Uprkos stalnom
razraivanju kartiranja pohranjenog materijala, traenje i pronalaenje eljenog
podatka u bibliotekama je mukotrpan i dug
proces (Slika 3). Razvoj savremene baze
podataka je direktno povezan sa nastankom i
razvojem raunara, odnosno njihovom
mogunou da skladite podatke. Tako je
1944. godine na Harvardu nastala maina, pod
imenom ENIAC, koja pamti, sortira i usmerava
podatke, zatim nastaju UNIVAC, MANIAC,...,
svi zajedno, dobili su ime computer .
Primenom raunara, posao traenja, nalaenja i
svrstavanja eljenih podataka je znatno ubrzan i
dobio se pravi smisao baze podataka, kroz
mogunost automatskog sortiranja i
meusobnog povezivanja podataka. Godine
1954. poinje izrada prvog kompjuterskog
programskog jezika pod nazivom FORTRAN,
zatim nastaje COBOL, jezik za zadatke prerade
podataka komercijalne prirode koji je omoguio
formiranje prvih baza podataka i njihov dalji razvoj. Mogunost skladitenja
informacija se usavrava, izrauju se jeftini raunari koji se meusobno povezuju,
naputa se koncept zapisa podataka na magnetnim trakama i ubrzava se razvoj i
Slika 3. Knjiki crv
90

upotreba raunara. Danas su razvijene brojne baze podataka koje su proces
iznalaenja podataka ubrzale i povezivanjem raunara u globalnu mreu, otvorile
mogunost dobijanja odreene informacija iz bilo koje take sveta.
1.2. Stanje arhitektonskih objekata za scenske dogaaje u Republici Srbiji
U hronolokom smislu, prema naem dosadanjem saznanju, mogu se
identifikovati etiri kljuna perioda nastanka arhitektonskih objekata za potrebe
scenskih dogaaja u Republici Srbiji:
- Od 1804. do 1918. godine
- Od 1918. do 1945. godine
- Od 1945. do 1991. godine i
- Od 1991. godine do danas.
Znatan broj ovih objekata ima status spomenika kulture i/ili spomenika
kulture od posebnog znaaja. Stanje veeg broja ovih objekata, osim onih mlaeg
datuma i/ili onih koji su nedavno sanirani i/ili rekonstruisani, je zabrinjavajue sa vie
aspekata. Razlozi su viestruki i mogu se identifikovati, pre svih, u neadekvatnom i
neblagovremenom odravanju tokom viegodinje eksploatacije, emu doprinosi i
nepostojanje adekvatne zakonske obaveze vlasnika/korisnika objekta u tom pogledu.
Bitno mesto sa aspekta pouzdanog korienja je stanje i pouzdanost
konstrukcija ovih objekata.
1. Narodno Pozorite, Beograd
2. Jugoslovensko Dramsko Pozorite, Beograd
3. Beogradsko Dramsko Pozorite, Beograd
4. Atelje 212, Beograd
5. Pozorite na Terazijama "Teatar T", Beograd
6. Madlenijanum, Beograd
7. Zvezdara Teatar, Beograd
8. BITEF, Beograd
9. Pozorite "Boko Buha", Beograd
10. Pozorite "Duko Radovi", Beograd
11. Narodno Pozorite u Kikindi
12. Narodno Pozorite "Sterija", Vrac
13. Narodno Pozorite "Toa Jovanovi", Zrenjanin
14. Narodno Pozorite u Subotici
15. Deje Pozorite u Subotici
16. Narodno Pozorite u Somboru
17. Srpsko Narodno Pozorite, Novi Sad
18. "Ujvideki szinhaz" (Ben Akiba), Novi Sad
19. Pozorina sala NIS-a, Novi Sad
20. Pozorite Mladih, Novi Sad
21. Pozorite "Dobrica Milutinovi", Sremska Mitrovica
22. Pozorite u apcu
23. Narodno Pozorite u Uicu
24. Knjaevsko-srpski teatar, Kragujevac
25. Pozorite u Kraljevu
26. Pozorite u Kruevcu
27. Narodno Pozorite u Niu
28. Pozorite lutaka u Niu
29. Narodno Pozorite u Pirotu
30. Pozoirte "Zoran Radmilovi", Zajear
31. Pozorite "Bora Stankovi", Vranje
91

Slika 4. Spisak pozorita u Republici Srbiji

U cilju odreivanja prema buduem statusu objekta iz aspekta pouzdanosti
korienja, u savremenom konceptu upravljanja, primarno mesto moe zauzeti
dijagnostika stanja konstrukcija kao podloga za procenu preostalog veka trajanja,
odravanja i formiranja baze podataka o objektima u celosti.
2. DIJAGNOSTIKA STANJA KONSTRUCKIJA
2.1. Uvod
Savremeni koncept odravanja objekata u sistemu upravljanja, baziran je na
stalnom praenju i proceni stanja objekata, odnosno njihovih konstrukcija, to je jedan
od osnovnih preduslova za donoenje tehniki i ekonomski najprihvatljivijih odluka.
Blagovremeno, struno i kvalitetno obavljanje aktivnosti na odravanju objekata je
bitan faktor osnovne funkcije objekta tokom eksploatacije. Prema tome, odravanje
objekata se generalno moe podeliti na:
- praenje i ocenu stanja,
- istraivanje i aktivnosti na odravanju (Slika 5).



ODRAVANJE





OCENA STANJA
ISTRAIVANJE I
AKTIVNOSTI NA
ODRAVANJU

Slika 5. ematski prikaz osnovnih grupa aktivnosti na odravanju

Nedostatak finansijskih sredstava i vaea zakonska regulativa nedovoljno
obavezuju korisnike arhitektonskih objekata za scenske dogaaje u Republici Srbiji
da redovno obavljaju aktivnosti vezane za njihovo odravanje. U isto vreme
nedovoljno je definisana i problematika odravanja objekata, to ini velike potekoe
u vrenju tih aktivnosti. Prva velika grupa aktivnosti vezana za odravanje ovih
objekata je praenje i ocena stanja u ta se mogu svrstati (Slika 6):
- dijagnosticiranje,
- predvianje i
- odluivanje.
92


Slika 6. ematski prikaz grupa aktivnosti "praenja i ocene stanja"

U cilju pravilnog dijagnosticiranja neophodno je izvriti:
- pregled objekata,
- sva potrebna ispitivanja,
- praenje ponaanja objekata, njihove konstrukcije, kao i razvoja
oteenja,
- klasifikaciju svih oteenja koja su tokom prethodnih koraka
identifikovana.
Hronoloki redosled pomenutih grupa aktivnosti prikazan je na Slici 7.
Tamnijim delovima je oznaeno mogue i orijentaciono vreme trajanja, poetka i
kraja pojedinih grupa aktivnosti.
93



Slika 7. Hronoloki redosled obavljanja pojedinih grupa aktivnosti

2.2. Pregledi i dijagnostika stanja konstrukcija
Pregledi ovih objekata slue da se blagovremeno otkriju svi nedostaci na
njima, kako bi se ti nedostaci i njihovi uzroci uklonili. Pored toga, pregledi se mogu
vriti i radi donoenja zakljuaka o nosivosti konstrukcije ili njenog dela, a zbog elje
vlasnika da na konstrukciju nanese dodatno optereenje (npr. ugradnja nove scenske
tehnike). U cilju efikasnog obavljanja pregleda objekata, neophodno je definisati:
- vrste i obim pregleda objekata,
- uestalost pregleda objekata,
- opremu koja je neophodna prilikom pregleda objekata i
- samu metodologiju pregleda objekata.
Na osnovu postojee regulative i iz dostupne literature pregledi objekata,
odnosno konstrukcija mogu se podeliti u sledee grupe (Slika 8):



Slika 8. Vrste pregleda objekata,odnosno konstrukcija
Osnovna razlika u pomenutim pregledima je njihov obim, struna
osposobljenost lica koje odreen pregled treba da izvri, vrsta zakljuaka koji treba da
se nakon obavljenog pregleda donesu i radova odravanja koji e se tom prilikom
obavljati. U optem sluaju, metodologija pregleda moe se prikazati kao na slici 9.
94



Slika 9. Aktivnosti povezane sa pregledom objekata

Hronoloki redosled ovih aktivnosti je prikazan na Slici 10. Zatamnjenim
delom je oznaeno orijentaciono vreme trajanja pojedine aktivnosti, kao i njen
poetak i kraj.


Slika 10. Hronoloki prikaz trajanja, poetka i zavretka pojedinih aktivnosti

Pojedine aktivnosti se odnose na pregled objekta u optem sluaju. U
zavisnosti od vrste pregleda kao i od toga koliki je stepen poznavanja predmetnog
objekta lica koja vre pregled, pojedine grupe mogu biti izostavljene. Pored toga uz
uredno voenje dokumentacije o svim vrstama pregleda na objektu obim posla u
95

pojedinim grupama se moe uveliko smanjiti. Posebno je vano da se nakon izvrene
podele i klasifikacije konstruktivnih i nekonstukrivnih elemenata objekta, izvri
merenje njihovih dimenzija i donese zakljuak o tanosti izvedenih radova u odnosu
na projektovanje. Prilikom poreenja projektovanog i izvedenog stanja treba veliku
panju obratiti na sve elemente konstrukcije koji su eventualno tokom eksploatacije
objekta menjani ili dodavani. Ovde se prevashodno misli na aktivnosti sanacije i
pojaavanja konstrukcija. Takoe se mora obratiti panja na konstruktivne elemente
koji su tokom eksploatacije objekta uklonjeni (promena konstruktivnog sistema). Sve
promene u konstrukciji objekta treba jasno naznaiti na odgovarajuim planovima.
Ukoliko postoje odstupanja od izvedenog i projektovanog stanja, to je est sluaj,
potrebno je uraditi projekat izvedenog stanja objekta. Pored geometrije objekta i
geometrije njegovih konstruktivnih elemenata, moe se ukazati potreba za
utvrivanjem koliine ugraene armature i kvaliteta ugraenog materijala. U tom cilju
se upotrebljavaju razne metode, koje se mogu podeliti u dve grupe: destruktivne i
nedestruktivne metode.
2.2.1. Detaljan pregled, evidentiranje, kartiranje i klasifikacija oteenja i
defekata
Cilj detaljnog pregleda objekta je evidentiranje, klasificiranje i procena
stepena i ozbiljnosti svih postojeih oteenja na konstrukciji i objektu uopte. U tom
cilju mogue je i za ove objekte izvriti ralanjivanje objekta na njegove
konstruktivne i nekonstruktivne elemente kako je to prikazano na Slici 11 (opta
podela), te za svaki element izvriti odgovarajui pregled i sainiti kartu oteenja.
Pregled pojedinog konstruktivnog elementa moe biti vizuelan pregled,
defektoskopija korienjem zvune emisije, dinamike metode, elektro-magnetne
metode, radiografske metode, rendgenske metode, metode infracrvenog zraenja itd.
Osnovni vid pregleda je vizuelni pregled, kojim se mogu utvrditi nedostaci vidljivi na
povrini, npr. betona (prsline, ljuspanje, otpadanje, mrlje itd), dok dubina prsline,
vazduna jezgra, stepen korozije ugraenog materijala, kao i ostali nedostaci u
betonskoj masi ne mogu biti utvreni vizuelnom kontrolom, pa se iz tog razloga
pribegava drugim metodama. Prilikom vizuelnog pregleda elemenata, odnosno
konstrukcije mogu se koristiti razna optika pomagala. No, bez obzira da li se vizuelni
pregled vri "golim okom" ili upotrebom optikih pomagala, neophodno je prisustvo
odgovarajue koliine svetlosti.
96



Slika 11. Podela elemenata objekta

97

Vizuelnim pregledom objekta treba obuhvatiti sve konstruktivne elemente,
nekonstruktivne elemente i ugraenu opremu. Prilikom vizuelnog pregleda
konstrukcije evidentiraju se i belee svi nedostaci na povrini kontrolisanog elementa.
Vrlo esto se evidentirane prsline i pukotine markiraju-ocrtavaju na samoj
konstrukciji. Prilikom markiranja prslina ili pukotina treba voditi rauna da se
markiranje vri tako da se ne zapunjavaju prsline, kako bi se njihova irina mogla
izmeriti.
Prsline se mogu markirati tako to e se du njihovog prostiranja povlaiti
linija preko prsline, pored prsline, ili e se debljom linijom markirati zona oko nje.
Prilikom markiranja prslina mogu se koristiti boje kojima e se definisati prsline
odreenog opsega. U ovom sluaju nema potrebe ispisivati irinu prsline, poto ih
definie boja, ali je neophodno jasno definisati koji opseg irina prslina pripada
pojedinoj boji.


Slika 12. Markiranje prslina na krovnoj armiranobetonskoj konstrukciji Narodnog
pozorita u Subotici

U cilju to boljeg sagledavanja svih oteenja i nedostataka na konstrukciji
neophodno je prilikom detaljnog pregleda izvriti njihovo kartiranje. Postupak
kartiranja evidentiranih oteenja i nedostataka zavisi od metode koja se primenjuje
za pregled konstrukcije. Poloaj i veliinu evidentiranih oteenja treba sa to veom
98

tanou ucrtati i jasno ih naznaiti. Ostale metode pregleda-defektoskopije (metoda
ultrazvuka, infracrvena termografija, elektromagnetna metoda, radarska metoda,
rendgenska metoda) se zasnivaju na osobinama prostiranja, prelamanja, odbijanja i
prodiranja talasa kroz odgovarajui medij. Ove metode podrazumevaju odgovarajuu
opremu, koja e talase odreene frekvencije (u zavisnosti od koriene metode)
"proistiti" i na prikladan nain prikazati preko odgovarajue izlazne jedinice.
3. ODRAVANJE OBJEKATA
Bez obzira na svu specifinost arhitektonskih objekata za scenske dogaaje,
kao i za veinu drugih objekata i za ove objekte mogu se koristiti tri osnove strategije
odravanja:
a) Osnovno odravanje popravkama nakon registrovanja oteenja.
b) Popravkama nakon odreenog vremena korienja objekta.
c) Intervencije prema stanju vanijih komponenti nakon nepredvienih
okolnosti ili usled prekoraenja granica odstupanja konstatovanih
redovnim pregledom.
Koja e strategija odravanja kod ovih objekata biti izabrana zavisi od
veliine objekta, njegovog znaaja, posledica koje oteenja na objektu mogu izazvati
i obima sredstava koja su predviena ili isplativa za njegovo odravanje.
Osnovno odravanje - korektivno odravanje: Ovaj vid odravanja se
moe primeniti za skoro sve delove objekta, konstrukciju, scensku tehniku i dr. Ovim
odravanjem, do samog kraja se koristi rezerva upotrebljivosti pojedinih delova, no
posledica toga je da vreme prekida eksploatacije moe biti vrlo dugo, kao i stepen
oteenja objekta i tete koje na taj nain mogu nastati. Iz tog razloga ovaj vid
odravanja se danas uglavnom moe kod ovih objekata koristiti za odravanje
instalacija.

Slika 13. ematski prikaz korektivnog odravanja
99

Popravka nakon odreenog vremena korienja objekta: U cilju
izbegavanja prekida korienja objekta, to je u sluaju ovih objekata nedopustivo,
kao i kod kvarova koji se esto javljuju u odreenim vremenskim periodima,
primenjuje se preventivno odravanje koje se zasniva u zameni odreenih delova
nakon utvrenog vremenskog intervala. Time se performanse objekta stalno dre na
zadovoljavajuem nivou i spreavaju se vei zastoji (slika 14).
a)

b)

Slika 14. ematski prikaz preventivnog odravanja

Odravanje prema stanju: Odravanje prema stanju oslanja se na praenje
delova tehnikih komponenti u cilju definisanja njihovog stanja, odnosno
uspostavljanja odgovarajue dijagnoze. Ona treba da poslui kao podloga za odluke o
obimu radova na odravanju. Period intervencija na objektu nije unapred definisan,
nego se unapred definie uestalost pregleda objekta. Nakon svakog pregleda objekta
uporeuje se njegovo stanje sa onim iz prethodnog pregleda. Ovakva strategija se
100

zasniva na predvianju razvoja oteenja izmeu dva pregleda u cilju definisanja
brzine razvoja oteenja, vremena i obima intervencije.



Slika 15. ematski prikaz odravanja prema stanju

Odravanje - ekonomski aspekt: Arhitektonski objekti za scenske dogaaje
su najee skupi, njihovu je konanu cenu vrlo teko utvrditi, u prvom redu zbog
nepoznavanje ulaganja u njihovo odravanje. Od toga koliko e biti uloeno u
odravanje i na koji nain e se koristiti sredstva namenjena za odravanje zavisie i
vek trajanja objekta. Konana cena objekta se sastoji iz: prethodnih trokova, trokova
graenja, odravanja i uklanjanja objekta. Predvianje konane cene objekta ima
kljuno mesto u upravljanju objektima, koje ima za cilj da sa minimalnim ulaganjima
u praenje ponaanja, procenu stanja i odravanje obezbedimo nesmetano
funkcionisanje objekta u odreenom vremenskom periodu. Uproeni izrazi za
odreivanje kotanja odravanja u zavisnosti od strategije odravanja su:
Osnovno odravanje:
C
f r
) C (
T
C C
E
+
=


Popravke nakon odreenog perioda vremena:
C
f ) t ( f r
) C (
T
C P C
E
r
+
=


Odravanje prema stanju:
C
f g n f i r
C
T
C P C n C
E
+ +
=
) , (
) (

101


Gde je:

E
(C)
- oekivano ukupno kotanje u jedinici vremena,
C
r
- kotanje pregleda,
C
f
- kotanje konsekvenci otkaza (oteenja),
P
f
- verovatnoa oteenja,
T
C
- srednji vek trajanja,
n - broj pregleda,
g - ogranienja ili odbacivanje.

Za prvi metod kotanje je zbir kotanja popravki i konsekvenci oteenja
podeljeno sa prosenim vekom objekta. Za drugi metod to je zbir neke popravke i
rizika od oteenja, u toku zadatog vremena za preduzimanje akcija, podeljeno sa
zadatim ivotnim vekom. Za trei je odreivanje cene najkomplikovanije, ne
posmatra se samo interval izmeu pregleda ve i nivo odbaenih uticaja u
posmatranom ivotnom veku i preostalom riziku. Ukupno kotanje je zbir kotanja
popravki, oekivanih pregleda, plus totalni rizik od oteenja, podeljeno sa ivotnim
vekom objekta. Za proraun konane cene objekta se esto koristi izraz:

( )
{ }
( )

= = +

+
+
+ =
G G
t
1 J
j
j j
t
1 J
j
j
) C (
' r 1
D F P
' r 1
V
S E


Gde je:

E
(C)
- konana cena objekta,
S - direktne investicije (projektovanje, graenje, uklanjanje),
V
j
- cena odravanja i administracioni trokovi u godini j,
P{f} - verovatnoa otkaza u godini j,
D
j
- gubitak usled otkaza u godini j,
r' - realna vrednost kamatne stope (nominalna cena minus inflacija),
t
G
- eljeni eksploatacioni vek.

Starenjem objekta rastu i trokovi njegovog odravanja. Pored starosti
objekta na cenu njegovog odravanja utiu i poetna svojstva (kvalitetno
projektovanje i izvoenja radova). Poetna svojstva objekta zavise od kvalitetnog
projektovanja, izvoenja i ugraenog materijala to povlai za sobom viu poetnu
cenu objekta, ali to ne znai da e konana cena biti via. Kvalitetni materijali,
usporavaju proces deterioracije, te je ulaganje u odravanje manje. Generalno
gledano, kada trokovi odravanja veoma porastu u odnosu na poetne trokove, treba
102

pristupiti odreenim aktivnostima (popravke, sanacije, pojaanja itd) kako bi se
umanjili i sveli na poeljni nivo. Ukoliko bi cena aktivnosti bila previsoka, ili se
trokovi odravanja nakon izvrenih aktivnosti ne mogu umanjiti, treba razmotriti
varijantu sa zamenom objekta, ili njegovog dela kao u sluaju "Narodnog pozorita -
Narodnog kazalita - Nepszinhaz" u Subotici gde je vei deo devastirane zgrade
uklonjen i zamenjen novom, a manji deo rekonstruisan.

Intervencije - aktivnosti odravanja. Intervencije na objektu, kao deo
njegovog odravanja, mogu biti razliitog nivoa i obima, u zavisnosti utvrenog
stanja konstrukcije ili opreme (slika 16).

INTERVENCIJE










OTKLANJANJE
NEDOSTATAKA
POPRAVKE SANACIJE REKONSTRUKCIJE ZAMENA






NIJE
POTREBAN
PROJEKAT NITI
ELABORAT
NIJE
POTREBAN
PROJEKAT,
ELABORAT
POELJAN
POTREBAN
PROJEKAT ILI
ELABORAT

POSEBNO IZRAEN
PROJEKAT




KORISNIK ILI
VLASNIK
STRUNA
LICA ILI
SLUBE
ODGOVARAJUE STRUNE ORGANIZACIJE

Slika 16. Vrste intervencija

103

4. ZAKLJUAK
Osnova svih savremenih sistema upravljanja je postojanje dobro
organizovane baze podataka iz koje se crpe brojni podaci i "iskustva" neophodna za
to ispravnije i ekonominije upravljanje. Funkcionisanje baze podataka je u direktnoj
zavisnosti od naina njene organizovanosti, broja informacija koje se daju za jednu
jedinku (koliina i raznovrsnost podataka o pojedinom objektu), mogunosti obrade i
povezivanja tih podataka, a naroito od ukupnog broja jedinki iji su podaci
pohranjeni u bazi podataka (recimo ukupan broj objekata jedne grupe). Ovo povlai
za sobom zakljuak da se puna iskorienost baze podataka moe postii jedino ako
postoji dovoljno mnogo razliitih podataka, dovoljan broj slinih objekata. U
graevinarstvu ovo je delimino postignuto samo sa putevima i mostovima, dok za
ostale objekte nije. Razlog ne treba traiti u malom broju objekata iste grupe (recimo
arhitektonskih objekata za scenske dogaaje), ve u nepostojanju ili
nezainteresovanosti odgovarajue slube koja bi povezala vlasnike pojedine vrste
objekata, naglasila znaaj ispravnog odravanja objekata, obratila panju na gubitke
koji se mogu javiti pri neodgovarajuem odravanju, organizovala i vrila njihovo
odravanje i izradila bazu podataka. Postoje pokuaji organizovanja baze podataka za
pojedine grupe objekata, ali jo uvek ovakvi ekspertni sistemi, kod nas, nisu zaiveli u
praksi. Kao razlog ovome se esto navodi neisplativost izrade baze podataka za mali
broj objekata, kao i nepostojanje odgovarajuih predradnji koje bi omoguile
organizovanje, razradu, projektovanje i korienje ovakve baze podataka.
Upravo zato, dijagnosticiranje stanja konstrukcija objekata za scenske
dogaaje u Republici Srbiji kao organizovana aktivnost, najbolje na nivou nadlenog
Ministarstva, adekvatna je predradnja koja bi omoguila poetak organizovanja baze
podataka za ove objekte, njenu dalju razradu i korienje. Ovim bi se ostvarili i
preduslovi za savremeniji koncept upravljanja i organizovano odravanje ovih
objekata.
5. ZAVRNE NAPOMENE
Rad je uraen u okviru projekta Ministarstva za nauku i tehnoloki razvoj,
pod nazivom Tehniko-tehnoloko stanje i potencijali arhitektonskih objekata za
scenske dogaaje u Republici Srbiji, pod rukovodstvom dr Radivoja Dinulovia,
vanrednog profesora.

104

6. REFERENCE
7) Dinulovi, Radivoje: Arhitektura pozorita XX veka, Clio, Beograd 2009.
8) Vojnovi, Brana; Foli, Radomir., i drugi: Problematika odravanja i
revitalizacije objekata,
9) Konferencija graevinara Jugoslavije, Beograd, april, 1994.
10) Beleslin, Radovan: Dijaganostika stanja kao podloga za procenu preostalog
veka trajanja i odravanja, Magistarski rad, Graevinski fakultet u Subotici,
1999.
11) Grkovi, Slobodan: Prilog projektovanju betonskih mostova sa aspekta
trajnosti u agresivnom okruenju, Magistarski rad, Graevinski fakultet u
Subotici, 1999.
12) Foli, Radomir; Beleslin, Radovan; Grkovi, Slobodan: Znaaj odravanja u
upravljanju betonskim konstrukcijama, VIII Jugoslovenski i prvi
meunarodni skup INDIS, Novi Sad, 2000.
13) Grkovi, Slobodan: Analiza i ocena stanja zgrade Narodno pozorite -
Nepszinhaz u Subotici Graevinski fakultet u Subotici, Subotica, 1998.
14) Grkovi, Slobodan: Dokumenatcija o uklanjanju dela zgrade Narodno
pozorite - Nepszinhaz u Subotici Graevinski fakultet u Subotici,
Subotica, 2007-2009.

105

Tatjana Jovanovski
student, Departman za arhitekturu i urbanizam, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad
Dragana Mandi
student, Departman za arhitekturu i urbanizam, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad
POJAM TRADICIONALNOG I ALTERNATIVNOG TEATRA U ODNOSU
NA DRUTVENO - POLITIKA KRETANJA I OTPORE U SRBIJI
Apstrakt: Pozorini ivot u Srbiji u periodu od XIX do XXI veka odvijao se uporedo
sa kompleksnim drutveno - politikim okolnostima. U tom smislu, pozorina
produkcija nije nastajala samo iz umetnikih, nego i iz politikih potreba, ili je
nasuprot tome izraavala opozicioni stav prema njima. U posleratnom periodu,
uporedo sa pojavom postmodernog teatra koji su obeleile unutarteatarske strategije
preureenja teatarskog dela kao dogaaja i teatra kao paradigme (Grotovski, Barba,
Ronkoni, Bruk, ekner, Vilson), javlja se i podvojenost u srpskom pozorinom
stvarlatvu na dve razliite vizije: sa jedne strane, teatar zasnovan na tradicionalnim
vrednostima, a sa druge, teatar zasnovan na alternativnom umetnikom izrazu. U radu
su razmatrani uticaji koji su uslovili pojavu tog dualiteta. U tom kontekstu analizirana
su dva beogradska pozorita, Narodno pozorite u Beogradu i Atelje 212, kao olienja
ove dve krajnosti. Posmatrano i sa stanovita arhitekture, koja nikad nije bila
odvojena od politike i drutva, forma pomenutih pozorinih kua direktan je odraz
stvaralikih ideja i vremena koji su generisali njihov nastanak.

Kljune rei: srpsko pozorite, Narodno pozorite u Beogradu, Atelje 212,
tradicionalni teatar, alternativni teatar
106

THE NOTION OF TRADITIONAL AND ALTERNATIVE THEATRE IN
RELATION TO SOCIO - POLITICAL DEVELOPMENTS AND
RESISTANCE IN SERBIA
Abstract: Theatre life in Serbia from the nineteenth to the twenty-first century
occurred parallel to complex socio - political circumstances. In this sense, the
theatrical production appeared not only from art, but also for political demands, or in
contrary expressed opposition attitude towards them. In the post-war period, along
with the emergence of a postmodern theatre that marked the restructuring strategy
works as theatrical events and theatres as a paradigm (Grotowski, Barba, Ronkoni,
Brooke, Shekner, Wilson), there appeared a division in the Serbian theatre into two
different visions: on one hand, theatre is based on traditional values, on the other
hand, theatre is based on an alternative artistic expression. The paper discusses the
influences that have caused the appearance of duality. In this context, the analyses of
the Belgrade Theatre, National Theatre in Belgrade, and Atelje 212 present the
embodiment of these two extremes. Seen from the point of architecture, which has
never been separated from politics and society, these forms of theatre facilities are a
direct reflection of ideas and time that has generated their occurrence.

Keywords: Serbian Theatre, National Theatre in Belgrade, Atelje 212, traditional
theatre, alternative theatre


Sadraj:

1. Uvod
2. Osnivanje srpskog teatra u kontekstu drutveno politike ideologije
3. Srpski teatar krajem XIX i u prvoj polovini XX veka
4. Zaeci novih pozorinih tendencija
5. Grad kao pozornica
6. Konflikt izmeu tradicionalnog i alternativnog shvatanja teatra
7. Zavrna razmatranja
8. Zavrne napomene
9. Reference

107

1. UVOD
U XX veku, vremenu koje moemo identifikovati kao epohu modernog
pozorita, mnogo razliitih pojavnih oblika zamenilo je jedinstven model pozorita, i
kao forme umetnikog delovanja, i kao socijalnog fenomena, i kao graevine.
1
Konvencionalni pozorini prostor, u kome su scena i publika meusobno
suprotstavljeni, odjednom je postao nedovoljan da bi se osetili svaki in provokacije
od strane glumca, svako ispoljavanje njegove magije.
2
Potreba za prevladavanjem
elitistike produkcije i stvaranjem novih oblika saradnje izmeu gledalaca i
glumaca
3
doneli su sa sobom, sa jedne strane nove sadrajne forme, a sa druge
preispitivanje odnosa prostora i scenskog dogaaja u cilju oslobaanja od
ogranienja koje pozorina zgrada, ma kakva da je, predstavlja.
4
Ovakve promene u
shvatanju ideje o pozoritu ponitile su znaenje i ulogu arhitekture u procesu
scenskog stvaralatva, a konstituisanjem novih shvatanja o pozoritu vie kao kao
ideji i stavu, a ne kao instituciji
5
zapoet je idejni sukob izmeu tradicije i
avangarde.
Kada se takva deavanja na globalnom nivou dovedu u vezu sa razvojem i
trenutnim stanjem pozorinog ivota u Srbiji, ona dobijaju obeleja naroite
sloenosti. Uzroci toga lee upravo u tome to je pozorini ivot kod nas retko kad
uspevao da umakne sloenim drutveno - politikim tendencijama vremena u kojima
se razvijao.
Iako konflikt izmeu ideja tradicionalnog i alternativnog u pozorinom
stvaralatvu predstavlja mesto na kome se lome mnoga koplja, moemo sa sigurnou
tvrditi da je ambivalentni odnos izmeu ove dve razliite teatarske ideje, koji je u
Srbiji poeo pedesetih i ezdesetih godina XX veka, bio uslovljen specifinom
kompleksnou i razliitim ideolokim perspektivama. U prilog tome ide i injenica
da teatraloginja Valentina Valentini, u svom predavanju Estetika i politika
istonoevropskog pozorita, postavlja tezu o dva tipa istonoevropskog pozorita
prisutna u periodu jednopartijskog sistema bive Jugoslavije: pozorite konsenzusa,
u kojem je tekst socrealistiki i klasian, a glumac otelotvorenje vernosti politikog
aktiviste, i pozorite neslaganja, u kojem su protagonisti autor i reditelj, a orua
prostor i telo.
6

Teza Valentijeve da je eksperimentalno pozorite Istone Evrope spojilo
estetske izazove i politiki opozicioni stav
7
moe se direktno preneti na beogradska
pozorita. Naime, Beograd je kao prestonica zemlje bio mesto najvee politike moi
i kao takav je, sa najveom koncentracijom pozorinih institucija na svojoj teritoriji,
108

predstavljao mesto u kome su se u posleratnom periodu istovremeno manifestovali
repertoarsko pozorite usmeravano partijskom ideologijom
8
, a nasuprot tome, nove
pozorine tendencije koje su nastale iz potrebe za slobodom miljenja, govora i
umetnikog stvaranja.
Da bismo potvrdili prethodno iznete stavove i upotpunili nae istraivanje o
razvoju i konfliktu tradicionalnog i alternativnog teatra u Srbiji, ono se zasniva pre
svega na analizi deavanja vezanih za rad dva pozorita, Narodnog pozorita u
Beogradu i Ateljea 212. I jedan i drugi teatar su u trenucima svog nastanka napravili
prekretnicu u razvoju pozorine delatnosti, a aplikacija razliitih pozorinih vizija, na
kojima su se izrodili i kojima su bili izloeni tokom vremena svog postojanja, vidno je
primetna ne samo u umetnikoj, socijalnoj i politikoj funkciji koje su vrili, nego i u
arhitekturi samih objekata.
2. OSNIVANJE SRPSKOG TEATRA U KONTEKSTU DRUTVENO -
POLITIKE IDEOLOGIJE
Pozorite je produkt i deo drutvenog bia, i kao takvo, ni u sopstvenoj
organizacionoj strukturi ne moe da izbegne ideoloke, politike i kulturoloke
premise zajednice u kojoj je nastalo.
9
U tom smislu, ono to predstavlja tradicionalno
pozorite u Srbiji, iako je po svojoj formi i sadrini nastalo na osnovama evropskog
graanskog pozorita, u velikoj meri se razlikuje, barem po toku svog razvoja, od
ostalih evropskih pozorita, isto koliko se razlikuju i drutveno - politike okolnosti u
kojima je zemlja Srbija stekla svoju dravnost. Naime, u vreme kada je u velikim
evropskim dravama ve uveliko postojao kontinuitet razvoja pozorinog stvaralatva,
Srbija je bila tek na svom poetku.
Prve pozorine predstave, odigrane u Knjaevsko - saborskom teatru u
periodu 1835/36. godine, plemenite po nameni i jednostavnoj radnji, koja je bila u
skladu sa duhom vremena i u potpunosti odgovarala duevno radoznaloj, ali malo
obrazovanoj srpskoj sredini,
10
utrle su put ka stvaranju prvog stalnog pozorita.
Meutim, prelaenje tog puta bilo je osujeeno burnim istorijskim dogaajima koji su
sledili. Pokret ustavobranitelja (1835), premetanje srpske prestonice u Beograd i
smene dinastija uticali su na to da Srbija svoje stalno pozorite dobije tek vie od tri
decenije kasnije kada su se za to stekli povoljni drutveno - politiki uslovi.
Ako zanemarimo diletatntsku delatnost i prethodno pokretane inicijative za
podizanje pozorinog zdanja u Beogradu, koje su za posledicu imale izvoenje
predstava u improvizovanim prostorima, u vreme kada u zemlji jo uvek nije bilo
profesionalnih glumaca (Teatar na umruku, Pozorite Kod jelena, Narodno
109

pozorite u Velikoj pivari), prvo stalno pozorite Srbija je dobila tek 1869. godine,
dve godine nakon to je knez Mihailo Obrenovi dobio od turskog sultana na upravu i
uvanje srpske gradove.
Poklapanje procesa osnivanja prvog srpskog teatra sa procesom sticanja
dravne nezavisnosti, formiranjem nacionalnog identiteta, zahvatima
deotomanizacije
11
i pokuajima modernizacije i evropeizacije zaostalog srpskog
drutva imali su velikog uticaja i na karakter arhitekture i na idejne osnove na kojima
je teatar poivao. Osvedoeno i u besedi Jovana orevia prilikom sveanog
otvaranja, podignuto da bude uvar narodnog jezika, budilnik narodne svesti,
narodnog ponosa i sviju narodnih vrlina; kola i utoite svega to je dobro, lepo i
uzvieno; jasna svedodba probuenog u narodu duhovnog ivota; pouzdano merilo
njegove sposobnosti za civilizaciju; ivi znak potpune narodne samostalnosti i jemac
narodne budunosti i veliine,
12
jasno je da je prvo pozorino stvaralatvo u Srbiji
bilo pobueno ne samo potrebom za kulturnim uzdizanjem i privrenosti prema
pozoritu, nego i jakim ideolokim stavovima koji su se podudarali sa tadanjom
kulturno - politikom orijentacijom drave.
Prva pozorina predstava Posmrtna slava kneza Mihaila, naruena od
ora Maletia za potrebe sveanog otvaranja, u velikoj meri je nagovestila budui
repertoar Narodnog pozorita u Beogradu, koje je u narednih nekoliko decenija, uz
nacionalne predstave drutvenog ivota (Zona Zamfirova, Ivkova slava,
Kotana), ivelo sudbinu hrama patriotske religije.
13
Ovakva ideja o pozoritu,
meutim, nije nastala samo iz ideolokih ubeenja tadanje srpske elite. Procvat
istorijske drame i osnivanje brojnih nacionalnih pozorinih institucija, proizilih iz
opteprihvaenih shvatanja o pozoritu kao o ustanovi narodne pedagogije
14
, bila je
ve uveliko prisutna praksa jo poetkom XIX veka irom Evrope .
Potraga za nacionalnim identitetom, koja je manifestovala svojoj specifini
odraz i u slikanom dekoru u unutranjosti zdanja, slavei osnivaa kneza Mihila i
druge istorijske heroje, meutim poklapala se istovremeno i sa eljom za pripadanjem
u krugu savremene evropske civilizacije. Fenomen evropeizacije u konstituisanju
moderne srpske drave i drutva ogledao se u podizanju zgrade kao monumentalnog
neoklasinog zdanja sa neorenesansnom obradom po uzoru na italijansku pozorinu
arhitekturu. Izbor renesanse, koja je jo od sredine XIX veka dominirala beogradskom
arhitekturom, imao je jasne ideoloke konotacije - dodovoravanje Evropi i pokuaj
uspostavljanje veze sa renesansom kao simbolom graanskog drutva i demokratije.

110













Sl. 1. Narodno pozorite u Beogradu 140 godina duga tradicija
pozorinog stvraraltva u Srbiji ( Preuzeto sa
http://3.bp.blogspot.com/_kMPNVauYFlM/SNeakFU9iVI/AAAAAAAADRw/HEqudTK
IUSQ/s400/narodno_pozoriste_u_beogradu+%282%29.jpg, Datum: 15.10.2009.)

3. SRPSKI TEATAR KRAJEM XIX I U PRVOJ POLOVINI XX VEKA
Poslednje decenije XIX veka medjutim donele su sa sobom kritiku patriotske
uloge pozorita u krugu mladih intelektualaca. Pojava novih vizija o pozoritu kao
sredstvu argumentacije umetnikog izraza umesto politikih uverenja, uticala su na to
da ve u periodu od 1880. do 1893. godine zapoinje prva pozorina reforma koja je
prethodna shvatanja o pozoritu kao hramu patriotske religije usaglasila sa
savremenim idejama kritikog istorizma. U programskom tekstu, objavljenom u
Srpskim novinama za 1988. godinu, Milorad P. apanin, tadanji upravnik
Narodnog pozorita u Beogradu, kae da se publika zasitila repertoara okrenutog
nacionalnim temama i njegovog povrnog patriotizma
15
to je za posledicu imalo da
repertoar na sceni ustupi mesto velikim svetskim klasicima (Sofokle, ekspir, Molijer,
Rasin, Kalderon, Rostan, iler, Gete, Ibzen, Gogolj, ehov, Gorki...).
Savremeni kritiari kao to je Ralo V. Jovanovi i Milenko Misailovi,
meutim, danas ukazuju da su nova pozorina shvatanja o repertoaru, naroito u
periodu od 1889. do 1899. godine uticala na to da je priliv dela srpskih dramatiara
bio neravnomeran
16
to je sigurno imalo velikog uticaja i na smisao reformi u
111

nastupajuem periodu koja se desila uporedo sa liberalizacijom srpskog drutva posle
Majskog prevrata 1903. godine pod rukovodstvom Milana Grola i Milutina ekia.
Tada zvanino zapoinje era modernog srpskog pozorita
17
ovekoveena znaajnim
projektima i idejama koje se po svojoj vrednosti mogu porediti i sa savremenim
kulturnim trendovima: predlozi i rad na Zakonu i Uredbi o pozoritu, ideje o stvaranju
domova kulture, edukaciji kao strategiji novih umetnikih kadrova, projekat o
saradnji jugoslovenskih pozorita i prva gostovanja inostranih pozorinih stvaraoca u
domaem okrilju.
Vreme ruenja svih kliea koji su godinama koili svaku smeliju umetniku
individualnost i podstrek domaim piscima da piu za teatar su pruili srpskom teatru
itavu plejadu velikih imena domaeg dramskog stvaralatva. U prvim decenijama
dvadesetog veka na sceni Narodnog pozorita u Beogradu prvi put se pojavljuju dela
Branislava Nuia, Sime Matavulja, Vojislava Jovanovia Maramboa, Milivoja
Predia i Jovana Sterije Popovia, koja su imala velikog uticaja na formiranje
identiteta tradicije srpskog pozorinog stvaralatva. Pristupanija domaoj publici u
odnosu na svaku perverziju mozga zapadnih kultura,
18
kako je poznati glumac i
reditelj, Raa Plaovi, ocenio dela koja su pripadala lakom, bulevarskom repertoaru
koja se istovremeno prikazivala na sceni zajedno sa domaim i stranim klasicima,
istovremeno su igrala i znaajnu ulogu u konstituisanju srpskog nacionalnog identiteta
u okviru integralnog jugoslovenstva novoformirane drave u periodu dva svetska rata.
Uprkos tenji srpskog pozorinog stvaralatva da u prvoj polovini XX veka
obogati svoj repertoar, prevazie sopstvene umetnike domete i modifikuje sopstvene
umetnike ciljeve, promene u politikoj orijentaciji zemlje ga nisu potedele
drutvene stvarnosti koja je usledila.
4. ZAECI NOVIH POZORINIH TENDENCIJA
U periodu od 50- 80-tih godina XX veka u tadanjoj Jugoslaviji, politika
situacija je znatno uticala na kulturna deavanja, a samim tim i na pozorinu delatnost.
Nakon Drugog svetskog rata, vladajua komunistika partija bila je dominantan faktor
u razluivanju ispravnosti i opravdanosti ideolokih pojava u umetnosti i kulturnoj
produkciji, pri emu su pozorine predstave toga perioda slavile politiku situaciju
u zemlji. Ukoliko se osvrnemo na injenicu, da je u pomenutom periodu cenzurisano i
ukinuto oko dvadeset i pet predstava iz repertoara beogradskih pozorita, sasvim se
logino namee zakljuak o kulturno - politikoj kontroli i sputavanju slobode
umetnikog ispoljavanja i adekvatnog afirmisanja. Meutim, nakon segregacije
zemlje od Sovjetskog Saveza 1948. godine, deavale su se najvee kulturno -
politike promene u zemlji, kada su predstave sovjetskih autora zamenjene
112

predstavama autora sa Zapada. Postepenim guenjem strogih pozorinih kriterijuma,
usvajana su otkria evropske dramske avangarde XX veka. S novim pozorinim
strategijama, interdisciplinarnim formama, izrazima i modernijim shvatanjima
scenskih prostora, sve to je smatrano konvencionalnim, postepeno je prelazilo u
zaborav.
Naime, prva izvedba famozne drame Semjuela Beketa ekajui Godoa,
koja je potisnuta iz ve napomenutih razloga iz repertoara Beogradskog Dramskog
pozorita, neoekivano je 1956. godine otvorila prvu sezonu pozorita Atelje 212,
obeleivi jedan od presudnih i moda najznaajnijih trenutaka u istoriji savremenog
srpskog pozorita. Osnivanje Ateljea 212 inicirano od strane istaknutih pozorinih
ljudi i intelektualaca, uslovilo je ujedno i stvaranje naeg novog pozorinog i
umetnikog trenutka, sa izrazitom eljom i nadom za dostizanjem umetnike
afirmisanosti i zauzimanjem specifinog mesta na kulturnoj karti dugo podraavane
Evrope, uz uspostavljanje sopstvenih kriterijuma i presedana, kako u produkcijskom
tako i u arhitektonskom pogledu. Sopstvenom zgradom, materijalizovanom u skladu
sa scenografsko - umetnikim radikalnim vizijama pozorinog velikana Bojana
Stupice u periodu od 1956 - 1964. godine, i ekscentrinim repertoarom, Atelje 212
utvrdio je svoj avangardni status i visok renome.
U kontekstu drutvene, politike i kulturne klime vremena, ovakve
eklektike tendencije i interdisciplinarni oblici izraavanja doveli su do preispitivanja
i revizije postavki moderne. U odnosu na aktuelnu domau kulturu i arhitektonsko
stvaralatvo, smatran za enfant terrible
19
, Atelje 212 predstavljao je kako u
arhitektonskom, tako i u stvaralakom smislu otelotvorenje anarhizma, kontrapunkta,
i u neku ruku, anti - arhitekture. Tri godine nakon to je Atelje 212 izdejstvovao svoju
pozorinu kuu, u duhu novonastalog pozorinog entuzijazma, upravnica ove
ekspresivne pozorine kue, Mira Trailovi, je u saradnji sa Jovanom irilovim,
inicirala osnivanje prvog beogradskog internacionalnog festivala, BITEF. Kritiari
poput Slobodana Turlakova smatraju da se putem ove pozorine revolucije sprovela
temeljna i totalna bitefizacija celog naeg teatarskog prostora
20
, i da je
protagonistima novih umetnikih stremljenja jedini cilj bio da sa svojim delima
dopru u svet, po elji i meri tog sveta.
21

Pa ipak, tokom 70 - tih godina XX veka, srpski teatar je svojim originalnim i
smelim ostvarenjima zablistao na savremenoj evropskoj sceni, i pri tome smo
umetnikim delovanjem dostigli nivo na kojem su mogue vrhunske vrednosti.
22

Osim pozorine produkcije, ubrzo je i naa arhitektura zakoraila u sledei krug
estetskih i sadrinskih znaenja, to se jasno moglo uoiti u oblikovanju Ateljea 212
113

nakon rekonstrukcije u periodu od 1988 - 1992. godine, pri emu su sceninost i
ivost pozorinih zbivanja prenesene na fasadu u duhu popularnog trenda
postmoderne.
23
Trea inkarnacija
24
objekta predstavljala je lini peat autorske
arhitektonske vizije pozorinog modela Ranka Radovia, i onog to u osnovi treba da
u potpunosti istakne samu bit pozorinog stvaralatva Ateljea 212, kao jedinstva
tradicionalne reminiscencije i alternativnih vizija. Atelje 212 je zaista, obeleio ovaj
period istorijske avangarde, kao olienje teatralnosti arhitekture.















Sl. 2. Atelje 212 - arhitektura kao medij pozorinog stvaralatva (Dinulovi, Radivoje,
O kontinuitetu ideja i oblika u arhitekturi Ranka Radovia,
Arhitektura i urbanizam 2005, br. 16-17, str. 16, Preuzeto sa: ttp://scindeks-
clanci.nb.rs/data/pdf/0354-6055/2005/0354-60550517014D.pdf. Datum: 15.12.2009.)

5. GRAD KAO POZORNICA
Ukoliko grad posmatramo kao pozornicu ivota, pojedine objekte moemo
smatrati delima arhitektonske scenografije. U tom kontekstu, prevashodno moemo
114

posmatrati i scenske objekte, koji osim svoje kulturno - umetnike uloge, esto
poseduju i ideoloke konotacije jednog drutva i vremena u kojima su nastali, i u
kojima egzistiraju. Dakle, pozorite kao model, institucija i kao graevina, direktan je
odraz drutva koje ga stvara, unapreuje i afirmie u svakom moguem smislu. Srpski
teatar je na izvestan nain, oduvek bio upleten u tzv. borbu za opstanak, nastojei da
izdejstvuje svoje mesto u ivotu grada i sauva sutinu svog postojanja. Jasno je da su
nae kulturne ustanove konstantno nailazile na mnogobrojna osporavanja i
suprotstavljanja, postajui stecita intelektualnih previranja i protivrenosti. U
vremenu procvata socijalistikog drutva, kaskajui za vizijama evropske
umetnike scene obojen tradicionalnim i avangardnim ostvarenjima, srpski teatar
tonuo je u neminovnu optost i formalizam. Dakle, nanovo je trebalo pokrenuti novi
pozorini entuzijazam, pribei alternativi, osveiti pozorinu umetnost koja je
zapadala u duhovnu i materijalnu bedu.
Poslednjih godina XX veka, preplavljeno dramatinim politikim i drutveno
- ekonomskim promenama, praenih graanskim demonstracijama, pozorite je u vidu
scenskog dogaaja premeteno na ulice Beograda, gde e se na neki nain i ubudue
zadrati pretapajui svoje ideje bunta u novonastalom beogradskom pozorinom
letnjem festivalu poznatijem kao BELEF. Formiran u vremenu drutvene dekadencije
i rezignacije 1997. godine, BELEF je u svom manifestu umetnikih provokacija
umesto tradicionalnih pozorinih prostora birao pozornice grada, i one koje ive na
intenzivan nain, ali i one koji su na marginama drutvenog ivota, sklonjeni od
panje javnosti, esto devastirani i uniteni.
25
Osnivanjem ovog festivala produbljena
je ideja o anti teatru, koja je prvobitno iznikla u Ateljeu 212, a zatim je pretoena u
ve pomenuti BITEF festival i konano nakon osnivanja Bitef Teatra 1989. godine,
pronala svoje institucionalno uporite. Kako to i obino biva sa novim i alternativnim
manifestima koji zapoinju sa velikim entuzijazmom i originalnou, nakon
samopotronje svih raspoloivih stvaralakih aduta i inovacija, nai festivali i
takozvana avangardna ili bolje reeno alternativna pozorita, istom tom brzinom su i
usahla zajedno sa svojim stvaralakim nabojem.
U procesu odbacivanja svega to je okarakterisano kao tradicionalno,
konvencionalno ili prevazieno, i traganjem za alternativnim, ekspresivnim i
ekscentrinim pozorinim izrazom, postepeno je dolo i do izostajanja autentinosti
pozorine vizije. Nekadanji pojam novog, modernog postao je isprazan, pa ak
ponekad i banalan. Da li je u procesu preispitivanja i pronalaenja srpskog
savremenog teatra kao modela, institucije ili kue neminovno dolo do starenja samog
pojma novog? Pojam same avangarde zadobio je potpuno drugaiji smisao i
znaenja u skladu sa novom politikom situacijom prve decenije XXI veka, jer zaista
115

danas replicirati bilo kojoj ideologiji izgleda besmisleno.
26
Danas, mora se priznati,
od svih se trae pouzdane i kvalitetne vrednosti, a to namee i zahtev da svako bude
sopstvena avangarda i da tako prevazilazi sve to je do sada postignuto.
27
uvene
devedesete godine uvele su takozvani ki trend, kojim su potisnute kulturne navike
publike. Kolektivna degradacija uslovila je izvesno zanemarivanje scenske umetnosti,
i okretanje lakim anrovima koji su pruali kratkotrajan beg od stvarnosti.
Meutim, poetkom novog milenijuma u Srbiji je zapoeta modernizacija i
temeljna reforma muziko - scenskih prostora u tehnolokom smislu, pri emu su pre
svega znatno unapreena unutranja struktura i organizacija scenskih prostora. U
novom, politizovanom teatru razvijeno je pitanje fenomena, koje meksiki teoretiar
Gomez Penja, naziva zastraujue doba postdemokratske ere, globalizma, sunovrat
svih binarnih modela razumevanja sveta i etike krize.
28
Osim kritikog
preispitivanja kategorija socijalistikog reima i uticaja na pozorino afirmisanje,
krajnje je neophodno sprovesti reviziju dananjih neoliberalnih uticaja na pozorite
kao model i instituciju, i njegovu efemernost.
6. KONFLIKT IZMEU TRADICIONALNOG I ALTERNATIVNOG
SHVATANJA TEATRA
Na prostorima junoslovenskih zemalja Balkana potroene su decenije na
isticanje, ali i potiranje, pa ak i odricanje nacionalnog i kulturnog identiteta. Pojam
nacionalnog identiteta je prisutan u negativnom kontekstu tokom druge polovine XX
veka, ali i u prvoj deceniji XXI veka koji karakterie tranzicija istonoevropskih
zemalja, i u prvom redu Srbije.
Konvencionalna strana nae pozorine scene, tei ka aktuelnim i savremenim
pozorinim izrazom, a nekadanja avangardna strana ve odavno zaostaje usled
nedostatka originalnosti i istroenosti svih aduta, zapadajui u sve vei formalizam.
Nacionalne pozorine kue dobijaju epitete prevazienih institucija, koje saterane u
oak preispituju svoje koncepte, nastojei da shvate svoj kontekst u svetlu
meunarodne pozorine produkcije i interkulturalizacije. Sva ta pometnja na
pozorinoj sceni podstaknuta je od strane kritiara, ija je glavna zamerka pozorina
zastarelost ili odsustvo modernosti.
U tom kontekstu ve due vreme se i Narodno pozorite u Beogradu smatra
prevazienom devetnaestovekovnom tekovinom koje su se reile mnoge zemlje s
progresivnijom kulturnom politikom
29
, pri emu ak ni pozorite Atelje 212 nije
uspelo da izbegne marginalizaciju, jer po reima Petra Volka, bivi upravnik
Narodnog pozorita u Beogradu, nije bilo u stanju da nadraste sebe, a kamoli nae
116

savremeno, a tek evropsko pozorite.
30
Mnogi teatrolozi poput njega zalau se za
tradicionalne pozorine vrednosti i identitet naeg teatra, kojih su se uporno odricali
takozvani avangardisti, za koje kae da su u nastojanju da se izbore protiv drutvene
diktature ustvari nametali diktaturu svojih privatnih improvizacija, pri emu se u
meuvremenu nisu oslobodili tradicionalnih pozorinih predrasuda i konvencija i
ostali su u atmosferi linog bunta koji nije bio u stanju da predloi i afirmie istinske
promene i da sebe prevazie zaista novim tendencijama u izrazu.
31
Meutim, zaista
je teko objektivno proceniti ta je ustvari savremeno pozorite, i na osnovu kojih
kriterijuma se tano moe jedna pozorina kua okarakterisati kao zastarela.
Prema tome, mora se priznati da je sasvim opravdano miljenje Riarda
elaka koji izjavljuje: Pozorite je uvek pozorite! Postoje, naravno, razliite
estetike, ali njihovo znaenje postignuto je zaslugom linosti koje su ih stvorile (...)
Ne postoji ormar iz koga kritiari, otvarajui redom fioke, mogu izvui gotove
estetike. Ako bi tako bilo, mogli bi da kau da je ovo staro, a ono novo. Po meni,
takva miljenja ne odgovaraju istini.
32

Pojam tradicionalnog teatra se sve vie povezuje sa pojmom pozorinog
identiteta, dok za neke kritiare poput Momila Kovaevia nesumnjivo predstavlja
lice naroda.
33
Da bi se uopte moglo govoriti o kategorijama i konceptima samog
pozorinog identiteta, od esencijalnog je znaaja razumevanje dananjeg trenutka u
kome se kriza kapitalizma namee kao realnost, koju svakako ne moemo negirati, i
odgovarajue umetnike produkcije kao odgovor na krizu. Na koji nain bi se u
internacionalnom smislu adekvatno mogao prezentovati identitet srpskog pozorita, i
da li vrednovanje pozorita treba usmeriti prema meunarodnim ili prema lokalnim
kriterijumima?
U procesu prelamanja ove dve krajnosti, tradicionalnog i alternativnog teatra,
arhitektura je zauzimala dominantnu reprezentativnu ulogu kulturno - politikog
ivota nae zemlje, artikuliui razliito poimanje identiteta pozorita kao modela i
kao institucije. Ona postaje medijum pozorinog stvaralatva i politike ideologije,
objedinjujui tradicionalne i avangardne umetnike oblike i stilove. Sasvim je jasno
da su istorijske, drutvene i politike okolnosti uslovile ne samo prevazilaenje
pomenutih pozorinih inscenacija, ve i same pozorine arhitekture. Beogradske
pozorine kue uprkos razliitim kritikim preispitivanjima, ostaju verna
svedoanstva drutveno - istorijskih okolnosti i deo urbane memorije.
117

7. ZAVRNA RAZMATRANJA
Kompleksne drutveno - politike okolnosti uslovile su pojavu izvesnog
raskola pozorita kao institucije, delei je na dva ekstrema - puko preivljavanje
pozorita sa jedne strane, i sa druge strane, umetnikog eksperimentisanja skrivenog u
senci evropskog avangardnog stvaralatva. Pomenuta pozorita, Narodno pozorite u
Beogradu i Atelje 212, predstavljaju u neku ruku olienja ove dve krajnosti, ukazujui
na injenicu koliko protivrenost same sredine i interpretacije pojmova tradicionalnog
i alternativnog, mogu uticati na formiranje pozorinih modela i njihovu efemernost.
ini se da je u Srbiji oduvek postojao negativan odnos izmeu ova dva tabora, onih
koji su pobornici tradicionalnih ideja, i onih koji sebe smatraju inovatorima.
Neosporno je meutim da je svaka epoha pozorinog stvaralatva sa sobom donela
specifian pogled na umetnost. Samim tim svaki istorijski period ostavio je za sobom
jedinstvenu pozorinu kuu, jer svakako sredina u kojoj je oformljena dala je sceni
svoj nain miljenja, oseanja, svoj duh i upravo to je ono to je izgradilo svako
pozorite, dalo mu linu boju po kojoj obini posmatra vrlo lako pravi razliku
izmeu jednih i drugih.
34

Danas, u neprestanoj tenji ka otvaranju novih mogunosti i premaivanju
postojeih pozorinih granica, ostaje nam samo da se pitamo kakve alternativne
globalne vizije i vrednosti mogu da kanaliu drutvena kretanja i radikalne umetnike
prakse u narednom periodu. Svako pozorite je u okviru svog stvaralatva i scenskog
prostora na sebi svojstven nain pronalo svoje mesto pod suncem, pa samim tim
postalo deo pozorine tradicije i kulturni reper grada. U ovom trenutku teko je
odgovoriti na pitanje kako stvarati pravo pozorite? Gde pozorite poinje, a gde
prestaje? Da li e pozorite trajati? Da bi smo mogli odgovoriti na ova pitanja,
moramo se okrenuti samoj sutini ovog kompleksnog fenomena zvanog pozorite, za
koje akademski reditelj Blagota Erakovi kae: Zbog same biti ljudskosti u osnovi
postanja pozorite je umjetnost najblia ovjeku, a pozorini prostor, hram boginje
Talije, dom svih umetnosti. Ta metafizika viedimenzijalnost ga i ini vjenim, bez
obzira na povremene krize, ono opstaje i opstajae dok je i ovjeka samog.
35
8. ZAVRNE NAPOMENE
Rad je uraen u okviru projekta Ministarstva za nauku i tehnoloki razvoj,
pod nazivom Tehniko-tehnoloko stanje i potencijali arhitektonskih objekata za
scenske dogaaje u Republici Srbiji, pod rukovodstvom dr Radivoja Dinulovia,
vanrednog profesora.
118


9. REFERENCE
1
Dinulovi, Radivoje, Tipologije pozorinog prostora - klasifikacije tipova i
modela scensko-gledalinog prostora u teoriji i istoriji pozorita XX veka, Zbornik
radova Fakulteta dramskih umetnosti 9 10, Institut za pozorite, film, radio i
televiziju, Beograd 2006, str. 13
2
Grotovski, Jei, Ogoljeni glumac, asopis za pozorinu umetnost Scena I
2, br. 3, Novi Sad 2009, str. 43
3
ekner, Riard, prema Dinulovi, Radivoje, Tipologije pozorinog prostora
- klasifikacije tipova i modela scensko-gledalinog prostora u teoriji i istoriji
pozorita XX veka, Zbornik radova Fakulteta dramskih umetnosti 9 10, Institut
za pozorite, film, radio i televiziju, Beograd 2006, str. 41
4
Dinulovi, Radivoje, Bitef Beogradski internacionalni teatarski festival:
kue, grad i nove pozorine tendencije, Teatar Politika Grad/ Studija
sluaja: Beograd, Srbija na Prakom kvadrijenalu 2007, YUSTAT, Standard 2,
Beograd, 2007 str. 344
5
Dinulovi, Radivoje, Tipologije pozorinog prostora - klasifikacije tipova i
modela scensko-gledalinog prostora u teoriji i istoriji pozorita XX veka, Zbornik
radova Fakulteta dramskih umetnosti 2006, br. 8-9, Beograd 2006, str. 14
6
Toporii, Toma, Taktike politikog i politizovanog pozorita druge
polovine dvadesetog stolea, asopis za pozorinu umetnost Scena I 2, br. 1 2,
Novi Sad 2009, str. 252
7
Ibid, str. 252
8
Ibid, str. 253
9
Kuri, Hadi, Dinamina organizacija pozorine stvarnosti, asopis za
pozorinu umetnost Scena I 2, br. 1 2, Novi Sad 2009, str. 237
10
Radovanovi, A., Pregled istorije Narodnog pozorita 1868 1993,
Narodno pozorite u Beogradu, Beograd 1994, str. 21
11
Ignjatovi, Aleksandar, Izmeu ezla i kljua: nacionalni identitet i
arhitektonsko naslee Beograda i Srbije u XIX i prvoj polovini XX veka, Nauni
asopis Naslee, br. 9, str . 53
119

12
Radovanovi, A., Pregled istorije Narodnog pozorita 1868 1993,
Narodno pozorite u Beogradu, Beograd 1994, str. 12
13
Timotijevi, Miroslav, Narodno pozorite u Beogradu hram patriotske
religije, Nauni asopis Naslee, br. 6, str. 31
14
Ibid, str. 9
15
Ibid, str. 36
16
Jovanovi, T. Zoran, Prikaz knjige Znaajan teatroloki zbornik - 125
godina Narodnog pozorita u Beogradu, Zbornik Matice srpske za scenske umetnosti
i muziku, br. 20-21, Novi Sad 1997, str. 200
17
Ibid, str. 200
18
oli Biljanski, Dragana, Identitet nacionalnog pozorita, Zbornik Matice
srpske za scenske umetnosti i muziku, Br. 34-35, 2006 2007, str.149, originalni
izvor: Plaovi, Radomir, Za na dramski izraz, Misao, Beograd, april 1930, str. 476-
482.
19
Milenkovi, Aleksandar, Sudbina doktrina(urbo-arhitektonska sfera),
Draslar Partner, Beograd, 2008, str. 42.
20
Turlakov, Slobodan, Pozorite su spalili oni koji su ga unitili, Drama I,
Savremena Srpska drama, http://www.drama.org.rs/D1_txt5.asp, datum preuzimanja:
01.03.2010., 2002, str.1.
21
Ibid, str. 1.
22
Volk, Petar, Avangarda i pozorite koje elimo, Drama 6, Savremena srpska
drama, http://www.drama.org.rs/D6_ese1.asp, datum preuzimanja: 01.03.2010., 2004,
str.1.
23
Milenkovi, Aleksandar, Sudbina doktrina(urbo-arhitektonska sfera),
Draslar Partner, Beograd, 2008, str. 43.
24
Ibid, str. 43.
25
Dragievi ei, Milena, Belef - beogradski letnji festival:Otkrivanje
sutine grada, Teatar Politika Grad/ Studija sluaja: Beograd, Srbija na Prakom
kvadrijenalu 2007, YUSTAT, Standard 2, Beograd, 2007, str. 314.
120

26
Volk, Petar, Avangarda i pozorite koje elimo, Drama 6, Savremena srpska
drama, http://www.drama.org.rs/D6_ese1.asp, datum preuzimanja: 01.03.2010., 2004,
str. 3.
27
Ibid, str.3.
28
Toporii, Toma, Taktike politikog i politizovanog pozorita druge
polovine dvadesetog stolea, Scena 1 -2, asopis za pozorinu umetnost, Novi Sad,
2009, str. 261.
29
Jovievi, Aleksandra, U senci zla: Primer jedne neuspele kulturne
politike, Scena 3, asopis za pozorinu umetnost, Novi Sad, 2009, str. 105.
30
Volk, Petar, Avangarda i pozorite koje elimo, Drama 6, Savremena srpska
drama, http://www.drama.org.rs/D6_ese1.asp, datum preuzimanja: 01.03.2010., 2004,
str. 2.
31
Ibid, str.2.
32
elak, Riard, Rudari, Scena 3, asopis za pozorinu umetnost, Novi sad,
2009, str. 44.
33
Kovaevi, Momilo, Fragmenti o tradiciji, kulturnim promenama i
prilagoavanju, Drama 21, Savremena Srpska drama,
http://www.drama.org.rs/D21_txt3.asp, datum preuzimanja: 01.03.2010., 2007, str. 1.
34
oli Biljanski, Dragana, Identitet nacionalnog pozorita, Zbornik Matice
srpske za scenske umetnosti i muziku, Br. 34-35, 2006 2007, str.149, originalni
izvor: Plaovi, Radomir, Za na dramski izraz, Misao, Beograd, april 1930, str. 476-
482.
35
Erakovi, Blagota: Scenska tehnika kao osnov metafizike pozorita,
Predgovor, Nikoli, Dobrilo: Arhitektura scensko gledalinih prostora i tehnika
scene, Biro ST-Scenska tehnika, Beograd, 2008.






121

Mr Dragana Konstantinovi, dipl.in.arh.
asistent, Departman za arhitekturu i urbanizam, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad
Miljana Zekovi, dipl.in.arh.
asistent, Departman za arhitekturu i urbanizam, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad
NOVE FUNKCIJE POZORINE KUE
Apstrakt: Posmatrano iz perspektive savremene arhitektonske prakse, tipologija
objekata za scenska izvoenja pokazuje izvesnu stagnaciju. Razlozi za to lee u
divergentnim putevima razvoja arhitekture, s jedne strane, i pozorine igre, s druge.
Iako su pozorina igra i kua uspostavili jasan dijalog u pojedinim epohama svog
razvoja, u jednom trenutku, razvoj igre otiao je u potpuno drugom smeru, traei za
sebe nove prostore i uvodei sredstva drugih umetnikih polja, dok je razvoj
pozorine arhitekture gotovo zaustavljen suoen sa sopstvenim fizikim
ogranienjima. Danas, opteprihvaena je injenica da ne postoji jasno definisan tip
pozorine kue koji moe kvalitetno udomiti pozorinu igru. Suoeni s tim, ne
moemo a da se ne zapitamo: da li je igri kua uopte i potrebna?
Rad analizira uslove za nastanak dananjeg stanja u arhitektonskoj produkciji
pozorinih zgrada, paljivo analizirajui tekovine arhitektonske prakse u 20.veku.
Svojevrsni razvoj granica pozorita i pozorinih kua, zauvek je izmestio igru van
graenog okvira, i teatralizovao grad. Posmatranjem konverzije zatvorene
pozorine kutije u gotovo neogranien otvoreni i interaktivni prostor, pokuali smo da
razumemo trenutnu situaciju i anticipiramo mogua arhitektonska reenja. U trenutku
kada je arhitektura gotovo dosegla svoje granice u bezbrojnim varijacijama
arhitektonske forme, postavlja se pitanje samog projektantskog procesa, kada je
program u konstantom evolutivnom procesu. To je dovelo do ideje o preispitivanju
pozicije pozorine kue i paljivog sagledavanja njenih novih funkcija: tehnoloke,
koja tei savremenom pristupu kreiranja fleksibilnog i nesputanog prostora igre;
ambijentalne, koja uspostavlja dijalog pozorine kue s kontekstom i stimulie razvoj
same pozorine igre, komunikacijske, koja promovie igru i instituciju, uspostavlja
neophodni nivo interakcije sa gradom, graanima i drutvom. U trenutku kada su
mnoge pozorine kue postale ikone svojih nacija ili gradova, nove funkcije mogle bi
doneti potpuno nova znaenja ovim objektima, reflektujui na taj nain istinsko
razumevanje njihovog programa, i omoguujui arhitektonske odgovore na potrebe
nove pozorine igre.


Kljune rei: arhitektonske tipologije; pozorite; pozorina igra; arhitektonske
funkcije; 21.vek



122

NEW FUNCTIONS OF THE TYPOLOGY OF THEATRE BUILDINGS
Abstrac:. Observed from the perspective of contemporary architectural practice it is
obvious that the typology of scene performance buildings reflects certain stagnation.
Main reasons for this should be looked for in divergent development of architecture
on one side, and the performance / theatre play on the other. In spite of the distinct
dialogue established during certain epochs between stage performance building and
performance itself, their developments separated at one point. Performance evolved
trying to conquer new unconventional spaces, by using methods typical for some
other art disciplines. On the contrary the development of the stage performance
buildings stopped, confronted with it own physical limits. Today we accept the fact
that there exists no specific, clearly defined type of the stage performance building
able to embrace performance at all levels. Confronted with this, we have to wonder:
does contemporary play need a building at all?
By analyzing achievements of 20
th
century architectural practice, this paper deals with
the conditions that led to emergence of state of the art in architectural production of
stage performance buildings. Specific development of limits in theatre, as well as in
stage performance buildings, relocated the theatre play outside the built frame, thus
causing theatralisation of the city. By observing conversion of the closed theatre
box into almost limitless open and interactive space, we tried to understand current
situation and anticipate possible design solutions. At this moment, when architecture
has almost reached its limits in terms of infinite variations of architectural form, a
question arises: what is happening with the design process when the program
constantly evolves? This led to the idea of revising the position of the stage
performance building and careful perception of its new functions: technological,
which aims towards contemporary approach to creating flexible and unrestrained
playing space; ambiental, which establishes the dialogue between the stage
performance building and its context thus stimulating the development of the theatre
play; communicational, which promotes the play and the institution, thus establishing
the necessary level of interaction with the city, citizens and the society as a whole.
Today, when many of existing theatre buildings became icons of their nations and
cities, new functions of these buildings could bring up completely new meanings to
them. This would result in reflection of deep understanding of the architectural
programs of these buildings, as well as in enabling some architectural responses to
new needs of the performance today.


Key words: architectural typologies; theatre; theatre play; architectural functions; 21
st

century




123

Sadraj:

1. Uvod
2. Pozorinoj kui u 20.veku
3. Pozorite i grad - granice pozorine arhitekture
4. Nove funkcije pozorine kue
5. Pozorina kua kao mesto igre TEHNIKO - TEHNOLOKA FUNKCIJA
KUE
6. Pozorina kua i okruenje kao ambijent igre AMBIJENTALNA
FUNKCIJA
7. Pozorina kua kao promoter (i korisnik) igre - KOMUNIKACIJSKA
FUNKCIJA
8. Ka kui budunosti
9. Zavrne napomene
10. Reference




124

1. UVOD
Arhitektonski objekti za izvoenje scenskih dogaaja predstavljaju jednu od
karakteristinih tipolokih grupa objekata kulture, i, dalje, javnih objekata. Ovoj
tipolokoj grupi pripadaju pozorita, koncertne sale, muziki centri, bioskopi, domovi
kulture, kulturni i lokalni centri, kao i ostali javni objekti u kojima kao dominantan, ili
jedan od dominantnih prostornih sklopova postoji scensko-gledalini prostor.
Nezavisno od vrste spektakla kojoj je namenjen, scensko-gledalini prostor je
programsko i funkcionalno jezgro ovih objekata, a karakteristian je po definisanoj
podeli na dve prostorne zone zonu scenskog dogaaja (pozornicu) i zonu iz koje se
dogaaj percipira (gledalite). Konfiguracija ove dve prostorne zone, koja varira u
veoma bogatom i irokom opsegu, uvek je jedno od kljunih projektantskih pitanja
koje neposredno utie na itav prostorni sklop objekata, sa jedne strane, kao i na nain
eksploatacije i itav niz parametara upotrebe prostora, sa druge
1
.
Na taj nain, pozorina kua 21. veka, shvaena je kao sloeni arhitektonski
sistem, prostorno projektantsko reenje, koje objedinjava niz funkcija, koje mu se
dodeljuju projektovanjem, ili se spontano razvijaju kroz vreme. U uslovima kada se
granice meu tipovima iznova preispituju, i gde tehnoloka stepen razvoja nudi
odgovor na veinu projektantskih izazova, s razlogom se postavlja pitanje sudbine
pozorine kue. Meutim, kriza nove pozorine kue legat je prolog veka, te se i u
ovom samo dalje nastavlja zapitanost o konanom reenju. Zbog toga, u sreditu
analize ovog rada jeste ponovno postavljanje pitanja odnosa kue i igre, ali i
kontekstualizacija istog kroz iru socijalnu funkciju pozorine kue. Kroz
uspostavljanje trijade odnosa kua-igra-okruenje/grad, preispituju se nove funkcije
pozorine kue u 21.veku, s idejom da se uspostavi novi projektantski okvir za dalje
arhitektonsko delovanje.
2. O POZORINOJ KUI U 20.VEKU
Kako navodi i Pevsner u razmatranju tipologije pozorine kue, sredite
projektantskih problema same tipologije lei u definisanju odnosa prostora igre i
prostora gledalaca te igre. Modernizacija promiljanja i projektovanja ovog
prostora dola je kroz dva izdvojena uticaja koji su se ubrzo spojili: kroz socijalno-
politiko stanje drutva koje je promovisalo vii stepen jednakosti meu graanima,
ali i kroz oivljavanje antikih vrednosti, te shodno tome ugledanje na konfiguracije
pozornica tog perioda
2
. Ove promene predstavile su svojevrsni uvod u evolutivni
ciklus koji pozorina kua prolazi poslednja dva veka pokuavajui esto da objedini
125

ponekad nepomirljive protivrenosti socijalno-kulturolokog konteksta, graditeljstva,
tehnologije i igre, dajui arhitektonske odgovore na loe postavljena pitanja. Na taj
nain, samo su zapoeta nova istraivanja odnosa dva osnovna konstitutivna elementa
i njihove delikatne granice, etvrtog zida, koji razgraniava dva sveta, koji imaju
koji imaju svoje nezavisne ivote u vremenskom i prostornom smislu, a koji se
neminovno sreu i sjedinjuju u arhitektonskoj konfiguraciji pozorine dvorane i
pozornice.
3

Ukoliko govorimo o savremenom pozoritu, pozoritu 20. veka, jasno je da
se u tom periodu preispituju sve dotadanje vrednosti teatra, u novouspostavljenim
socijalnim, ekonomskim i ideolokim uslovima. Opisujui pluralitet ideja o novom
pozoritu i nepostojanje jedinstvenog stanovita, Sabljak navodi:
...Dovoljno je, na primjer, da jedan kazalini entuzijast prisustvuje jednoj
jedinoj predstavi na otvorenom....da bi zamislio kako se rjeenje problema kazaline
reforme sastoji jednostavno u tome da se itavo kazalite prenese na otvoreno. Drugi
vjeruje je sve stvar inscenacije. Trei misli da je sve pitanje umjetnog osvetljenja....
4

Ove viekolosene tradicije reflektovale su se jednim delom i u
arhitektonskoj praksi. Meutim, ono to je obeleilo projektovanje pozorinih kua u
prvim dekadama dvadesetog veka jesu promene nastale kao odraz novih ideja o
arhitekturi i prostoru, s jedne strane, i kontinuiranog razvoja tehnologije, s druge. U
tom pogledu, jasno se i u ovoj tipologiji mogu uvideti uticaji modernizacije shvaene
kroz Korbizjeansku modernizaciju arhitektonske forme, koja je u dvestogodinjem
raskoraku s navikama ljudi i graditeljskom tehnologijom, i Banemovo poimanje
modernizacije, kao tehnoloko osavremenjavanje i opremanje prostora, i shodno
tome, opremanje prostora igre razvijenom scenskom tehnologijom. Naravno, ova dva
sistema ideja nisu davali izolovane pojave, mada se mogu uoiti primeri isto
selektivnog bavljenja jednim ili drugim sistemom uticaja. U sadejstvu ovih diskursa,
koji su obeleili period kristalizacije osnovnih ideja Modernizma, nastali su novi
modeli pozorinih kua, koji su pokuavali da pomire potrebe nove pozorine igre i
prevazienog prostornog okvira iste pozorine kue. Projektantski zahtevi su se
pomerali u skladu s novonastalim uslovima, kako bi se postigli novouspostavljeni
ciljevi: uspostavljanje jedinstva gledalita i glumca, potpuno izgubljenog na
italijanskoj pozornici kutiji; socijalno izjednaavanje publika; stvaranje polivalentnog
prostora koji bi omoguio razliite scensko-rediteljske izraze i postavke
5

Dok je modernizacija u tehnolokom smislu bila vie nego radikalna,
modernizacija kue, u prostorno-arhitektonskom smislu bila je fragmentirana i
nedovoljna. Ipak, retki projekti postavljali su pitanja o novim funkcijama pozorine
126

kue u 20.veku, i Total teatar Gropijusa i Piskatorea, iz 1927.godine, govori u prilog
toj tezi. Iako projekat nikad nije realizovan, on svedoi o diskusiji projektanata nad
pitanjima uspostavljanja novog odnosa savremene igre i kue, govori o mestu
tehnologije u savremenom teatru, znaaju odnosa kue prema useljavanju nove
tehnologije i spremnosti arhitekture da obujmi ove promene. Znaajniji, meutim,
paradigmatski fenomen predstavlja injenica da su centralne teme ovog projekta
promenljiva konfiguracija i aktivna uloga scensko-gledalinog prostora, tehnika
pozornice i tehnologija izvoenja pozorine predstave, ali ne i sva ostala problemska
pitanja arhitekture (program i funkcionalna tehnologija objekta, morfoloka struktura
kue, arhitektonski jezik, odnos prema urbanom kontekstu...). Ve ovde postaje jasno,
i to e mnogo puta kasnije biti potvreno, da moderno pozorite otvara temu relacije
drame i prostora za igru, ali uopte ne postavlja, pa ak i ne primeuje, pitanje kue u
celini
6
.
Bez obzira na odsustvo finalnog reenja za pitanja pozorine kue, tip
pozorite-maina doprinos je razvoju novog miljenja, kao odgovora na
udomljavanje nove teatarske igre. Istovremeno, on je pretea razvoja alternativnih
pozornica i rezultat razbijanja pozorita-kutije. Avangardni pokreti kulture i umetnosti
istraivali su alternativu oficijelnoj i institucionalizovanoj kulturi, kroz delovanje u
nekonvencionalnim prostorima i kroz nove medije. Studio teatar, Black Box, i sline
eksperimentalne scene, stvarane za novu pozorinu igru, nastale su kao potreba za
prevazilaenjem barijere scena-gledalite, i zapravo su rezultat realizacije scensko-
gledalinog prostora u jednom prostornom sistemu. Iako originalno razvijani kao
alternativa konvencionalnom pozoritu, ali i konvencionalnoj pozorinoj instituciji,
ovi prostorni eksperimenti vrlo brzo su postali deo programa savremenih pozorinih
kua. Tako je, u krajnjem ishodu, program koji je zaet kao prostorno-tehnoloki
eksperiment postao konvencionalni programski element, razvijajui ponovo teite
novog pozorinog prostora na visokoj tehnologiji, transformabilnosti i univerzalnom
prostoru-omniplatzu, koji moe postati sve. U par izolovanih sluajeva, kao to su
pozorite Jang Vik (Young Vic Theater) u Londonu, iz 1970.godine, i Pozorite u
Kraljevskoj berzi u Manesteru, Studija Levit Bernstajn (Levitt Bernstein Architects)
iz 1976.godine, ovi alternativni, visokotehnoloki prostori uspostavili su snanu
interaktivnu relaciju sa samom kuom, predstavljajui projekte koji su obeleeni
postupkom objedinjavanja. U takvim, naalost retkim primerima, geneza i
nastajanje teatarskog prostora je jedinstveni in, i predstavlja sintezu svih
konstitutivnih linija promiljanja pozorita i arhitekture
7
, dok je veini drugih,
tehnologija odgovor, na veito, Prajsovsko, nikad jasno formulisano pitanje, pitanje
o sutini pozorine kue.
127

3. POZORITE I GRAD - GRANICE POZORINE ARHITEKTURE
Ono to razvoj pozorine igre u 20.veku donosi u svom finalnom ishodu jeste
naputanje pozorine kue, u potrebi za osvajanjem novih prostora. Izlazak igre na
ulicu, u grad, teio je novim podsticajima koji su novi ambijenti donosili. Ovaj proces
nije izolovana pojava modernih gradova, i rezultat je kako tenje za istraivanjem
novih prostora, i ispitivanjem njegovog scenskog potencijala, tako i tenje za
nesputanom komunikacijom, tenje da se publikom naine obini graani.
Demistifikacija pozorine igre, njenim postavljanjem u poznate gradske okvire, samo
jedan je oblik novog pozorinog delovanja. Paralelno, prisutna je sveopta
teatralizacija razliitih aspekata gradskog ivota, u slubi razliitih potreba
socijalno-ekonomskog trenutka, bilo za potrebe drutva spektakla ili borbe za
njegovo osveivanje. Kakvi god bili razlozi za ove promene, ovaj proces je
nepovratno izmenio funkciju pozorine kue, a igru trajno izmestio izvan granica
graene strukture.
U izmenjenim okolnostima, vrednosti pozorine arhitekture dodatno su
problematizovane i iznova se ispituju njene sutinske funkcije: programske,
tehnoloke, socijalne, kulturne, i shodno tome, arhitektonskog, sveobuhvatnog reenja
za pitanja pozorita danas. U uslovima kada je pozorina produkcija jednim delom
napustila svoje vievekovno sredite- pozorinu kuu, postavlja se pitanje koja je
uloga nove pozorine kue. Ili, u nekom radikalnijem posmatranju stvari, ima li
pozorine kue, ukoliko je igra van nje?
Ukoliko prihvatimo postojanje pozorine kue kao neophodnu taku za
ouvanje sopstvene kulturne i arhitektonske tradicije, samim tim potvrujemo
znaajnu poziciju pozorine institucije i njenog neprolaznog znaaja u kulturi i
drutvu. Ako je institucionalna pozicija pozorita i zagarantovana potrebom da se
ouva identitet sopstvene kulture, i dalje pitanje pozorine kue ostaje nerasvetljeno, u
lokalnim i globalnim okvirima.
Mesto pozorine kue, shvaeno kao fiziko prisustvo pozorine arhitekture u
graenom kontekstu refleksija je pozicije pozorine institucije u drutvu, ali i
posledica shvatanja problema urbaniteta u nekom drutvu, kontinuiteta urbane
tradicije, i mesta arhitekture u strukturama vrednosti jednog naroda. Rosijev rad, a
posebno odnos prema savremenom svetu, uvek je bio subjektivan i kritian, a
kontekst u kom su dela nastajala, nabijen tradicionalnim nanosima arhitekture koji je
on dovodio u delikatnu vezu sa svojim kuama, naroito osveavajui temu
prisustva pozorine arhitekture u modernom svetu. Za Rosija, pozorini svet
128

prostirao se i izvan granica pozorinih kua, i postupak tetralizacije arhitekture
deavao se jednako na urbanistikom i arhitektonskom nivou kroz snano
uspostavljanje dijaloga kue i konteksta. Na taj nain, Rosijeve univerzalne ideje o
arhitekturi uvek su snano preispitivane u sudaru prostora kue i grada, te nije udno
to se i fenomen prisustva u kontekstu u njegovom opusu reava na mnogo naina,
gde izdvajamo dva dijametralno razliita. Projektu rekonstrukcije pozorita Karlo
Felie Rosi pristupa kroz dramatizaciju prisustva pozorine kue u gradu, a
posebno korpusa binskog tornja, koji je simbolina predstava mesta kue u irem
kontekstu. Tako, arhitektura je spomenika i gradska, kroz koju on potvruje tezu da
je arhitektonska forma grada vidljiva u pojedinanim spomenicima koji su kao
datumi, a bez njih ne bismo mogli shvatiti istoriju
8
. Rosijeva pozorina kua je
upravo taka u gradskoj istoriji, i stvara novi graditeljski nanos istorijskog trenutka, a
u ime kolektivne svesti i memorije.
Nasuprot tome, efemeralizacija prisustva mobilnog pozorita-bare,
Teatro del Mondo, postaje osvedoenje efemernosti pozorinog ina i otvaranje
diskusije o preispitivanju potreba novog pozorinog sveta. Kontekst kue
grad/spomenik ije istorijske reference prevazilaze zahteve pojedinanog dela
postavlja pred arhitekturu sasvim drugaije zahteve. U sluaju Venecije, nova
pozorina kua je suptilni doprinos gradskoj silueti, prolazan i gotovo nestvaran, a
sama kua u kojoj se sastaju brojne reference, predstavlja ovaploenje napora da se
istorija, grad, tipologija i arhitektura sjedine u konstrukciji tek neto ozbiljnijoj od
igrake, i koja prenosi urbanom fragmentu besmisao jo jednog projekta, malog
naunog pozorita, prikazujui, moda, upravo ovim stavom esencijalni aspekt
problema bilo koje arhitektonske forme
9

Savremena pozorina arhitektura danas je kao program predodreena da
postane deo globalne mape, i pitanje njene kontekstualizacije moe se posmatrati i na
tom nivou. Kao to Rosijevo pozorite govori o svom mestu u gradu, amblematina
svojstva nekih pozorinih kua doprinose mapiranju globalne arhitektonske karte.
Ikonina svojstva Sidnejske opere Jorna Utcona ili Velikog kineskog nacionalnog
pozorita Pola Andrua, govore o praksi koja preispituje granice arhitekture, njene
simbolike i vrednosti, dometa tehnologije, nacionalne reprezentacije, ostavljajui po
strani programske osnove ovih kua. I pored toga, ovi primeri predstavljaju dugo
oekivani iskorak u marginalizovanoj arhitektonskoj praksi tipologije koja karakterie
20.vek. U tom svetlu, moemo priati o novim funkcijama pozorine kue; o kuama
koje e postati fiziki i duhovni okvir igre, medijator izmeu igre i publike, a zatim,
igre i grada, o kuama koje svoj arhitektonski integritet, globalni i/ili lokalni, razvijaju
upravo na ovim osnovama.
129

4. NOVE FUNKCIJE POZORINE KUE
Analizom prevoenja vrste zatvorene strukture pozorine kue u skoro
nedefinisane otvorene prostore, to su uslovile rastue razvojne potrebe pozorine
igre, pokuali smo da razumemo trenutno aktuelnu situaciju ovog fenomena i
ponudimo projektantski odgovor na problem. Pokuaji umetnika i kritiara da
razumeju ovu promenu uspostavila je nove stavove, prema kojima kua pozoritu
moda i nije potrebna, ve bi bilo dovoljno da se na raspolaganju ima neki prostor.
U osnovi glavnog pitanja lei nedoumica o tome kojim razvojnim putem bi bilo
potrebno da arhitektura ide, kada je ve dosegla fizike granice svojih
oblikovnih/prostornih mogunosti, dok se istovremeno pozorina igra modifikuje i
razvija u nedogled.
Oslanjajui se na aktuelno stanje stvari u ovoj oblasti i opisane nedoumice,
uspostavljena je glavna hipoteza ovog rada posmatrano iz projektantskog ugla,
neophodno je zauzeti sledei stav: neminovno je da e pozorina kua postojati u
budunosti, ali je pitanje u kom pojavnom obliku? Koju vrstu stava e zauzeti i koje
vrste odnosa e formirati sa okruenjem.
Sve tipologije javnih objekata, pogotovo one od izuzetnog drutvenog,
nacionalnog ili dravnog znaaja, reflektuju arhitektonske i urbanistike funkcije,
svaka prema svom sistemu vrednosti uspostavljenom u odnosu na program i kontekst.
Ako pretpostavimo da se pozorina kua, u smislu svoje fizike strukture, vremenom
ne menja, faktor koji generie drugaije konstelacije u prostornim odnosima i
drutvenoj interakciji je upravo promena u hijerarhiji arhitektonskih i urbanistikih
funkcija kue. Nove potrebe gradskih sredina i stanovnika gradova dovele su do
uspostavljanja novih primarnih funkcija pozorinih objekata, do uslonjavanja ovih
funkcija i njihovih refleksija na grad.
Iz nastojanja tipologije pozorinih kua da opstanu u vremenu brzih promena
svog sadraja, formulisana je ideja o njihovoj meusobnoj interakciji kroz sredstva
poput fleksibilnosti i podsticaja. Prilagoavanje jedne tipologije novonastalim
uslovima ipak nije jednostavno bez jasno definisanih projektantsko-upotrebnih
namera. Filtriranjem kompleksnih odnosa pozorine kue i igre danas, uspostavljena
su tri problemska nivoa koja vode direktno u ralanjavanje i definisanje novih
funkcija savremene pozorine kue. Koraci koje je potrebno da preduzme i uslovi
koje je potrebno da obezbedi pozorina kua budunosti su:
- Da udomi igru;
130

- Da omogui igri osnovu za kontinuirano odvijanje i
- Da igru plasira i proda.
Namere koje pretpostavljamo kao generatore novih funkcija arhitektonskih
objekata za scenske dogaaje, osnovane su na odnosima koje nova kua tei da
uspostavi i vrednostima koje tei da promovie.
5. POZORINA KUA KAO MESTO IGRE TEHNIKO -
TEHNOLOKA FUNKCIJA KUE
Tehniko - tehnoloka funkcija kue postepeno dobija na znaenju i snazi i
zauzima sam vrh hijerarhijske lestvice arhitektonskih i urbanistikih funkcija koje
reflektuje kua.
Osnovni argument za stav koji zauzimamo - da e kua u budunosti
postojati - je zapravo postojanje znaenjske funkcije pozorita, koje je predoznaeno
kao mesto odvijanja igre. Ovim predoznaenjem svaki dogaaj koji se odvija u kui,
oznaen je kao pozorina igra u nekom obliku. Dakle, iako smatramo neophodnim da
pozorina kua u gradu bude identifikovana kao pozorite
10
, ini se da kua
budunosti nee imati problema sa znaenjem, ali e ih svakako imati sa pruanjem
mogunosti da se ovo znaenje odri omoguujui igri da se nesmetano odvija.
Nepromenljivost arhitektonskih elemenata koji formiraju fiziku strukturu pozorine
kue u znaajnoj meri utie na odvijanje tehniko-tehnolokih procesa u samom
objektu. Kao i u sueljavanju sa mnogim drugim tipologijama arhitektonskih objekata
i njihovim programskim odrednicama, arhitektura se danas suoava sa ozbiljnim
nedostatkom koji se ogleda u nemogunosti, ili makar nepotpunoj mogunosti da
isprati razvoj funkcije kojoj treba da prui prostorni okvir. Sinergija pozorine igre i
visoko zahtevnih tehniko-tehnolokih reenja postala je svakodnevica sa kojom se
arhitektura scenskih prostora bori. Stoga smatramo da bi pozorina kua budunosti
morala da usvoji jezik fleksibilnosti, ne u arhitektonskom, ve u tehnolokom smislu.
To bi konkretno znailo da kua mora da bude sposobna da udomi najrazvijenije
tehnologije dananjice i jo nerazvijene tehnologije sutranjice, kako igra ne bi
nailazila na prostorno-tehnoloka ogranienja i imala potrebu da ostane u kui. Kako
je jo pre gotovo pola veka Boda Markovi, govorei o fatamorgani na naim
pozorinim scenama, uobliio veito injenino stanje vezano za zahteve i potrebe
uesnika u scenskim dogaajima, reima : ta ometa reditelja i glumca? Uvek po
neto.
11
, smatramo da to neto ni u kom sluaju ne sme biti nemogunost
adaptabilnosti i tehnoloka nesposobnost kue, koja je projektovana da bude mesto
pozorine igre.
131

6. POZORINA KUA I OKRUENJE KAO AMBIJENT IGRE
AMBIJENTALNA FUNKCIJA
Studijsko pozorite se ispostavilo kao jedan od razumnih odgovora na temu
prostorne neodreenosti savremenog pozorita, posebno u kontekstu promenljivosti
teatra i stalnosti graevine. Tu, meutim, prestaje potreba za bilo kakvim izraenim
arhitektonskim karakterom prostora, koji postaje ak optereenje i smetnja
rediteljskom i scenografskom radu. To znai da bi studijski teatri trebalo da budu, i
najee jesu, arhitektonski neutralni. S druge strane, i glumci i gledaoci imaju
potrebu za identifikacijom s konkretnim arhitektonskim ambijentom.
12
Definisanje
potrebe za postojanjem jasnog identiteta pozorinog ambijenta u cilju spontanog
odvijanja funkcije pozorita odvija se na nekoliko planova. Pre svega, na planu
ambijentalizacije enterijera same kue, ali i na ambijentalizaciji prostora koji
pozorinu kuu okruuju. Teatar danas ukazuje na potrebu prostorne ekspanzije
izlaska iz arhitektonskih objekata funkcionalno predodreenih za izvoenje scenskih
dogaaja i okupiranje prostora grada u cilju ostvarenja itavog niza posebnih
odnosa vezanih za odvijanje i posmatranje igre. Prepoznavanje i mapiranje gradskih
prostora koji imaju potencijal potreban za udomljavanje pozorine i druge igre, prvi
je korak koji preduzima animacija, kao granina delatnost prevoenja jednog stanja
svesti u drugo.
13
Pobuivanjem interesovanja stanovnika grada potencijalnog
posmatraa scenskog dogaaja za sam dogaaj, neosporno se u njegovu svest
usauje ideja o prihvatanju nove funkcije odreenog gradskog prostora aktiviranog u
ovu svrhu.
Urbanistika funkcija objekta pozorita je statina funkcija, esto
okarakterisana kao funkcija s nedovoljno razvojnog potencijala. Pretpostavlja se da je
urbanistiko-morfoloki korak, obino velikih razmera, koji je preduzet pri
utvrivanju same lokacije pozorita i obeleavanjem gradilita, ok koji je graena
sredina doivela i sa kojim se pomirila u veoj ili manjoj meri. Prostorni odnosi koje
ovaj objekat uspostavlja sa svojom okolinom mogli bi se razumeti upravo kao
potencijal pozorine kue da komunicira sa svojim okruenjem i ponudi i samom
okruenju i svom programu mogunost za razmenu sadraja.
Kako je ve ustanovljeno da pozorina kua budunosti neosporno mora
ostvariti uslove koje zahteva tehniko-tehnoloka fleksibilizacija, postavlja se pitanje
na koje to jo zahteve ova kua mora da odgovori.
Pozorina kua bi morala da omogui kontinuirani razvoj igre, kako u svojim
prostorima, tako i u svom neposrednom okruenju. Kako igra ne bi nailazila na
132

fizike i zanenjske prepreke, potrebno bi bilo imati na umu da angaovanost okoline
pozorine kue u cilju ostvarenja prostora za igru ima izuzetan znaaj.
U ovom smislu razlikujemo dve mogunosti ostvarenja ove interakcije:
- Spontano i sluajno formirane ambijente u samoj kui i u neposrednom
kontaktu kue i okoline, koje igra zauzima i u kojima se odvija i
- Prostore/ambijente nastale jasnom namerom projektanta da kreira prostore
van kue koji e svojim prostornim kvalitetima privui igru kao potencijalna mesta
vrenja radnje, a zatim na tu istu igru izvriti uticaj.
Ono to bi bez sumnje bilo neophodno uzeti u razmatranje prilikom analize
bilo kog otvorenog prostora za potrebe izvoenja pozorine igre van pozorine
zgrade, su problemi akustike, problem izolovanja publike od okolnih gradskih
zbivanja, kao i prilagoavanje glumaca i reditelja, prilagoavanja i primene
teatarskih efekata, a da oni ne budu u opreci sa prirodnim ambijentom
14
. Ovo
ukazuje na potrebu za ozbiljnim promiljanjem odabira otvorenog gradskog prostora,
da reditelj ne bi upao u zamku uguravanja funkcije u formu, ukoliko ambijent
nije najpametnije odabran.
Postojei problemi koji prate eventualni izlazak pozorine igre iz pozorine
kue ni u kom sluaju ne predstavljaju barijere, ve izazov koji igra danas i zahteva.
Ambijentalizacija kue je upravo potreba i preispitivanje igre za novim kulisama koje
e joj istai znaenje.
7. POZORINA KUA KAO PROMOTER (I KORISNIK) IGRE -
KOMUNIKACIJSKA FUNKCIJA
Neka od kljunih pitanja koja postavljaju kulturolozi, a vezana za
ostvarivanje dijaloga pozorita danas sa gradom u kom se nalazi i sa publikom kojoj
se obraa, tiu se promena koje je pozorite spremno ili sposobno da prihvati: Kako
pozorite moe da se promeni? Kako moe da se ukljui u lokalne razvojne strategije?
Kako moe da postane deo gradske turistiko-kulturne ponude? Kulturna politika
smatra da je odgovor u tome da je neophodno da pozorite prihvati sve promene
sveta oko sebe i prilagoava se potrebama novog vremena i drugaije publike, ne
samo lokalnog stanovnitva ve i turista.
15
Reakcija na zahteve koji se postavljaju
pred novo pozorite, u smislu potrebe za mobilnou i interakcijom, kao i osetljivost
na povratne informacije koje prua bilo gledalac, bilo stanovnik grada u kom
pozorina kua postoji, ogleda se u novim vidovima komunikacije koje ova institucija
kulture usvaja. Jasno je da je vrsta komunikacije koju kua uspostavlja sa gradom i
133

stanovnicima presudna pri uobliavanju i postavljanju predstave i znaenja kue u
svesti korisnika. Moe se rei da komercijalna funkcija pozorita danas zauzima
mesto nekada visoko kotirane ideoloke funkcije. Promocija i plasman pozorine igre
postaju osnovni motivi pozorine kue, ali zarad potpuno drugaijih razloga.
Komunikacija pozorine kue budunosti sa okruenjem i korisnicima, u cilju
sopstvene promocije, zahtevae od kue njenu programsku transparentnost,
angaovanje i otvaranje svih moguih prostora kue korisnicima, i ostvarivanje
medijske funkcije kue bez ugroavanja njenog integriteta.
Isto kao to se, analizirajui mogunosti tipova komunikacije vezanih za
grad, ivkovi pita kako je uopte mogue da nikako da nauimo da interaktivna
priroda komuniciranja prua priliku da gradom emitujemo poruke?
16
, mi identino
pitanje postavljamo u vezi sa pozorinom kuom.
8. KA KUI BUDUNOSTI
Fenomen zamene mesta u hijerarhiji meu funkcijama pozorine kue
ukazuje na to da je ovakva zamena mogua i jasna. Ideoloka funkcija u vremenu u
kom nema ideologije neminovno pada na ovoj lestvici, dok pod snanim uticajem
razvoja tehnologije, funkcije koje su tehniko-tehnoloke po prirodi, uzimaju zalet i
pojavljuju se kao dominantne. Urbanistika funkcija se razvija u skladu sa razvojem
novih potreba i elje za osvajanjem i ambijentalizacijom novih prostora, dok se
promotivna funkcija iri opseg tipova komunikacija kojima se bavi. S obzirom na
trendove brze i lake prilagodljivosti oveka novonastalim uslovima i generisanjem
novih potreba u skladu sa tim, logino je razmatrati mogunosti i brzinu promena
ovih potreba. Ovo je u direktnoj korelaciji sa promenom ili zamenom trijada funkcija
koje svaka kua reflektuje. Ako smo u prolosti monumentalnim izrazom i upotrebom
prepoznatljivih elemenata neku kuu oznaavali kao pozorite, danas to nikako nije
dovoljno. Kua danas pokuava da komunicira sama za sebe, svojim programom i
sutinom, a projektantsko je pitanje na koje sve naine moemo to da joj omoguimo.
Projekat Narodnog pozorita - Narodnog kazalita - Npsznhz u
Subotici ilustruje ovakav pristup. Ruinirani objekat starog pozorita, koje se
graanima obraalo iskljuivo ulaznim portalom visokim 6 metara, zamenjen je
novom strukturom koja pokuava da pronae put do svesti graana/ posetilaca/
gledalaca obraajui im se svakom svojom fasadom, otvarajui se i otkrivajui na
svakoj strani lokacije razliite strane svog unutarnjeg bia. Arhitektonska sredstva
upotrebljena za realizaciju ovog koncepta su razliita i variraju od jasne, iste,
134

staklene fasade okrenute ka glavnom peakom pravcu grada, koja mu doputa pogled
u administrativno bie kue, preko arhitekture binskog tornja, koja sopstvenom
inverzijom unutranjost - najzahtevnijeg tehniko-tehnolokog segmenta objekta -
prevodi i u spoljanjost, pa do fasade koja otkriva kuu glumaca - prostor garderoba
- prostor skriveni, ali nita manje eljan prikazivanja.
Analizom promene pristupa u projektovanju pozorita u zavisnosti od razvoja
odreenih potreba kroz vreme, shvatamo da ne moemo ni da pretpostavimo na koje
emo sve to naine traiti od kue budunosti da komunicira sa ovekom i gradom.
Ipak, smatramo da u ovom pitanju postoji ozbiljan potencijal.
9. ZAVRNE NAPOMENE
Rad je uraen u okviru projekta Ministarstva za nauku i tehnoloki razvoj,
pod nazivom Tehniko-tehnoloko stanje i potencijali arhitektonskih objekata za
scenske dogaaje u Republici Srbiji, pod rukovodstvom dr Radivoja Dinulovia,
vanrednog profesora.

1
Konstantinovi, D., Dinulovi, R., Zekovi, M. Performance Buildings as
a Specific Type of Public Buildings in Architectural Theory and Practice in Serbia,
249-256, u Proceedings of 11th National and 5th International Scientific Meeting
INDIS 2009 Planning, Design, Construction and Renewal in the Civil Engineering,
Novi Sad, November 25-27, str. 250
2
Pevsner, N.: A History of Building Types, London, Thames and Hudson
Ltd, 1997, str.78.
3
Dinulovi R.: Arhitektura pozorita XX veka, Beograd, CLIO, 2009, str.
20
4
Sabljak Tomislav, Teatar XX stolea, Izd. MH, Zagreb, 1971, str. 42,
preuzeto iz Popovi, .: Istorija arhitekture pozorita, kazalita, gledalia i teatara
Evrope i Jugoslavije, Beograd, Graevinski fakultet, 1986, str. 241
5
Popovi, .: Istorija arhitekture pozorita, kazalita, gledalia i teatara
Evrope i Jugoslavije, Beograd, Graevinski fakultet, 1986, str. 232
6
Dinulovi R.: Arhitektura pozorita XX veka,str.19
7
Isto, str. 167.
8
Rosi, A.: Arhitektura grada, Beograd, Graevinska knjiga, 1996, str.193.
135


9
Ferlenga, A., Sartarelli S.: The Theaters of the Architect, 191-202,
Perspecta, Vol. 26, Theater, Theatricality, and Architecture, 1990, str.191,195
10
Dinulovi R.: Funkcionalno-tehnoloki procesi i oblikovanje prostora
modernog pozorita-doktorska disertacija, Novi Sad, FTN, 2003.
11
Markovi B.: Fatamorgana na naim pozorinim scenama, 167-171,
SCENA. asopis za pozorinu umetnost, god I, knjiga II, broj 4, sep-okt 1965,
Sterijino pozorje, Novi Sad, 1965.
12
Dinulovi R.: Arhitektura pozorita XX veka, str.121.
13
Dragievi M.: Animacija: instrument kulturne politike u Francuskoj,
113-130, Kultura. asopis za teoriju i sociologiju kulture i kulturnu politiku, Zavod za
prouavanje kulturnog razvitka, Beograd, 55, 1981.
14
uki-Dojinovi, V.: Kulturni turizam: menadment i razvojne
strategije, Beograd, CLIO, 2005
15
Isto
16
ivkovi, D.: Orbem minuit orbe; Teatar-politika-grad: studija sluaja:
Beograd: (Srbija na Prakom kvadrijenalu 2007),181-189, Urednici: Dinulovi R. I
Brki A., Beograd: YUSTAT, 2007.


136

10. REFERENCE
1) Dinulovi R.: Arhitektura pozorita XX veka, Beograd, CLIO, 2009.
2) Dinulovi R.: Funkcionalno-tehnoloki procesi i oblikovanje prostora
modernog pozorita-doktorska disertacija, Novi Sad, FTN, 2003.
3) Dragievi M.: Animacija: instrument kulturne politike u Francuskoj, 113-
130, Kultura. asopis za teoriju i sociologiju kulture i kulturnu politiku,
Zavod za prouavanje kulturnog razvitka, Beograd, 55, 1981.
4) uki-Dojinovi, V.: Kulturni turizam: menadment i razvojne strategije,
Beograd, CLIO, 2005
5) Markovi B.: Fatamorgana na naim pozorinim scenama, 167-171,
SCENA. asopis za pozorinu umetnost, god I, knjiga II, broj 4, sep-okt
1965, Sterijino pozorje, Novi Sad, 1965.
6) Ferlenga, A., Sartarelli S.: The Theaters of the Architect, 191-202,
Perspecta, Vol. 26, Theater, Theatricality, and Architecture, 1990
7) Konstantinovi, D., Dinulovi, R., Zekovi, M. Performance Buildings as a
Specific Type of Public Buildings in Architectural Theory and Practice in
Serbia, 249-256, u Proceedings of 11th National and 5th International
Scientific Meeting INDIS 2009 Planning, Design, Construction and
Renewal in the Civil Engineering, Novi Sad, November 25-27.
8) Pevsner, N.: A History of Building Types, London,Thames and Hudson
Ltd, 1997
9) Popovi, .: Istorija arhitekture pozorita, kazalita, gledalia i teatara
Evrope i Jugoslavije, Beograd, Graevinski fakultet, 1986
10) Rosi, A.: Arhitektura grada, Beograd, Graevinska knjiga, 1996
11) ivkovi, D.: Orbem minuit orbe; Teatar-politika-grad: studija sluaja:
Beograd: (Srbija na Prakom kvadrijenalu 2007),181-189, Urednici:
Dinulovi R. I Brki A., Beograd: YUSTAT, 2007.

137

Mr Milica Kostre, dipl.in.arh.
asistent, Departman za arhitekturu i urbanizam, Fakultet tehnikih nauka,
Novi Sad
URBANI KONTEKSTI ARHITEKTONSKIH OBJEKATA ZA SCENSKE
DOGAAJE U REPUBLICI SRBIJI
Apstrakt: Sloene veze izmeu arhitektonskih objekata i neizgraenih prostora koji
ih okruuju, uvek su, i u praktinom i u teorijskom smislu, predstavljale jednu od
najvanijih tema gradograenja. Odnosi veliina, razmere, nadopunjavanje i
preklapanje arhitektonskog i urbanog sadraja, te uloga zgrade u procesima
svakodnevnog gradskog ivota, samo su neki od elemenata koji ine ukupni urbani
kontekst graevine. U radu e ovi inioci biti analizirani na odabranim primerima
objekata namenjenih scenskim dogaajima u Republici Srbiji (u Zajearu, Pirotu,
Subotici, Novom Sadu i Beogradu), a tumaeni u okvirima sadanjeg trenutka i
specifinog procesa drutvene, kulturne i ekonomske tranzicije. Posebna panja bie
posveena analizi odnosa izmeu monumentalnosti zgrade i monumentalnosti
prostora koji odreuje i obeleava, u fizikom, mentalnom i socijalnom smislu.

Kljune rei: pozorite; urbani kontekst; monumentalnost; javni prostor.
138

STAGE VENUES IN THE REPUBLIC OF SERBIA: URBAN CONTEXTS
AND SURROUNDINGS
Abstract: Urban design is often regarded as the complex art of creating relations and
relationships between buildings and their urban surroundings, which have always
been in the focus of town planning - both theoretically and in the practical field of
work. Sizes, scales, interfaces and overlaps of architectural and urban content, as well
as the roles of buildings in shaping townscape and the processes of everyday urban
life, are just some of the elements that make up the overall urban context. In this
paper, the analysis is based on the selected range of stage venues in the Republic of
Serbia, located in the cities of Zajear, Pirot, Novi Sad and Belgrade. Their values as
parts of urban milieu are interpreted within the framework of the present moment and
specific processes in social, cultural and economic transition. Special attention is
attributed to analyzing the relationship between the monumentality of the building
and the monumentality of the space based on the physical, mental and social
characteristics.

Keywords: theatre, urban context, monumental space, public space


Sadraj:
1. Uvod
2. Teorijski okvir - monumentalnost zgrade i monumentalni prostor
3. Arhitektonski objekti za scenske dogaaje u Republici Srbiji
4. Zakljuak
5. Zavrne napomene
6. Reference


139

1. UVOD
Sloene veze izmeu arhitektonskih objekata i urbanih prostora koji ih
okruuju, uvek su, i u praktinom i u teorijskom smislu, predstavljale jednu od
najvanijih tema gradograenja. Ve na konceptualnom nivou, potrebno je prevazii i
povezati mnoge razliitosti izmeu objekta, kao pojedinanog elementa, i grada, kao
entiteta koji reprezentuje opte/univerzalno, da bi relacije bile skladne
1
. Na nivou
fizikih odnosa i funkcija veliine, razmere, nadopunjavanje i preklapanje
arhitektonskog i urbanog sadraja, te uloga zgrade u procesima svakodnevnog
gradskog ivota, samo su neki od elemenata koji ine ukupni urbani kontekst
graevine. Ovi inioci definiu nain na koji objekat uestvuje kao deo kompleksnog
urbanog sistema
2
, a koji je mogue analizirati sledei dve osnovne linije istraivanja.
Prva linija obuhvata analizu parametara i odnosa koji grade karakter fizike
prisutnosti zgrade u gradskom prostoru. Sa druge strane, podjednako je vano
sagledati ove faktore kao rezultat dejstva razliitih uticaja istorijskih, programskih,
prirodnih, ekonomskih, socijalnih, kulturnih, politikih... U tom smislu, klju za
potpuno razumevanje uloge koju svaki objekat ima u gradskom prostoru mora leati,
dakle, u tumaenju njegove fizinosti i prostornosti, ali i istovremenom traenju
uzroka za svaki urbani artefakt i otkrivanju zakonitosti, veza i meu-uticaja
raznorodnih urbanih sila, koje su dovele do njegovog formiranja.
3
Jedan od kompleksnih arhitektonskih sadraja, kod kojih ovakav analitiki
pristup ima puni smisao, su objekti za scenske dogaaje pre svih pozorine zgrade.
Kako su, od antikih vremena do savremenog trenutka, predstavljala paradigmu
socijalne i urbane sredine
4
, pozorita su uvek u isto vreme bila referentne take grada
i znaajna obeleja vremena u kome su graena. Veoma eksplicitno odslikavajui
funkcije koje su u svim vremenima imala od kulturne i kulturoloke, preko
promotivne i zabavljake, do ideoloke i politike, objekti za pozorinu umetnost su u
gradskom tkivu uvek imali poseban znaaj i dominantan poloaj u planimetriji.
Monumentalni karakter volumena se odraavao u odnosima prema okruujuim
izgraenim strukturama, meu kojima su ovi objekti najee dominirali svojom
razmerom, istaknutom horizontalnom i vertikalnom regulacijom, materijalizacijom,
kao i prepoznatljivim ambijentalnim i stilskim karakteristikama. Za potvrivanje ove
monumentalnosti kljune su uvek bile i veze pozorinih zgrada sa neizgraenim
prostorima koje su odreivale, a koje su se najvie ogledale u atmosferi i energiji, kao
i specifinom doprinosu socijalnim kontaktima, aktivnostima i komunikaciji u
gradskom prostoru.
140

Navedena osnovna obeleja pozorinih zgrada potvrena su, ali i na
specifian nain transformisana u XX i XXI veku. Dinamini procesi, koji u svim
sferama karakteriu savremeni trenutak, doveli su do promene arhitektonskog okvira,
ali i karaktera odnosa objekta sa gradskim prostorom. Kako pie Dinulovi,
funkcionalna, formalna i semantika vrednost pozorita u strukturi grada potvrena
je i razvijena (u XX veku, prim.aut.), a pozicija i funkcija savremenih pozorinih
zgrada, uporedo sa razvojem pozorita u razliitim gradskim ambijentima, postaje ...
deo ukupnog fenomena urbanizacije pozorinog ina, kao i teatralizacije urbane
strukture
5
. Naputanje pozorine zgrade u potrazi za ambijentom koji odgovara
novom pozorinom senzibilitetu postalo je jedna od najsnanijih savremenih
tendencija
6
,

a taj ambijent se jo uvek u odreenoj meri pronalazi u javnom
gradskom prostoru (slika 1). Sa druge strane, injenica da korisnike urbanih ambijenta
oigledno i oduvek najvie privlae ljudske aktivnosti
7
, dobila je, meutim, na
globalnom planu i novi izraz, koji odslikava znaajnu izmenu ukupne kulturoloke
slike savremenog drutva, a tako menja i programski i arhitektonski okvir objekata u
kojima se danas odvijaju scenski dogaaji. Sloeni tradicionalni odnosi objekata sa
otvorenim javnim prostorima dobijaju svoj savremeni pandan u specifinoj
kombinaciji razliitih programa u ovom sluaju sala za scenske dogaaje sa
trgovakim, uslunim i ugostiteljskim sadrajima u okviru iste arhitektonske
strukture. Monumentalnost objekta je pritom najee posebno naglaena, dok se u
programskom smislu deava specifina hibridizacija raznorodnih programa, ija je
kljuna uloga da savremenom korisniku olaka njihovo konzumiranje (slika 2). Pri
tome se uloga javnog prostora unutar zgrade izjednaava sa ulogom otvorenih javnih
gradskih ambijenata, te se u tom smislu razvijaju i nove tipologije, koje, meutim, ne
mogu da dostignu kompleksnost i bogatstvo prepoznatljivih urbanih pejzaa.
Sl. 1.Projekat Palate plesa u Sankt Peterburgu
UN Studia iz 2009. godine celovita fizika
struktura aktivno koristi otvoreni javni gradski
prostor, dok objekat komunicira sa zgradama iz
drugih istorijskih perioda

Sl. 2 Esplanade Theatres on the
Bay u Singapuru iz 2002. godine
objekat grandioznih dimenzija
sadri veliki broj sala, ali i
trgovine, ugostiteljske sadraje...
141

Cilj ovog rada je da utvrdi u kojoj se meri i na koji nain postojei fond
objekata namenjenih scenskim dogaajima u Republici Srbiji transformisao pod
uticajem dinaminih savremenih procesa, koji su obeleili proteklih nekoliko decenija
u naoj sredini. Kada se tie fizinosti prostora, analiza je usmerena ka urbanom
kontekstu ovih graevina, koji je tumaen u okvirima sadanjeg trenutka i specifinog
procesa drutvene, kulturne i ekonomske tranzicije. Posebna panja posveena je
razumevanju odnosa izmeu monumentalnosti zgrade i monumentalnosti prostora
koji odreuje i obeleava, a detaljnije su sagledani odabrani objekti locirani u
gradovima razliitih veliina i karakteristika u Zajearu, Pirotu, Subotici, Novom
Sadu i Beogradu. Izbor primera je izvren sa ciljem problematizacije znaaja
odreenih elemenata koji ine urbani kontekst graevine u ostvarivanju punog uticaja
objekata za scenske dogaaje na drutveni ivot i aktivnosti u urbanoj sredini u
specifinom tranzicionom okviru.
2. TEORIJSKI OKVIR MONUMENTALNOST ZGRADE I
MONUMENTALNI PROSTOR
Odnosi izmeu monumentalnosti arhitektonskog objekta i znaenja koja
takva fizika izrazitost treba sa sobom da nosi, imaju posebnu sloenost ba kada se
tie objekata za scenske dogaaje. Teorijski okvir ideje o monumentalnom prostoru
daje Anri Lefevr u svojoj knjizi The Production of Space, zalaui se za teoriju
jedinstva po kojoj fiziki, mentalni i drutveni prostor predstavljaju neodvojive
delove jedinstvenog sistema.
8
Monumentalni prostor tako svakom pojedincu treba da
omogui aktivno uee, odnosno, da odslika njegovo pravo drutveno javno lice
(social visage)
9
. Kao ultimatni monumentalni prostor Lefevr navodi grki teatar, gde
su se prostor, muzika, horovi, maske... u potpunosti sjedinjavali sa glumcima i onim
to je izreeno
10
. U tom smislu, a kako navodi Radovi, monumentalni prostor
predstavlja arhitekturu znaenja, a ne arhitekturu izraza.
11
Sa druge strane, savremene
arhitektonske strukture i prostore Lefevr kritikuje kao apstraktne, u kojima se svi
aspekti moraju percipirati i tumaiti istovremeno, ali kao posebni i odvojeni elementi,
ime se gubi jedinstvo celine
12
. Tako veliki broj savremenih arhitektonskih objekata
ostaju autistine, zatvorene zgrade zgrade koje su u svom okruenju prisutne kao
snani artefakti, ali ne poseduju karakteristike koje bi ih dovele u aktivan istinski
dijalog sa okruujuim strukturama (izgraenim i neizgraenim), niti sa korisnicima
prostora
13
. Monumentalnost prostora je, dakle, ostvarena samo na fizikom nivou
objekti mogu biti prisutni kao znaajni i dominantni u ukupnoj gradskoj slici, ali, iako
u idealnom sluaju ak odraavaju pozitivan karakter vremena u kome su izgraeni,
ne uspevaju da na dovoljno jasan nain poveu opaanja, seanja i imaginaciju
142

savremenog korisnika prostora. Drutveno lice, koje takvi objekti imaju, tako ne
predstavlja celovit izraz, pa i monumentalnost ostaje vezana samo za fiziki prostor
koji zgrada ocrtava, ali ne i za njenu mentalnu i socijalnu funkciju.
U sluaju pozorinih zgrada, postoji izraen preduslov za eksplicitniju
povezanost sva tri aspekta monumentalnog prostora fizikog, mentalnog i
drutvenog. Najee veoma upeatljiv gabaritski volumen zgrade mogao bi da
obezbedi monumentalnost fizikog prostora, dok se preplitanje mentalne i socijalne
funkcije moe kriti u ulozi same pozorine umetnosti koja uvek reflektuje fenomene
drutva, te kao takva moe da podstakne socijalne aktivnosti. injenica je, meutim,
da u Republici Srbiji objekti za scenske dogaaje imaju sve manje posetilaca, dok se
poveava broj korisnika drugih prostora stvarnih, ali i virtualnih, iji programi
obezbeuju instant zabavu. Cilj dalje analize je utvrivanje u kojoj meri odabrani
objekti imaju potencijal da prevaziu navedene negativne trendove kulturne
stagnacije kroz ostvarivanje pune monumentalnosti prostora, a posmatrano na nivou
elemenata koji uestvuju u kreiranju njihovog ukupnog urbanog konteksta.
3. ARHITEKTONSKI OBJEKTI ZA SCENSKE DOGAAJE U
REPUBLICI SRBIJI
Postojei fond objekata za scenske dogaaje u Republici Srbiji karakterisan
je velikom raznovrsnou na mnogim nivoima: od neoklasicistikih do modernih
graevina; od adaptiranih zgrada graenih za neki drugi sadraj do namenski graenih
objekata sa sloenim programom; od manjih zgrada koje su kue lokalnih pozorinih
trupa do gabaritnih objekata nacionalnog teatra; od slobodnostojeih do objekata u
kontinualnom ulinom nizu... Na nivou urbanog konteksta, objekti namenjeni za
izvoenje razliitih scenskih dogaaja ipak ostvaruju i dele odreene zajednike
karakteristike. Ova grupna obeleja su pre svega vezana za dominantan poloaj u
urbanom tkivu, te je uglavnom re o objektima koji zauzimaju znaajne lokacije u
podrujima najuih gradskih centara. Oslonjenost na ive javne prostore trgove i
ulice (esto peake) u kojima je intenzitet dogaanja uvek veliki, trebalo bi da bude
znaajan preduslov i za aktivno korienje ovih zgrada. U kojoj je meri to zaista
ostvareno i koji su to elementi ovih graevina koji najaktivnije uestvuju u
ostvarivanju njihovih funkcija i punog znaenja u urbanoj sredini, bie utvreno kroz
analizu odabranih pozorinih zgrada u Zajearu, Pirotu, Subotici, Novom Sadu i
Beogradu.
Pozorite Timoke krajine Zoran Radmilovi u Zajearu spada u grupu
regionalnih pozorita, ime njegov znaaj prevazilazi okvire grada u kome se nalazi.
143

Funkcije koje bi ovo pozorite trebalo da ima ukljuuju time i ulogu u decentralizaciji
kulture, kao i u odraavanju kulturnog obrasca prostora ireg od nacionalnog, budui
da su u program pozorita ukljuene i predstave autora iz Rumunije i Bugarske. Ovaj
preduslov za ostvarivanje monumentalnosti na nivou mentalnog prostora nije,
meutim, praen doslednom fizikom monumentalnou zgrade niti njenim aktivnim
ueem u procesima urbanog okruenja. Zgrada veeg gabarita, preureeni esnafski
dom, locirana je na raskrsnici prometnih gradskih saobraajnica, ime je znaajno
otean ak i ulaz, a gotovo potpuno onemogueno programsko naputanje zgrade i
korienje prostora na koje je zgrada neposredno oslonjena. Nepovoljni tranzicioni
uslovi i materijalni nedostaci svoj fiziki izraz imaju u mogunosti da se odrava i
naglasi samo proelje i ulazna partija, dok ostale fasade ostaju neodravane i
zaputene (slika 3).



Sl.3 Pozorite Timoke krajine Zoran Radmilovi u Zajearu okreeno i
naglaeno proelje i neodravana bona fasada
Narodno pozorite u Pirotu deluje u okviru objekta koji je namenski
izgraen 1981. godine. Zgrada velikog gabarita sa izraenim obelejima
postmodernog pristupa koncipiranju arhitektonskih objekata, locirana je u najuem
centralnom podruju i oslonjena na tipoloki razliite javne prostore glavni gradski
trg, dve peake ulice i manji trg-pjacetu. Prednosti poloaja i relativne ureenosti
okolnih ambijenata, zgrada, meutim, nedovoljno koristi. Deo graevine koji
najaktivnije uestvuje u procesima neposrednog gradskog okruenja je lokal u
prizemlju sa ugostiteljskim sadrajem, koji letnjom batom zauzima deo prostora trga.
Uz, u arhitektonskom smislu, ipak nedovoljno doslednu monumentalnost fizike
strukture, u sluaju zgrade Narodnog pozorita u Pirotu potencijal za ostvarivanje
pune monumentalnosti prostora lei pre svega u izuzetno povoljnom poloaju i
144

morfolokoj jasnoi i veliini okruujuih neizgraenih prostora u centralnoj gradskoj
matrici (slika 4).




Sl. 4 Narodno pozorite u Pirotu poloaj na centralnom gradskom trgu i kafe-
klub u prizemlju objekta kao deo graevine koji najaktivnije uestvuje u procesima
neposrednog urbanog okruenja
Deje pozorite-Djeje kazalite-Gyermeksznhz u Subotici
predstavlja primer institucije, ije trenutno stanje veoma eksplicitno odraava uticaj
ekonomsko-politikih atributa tranzicionog procesa na zbivanja na kulturnoj sceni u
Republici Srbiji. Ovo specifino pozorite od 1934. godine naseljava objekat
Sokolskog doma, koje je projektovao i namenio deci i omladini Kosta Petrovi.
Gabaritni objekat obloen crvenom opekom, sa naglaenom ulaznom partijom i
simetrinom organizacijom, lociran je u ulici ure akovia, kao krajnja vizura i
poetak glavne subotike peake ulice Korzo. Zeleni fon graevine ini park Rajhl
Ferenca (nekadanji Lenjinov park), iji je Sokolski dom jedan od izgraenih okvira.
Monumentalna po poziciji u najuem gradskom jezgru, okruena ureenim
ambijentima razliitih karaktera, zgrada danas, naalost, ostaje samo prazan fiziki
okvir, barem kada se tie pozorinog sadraja. Godine 2007. poeli su radovi na
rekonstrukciji dvorane, koji zbog nedostatka sredstava nisu okonani do 2011.
godine.
14
Predstave Deijeg pozorita od tada se igraju u drugim gradskim salama,
neadekvatnim i nedovoljno prilagoenim specifinostima izvoenja deijih i
lutkarskih predstava po dostupnoj tehnici i kapacitetima. Zgrada Sokolskog doma, bez
deijeg pozorita, ostaje uglavnom naseljena sadrajima koji nisu bliski kulturnim
sportskim klubovima, kafeima, bilijar-klubom i sportskom kladionicom. Dok se
osnovni sadraj deijeg pozorita odvija na nekom drugom mestu, kroz proces
svoenja na fiziki okvir aktivnosti za koje nije namenski projektovana, graevina se
u konceptualnom smislu dematerijalizuje i odvaja od svog prvobitnog znaenja i
pozicije u mentalnoj slici grada i drutvene uloge koju je imala. U tom smislu, do
145

novih investicija, ovaj objekat ostaje samo snaan monumentalan artefakt u fizikoj
strukturi grada.


Sl. 5 Deje pozorite-Djeje kazalite-Gyermeksznhz u Subotici poloaj na
poetku glavne peake ulice i uz park, i proelje sa reklamama za sportsku
kladionicu i bilijar-klub
Srpsko narodno pozorite u Novom Sadu od svog osnivanja 1861.
godine koncipirano je sa ciljem stvaranja protivtega kulturnoj dominaciji Bea i
Budimpete, a kroz promociju znaaja i specifinosti srpske nacionalne kulture.
Paradoksalno, zgrada koja je 1981. godine izgraena po projektu Viktora Jackijevia
kao nova kua ovog pozorita, za Novosaane je postala sinonim za negativne
karakteristike savremenog graditeljstva na ovim prostorima i grub planerski i
projektantski odnos prema kulturnom nasleu. Izgradnja sa ciljem stvaranja novog i
prepoznatljivog simbola grada lociranog u najuem centru Novog Sada, kao
predradnju je imala ruenje itavih blokova tradicionalnih prizemnih kua.
Kompleksni tipoloki i morfoloki odnosi, koji su karakterisali prethodnu strukturu,
zamenjeni su gradnjom jedinstvenog slobodnostojeeg objekta velikom i skupom
investicijom, ija se monumentalnost ogleda u grandioznom volumenu i
materijalizaciji. Nedosledno sprovedena savremenost postala je koncepcija sa
kojom graani ne mogu da se poistovete ni tri decenije nakon izgradnje. Okruujui
otvoreni prostori tretirani su sa jasnom hijerarhijom na svim nivoima od
konceptualnog, pa sve do nivoa parternih detalja. Prostor trga ispred ulaza u objekat
formiran je kao glavni, dok su ostali zamiljeni i projektovani kao opsluujui (od
onih namenjenih unosu scenografije i pozorine tehnike, do onih sa funkcijom
peakog prolaza i parkiranja). Po hijerarhiji glavni neizgraeni prostor, iako ureen i
delom ozelenjen, meutim, ne funkcionie kao aktivna gradska povrina visoke klase,
izuzimajui vreme neposredno pre poetka gledanijih predstava (slika 6). Izdizanjem
146

na viu kotu, to takoe uestvuje u formiranju prividne monumentalnosti, ulazna
platforma je dugo bila nedostupna za graane sa invaliditetom, ali i posebno privlana
za vozae skejt-borda koji su, u nedostatku adekvatnog, ovaj ambijent uinili
prostorom specifinog urbanog dogaaja, koji ipak nije neposredno povezan sa
programom pozorita. Deo zgrade koji najaktivnije koristi okolni javni prostor
ponovo je kafe-klub u prizemlju objekta, to odslikava tranzicione drutvene i
ekonomske procese iji je rezultat injenica da ugostiteljski objekti gotovo uvek
posluju bolje od pozorinih kua.



Sl. 6 Srpsko narodno pozorite u Novom Sadu monumentalni karakter zgrade,
koji nije praen punom monumentalnou okolnog javnog prostora
Jugoslovensko dramsko pozorite (JDP) u Beogradu se po
produkcionom modelu svrstava u gradska pozorita. Neobian i buran istorijat
graevine mogao je biti osnov za formiranje novih znaenja. Decenije su prole od
izgradnje prvobitne zgrade jahae kole, preko njene adaptacije u scenski prostor i
obnove u neoklasinom maniru nakon prvog poara
15
, do oziivanja opekom i
formiranja novih otvora i, na kraju, rekonstrukcije zavrene 2003. godine, iji su
autori arhitekti Dejan Miljkovi i Zoran Radoji
16
. Budui da su se brojne
dosadanje arhitektonske intervencije bavile u najveoj meri fasadom, Jugoslovensko
dramsko pozorite zaista i postaje primer problematizacije uloge fasade u kreiranju
urbanog konteksta i podsticanju procesa gradskog okruenja. Monumentalni karakter
se oituje u dvojnosti fasadnog platna velikoj staklenoj povrini koja otkriva
obnovljenu fasadu po viziji prethodnog arhitekte Krasnova, a funkcionie i kao platno
na kojem se najavljuju predstojei dogaaji. Iako u tehnolokom i zanatskom smislu
odlino izraena, ova fasada u veoj meri prezentuje izraz nego znaenja, jer se moe
tumaiti kao neutralna opna od savremenih materijala koja uokviruje slike iz prolih
vremena
17
. Istovremeno, ovakav koncept fasade odslikava i modernistiku
ideologiju velianja transparentnosti, pri emu se podrazumeva da prosta injenica da
147

je neto dostupno pogledu treba da znai i da je uee posmatraa u tome
zagarantovano
18
. U sluaju Jugoslovenskog dramskog pozorita uee se zaista
deava ipak, gotovo iskljuivo i samo u okviru objekta. Morfoloki razliiti prostori
koji okruuju zgradu (prometna gradska saobraajnica, relativno ureena i ozelenjena
pjaceta i veliki gradski park) ipak nisu aktivni uesnici u programu objekta, niti
arhitektonski sadraj izlazi iz same graevine u meri u kojoj bi to bilo mogue
(slika 7).

Sl. 7 Jugoslovensko dramsko pozorite u Beogradu povoljna pozicija u gradskoj
planimetriji oslonjena na ambijente raznolikog karaktera i fasada-izlog
4. ZAKLJUAK
Analiza objekata za scenske dogaaje u Republici Srbiji sa aspekta njihovog
urbanog konteksta obuhvatila je sagledavanje odabranih primera sa ciljem utvrivanja
njihovih potencijala za ostvarivanje pune monumentalnosti, znaaja i brojnih funkcija
koje bi mogli da imaju u budunosti. Naini transformacije i prilagoavanja
postojeeg fonda ovih objekata vremenu tranzicije i stagnacije kulturnog razvoja,
pokazali su da je najvei deo prednosti i pozitivnih karakteristika ostao nedovoljno
iskorien. Potencijali analiziranih objekata obuhvataju najpre povoljnosti i
specifinosti njihovog poloaja od glavnih gradskih trgova (Narodno pozorite u
Pirotu), do prostora oslonjenih na ambijente razliitih sadrinskih i morfolokih
karakteristika (Deje pozorite-Djeje kazalite-Gyermeksznhz u Subotici i
Jugoslovensko dramsko pozorite u Beogradu). Vredne su i znaajne i programske
funkcije bilo da se radi o tradiciji u decentralizaciji kulturnih zbivanja i promociji
nacionalnog teatra (Srpsko narodno pozorite u Novom Sadu), ili o specifinom
repertoaru koji odraava iri regionalni karakter pozorita, koji prevazilazi nacionalno
(u sluaju Pozorita Timoke krajine Zoran Radmilovi u Zajearu). Uprkos
navedenim potencijalima ne dolazi do kontinuirane razmene i bogatih dvosmernih
148

odnosa izmeu objekata, njihovog izgraenog i neizgraenog okruenja, sa jedne, i
korisnika gradskog prostora, sa druge strane. Brojne funkcije ovih graevina
nedovoljno se reflektuju na grad, a uzroke je mogue potraiti u raznolikim uticajnim
faktorima od tehnolokih i konstruktivnih ogranienja koje namee sam program
graevine, do uticaja koje u ekonomskom i socijalnom smislu ima savremeni
tranzicioni proces. U tom pogledu, ni drutveno lice koje prezentuju objekti za
scenske dogaaje u Republici Srbiji nije ono sa kojim se graani poistoveuju.
Monumentalni karakter je ostvaren u svim analiziranim primerima uglavnom u
pogledu upeatljivosti volumena, kao i materijalizacije. U sluaju analiziranih
objekata upravo su, meutim, arhitektonske koncepcije u oblikovanju najmanje
fleksibilne da bi prihvatile novonastale transformacije. Promene na tom nivou
verovatno bi imale samo kozmetiki efekat, dok se ini da razvojni potencijal,
barem kada se tie postojeeg fonda objekata, lei upravo u programskim promenama
kojim bi se funkcija pozorita proirila na okolni gradski prostor. Ovo potvruje i
injenica da je Deje pozorite-Djeje kazalite-Gyermeksznhz u Subotici, koje je
zbog nedostatka sredstava za rekonstrukciju napustilo prvobitnu zgradu, veoma dobro
poseeno na privremenim i neadekvatnim lokacijama na kojim radi. U ostalim
analiziranim primerima, nedovoljna ansa data je razvijanju povezanosti programa i
fizike strukture, sa jedne, i aktivnosti na otvorenim javnim prostorima, sa druge
strane. ini se, meutim, da ba u razvoju tih veza lee kljuni potencijali. Jer kako
pie Gel, ako se aktivnostima i ivotu meu zgradama prue povoljniji uslovi,
potedeli bismo se mnogih skupih i esto izvetaenih i usiljenih pokuaja da
korienjem arhitektonskih efekata uinimo zgrade zanimljivim i bogatim
19
.
5. ZAVRNE NAPOMENE
Rad je uraen u okviru projekta Ministarstva za nauku i tehnoloki razvoj,
pod nazivom Tehniko-tehnoloko stanje i potencijali arhitektonskih objekata za
scenske dogaaje u Republici Srbiji, pod rukovodstvom dr Radivoja Dinulovia,
vanrednog profesora.
1
Jameson, Frederic, Is Space Political?, u Leach, Neil, (ed.), Rethinking Architecture,
Routledge, London, New York 2009, p. 256
2
Urbana sredina, odnosno, fizika struktura grada je u ovom radu tumaena, kako je
definie Radovi, kao kompleksni skup graenih elemenata, prostora i ambijenata,
jedinica i sklopova koji zajedniki i povezani u integrisani urbani sistem stvaraju
ambijent i okruje za odvijanje sloenih procesa urbanog ivota. (Radovi, Ranko,
Forma grada, Stilos, Novi Sad, Orion Art, Beograd 2003, str.16)
149

3
Ibid, str.5
4
Dinulovi, Radivoje, Arhitektura pozorita XX veka, Clio, Beograd 2009, str 153
5
Ibid, str 262
6
Ibid, str 262
7
Gel, Jan, ivot meu zgradama korienje javnog prostora, Urbanistiki zavod
Beograd, Beograd 2010, str. 29
8
Lefebvre, Henri, The Production of Space, Blackwell, Oxford 1991, str. 11
9
Ibid, str. 220
10
Ibid, str. 222
11
Radovi, Ranko, Savremena arhitektura, Stilos, Novi Sad 1998, str. 220

12
Lefebvre, Henri, op.cit., str. 125
13
Ovakve objekte Verner naziva the autistic individual buildings. (Werner, Frank
R., The New Simplicity: A Problem of Representation in Architecture and Town
Planning?, u Graafland, Arie, Kavanaugh, Leslie Jaye, (eds.), Crossover. Architecture
Urbanism Technology, 010 Publishers, Rotterdam 2006, str 148)
14
Projektom je kao prioritetna predviena adaptacija i rekonstrukcija scene i ulaznog
hola, kao i obnova scenske tehnike, kojoj bi trebalo da prethode obimni radovi na
zameni instalacija. U drugoj fazi planirana je i dogradnja i nadogradnja zgrade biveg
Sokolskog doma za potrebe pozorita. Radovi su otpoeli po prilivu sredstava iz
Fonda za kapitalna ulaganja Vojvodine, a zatim prestali zbog nemogunosti daljeg
finansiranja.

15
Deo burne istorije objekta Jugoslovenskog dramskog pozorita u Beogradu je i
period kada je u njenom krilu zasedao Parlament Kraljevine Jugoslavije, to
predstavlja neuobiajen i eksplicitan primer povezanosti drave i umetnikog
delovanja.
16
Projekat arhitekata Miljkovia i Radojia nagraen je prvom nagradom na
Konkursu za rekonstrukciju Jugoslovenskog dramskog pozorita u Beogradu 1997.
godine. U godinama nakon izgradnje, objekat je, takoe, nagraen sa nekoliko
znaajnih nagrada, meu kojima i Aprilskom nagradom Grada Beograda za
arhitekturu i urbanizam 2004. godine i Nagradom Saveza arhitekata Srbije za 2005.
godinu.
150

17
Ovo je kritika koju Urprung upuuje veini savremenih arhitektonskih objekata
lociranih u istorijskim centrima gradova. U sluaju JDP-a je ovakvu kritiku mogue
razumeti i u bukvalnom smislu. (Ursprung, Philip, Built Images: The Eberswalde
Library by Herzog & de Meuron, u Graafland, Arie, Kavanaugh, Leslie Jaye, (eds.),
Crossover. Architecture Urbanism Technology, 010 Publishers, Rotterdam 2006,
str.161)
18
Ponovo kritika Filipa Urprunga, ovde usmerena, pre svega, ka velikim objektima
trnih centara, poslovnih i administrativnih zgrada sa fasadama od stakla, gde se takva
materijalizacija esto direktno koristi kao simbol socijalne transparentnosti sadraja
koji se odvija unutar objekta. (Ibid, str.159)
19
Gel, Jan, op.cit., str. 22
6. REFERENCE
15) Dinulovi, Radivoje, Arhitektura pozorita XX veka, Clio, Beograd 2009.
16) Gel, Jan, ivot meu zgradama korienje javnog prostora, Urbanistiki
zavod Beograd, Beograd 2010.
17) Jameson, Frederic, Is Space Political?, u Leach, Neil, (ed.), Rethinking
Architecture, Routledge, London, New York 2009, pp. 255-269
18) Lefebvre, Henri, The Production of Space, Blackwell, Oxford 1991.
19) Radovi, Ranko, Forma grada, Stilos, Novi Sad, Orion Art, Beograd 2003.
20) Radovi, Ranko, Savremena arhitektura, Stilos, Novi Sad 1998.
21) Ursprung, Philip, Built Images: The Eberswalde Library by Herzog & de
Meuron, u Graafland, Arie, Kavanaugh, Leslie Jaye, (eds.), Crossover.
Architecture Urbanism Technology, 010 Publishers, Rotterdam 2006,pp.
154-169
22) Werner, Frank R., The New Simplicity: A Problem of Representation in
Architecture and Town Planning?, u Graafland, Arie, Kavanaugh, Leslie
Jaye, (eds.), Crossover. Architecture Urbanism Technology, 010 Publishers,
Rotterdam 2006, pp. 140-153


151

Vladimir Kubet, dipl.in.arh-master,
asistent, Departman za arhitekturu i urbanizam, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad
Olga Cari, dipl.in.arh-master,
asistent, Fakultet za ekonomiju i inenjerski menadment, Univerzitet Privredna
akademija, Novi Sad
Dejana Neduin, dipl.in.arh-master,
asistent, Departman za arhitekturu i urbanizam,Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad
PRIKAZ PUBLIKOVANIH TEKSTOVA I DELA O ARHITEKTONSKIM
OBJEKTIMA ZA SCENSKE DOGAAJE U SRBIJI OBJAVLJENIH DO
2010. GODINE
Apstrakt: U cilju identifikovanja tekstova i dela o arhitektonskim objektima za
scenske dogaaje na teritoriji Republike Srbije, u datom radu prikazane su prikupljene
bibliografije knjiga, zbornika i tekstova u asopisima koje direktno ili indirektno
istrauju pomenutu temu, tj. bibliografske jedinice koje uopteno ili pojedinano
obrauju pozorine i scenske prostore, publikovane do 2010. godine.
Uprkos tome to je prikupljena bibliografija prema formi indikativna, s
obzirom da sadri bitne elemente, ona kao takva je dovoljna da bi bila upotrebljiva.
Ovakav tip bibliografije je najei, obimom najkrai i prua odgovor na osnovne
zahteve korisnika. Cilj objavljivanja ove bibliografije jeste da se publikacije
identifikuju i grupiu, predstave i priblie naunoj javnosti koja prouava
arhitektonske objekte za scenske prostore.

Kljune rei: bibliografske jedinice; pozorite; arhitektura scenskih objekata.
152

A SURVEY OF TEXTS PUBLISHED BY THE YEAR 2010 ON
PERFORMANCE BUILDINGS IN SERBIA
Abstract: In this paper, in order to identify texts on performance buildings in the
Republic of Serbia, the collected bibliographies of books, proceedings and journal
articles that directly or indirectly research this topic i.e. bibliographical units
published by the year 2010 in which theatre and performance spaces have been
analyzed, are being presented.
With the aim of simpler processing and clearer classification, the
bibliographical units analyzed have been divided into those in which performance
spaces have been examined in general and publications in which a certain theatre is
being analyzed. The material gathered on 42 theatres in Serbia has been further
methodologically classified depending on the geographic region of the Republic
within which the analyzed theatre building is positioned. Additional analyses and
classifications have been conducted according to the year in which a certain
bibliographical unit was published and according to the sum total of units collected on
each theatre, in particular in the Republic of Serbia. A quantification of the
availability of all bibliographical units gathered in libraries across the Republic of
Serbia has been carried out as well.
Despite being indicative in form, the gathered bibliography comprises of
important elements and is as such sufficiently valuable. This type of bibliography is
most frequent, concise and useful in relation to basic requirements from its users. The
purpose of publishing this bibliography was to identify, group and present these units
to academic circles studying performance buildings.

Keywords: bibliographical units; theatre; architecture of performance buildings.


Sadraj:
1. Uvod
2. Opta bibliografska graa pozorinih kua i scenskih prostora
3. Posebna bibliografska graa pozorinih kua R. Srbije
4. Analiza bibliografske grae
5. Zakljuak
6. Zavrne napomene
7. Reference
153

1. UVOD
U cilju lake obrade i bolje preglednosti bibliografskih jedinica, obim grae
je podeljen u opte publikacije koje generalno analiziraju scenske prostore i posebne
publikacije koje obrauju odreenu pozorinu kuu. Graa o 42 pozorine kue je,
radi jasnije analize, dalje metodoloki klasifikovana u zavisnosti kom geografskom
regionu Republike Srbije obraivana pozorina kua pripada (Grad Beograd,
Vojvodina i Ua Srbija).
Jedan deo bibliotekih jedinica je selektovan po nazivu publikacije, kljunim
reima, sadraju i autorima relevantnim za istraivanu oblast, dok je vei deo odabira
izvren de visu. Za svaku pozorinu kuu, graa je abecedno razvrstana po autorima i
to hronoloki, ukoliko je pronaeno vie jedinica od istog autora,.
Prikupljanje bibliografije je sprovedeno u: bibliotekarskim kuama na
prostoru Republike Srbije (Biblioteka Matice srpske, Narodna biblioteka Srbije,
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, itd.), muzejima specijalizovanim za
pozorinu umetnost (Muzej pozorine umetnosti Srbije, Pozorini muzej Vojvodine) i
online bibliografskim sistemima i serverima (Cobiss, KoBSON, SCIndeks).
Katalogizacija i formiranje kartona za svaku prikazanu publikaciju je
izvrena po osnovnim bibliotekim kriterijumima za citiranje i katalonim naelima
tzv. Parika naela. Uz svaku jedinicu je navedeno u koji tip data publikacija spada:
u monografsku ili serijsku publikaciju (lanci, analitiki i drugi sastavni delovi).
Analiza i klasifikacija je izvrena po godini publikovanja grae i koliini prikupljenih
jedinica za svaku pozorinu kuu na podruju Republike Srbije. Takoe je izvedena
kvantifikacija dostupnosti grae u bibliotekama na prostoru Republike Srbije.
2. OPTA BIBLIOGRAFSKA GRAA POZORINIH KUA I
SCENSKIH PROSTORA:
1. Barhin, G. B. Arhitektura teatra, Moskva: ,
1947, (245 str.,1 presavijen list: ilustr.;36 cm.), monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske.
2. Bijenale scenskog dizajna 2004, entevska, I. Peto bijenale scenskog dizajna,
Muzej primenjene umetnosti Beograd, 9-27. septembar 2004. = Fifth Biennial of
Stage Design, Museum of Applied Arts Belgrade, September 9-27, 2004., B
Beograd: YUSTAT [i. e.] Jugoslovenski centar za scensku umetnost i
154

tehnologiju: Muzej primenjene umetnosti, 2004, (207 str.: ilustr.; 22 x 22 cm),
monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd.
3. Bijenale scenskog dizajna, entevska, I. esto bijenale scenskog dizajna = Six
Biennial of Stage Design: Muzej primenjene umetnosti, Beograd, 7-21
septembar 2006., Beograd: YUSTAT [Jugoslovenski centar za scensku umetnost
i tehnologiju]: Muzej primenjene umetnosti, 2006, (65 str.: ilustr.; 22 cm),
monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd; Fakultet primenjenih umetnosti,
Beograd.
4. Dinulovi, R. Funkcionalno-tehnoloki procesi i oblikovanje prostora modernog
pozorita: doktorska disertacija, Novi Sad: [R. Dinulovi], 2003, (323 str,: ilustr.;
30 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Univerzitetska biblioteka Svetozar
Markovi, Beograd.
5. Dinulovi, R. Scenografija i kostimografija na Sterijinom pozorju od 1956. do
2004. godine, Teatron. - ISSN 0351-7500. - Br. 130/131 (2005), str. 112-121.,
analitiki nivo.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
6. Dinulovi, R. Tipologije pozorinog prostora: Klasifikacije tipova i modela
scensko-gledalinog prostora u teoriji i istoriji pozorita XX veka, Zbornik
radova Fakulteta dramskih umetnosti. - ISSN 1450-5681. - Br. 8/9 (2005), str.
13-47., analitiki nivo.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
7. Dinulovi, R. Teatar - politika - grad: studija sluaja, Beograd: [Srbija na
Prakom kvadrijenalu 2007.] = Theatre - Politics - City: case study, Belgrade:
[Serbia on Prague Quadriennial 2007], Beograd: YUSTAT, 2007, (526 str.:
ilustr.; 16 x 16 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd; Arhitektonski fakultet, Beograd.
8. Dinulovi, R. O scenskim prostorima i scenskim slikama grada, Rukovet. - ISSN
0035-9793. - God. 54, br. 10/11/12 (2008), str. 1-7., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
155

9. Dinulovi, R. Arhitektura pozorita XX veka, Beograd: Clio, 2009, (266 str.:
ilustr.; 24 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Gradska biblioteka Vrac; Narodna
biblioteka Kruevac.
10. eri Z. Strategije novog teatra, Zbornik Matice srpske za scenske umetnosti i
muziku, 2009;(40):147-149., analitiki nivo.
u biblioteci http://scindeks-clanci.nb.rs
11. ilas, M. Prostori dravnog spektakla u Jugoslaviji izmeu 1941. i 1980. godine:
magistarska teza, Novi Sad: M. ilas, 2009, (125 str.: ilustr.; 30 cm),
monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
12. Glii, B. Pozorite: istorijski uvod u prouavanje scenske umetnosti, Beograd:
Zavod za izdavanje udbenika Socijalistike Republike Srbije, 1964, (239 str.,
26 str. s tablama: ilustr.;20 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Univerzitetska biblioteka Svetozar
Markovi, Beograd; Gradska biblioteka Karlo Bijelicki Sombor.
13. Jani, S. Pozorite jugoslovenskih naroda i narodnosti od 1944 do 1978 = Das
Theater der jugoslawischen Vlker und Nationalitren von 1944 bis 1978,
Beograd: Muzej pozorine umetnosti SR Srbije, 68 str., 1978, monografska
publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Fakultet primenjenih umetnosti,
Beograd.
14. Jevtovi, V. Siromano pozorite, Beograd: FDU, Institut za pozorite, film,
radio i televiziju: Nauna knjiga, 1992, (204 str.: ilustr.; 25 cm), monografska
publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
15. Jevtovi, V. Uzbudljivo pozorite, Beograd: Gea, 1997, (187 str., 8 str. s tablama
(fotogr.); 21 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Univerzitetska biblioteka Svetozar
Markovi, Beograd; Radio-televizija Srbije, Beograd.
16. Jovanov, LJ. Arhitektura na scenskiot prostor, Skopje: Fakultet za dramski
umetnosti, 2004, (216 str.: ilustr.; 24 cm), monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske.
156

17. Jovanovi, T. Pregled priprema za izgradnju beogradske Opere = A survey of
the preparations for the construction of the Belgrade Opera House, Beograd:
Direkcija za izgradnju Opere Narodnog pozorita u Beogradu, 1972, (179 str.:
ilustr.; 25 cm), monografska publikacija.
u biblioteci Arhitektonski fakultet, Beograd.
18. Juki, S. Arhitektura u teatru - Robert Wilson, Sarajevo: Poslovna zajednica
profesionalnih pozorita Bosne i Hercegovine, 1991, (421 str.: ilustr.; 22 cm),
monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
19. Lazi, R. Daske koje ivot znae: svetlosti i tmine pozornice: antologija srpskih
pozorinih pria, Beograd: R. Lazi: Foto Futura, 2007, (169 str.: portreti; 21
cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd; Fakultet primenjenih umetnosti
Beograd.
20. Mali, G. Fotografije u pozoritu, kroz vreme: saet istoriografski ogled o
poecima pozorine fotografije u svetu i kod nas, podstaknut izlobom Mirjane
Odavi Pozorina fotografija u Srbiji do 1914. godine, muzej pozorine
umetnosti Srbije, 17. maj-septembar, 2004, Teatron. - ISSN 0351-7500. - Vol.
29, br. 128 (2004), str. 43-50., analitiki nivo.
u biblioteci http://scindeks.nb.rs/
21. Mareni, V. Promiljanje scenskog prostora, Scena. - ISSN 0036-5734. - 1, 27,
3, (1991) str.78-79., .
u biblioteci Biblioteka Matice srpske.
22. Meunarodni multidisciplinarni simpozijum. Balkanski gradovi - pozornice
kraja XX veka, Beograd: Jugoslovenski centar za scensku umetnost i
tehnologiju, Yugoslav Performing Arts Centre: Atelje 212, [Sofija]: Oistat,
Timisoara: Intercultural Institute, 2000, 134 str.; 24 cm, monografska
publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
23. Misailovi, M. Dramaturgija scenskog prostora, Novi Sad: Sterijino pozorje:
Dnevnik, 1988, 456 str., monografska publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Univerzitetska biblioteka Svetozar
Markovi, Beograd; Fakultet primenjenih umetnosti, Beograd; Univerzitetska biblioteka,
Kragujevac.
157

24. Nikoli, D. Arhitektura scensko gledalinih prostora i tehnika scene, Novi
Beograd: Biro ST - Scenska tehnika, 2008, (242 str.: ilustr.; 25 x 25 cm),
monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd; Fakultet primenjenih umetnosti
Beograd; Arhitektonski fakultet, Beograd.
25. Nikoli, D. Gradnja pozorita: uputstvo za projektovanje vienamenskih prostora
za scenska izvoenja sa normativima, Novi Beograd: Biro ST - Scenska tehnika,
2008, (106 str.: ilustr.; 25 x 25 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd; Fakultet primenjenih umetnosti
Beograd; Arhitektonski fakultet, Beograd.
26. Nikoli, D. Tehnika scene: prirunik za predavanja na Arhitektonskon fakultetu i
Fakultetu dramskih umetnosti - Katedra za pozorinu produkciju, Novi Beograd:
Biro ST - Scenska tehnika, 2008, (119 str.: ilustr.; 30 cm), monografska
publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd; Fakultet primenjenih umetnosti
Beograd; Arhitektonski fakultet, Beograd.
27. Nikoli, R. D. Leksikon pozorinih izraza i fraza, Beograd: Biro ST - Scenska
tehnika, 2008, (178 str.: autorova slika; 21 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Fakultet primenjenih umetnosti Beograd, Arhitektonski fakultet, Beograd.
28. Nikoli, D. R. Arhitektura scensko gledalinih prostora i tehnika scene, Beograd:
Biro ST - Scenska tehnika, 2008, (242 str.: ilustr.; 25 x 25 cm), monografska
publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd; Arhitektonski fakultet, Beograd.
29. Nikoli, D. R. Gradnja pozorita: uputstvo za projektovanje vienamenskih
prostora za scenska izvoenja sa normativima, Beograd: Biro ST - Scenska
tehnika, 2008, (106 str.: ilustr.; 25 x 25 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd; Arhitektonski fakultet, Beograd.
30. Nikoli, D. R. Tehnika scene: prirunik za predavanja na Arhitektonskon
fakultetu i Fakultetu dramskih umetnosti - Katedra za pozorinu produkciju,
158

Beograd: Biro ST - Scenska tehnika, 2008, (119 str.: ilustr.; 30 cm),
monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd; Arhitektonski fakultet, Beograd.
31. Odavi, M. Pozorina fotografija u Srbiji do 1914., Beograd: Muzej pozorine
umetnosti Srbije, 2004, (31 str.: fotogr.; 25 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Fakultet primenjenih umetnosti Beograd.
32. Peri, N. O arhitekturi suvremenog kazalita: seminarski rad, Karlovac: [s. n.],
1972, (24 str.; 30 cm.), monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske.
33. Popovi, . Objekti spektakla: od srednjeg do XX veka, Beograd: s. n., 1972,
(56 str.: ilustr.; 30 cm.), monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske.
34. Popovi, . Geneza i razvitak arhitekture pozorinih objekata na tlu Jugoslavije i
arhitektura pozorinih objekata izvan Jugoslavije: doktorska disertacija,
Beograd: [. Popovi], 1980, (840 str.: ilustr.; 30 cm), monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske; Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi.
35. Popovi, . Istorija arhitekture pozorita, kazalita, gledalia i teatara Evrope i
Jugoslavije, Beograd: Graevinski fakultet, 1986, (512 str.: ilustr.; 24 cm.),
monografska publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Univerzitetska biblioteka Svetozar
Markovi, Beograd; Gradska biblioteka Karlo Bijelicki Sombor.
36. Popovi, . Geneza i izgled pozornice Knjaesko-srbskog teatra, Zbornik Matice
srpske za scenske umetnosti i muziku. - ISSN 0352-9738. - 6/7 (1990), str. 115-
134., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske.
37. Popovi, . Srpska pozorita: [drama iz XIX veka u 9 inova sa prologom i
epilogom, iako se takva drama nastavlja i u XX i XXI veku nae ere], Beograd:
Drutvo arhitekata Beograda: Savez arhitekata Srbije: . V. Popovi, 2003, (186
str.: ilustr.; 24 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd; Arhitektonski fakultet, Beograd.
159

38. Rnjak, D. Antiki teatar na tlu Jugoslavije: istorija i savremenost: zbornik
radova, Novi Sad: Matica srpska, 1989, (177 str., [30] str. s tablama: fotogr.; 24
cm.), monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske.
39. Szekr, L. A nemzet sznhza ptsnek 150 ves trtnete, Budapest: Mszaki
Knyvkiad, 1987, 104 str.: ilustr.; 29 cm., monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske.
40. ukuljevi-Markovi, K. Pedeset godina Muzeja pozorine umetnosti Srbije:
1950-2000, Beograd: Muzej pozorine umetnosti Srbije, 2000, (168 str., 32str. s
tablama: ilustr.;23 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Univerzitetska biblioteka Svetozar
Markovi, Beograd; Fakultet primenjenih umetnosti Beograd.
41. umarevi, S. Pozorite kod Srba, Beograd: Zadruga Profesorskog drutva,
1939, (447 str.; 20 cm: ilustr.), monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Fakultet primenjenih umetnosti, Beograd; Gradska biblioteka Karlo Bijelicki Sombor.
42. uvakovi, M. 65 pojmova postmoderne kulture (5): pogled s kraja veka na
knjievnost, vizuelne umetnosti, pozorite i teoriju postmodernizma, Letopis
Matice srpske. - ISSN 0025-5939. - 169, 452, 5 (nov. 1993), str. 597-610.,
analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske.
43. Tabaki, M. Priroda i scenografija, Scena. - ISSN 0036-5734. - God. 38, br. 5
(2002), str. 70-73., analitiki nivo.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
44. Todorovi, D. 12. izloba pozorinog plakata i grafikog oblikovanja: 2004-
2007.: [52. Sterijino pozorje, Foaje Srpskog narodnog pozorita, 26. maj - 4. jun
2007.], Novi Sad: Sterijino pozorje, 2007, (59 str.: ilustr. u bojama; 21 cm),
monografska publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Fakultet primenjenih umetnosti,
Beograd.
45. Uredba o oblasnim narodnim pozoritima / Pravilnik o radu oblasnih narodnih
pozorita, Beograd: Dravna tamparija, 1942, (29 str.; 20 cm.), monografska
publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske.
160

46. Vasi, P. Savremena srpska scenografija i kostimografija: Umetniki paviljon
"Cvijeta Zuzori", [Beograd] 14.-23.juna 1977., Beograd: Udruenje likovnih
umetnika primenjenih umetnosti i dizajnera Srbije, 1977, (1 mapa (70 listova),
ilustr.; 22 cm.), monografska publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Fakultet primenjenih umetnosti,
Beograd.
47. Volk, P. Pozorini ivot u Srbiji: 1944-1986, Beograd: Institut za pozorite, film,
radio i televiziju Fakulteta dramskih umetnosti, 1990, (1416 str.; 25 cm),
monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd; Gradska biblioteka Karlo
Bijelicki Sombor.
48. Volk, P. Pozorite i tradicija: studije i eseji, Beograd: Muzej pozorine umetnosti
Srbije: Zavod za prouavanje kulturnog razvitka, 2000, (295 str.; 20 cm),
monografska publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Univerzitetska biblioteka Svetozar
Markovi, Beograd.
49. Volk, P. Beogradsko glumite, Beograd: Madlenianum, 2001, (948 str.; 24 cm),
monografska publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Univerzitetska biblioteka Svetozar
Markovi, Beograd; Gradska biblioteka Karlo Bijelicki Sombor.
50. Volk, P. BITEF i pozorite, Novi Sad: Prometej, 2003, 308 str., monografska
publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd; Univerzitetska biblioteka
Nikola Tesla, Ni.
3. POSEBNA BIBLIOGRAFSKA GRAA POZORITA R. SRBIJE
Bibliografska graa o pojedinano analiziranim pozorinim kuama na
prostoru Republike Srbije grupisana je u tri celine u zavisnosti od geografske zone
kojoj obraivana pozorina kua pripada. Tri izdvojene geografske celine su: zona
Grada Beograda, Vojvodina i podruje Centralne Srbije.
161

3.1. Bibliografska graa pozorita na prostoru Grada Beograda:
Od ukupno 16 pozorinih kua na teritoriji Grada Beograda pronaene su
bibliografske jedinice za 11 pozorinih kua i njihovih scenskih prostora.
3.1.1. Narodna biblioteka Srbije, Beograd:
51. Bobi, M. Istraivanja Trga Republike za potrebe rekonstrukcije Narodnog
pozorita Beograd, Beograd: Centar za planiranje urbanog razvoja, 1986, (79
str.: ilustr.; 24 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet; Biblioteka Matice srpske,
Novi Sad; Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd.
52. Cvetkovi, S. Repertoar Narodnog pozorita u Beogradu: 1868-1965: hronoloki
pregled premijera i obnova, Beograd: Muzej pozorine umetnosti, 1966, (172
str.: 24 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Univerzitetska biblioteka Svetozar
Markovi, Beograd; Gradska biblioteka Karlo Bijelicki Sombor; Univerzitet umetnosti
u Beogradu, Fakultet primenjenih umetnosti.
53. Dragutinovi, B. Jedan vek Narodnog pozorita u Beogradu: 1868-1968,
Beograd: Narodno pozorite: Nolit, 1968 (644 str., [30] str. sa reprodukcijama :
ilustr.; 25 cm.), monografska publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Filozofski fakultet, Beograd;
Gradska biblioteka Karlo Bijelicki Sombor.
54. Gligori, V. Narodno Pozorite u Beogradu, Letopis Matice srpske. - ISSN
0025-5939. - 102, 318, 2 (novembar 1928), str. 273-278.: 25 cm, analitiki nivo.
u bibliotekama: Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd.
55. Jovanovi, R. V. 125 godina Narodnog pozorita u Beogradu : Galerija Srpske
akademije nauka i umetnosti, novembar-decembar, 1994., Beograd : SANU,
1994, 416 str. : ilustr. ; 24 cm.
u bibliotekama: Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd; Fakultet
primenjenih umetnosti, Beograd; Fakultet muzike umetnosti, Beograd.
56. Kovijani, G. Graa Arhiva Srbije o Narodnom pozoritu u Beogradu: 1835-
1914, Beograd: Arhiv Srbije, 1971, (903 str., ilustr.; 25 cm), monografska
publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Muzej pozorine umetnosti Srbije,
Beograd; Arhiv Jugoslavije, Beograd.
162

57. Kraljevsko Srpsko narodno pozorite. Pomenik o tridesetogodinjici
Kraljevskog Srpskog narodnog pozorita: 1869-1899, U Beogradu: Dravna
tamparija Kraljevine Srbije, 1899, (100 str.: 23 cm), monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad
58. Narodno pozorite. Narodno pozorite u Beogradu: 1869-1949: [program
jubilarne dekade: 11-21. XI 1949 god.], Beograd: Narodno pozorite, 1949, (31
str.: 29 cm.), monografska publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Matina biblioteka Svetozar
Markovi, Zajear.
59. Nikoli, M. Sto godina Narodnog pozorita: 1868-1968, Beograd: Muzej
pozorine umetnosti SRS, 1968. (132 str., ilustr.; 24 cm.), monografska
publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Gradska biblioteka Karlo Bijelicki
Sombor.
60. Petrovi, . Iz istorije Narodnog pozorita u Beogradu, Zbornik Matice srpske
za knjievnost i jezik. - ISSN 0543-1220. - Knj. 31, sv. 1 (1983), str. 149-160.
analitiki nivo, zbornik.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
61. Popovi, . Arhitekta Josif Bukavac i njegovo delo, 125 godina Narodnog
pozorita u Beogradu / urednik Stanojlo Rajii. - Beograd: SANU, 1997. -
(Nauni skupovi; knj. 86. Odeljenje likovne i muzike umetnosti; knj. 4).
ISBN 86-7025-258-9. - str. 519-524, analitiki nivo.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Univerzitetska biblioteka Svetozar
Markovi, Beograd.
62. Popovi, . 125 godina Narodnog pozorita u Beogradu / urednik Stanojlo
Rajii. - Beograd: SANU, 1997. - (Nauni skupovi; knj. 86. Odeljenje likovne i
muzike umetnosti; Teatron - ISSN 0351-7500. - God. 22, br. 98 (1997), str. 61-
66.: analitiki nivo, periodika.
u biblioteci Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd.
63. Popovi, . Narodno pozorite arhitekte Josifa Bukavca, Pozoritne novine,
godina II, broj 13, februar 2007. str.6, analitiki nivo.
u biblioteci www.narodnopozoriste.co.rs/index.php?id=265
163

64. Radovanovi, A. Pregled istorije Narodnog pozorita u Beogradu: 1868-1993,
Beograd: Narodno pozorite: Institut za knjievnost i umetnost, 1994, (295 str.,
sa fotogr.: ilustr.; 23 cm.), monografska publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Univerzitetska biblioteka,
Kragujevac; Narodna biblioteka Uice.
65. Rajii, S. 125 godina Narodnog pozorita u Beogradu: zbornik radova sa
naunog skupa odranog 16-19. novembra 1994. godne, Beograd: SANU, 1997,
629 str. ; 24 cm. ISBN 86-7025-258-9, monografska publikacija
u bibliotekama: Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd; Univerzitetska
biblioteka, Kragujevac.
66. Relji, J. Narodno pozorite: (1868-1918): tragom dokumenata Arhiva Srbije,
Beograd: Muzej pozorine umetnosti Srbije: Arhiv Srbije, 1994, (15 str., s
tablama: ilustr.; 23 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Gradska biblioteka Karlo Bijelicki
Sombor.
67. Roter-Blagojevi, M. Z. Arhitektura graevina javnih namena izgraenih u
Beogradu od 1868. do 1900. godine - prvi deo, Arhitektura i urbanizam, 2003,
br. 12-13, str. 109-121, analitiki nivo, asopis.
u bibliotec http://scindeks-clanci.nb.rs
68. Srpsko kraljevsko narodno pozorite. Rad srpskoga kraljevskog narodnog
pozorita u 1890 godini, Beograd: b.i., b.g., (20 str.), monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
69. Strugar, B. Beograd: Trg Republike sa zgradom Narodnog pozorita
sagraenom 1869. / Belgrade: Republic Square with the National Theatre built in
1869, Beograd: Studio Strugar, 2008, (1 razglednica: u boji; 21 x 15 cm),
monografska publikacija, slikovna graa..
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
70. Uredba o Narodnom pozoritu u Beogradu, Beograd: tampano u Dravnoj
tampariji Kralje. Srbije, 1911, (62 str., 5 listova; 21 cm.), monografska
publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
3.1.2. Jugoslovensko Dramsko Pozorite, Beograd:
71. irilov, J. Deset godina iskustva, Scena. - ISSN 0036-5734. - God. 31, knj. 1,
br. 1/2 (1995), str. 34-36, analitiki nivo.
164

u biblioteci: Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
72. Kovaevi, D. 50 godina Jugoslovenskog dramskog pozorita, Scena. - ISSN
0036-5734. - God. 34, knj. 1, br. 3 (1998), str. 3-17., analitiki nivo.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
73. Milosavljevi, A. Dan kada je gorelo Pozorite, Re. - ISSN 0354-5288. - God.
4, br. 39 (1997), str. 207-209., analitiki nivo.
u biblioteka Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
74. Mirkovi, M. Jugoslovensko dramsko pozorite: 1948-1973: dvadeset pet
godina rada, Beograd: Jugoslovensko dramsko pozorite, 1973, 267 str.: fotogr.;
23 cm. monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Filoloki fakultet, Beograd.
75. Mitrovi, V. Nova zgrada jugoslovenskog dramskog pozorita u Beogradu,
DANS. - ISSN 0351-9775. - Br. 42 (jun 2003), str. 21-23., analitiki nivo.
u biblioteka Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
76. Stojanovi, G. Jugoslovensko dramsko pozorite: 60 godina: lica, slike, seanja,
Beograd: Jugoslovensko dramsko pozorite, 2008, (277 str.: fotogr.; 31 cm),
monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Univerzitetska biblioteka Svetozar
Markovi, Beograd; Muzej pozorine umetnosti Srbije, Beograd.
77. Volk, P. etiri moje godine, Teatron. - ISSN 0351-7500. - God. 19, br. 90
(1995), str. 24-44., analitiki nivo.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
78. Volk, P. Iluzije na Cvetnom trgu: Jugoslovensko dramsko pozorite u pedeset
sezona, Beograd: Muzej pozorine umetnosti Srbije, 1997, (s tablama (fotogr.):
fotogr.; 25 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Univerzitetska biblioteka Svetozar
Markovi, Beograd; Gradska biblioteka Karlo Bijelicki Sombor; Gradska biblioteka
Vrac.
3.1.3. Beogradsko Dramsko Pozorite, Beograd:
79. Beogradsko dramsko pozorite. Pet godina Beogradskog dramskog pozorita:
[1949-1954], Beograd: Beogradsko dramsko pozorite, 1954, (81 str.: ilustr.; 29
cm), monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
165

80. Beogradsko dramsko pozorite. Beogradsko dramsko pozorite, Beograd:
Beogradsko dramsko pozorite, 2008, zbirni zapis, tekstualna graa.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
81. oli-Biljanovski, D. Pedeset godina Beogradskog dramskog pozorita,
Beograd, Muzej pozorine umetnosti Srbije, 1997, Beograd: Muzej pozorine
umetnosti Srbije, 1997, (24 str.: sa tablama fotografija; 23 cm), monografska
publikacija.
u biblioteci Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd.
82. Hristi, J. Beogradsko dramsko pozorite i njegove zlatne godine, Beogradski
knjievni asopis. ISSN 1452-2950. - God. 3, br. 6 (2007), str. 104-108.,
analitiki nivo.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
83. Krekovi, M. Pola veka Beogradskog dramskog pozorita, Scena. - ISSN
0036-5734. - God. 34, knj. 1, br. 3 (1998), str. 21-38., analitiki nivo.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
84. Pai, F. Beogradsko dramsko pozorite: BDP, 60: 1947-2007., Beograd:
Beogradsko dramsko pozorite, 2007, (415 str.: fotogr.; 31 cm), monografska
publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Univerzitetska biblioteka Svetozar
Markovi, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
85. evarli, M. Reflektor, Beograd: Beogradsko dramsko pozorite, 1978 1980,
God. 1, br. 1 (1978),: 30 cm, analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
3.1.4. Atelje 212, Beograd:
86. Atelje dve stonine dvanaest. Atelje 212: [premladi za pedesete = too young for
fifties], Beograd: Atelje 212, 2006, 706 str., monografska publikacija.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
87. Hristi, J. Atelje 212 u novoj zgradi. Kraj sezone, Knjievnost. - ISSN 0023-
2408. - God. 47, knj.97, sv. 11/12 (1992), str. 1801-1806., analitiki nivo.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
88. Hristi, J. Atelje 212 u novoj zgradi: kraj sezone, Zbornik radova Fakulteta
dramskih umetnosti. - ISSN 1450-5681. - Br. 6/7 (2003), str. 21-26., alitiki
nivo.
u biblioteci http //scindeks.nb.rs/
166

89. Kosti, V. Re, dve o sebi: monografija, Beograd : Pozorite Atelje 212, 1995,
(314 str. od toga 32 s tablama; 20cm.), monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
90. Petrovi, G. Definisanje vizije i misije pozorita, kao prvi korak u upravljanju
pozoritem -ilustrovano na primeru pozorita "Atelje 212", Zbornik radova
Fakulteta dramskih umetnosti. - ISSN 1450-5681. - Br. 10 (2006), str. 33-45.,
analitiki nivo.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
91. Petrovi, M. Istorijski polemian teatar, Scena. - ISSN 0036-5734. - God. 38, br.
1 (2002), str. 11-22., analitiki nivo.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
3.1.5. BITEF, Beograd:
92. Dinulovi, R. Ambijentalne pozornice BITEF-a: tri decenije istraivanja
arhitektonskih scenskih prostora Beograda, Zbornik radova Fakulteta dramskih
umetnosti ISSN 1450-5681. - 3 (1999), str. 65-77, analitiki nivo.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
93. irilov, J. ed. Bitef 25, Beogradski internacionalni teatarski festival, 1991,
Beograd, (82 str., ilustr.; 24 cm.), monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
94. Otaevi, M. Tree pozorite, Knjievnost. - ISSN 0023-2408. - God. 41,
knj.83,br.11 (1986), str. 1905-1907., analitiki nivo.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
95. Stamenkovi, V. Kraljevstvo eksperimenta: dvadeset godina Bitefa, Beograd:
Nova knjiga, 1987, (272 str.: ilustr.; 21 cm.), monografska publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Fakultet primenjenih umetnosti,
Beograd.
96. Volk, P. BITEF i pozorite, Novi Sad: Prometej, 2003, (308 str.; 25 cm),
monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd; Univerzitetska biblioteka
Nikola Tesla, Ni.
3.1.6. Pozorite Boko Buha, Beograd:
97. Belovi, M. Moje reije u Pozoritu Boko Buha, Teatron. - ISSN 0351-7500.
- God. 20, br. 93 (1995), str. 20-24., analitiki nivo.
167

u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
98. Deje pozorite Boko Buha; Beograd. Trideset godina Pozorita Boko
Buha: 1950-1985, Beograd: Boko Buha, 1985, 108 str., monografska
publikacija.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
99. Dvadeset godina pozorita Boko Buha: [1950-1970], Beograd: Pozorite
Boko Buha, 1970, 94 str., monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
100. Kravljanac, B. Deset godina pozorita Boko Buha, Beograd: Pozorite
Boko Buha, 1961, (38 str.: fotogr.; 22 x 23 cm), monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Fakultet primenjenih umetnosti,
Beograd.
101. Pozorite Boko BuhaBeograd: 1950-1985, Beograd: Boko Buha, 1985,
(108 str.: fotografije; 22 cm.), monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
102. Stojkovi-Kiki, I. Pozorite Boko Buha: Beograd (1950-2000), Beograd:
Muzej pozorine umetnosti Srbije, 2000, (29 str.: fotogr.; 24 cm), monografska
publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Univerzitetska biblioteka Svetozar
Markovi, Beograd.
103. Santini, M. Pria o istoriji Pozorita Boko Buha(1951-1996) - 45 godina
jednog pozorita, Teatron. - ISSN 0351-7500. - God. 20, br. 93 (1995), str. 5-
19., analitiki nivo.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
3.1.7. Pozorite Duko Radovi, Beograd:
104. Malo pozorite Duko Radovi (Beograd): 1949-1989, Beograd: Malo
pozorite Duko Radovi, 1989, (46 str. 23 cm), monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
105. Malo pozorite Duko Radovi Beograd: 1949-1989, Beograd: Malo pozorite
Duko Radovi, 1989, (119 str.: ilustr.; 23 x 21 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Radio-televizija Srbije, Beograd.
106. Sua, A. Veernja scena Duko Radovi, Beograd: Malo pozorite Duko
Radovi, 2006, (29 str.: fotogr.; 23 cm), monografska publikacija.
168

u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd, Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
107. Sua, A. Bolje je praviti dobra i lepa dugmeta nego loe brodove: 60 godina
Malog pozorita Duko Radovi, Beograd: Malo pozorite Duko Radovi,
2009, (371 str.: ilustr.; 21 x 21 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Univerzitetska biblioteka Svetozar
Markovi, Beograd; Muzej pozorine umetnosti Srbije, Beograd.
3.1.8. Pozorite lutaka Pinokio, Beograd:
108. Bojovi, I. Pozorite lutaka Pinokio = The puppet theatre Pinokio: 35 godina =
35 years, Zemun: Pozorite lutaka Pinokio, 2007, (92 str.: ilustr.; 24 cm),
monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Narodna biblioteka Vuk Karadi, Kragujevac.
109. Jokovi, . Razgovor sa rediteljem ivomirom Jokoviem, upravnikom i
osnivaem Pozorita lutaka Pinokio, Teatron. - ISSN 0351-7500. - God. 18,
br. 88 (1994), str. 27-28., analitiki nivo.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
110. Kravljanac, B. Pozorite lutaka Pinokio Zemun: 1972-1987, Zemun:
Pozorite lutaka Pinokio, 1987, (70 str.: fotograf.; 21 x 21 cm.), monografska
publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
111. Kravljanac, B. Pozorite lutaka Pinokio, Zemun: 1972-1997, Zemun:
Pozorite lutaka Pinokio, 1997, (96 str.: ilustr.; 21 x 21 cm), monografska
publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Univerzitetska biblioteka Svetozar
Markovi, Beograd.
112. Lazi, R. Jubilej pozorita lutaka Pinokio, Teatron. - ISSN 0351-7500. - God.
22, br. 99 (1996), str. 85-87., analitiki nivo.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
3.1.9. Pozorite Pu, Beograd:
113. Odavi, M. Pozorite Pu: 1977-2007, Beograd : Pozorite Pu, 2007, (336
str.: ilustr.; 25 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd; Fakultet primenjenih umetnosti,
Beograd.
169

114. Odavi, M. Trideset godina Pozoritanceta Pu, Beograd: Muzej pozorine
umetnosti Srbije, 2007, (101 str.: fotogr.; 30 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Univerzitet umetnosti u Beogradu;
Fakultet primenjenih umetnosti.
3.1.10. Dah Teatar, Beograd:
115. Kneevi, D. Dah teatar - do poslednjeg daha, Scena. - ISSN 0036-5734. - God.
31, knj. 2, br. 5/6 (1995), str. 87-94., analitiki nivo.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
116. Milosavljevi, A. Dah teatar - putevi alternative, Scena. - ISSN 0036-5734. -
God. 38, br. 2 (2002), str. 67-74., analitiki nivo.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
3.1.11. Pozorite Dadov, Beograd:
117. Baljak, M. Dadov: novine posveene obeleavanju 35 godins Pozorita Dadov,
Beograd: Vraarski omladinski centar, 1993, (jub. izd., 44 cm), monografska
publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
118. Toi, M. Duh Dadov: zapisi povodom 50 godina rada, Beograd: Omladinsko
pozorite Dadov: Interprint, 2008, (294 str.: ilustr.; 29 cm), monografska
publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd.
3.2. Bibliografska graa pozorita na prostoru Vojvodine:
Od ukupno 14 pozorita na teritoriji Autonomne pokrajine Vojvodine
pronaene su bibliografske jedinice za 11 pozorinih kua i njihovih scenskih
prostora.
3.2.1. Pozorite u Kikindi:
119. Anti, M. Dva sadrajna dana: Susret amaterskih pozorita Vojvodine u
Kikindi, Dnevnik. - ISSN 0350-7556. - 19 [tj. 20], 5240 (12. jun 1961), str. 4.,
analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
120. Antonijevi, D. Entuzijasti u pozoritu: hronika kikindskog pozorinog ivota
(1962-1970), Kikinda: Narodno amatersko pozorite, 1975, (77 str.; 21 cm),
monografska publikacija.
170

u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
121. Grahovac, S. Pozorite (str. 74-75) u ed.: Kikinda, Attendite, Novi Sad:
Knjievno-umetnika zadruga Slavija, 1991, (112 str.: ilustr.; 21 cm),
monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
122. Gvero, J., irilov, J. Depno pozorite, Kikinda: Dirty Books, 1993, (59 str.:
20 cm), monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
123. Deset godina rada Narodnog amaterskog pozorita u Kikindi: 1950-1960,
Kikinda: Grafika, 1960, (36 str.: ilustr.; 21 cm.), monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
124. Latinovi, J. Narodno pozorite Kikinda, Vojvoanska Scena. - ISSN 1451-
7612. - God. 1, br. 1 (dec. 2004.), str. 21., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
125. Lazi, R. Vie i manje od pozorita, Stav. - ISSN 0351-3629. - God. 2, br. 4/5
(1977), str. 150-158., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
126. Manjulov, . M. Dve decenije pozorinog amaterizma, Kikinda: Narodno
amatersko pozorite, 1970, (54 str.: ilustr.; 21 cm), monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
127. Savin, S. 45 sezona Narodnog pozorita Kikinda: 1950/51-1994/95.: prilozi za
istoriju, Kikinda: Narodno pozorite, 1995, (73 str.: ilustr.; 21 cm), monografska
publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
128. Savin, S. Pedeset godina rada Narodnog pozorita u Kikindi, Kikinda: Narodno
pozorite, 2000, (352 str., [32] str. s tablama (fotogr.), 29 cm), monografska
publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Univerzitetska biblioteka Svetozar
Markovi, Beograd.
3.2.2. Pozorite u Vrcu:
129. uri-Bosni, A. Novi preseci, novi pogledi, Vrac: Narodno pozorite
"Sterija": Gradska biblioteka, 2003, (56 str.: ilustr.; 17 x 23 cm), monografska
publikacija.
171

u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
130. Miki, V. Pozorite u Vrcu dalo je u ovoj sezoni 90 pretstava, Slobodna
Vojvodina. - ISSN 1451-4591. - 5, 452 (13. april 1946), str. 5., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
131. Narodno pozorite Sterija u Vrcu: od 1945. do 1975. godine, s osvrtom na
razvoj pozorine kulture Vrca od njenih poetaka do 1944. godine, Novi Sad:
Sterijino pozorje, Vrac: Sterija, 1980, (314 str.,list s tablama; 24 cm.),
monografska publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Univerzitetska biblioteka Svetozar
Markovi, Beograd; Gradska biblioteka Vrac.
132. Ujes, A. Prva kolska pozorina predstava na srpskom jeziku u Vrcu 1793.
godine: (i njen znaaj za srpsko pozorite), Vrac: Gradski muzej, 2004, (23 str.:
ilustr.; 21 cm), monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
133. Volk, P. Pozorini ivot u Srbiji: 1944-1986, Vrac, str: 253-275;, Rumunsko
narodno pozorite-Teatrul popular romanesc Vrac, str. 271-275, Beograd:
Institut za pozorite, film, radio i televiziju Fakulteta dramskih umetnosti, 1990,
monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd; Gradska biblioteka Vrac;
Gradska biblioteka Karlo Bijelicki Sombor.
3.2.3. Pozorite u Zrenjaninu:
134. Hajdukovi, L. Uz tekst zrenjaninsko pozorite u mom seanju, Ulaznica. -
ISSN 0503-1362. - God. 25, br. 130 (1991), str. 70-71., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
135. Hei, J. Amatersko pozorite Madch = Madch amatr sznhz: 1952-1982: 30
[godina], Zrenjanin, Zrenjanin: Amatersko pozorite Madch, 1982, (73 str.: 20
cm.), monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
136. Kai, K. Srpske pozorine predstave u Velikom Bekereku prema nedeljniku
Grossbetchkereker Wochenblatt (1860/61), Zbornik Matice srpske za scenske
umetnosti i muziku. - ISSN 0352-9738. - 26/27 (2000 [t. 2001]), str. 17-28.,
analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
172

137. Kosti, . Zrenjaninsko pozorite u mom seanju, Ulaznica. - ISSN 0503-1362.
- God. 25, br. 130 (1991), str. 72-87., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
138. Krmar, V. Vee ispunjeno bogatim pozorinim biografijama: Narodno
pozorite Toa Jovanovi u Zrenjaninu, Pozorite. - ISSN 0352-907X. - God.
67, br. 1/4 (sepembar - decembar 1999.), str. 53-55., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
139. Nikanovi, B. Narodno pozorite Toa Jovanovi u Zrenjaninu: 60 godina
Dramske scene: 50 godina Lutkarske scene, Novi Sad: Pozorini muzej
Vojvodine, Zrenjanin: NP Toa Jovanovi, 2007, 19 str., monografska
publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
140. Radonji, M. Nevidljivo pozorite, Novi Sad: Prometej, Zrenjanin: Gradska
[narodna] biblioteka arko Zrenjanin, 1996, (143 str.: 20 cm), monografska
publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Univerzitetska biblioteka Svetozar
Markovi, Beograd; Gradska biblioteka Karlo Bijelicki Sombor.
141. Stankov, S. Poeci i razvoj pozorita u Zrenjaninu: (1839-1989), Ulaznica. -
ISSN 0503-1362. - God. 23, br. 119-120 (1989), str. 101-106., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
142. ajtinac, S. Narodno pozorite Toa Jovanovi u Zrenjaninu, Ulaznica. -
ISSN 0503-1362. - God. 33, br. 161,162,163 (1999), str. 71-78., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
143. Udicki, . Razvoj pozorita u Zrenjaninu, Ulaznica. - ISSN 0503-1362. - God.
1, br. 3 (1967), str. 51-54., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
144. Ujes, A. Pozorine tradicije grada Zrenjanina 1783(?)-1972, Zrenjanin:
Zajednica profesionalnih pozorita SAP Vojvodine, 1972, 52 str., monografska
publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
145. Volk, P. Pozorini ivot u Srbiji: 1944-1986, Zrenjanin str. 276-296, Beograd:
Institut za pozorite, film, radio i televiziju Fakulteta dramskih umetnosti, 1990,
monografska publikacija.
173

u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd; Gradska biblioteka Vrac;
Gradska biblioteka Karlo Bijelicki Sombor.
3.2.4. Pozorite u Panevu:
146. Anti, M. Ko je Panevu ubio pozorite?, Dnevnik. - ISSN 0350-7556. - 33,
9958 (23. jul 1974), str. 14., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
147. urin, M. ed.: Sjaj graanske i umetnike elite, Joakim Vuji i poetak
srpskog pozoria u Panevu, str.: 113-120, Panevo: Mali Nemo, 2003,
monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
148. Panevako Srpsko narodno pozorite obuhvatilo je svojim radom ceo Banat,
Slobodna Vojvodina. - ISSN 1451-4591. - 5, 543 (4. avgust 1946.), str. 5.,
analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
149. Tomandl, M. Srpsko svetovno kolsko pozorite u Vojvodini krajem XVIII i
poetkom XIX veka. Deje pozorite arko Zrenjanin Panevo, Novi Sad:
Matica srpska, 1950, (Str. 190-206 ; 24 cm), monografska publikacija,
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad
150. Tomandl, M. Srpsko pozorite u Vojvodini. 1, (1736-1868), Panevo: Istorijski
arhiv, 2005, 195 str., monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
151. Tomandl, M. Srpsko pozorite u Vojvodini. 2, (1868-1919), Panevo: Istorijski
arhiv, 2005, (157 str.: 22 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd.
152. U Panevu se podie nova pozorina dvorana, Slobodna Vojvodina. - ISSN
1451-4591. - 5, 556 (17. avgust 1946), str. 3., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
153. Ujes, A. Pozorine tradicije i tendencija grada Paneva: 1753-1978, Beograd:
Zajednica profesionalnih pozorita SAP Vojvodine: Kulturni centar Paneva,
1978, 38 str., monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
174

154. Volk, P. Pozorini ivot u Srbiji: 1835/1944, Dunavsko narodno pozorite u
Panevu, str: 252-262, Beograd: Fakultet dramskih umetnosti, Institut za
pozorite, film, radio i televiziju: Muzej pozorine umetnosti Srbije, 1992,
monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd; Gradska biblioteka Vrac;
Gradska biblioteka Karlo Bijelicki Sombor.
3.2.5. Narodno pozorite Subotice/ Narodno kazalite Subotice/ Npsznhz
Szabatka:
155. Aladi, V. Od velike gostione do pozorita, Zbornik radova Graevinskog
fakulteta. - ISSN 0352-6852. - Br. 14 (2005), str. 4-10., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
156. Aladi, V. Zgrada Narodnog pozorita u Subotici, DANS. - ISSN 0351-9775. -
Br. 58 (jun 2007), str. 58-59., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
157. Aladi, V. Od velike gostione do pozorita: (pokuaj otkupa Rudi Kue),
Rukovet. - ISSN 0035-9793. - God. 44, br. 10/12 (1998), str. 49-52., analitiki
nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
158. Barcius, Z. tgarasos sznhz: a szabadkai Npsznhz Magyar Trsulatnak
mltjbl: (1960-1971), Szabadka: Szabadegyetem, 2003, (215 str.: ilustr. 20
cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Gradska biblioteka Subotica- Vrosi knyvtr Szabadka.
159. Brestynszki Boros, R. Decennium: a szabadkai Npsznhz Magyar Trsulata:
1995/1996-2004/2005, jvidk: Forum, 2005, (117 str.: ilustr. 25 cm),
monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
160. Dakovi, S. Pozorite koje eka krov nad glavom, Vojvoanska Scena. - ISSN
1451-7612. - God. 1, br. 1 (dec. 2004.), str. 17-18., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
161. Gerold, L. A Szabadkai Npsznhz magyar trsulata: 1945-1970: (msor s
bibliogrfia), jvidk: Hungarolgiai Intzet, 1970, (128 str., s tablama; 24 cm),
monografska publikacija.
175

u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
162. Gerold, L. Szz v sznhz: drma s sznjtszs Szabadkn a XIX. szzadban:
(1816-1918), jvidk: Forum, 1990, (309 p.; 24 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Gradska biblioteka Subotica- Vrosi
Knyvtr Szabadka.
163. Hrvati i Maari u Vojvodini dobili su svoja narodna pozorita: Sveano
otvaranje Hrvatskog narodnog kazalita u Subotici: Sveano otvaranje
maarskog narodnog pozorita, Slobodna Vojvodina. - ISSN 1451-4591. - 4, 310
(1. novembar 1945), str. 1-2., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
164. Jovanovi, Z. 130 godina pozorine zgrade u Subotici: izloba: (1854-1984) =
A szabadkai sznhzplet 130 ve: killts, Subotica: Narodno pozorite, 1984,
(24 str.; 23 x 24 cm.), monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
165. Mitrovi, M. Sluaj subotikog pozorita: mala lokalna kontroverza i miljenja
za koja se hvata mahovina, DANS. - ISSN 0351-9775. - Br. 60 (dec. 2007), str.
66-67., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
166. Narodno pozorite. Sto godina, Subotica: Sindikalna podrunica
Narodnogpozorita - Npsznhz, 1954, (34 str.: ilustr.), monografska
publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
167. Narodno pozorite Npszinhz. Narodno pozorite - Npsznhz Subotica:
1945-1955, Subotica: Narodno pozorite - Npszinhz, 1955, (39 str.: ilustr. 24
cm.), monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
168. Narodno pozorite; Subotica/ Npsznhz; Sabadka. Proslava 130 - godinjice
pozorine zgrade i 40. sezone Narodnog pozorita - Npsznhz u Subotici =
nnepsg a szinhz pletnek 130 ves fennllsa s a szabadkai Narodno
pozorite-Npsznhz 40-ik vadja alzalmbl, Subotica: Narodno pozorite,
1984, (123 str., 23x24 cm.), monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
169. Narodno pozorite, Subotica; Subotica: Narodno pozorite, 1969- 2002, zbirni
zapis.
176

u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
170. Pri-Vujnovi, G. Zgrada subotikog pozorita, Subotica: Meuoptinski
zavod za zatitu spomenika kulture [etc.], 1992, 78 str., monografska
publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd.
171. Pri-Vujnovi, G. Narodno pozorite u Subotici : dilema staro novo,
Rukovet. - ISSN 0035-9793. - God. 42, br. 10/12 (1996), str. 4-8., analitiki
nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
172. Proslava 130-godinjice pozorine zgrade i 40. sezone Narodnog pozorita-
Npsznhz u Subotici = nnepsg a szinhz pletnek 130 ves fennllsa s a
szabadkai Narodno pozorite- Npsznhz 40-ik vadja alzalmbl, Subotica:
Narodno pozorite, 1984, (123 str.: ilustr.; 23x24 cm.), monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
173. Rackov, I. Iz pozorinog albuma Subotice, Subotica: Osvit, 1977, (176 str.
ilustr.; 23 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Gradska biblioteka Subotica -
Vrosi knyvtr, Szabadka; Gradska biblioteka Karlo Bijelicki Sombor.
174. Radovi, R. Razmiljanja povodom idejnog reenja dogradnje i rekonstrukcije
Narodnog pozorita u Subotici, Rukovet. - ISSN 0035-9793. - 4 (1986), str.327-
329., analitiki nivo.
u biblioteci Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd.
175. Ristovski, LJ. 150 godina pozorine zgrade = 150 godina kazaline zgrade =
150 ves a sznhz plete, Subotica: Narodno pozorite = Narodno kazalite =
Npsznhz, 2005, (261 str., 21 x 21 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
176. Volk, P. Pozorini ivot u Srbiji: 1944-1986, Subotica, str.: 195-238, Beograd:
Institut za pozorite, film, radio i televiziju Fakulteta dramskih umetnosti, 1990,
monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd; Gradska biblioteka Vrac;
Gradska biblioteka Karlo Bijelicki Sombor.
177

177. Vujnovi Pri, G. Zgrada subotikog pozorita, Subotica: Meuoptinski
zavod za zatitu, Subotike novine, 1992, (78 str., [9] str. s tablama, 24cm),
monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
3.2.6. Deije pozorite u Subotici:
178. Baraciu, Z. 60 godina: Deje pozorite, Subotica = 60-v: Gyermeksznhz,
Subotica, Subotica: Deje pozorite, = Szabadka: Gyermeksznhz, 1994, 12 str.,
analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
179. Brenner J. Institutional names in Szabadka, Tanulmnyok, 2006, br. 1, str. 75-
83, analitiki nivo.
u biblioteci http://scindeks-clanci.nb.rs/
180. Istorijat Dejeg pozorita- Put dug sedam decenija, 2010, analitiki nivo.
u biblioteci http://www.deposi.co.rs/istorijat_sr.html
181. Lukcs, M. j vadtervek a sznhzakban, Kpes Ifjsg. - ISSN 0352-647X. -
62., 2461. (19. sep. 2007.), str. 6-7., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
182. Ristovski, Lj. Deje pozorite, Subotica = Gyermeksznhz, Szabadka,
Subotica: Deje pozorite = Gyermeksznhz, 1996, (12 str.; 21 cm),
monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
183. Sedlak, A. Trideset godina profesionalnog rada = Hivatsos munknk harminc
ve, Subotica: Deje pozorite, 1977, (20 str., ilustr.; 19 cm), monografska
publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
3.2.7. Narodno pozorite u Somboru:
184. Kai, K. Putujue trupe i izgradnja pozorine zgrade u Somboru 1882. godine,
Putujue pozorine druine u Srba do 1944. godine - Beograd: Muzej pozorine
umetnosti Srbije; Novi Sad: Pozorini muzej Vojvodine, 1993. - str. 77-82.,
analitiki nivo.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
185. Keskenovi, M. Glumac na ognjitu: sto deset godina somborskog pozorinog
zdanja: (1882-1992), U Somboru: Narodno pozorite: Prosveta, 1992, (60 str.,
22 x 22 cm), monografska publikacija.
178

u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
186. Kujundi, M. Pola veka somborskog pozorita. Josip Jasenovi iga: mali
ansambl kao veliki teatar, Dometi. - ISSN 0351-0425. - God. 24, br. 90/91
(jesen-zima 1997), str. 93-105., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
187. Sladi, M. Narodno pozorite u Somboru, Glasnik Drutva konzervatora Srbije.
ISSN 0350-9656. - Br. 32 (2008), str. 126-130., analitiki nivo.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
188. Volk, P. u ed. Pozorini ivot u Srbiji: 1944-1986, Sombor, str. 297-321,
Beograd: Institut za pozorite, film, radio i televiziju Fakulteta dramskih
umetnosti, 1990, monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd; Gradska biblioteka Vrac;
Gradska biblioteka Karlo Bijelicki Sombor.
189. Zrni, M. etrdeset godina profesionalnog pozorita u Somboru, Sombor:
Narodno pozorite, 1986, (157 str.: ilustr.; 23 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad,
Gradska biblioteka Karlo Bijelicki Sombor.
3.2.8. Srpsko Narodno Pozorite, Novi Sad:
190. Anti, M. Grandiozno i impresivno: gosti o stogodinjici Srpskog narodnog
pozorita, Dnevnik. - ISSN 0350-7556. - 19 [tj. 20], 5405 (24. nov. 1961), str.
10., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
191. Dan pozorita, 28. mart 1990.,sadri i: Ustav Drutva za srbsko narodno
pozorite, Novi Sad: Srpsko narodno pozorite, 1990, monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
192. Dimitrijevi, A. Srpsko narodno pozorite u Novom Sadu, DANS. - ISSN 0351-
9775. - Br. 2 (1983), str. 14-15., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
193. urkovi, M. Jugoslovenski anonimni konkurs za izradu idejnog urbanistikog
i arhitektonsko-oblikovnog reenja ueg centra Sombora: izloba konkursnih
radova u Narodnom pozoritu od 04. do 12. maja 1989., Sombor: Samoupravna
interesna zajednica u komunalnoj oblasti optine, 1989, (47 str.: ilustr.; 17 x 25
cm), monografska publikacija.
179

u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
194. Jovanovi Z. ed.Kovaek, B. i drugi., Umetnost na tlu Vojvodine: nauno-
istraivaki projekat Poglavlje: 10. tema: Narodno pozorite Dunavske banovine
(1936-1941), Novi Sad, 1990, monografska publikacija
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
195. Kirilovi, D. Srpsko narodno pozorite: povodom sedamdesetogodinjice,
Sremski Karlovci: Srpska manastirska tamparija, 1931, (82 str.: ilustr.; 24 cm),
monografska publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad, Filozofski fakultet, Novi Sad
196. Marjanovi P. Aktivnost prvog srpskog profesionalnog pozorita u Carevini
Austriji i Austrougarskoj monarhiji - Srpsko narodno pozorite, Novi Sad, 1861-
1914, Zbornik Matice srpske za scenske umetnosti i muziku 1998, br. 22-23, str.
79-83, analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
197. Militar, T. u ed. Sadraj Zastave 1871-1875, Poglavlje: XII Pozorite (331-
338): A. Istorija Srpskog pozorita (331); B. Drutvo za Srpsko narodno
pozorite (331-332); V. Srpsko narodno pozorite u Novom Sadu (333-337),
Novi Sad: Matica srpska, 1985, (381 str.; 24 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad, Filozofski fakultet, Novi Sad.
198. Popovi, D. Zapis povodom prve dramske premijere u novoj zgradi SNP,
Letopis Matice srpske. - ISSN 0025-5939. - God. 157, knj. 427, sv. 6 (jun 1981),
str. 910-916., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
199. Program za idejni projekat zgrade Srpskog narodnog pozorita u Novom Sadu,
Novi Sad, 1960, (41 list; 33 cm), monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
200. Srpsko narodno pozorite, Jovanovi, Z. koautor, Izvetaj o radu Srpskog
narodnog pozorita u Novom Sadu u 1971 godini, Novi Sad: Srpsko narodno
pozorite, 1972, (68 str.: tabele; 29 cm.), monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
201. Stanojevi, L. O Srpskom narodnom pozoritu: 1881-1905. g, U Srem.
Karlovcima: Srpska manastirska tamparija, 1906, (56 str.; 24 cm.),
monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
180

202. Strajni, K. Za savremenu arhitekturu: povodom konkursa za novosadsko
Pozorite, Letopis Matice srpske. - ISSN 0025-5939, Novi Sad, Matica srpska,
103, 321, 3 (septembar 1929), str. 377-403, analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
203. Volk, P. Srpsko pozorite: ilustrovana istorija dramskog teatra, Srpsko narodno
pozorite u Novom Sadu 1861-1914. (145-180); Novosadska pozorita izmeu
dva rata 1918-1941. (337-372); Srpsko narodno pozorite u Novom Sadu 1945-
1995. (459-510); Vojvoanska raskra (689-714); Cterijino pozorje (759-772).,
Beograd: Muzej pozorine umetnosti Srbije, 1997, (851 str.: ilustr., fotogr.; 32
cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd.
204. Vrani, M. Graanska dvorana- prva zgrada Srpskog narodnog pozorita u
Novom Sadu, Graa za prouavanje spomenika kulture Vojvodine. - ISSN
0434-300X. - Knj. 3 (1959), str. 266-269., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
3.2.9. Novosadsko pozorite - jvidki sznhz:
205. Frany, Zs. Az jvidki Sznhz hsz ve, jvidk: Forum: jvidki Sznhz,
1994, (151 p.: ill.; 25 cm), monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
206. Frany, Zs. Az jvidki Sznhz harminc ve, jvidk: Forum: jvidki
Sznhz, 2004, (124 p.: ill.; 25 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd, Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
207. Kich, K. Egy sznhz harminc ve (Trideset godina Novosadskog pozorita),
j Kp. - ISSN 1450-5010. - 8., 6. (jun 2004.), str. 27-28., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
208. Nikolajevi, M. Novosadsko pozorite [Plakat]: 1973-1998: program jubileja
26. januar- 5. februar 1999.= jvidki sznhz: a jubileumi rendezvnysorozat
programja 1999. janur 26 - februr 5., Novi Sad, 1999, (1 plakat: dvobojan; 68
x 48 cm), monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
209. Peji, N. Za publiku, na visokom nivou: Novosadsko pozorite/ jvidki
Sznhz proslavlja tri decenije postojanja, Dnevnik. - ISSN 0350-7556. - God.
62, br. 20457 (23. jan. 2004), str. 15., analitiki nivo.
181

u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
210. Peji, N. Uvek drugaije i uvek dobro: tri decenije Novosadskog pozorita/
jvidki Sznhz, Dnevnik. - ISSN 0350-7556. - God. 62, br. 20462 (28. jan.
2004), str. 15., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
211. jvidki Sznhz. Lthuzatban: hsz v szz kritikja az jvidki Sznhz
eladsairl, jvidk: Forum, 2004, (295 str.: ill.; 23 cm), monografska
publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Gradska biblioteka Subotica -Vrosi knyvtr Szabadka.
212. Volk, P. Pozorini ivot u Srbiji: 1944-1986, Novosadsko pozorite - jvidki
sznhz (str.185-186), Beograd: Institut za pozorite, film, radio i televiziju
Fakulteta dramskih umetnosti, 1990, (1416 str.; 25 cm), monografska
publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd; Gradska biblioteka Karlo
Bijelicki Sombor.
3.2.10. Pozorite Mladih, Novi Sad:
213. amber, S. Pozorite mladih sutra poinje s radom!, Graanski list. - ISSN
1450-9725. - God. 7, br. 2254 (16. feb. 2007), str. 11., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
214. Jovanovi, S. Pozorite mladih, Novi Sad, Almanah pozorita Vojvodine.
ISSN 0572-4872. - sv. 38 (2003/2004 [t. 2007]), str. 29-30., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
215. Komnenovi, M. Pozprite mladih, Vojvoanska Scena. - ISSN 1451-7612. -
God. 2, br. 2/3 (sezona 2004/2005.), str. 17-18., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
216. Prodanovi-Mesaro, S. Reavanje goruih problema: poinje rekonstrukcija
zgrade Pozorita mladih, Graanski list. - ISSN 1450-9725. - God. 4, br.
1324/1325 (31. jul/1. avg. 2004), str. 14., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
217. Selakovi, D. 70 godina Pozorita mladih: Novi Sad, 15.-22.09.2001., Novi Sad:
Pozorite mladih, 2001, (16 listova,: ilustr.; 15 x 15 cm), monografska
publikacija.
182

u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
3.2.11. Pozorite u Sremskoj Mitrovici:
218. Anoji, D. Pozorite Dobrica Milutinovi, Sremska Mitrovica, Almanah
pozorita Vojvodine. ISSN 0572-4872. - sv. 37 (2002/2003 t. 2006), str. 44-
46., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
219. Budoan, A. Pozorini ivot u Sremskoj Mitrovici, Vojvoanska Scena. - ISSN
1451-7612. - God. 1, br. 1 (dec. 2004.), str. 15-16., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
220. Deni, . Srpsko pozorite u Mitrovici sredinom XIX veka, Zbornik za istoriju.
- ISSN 0350-0489. 6 (1972), str. 146-152., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
221. Lemaji, N. Poeci pozorinog ivota u Mitrovici kao odraz nastanka
graanskog stalea, Godinjak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu. - ISSN
0374-0730. - Knj. 25 (1997 t. 1998), str. 19-29., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
222. Pozorite Dobrica Milutinovi, Sremska Mitrovica, Sremska Mitrovica:
Pozorite Dobrica Milutinovi, 1986-198?, zbirni zapis.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
223. Tima, A. Amaterska umetnika ekipa u Sremu uspeno zamenjuje
profesionalno pozorite, Slobodna Vojvodina. - ISSN 1451-4591. - God. 5, br.
416 (3. mart 1946), str. 5., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
224. Volk, P. ed. Pozorini ivot u Srbiji: 1944-1986, Sremska Mitrovica str.:322-
335, Beograd: Institut za pozorite, film, radio i televiziju Fakulteta dramskih
umetnosti, 1990, monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd; Gradska biblioteka Karlo
Bijelicki Sombor.
3.3. Bibliografska graa pozorita na prostoru Centralne Srbije:
Od ukupno 12 pozorita na prostoru Ue Srbije pronaene su bibliografske
jedinice za 10 pozorinih kua i njihovih scenskih prostora.
3.3.1. Pozorite u apcu:
183

225. Krmar, V. Dinamian je pozorini ivot u apcu, Pozorite. - ISSN 0352-
907X. - God. 65, br. 1/3 (sept. - nov. 1997.), str. 51-54., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
226. Markovi, O. 150 godina pozorita u apcu: 1840-1990, abac: Narodno
pozorite Ljubia Jovanovi, Beograd: Muzej pozorine umetnosti Srbije,
1990, 64 str., monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Gradska biblioteka Karlo Bijelicki Sombor.
227. Volk, P. Traganje za savremenim izrazom na sceni u apcu, Teatron. - ISSN
0351-7500. - God. 15, br. 72/73/74 (1990), str. 87-114., analitiki nivo.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
3.3.2. Pozorite u Valjevu:
228. Milinovi, K. Gradsko narodno pozorite (GNP) u Valjevu 1950-1956, Glasnik.
- ISSN 0354-9143. - Br. 33 (1999), str. 23-4., analitiki nivo.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
229. Stojkovi, B. Velikani srpskog pozorita, Beograd: Srpska knjievna zadruga,
Valjevo: Mili Raki, 1983, 363 str, monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Fakultet primenjenih umetnosti, Beograd; Univerzitetska biblioteka, Kragujevac.
3.3.3. Pozorite u Uicu:
230. 50 godina Narodnog pozorita u Uicu, Meaj. - ISSN 0351-5451. - 35 (1995),
str. 5-122., analitiki nivo.
u biblioteci Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd.
231. Milosavljevi, A. Tragom minulog vremena Narodnog pozorita u Titovom
Uicu, Teatron. - ISSN 0351-7500. - br. 53/55 (1985), str. 32-39., analitiki
nivo.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
232. Narodno pozorite; Titovo Uice. Narodno pozorite Titovo Uice: 1945-1985,
Beograd: Narodno pozorite, 1986, (224 str.: ilustr.; 24 cm), monografska
publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
233. Nedovi, O. Poetak rada Narodnog pozorita u Titovom Uicu, Teatron. -
ISSN 0351-7500. - br. 53/55 (1985), str. 40-41., analitiki nivo.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
184

234. Radovi, S. Tragom Uikog teatralnog drutva, Uice: Narodno pozorite,
2006, (176 str.: ilustr.; 21 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Filoloko-umetniki fakultet,
Kragujevac.
3.3.4. Pozorite u aku:
235. Milosavljevi, O. Narodno pozorite u aku: (1946-1956): [izloba povodom
60 godina od osnivanja aanskog pozorita], april maj 2006., aak:
Meuoptinski istorijski arhiv, 2006, (12 str.: ilustr.; 22 x 22 cm), monografska
publikacija.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
236. Miloevi, M. Kratka istorija jednog pozorita: Pozorite u aku od 1946. do
1956. godine, Art 032. - ISSN 1451-0197. - Br. 10 (2004), str. 53-55., analitiki
nivo.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
3.3.5. Pozorite u Kragujevcu:
237. Bogdanovi, S. Kragujevako pozorite: 1951-1984, Kragujevac: Centar za
nauna istraivanja SANU i Univerziteta u Kragujevcu, 2005, (225 str.: ilustr.;
22 x 22 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd; Istorijski muzej Srbije,
Beograd; Univerzitetska biblioteka, Kragujevac.
238. Bokovi, D. Joakim Vuji, otac srpskog pozorita: zbornik radova sa okruglog
stola odranog 12. februara 2005. godine u Kragujevcu, povodom 170 godina
osnivanja Knjaesko-srbskog teatra, Kragujevac: Grad Kragujevac, 2008, (112
str.; 23 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Narodna biblioteka Vuk Karadi, Kragujevac.
239. oli-Biljanovski, D. Istorijski kontinuitet i savremena organizaciono-
produkcijska problematika Teatra Joakim Vuji u Kragujevcu poetkom XXI
veka, Zbornik radova Fakulteta dramskih umetnosti. - ISSN 1450-5681. - Br. 5
(2001), str. 104-116., analitiki nivo.
u biblioteci Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd.
185

240. Stojadinovi, R. 125 godinjica knjaesko-srbskog teatra u Kragujevcu,
Kragujevac: Odbor za proslavu, 1960, (49 str, 13 str. s tablama (fotogr.), 22 cm),
monografska publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Narodna biblioteka Vuk Karadi,
Kragujevac.
241. Stojadinovi, R. Kragujevako pozorite: 1835-1951, Svetlost: Muzej pozorine
umetnosti SR Srbije, 1975, monografska publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Univerzitetska biblioteka Svetozar
Markovi, Beograd; Univerzitetska biblioteka, Kragujevac.
242. Stojadinovi, R. Kragujevako pozorite: 1951-1984, Kragujevac: Centar za
nauna istraivanja SANU i Univerziteta u Kragujevcu, 2005, (225 str.: ilustr.;
22 x 22 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd; Istorijski muzej Srbije,
Beograd; Univerzitetska biblioteka, Kragujevac.
3.3.6. Pozorite u Kruevcu:
243. Batanev, D. Junije ne znai tunije: 44. festival profesionalnih pozorita
Srbije Joakim Vuji u Kruevcu, Scena. - ISSN 0036-5734. - God. 44, br. 2/3
(apr.- sept. 2008.), str. 89-91., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
244. Krmar, V. Andri i pozorite u Kruevcu, Pozorite. - ISSN 0352-907X. -
God. 69, br. 1/7 (sept. 2001. - mart 2002.), str. 38-39., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
245. Mirkovi, M. Kruevako pozorite: 1946-1996, Kruevac: Kruevako
pozorite, 1996, 250 str., monografska publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Narodna biblioteka Kruevac
246. Mirkovi, M. Pedeset godina Kruevakog pozorita: 1946-1996, Bagdala. -
ISSN 0005-3880. - God. 38, br. 426/427 (1996), str. 22-23., analitiki nivo.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
247. Petrovi, M. Iz trinaestog reda: pozorine beleke, Kruevac: Kruevako
pozorite, 1994, 102 str., monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Narodna biblioteka Kruevac.
186

3.3.7. Narodno Pozorite u Niu:
248. 75/Sedamdeset pet/ godina pozorita u Niu 1887-1962, Ni: Narodno pozorite,
1963, (67 str.: ilustr.; 20 cm.), monografska publikacija.
u biblioteci Univerzitetska biblioteka Nikola Tesla, Ni
249. Het, O. Meu kulisama, Ni: Prosveta: Narodno pozorite, 1992., (166 str.:
ilustr.; 24 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
250. Jani, S. Izloba 75 godina pozorita u Niu: 1887-1962: Ni, 5.-12. maj 1963.:
katalog izlobe, Ni: Narodno pozorite, 1963., (67 str.: ilustr.; 20 cm.),
monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
251. Jani, S. Niko pozorite: 1887-1944, Beograd: Muzej pozorine umetnosti SR
Srbije, 197?, (156 str.: ilustr.; 23 cm), monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
252. Jovanovi, Z. Pozorite bez snova, Gradina. - ISSN 0436-2616. - God. 22, br. 1
(1987), str. 150-160., analitiki nivo.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
253. Jovanovi, Z. Sto godina dramskog stvaralatva u Niu, Gradina. - ISSN 0436-
2616. - God. 22, br. 12 (1987), str. 186-190., analitiki nivo.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
254. Kosti, T. Godine rada i znaajnih uspeha: uz stodevetu godinjicu Narodnog
pozorita u Niu, Pozorite. - ISSN 0352-907X. - God. 63, br. 8/9/10 (apr. - jun
1996.), str. 53., analitiki nivo.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
255. Krsti, S. Vreme na sceni: kazivanja povodom stogodinjice Narodnog
pozorita u Niu, Ni: Narodne novine, 1987, (110 str.: ilustr.; 22 cm),
monografska publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Radio-televizija Srbije, Beograd.
256. Radojkovi, R. Narodno pozorite Ni: 1944-1987, Beograd: Muzej pozorine
umetnosti SR Srbije, 1987, (342 str.: ilustr.; 23 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
257. Sto godina Narodnog pozorita u Niu: (1887-1987.): retrospektivna izloba,
Ni: Istorijski arhiv, 1987, (31 str.: ilustr.; 21 cm), monografska publikacija.
187

u biblioteci Univerzitetska biblioteka Nikola Tesla, Ni.
3.3.8. Pozorite u Pirotu:
258. Krsti, S. Svetlosti dimitrovgradske pozornice, Dimitrovgrad: Centar za kulturu:
Skuptina Optine, 1998, (159 str.: ilustr.; 24 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Univerzitetska biblioteka Svetozar
Markovi, Beograd; Fond za humanitarno pravo, Beograd.
259. Nikoli, P. 50 godina pozorita u Pirotu: 1944-1994., Pirot: Narodno pozorite,
1994, (177 str.: ilustr.; 22 x 22 cm), monografska publikacija.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
3.3.9. Pozorite u Zajearu:
260. Lazi, R. Pozorite Timoke krajine, [B. m.: b. i., b. g.], (14 str.: ilustr.; 28 cm.),
monografska publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Narodna biblioteka Bor.
261. Cerovi, V. Pozorite uprkos svemu, Ruma: Srpska knjiga, Zajear: Pozorite
Zoran Radmilovi, 2008, (296 str. 296 str.: ilustr.; 30 cm), monografska
publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Matina biblioteka Svetozar Markovi, Zajear.
262. Prvulovi, G. Sva Talijina lica: 105 lanova Zajearskog pozorita 1947-2002 u
karikaturi, Zajear: itopromet, 2003, (128 str.: karikature; 21 cm), monografska
publikacija.
u bibliotekama: Narodna biblioteka Srbije, Beograd; Biblioteka Matice srpske, Novi Sad;
Matina biblioteka Svetozar Markovi, Zajear.
3.3.10. Pozorite u Vranju:
263. Anti, M. Pozorini ivot Vranja, Vranje: Dom kulture, 1987, (591 str.: ilustr.;
25 cm), monografska publikacija.
u bibliotekama: Biblioteka Matice srpske, Novi Sad; Univerzitetska biblioteka Svetozar
Markovi, Beograd; Gradska biblioteka Karlo Bijelicki Sombor.
264. Petruijevi, Z. Izloba slika Zorana Petruijevia akademskog slikara, 30. 1.
1996.: sto godina pozorita u Vranju, Vranje: Dom kulture Bora Stankovi,
1996, (20 str.: ilustr.; 21 cm.), monografska publikacija.
u biblioteci Biblioteka Matice srpske, Novi Sad.
188

265. Radivojevi, R. Pozorini vremeplov Vranja: 1896-2006, Vranje: Pozorite
Bora Stankovi, 2006, (103 str.: ilustr.; 24 cm), monografska publikacija.
u biblioteci Narodna biblioteka Srbije, Beograd.
4. ANALIZA BIBLIOGRAFSKE GRAE
Prikupljene bibliografske jedinice o arhitektonskim objektima za scenske
dogaaje na podruju Republike Srbije mogue je analizirati i klasifikovati prema:
- vrsti bibliografskih jedinica (monografska, serijska, kartografska, ...),
- godini publikovanja,
- zastupljenosti i pristupanosti u bibliotekama na prostoru Republike Srbije.

4.1. Klasifikacija bibliografske grae po vrsti, na monografske i serijske:
br. Bibliografska graa
pozorinih kua grupisana
po regionima R. Srbije
monografska
graa
serijska graa -
periodika
ukupno br.
bibliografske
grae
1. pozorita Beograd 40 28 68
2. pozorita Vojvodine 45 61 106
3. pozorita Ue Srbije 27 14 41
ukupan br. na prostoru Srbije 112 103 215
4. opta pozorina graa 41 9 50
ukupan broj bibliografska graa 153 112 265

4.2. Klasifikacija po godini publikovanja:
br. godina publikovanja
B
e
o
g
r
a
d
s
k
i
h

p
o
z
o
r
i

t
a

P
o
z
o
r
i

t
a

u

V
o
j
v
o
d
i
n
i

P
o
z
o
r
i

t
a

u

U

o
j

S
r
b
i
j
i

U
k
u
p
n
o

n
a

p
r
o
s
t
o
r
u

S
r
b
i
j
e

O
p

t
e

d
o
k
e
n
t
a
c
i
j
e

U
k
u
p
n
o

1. do 1920. 3 1 / 4 / 4
2. 1920. 1940. 1 2 / 3 1 4
3. 1940. 1950. 1 5 / 6 2 8
4. 1950. 1960. 1 4 / 5 / 5
5. 1960. 1970. 4 6 3 13 1 14
6. 1970. 1980. 4 11 2 17 5 23
7. 1980. 1990. 9 13 12 34 5 41
8. 1990. 2000. 24 32 14 70 7 75
9. 2000. 2010. 21 32 10 63 29 94
ukupno: 68 106 41 215 50 265

189

4.3. Klasifikacija po zastupljenosti i pristupanosti jedinica u bibliotekama
na prostoru Republike Srbije.
4.3.1. Opta bibliografska graa o arhitektonskim objektima i prostorima za
scenske dogaaje:
br. biblioteka broj identifikovanih jedinica
1. Narodna biblioteka Srbije, Beograd 23
2. Biblioteka Matice srpske, Novi Sad 45
3. Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Beograd 22
4. Fakultet primenjenih umetnosti, Beograd 13
5. Arhitektonski fakultet, Beograd 10
6. Radio-televizija Srbije, Beograd 1
7. Gradska biblioteka Karlo Bijelicki Sombor 5
8. Univerzitetska biblioteka Nikola Tesla, Ni 1
9. http://scindeks.nb.rs/ 2
10. Narodna biblioteka Kruevac 1
11. Univerzitetska biblioteka, Kragujevac 1
12. Gradska biblioteka Vrac 1

4.3.2. Posebna bibliografska graa o arhitektonskim objektima i prostorima za
svaku pozorinu kuu u Republici Srbiji
br. Biblioteka: Beograd Vojvodina
Ua
Srbija
Srbija
1. Narodna biblioteka Srbije, Beograd 33 19 21 73
2. Biblioteka Matice srpske, Novi Sad 36 100 24 160
3. Univerzitetska biblioteka S. Markovi,
Beograd
17 14 6 37
4. Fakultet primenjenih umetnosti, Beograd 6 / 1 7
5. Arhitektonski fakultet, Beograd 1 / / 1
6. Radio-televizija Srbije, Beograd 1 / 1 2
7. Gradska biblioteka K. Bijelicki Sombor 5 8 2 15
8. Univerzitetska biblioteka N. Tesla, Ni 1 / 2 3
9. http://scindeks.nb.rs/ 2 1 / 3
10. Narodna biblioteka Kruevac / / 2 2
11. Univerzitetska biblioteka, Kragujevac 3 / 5 8
12. www.narodnopozoriste.co.rs/ 1 / / 1
13. Fakultet muzike umetnosti, Beograd 1 / / 1
14. Filozofski fakultet, Beograd 1 / / 1
15. Muzej pozorine umetnosti Srbije,
Beograd
3 / / 3
16. Arhiv Jugoslavije, Beograd 1 / / 1
17. Matina biblioteka S. Markovi Zajear 1 / 1 2
18. Gradska biblioteka, Vrac 1 2 / 3
19. Filoloki fakultet, Beograd 1 / / 1
20. Gradska biblioteka Subotica / 4 / 4
21. http://www.deposi.co.rs/ / 1 / 1
190

22. Filozofski fakultet, Novi Sad / 2 / 2
23. Filoloko-umetniki fakultet, Kragujevac / / 1 1
24. Istorijski muzej Srbije, Beograd / / 1 1
25. Fond za humanitarno pravo, Beograd / / 1 1
26. Narodna biblioteka Bor / / 1 1
Ukupno: 115 151 69 335

5. ZAKLJUAK
Od ukupno prikupljenih 265 bibliografskih jedinica, 50 ih je identifikovano
kao opta bibliografska graa, dok ostalih 215 spadaju u domen posebne grae tj. u
dela koja se direktno tiu odreene analizirane pozorine kue na prostoru Republike
Srbije i njenih arhitektonskih prostora za scenske dogaaje. Celokupna prikupljena
bibliografska graa preteno je sainjena od monografskih publikacija 153 jedinice
su ovog tipa, dok su ostale publikacije serijske.
Razvrstavanjem bibliografskih jedinica po bibliotekama u kojima se mogu
pronai, najbrojnija kolekcija se nalazi u fondu biblioteke Matice srpske u Novom
Sadu sa ukupno 160 bibliografskih jedinica za datu analiziranu temu.
Analizom vremena publikovanja grae, dolo se do zakljuka da je
najplodniji period bio od 2000. do 2010. godine sa ukupno 94 objavljene
bibliografske jedinice.
Arhitektonski objekti pozorinih funkcija koji su najvie bibliografski
obraivani su Narodno pozorite/Narodno kazalite/Npsznhz, Subotica prikazano u
23 jedinice; Narodno Pozorite, Beograd prikazano u 20 jedinica i Srpsko Narodno
Pozorite, Novi Sad prikazano u 15 bibliografskih jedinica. Pozorita za koja nije
pronaena nikakva dokumentacija o publikovanoj analizi njihovih scenskih prostora
predstavljaju: 5 pozorita u beogradskom regionu ( Teatar T, Beograd;
Madlenijanum, Zemun; Zvezdara Teatar, Beograd; Pozorite na Slaviji, Beograd; i
Pan Teatar, Beograd), 3 pozorita na prostoru Vojvodine (Deije pozorite u
Somboru; Pozorina sala NIS-a, Novi Sad; Pozorite Dee Kostolanji/Kosztolnyi
Dezs Sznhz, Subotica) i 2 pozorita na prostoru Ue Srbije (Pozorite u Kraljevu i
Deije Pozorite u Niu).
6. ZAVRNE NAPOMENE
Rad je uraen u okviru projekta Ministarstva za nauku i tehnoloki razvoj,
pod nazivom Tehniko-tehnoloko stanje i potencijali arhitektonskih objekata za
191

scenske dogaaje u Republici Srbiji, pod rukovodstvom dr Radivoja Dinulovia,
vanrednog profesora.
7. REFERENCE
23) COBISS.SR Kooperativni online bibliografski sistem i servisi (videti:
http://www.vbs.rs/cobiss/)
24) KoBSON - Konzorcijum biblioteka Srbije za objedinjenu nabavku (videti:
http://kobson.nb.rs/)
25) SCIndeks srpski nacionalni citatni indeks (videti: http://scindeks.nb.rs/)
26) Statement of international cataloguing principles - Draft approved by the
IFLA Meeting of Experts on an International Cataloguing Code, 1st,
Frankfurt, 2003 (videti: http: http://www.d-nb.de/)
27) Svenonius, Elaine: The Intellectual Foundation of Information
Organization, Cambridge, Mass.: MIT Press 2000.
28) Tillett, Barbara B., Cristn, Ana Lupe: Cataloguing Principles: The
Statement of International Cataloguing (ICP) and its Glossary, International
Federation of Library Associations and Institutions (IFLA), The Hague,
2009.
29) Van Raan, Anthony F.J.: The use of bibliometric analysis in research
performance assessment and monitoring of interdisciplinary scientific
developments, Technikfolgenabschtzung-Theorie und Praxis/Technology
Assessment-Theory and Practice, br. 12(1), Eggenstein-Leopoldshafen 2003,
str.20-29.

192










193

Igor Mara, dipl.in.arh.
asistent, Departman za arhitekturu i urbanizam, Fakultet tehnikih nauka,
Novi Sad
PREDSTAVE POZORINIH KUA U REPUBLICI SRBIJI
Apstrakt:. Pozorite je uvek idealizovana predstava ivota. Za razliku od socijalnog,
ivog prostora, pozorite podrazumeva teatralizaciju, dramatizaciju odnosa, jasno
odreene relacije, unapred odreene kodove, odnose i granice. Pozorite uvek
podrazumeva interpretaciju, izvoenje, simulaciju, odreen, kontrolisan sistem
predstave, za razliku od socijalnog prostora koji je uvek predmet pregovora, a
kontrola i pristup su predmet spora. Ako je to tako, da li je mogue predstaviti jedan
decentralizovani, razvojni, kompleksni sistem kakav je urbani prostor sa
centralizovanim i hijerarhijskim sistemom scenskog dogaaja, i kako, i na koji nain,
se to manifestuje kroz objekte u kojima se ti dogaaji odvijaju?

Kljune rei: arhitektura pozorita; predstave prostora; prostori predstave

194

REPRESENTATIONS OF THEATER HOUSES IN THE REPUBLIC OF
SERBIA
Abstract:. Theatre has always been an idealized representation of a life. It implies
theatre presentation, the dramatization of relationships and relations, pre-determined
codes, relations and boundaries. If so, is it possible to present a decentralized,
developmental, complex system that the urban space is by utilizing the centralized
and hierarchy system of a performance event, and what is the manner it manifests
itself through the buildings in which it is all taking place?

Keywords: theatres; architecture of theatres; representations of space;
representational space



Sadraj:

1. Uvod
2. Predstave prostora
3. Prostori predstave
4. Zakljuak
5. Zavrne napomene
6. Reference


195

1. UVOD
Pozorite je oduvek zauzimalo vanu, a esto i centralnu poziciju, svakog
drutva kroz istoriju. Ta pozicija se ogledala i u dominantnom poloaju samog
pozorita u okviru gradskog prostora. Pozorine kue, svakako pripadaju onome to
Aldo Rosi naziva primarnim elementima urbane strukture, urbanim spomenicima, kao
obelejima kolektivne elje
1
. Ovakvi urbani spomenici i njihovi prostori nude svakom
lanu drutva sliku zajednitva, pripadnosti i identiteta, sliku onoga to Anri Lefevr
zove slikom drutvene pojave
2
. Videti i biti vien, razumeti i biti shvaen, to je
sudbina ljudskog; biti glumac i gledalac, to je stanje ljudskog ivota
3
. Meutim,
pozorite je uvek idealizovana predstava ivota. Predstava zahteva prostornu
postavku, a bez obzira na vremenski period tu postavku moemo svesti na osnovnu
podelu, na scenu i auditorijum. Pozorini prostor je prostor drugaiji od onog kojeg
predstavlja, on pravi jasnu razliku izmeu glumca i gledaoca. Za razliku od
socijalnog, ivog prostora, pozorite podrazumeva teatralizaciju, dramatizaciju
odnosa, jasno odreene relacije, unapred odreene kodove, odnose i granice. Ova
teatralizacija, ta sceninost, kada su pozorini objekti u pitanju, se uglavnom
odnosila na korespodenciju proelja zgrade s ulicom ili trgom, tradicionalno sredstvo
iskazivanja pozorita arhitekturom
4
. Upravo ovakav nain komunikacije objekta sa
okruenjem se vrlo esto manifestuje kroz formalistiki, fiksni, kodirani i hijerarhijski
sistem, kroz odreeni stil
5
. Stil ini da predstava arhitekture bude familijarna,
laka za itanje, a arhitektonske odluke donesene u okviru nekog stila su sigurne i
liene odgovornosti
6
. Predstava kue se manifestuje kroz niz statinih narativa-slika,
koje postaju znaajnije od autentinosti. To su estetizovane, idealizovane slike nas
samih i prostora u kojima boravimo. Zato elimo da budemo zavedeni njima, da
budemo apsorbovani teatrom postavljenim za nas
7
. Meutim, ljudima treba razonoda,
i u tom stanju apsorbuju umetniko delo. Arhitektura se uvek predstavlja kao prototip
umetnosti koja se posmatra u razonodi, u stanju rasute panje
8
. Ona vie nije predmet
paljivog posmatranja.
Prostor i nain na koji ga doivljavamo, formira i ini deo onoga to zovemo
unutranjom predstavom, tako znaajnom i nezamenljivom u procesu koji omoguava
interakciju pojedinca sa okruenjem. Upravo na ovo misli Miel Fuko kada kae da
veruje da anksioznost nae ere ima fudamentalne veze sa prostorom
9
.

196




Slika 1. Velika Opera, Pariz

Slika 2.Pozorite Karlo Felie, enova

Neodvojivi deo ovih predstava ini i nain na koji itamo i razumemo
javne objekte, kao dominantne elemente urbane strukture (slike 1. i 2.). Urbani
spomenici, kako kae Aldo Rosi, su obeleja kolektivne elje, i nameu se kao
primarni elementi, kao stalne take urbane dinamike
10
. Njihov poloaj u razumevanju
razvoja, dinamike neke urbane sredine ne ogleda se u njihovoj funkciji, jer ovi objekti
su esto tokom vremena menjali svoj program, ve u njihovoj trajnosti i nainu na
koji formiraju celoviti sistem prostornih jedinica i sklopova koje su, pre svega, izvor
i utok ljudskih aktivnosti i okrilje sloenih ivotnih procesa u urbanoj sredini
11
.
Meutim, svedoci smo, danas, da ova pretpostavka odnosa delova i celine, kao
skladnog odnosa kue i grada, vie ne postoji. Celina vie nije nita drugo do skup
njenih delova; delovi nemaju vezu jedni sa drugima
12
. Na doivljaj prostora nije vie
onaj postepenog linearnog razvoja kroz vreme, ve pre mree koja meusobno spaja
take pravei sopstveni preplet
13
. Da bi razumeli ove prostore, nain i razloge
njihovog nastanka, moramo pronai nain da razmrsimo, dekodiramo mreu koju
grade, da demarkiramo
14
njihovo tkanje.
2. PREDSTAVE PROSTORA
Kada su pozorita i njihove kue u pitanju , kao i prostori koje formiraju, to
dekodiranje ini se mora biti vezano za ono to Garnije tvrdi da ini pozorite
interesantnim, i ini da ono oduevljava, a to je da ono vue svoje paradigme iz
pozorita ivota
15
. Iz prostora, stvorenog kroz svakodnevno delovanje i relacije,
proizvedenog kao ljudski prostor. Pozorite je uvek teatralizacija ivota, a pozorina
kua, kao prostorna manifestacija, uvek predstava prostora koji nas okruuje. Anri
Lefevr opisuje ove predstave prostora
16
kao dominantne u oblicima znanja, koja su
temelj racionalno-profesionalne strukture moi drave. Zato je pozorite oduvek bilo
197

objekat interesovanja drave, kao jedan od bitnih elemenata stvaranja nacije,
odraavanja nacionalnog identiteta, i najvanije odravanja i predstave moi jedne
nacije. Najbolji primer ovoga su pozorita i pozorine kue XIX veka. Velika Opera u
Parizu arla Garnijea, Drezdensko pozorite i Burgteatar u Beu (slike 3. i 4.),
Gotfrida Sempera koji kroz svoju arhitekturu svedoe o znaaju i vrednosti pozorita,
i postaju dragoceni, prestini i dominantni elementi fizike strukture grada
17
.




Slika 3. Gotfrid Semper, Drezdensko
pozorite, Drezden

Slika 4.Gotfrid Semper, Burgteatar, Be

Upravo ovakav poloaj pozorita toga vremena utie i na nain na koji se
formiraju nacionalna pozorita na ovim prostorima. Narodno pozorite u Beogradu,
koje nastaje u istom periodu (1868-1869), prati svoje savremene uzore po nainu
organizovanja, znaenju i odnosu prema prostoru u kojem nastaje (slika 5.). Objekat
pozorita je tokom vremena doiveo nekoliko rekonstrukcija. Za sam izgled pozorita,
i nain na koji komunicira sa okruenjem, najbitnije su, ini se, dve rekonstrukcije.
Prva 1912. godine, koja je zbog ratova zavrena tek 1922. godine (slika 6.), kojim
proelje pozorita dobija izgled kakav zadrava i do danas. Druga je rekonstrukcija iz
1986. godine, kojom objekat dobija svoj dananji izgled. Ove rekonstrukcije su imale
za cilja da obezbede bolje i kvalitetnije funkcionisanje pozorita, ali i da obnove i
odre prostorno znaenje samog objekta koje je imao u trenutku nastajanja, da odre
duh epohe u kojoj nastaje, duh buenja i stvaranja nacije, duh teatralnosti.

198






Slika 5. Narodno pozorite,Beograd,
1868-1869.

Slika 6.Narodno pozorite, Beograd, 1922.

Za razumevanje pozorita kao predstave moi drave ili vladara, i znaaja
pozorine kue kao arhitektonskog i prostornog produkta u tom kontekstu, vana su
tri projekta Gotfrida Sempera. Po nalogu bavarskog kralja Ludviga II, Gotfrid Semper
i Rihard Vagner su radili na projektu novog operskog teatra, koji je pre svega trebao
da bude prostorna postavka za izvoenje muzikih drama Riharda Vagnera. Ova tri
projekta Monumentalno pozorite, Staklena palata A i Staklena palata B nikada nisu
izvedena, ali su ipak od velikog znaaja za razvoj pozorine arhitekture
18
. Meutim,
nesumnjiv znaaj arhitektonskog sklopa ovih pozorita za arhitekturu i razvoj
pozorinih kua, nee biti predmet prouavanja ve mesto, prostor koji je odabran za
njihovu realizaciju.




Slika 7. Monumentalno
pozorite,Minhen, model

Slika 8.Monumentalno pozorite, Minhen,
situacija

199

U sluaju Monumentalnog pozorita kao stalnog pozorita, lokacija se
nalazila u jo neizgraenom, ali atraktivnom delu Minhena (slika 7.). Po planu
pozorite se nalazilo na kraju novog poteza koji je kretao od Hofgartena ispred
kraljeve rezidencije (slika 8.). Pod pritiskom javnosti kralj Ludvig II odustaje od ovog
projekta. Meutim, koliko je znaajna i bitna za Sempera i Vagnera bila lokacija i
poloaj pozorita, u odnosu na gradski prostor u kojem interveniu, dovoljno govori
injenica da e na ovoj lokaciji kasnije biti izgraen Maximilianeum, graen kao
kraljevska palata, a danas je i sedite Parlamenta Bavarske. Ono to nije uspeo u
Minhenu, Gotfrid Semper je postigao sa Burgteatrom na bekom Ringu, kao jednim
od najdominantnijih objekata u ovom, uz Osmanovu rekonstrukciju Pariza,
najznaajnijem primeru arhitekture i planiranja gradova XIX veka.
Iako Monumentalno pozorite nije izvedeno, Semper nastavlja svoj rad na
dve varijante privremenog pozorita smetenih u Staklenoj palati u Minhenu,
izgraenoj po ugledu na Staklenu palatu Dozefa Pakstona u Londonu. Semper opet
bira da zauzme prostor koji je vaan i oboavan u sredini u kojoj radi, i zbog toga
unapred osuen na odbacivanje
19
. Projekti za Staklenu palatu A (slika 9.) i staklenu
palatu B (slika 10.) su moda jo znaajniji zato to Semper ovde pokuava da
klasino antiko pozorite, prilagoeno za izvoenje Vagnerovih muzikih drama,
uvede u za to vreme i sa stanovita tehnologije i arhitektonskog jezika visoko
tehnoloki objekat Staklene palate i na taj nain obue, urami savremenu kopiju.



Slika 9. Staklena palata A

Slika 10. Staklena palata B

Ovde ne moemo a da ne napravimo paralelu sa novom zgradom
Jugoslovenskog dramskog pozorita. Zgrada JDP-a je 1997. godine izgorela u poaru,
iste godine se raspisuje konkurs za novu zgradu pozorita. Raspisom konkursa je
uslovljeno zadravanje fasade onakve kakva je uraena po projektu ruskog arhitekte
Nikolaja Krasnova iz 1926, fasade koja je rekonstrukcijom 1947. godine, arhitekte
Momila Bjelobrka potpuno pokrivena, a zatim i po trei put menjana projektom
slikara edomira Vasia i arhitekte ora Bobia 1985. godine (slika 11.).
200







Slika 11. Skica fasade JDP-a u Beogradu,
edomir Vasi, 1985.

Slika 12. JDP, Beograd, Zoran
Radojii i Dejan Miljkovi, 2003.

Raspisom konkursa se takoe insistira na zadravanju unutranje strukture
objekta koja je zatim tokom gradnje menjana i prilagoavana
20
. Posebnu temu
predstavlja sam izgled objekta uraenog po pobednikom projektu arhitekata Zorana
Radojiia i Dejana Miljkovia (slika 12.), koji koristei savremeni arhitektonski
jezik i elemente, titi i sakriva repliku fasade Krasnova. Inae Krasnovljeva fasada
nastaje kao rekonstrukcija fasade Dvorskog manjea, prilagoenog posle Prvog
svetskog rata, za potrebe izvoenja pozorinih predstava koristei neoklasini manir,
prilagoen epohi
21
. Razloge za konkursni zahtev za obnavljane ovakve fasade,
moda treba traiti u pokuaju odravanja, predstave, simulacije evropskog duha
Beograda 20-tih godina XX veka, koju je Krasnovljeva fasada trebalo da simulira.
Savremena kopija Krasnovljeve fasade tako postaje simulacija simulacije, postaje
simulakrum
22
. Ona je realnija, autentinija od samog originala, ona je hiper-realna.


201





Slika 13.arls Garnije,
Velika Opera, Pariz,
enterijer
Slika 14 Ludvig II,
Dvorac Neuschwanstein,
Bavarska
Slika 15. Pepeljugin
dvorac, Volt Dizni park

Ovde se ponovo vraamo na problem autentinosti pozorita i njegovih kua.
Slika koja se za nas kao korisnika stvara, idealizovana slike ivota, koja kroz sistem
kodova predstavlja, nekada otvoreno, nekada prikriveno, izraz moi, bilo da je to
predstava barokne opere arla Garnijea (slika 13.), kao slika Drugog francuskog
carstva, ili nadrealna predstava dvorca kralja Ludviga II (slika 14.) koju Volt Dizni
smeta u svoj zabavni park, hiper-svet zabave i razonode (slika 15.). Oba primera su
slina upravo u insistiranju na zadovoljenju potreba drutva u kojima nastaju
23
. Ako je
to tako, ne treba se uditi to Madlenianum (slika 17.), kao prvo privatno pozorite i
opera u Srbiji, nastalo kao rekonstrukcija Zemunskog pozorita po projektu arhitekte
Ivana Antia, svojim proeljem, arhitektonskim sklopom, neodoljivo podsea na
Narodno pozorite. Madlenianum i Narodno pozorite su dve strane iste medalje.
Madlenianum osniva Madlene Zepter, a Narodno pozorite osniva drava, a zapravo i
formalno kralj. Obe kue nastaju kao izraz moi pojedinca.

202






Slika 16. Narodno pozorite, Beograd


Slika 17. Madlenianu, Zemun
3. PROSTORI PREDSTAVE
Pozorite ima tu sposobnost da naprampostavlja u pojedinanom stvarnom
mestu vie prostora, na ovaj nain pozorite donosi u pravougaonik bine, jedno za
drugim, itavu seriju razliitih mesta i prostora
24
. Na slian nain, se nai stvarni, kroz
relacije stvoreni prostori ukrtaju i preklapaju jedan na drugi. Meutim pozorite uvek
podrazumeva interpretaciju, izvoenje, simulaciju, odreen, kontrolisan sistem
predstave, za razliku od socijalnog prostora koji je uvek predmet pregovora, a
kontrola i pristup su predmet spora. Za razliku od javnog prostora, prostora ivota,
pozorita uvek predstavljaju sistem otvaranja i zatvaranja, koja ih izoluju i ine
propusnim. Generalno ona nisu slobodno pristupna mesta kao javni prostori
25
.
Predhodno se, moda, najbolje ogleda u sluaju Pozorita na Terazijama (slika 18.),
koje sa gradom, komunicira jedino preko svog ulaznog prostora.
Garnije vidi svet pozornicu kao niz dramskih, kominih i traginih scena koje
se meusobno preklapaju
26
, i time opravdava potrebu za teatralnou arhitekture.
Ovde Garnije zastupa tezu o gradu i njegovim kuama kao pozornici ivota, o
gradskom prostoru kao scenografiji ivotnih aktivnosti.


203






Slika 18.
Pozorite na
Terazijama,
Beograd

Slika 19.Pozorite Atelje 212,
Bojan Stupica, 1964.

Slika 20.Pozorite Atelje 212, Ranko
Radovi i Radivoje Dinulovi, 1992.

Ovo na najbolji nain moda pokazuje rekonstruisano pozorite Ateljea 212.
Zgrada pozorita Atelje 212 izvedena je 1964. godine po projektu Bojana Stupice
(slika 19.), a zatim od 1988. do 1992. godine rekonstruisana i dograena po projektu
arhitekata Ranka Radovia i Radivoja Dinulovia (slika 20.). Obe realizacije posebnu
panju poklanjanju fasadi objekta, insistirajui na teatralnosti, sceninosti arhitekture,
tretirajui fasadno platno jednako kao scenografiju neke pozorine predstave.
Meutim, ono to ini da ovu kuu posmatramo kao neto vie od scenografskog
reenja, je njen odnos prema gradu. Ulazna pjaceta pozorita je ta koja ini ovaj
urbani fragment prostorom predstave, koji nije predstava grada, ve stvarni prostor
gradskog ivota. Prostor u ijoj osnovi lei ideja o gradu i kuama kao pozadini za
ljudska delovanja koja kompletiraju i opravdavaju arhitekturu
27
.







Slika 21. Aldo Rosi,
Pozorite Karlo Felie,
enova, situacija

Slika 22. Aldo Rosi,
Pozorite Karlo Felie,
presek

Slika 23. Aldo Rosi, Pozorite
Karlo Felie, auditorijum
204

Ideja o gradu, sa svojim prostorima i arhitekturom, ali i o gradu kao
socijalnom prostoru i njegovim relacijama, kao osnovnom stvaralakom elementu, je
moda na najbolji nain artikulisana u sluaju pozorita Karlo Felie u enovi (slike
21. i 22.). Projekat rekonstrukcije pozorita u enovi, arhitekte Alda Rosija, kao
osnovnu temu postavlja pozorinu kuu kao produetak grada, na taj nain pozorite
postaje deo gradskog prostora, sa natkrivenim trgom kao ulazom, i auditorijumom iji
enterijer postaje prostor grada. Auditorijum postaje virtuelni trg, iji zidovi su kue
(slika 23.).







Slika 24. Aldo Rosi,
Variations on coffee-
makers, Texas 1983/84.

Slika 25. Aldo Rosi,
Variations on coffee-
makers, Texas
1983/84.

Slika 26. Aldo Rosi,
Variations on coffee-
makers, Texas 1983/84.
Stavljajui u novi kontekst, ranije ve istraene sklopove, Aldo Rosi re-
kodira prostor pozorita inei da on nije vie samo predstava ivota i grada, ve sam
grad. Ovaj postupak moemo videti i u sluaju Rosijevih crtea aparata za kafu, koji
se proporcionalno uveliavaju do nivoa kue (slike 24. i 25), kako bi uinili gradski
prostor u kojem se nalaze vidljivim, kako bi ga demarkirali, da bi na kraju sami
postali kue
28
(slika 26.). Na slian nain Mali nauni teatar (slika 27.), kao prostor
koji je predstava sutine pozorine kue kao urbanog fragmenta, kroz dizajn za
Alezijev Tea & Coffe Piazza (slika 28.), postaje potpuno ivei prostor, stvarni
prostor sa svojim relacijama, koji je uglavnom i inio osnovnu referencu tog istog
teatra. Ova povratna veza od pozorinog prostora, objekta fikcije ka stvarnim
prostorima, kuama, objektima grada se takoe ogleda i u sluaju auditorijuma
pozorita Karlo Felie u enovi. Aldo Rosi ovde uvodi teatralnost urbanog prostora
u pozorite, i time urbanizuje prostor spektakla. Pozorite je, dakle, grad
29
.

205


Tema kue kao produetka grada je moda na najbolji nain predstavljena u
sluaju Londonskog Nacionalnog pozorita izvedeno po projektu arhitekte Denisa
Lazdana 1976. godine (slika 28.). Arhitekta Denis Lazdan u ovom projektu
uspostavlja veoma specifian odnos kue i grada, formirajui javne prostore
razliitih veliina, oblika i karaktera, u unutranjosti objekta i van kue
30
.
Korienjem horizontalnih terasa, njihovim preklapanjem, Denis Lazdan gradi novu
urbanu topografiju. Dinamika ovakvog arhitektonskog sklopa, vie nije samo u
funkciji oblikovanja, ve postaje i tema propusnosti, fizike i vizuelne, neophodne da
bi neki prostor bio javni. Na taj nain kua i njeni prostori postaju predmet pregovora,
tema kontrole i pristupa. Kua postaje u isto vreme mediator ali i proizvod socijalnih
delovanja i odnosa (slika 29.).






Slika 27. Aldo Rosi, Teatrino Scientifico,
1982.

Slika 28. Aldo Rosi,Tea & Coffe
Piazza, 1983.
206



Slika 28. Denis Lazdan, Nacionalno
pozorite u Londonu
Slika 29. Festival Watch this Space,
Nacionalno pozorite u Londonu

Upravo tu temu dinamike urbanog, gde se razlika izmeu korisnika,
posetioca, i prolaznika smanjuje, ini se, su imali na umu projektanti
31
Narodnog
pozorita u Subotici (slike 30. i 31.). Projekat rekonstrukcije Narodnog pozorita u
Subotici, pokuava da otvaranjem pozorine kue, kroz sistem holova i
komunikacija, kao delovima fasade, stvori novi prostor grada, ivi prostor gde
videti i biti vien, razumeti i biti shvaen, je sudbina ljudskog, biti glumac i gledalac,
to je stanje ljudskog ivota
32
. Na ovaj nain, pozorite postaje, barem na trenutak,
ono to Lefevr zove prostorom predstave, prostorom doivljenim preko svojih
povezanih slika i znaenja, a odatle prostorom stanovnika i korisnika
33
.


Slika 30. Narodno pozorite u Subotici,
maketa
Slika 31. Narodno pozorite u Subotici,
maketa

207

4. ZAKLJUAK
Pozorite svoj najvei kvalitet vue iz svoje efemernosti. Nestalnost scenskog
dogaaja, i relacija unutar njega, se moe podvesti pod ono to Rob ilds naziva
trenutci prisustva
34
, tako karakteristinih za stvarni prostor, prostor ivota. Ova
privremenost je i i najvea trajna vrednost
35
pozorita, i ini da ono bude toliko
slino pozoritu ivota. Za svaki scenski dogaaj, ini se, moe vaiti da je problem
organizovane kompleksnosti, koji predstavlja situaciju u kojoj nekoliko desetina
vrednosti varira istovremeno na veoma suptilno povezane naine
36
. Tvrdnja Dejn
Dejkobs, naravno vezana za gradove, se moe, na prvi pogled, primeniti na svaki
pozorini dogaaj. Meutim, pozorite je uvek idealizovana predstava ivota. Ta
predstava je uvek kontrolisani sistem, sa jasno odreenim relacijama i unapred
odreenim kodovima, odnosima i granicama. Dakle vidimo da je sa druge strane
pozorite, barem kada je re o tradicionalnom institucionalizovanom pozoritu,
zasnovano na unapred odreenim konvencionalnim pretpostavkama ija je priroda
potpuno nepromenljiva. U sluaju kue kao prostornog okvira pozorinog dogaaja,
postavlja se pitanje, da li je mogue kroz jedan linearni, fiksni, hijerarhijski proces
projektovanja pozorinih kua, predstaviti decentralizovani, razvojni, kompleksni
sistem kakav je gradski prostor. Odgovor, na ovo, ini se lei u razumevanju
pozorine kue kao gradskog prostora kao pozadine za ljudska delovanja na koje su,
na kraju krajeva, i osnovna referenca samog pozorita. Predhodno se pre svega odnosi
na socijalni karakter pozorinog prostora, kao prostora grada, kao mesta za sve
37
.
Ovo je, moda, mogue ako nau ulogu shvatimo kao priliku da stvorimo okvir koji
e garantovati organizovano a ipak slobodno delovanje svih aktera, kao priliku da
procese stvaranja pozorinih prostora posmatramo kao otvorene sisteme koji bi, onda,
vodili ka samosvesnijoj arhitekturi koja moe da se prilagoava i stvara alternative.
5. ZAVRNE NAPOMENE
1
Rosi, A: Arhitektura grada, Graevinska knjiga i Premis, Beograd, 1996.
2
Lefebvre, H: The Production of Space, Blackwell, Oxford , 1991.
3
Garnier, C: Le Theatre, prema : Karsten Harries, Theatricality and Re-
presentation, Perspecta, Vol.26, Theater, Theatricality, and Arhitecture, The MIT
Press, 1990, str. 21-40.
4
Dinulovi, R: Arhitektura pozorita XX veka, Clio, Beograd, 2009.
5
Rad je raen u okviru projekta Ministarstva za nauku i tehnologiju Tehniko-
tehnoloko stanje i potencijali arhitektonskih objekata za scenske dogaaje u
208

Republici Srbiji, na podprojektu a temom Stilsko-estetike karakteristike
arhitektonskih objekata za scenske dogaaje u Republici Srbiji
6
Alexander, C: Notes on the Synthesis of Form, The Harvard University Press,
Cambridge, Massachusetts, London, 1971.
7
Harries, K: Theatricality and Re-presentation, Perspecta, Vol.26, Theater,
Theatricality, and Arhitecture, The MIT Press, 1990, str. 21-40.
8
Benjamin, W: The Work of Art in the Age of Mechanical Reproduction,
Illuminations, Essays and Reflections, Schocken, New York, 1969., str. 217-52.
9
Foucault, M: Of Other Spaces, Diacritics Vol.16, No.1, The Johns Hopkins
University Press, 1986, str. 22-27.
10
Rosi, A., op.cit.
11
Radovi, R: Fizike struktura grada, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije,
Beograd, 1972.
12
Eisenman, P: The Post-Indexical: A Critical Option, Hunch, No.11, Retihinking
Representation, The Berlage Institute, 2007., str. 18-25
13
Foucault, M.: Of Other Spaces, Diacritics Vol.16, No.1, The Johns Hopkins
University Press, 1986, str. 22-27.
14
Delez, : Pokretne slike, Izdavaka knjiarnica Zorana Stojanovia, Sremski
Karlovci, Novi Sad, 1998.; prema primedbi prevodioca Andrije Filipovia:
Demarquer znai ukloniti indetifikujua obeleja ili umanjiti vrednost!/cenu.
Funkcija demarquea-a, s navodnicima u originalu, jeste u tome da defamilijarizuje ili
dekodira sliku ili stvar preispitujui mreu odnosa i oekivanja koji nose
konvencionalna i predvidljiva znaenja i vrednosti., Delez, ., Pregovori, Karpos,
Loznica, 2010.
15
Harries, K, Theatricality and Re-presentation, Perspecta, Vol.26, Theater,
Theatricality, and Arhitecture, The MIT Press, 1990, str. 21-40.
16
Lefevrova trodelna podela unutar procesa stvaranja prostora, prostornosti:
prostorne prakse, delovanja, radnje kao prostor u svom uobiajenom obliku.
Produkcija i reprodukcija specifinih prostora i prostornih sklopova koji odgovaraju
odreenim socijalnim oblicima. Prostor koji je, kroz svakodnevno delovanje,
proizveden kao ljudski prostor; predstave prostora diskurzivni reimi analiza,
prostornih i planerskih profesija i ekspertskih znanja koja stvaraju prostor. Ove
predstave su centralne u oblicima znanja , koja su danas temelj racionalne-
profesionalne strukture moi drave; prostori predstave ovo je prostor kakav bi
mogao biti, potpuno ivei. On je prostor izveden iz podloge nastale u okvirima
svakodnevnog ivota, iz utopijskih elemenata koji izazivaju novi koncept prostornosti
svakodnevnog ivota.
Lefebvre, Henri, The Production of Space, Blackwell, Oxford , 1991.
17
Dinulovi, R., op.cit.
209

18
Dinulovi, R., op.cit.
19
Semper je oigledno bio svestan rastueg nezadovoljstva i neodobravanja u
Minhenu prema ideji da Riard Vagner preuzme tada veoma popularnu i oboavanu
Staklenu palatu graana Minhena.
Gobran, S., The Munich Theater Letters, Perspecta, Vol.26, Theater, Theatricality,
and Arhitecture, The MIT Press, 1990, str. 47-68.
20
Dinulovi, R., op.cit.
21
Bobi, : Istorija zgrade JDP, www.jdp.co.rs/galleries/zgrada.html, 05.03.2010.
22
Baudrillard, J: Simulacra and Simulation, University of Michigan Press, Ann
Arbor, Michigan, 1994
23
Rowe, K., Koetter, F: Collage City, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts, and
London, 1984.
24
Foucault, M., op.cit.
25
Foucault, M., op.cit.
26
Garnier, C: Le Theatre, prema : Karsten Harries, Theatricality and Re-
presentation, Perspecta, Vol.26, Theater, Theatricality, and Arhitecture, The MIT
Press, 1990, str. 21-40.
27
Ferlenga, A., Sartarelli, S: The Theaters of the Architect, Perspecta, Vol.26,
Theater, Theatricality, and Arhitecture, The MIT Press, 1990, str. 191-202.
28
Dean, P: Blow-Up, Hunch, No.11, Retihinking Representation, The Berlage
Institute, 2007, str. 76-83.
29
Dinulovi, R., op.cit.
30
Dinulovi, R., op.cit.
31
1992. godine raspisan je konkurs za idejno reenje, na kome prve nagrade nije bilo.
Ravnoprravnu poveanu drugu nagradu osvojila su dva tima. Prvi tim su inili Zorica
Savii, Sran Jovanovi Weiss, Vladimir Kuli i Nataa Teofilovi. Drugi tim su
inili Radivoje Dinulovi i tim studija 212.
Zatim je usledio konkurs za izbor projektanta na kome je pobedio YUSTAT. Autorski
tim radio je u sledeem sastavu prof. Dr Ranko Radovi,dia, rukovodilac autorskog
tima, Zorica Savii,dia, Itvan Hupko,dia,scenograf, Mr Radivoje
Dinulovi,rukovodilac projekta, prof. Ljubomir Draki,pozorini reditelj, glavni
konsultant, Mihailo Vasiljevi, dipl. Ing. Ma., rukovodilac koordinacionog tima, kao
i projektanti Sandra Skenderlija, dia, Katarina Mrkonji, dia i Jasmina Teli,
arhitekta. Uraeni su idejno reenje i glavni projekat rekonstrukcije, adaptacije i
dogradnje zgrade Narodnog pozorita.
32
Garnier, C., op.cit.
33
Lefebvre, H., op.cit.
210

34
Shields, R: Lefebvre: love and struggle, spatial dialectics, Taylor & Francis e-
Library, 2005.
35
Dinulovi, R., op.cit.
36
Jacobs, J: The Death and Life of Great American Cities, Vintage Books, Random
House, New York, 1992
37
Dinulovi, R., op.cit.
6. REFERENCE
1) Alexander, Christopher: Notes on the Synthesis of Form, The Harvard
University Press, Cambridge, Massachusetts, London, 1971.
2) Baudrillard, Jean: Simulacra and Simulation, University of Michigan Press,
Ann Arbor, Michigan, 1994
3) Benjamin, Walter: The Work of Art in the Age of Mechanical
Reproduction, Illuminations, Essays and Reflections, Schocken, New York,
1969., str. 217-52.
4) Bobi, ore: Istorija zgrade JDP, www.jdp.co.rs/galleries/zgrada.html,
05.03.2010.
5) Delez, an: Pokretne slike, Izdavaka knjiarnica Zorana Stojanovia,
Sremski Karlovci, Novi Sad, 1998.
6) Delez, an: Pregovori, Karpos, Loznica, 2010.
7) Dean, Penelope: Blow-Up, Hunch, No.11, Retihinking Representation,
The Berlage Institute, 2007, str. 76-83.
8) Dinulovi, Radivoje: Arhitektura pozorita XX veka, Clio, Beograd, 2009.
9) Eisenman, Peter: The Post-Indexical: A Critical Option, Hunch, No.11,
Retihinking Representation, The Berlage Institute, 2007., str. 18-25
10) Ferlenga, Alberto, Sartarelli, Stephen: The Theaters of the Architect,
Perspecta, Vol.26, Theater, Theatricality, and Arhitecture, The MIT Press,
1990, str. 191-202.
11) Foucault, Michel: Of Other Spaces, Diacritics Vol.16, No.1, The Johns
Hopkins University Press, 1986, str. 22-27.
211

12) Garnier, Charles: Le Theatre, prema : Karsten Harries, Theatricality and
Re-presentation, Perspecta, Vol.26, Theater, Theatricality, and Arhitecture,
The MIT Press, 1990, str. 21-40.
13) Harries, Karsten: Theatricality and Re-presentation, Perspecta, Vol.26,
Theater, Theatricality, and Arhitecture, The MIT Press, 1990, str. 21-40.
14) Jacobs, Jane: The Death and Life of Great American Cities, Vintage Books,
Random House, New York, 1992
15) Lefebvre, Henri: The Production of Space, Blackwell, Oxford , 1991.
16) Radovi, Ranko: Fizike struktura grada, Institut za arhitekturu i urbanizam
Srbije, Beograd, 1972.
17) Rosi, Aldo: Arhitektura grada, Graevinska knjiga i Premis, Beograd, 1996
18) Rowe, Kolin, Koetter, Fred: Collage City, The MIT Press, Cambridge,
Massachusetts, and London, 1984.

212

213

Dragana Pilipovi, dipl.in.arh.-master
Student doktorskih studija - stipendista Ministarstva za nauku i tehnoloki razvoj,
Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad
EKOLOKE I BEZBEDNOSNE KARAKTERISTIKE ARHITEKTONSKIH
OBJEKATA ZA SCENSKE DOGAAJE U REPUBLICI SRBIJI
Apstrakt: U naoj zemlji propisima u oblasti zatite od poara nisu obuhvaene
graevinske tehnike mere zatite za stambene, poslovne i javne zgrade. Imajui u
vidu znaaj zatite od poara izraena je Tehnika preporuka (prema JUS TP
21:2003) kojom su obuhvaene i pozorine zgrade. Iz rada proizilazi, primenom tih
preporuka, da se veina objekta za scenske dogaaje u odnosu na razliite aspekte
bezbednosti nalazi u zabrinjavajuem stanju. Problem protivpoarne zatite dalje utie
na rekonstrukciju pojedinih delova objekata i primenu principa univerzalnog dizajna.
U radu su prikazane klasifikacije koje se odnose na probleme pristupa objektima i
prilaenju vatrogasnih vozila, kao i osnovnih zahteva za obezbeivanje evakuacionih
puteva posebno razmatrano za scensko-gledalini prostor. Po pitanju ekolokih mera i
odrivosti, u radu je razmatran i problem emitovanja ogromne koliine energije i
njihova mogua reenja. Cilj rada je da ukae na znaaj ekolokih i bezbednosnih
karakteristika kao vanog faktora za razvoj i rekonstrukciju ve izgraenih
arhitektonskih objekata za scenske dogaaje u Srbiji.


Kljune rei: pozorite; zatita od poara; ekoloke mere; bezbednosne mere;
odrivost
214

ENVIRONMENTAL AND SAFETY FEATURES OF ARCHITECTURAL
BUILDINGS FOR STAGE PERFORMANCE IN SERBIA
Abstract: In our country, the regulations in the field of fire protection do not include
constructive/technical protective measures for residential, commercial and public
buildings. Given the importance of fire protection, certain technical recommendations
(JUS TA 21:2003) were made to include theatre buildings as well. Through practice,
by applying these recommendations, it has soon been concluded that most of the
buildings and spaces for stage performance, regarding different aspects of security,
are in an alarming condition. The issue of fire protection further affects the
reconstruction of certain parts of the premises and the application of the principles of
universal design. This paper presents a classification closely related to the problems
of access to facilities and fire engine approachability, as well as basic requirements
for ensuring the evacuation routes considered separately for the stage-audience space.
In terms of environmental and sustainability measures, the paper considers the
question of transmitting huge amounts of energy and various possible solutions. The
aim of the paper is to stress the importance of environmental and safety features as
important factors for the development and reconstruction of already built architectural
performing buildings in Serbia.

Keywords: theatre, fire protection, environmental measures, security measures,
sustainability


Sadraj:
1. Uvod
2. Znaaj ekolokih i bezbednosnih mera
3. Zatita od poara objekata za scenske dogaaje
4. Tehnike preporuke i primena kod objekata za scenske dogaaje
5. Mere zatite od poara
5.1. Urbanistike mere
5.2. Podela na poarne sektore i segmente
5.3. Evakuacija
6. Univerzalni dizajn
7. Ekoloke mere
8. Zakljuak
9. Zavrne napomene
10. Reference
215

1. UVOD
U Republici Srbiji poslednjih nekoliko godina zatiti od poara poklanja se
mnogo vea panja, tako da je 2009. donet i novi Zakon zatite od poara (objavljen u
Slubenom glasniku RS br.111/2009). Ovo je sistemski zakon koji je prilagoen
evropskim standardima i koji na celovit nain regulie zatitu od poara u Republici
Srbiji. Strunjaci ga esto nazivaju sistemski zakon iz razloga to na osnovu ovog
zakona treba doneti oko 20 podzakonskih akata u vidu uredbi, pravilnika, uputstava i
standarda, meu njima i srpskih standarda o zatiti od poara koji e u potpunosti
zameniti ranije propise, koje su u meuvremenu postali neprimenljivi jer su ih vreme i
novi standardi prevazili.
Jedan broj podzakonskih akata, na osnovu ovog zakona od poara, ve je
donet, npr. Pravilnik o izradi plana zatite od poara i obavezama, koje imaju gradovi
i optine u vezi sa izradom plana sa svim elementima ta plan treba da sadri, a
osnovni elementi plana utvreni su zakonom o zatiti od poara.
Vaan podzakonski akt je Uredba o kategorizaciji objekata sa aspekta
ugroenosti od poara, to e svakako doprineti tome da se objekti za scenske
dogaaje svrstaju u jednu od kategorija ugroenosti od poara. Oekuje se da e, na
osnovu procene i injeninog stanja, svi objekti biti obuhvaeni jednom od kategorija
gde postoje rizici i opasnosti od poara, o emu e na bazi detaljnog uvida odluivati
Ministarstvo unutranjih poslova.
Nakon donoenja svih podzakonskih akata pretpostavlja se da e u toku 2011.
godine biti doneseni i svi podzakonski propisi iz oblasti zatite od poara, ime e
Republika Srbija na celokupan nain regulisati ovu oblast. To e biti od izuzetnog
znaaja i u oblasti kulture gde pozorita imaju znaajno mesto. Ovaj zakon i sva
podzakonska akta koji budu doneseni moraju biti potpuno u skladu s evropskim
standardima, to se ve i ini, tako da se u ovom trenutku ulau maksimalni napori za
to brim reavanjem brojnih problema i nedostataka. U reavanju ukupne
problematike znaajnu ulogu imaju i naunoistraivake organizacije u Republici
Srbiji.
Posebno treba istai i meunarodnu saradnju, koja je ve ostvarena sa svim
zemljama u okruenju a naroito sa razvijenim zemljama Evropske unije, pa i sa
drugim zemljama kao to su Rusija, SAD, Japan, jer se kroz ovu vrstu saradnje
(konsultovanjem njihovih, veoma pozitivnih, iskustava) mnogo bre dolazi do
kvalitetnijih propisa.
216

Na bazi pomenutog zakona i brojnih podzakonskih propisa usledie i primena
ovih propisa kod svih subjekata u drutvu. Tako e i objekti za scenske dogaaje
morati da imaju svoje procene, planove i zatite od poara i razraene postupke u
sprovoenju preventivnih protivpoarnih mera, gde je svakako jedna od vanijih mera
i obuka radnika po posebnom planu i programu sa ciljem da naue kako da postupaju
u sluaju poara (kako na gaenju poara tako i u ouvanju imovine samog objekta,
ukljuujui evakuaciju i spasavanje ljudi). Na taj e se nain sadanji nivo ove zaista
skromno ureene oblasti znatno unaprediti, a time e biti obezbeen mnogo vei
stepen sigurnosti i zatite. Odluujuu ulogu ovde ima rukovodstvo odnosno
odgovorna lica, direktori i upravnici, za koja su predviene i otre sankcije kazne,
ukoliko ne sprovedu propisane zakonske obaveze i ne postupe po nalogu nadlenih
slubi, koje imaju zadatak da putem inspekcijskog nadzora - kontrole prate
sprovoenje zakona i nalau adekvatne mere za otklanjanje nedostataka.
2. ZNAAJ EKOLOKIH I BEZBEDNOSNIH MERA ZA OBJEKTE ZA
SCENSKE DOGAAJE
U okviru naunoistraivakog projekta "Tehniko-tehnoloko stanje i
potencijali arhitektonskih objekata za scenske dogaaje u Republici Srbiji" posebna
panja je bila posveena prouavanju graevinskog fonda. Postojee stanje je, kako se
i pretpostavljalo, u vrlo loem graevinskom, inenjerskom i tehniko-tehnolokom
stanju. Naroito je zabrinjavajue u odnosu na razliite bezbednosne aspekte,
pogotovo na zatitu od poara. Iako su pojedini objekti sanirani, uglavnom u veim
gradovima, postoje i dalje kritina mesta, koja bi trebala da dobiju prioritete u daljim
razmatranjima. Objekti za scenske dogaaje pre ovog projekta nikada nisu bili
detaljno istraivani, pa drava i nema raspoloive podatke o zgradama, koje su na
raspolaganju za korienje i prouavanje.
Centralno mesto objekta za scenske dogaaje jeste scensko-gledalini
prostor, kom je u ovom radu bila posveena posebna panja. Pri tome, sve vreme
moramo imati na umu da izvoenje pozorine predstave jeste kljuni, ali nikako i
jedini funkcionalno-tehnoloki proces pozorita kao graevine, a ni kao institucije.
1

Kompleksna struktura pozorita dovodi u pitanje niz tema vezanih za bezbednost i
pitanje eksploatacije energije gledano na planu celokupnog objekta. Zna se da je
potronja energije u delu scensko-gledalinog prostora najizraenija, te e u daljem
segmentu rada biti prikazana neka od reenja za njegovu racionalnu potronju.

217

3. ZATITA OD POARA OBJEKATA ZA SCENSKE DOGAAJE
U naoj zemlji propisima u oblasti zatite od poara nisu obuhvaene
graevinsko-tehnike mere zatite za stambene, poslovne i javne zgrade. Zbog
potrebe za donoenjem ovakvog dokumenta, izraena je tehnika preporuka - prema
JUS TP 21:2003,

kojom su obuhvaene, izmeu ostalog, i pozorine zgrade. Ovim
preporukama se daju reenja iz evropske prakse i stvara osnova za pripremu i
donoenje standarda ili pravilnika o tehnikim normativima.
Oekuje se da e se u 2011. godini uiniti znaajan korak napred, jer je na
osnovu Zakona o zatiti od poara ve u proceduri izrada odgovarajuih standarda,
gde e biti predviene razne tehnike mere koje e se morati primenjivati kako u
postojeim a naroito u novim objektima. Merama e biti obuhvaene urbanistike
mere zatite kao i mere koje se odnose na podelu objekata na poarne segmente i
sektore. Takoe, mere e obuhvatiti i zamenu ili ugradnju kvalitetnih materijala koji
imaju veliki stepen otpornosti na poar, kao i postavljanje svih znakova neophodnih
za bru evakuaciju.
4. TEHNIKE PREPORUKE I PRIMENA KOD OBJEKATA ZA
SCENSKE DOGAAJE
JUS TP 21 se odnosi na graevinske mere zatite od poara i koriste za
odreivanje:
- Rastojanja izmeu zgrada kako bi se spreilo irenje poara sa jedne
zgrade na drugu;
- Prilaza za vatrogasna vozila u unutranja dvorita zgrada koja
formiraju zatvoren blok i u garae;
- Stepena otpornosti zgrade ili segmenta prema poaru;
- Otpornosti konstrukcija koje nisu obuhvaene standardom;
- Optih zahteva za podelu zgrada na poarne segmente i poarne
sektore;
- Osnovnih arhitektonsko-graevinskih performansi zgrada za
obezbeenje evakuacije i uspeno gaenje u sluaju poara.
2

Ovakvim definisanjem predmeta i podruja primene, date preporuke su
preispitane na svim analiziranim objektima za scenske dogaaje i na taj nain su
dobijene odreene grube smernice kako treba tretirati probleme u okviru bezbednosti.
218

Predlozi za reavanje odreenih pitanja bie prosleeni institucijama specijalizovanim
za odreen problem.
5. MERE ZATITE OD POARA
5.1. Urbanistike mere
Objekti za scenske dogaaje se uglavnom nalaze u centralnim, starim
gradskim jezgrima to zbog gustine saobraaja esto oteava pristup objektu. Ovde se
pre svega misli na pristup vatrogasnim i medicinskim vozilima.
Kada se radi o urbanistikim merama zatite, tu su prisutne tri veoma
znaajne grupe objekata:
1. stanje objekata koji su, pre nego to su prilagoeni za funkciju pozorita,
sluili za druge potrebe;
2. sadanje stanje objekata koji su namenski graeni za scenske dogaaje;
3. budue stanje gde se planira izgradnja ovih objekata.

Slike 1,2,3 : Vrata magacina spolja, vrata magacina s unutranje strane, vrata za
unos dekora iz magacina
Za prvu grupu objekata (oni koji su prethodno imali drugu namenu)
karakteristino je da su po pravilu najvie ugroeni od poara jer su prilagoavani
potrebama pozorita i evidentno je da ima dosta nedostataka koji doprinose looj
bezbednosti. Tipian primer je dananje Pozorite mladih
3
koje je graeno kao
Sokolski dom da bi posle II svetskog rata dobilo drugaiju funkciju za izvoenje
pozorinih predstava. Sada se do minkernice i garderobe, kao i do lutkarske
radionice pristupa preko hinter bine stepenicama koje su ujedno i put za evakuaciju.
Takoe, tehniki prilaz i unos dekora se odvija preko glavnog ulaza iako je za to
predvien poseban ulaz koji je onemoguen uzanom saobraajnicom, i zakrenim
prolazom za unos dekora direktno na scenu (slike 1,2,3).
219

Kod objekata druge grupe postoje situacije gde su objekti dobro
isprojektovani i izgraeni, ali nisu maksimalno sprovedene sve urbanistike mere
zatite. Nedostaci se ogledaju u preteranoj gustini izgraenih objekata oko pozorita,
loim pristupnim putevima, pa ak i postavljenim metalnim preprekama zbog kojih
vatrogasna tehnika ne moe uspeno intervenisati. Hidrantska mrea je esto slaba ili
uopte nije u funkciji. Ova situacija se jednim delom odnosi i na Srpsko narodno
pozorite, gde se u praksi pokazalo da prilikom izvoenja vebi, vatrogasna tehnika
nije u mogunosti da prie dovoljno blizu to bi u sluaju izbijanja poara stvaralo
dodatne tekoe i usporilo akciju gaenja poara.

Slike 4,5,6 : Srpsko narodno pozorite - otean pristup vatrogasnim vozilima i tehnici
Na bazi prethodnih elemenata, kod treeg sluaja, odnosno, kod buduih
pozorinih objekata, stvaraju se svi preduslovi da se potuju sve urbanistike mere
zatite, to svakako pogoduje tome da nadleni organi, odgovorni i zadueni za
planiranje i projektovanje, ispotuju savremene standarde.
Klasifikovanjem analiziranih objekata u odnosu na poziciju u urbanizmu,
formirane su etiri osnovne kategorije pristupanosti (tabela 1). Prva kategorija
objekata je najpristupanija - slobodnostojei objekti u urbanom fragmentu kojem
je najlake prii pri obavljanju akcije spaavanja i gaenja poara, dok su u etvrtoj
kategoriji prikazani objekti kojima je najtee pristupiti, jer se nalaze unutar
blokovskog prostora. etvrta kategorija je karakteristina jer su oba navedena objekta
prilagodili trenutnu namenu. Meutim, kao to je ve spomenuto, kod Srpskog
narodnog pozorita, iako je slobodnostojei objekat u prostoru, gusto izgraeno
okruenje onemoguava lako pristupanje. Iz te injenice sledi da ova tabela zahteva
dalju analizu, na osnovu koje bi se utvrdili detaljniji kriterijumi za svaki objekat i
izdvojili pojedinani sluajevi kroz vebe gaenja poara.
220

1




slobodnostojei objekti
- Narodno pozorite, Beograd
- Jugoslovensko dramsko pozorite, Beograd
- Beogradsko dramsko pozorite, Beograd
- Madlenijanum, Beograd
- BITEF, Beograd
- Narodno pozorite u Subotici
- Srpsko narodno pozorite, Novi Sad
- Pozorite u Sremskoj Mitrovici
- Pozorite u Uicu
- Pozorite u Kragujevcu
- Deije pozorite u Niu
- Narodno pozorite u Niu
- Pozorite u Pirotu
2





objekti u nizu
- Atelje 212, Beograd
- Zvezdara teatar, Beograd
- Pozorite Boko Buha, Beograd
- Pozorite u Vrcu
- Pozorite u Kikindi
- Pozorite u Zrenjaninu
- Narodno pozorite u Somboru
- Ben Akiba, Novi Sad
- Pozorite u apcu
- Pozorite u Kraljevu
- Pozorite u Kruevcu
- Pozorite u Zajearu
- Pozorina sala NIS-a, Novi Sad
3

objekti unutar bloka
- Pozorite Boko Buha, Beograd
- Pozorite na Terazijama Teatar T, Beograd

4

objekat u objektu
- Pozorite mladih, Novi Sad
- Deije pozorite u Subotici


Tabela 1. klasifikacija shematski prikaz pristupanosti analiziranih objekata u
odnosu na poziciju u urbanizmu

221

5.2. Podela na poarne sektore i segmente
Objekti sloene funkcionalne strukture izdvajaju se na poarne sektore kako
bi se spreilo irenje poara na duini veoj od 50m. Kod zgrada u nizu jedna od njih
treba da ima zid koji nadvisuje drugu.
Pozorita klase od P4 do P7
4
dele se na sledee poarne sektore:
- Binski prostor
- Gledalite
- Deo za administrativno i tehniko osoblje
- Skladine prostorije za dekor
- Radionice
- Tehnike prostorije
Vea gledalita umesto tavanice i krovne konstrukcije trebalo bi da imaju
samo krovnu konstrukciju (sa pokrivnom podkonstrukcijom od negorivih ploa) ija
je otpornost prema poaru najmanje F60. U krov bine, ukoliko ne postoje, ugraditi
klapne, aluzine i sline ureaje za isputanje dima i toplote nastalih usled poara.
5

Slika 7: princip podele zgrade pozorita na poarne segmente
Prema principima koji su dati na skici (slika 7), kod nekih analiziranih
objekata za scenske dogaaje je ustanovljeno da ne postoji osnovna poarna barijera
izmeu scene i gledalita u vidu metalne protivpoarne zavese ili vodene zavese, kao
ni otpornost izlaznih vrata po pitanju otpornosti na poar.

222

5.3. Evakuacija
Pored primene svih standarda tehnikog karaktera, koji se moraju potovati
pri gradnji novih pozorita, u postojeim pozoritima koja aktivno funkcioniu,
detaljno mora biti razraen plan evakuacije u sluaju izbijanja poara. Evakuacija je
izuzetno znaajna mera zatite i spasavanja i ona se mora sadrati sledee:
- procenu ugroenosti od poara;
- broj prisutnih, zaposlenih i publike, u objektu za vreme predstave;
- postupak nakon izbijanja poara (postupak rukovodstva, drugih
odgovornih lica i ostalih radnika pozorita);
- nain dojave poara nadlenoj vatrogasnoj slubi, tj. profesionalnim
vatrogasnim jedinicama;
- obezbeenje pristupa ljudstva i tehnike, vatrogasnih jedinica koje
pristiu nakon dojave poara;
- upotrebu raspoloive opreme u pozoritima (hidranti i vatrogasni
aparati, pesak, voda i dr.);
- nain obavetavanja prisutnih gledalaca u pozoritu i sprovoenje
mera bezbednosti koje omoguavaju brzo naputanje objekta bez
posledica;
- nain pruanja prve pomoi povreenim od poara i njihovo
sprovoenje do prvih zdravstvenih ustanova, kao i obavetavanje
hitne medicinske pomoi;
- postupak nakon izvrene evakuacije sa ciljem dovoenja u redovnu
funkciju za normalan rad.
Analizirani objekti za scenske dogaaje su proveravani kroz shemu (slika 8),
kojom su utvrene arhitektonsko-graevinske performanse. Akcenat je stavljen na
scensko-gledalini prostor kao prostor u kom boravi najvie ljudi u odnosu na
preostale delove objekta.
U gledalitima treba da postoje osim prvih izlaza PI i dodatni alternativni
izlazi - API. Prema broju lica u takvim prostorima trebalo je proveriti sledee:
- za vie od 50 a manje 300 osoba u prostoriji treba da postoji 2 API
- za vie od 300 a manje 600 osoba u prostoriji treba da postoji 3 API
- za vie od 600 a manje 2000 osoba u prostoriji treba da postoji 4API
Gledalite treba da ima sledee minimalne arhitektonske karakteristike.
Minimalna irina otvora vrata prostorije u kom boravi vie od 10, a manje od 50 lica
223

treba da bude 1m. Visina vrata na svim koridorima za evakuaciju treba da bude
najmanje 200-205cm. Za prostorije u kojima boravi od 50-100 lica primenjuju se
dvokrilna vrata ili dvoja vrata dovoljno razdvojena. Za prostorije u kojim boravi vie
od 100 lica primenjuje se vie dvokrilnih ili jednokrilnih vrata. Nagib gledalita ne
treba da bude vei od 40. Razmaci izmeu redova sedita su takvi da kad se sedite
obori u poloaj za sedenje, do naslona sledeeg sedita ispred ima p35+N/2 (cm),
gde je N-broj sedita u tom redu, tj. najvie 48,5cm. U redu sedita gde je propisan
samo jedan prolaz moe biti najvie 12 sedita.
6


Slika 8 : ematski prikaz prvih izlaza, broja sedita, razmaka izmeu redova i drugih
elemenata evakuacije za vea gledalita
U narednom primeru (slika 9) je dat prikaz primene prethodne eme na
konkretnom sluaju male sale Pozorita mladih. Ovaj scensko-gledalini prostor
spada u kategoriju najugroenijih od svih obuhvaenih analizom. Kapacitet sale je
135 mesta gde je po preporukama predvieno da ovakva prostorija mora imati 2
alternativna izlaza, sto ovde nije sluaj. Vrata za evakuaciju su irine 3m a njihova
otpornost prema poaru nije utvrena. Iako je njihova dimenzija mnogo vea od
preporuenih, u ovoj sali mora postojati jo jedan alternativni izlaz. Posebno se mora
uzeti u obzir da je ova sala prvenstveno namenjena deci.
Druga rizina situacija vezana za malu salu Pozorita mladih je etaa iznad
scensko-gledalinog prostora kojom se pristupa preko vrlo neprohodnih i uzanih
krunih stepenica. Dalje, ka reiji i garderobi vode uzani hodnici ije su dimenzije
manje od preporuenih, teko su prohodani i u smislu irine i visine.
7




224


Slika 9: Mala sala Pozorita
mladih u Novom Sadu
Slika 10: Sala Dejeg pozorita-Djejeg kazalita-
Gyermeksznhz u Subotici

Sledei primer je sala Dejeg pozorita - Djejeg kazalita Gyermeksznhz
u Subotici. Situacija je vrlo slina Pozoritu mladih u Novom Sadu - sala je
prilagoena potrebama izvoenja dejih predstava. Trenutno su u ovom scensko-
gledalinom prostoru radovi koji obuhvataju korekcije nagiba gledalita i
rekonstrukciju scenskog prostora. Na slici 10 je prikazan izlaz u sluaju poara koji
trenutno postoji - puna strelica dok je alternativni izlaz - isprekidana strelica (trenutno
ulaz u magacin) planiran u idejnom projektu dogradnje aneksa. U predvienom
idejnom reenju ova vrata e postati izlazna u hodnik za evakuaciju. Radovi na
realizaciji ovih projekata su zaustavljeni iz finansijskih razloga, a do tada je potrebno
pronai reenje za alternativni izlaz jer je kapacitet gledalita198 mesta.
6. UNIVERZALNI DIZAJN
Imajui u vidu ozbiljnost problema protivpoarne zatite, primena principa
univerzalnog dizajna je u veini sluajeva nemogua jer zahteva odreene
intervencije i rekonstrukciju delova objekata. Odnosno, da bi objekat dobio odreene
dozvole, predhodno treba zadovoljiti sve pomenute mere zatite i bezbednosti od
poara, a zatim i evakuaciju svih ljudi. Kako univerzalni dizajn podrazumeva
pristupanost svim licima, kod malog broja analiziranih objekata je to obezbeeno, ali
u nekom prilagoenom ili delimino reenom obliku. Ovde se misli na rampe koju su
poslednjih godina dograene, ali njima se samo pristupa do pojedinih delova objekta.
225

Rekonstrukcije podrazumevaju da se na svim kljunim mestima omogui nesmetan
pristup osobama sa posebnim potrebama (pre svega pristupanje holu i gledalinom
prostoru, mestu u gledalitu za lica sa posebnim potrebama, toaleti i dr).
Pozorita mladih je za sada reilo pristupanje licima sa posebnim potrebama
(slike 9,10,11). Ispred glavnog ulaza je postavljena rampa iji je nedostatak to to nije
natkrivena, to bi moglo da stvori problem licima sa posebnim potrebama koja su u
kolicima u sluaju kie ili snega. Dalje, kod stepenica u holu je mogue postaviti
rampu koja se teleskopski izvlai ukoliko je to potrebno. Trei, pomoni element je
platforma koja se mehaniki pomera uz stepenite. Iako ovaj primer ima mana, treba
pohvaliti trud nadlenih da, na neki nain, omogue pristup do gledalita u ovom
pozoritu.
Kada se govori o univerzalnom dizajnu, ne treba zaboraviti deiji uzrast, jer
mnoga ispitivana pozorita imaju deiju scenu i predstave za decu, a nisu prilagodili
prostor onima kojima je prvenstveno namenjen. Sa druge strane treba voditi rauna i o
starim licima, tee pokretljivim i iz tog razloga je potrebno predvideti liftove ili
prilagoene pokretne platforme gotovo u svim pozoritima.
Osim rampi i pokretljivih platformi, treba pravilno postaviti oznake, putokaze
i smernice za brzu evakuaciju, koja bi bila itljiva svim licima.

Slike 11,12,13: Prilagoavanje objekta za lica sa posebnim potrebama u Pozoritu
mladih, Novi Sad
7. EKOLOKE MERE
U oblasti graevinarstva potroi se oko polovina proizvedene energije. Iz
tog razloga mnoge zemlje su na nacionalnom nivou donele zakonske okvire koji
stimuliu smanjenje korienja klasinih i upotrebu obnovljivih izvora energije.
8

226

Zamena trenutne opreme, bilo da se radi o audio-opremi ili rasvetnim telima,
bi bila od velike vanosti za celokupnu utedu energije. Zastarela oprema daleko vie
troi, a usled loeg odravanja elektrine mree moe doi do havarija, pa i do poara.
Uvoenje recikliranih materijala u scenografiju, reciklaa postojeeg fonda
kostima bi finansijski doprinela utedi. Edukacija putem predstava i rad na vanosti
odrivog razvoja ono su na emu se treba i mora u budunosti insistirati, a mnoga
pozorita u inostranstvu to primenjuju.
9

Termolavirint je jedan od naina kako bi se mogla utedeti energija u
pozorinim zgradama (slika 14). Primer se odnosi na novoprojektovani objekat, a
princip bi se mogao primeniti u postojeim uvoenjem podzemnih termokanala u
suterenske prostore.

Da bi se spoljni vazduh leti ohladio pre ulaska u graevinu (u
datom sluaju oslobodio vlage), odnosno zimi zagrejao, predlae se usisavanje
spoljnog vazduha preko cevi poloenih u zemljite ili uvoenje vazduha preko
betonskih termolavirinata, koji se nalaze ispod graevine.
10

1-spoljni vazduh, 2-direktni spoljni vazduh, 3-spoljni vazduh preko termolavirinta,
4-dovod vazduha u prostorije, 5-podzemni toplotni razmenjiva, betonsko-termalni kanal, 6-ventilator ,
7-poklopac za ukljuivanje direktnog termo vazduha
Slika 14: ema spoljne vazdune struje i uvoenja vazduha u ventilacionu centralu ili
preko termolavirinta

Takoe, potrebno je preispitati i nivo buke, koja je takoe jedan od ozbiljnijih
ekolokih problema. Mnoga pozorita imaju problem sa saobraajem u neposrednom
okruenju i to im stvara odreene smetnje u radu. Ovaj problem se mora reavati
zajedno sa urbanistikim problemima.
227

Kao velike potroae, objekte za scenske dogaaje treba posebno ispitati i
napraviti metodologiju rekonstruisanja u pravcu smanjenja trokova i energije.
Prostore gde se u odreenom vremenskom intervalu zadrava veliki broj ljudi treba
posebno tretirati i shodno tome predloiti optimalne mere za poboljanja komfora.
Nauna i struna javnost je duna da upozori na ove probleme i ponudi reenja
11
, a
objekti za scenske dogaaje, kao uticajne institucije u drutvu, te principe prezentuju i
primenjuju kako bismo se to pre ukljuili u meunarodni sistem.
8. ZAKLJUAK
Znaaj ovog potprojekta, koji se bavi ekolokim i bezbednosnim
karakteristikama objekata za scenske dogaaje, viestruk je. On je samo polazna taka
za dalja istraivanja. Sada, kada je stanje graevinskog fonda objekata za scenske
dogaaje konstatovano kroz kriterijume i principe koji su pomenuti u ovom radu, i
ukazani problemi vezani za protivpoarnu zatitu evidentirani, valorizovani i grubo
grupisani u odnosu na ozbiljnost situacije, dobijeni podaci mogu biti prosleeni
strunim licima i relevantnim institucijama.
Ukljuivanjem naunih institucija u istraivanje ekolokih i bezbednosnih
karakteristika ovih objekata, projektom Tehniko-tehnoloko stanje i potencijali
objekata za scenske dogaaje u Republici Srbiji formirane su programske osnove i
ulazni podaci za dalju analizu. Takoe, ovaj projekat bi mogao postati strateki vaan
za unapreenje i podizanje kulturne svesti graana, naroito u nerazvijenim delovima
i optinama Republike Srbije.
9. ZAVRNE NAPOMENE
Rad je uraen u okviru projekta Ministarstva za nauku i tehnoloki razvoj,
pod nazivom Tehniko-tehnoloko stanje i potencijali arhitektonskih objekata za
scenske dogaaje u Republici Srbiji, pod rukovodstvom dr Radivoja Dinulovia,
vanrednog profesora.
1
Dinulovi, Radivoje, Arhitektura pozorita XX veka, Clio, Beograd 2009, str. 19

2
Pavkovi Bugarski, Ljiljana (urednik): Jus TP 21: Tehnika preporuka za
graevinske tehnike mere zatite od poara stambenih i poslovnih i javnih zgrada,
Savezni zavod za standardizaciju, Beograd 2003, str. 3

3
Pozorite mladih u Novom Sadu je nekoliko puta spomenuto u tekstu iz razloga
poveane opasnosti od poara, kako sa urbanistikog tako i sa arhitektonskog aspekta
228

posmatrano. U toku je izrada projekta rekonstrukcije velike sale gde e veina
tehnikih problema vezanih za bezbednost biti uklonjena.
4
Pavkovi Bugarski, Ljiljana, op.cit., klasifikacija zgrada prema broju lica; za
pozorita je to P4:101-300 lica , odnosno P7-1501 i vie lica, str.7
5
Pavkovi Bugarski, Ljiljana, op.cit., str. 16
6
Ibid: str. 23,24
7
Ibid: str. 22. Minimalan irina hodnika za evakuaciju je najmanje 1,2m, irina
stepenita 1m, odnosno 1,2m ako je za poarni segment to jedino stepenite.
8
Pucar, Mila, Nenkovi, Marina, Projektovanje novih i rekonstrukcija postojeih
gradskih blokova sa aspekta poveanja energetske efikasnosti svetska iskustva i
lokalne preporuke, Arhitekture i urbanizam, 2006, br. 18-19, str. 7
9
http://ashdendirectory.org.uk/default.asp Mnoga pozorita primenjuju koncept
Zelenog teatra i podizanje svesti o odrivosti putem predstava i korienjem
recikliranih materijala u predstavama.

10
Klaus, Danijels, Tehnologija ekolokog graenja, NK Jasen. Beograd 2009, str 246-
249.

11
Pucar, Mila, Nenkovi, Marina, op.cit., str. 8
12
Slike 7 i 8 su preuzete iz Tehnikih preporuka: Pavkovi Bugarski, Ljiljana
(urednik): Jus TP 21: Tehnika preporuka za graevinske tehnike mere zatite od
poara stambenih i poslovnih i javnih zgrada, Savezni zavod za standardizaciju,
Beograd 2003, str. 24 i 39
13
Slika 14 je preuzeta iz knjige Klaus, Danijels, Tehnologija ekolokog graenja, NK
Jasen. Beograd 2009, str. 248

14
Ovaj rad je deo projekta Tehniko-tehnoloko stanje i potencijali objekata za
scenske dogaaje u Republici Srbiji. Projekat je finansiralo Ministarstva za nauku i
tehnoloki razvoj.
15
Uvodni deo ovog teksta je proistekao iz razgovora sa strunim licima iz oblasti
protiv poarne zatite.
229

10. REFERENCE
1) Ljiljana Pavkovi Bugarski (urednik): Jus TP 21: Tehnika
preporuka za graevinske tehnike mere zatite od poara stambenih
i poslovnih i javnih zgrada, Savezni zavod za standardizaciju,
Beograd 2003.
2) Dinulovi, Radivoje, Arhitektura pozorita XX veka, Clio, Beograd
2009
3) Klaus, Danijels, Tehnologija ekolokog graenja, NK Jasen.
Beograd 2009
4) Pucar, Mila, Nenkovi, Marina, Projektovanje novih i
rekonstrukcija postojeih gradskih blokova sa aspekta poveanja
energetske efikasnosti svetska iskustva i lokalne preporuke,
Arhitekture i urbanizam, 2006, br. 18-19, str. 7-17
5) Krnjetin, Slobodan, Graditeljstvo i zatita ivotne sredine,
Prometej, Novi Sad 2004.
Internet izvori:
6) www.eca.lu
7) http://ashdendirectory.org.uk/default.asp



230

231

Doc.dr Darko Reba, dipl.in.arh.
docent, ef Departmana za arhitekturu i urbanizam, Fakultet tehnikih nauka, Novi
Sad
Aleksandra Bandi, dipl.in.arh-master
Student doktorskih studija na Departmanu za arhitekturu i urbanizam, Fakultet
tehnikih nauka, Novi Sad; arhitekta, Gardi d.o.o. Temerinska 102, Novi Sad
MORFOLOKE KARAKTERISTIKE ARHITEKTONSKIH OBJEKATA ZA
SCENSKE DOGAAJE U REPUBLICI SRBIJI
Apstrakt: Ovaj rad se bavi istraivanjem morfolokih karakteristika arhitektonskih
objekata za scenske dogaaje u Republici Srbiji, njihovim tipolokim, geometrijskim i
kompozicionim strukturama, kao i svojstvima nadzemnog sklopa i korelacijama
arhitektonske strukture sa neposrednim okruenjem. Zadatak utvrivanja tipologije
savremenih pozorinih zgrada, na osnovu kojih bi klasifikacije bile mogue, ne
dozvoljava konano formiranje zakljuaka i stavova generalno primenjivih na
odabrani uzorak. Svaki od projekata jedinstven je na odreen nain, a kao takav,
potpuno nezavisan od ostalih tipova. U skladu sa tim, a imajui u vidu sva prethodno
steena iskustva, kulturoloke, istorijske i drutvene tokove koji su bili generatori
nastanka i transformacija, klasifikacija se moe izvriti za kriterijume prepoznate kao
jedinstvene i zajednike svim izabranim pozoritima.
Oteavajuu okolnost pri analizama morfolokih karakteristika, ini situacija
da se sve kue na isti nain nisu videle i doivele u stvarnom urbanom prostoru.
Potencijal svake pozorine zgrade neposredno je vezan za kulturoloku, ekonomsku,
arhitektonsko-urbanistiku pa ak i spomeniku vrednost u sredini u kojoj se nalazi i
za koju je vezan. U radu e biti analizirano 20 pozorita, to predstavlja validan
uzorak za formiranje tipologije morfolokih karakteristika objekata za scenske
dogaaje u Republici Srbiji.

Kljune rei: pozorina arhitektura, morfoloke karakteristike, urbani kontekst,
arhitektonski sklop
232

MORPHOLOGICAL CHARACTERISTICS OF ARCHITECTURAL
PERFORMANCE BUILDINGS IN THE REPUBLIC OF SERBIA
Abstract: This paper deals with the morphological characteristics of architectural
research performance facilities in the Republic of Serbia, their typological,
geometrical and compositional structures, properties of the above-ground architectural
patterns, as well as correlations with the neighbouring structures. The task of
determining the typology of a modern theatre building does not allow the formation of
the final conclusions and opinions. Each project is unique in a certain manner, and as
such, totally independent of other types. Accordingly, and taking into account all the
previously acquired experience, and all cultural, historical and social trends that have
been generators for the creation and transformation, the classification can be made
following the criteria recognized as a unique and common to all selected theatres.
There is also an aggravating factor in the analysis of morphological
characteristics, because all the buildings are not experienced in the real urban space in
the same manner. The potential of each theatre building is directly related to the
cultural, economic, architectural and urban planning, and even to the monumental
value in the environment surrounding it and linked to it. This paper analyzes 20
theatres, which is a valid model for the formation of typologies of the morphological
characteristics of performance facilities in the Republic of Serbia.

Keywords: theatre architecture, morphological characteristics, urban context,
architectural composition


Sadraj:
1. Uvod
1.1. Arhitektonska forma-tumaenja znaajnih teoretiara arhitekture
XX veka
1.2. Metode nauno-istraivakog postupka
1.3. Kriterijumi za analizu morfolokih karakteristika objekata za
scenske dogaaje
2. Analiza primera
2.1. Tabelarni prikaz zakljuaka
3. Zakljuak
4. Zavrne napomene
5. Reference
233

1. UVOD
"Arhitektonski program pozorita, kao sloen duhovni proizvod jedna je od
najinspirativnijih tema istraivanja scenskih prostora, a i projektovanja objekata za
spektakl uopte."
1
Odavno je prevaziena injenica da je pozorini objekat samo "kulturoloko
ogledalo nekog drutva" i mesto nastanka predstave, spektakla, dogaaja. U prilog
tome svedoi injenica da je svaka pozorina kua podjednako umetniki koliko i
kulturni projekat, jednako arhitektonsko ostvarenje koliko i reper grada,
reprezentativno tehniko-tehnoloko dostignue i sloena tipoloka struktura.
Simboliko-semantika forma i vieslojna funkcija, osnovne su karakteristike svakog
scenskog objekta, ime pozorite postaje mesto koje aktivno uestvuje u formiranju
slike grada i poziva na razmiljanje i provocira u isto vreme.
Sama funkcija pozorita veoma je stara i kada bi se pratila njena geneza,
zakljuilo bi se da "izvoenje pozorine predstave jeste kljuni, ali nikako i jedini
funkcionalno-tehnoloki proces pozorita kao graevine, a ni kao institucije."
2
Socioloki znaaj koji su ove "kue" imale na razvoj drutva, danas je samo jo vie
naglaen i poziva na aktivnosti koje treba da doprinesu urbanoj energiji. Funkciju
objekta nije mogue posmatrati nezavisno od njegove forme, neposrednog okruenja i
ireg konteksta u odnosu na grad. U svojoj autonomiji i poetici iskaza, arhitektonska
forma je uvek sloen niz znakova i jezikih oblika kojima arhitektura operie
priblinih 40.000 godina i iji svaki element, mera, poloaj, namena, provokacija,
fraktura, sklop, konstrukcija, dekor, odnos ili boja imaju trajne i uvek ponovo
obnovljene valere, preispitane poruke i uzbudljive veze.
3

Osim one utilitarne funkcije koju svaka pozorina zgrada sa sobom nosi, ovi
objekti su na viem nivou najee i simboliki reperi grada, po svom oblikovanju i
monumentalnosti. Tako je polaritet izmeu forme i funkcije, zasnovan na polaritetu
elje i potrebe
4
da se svaki zavrni iskaz to bolje predstavi kao umetnost,
matovitost i kreativnost. Arhitektonski volumen je vremenom postao izraz linih
aspiracija ili umetnika ili arhitektonske tipologije i njene elje za dominacijom i
urbanim isticanjem.
Posmatrana zavrna forma pozorinog objekta najee je takva da nam
ostavlja potpuno apstraktnu ideju itavog unutranjeg prostora, nepoznatog na
vertikalnom i horizontalnom nivou. Monumentalni karakter volumena u pojedinim
sredinama, je takav, da esto postane primarna vizuelna asocijacija grada. Upravo ta
234

volumenoznost grandiozno zatvara pozorite kao "moda poslednje mesto na kome je
idealizam jo uvek otvoreno pitanje".
5

1.1. Arhitektonska forma-tumaenja znaajnih teoretiara arhitekture xx
veka
Posmatrajui zavri izraz nekog arhitektonskog dela, uvideemo vieslojnost
poruka, znakova, ideologije i simbolike autora, ali i niz konventivnih tehnolokih,
konstruktivnih i funkcionalnih karakteristika koje su odredile volumen objekta.
Analizirajui zavrnu formu kroz istoriju i stavove istaknutih teoretiara arhitekture,
od kojih su neki svoja duboka uverenja ostavili trajno kroz izvedena dela, shvatiemo
da je nemogue razdvojiti Vitruvijevo trojstvo koje firmitas (vrstoa), utilitas (svrha)
i venustas (lepota)
6
predstavljaju u arhitekturi, ali da su tumaenja bila drugaija,
zavisno od vremena, tokova, aspiracija i uverenja.
Tako je Mis van der Roe kroz svoju ideologiju "manje je vie"
7

arhitektonsku formu oslobodio dekorativne plastike i simbolike; postao je pobornik
konstruktivnog ornamenta, dok je Luis Kan 50-ih godina rekao da arhitekta treba da
bude iznenaen pojavom svog projekta i njegovim zavrnim ishodom
8
. Za Luisa
Salivena "forma je sledila funkciju"
9
i bila u njenoj slubi, ali ponekad je ovakva
relacija, prema Venturiju, bila teko dosledno i u potpunosti ostvariva, i kao takva
razlog mnogih protivurenosti u arhitekturi
10
.
Korbizijeova definicija da je arhitektura "znalaka, pravilna i raskona igra
oblika okupljenih na svetlosti"
11
eksplicitno povezuje fundamentalne stavove kubizma
i jednostavnih formi, koje sistemom istih oblika "prodiru" kroz prostor. Najbolji
dokaz organske
12
arhitekture moemo videti na delima Frenk Lojd Rajta, ili
ostvarenjima Alvara Alta, za koje je arhitekture deo prirode, njen sastavni element, u
prilog emu govore materijali, volumen i izraajni karakter kojim e arhitekta
oblikovati svoje ostvarenje.
Prema reima Ranka Radovia, "arhitektonski objekti otkrivaju znaenja:
prostorna, drutvena, kulturna, istorijska, tehnika, ekonomska, politika, vizuelna,
urbana, itd."
13
i kao takvi za nas su "pre svega komponente arhitektonskog
ansambla".
14
Forma objekta podjednako je dominantan element koliko i sama
ideologija, sadraj ili sveobuhvatni znaaj objekta, zbog ega je bila stalna
komponenta i predmet preokupacije i istraivanja istaknutih teoretiara, njihovih
pisanih radova, ali i izvedenih projektantskih dela.
Sintezna razmiljanja koja se ovakvom analizom dobijaju mogu dovesti do
zakljuka da projektant moe koristiti razliite arhitektonske renike
15
kako bi stvorio
235

delo koje se tematski, stilski ili koloristiki uklapa u svoje neposredno okruenje, ali
e se kod reprezentativnih gradskih sadraja, kao to je to sluaj sa pozoritima,
pokazati da monumentalnost dolazi kroz formu, ali i funkciju, urbanistiko i prirodno
okruenje i sveobuhvatnu morfoloku konfiguraciju, to e ovaj rad i pokazati.
1.2. Metode nauno-istraivakog postupka
Analiza morfolokih karakteristika objekata za scenske dogaaje u Republici
Srbiji, zasnovana je na jasno definisanim kriterijumima koji treba da doprinesu
njihovoj klasifikaciji i tipologiji. Prema Radivoju Dinuloviu, postoje ustanovljeni
kriterijumi grupisani u devet osnovnih celina:
1. Po nameni (utilitarni kriterijum)
2. Po karakteru programske strukture (programski kriterijum)
3. Po karakteru kulturne funkcije (kulturoloki kriterijum)
4. Po kriterijumima vrednovanja kulturnog naslea (kriterijum zatite
spomenika kulture)
5. Po karakteru pozicije u neposrednom i irem okruenju (urbanistiki
kriterijum)
6. Po karakteru funkcionalno-tehnoloke i prostorne strukture (arhitektonski
kriterijum)
7. Po karakteru tehniko-tehnoloke strukture (tehniko-tehnoloki kriterijum)
8. Po karakteru fizike strukture (morfoloki kriterijum)
9. Po karakteru likovne strukture (stilsko-estetiki kriterijum).
16


U metodolokom smislu, predvieno je da se posle definisanja i
identifikacije odabranih objekata u zemlji pristupi sistematinoj analizi istih i na
osnovu sprovedenog postupka donesu zakljuci o svakoj graevini zasebno.
Odabrani kriterijum je morfoloki, na osnovu kojeg e se posmatrati fizika
struktura i korelativni odnos arhitektonskog objekta, njegovog nadzemnog sklopa i
neposrednog okruenja. Kako relevantnost dobijenih rezultata zavisi direktno od
detaljnosti i slojevitosti, moemo zakljuiti da e skoro svaki pozorini objekat
predstavljati poseban tip sa svojim specifinostima iako e kriterijumi posmatranja i
analize biti gore pomenuti.
Tako dobijeni podaci o reprezentativnim scenskim institucijama u razvijenim
gradovima Srbije, mogu da postanu znaajna istraivaka platforma u sinteznoj
formaciji i objedinjenoj formi sprovedenoj kroz sve navedene kriterijume. Kao
napomenu je potrebno izdvojiti da svaka od celina predstavlja podjednako vaan deo
istraivanja i da tek njihovim objedinjavanjem i sistematizacijom, moemo dobiti
236

jasnu sliku na osnovu koje je mogue formirati stajne take za budue miljenje
stvarnih potencijala pozorinih institucija.
Izabrani primeri bie analizirani kroz tekstualne, numerike i grafike
podatke, kao i kroz fotodokumentaciju, a zakljuci e biti tabelarno prezentovani po
utvrenim kriterijumima ustanovljenim za ovo podruje istraivanja.
1.3. Kriterijumi za analizu morfolokih karakteristika objekata za scenske
dogaaje
Predmet rada je klasifikacija po morfolokom, dok ostali kriterijumi nee biti
predmet analize i rad e se baviti njihovim postojanjem samo u onoj meri koliko ih je
nemogue fiziki i esencijalno razdvojiti od morfolokih karakteristika. Kako bi se
istraivanje dosledno sprovelo po metodolokom postupku, definisana su dva osnovna
kriterijuma za analizu:
A Morfoloke karakteristike gabarita prizemlja objekta za scenske dogaaje
B Morfologija nadzemnog sklopa objekta za scenske dogaaje.
A Morfoloke karakteristike gabarita prizemlja objekta za scenske dogaaje
Geometrijska forma i sveukupna konfiguracija su najuoljiviji elementi
sagledavanja strukture svakog objekta. Tako se i na arhitektonskoj tipologiji
pozorinih kua moe zakljuiti da li postoji prepoznatljiva ideja u kompozicionom
smislu i da li ona iz ugla posmatraa ili korisnika prostora, na prostornom nivou,
moe da se uoi i prepozna. Definisani su sledei tipovi gabarita koji strukture
zauzimaju u urbanom kontekstu:
- primarne geometrijske forme
- centralizovane kompozicije
- simetrine kompozicije
- ekscentrine kompozicije
- dinamine kompozicije
- kompozicija u kontakt sa okruujuim strukturama.
B Morfologija nadzemnog sklopa objekta za scenske dogaaje
Arhitektonska forma je sloen niz znakova i simbola sa izraenim dijalogom
koji ima sa okolinom bez obzira na programski okvir. Pionirski pokret moderne sa
ponosom se oslanjao na stav Horejio Grinoa da "forma sledi funkciju", a kako je na
237

primeru pozorinih objekata funkcija izrazito kompleksna, nadzemni sklop u
pojedinim sluajevima ne prati datu formulu. U prilog tome govori i injenica da
pored pravilnih , u izabranoj tipologiji moemo da prepoznamo i sloene, grupne,
geometrijske forme kao preovlaujui nain da se zadovolji zadata funkcija.
Najznaajniji inioci koji blie definiu nadzemni sklop objekta za scenske
dogaaje i utiu na elemente i volumen forme su:
1. dispozicija glavne pozornice i postojanje pomone ili vie njih;
2. odnos ulazne partije i otvorenog prostora;
3. arhitektonski jezik, semantiki elementi itanja i identitet.
2. ANALIZA PRIMERA
Svi objekti javnog spektakla predstavljaju izraz umetnike i kulturoloke
sinteze u gradovima Srbije, a u isto vreme i socioloko uporite svakog od njih. U
analizu nisu ukljueni svi pozorini objekti Srbije, ali je obuhvaen znatni deo, to je
dovoljan uzorak da prui opte zakljuke i prikae jasnu sliku postojeeg stanja.
Sredine u kojima se 20 izabranih pozorinih kua nalazi dosta su razliite, na ta u
velikoj meri pretenciozno utiu i politiki i marketinki tokovi u svakom od gradova.
Faktiko stanje esto je drugaije od oekivanog, pa se u istom gradu vidi velika
razlika izmeu dve pozorine zgrade, njihove forme, sociolokog znaaja, a samim
tim i poseenosti i vanosti za grad.

238


Sl. 1 - dispozicija izabranih pozorinih kua u Srbiji

1. NARODNO POZORITE, Beograd
Najstarije beogradsko pozorite osnovano 1863. godine od strane Republike
Srbije u objektu namenski projektovanom za njegovu primarnu, do danas
nepromenjenu namenu. Reprezentativna forma i arhitektura u velikoj meri
opravdavaju odlinu lokaciju, u samom centru grada, odakle je objekat u svoj svojoj
grandioznosti potpuno saglediv, a scenski aspekt nesumnjivo uoljiv.
A Morfoloke karakteristike gabarita prizemlja objekta za scenske dogaaje
U oblikovanju objekta koriene su primarne geometrijske forme u
centralizovanoj simetrinoj kompoziciji, koja ima elemente prostorne dinamike i ni na
BEOGRAD
1. NARODNO POZORITE
2. JUGOSLOVENSKO
DRAMSKO POZORITE
3. MADLENIANUM
4. POZORITE NA
TERAZIJAMA
5. POZORITE BOKO
BUHA
6. BITEF TEATAR
7. BEOGRADSKO
DRAMSKO POZORITE
8. ZVEZDARA TEATAR
NOVI SAD
9. SRPSKO NARODNO
POZORITE
10. BEN AKIBA
11. POZORITE MLADIH
ZRENJANIN
12. NARODNO POZORITE
TOA JOVANOVI
SOMBOR
13. NARODNO POZORITE
SREMSKA MITROVICA
14. POZORITE DOBRICA
MILUTINOVI
VRAC
15. NARODNO POZORITE
STERIJA
SUBOTICA
16. DEJE POZORITE
NI
17. NARODNO POZORITE
ZAJEAR
18. POZORITE TIMOKE
KRAJNE ZORAN
RADMILOVI
UICE
19. NARODNO POZORITE
KRALJEVO
20. KRALJEVAKO
POZORITE

239

koji nain ne stvara smirenu formu koju stroga simetrija esto ostavlja na posmatraa.
Bez kontakta sa okruujuim strukturama ovaj objekat je celina sama po sebi sa
prepoznatljivom idejom da scenski objekat postane urbani monument.
B Morfologija nadzemnog sklopa objekta za scenske dogaaje
Nadzemni sklop je pravilna geometrijska forma sloena iz manjih potcelina
sa mnotvom ukrasa i detalja u zavrnom oblikovanju. Objekat je vizuelno dualistike
prirode i jasno se razlikuju stari i novi deo strukture.
1. Glavne pozornica je potpuno simetrina, a objekat ima i scenu Raa
Plaovi, koja, kao i Velika scena, prati izdueni oblika gabarita objekta.
2. Odnos ulazne partije i otvorenog prostora veoma je nepovoljan zbog
blizine prometne saobraajnice. Na taj nain umanjen je sveukupni doivljaj moda
najbitnijeg dela koji predstavlja neraskidivu sponu izmeu slobodnog okruujueg
prostora i same unutranjosti objekta. Javne graevine se odslikavaju u ogledalima
javnih prostora
17
, a kako je ve pomenuto, zgrada Narodnog pozorita volumenski je
saglediva, ali sa slobodnih prostora u neposrednom okruenju, a ne sa ulaznog platoa.
3. Arhitektonski jezik je u duhu istoricizma, gde se prepoznaju naglaeni
elementi ulaznih kula - pilona. Identitet objekta i dominanta urbanog izraza je glavna
fasada ka Trgu Republike koja daje veliki znaaj ovom uvenom programu kulture.


Sl. 2, 3 - urbanistika dispozicija, model

2. JUGOSLOVENSKO DRAMSKO POZORITE, Beograd
Na mestu nekadanjeg dvorskog Manjea, u ulici iznova menjanog i
vraanog imena, sa dugom istorijom, potresnom i neverovatnom u isto vreme, nalazi
se jedno od danas, najreprezentativnijih i najstarijih pozorita u Beogradu. "Pria o
transformacijama ovog pozorita je i pria o politikim, ekonomskim, kulturnim i
ideolokim metamorfozama drutva koje je u razliitim periodima njene 140 godina
duge istorije ovu zgradu dizalo iz pepela, ponekad i bukvalno, jer je gorela u dva
240

navrata."18 Zgrada kakvu danas javnost poznaje, maestralno je delo koje uva
tradiciju i duh moderne i pleni svojom nesvakidanjou. Rizik i narativna arhitektura
veliko su merilo kreativnog ina arhitekata Zorana Radojiia i Dejana Miljkovia
koji su gradu poklonili JDP, zgradu koja uva prolost, a po svemu je okrenuta
budunosti.
A Morfoloke karakteristike gabarita prizemlja objekta za scenske dogaaje
Primarna geometrijske forma objekta uoava se samo sa ulice kralja Milana,
iako se gabarit sastoji od dva povezana paralelna trakta. Ovakav oblik, koji podrava
sloenu i razgranatu funkciju, saglediv je smo na planu i potvrda je Vitruvijevog
stava da kontrast izmeu unutranjosti i spoljanjosti moe da bude jedna od velikih
manifestacija protivrenosti u arhitekturi19 Kontakt sa okruujuim strukturama ne
postoji.
B Morfologija nadzemnog sklopa objekta za scenske dogaaje
Objekat se odlikuje pravilnom geometrijskom formom dela koji je saglediv
sa ulice i glavnog ulaza u sklopu ove strukture.
1. Pozornica "Ljuba Tadi" je glavna scena pozorita simetrina po podunoj
osi, a u okviru objekta postoje jo dve scene.
2. Odnos ulazne partije i otvorenog prostora je male razmere u odnosu na
gabarit itave strukture to je nedostatak u sagledavanju zanimljive strukture i svih
njenih elemenata. Iako je oblikovanjem, detaljima i svetlom ulazni deo naglaen, ne
postoji prostran slobodan prostor sa koga bi ove prednosti mogle jasno i lako da se
uoe.
3. Arhitektonski jezik modernog transparentnog izraza jasno je itljiv na
kontinualnoj fasadi du ulice. Semantiki element ini ouvana stara fasada iza zid
zavese, to je i najznaajniji identitet strukture.

Sl. 4, 5, 6 - urbanistika dispozicija, ulazna partija i ulina fasada

241

3. MADLENIANUM, Beograd
Najreprezentativnije privatno pozorite Madlenianum u kulturolokoj slici
veliki je ponos Beograda. Ideja Madlene Zepter, osnivaa i vlasnice pozorita, bila je
da se stvori jo jedan centar kulture za kojim, po njenim reima, publika i stanovnici
Beograda jako ude. "Pokai mi svoj grad, pa u ti rei kakvi su kulturni ciljevi
njegovog stanovnitva"
20
, rekao je Eliel Sarinen, a kako Beograd nije samo glavni
grad, nego i sveukupni centar umetnike, socioloke, pa i politiko-ekonomske moi
drave, svaka institucija koja podstie bolju obrazovnu i kulturoloku sliku je vie
nego neophodan i dobrodoao, to danas dokazuje bogat repertoar i poseenost ove
pozorine kue.
A Morfoloke karakteristike gabarita prizemlja objekta za scenske dogaaje
Centralizovano simetrina kompozicija pozorinog objekta je takva da se
jasno sagledavaju i prepoznaju kontakt i veza sa okruujuim strukturama. Gabarit je
izduenog tipa, a svojom kraom fasadom orjentisan je ka pristupnoj saobraajnici.
B Morfologija nadzemnog sklopa objekta za scenske dogaaje
Pravilna geometrijska forma je dominantna u vizuelnom kontaktu sa
objektom. Elementi koji daju dinamiku celoj kompoziciji, su simetrine kule na
glavnoj fasadi i velika nadstrenica ulazne partije koji su ujedno i prepoznatljivi
elementi identiteta cele kue.
1. Pozorite ima Veliku i Malu scenu i dve pomone multifunkcionalne sale.
2. Odnos ulazne partije i otvorenog prostora je adekvatan jer postoji dovoljno
prostora za gledaoce, ak i za dolazak motornim vozilima direktno do ulazne partije.
Naglaena nadstrenica pokrenute zakrivljene linije, u volumenskom smislu
oblikovala je i povezala ulaznu sekciju sa platoom i slobodnim prostorom ispred
objekta.
3. Arhitektonski jezik je postmodernistiki sa transformisanim tradicionalnim
elementima izvedenim u savremenim materijalima. Kao i kod prethodno opisanih
primera, i ovde se jasno ita program objekta kulture iz njegove pozicije i
konfiguracije. Sceninost primarne funkcije, postala je sveukupna dominanta urbanog
izraza i istakla ga i u urbanistikom smislu kao urbani dogaaj i monument.

242


Sl. 7, 8 - fasada, enterijer glavne pozornice

4. POZORITE NA TERAZIJAMA, Beograd
Kada je 2005. godine auditorijum prisustvovao sveanom dizanju zavesa na
terazijskom pozoritu, u samom centru Beograda, oznaen je kraj viegodinje duge
"graevinske i pozorine transformacije."
21
Jedino pozorite na teritoriji Srbije koje
kao osnovni anr ima mjuzikl, jeste Pozorite na Terazijama, to "podrazumeva
stanovitu kompleksnost pozorita kao institucije, jer objedinjuje etiri umetnika
ansambla: dramski, baletski, horski i orkestarski, i kompleksnost pozorita kao mesta,
jer scenski dizajn savremenog mjuzikla ima zahtevne prostorne i tehnoloke
preduslove."
22

A Morfoloke karakteristike gabarita prizemlja objekta za scenske dogaaje
Ekscentrina kompozicija je osnovna karakteristika gabarita u koji je
smeten pozorini sadraj. Objekat je potpuno u kontaktu sa okruujuim
strukturama i po horizontali i po vertikali to jedak sluaj u ovoj arhitektonskoj
tipologiji.
B Morfologija nadzemnog sklopa objekta za scenske dogaaje
Sloene geometrijske forme, potpuno ugraenog objekta, su se na neki nain
pokazale kao mogue za organizovanje pozorinih aktivnosti posle zamene dotrajalih
i prevazienih tehniko-tehnolokih karakteristika objekta.
1. Glavna pozornica je ekscentrina, a u okviru objekta je i kabaretska scena.
2. Odnos ulazne partije i otvorenog prostora je adekvatan ukoliko se
posmatra dimenzija ulinog trotoara. Prostor u neposrednom okruenju je dosta
prostran, gde sa urbanistikog aspekta slobodno moemo govoriti da se radi o trgu.
3. Arhitektonski jezik strukture u kojoj se nalazi pozorite je poslovni, i ni po
emu ne odaje program kulture sem ulaznom nadstrenicom i prepoznatljivim logoom
specifinog dizajna. U sluaju pozorita na Terazijama ne moemo govoriti o
grandioznoj arhitekturi i impozantnosti graevine, kada ona ovde ne postoji.
243


Sl. 9,10,11 - osnova, ulazna partija, enterijer glavne pozornice

5. POZORITE BOKO BUHA, Beograd
Beograd je grad prekinutih seanja, iskidane istorije, grad stalno razaranog i
iznova graenog identiteta.
23
Ova tvrdnja moe se prihvatiti i kada se govori o
pozorinim kuama nastalim posle II svetskog, o stalnim eljama i tenjama za
njihovom rekonstrukcijom i reanimacijom. Koliko je publika ipak uporna, govori
injenica da je, ni danas rekonstruisano pozorite Boko Buha, i dalje aktivno i prkosi
tokovima, vlastima i politikim i drutvenim strujama koje usporavaju obnovu ove
kue.
A Morfoloke karakteristike gabarita prizemlja objekta za scenske dogaaje
Kao i prethodni analiziran primer, a slian i po periodu nastanka, pozorite
Boko Buha moe se izdvojiti po ekscentrinoj kompoziciji, potpuno u kontaktu sa
okruujuim strukturama i po horizontali i po vertikali.
B Morfologija nadzemnog sklopa objekta za scenske dogaaje
Sloene geometrijske forme potpuno ugraenog objekta pozorita itljive su
iz prostornog plana i na taj nain jedino su mogue sagledivost i itljivost funkcije.
1. Glavna scena "Buha" je ekscentrina, a objekat ima i deju scenu.
2. Odnos ulazne partije i otvorenog prostora je adekvatan obzirom da se
ispred nalazi Trg Republike. "Bez javnih prostora oko sebe, javne zgrade bi veoma
teko mogle gradski da funkcioniu pa ak i da postoje na pravi nain.24 Usklaeno
i ostvareno jedinstvo javnog objekata i javnog prostora ipak nije dovoljno naglaeno
iako postoji, zbog neprikladnog zavrnog oblikovanja ove pozorine zgrade.
3. Arhitektonski jezik strukture u kojoj se nalazi pozorite je poslovni, i ni po
emu ne odaje program kulture sem natpisom na ulazu. Potencijal objekta, bez obzira
na kombinovanu funkciju i karakter, mnogo je vei i u funkcionalnom i u oblikovnom
smislu, a na realizaciju rekonstrukcije objekat spremno eka ve vie od decenije.

244


Sl. 12,13 - urbanistika dispozicija, fasada

6. BITEF TEATAR, Beograd
Najmlae pozorite od jedanaest institucionalnih
25
nastalo 1989. godine
specifino je po mnogim pojedinostima. Funkcija je smetena u rekonstruisanu
evangelistiku crkvu na Dorolu, a sama ideja teatara je nastala kao mesto sa kog bi
festival mogao da se iri dalje i stalno bude aktivan. Nastao po uzoru na moderna
evropska pozorita, BITEF teatar nema stalno zaposlen umetniki ansambl i pozorine
postavke i predstave, nego se, po reima osnivaa, najefikasnija dostignua postiu
kada se timovi razliitih strunjaka angauju za konkretne projekte.
A Morfoloke karakteristike gabarita prizemlja objekta za scenske dogaaje
Simetrino dinamina kompozicije gabarita objekta je u minimalnom
kontaktu sa okruujuim strukturama, u onoj meri u kojoj je objekat prvobitno
formiran i postavljen u urbani kontekst, pre rekonstrukcije.
B Morfologija nadzemnog sklopa objekta za scenske dogaaje
Kao glavna karakteristika, a ujedno i element identiteta, jeste karakteristina
tipologiji sakralnih objekata obzirom da se radi o transformaciji programa. Deo
objekta koji je saglediv sa ulice i trga, jeste pravilne geometrijske forme, koja skriva
sloenu funkciju.
1. Glavna i jedina pozornica je potpuno simetrina i zauzima centralni deo
objekta.
2. Odnos ulazne partije i otvorenog prostora nije potpuno adekvatan, ali se u
neposrednom okruenju nalazi plato sa koga moe da se sagleda monumentalnost i
veliina sakralnog objekta.
3. Arhitektonski jezik sakralnog objekta ne pokazuje ni po kome elementu
dananju namenu za scenske dogaaje. Materijalizacijom i monumentalnou sam
objekat je dovoljno narativan i u dijalogu sa okolnim prostorima, ali kao nedostatak se
245

izdvaja grandioznost sakralne, ali ne i pozorino-scenine arhitekture prepoznate na
ostalim analiziranim objektima.


Sl. 14, 15, 16 - urbanistika dispozicija, osnova, fasade

7. BEOGRADSKO DRAMSKO POZORITE, Beograd
Pozorite koje je ponos Beograda staro je preko 60 godina, a i danas je esto
predmet rasprava gradskih i politikih vlasti. Bilo je godina kada su se predstave
igrale jedan put nedeljno i poseenost bila mala, ali danas je Beogradsko dramsko
pozorite mesto bogatog dramskog repertoara, kua koja doekuje gostujue
ansamble i preko svojih glumaca, putuje svuda po svetu.
A Morfoloke karakteristike gabarita prizemlja objekta za scenske dogaaje
Gabarit objekta je formiram od primarnih geometrijskih formi postavljenih u
simetrinu kompoziciju. Ukoliko posmatramo njegov odnos sa ostalim strukturama u
neposrednom okruenju, objekat pozorita je u kontaktu sa njima, ali sadri elemente
oblikovanja koji ga izdvajaju i daju mu jedinstven karakter.
B Morfologija nadzemnog sklopa objekta za scenske dogaaje
Pravilna geometrijska forma koja se ita iz prostornog plana sastoji iz
nekoliko elemenata. Svaki od njih je meusobno povezan tako da se dobija
kompaktna i jedinstvena celina sa jasno definisanim funkcionalnim zonama.
1. Velika scena je simetrina, a u objektu postoji i Nova scena.
2. Ulazna partija iako volumenski i arhitektonski zanimljivo oblikovana,
nema adekvatan odnos sa neposrednim okruenjem zbog blizine saobraajnice, ime
nije ostvaren odnos izmeu javne povrine i javnog objekta. "Jedan od najteih
arhitektonskih problema je projektovanje okoline zgrade po meri oveka"
26
kada je
objekat javnog karaktera deo postojee urbane strukture.
246

3. Arhitektonski jezik modernog izraza itljiv je na fasadama pozorine kue.
Savremeni materijali sa zanimljivim kombinacijama elemenata i boja, bez puno
detalja i plastike, stvaraju prepoznatljiv zavrni volumen i dokazuju da forma
scenskog objekta moe biti jak adut u formiranju identiteta urbane sredine.


Sl. 17, 18, 19 - osnova, presek, fasada

8. ZVEZDARA TEATAR, Beograd
Kada je 2001. godine izgraena Nova scena, Zvezdara teatar je postalo
mesto koje sa ponosom neguje izvoenje stranih tekstova, a i dalje uva specifinosti
u programskom, tehnolokom i komercijalnom smislu po pitanju savremenih srpskih
pisaca. Ovaj objekat nestrpljivo iekuje najavljene i pokrenute rekonstrukcije kojima
e se na mestu dananjeg objekta, stvoriti moderan kulturni centar, nalik na
savremene centre istog tipa u Evropi.
A Morfoloke karakteristike gabarita prizemlja objekta za scenske dogaaje
Danas je gabarit objekta ekscentrina kompozicija koja se sastoji od
nekoliko zavisnih celina nastalih dogradnjama i rekonstrukcijama tokom godina.
Objekat nije potpuno slobodnostojei tako da kontakt sa okruujuim strukturama
postoji na nekoliko mesta.
B Morfologija nadzemnog sklopa objekta za scenske dogaaje
Nadzemni sklop je nepravilna geometrijska forma, sloena od vie
elemenata. U visinskom smislu dominira binski toranj u skladu sa potrebama i
karakterom funkcije.
1. Objekat ima samo jednu scenu.
2. Odnos ulazne partije i otvorenog prostora je veoma minimalan za objekat
ovakve namene. Stalni problemi koji smanjuju socioloku vezu izmeu ulaznog dela i
247

prilaznog platoa, javljaju se kao aktivni, i predstavljaju jedan od glavnih nedostataka
u urbanistiko-morfolokom smislu.
3. Arhitektonski jezik je moderan bez jasnog itanja programa. Na primeru
ovog objekta ne postoji ni komercijalizacija koja je danas sve vie vezana za
pozorine kue, tako da se esto ni reklamnim elementima, ne moe zakljuiti
utilitarna namena objekta.


Sl. 20, 21 - ematski prikaz funkcionalnih celina kroz presek, fasada

9. SRPSKO NARODNO POZORITE, Novi Sad
Ne jedino, ali najistaknutije pozorite grada kulture, kako ga graani sa
ponosom zovu, Srpsko narodno pozorite je odlian primer urbanog i simbolikog
repera nekog grada. Organizacija unutranjeg prostora i kompleksnost i razgranatost
funkcionalnih nivoa, mnogima je i dalje nepoznata, ali ovaj monument na uzvienoj
platformi u samoj centralnoj zoni grada, odoleva vremenu i privlai poglede svaki put
kada kraj njega proete.
A Morfoloke karakteristike gabarita prizemlja objekta za scenske dogaaje
Potpuno nepravilna geometrijska forma slobodnostojeeg objekta istie se
ukoliko se posmatra i analizira njegov gabarit. Rekli bismo da je zavrna struktura
objekta u horizontalnom smislu, potpuno neshvatljiva ako se uzme injenica da je
objekat namenski projektovan za funkciju pozorita.
B Morfologija nadzemnog sklopa objekta za scenske dogaaje
Geometrijska forma koja se sastoji od dva kubusa sastavljenih od razliitih
segmenata i meucelina koje povezuju dve glavne pozornice, nepravilna je u svojoj
sveukupnosti. Gabarit je neitljiv, a "forma plana potpuno zatvorena...osim na
jedinom mestu koje bi u pozoritu nesumnjivo trebalo kriti od gledalaca-na bloku
glumakih garderoba."
27

248

1. Velika scena "Jovan orevi" i mala scena "Pera Dobrinovi" su
paralelne, a postoji i kamerna scena.
2. Odnos ulazne partije i otvorenog prostora je adekvatan obzirom da je
objekat orijentisan na Pozorini trg, meutim prilazno stepenite zauzima veoma
veliku povrinu, potpuno nesrazmernu u odnosu na razmeru trga. Ako je ideja bila da
se u urbanistikom smislu objekat podigne na pijedestal ili platformu radi
monumentalnosti, zadatak je uspeno obavljen, ali se onda postavlja pitanje, ta je sa
relacijom javni objekat-javni prostor, kada tako hipertrofirano stepenite predstavlja
socijalnu barijeru za sadraj koji prolaznike treba da poziva i privlai?
3. Arhitektonski jezik je potpuno moderan izraz zatvorene forme, koja sem
ulaznom partijom ni na koji nain ne uspostavlja kontakte sa okruujuim prostorom.
Velike svetle povrine bez otvora kao "slepe" fasade danas su sve ea mesta za
oglaavanje i reklamiranje, to ne treba da predstavlja praksu u zavrnom oblikovanju
scenskih objekata.

Sl. 22, 23, 24 - urbanistika dispozicija, osnova, prilazni plato i ulazna partija

249

10. POZORITE BEN AKIBA, Novi Sad
Novosadsko pozorite od 1985. godine smeteno je na dananjoj lokacijom u
prostorijama nekadanjeg Ben Akibe. Glavna specifinost itave institucije jeste
negovanje bilingvistikih scenskih izvoenja na maarskom i srpskom jeziku. Kako
se radi o malom pozoritu koje se svojim talentom i sposobnostima dokazuje na
srpskoj pozorinoj sceni, vrata kue se stalno otvaraju i postaju prostori estih
premijera i mnogobrojnih gostovanja.
A Morfoloke karakteristike gabarita prizemlja objekta za scenske dogaaje
Pravilna geometrijska simetrina forma pozorinog objekta svojom duom
fasadom orjentisana je ka prometnoj ulici Jovana Subotia u samom centru grada.
Objekat nije slobodnostojei, nego deo ulinog niza i tako neprimetan i po
oblikovanju i po karakteristikama gabarita.
B Morfologija nadzemnog sklopa objekta za scenske dogaaje
Pravilna forma tipinog jednospratnog objekta centralnog podruja Novog
Sada moe da se proita i na primeru scenskog objekta. Nadzemni sklop na prvi
pogled ini vie prostih struktura, ali u pogledu institucije oni su objedinjeni i kao
jedinstvo predstavljaju zavrnu formu.
1. Glavna pozornica je simetrina u odnosu na pravac pruanja objekta, a
pored nje, postoji i kamerna pozornica.
2. Odnos ulazne partije i otvorenog prostora je izrazito neadekvatan obzirom
je orijentisan na uski trotoar prometne saobraajnice. Jednostavna nadstrenica
preputena nad delom trotoara jedini je element koji pokazuje da je ulaz u pozorite
zapravo tu, a nepostojanje modernih karakteristika i boja, igra svetlosti i bogatija
fasadna plastika, glavni su razlog zato u urbanistikom i likovnom smislu, pozorite
Ben Akiba ostaje potpuno volumenski i institucionalno neprimeeno.
3. Arhitektonski jezik je kombinacija tipine kue centra, sa klasicistikom
glavnom fasadom gde se u plastici nasluuje portal grkog hrama sa timpanonom i
pilastrima umesto stubova. Nadstrenica ispred ulaza je znak da se radi o javnom
objektu kulture i to je jedini detalj koji ukazuje na namenu itavog objekta.
250


Sl. 25, 26 - urbanistika dispozicija, fasade

11. POZORITE MLADIH, Novi Sad
Nastalo izmeu dva rata kao Lutkarsko pozorite Sokolske sekcije lutaka,
kao jedinstvenog dela Sokolskog drutva, dananje pozorite Mladih svoj naziv je
dobilo tek 1968. godine kada je odigrana prva "iva" predstava i kada poinje sa
radom institucija kakvu danas poznajemo. Osim na srpskom, predstave su igrane i na
maarskom, slovakom, rusinskom i albanskom jeziku. Danas je pozorite znaajan
objekat za irenje kulture i obrazovanja u Novom Sadu sa dve scene, lutkarskom i
dramskom, koje su pored za primarnu funkciju, mesta za knjievne veeri, promocije
knjiga i takmienja u besednitvu.
A Morfoloke karakteristike gabarita prizemlja objekta za scenske dogaaje
Izduena simetrina kompozicija gabarita duom stranom je orjentisana u
pravcu pruanja pristupne saobraajnice. Objekat nije isto slobodnostojei, a kako se
nalazi u samom centru grada, gusto izgraenom, sa uzanim i prometnim ulicama,
gabarit sa ostalih strana nije u potpunosti saglediv.
B Morfologija nadzemnog sklopa objekta za scenske dogaaje
Pravilna simetrina kompozicija koja se sastoji iz glavnog centralnog
korpusa i dva dugaka bona krila je oblik nadzemnog sklopa. Kako je duom
stranom okrenut ka prilaznoj saobraajnici, objekat svojim volumenom izgleda veoma
dominantan nad neposrednim okruenjem.
1. Objekat ima veliku i malu pozornicu koje nisu ni u kakvoj vezi, obzirom
da objekat poseduje i veliku salu za vebanje, jer je graen kao Sokolski dom.
2. Odnos ulazne partije i otvorenog prostora je neadekvatan obzirom da se
ispred nalazi samo uski trotoar. Kao jedna od najeih karakteristika, na ulaznoj
251

partiji nalazi se ne tako velika nadstrenica koja sa naglaenim urbanim stepenitem,
koje istie ideju "podizanja na pijedestal", dovoljno istie ulaz u objekat.
3. Arhitektonski jezik je meuratna moderna koja se jasno ita na svim
fasadama, s obzirom da je objekat oblikovan kao reprezentativan iz svih vizura. Boje,
materijali i fasadna plastika itaju se na svim korpusima jednog od najznaajnijih
ostvarenja arhitekte Tabakovia.


Sl. 27, 28, 29 - urbanistika dispozicija, fasade

12. NARODNO POZORITE TOA JOVANOVI, Zrenjanin
Po legendi, staro zrenjaninsko pozorite nastalo je iz ljubavi jednog domaeg
imunog graanina prema petanskoj glumici i njegove prevelike elje da joj se
priblii i zbog ljubavi dovede je u grad. Tako je elja jednog oveka prerasla je u
ponos svih stanovnika koji su dobili jedno od najstarijih teatarskih zdanja u Srbiji.
Pozorite je kamernog tipa sa bogatim baroknim enterijerom, izvanrednom akustikom
i dovoljnom funkcionalnou. Ono ime se jo moe pohvaliti, jeste uspean lutkarski
ansambl koji godinama izvodi veliki broj predstava, kako kod nas, tako i u
inostranstvu i osvaja zapaena priznanja i nagrade.
A Morfoloke karakteristike gabarita prizemlja objekta za scenske dogaaje
Pravilna forma gabarita glavna je karakteristika ugraenog objekta
orjentisanog ka glavnom gradskom trgu Slobode. Staro pozorite u Zrenjaninu je jo
jedno u nizu koje pokazuje inkluzivnu ulogu teatarske kue i njen znaaj kojim
zasluuje da se nae na najvanijem, a esto i najposeenijem, slobodnom prostoru u
nekoj urbanoj sredini.
B Morfologija nadzemnog sklopa objekta za scenske dogaaje
Pravilna geometrijska forma tipine strukture vojvoanskih centralnih
podruja itljiva je na nadzemnom sklopu pozorita. Karakteristini oblik dvovodnog
252

krova, horizontalna izdeljenost fasada, materijalizacija i oblikovanje naglaavaju
tradiciju i uklapaju se u karakter starog dela grada.
1. Dramska, glavna, scena je paralelna, a pored nje postoji lutkarska scena.
2. Odnos ulazne partije i otvorenog prostora je adekvatan obzirom da je
objekat orijentisan na trg. Na taj nain se javni prostor korelativno odnosi ka javnom
objektu i postaje njegov sastavni deo.
3. Arhitektonski jezik je barokni, prepoznatljiv za arhitekturu palata tog
vremena, koji ni na koji nain ne izraava program pozorita. Po oblikovanju saglasan
sa okruenjem i karakterom okolnih objekata, ali volumenski nedominantan i u prilog
tome ne moemo rei da je objekat pozorita morfoloki onaj, koji se izdvaja na
glavnom gradskom trgu.


Sl. 30, 31 - osnova, fasada sa glavnog trga

13. NARODNO POZORITE, Sombor
Graani Sombora koji su bili lanovi Deoniarskog drutva somborskog
pozorita uticali su na izgradnju zdanja, a od 1882. godine pozorite radi
kontinuirano. Ustanova kakvu danas poznajemo pod nazivom Narodno pozorite
aktivna je od 1956. godine, ime se ovaj grad moe pohvaliti jednim od najstarijih
scenskih institucija. Specifina zanimljivost ove kue jeste Pozorini maraton, kada se
tri dana i noi, smenjuju predstave bez prestanka, kako domaih trupa i ansambla,
tako i gostujuih pozorita i studenata dramskih fakulteta i sekcija, a izvode se
predstave premijerno izvedene u prethodnoj sezoni.

253

A Morfoloke karakteristike gabarita prizemlja objekta za scenske dogaaje
Nepravilna skoro simetrina forma prizemlja deo je kontinualnog niza
objekata na trgu. Ovakvom urbanistikom lokacijom, moemo rei da se pozorite
nalazi na povoljnom mestu, posmatranom sa sociolokog aspekta, dok se
postavljanjem monumentalnog objekta kao objekta u nizu, smanjuje reprezentativnost
preostale fasade i ugraenih bonih strana.
B Morfologija nadzemnog sklopa objekta za scenske dogaaje
Pravilna geometrijska forma u skoro svim oblikovnim elementima i
strukturama itljiva je i uoljiva na objektu pozorine kue. Kako je objektu istaknuta
jedna, kao glavna fasada, na njoj se jasno izdvaja naglaena ulazna partija kao
najdominantniji deo arhitektonskog sklopa.
1. Dispozicija glavne pozornice je simetrina u odnosu na pravac pruanja
objekta, a pozorite ima i malu scenu "Studio 99".
2. Odnos ulazne partije i otvorenog prostora je adekvatan obzirom da je
objekat orijentisan na trg. Kako se i u prethodno analiziranim primerima pokazalo,
ovakvo vezivanje scenskog sadraja za slobodne prostore, najadekvatniji je sluaj
dobro ostvarenog odnosa javni objekat-javni prostor.
3. Arhitektonski jezik je potpuno klasicistiki to se najjasnije ita na ulaznoj
partiji i oblikovanju bonih krila objekta. etiri isturena jonska stuba karakteristika su
ulaznog dela, a u svemu po uzoru na grke hramove. Formiranje klasicistike kue
ita se i na fenestraciji, arhitektonskoj organizaciji i fasadnoj plastici cele zgrade.

Sl. 32, 33,34 - urbanistika dispozicija, osnova, fasada

14. POZORITE DOBRICA MILUTINOVI, Sremska Mitrovica
1989. godine pozorite "Dobrica Milutinovi" u Sremskoj Mitrovici dobija
profesionalni status i od tada predstavlja jednu od najznaajnijih vrednosti
254

spomenike kulture druge XX veka ne samo u gradu nego i ire. Tradicija duga
decenijama neguje i bez prestanka doprinosi umetnikom i socijalnom ivotu grada, a
pozorite danas ima i dramsku kolu i pozorini klub "Duga" koji mlade talente
priprema za velika ostvarenja.
A Morfoloke karakteristike gabarita prizemlja objekta za scenske dogaaje
Nepravilna forma gabarita odreena je i urbanistikim i morfolokim
karakteristikama lokacije i okolnih objekata, a ne iskljuivo funkcijom. Kako se radi o
ugraenom objektu ka glavnom otvorenom prostoru Trgu ire Milekia, svojom
konfiguracijom i arhitektonskim sklopom, objekat je deo grupe objekata koji
formiraju trg.
B Morfologija nadzemnog sklopa objekta za scenske dogaaje
Gabarit objekta je pravilna geometrijska forma tipine strukture
vojvoanskih centralnih podruja. Materijalizacijom, fenestracijom, pravilnim
kubusom bez erkera ili amorfnih oblika, objekat pozorita reprezentuje duh starog
dela grada kako svojim volumenom, tako i ukupnim znaajem za grad.
1. Dispozicija Velike pozornice je asimetrina u odnosu na gledalite, a
pozorini objekat ima i Malu scenu.
2. Odnos ulazne partije i otvorenog prostora je adekvatan obzirom da je
objekat orijentisan na trg i javnu povrinu koristi kao produetak unutranjeg
prostora.
3. Arhitektonski jezik je karakteristian za palate iz perioda baroka sa svim
fizikim svojstvima koje su ovakvi objekti imali. Objekat je naglaen u svojoj
horizontalnosti i fasadnom plastikom i materijalima, ali po oblikovanju ni na koji
nain ne izraava program pozorita.

Sl. 35, 36 - osnova, fasada

255

15. NARODNO POZRITE STERIJA, Vrac
Nastalo neposredno posle II svetskog rata, Narodno "Sterijino" pozorite do
danas nije prestajalo sa radom. Pored stalnih izvoenja predstava na srpskom, u
sezoni 2003-2004 izvedena je prva profesionalna predstava na rumunskom jeziku.
Iako su ansambl i glumci ovog pozorita bili domaini mnogim pozorinim grupama
iz sveta i zemlje, a i sami gostovali irom Evrope, glumci Narodnog pozorita
"Sterija" nikada nisu uestvovali na Sterijinom pozorju u Novom Sadu iako i
institucija i pozorini festival nose ime istaknutog srpskog knjievnika roenog u
Vrcu.
A Morfoloke karakteristike gabarita prizemlja objekta za scenske dogaaje
Pravilna pravougaona geometrijska simetrina forma, bila je povoljno
reenje za organizovanje scenske funkcije unutar pomenutog gabarita. Kako je
objekat deo niza ka gradskom trgu, to je najea situacija u vojvoanskim
gradovima, objekat je svojim volumenom morao da istakne sveukupnu
monumentalnost i institucije i arhitekture.
B Morfologija nadzemnog sklopa objekta za scenske dogaaje
Pravilna geometrijska forma hipertrofirane tipine strukture vojvoanskih
centralnih podruja je osnovni element oblikovanja gabarita, ali se na ukupnoj
strukturi uoava reinterpretacija stilova i istorijskih perioda.
1. Dispozicija glavne pozornice je simetrina u odnosu na pravac pruanja
objekta, a ovo je ujedno i jedina scena u pozoritu.
2. Odnos ulazne partije i otvorenog prostora je adekvatan obzirom da je
objekat orijentisan na trg. Pored naglaenog ulaza sa denivelacijom, na ovom delu je i
velika tabla sa logom institucije koja ukazuje na sadraj i sa ponosom istie ime koje
pozorite, i ulica u kojoj se nalazi, nose.
3. Arhitektonski jezik je kombinacija moderne i dominantnog dvovodnog
krova koji svojom razmerom naglaava program pozorita. Kako objekat nije
slobodnostojei, njegova monumentalnost nije naruena zbog adekvatnog isticanja
arhitektonske strukture elementima oblikovanja kao to su boja, fasadna plastika,
materijali, stil.
256


Sl. 37, 38, 39 - osnova, ulazna partija i glavna fasada

16. DEJE POZORITE, Subotica
Sedam decenija duga istorija koju pamti ova institucija, pretvorila je i
ustanovu i pozorini ansambl u jedan od najzapaenijih, kako u organizacionom, tako
i u umetnikom smislu, ime mogu da odgovore na najsloenija pitanja savremenog
teatra za decu. Od 2002. godine, pozorite dobija novo ime Deje pozorite-Djeje
kazalite-Gyermeksznhz i izvodi godinje 6 premijera, 2 na srpskom, 2 na
maarskom, 1 na hrvatskom jeziku i jedan dvojezian novogodinji program. Ovako
formirana deija institucija, zaboravlja na sve probleme nacionalnog, politikog,
socijalnog i ekonomskog tipa, i kroz kulturno i umetniko uzdizanje najmlaih, sa
ponosom nie priznanja i pohvale.
A Morfoloke karakteristike gabarita prizemlja objekta za scenske dogaaje
Nepravilna dinamina kompozicija gabarita, kako u prizemlju, tako i na
ostalim etaama, je u obliku slova T. Objekat je slobodnostojei i sagledivost je
mogua sa svih strana, odakle struktura izgleda razuenija nego to zaista jeste u
osnovi.
B Morfologija nadzemnog sklopa objekta za scenske dogaaje
Nepravilna grupna forma sastavljena iz razliitih geometrijskih elemenata.
Dominanta je glavna fasada sa simetrino formiranim korpusima na uglu i ulaznom
partijom sa nadstrenicom i velikim stepenitem.
1. Dispozicija glavne pozornice je simetrina u odnosu na pravac pruanja
izduenog kubusa upravnog na ulazni trakt.
2. Odnos ulazne partije i otvorenog prostora je neadekvatan obzirom da se
ispred nalazi samo trotoar i prometna saobraajnica. Na ovom primeru uoava se
urbanistiki zanimljiva situacija da se u neposrednom okruenju objekta nalaze
257

parkovska povrina i pjaceta, ali sam objekat i njegovi posetioci, pasivno koriste ovaj
prostor zbog orjentacije glavnog ulaza ka saobraajnici.
3. Arhitektonski jezik je meuratna moderna koja je prepoznatljivo
oblikovala volumen institucije. Crvena fasadna opeka je najdominantniji materijal,
koji je jo vie naglaen vertikalnim belim elementima i staklenim povrinama.
Neujednaenim visinama, sa naglaavanjem pojedinih kubusa, ovaj objekat je
reprezent monumentalne arhitekture osloboene dekorativne plastike i modernih
amorfnih oblika.

Sl. 40, 41, 42 - urbanistika dispozicija, ulina fasada, fasada iz parka

17. NARODNO POZORITE, Ni
Zavidno duga tradicija Narodnog pozorita svrstala je niki teatar u
instituciju koja objedinjuje umetnika i kulturna deavanja u gradu i neguje glumu,
ples i muziku na svojim pozornicama. Kako bi proslavila vie od deceniju postojanja,
ova pozorina kua sa ponosom je ljubitelje pozorita obradovala jednim od
najzahtevnijih, a ujedno i najizvoenijih mjuzikla "Violinista na krovu".
A Morfoloke karakteristike gabarita prizemlja objekta za scenske dogaaje
Pravilna skoro simetrina kompozicija slobodnostojeeg objekta ita se na
gabaritu prizemlja koji je i po materijalizaciji izdvojen kao posebna celina.
B Morfologija nadzemnog sklopa objekta za scenske dogaaje
Pravilna kompozicija koja se sastoji iz dominantne ulazne partije lunog
oblika, to je veoma netipina situacija za ovakav tip objekta u naoj sredini, i bonih
krila simetrino postavljenih u odnosu na nju.
1. Objekat ima jednu scenu za predstave.
2. Odnos ulazne partije i otvorenog prostora je adekvatan obzirom da se
ispred nalazi iroki otvoreni prostor trga sa kojeg se monumentalnim stepenitem
258

penje na ulaznu partiju. Iako ne moemo sa sigurnou tvrditi da je ideja bila ba to,
simboliki osvrt na grki hram sa naglaenim stubovima na ulaznom delu, moderno je
reinterpretiran na ovom objektu.
3. Arhitektonski jezik je meuratna moderna, sa veoma zanimljivim reenjem
glavne fasade i dva bona korpusa potpuno iste visine kao i centralni deo. Luni
oblik senzibilno oblikovane ulazne nadstrenice sa stubovima, na spratu postaje terasa
sa koje se otvara izvanredan pogled ka trgu koji se prue ispred objekta.

Sl. 43, 44 - glavna i bona fasada

18. POZORITE TIMOKE KRAJNE ZORAN RADMILOVI, Zajear
Nakon zavretka II svetskog rata ljubitelji pozorine umetnosti obnovili su i
preuredili zgradu biveg esnafskog doma, ime je Zajear dobio svoju stalnu
pozorinu scenu, koja ubrzo prerasta u profesionalno pozorite, a od 1990. godine
teatar nosi ime Zorana Radmilovia, kao uspomenu na svog sugraana. Zajear se sa
ponosom moe pohvaliti i poznatom manifestacijom "Dani Zorana Radmilovia"
kada se pozorinoj publici prikae znatan broj domaih i stranih predstava i dodeli
veliki broj nagrada pozorinim ostvarenjima, ansamblima i glumcima.
A Morfoloke karakteristike gabarita prizemlja objekta za scenske dogaaje
Pravilna geometrijska forma simetrine kompozicije, sa jedne podune
strane je u kontaktu sa drugim objektom. Drugom stranom pozorina zgrada
orjentisana je na pristupnu saobraajnicu sa koje se sagledava ukupna konfiguracija i
oblikovanje volumena.
B Morfologija nadzemnog sklopa objekta za scenske dogaaje
Objekat se sastoji od tri jasno izraena gabarita: ulazne partije, gledalita i
binskog prostora koji se jasno sagledavaju u podunom pruanju objekta. Na neki
nain, zbog neujednaenih visina, dobijamo grupnu formu unutar jedinstvenog
objekta, ime se ne stie utisak njegove prave veliine.
259

1. Dispozicija pozornice zauzima sa gledalitem i ulaznom partijom prostor
celog objekta.
2. Odnos ulazne partije i otvorenog prostora je adekvatan obzirom da se u
objekat pristupa sa velikog otvorenog prostora koji se poput pjacete prostire ispred
samog ulaza. Naglaena i strukturalno izdvojena nadstrenica sa pristupnim
stepenitem i etiri jonska stuba, najdominantniji je volumenski element glavne
fasade.
3. Arhitektonski jezik strukture u kojoj se nalazi pozorite prilagoen je
tipinom izgledu baroknih palata u centralnom podruju, a glavna fasada i itava
konfiguracija jasno ukazuju na namenu i program objekta. Razlika u materijalizaciji i
zavrnoj obradi bone strane i glavne, na kojoj se nalazi ulaz, doprinosi dinamici
strukture iako se radi o istom stilu oblikovanja. Na ovom primeru zajearskog
pozorita, s obzirom da sagledavamo bonu stranu objekta, moemo uoiti koliko
arhitektonski stil, materijalima i fasadnim elementima, moe da nadomesti
nepostojanje otvora na veem delu fasade, to je posledica unutranje organizacije.


Sl. 45, 46, 47 - urbanistika dispozicija, glavna i bona fasada

19. NARODNO POZORITE, Uice

esto je prva pozorina institucija u Uicu menjala lokacije, odravala
predstave na neprikladnim mestima, dobijala nova imena i menjala ih u skladu sa
drutveni i politikim tokovima, to je bio est sluaj pozorinih kua u Srbiji
nastalim jo u XIX veku. Kada je 1967. godine rekonstruisan glavni gradski Trg
partizana, teatar je dobio novu zgradu koja je danas urbani identitet grada. Narodno
pozorite u Uicu, danas je jedino profesionalno pozorite na teritoriji jugozapadne
Srbije, poznatoj kao Uiki kraj, ime je i njegov znaaj postao jo vei.
A Morfoloke karakteristike gabarita prizemlja objekta za scenske dogaaje
260

Nepravilna asimetrina forma, slobodnostojeeg objekta, karakteristina je s
obzirom na period nastanka objekta i arhitektonski jezik. Objekat je monumentalan,
ali se ne moe prepoznati grandioznost starih pozorinih zgrada, slobodnostojeeg
karaktera koje su analizirane u ostalim gradovima.
B Morfologija nadzemnog sklopa objekta za scenske dogaaje
Gabarit objekta je nepravilan i u horizontalnom i u vertikalnom smislu, a
poduno razvijena kompozicija na nekoliko mesta menja pravac pruanja.
1. Dispozicija pozornice periferna je u odnosu na ceo objekat, a binski toranj
se izdvaja svojom visinom.
2. Odnos ulazne partije i otvorenog prostora je adekvatan obzirom je objekat
glavnom fasadom orijentisan na iroki otvoreni prostor, Trg partizana.
3. Arhitektonski jezik pripada periodu moderne iz druge polovine XX veka sa
izraenom artikulacijom masa. Kubusi i fasade su reeni u modernom duhu, sa
mnotvom preklopljenih elemenata i kolonadom koja peaku stazu povezuje sa
objektom tako da jasna granica ne postoji. Volumen objekta naglaen je i korienjem
svetlih boja povezanih staklenim povrinama, ime objekat izgleda vizuelno jo
dominantnije u urbanom okruenju.


Sl. 48, 49 - ulazna partija, osnove, preseci

20. KRALJEVAKO POZORITE, Kraljevo
Godinama je prvo pozorite u Kraljevu menjalo ime, status, glumce i
repertoare, ali se pouzdano moe rei da od januara 1996. godine, pozorite ima status
profesionalnog pod nazivom KRALJEVAKO POZORITE. Teatar raspolae
jednom pozornicom i salom od 226 mesta, na kojoj se izvode predstave za odrasle i
za decu, a od 2000. godine aktivno radi kola glume, koja okuplja talentovanu decu
261

uzrasta od 7 do 18 godina, sa kojima priprema nova ostvarenja za kraljevaku i drugu
publiku .
A Morfoloke karakteristike gabarita prizemlja objekta za scenske dogaaje
Forma gabarita je pravilna, kako u prizemlju, tako i na ostalim etaama.
Objekat je deo ulinog niza i svojom duom fasadom orjentisan prema trgu.
B Morfologija nadzemnog sklopa objekta za scenske dogaaje
Geometrijska forma je pravilna, tipina, spratna struktura karakteristina za
centralno podruja naselja.
1. Dispozicija glavne pozornice je simetrina u odnosu na gledalite od 226
mesta, a ujedno je jedina scena za izvoenje predstava za odrasle i decu.
2. Odnos ulazne partije i otvorenog prostora je adekvatan obzirom da je
objekat orijentisan na trg, ali se ipak mora pomenuti da postoji formiranje staze na
parteru i nisko zeleno rastinje koje ograniava plato, ime se ne ostvaruje potpuno
jedinstvo otvorenog prostora i ulazne partije.
3. Arhitektonski jezik je barokni, karakteristian za spratne kue iz ovog
perioda. Oblikovanje, materijalizacija i fasadni elementi nisu dominantni u
volumenskom smislu, ime se ni na koji nain ne ita funkcija objekta. Stilski i
umetniki utisak uoava se jedino na ulaznim vratima sa manjom nadstrenicom, to
se moe proitati kao jedna od osnovnih karakteristika objekata za scenske dogaaje.


Sl. 50, 51, 52 - osnova, fasada, ulazna vrata

2.1. Tabelarni prikaz zakljuaka
Analizirani objekti u radu, izabirani su na osnovu institucionalnih,
ambijentalnih i tipolokih karakteristika, ali i zbog njihove vrednosti za grad u kome
se nalaze. Sa jedne strane neizostavno je ponovo napomenuti da su spomeniki,
262

kulturni i umetniki reperi, ali sa druge strane istai njihove razlike i slinosti u
morfolokom smislu.
Posmatrajui morfoloke karakteristike gabarita prizemlja, uoiemo da
najvei broj objekata ima prostor simetrine forme sa pravilnim oblicima
prepoznatljivim i jasno itljivim u konfiguracijskom smislu. Samo mali broj
pozorita, kao to je to sluaj sa Bitef teatrom u Beogradu i Dejim pozoritem u
Subotici, u gabaritu prizemlja ima razgranatu, dinaminu formu potpuno netipinu za
ovaj sadraj u naoj sredini. Objekti posmatrani u kompozicionom smislu, nisu isti po
karakteru ugraenosti u neposredno okruenje, tako da je tri pozorita ugraeno sa
jedne, etiri delimino, to znai da se na vie mesta dodiruje sa drugim strukturama,
pet objekata pripada ulino nizu, dok je est pozorinih kua slobodnostojee u
gradskom tkivu. Pozorite Boko Buha i pozorite na Terazijama, potpuno su
ugraeni, ali se u ovoj analizi misli na sadraje koji su u okviru objekta kome to nije
jedina, a ni primarna funkcija.
263


Tabela 1. Tabelarni prikaz analiziranih pozorita
264

Nadzemni sklop objekta je struktura koja je u oku posmatraa najznaajnija,
jer je kao takva veza izmeu funkcije, slobodnog prostora i okruenja sa kog se
konfiguracija sagledava. U sluaju 20 analiziranih kua, primeujemo da je za nae
podneblje pravilna forma, kako u planu, tako i u prostornom sklopu, najzastupljenija,
a pojavljuje se i sloena, dok je prava grupna forma retka. Na ovakvo oblikovanje
najee utie broj pozornica i kapacitet gledalita, kao i ugraenost objekta u urbanu
strukturu. Tako se izdvaja najvei broj pozorita sa dve scene za izvoenje predstava,
od kojih je jedna glavna i vea, a druga manja po kapacitetu. Pozorita koja imaju tri
scene to je uslovilo razuenu osnovu, Srpsko narodno u Novom Sadu i
Jugoslovensko dramsko u Beogradu, slobodnostojei su objekti.
Kada se radi o urbanistikom aspektu povezanosti javnog sadraja i javnog
prostora, ovde je analizirana ulazna partija kao mesto i veza izmeu objekta i
slobodne povrine. Tako se izdvajaju pozorita koja imaju povoljan odnos ulazne
partije i otvorenog prostora, a kao najei sluaj objekti su u centralnim podrujima,
povezani sa glavnim gradskim trgom. Manji broj pozorita ima nepovoljnu situaciju
nastalu zbog blizine pristupne saobraajnice i uzanog trotoara sa kojeg je ostvaren
jedini pristup objektu.
Periodi nastanka arhitektonskih objekata priblino su ujednaeni i pripadaju
vremenu velikog graditeljskog procvata u periodu baroka, ili posleratnoj moderni.
Manji broj objekata je savremenog i potpuno modernog duha dvadesetog veka, a
najee se radi o rekonstrukcijama koje su donele i potpunu reanimaciju prostora i
novi duh mesta.
3. ZAKLJUAK
Semantiki smisao pozorita kao kue koja je generator kulturne, umetnike
i socijalne komunikacije i kreativni stvaralac spektakla kao dogaaja, najupeatljivija
je karakteristika teatra, ali ako formulaciju prenesemo na vii, urbani nivo, sam
objekat e postati "objekat spektakla", urbani monument, gradski reper. U modernom
svetu i drutvu, kada se tei komercijalizaciji svih delatnosti, bez obzira na njihovu
utilitarnu konotaciju, slobodno moemo potvrditi da se pojam spektakla, prenosi i na
druge gradske strukture, a ne samo one vezane za umetnost i kulturu.
Sloena i kompleksna funkcija esto je onima koji su samo posetioci ovih
prostora potpuno nepoznata. Gledalac je onaj kome je sve podreeno, njegova ula
treba zavarati i doprineti interakciji sa prostorom, predstavom, glumcima, a "u tom
posebnom svojstvu pozorita da gledalac u njemu uvek postaje i uesnik, lei najvea
265

vrednost i znaaj ovog umetnikog fenomena".
28
Tako je program i vanost ove
institucije na generalnom nivou mnogo vei od onog to samo funkcija ili samo forma
pruaju.
Volumen i ukupna morfologija pozorine kue za je grad bitna koliko i sama
funkcija i sadraj objekta. Zbog toga je est sluaj povezivanja pozorine delatnosti sa
trgovima ili veim slobodnim povrinama ka kojima su orjentisani. Ako tako javni
prostor postavimo kao scenu, nije li objekat onaj koji donosi dramu, urbani dijalog i
sceninost?
Malo je sadraja u gradu koji na jedinstven nain objedinjuju i istiu
neophodnost veze izmeu forme i funkcije i potrebu da "unutranjost treba da je
izraena u spoljanjosti".
29
Ceremonijalni pristup koji je pri tome dominantan, uzdie
pozorine kue tako da postanu objekti moi i seanja, reperne take i ina mesta u
svakom gradu pa i iroj okolini. Volumenska konfiguracija pokazuje koliko je "forma
u arhitekturi kompleksna i sloena, vieznana i pluralistika"
30
a ne autonomno
iskljuiva i zatvorena. Pozorita su tako moda najsocijalniji objekti kulture koji
neguju prave obrazovne, umetnike i literarne vrednosti.
Prema reima Alvara Alta, "moda bi bilo pametnije da se pri oblikovanju
graevinskog prostora u njega ugradi organsko kretanje ljudi i tako ostvari prisni
odnos izmeu oveka i arhitekture"
31
ime bi se na najbolji nain ostvarila veza
izmeu korisnika i prostora, posmatraa i okruenja. Javni povrine tako bi jae
naglasili pluralistiku ideju simbolikih, urbanih i gradskih repera i dominantnih i
neophodnih funkcija na umetnikom i kulturnom nivou.
Na primeru morfolokih karakteristika dvadeset izabranih pozorinih kua u
Srbiji, vidimo samo neke od sloenosti i kompleksnosti arhitektonsko-urbanistike
tipologije. Pozorine kue, bez obzira koliko je sredina u kojoj se nalaze razvijena i
modernizovana, predstavljaju gradska uporita i simbole sa prepoznatljivim duhom
mesta (genius loci) koji u sebi nose duh naroda (volksgeist)
32
i tako odolevaju
vremenu, stilovima i savremenim tokovima modernog drutva.
4. ZAVRNE NAPOMENE
Rad je uraen u okviru projekta Ministarstva za nauku i tehnoloki razvoj,
pod nazivom Tehniko-tehnoloko stanje i potencijali arhitektonskih objekata za
scenske dogaaje u Republici Srbiji, pod rukovodstvom dr Radivoja Dinulovia,
vanrednog profesora.
266


1
Dinulovi , Radivoje, Arhitektura pozorita XX veka, Clio, Beograd, 2009, 18.str.

2
Ibid, 19.str.

3
Radovi, Ranko, Novi vrt i stari kavez, Stilos, Novi Sad, 2005, 291. str.

4
Maksimovi, Milan, Arhitektura i..., Arhitektonski fakultet u Beogradu, Beograd,
2007, 264. str.
5
Dinulovi, Radivoje, Arhitektura pozorita XX veka, Clio, Beograd, 2009, 27.str.

6
Vitruvije, Deset knjiga o arhitekturi, Graevinska knjiga, Beograd, 2000, 22. str.

7
Gesel, Peter i Lojthojzer, Gabriele, Arhitektura u 20. veku, Tashen, Keln, 2005, 322.
str.

8
Venturi, Robert, Braun Skot Deniz, Ajzenur Stiven, Pouke Las Vegasa, DIP
Graevinska knjiga,Beograd,1990, 76.str

9
Radovi, Ranko, Savremena arhitektura-izmeu stalnosti i promena ideja i oblika,
Fakultet tehnikih nauka i Stylos, Novi Sad, 1998, 182. str.

10
Venturi, Robert, Sloenosti i protivurenosti u arhitekturi, Graevinska knjiga,
Beograd, 1999. godine
11
Le Korbizije, Ka pravoj arhitekturi, Graevinska knjiga, Beograd, 2001, 16. str.

12
Frempton, Kenet, Moderna arhitektura-kritika istorija, Orion art, Beograd, 2004,
188. str.

13
Radovi, Ranko, Savremena arhitektura-izmeu stalnosti i promena ideja i oblika,
Fakultet tehnikih nauka i Stylos, Novi Sad, 1998, 156. str.

14
Ibid, 169. str.

15
Brolin, C. Brent, Arhitektura u kontekstu, Graevinska knjiga, Beograd, 1998, 184.
str.
16
Dinulovi, Radivoje i Pilipovi, Dragana, Meunarodni projekti "Pozorini atlas" i
"Nove pozorine rei" kao okvir i platforma za istraivanje pozorine arhitekture u
Srbiji, Zbornik radova, INDIS 2009, Planiranje, projektovanje, graenje i obnova
graditeljstva, Departman za graevinarstvo, Fakultet tehnikih nauka-Novi Sad, 2009.
godina, 135 strana

17
Radovi, Ranko, Novi vrt i stari kavez, Stilos, Novi Sad, 2005, 262. str.

267


18
entevska, Irena, Jugoslovensko dramsko pozorite:RE/KONSTRUKCIJA, Srbija
na Prakom kvadrijenalu 2007, Teatar-Politika-Grad, Studija sluaja:Beograd,
Standard 2, Beograd, 2007, 209. str.

19
Venturi, Robert, Sloenosti i protivurenosti u arhitekturi, Graevinska knjiga,
Beograd, 1999, 143. str.
20
Saarinen, Eliel, Gradovi, Svjetlost, Sarajevo, 1972, str. 9

21
Miji, Miomir, Pozorite na Terazijama-rekonstrukcija kao graevinska
transformacija, Srbija na Prakom kvadrijenalu 2007, Teatar-Politika-Grad, Studija
sluaja:Beograd, Standard 2, Beograd, 2007, 252. str.

22
Ibid, 243.str.

23
Dragievi ei, Milena, BELEF-Beogradski letnji festival:otkrivanje sutine
grada, Srbija na Prakom kvadrijenalu 2007, Teatar-Politika-Grad, Studija
sluaja:Beograd, Standard 2, Beograd, 2007, 308-309 str.

24
Radovi, Ranko, Novi vrt i stari kavez, Stilos, Novi Sad, 2005, 262. str.
25
Mojovi, Gorica, Beogradska pozorita, Srbija na Prakom kvadrijenalu 2007,
Teatar-Politika-Grad, Studija sluaja:Beograd, Standard 2, Beograd, 2007, 199 str.

26
Frempton, Kenet, Moderna arhitektura-kritika istorija, Orion art, Beograd, 2004,
198. str.
27
Dinulovi, Radivoje, Arhitektura pozorita XX veka, Clio, Beograd, 2009, 142.str.
28
Dinulovi, Radivoje, Arhitektura pozorita XX veka, Clio, Beograd, 2009, 22.str.
29
Venturi, Robert, Sloenosti i protivurenosti u arhitekturi, Graevinska knjiga,
Beograd, 1999, 143. str.
30
Radovi, Ranko, Novi vrt i stari kavez, Stilos, Novi Sad, 2005, 292. str.
31
Frempton, Kenet, Moderna arhitektura-kritika istorija, Orion art, Beograd, 2004,
198. str.
32
Ibid, 111. str.


268

5. REFERENCE
1) Brolin, C. Brent, Arhitektura u kontekstu, Graevinska knjiga, Beograd,
1998. godine
2) Dinulovi, Radivoje, Arhitektura pozorita XX veka, Clio, Beograd, 2009.
godina
3) Dinulovi, Radivoje i Pilipovi, Dragana, Meunarodni projekti "Pozorini
atlas" i "Nove pozorine rei" kao okvir i platforma za istraivanje pozorine
arhitekture u Srbiji, Zbornik radova, INDIS 2009, Planiranje, projektovanje,
graenje i obnova graditeljstva, Departman za graevinarstvo, Fakultet
tehnikih nauka-Novi Sad, 2009. godina
4) Frempton, Kenet, Moderna arhitektura-kritika istorija, Orion art, Beograd,
2004. godine
5) Gesel Peter i Lojthojzer Gabriele, Arhitektura u 20. veku, Tashen, Keln,
2005. godine
6) Le Korbizije, Ka pravoj arhitekturi, Graevinska knjiga, Beograd, 2001.
godine
7) Maksimovi, Milan, Arhitektura i..., Arhitektonski fakultet u Beogradu,
Beograd, 2007. godine
8) Radovi, Ranko, Novi vrt i stari kavez, Stilos, Novi Sad, 2005. godina
9) Radovi, Ranko, Savremena arhitektura-izmeu stalnosti i promena ideja i
oblika, Fakultet tehnikih nauka i Stylos, Novi Sad, 1998. godine
10) Saarinen, Eliel, Gradovi, Svjetlost, Sarajevo, 1972. godina
11) Srbija na Prakom kvadrijenalu 2007, Teatar-Politika-Grad, Studija sluaja:
Beograd, Standard 2, Beograd, 2007. godina
12) Venturi, Robert, Braun Skot Deniz, Ajzenur Stiven, Pouke Las Vegasa, DIP
Graevinska knjiga, Beograd, 1990, godina
13) Venturi, Robert, Sloenosti i protivurenosti u arhitekturi, Graevinska
knjiga, Beograd, 1999. godina
14) Vitruvije, Deset knjiga o arhitekturi, Graevinska knjiga, Beograd, 2000.
godine
269

Dr Maja Risti
docent, Fakultet dramskih umetnosti, Beograd
PROGRAMSKA KONCEPCIJA I PRODUKCIONI MODELI POZORITA U
SRBIJI IZMEU TRADICIONALNE INSTITUCIJE I MODERNOG
PROJEKTA
Apstrakt: Pozorite je nezavisno od vremena u kome nastaje, oduvek anticipiralo
odreeni drutveni trenutak. Pozorine je zavisno od drutvenog, politikog i
ekonomskog ureenja odreene sredine, te je uvek predstavljalo opasno mesto i
polje interesovanja drave, zato to zalazi u one teme koje interesuju vlast i politiku.
Pozorini sistem u Srbiji nastao je pod jurisdikcijom habsburke carevine kada su
osnovana naa nacionalna pozorita (Srpsko narodno pozorite i Narodno pozorite u
Beogradu). Od tada, dominantan produkcioni model naeg pozorita je repertoarsko,
dotirano, institucionalno pozorite sa stalnim umetnikim, tehnikim i administrativno
operativnim ansamblom. Dok je upravnik, dramaturg i reditelj oba naa nacionalna
pozorita Jovan orevi postavio umetnike i organizacione temelje pozorinog
sistema, po ugledu na evropska pozorita sa kraja XIX i poetaka XX veka, Milan
Grol se opredelio da izgradi autentian, reprezentativan izraz domaeg pozorita, koji
jedino moe da se ostvari u profesionalizaciji reije, glume i podsticanju razvoja
domae dramaturgije i kreiranju i donoenju (1911) pozorinog zakona. I nakon
Drugog svetskog rata domae pozorite ostaje prvenstveno dravna ustanova, zavisna
od politike nadlenog Ministarstva sa centralistikim sistemom upravljanja, dok su
ustav iz 1963. I 1974. godine uveli decentralizaciju pozorinog sistema, koji je
omoguio pozoritima da slobodno kreiraju svoju programsku politiku, borei se sa
zakonitostima trita. Dominantni savremeni produkcioni oblik u Srbiji je gradsko
pozorite, koje je optereeno birokratskim nasleem i svim drutvenim promenama
koje su se desile u prolosti. To su prvenstveno dramska, govorna pozorita, sa
tendencijom prikazivanja mjuzikla, kao popularne forme. Nedovoljno profilisana
repertoarska politika, finansijska vezanost za osnivaa (grad, optinu), ali i pokuaj
sprovoenja projektne organizacije i otvorenosti za drugaija pozorina istraivanja,
neke su od osobenosti domaeg pozorinog sistema.

Kljune rei: pozorite, drutvo, organizacija, institucija
270

PROGRAMME STRUCTURES AND PRODUCTION MODELS OF SERBIAN
THEATRES BETWEEN TRADITIONAL INSTITUTIONS AND MODERN
PROJECTS
Abstract: Theatre has always anticipated specific social phenomena regardless of its
own time origin. Being dependent upon social, political and economic regulations of a
given environment, theatre has always been regarded as a slippery slope and as
such a field of state interests. It deals with issues of importance for governments and
their policy. It was under the jurisdiction of the Habsburg Monarchy that the theatrical
system in Serbia saw its beginnings with the foundation of the national theatres
(Serbian National Theatre, Novi Sad and National Theatre, Belgrade). Since then, the
dominant production model of our theatre has been the repertoire-based one,
subsidized, the institutional theatre with a permanent ensemble of artists, technicians
and administration. While being the directors of both our national theatres, the
dramatist and director Jovan Djordjevic laid artistic and organizational cornerstones
according to the pattern of the European theatre at the end of the 19th century, while
Milan Grol chose to establish an authentic, representative expression of domestic
theatre, achievable only through professionalism of directing and acting and
supporting the development of domestic dramaturgy and, finally, through passing the
theatre law (1911). After the World War 2, the domestic theatre still remained
primarily a state institution, depending upon the policy of the relevant Ministry with
the centralized management system. The 1963 and 1974 constitutions decentralized
theatrical system, thus enabling theatres to create freely their program policy
struggling with market laws. The city theatre is presently predominant production
model in Serbia. It is burdened with the heavy heritage of bureaucracy and social
turmoil from the past. Those are foremost drama, verbal theatres with a tendency of
presenting musicals and popular forms. Insufficiently defined repertoire policy,
financial dependency on its founder (city, municipality), but an effort to carry out
project organization and open approach to different theatrical researches as well, are
some of the characteristics of domestic theatrical system. Opera and Theatre
Madlenianum, being a private theatre, represents a specific production model that
deals with opera, drama and ballet, as well as musicals since recently, while Zvezdara
Theatre is the only project theatre in Belgrade.

Keywords: theatre, society, organization, institution

271

Sadraj:
1. Uvod istorijsko konceptualni osvrt
2. Osnivanje karakteristike gradskih pozorita
2.1. Programska orijentacija
3. Zavrne napomene
4. Reference
4.1. Dokumenti
4.2. Vebografija


Pozorite ima danas sve funkcije koje elite. Mislim da je najvanije da ono
kod gledalaca izazove emocije, zatim potrebu da misle, da postave pitanje, da budu
skeptini, sumnjiavi, ali i da postanu inteligentniji u promiljanju svojih ivota i
drutva. Nisam siguran da pozorite moe da promeni politiku situaciju, ali moe da
pomogne ljudima da bolje promiljaju svoj poloaj. Politiko pozorite, ne znai
naturanje ideja ili govorenje ljudima ta da misle i rade, ve davanje mogunosti za
novi, drugaiji uvid u stvari.
Patris Pavis, teatrolog iz intervjua u listu Politika
1. UVOD - ISTORIJSKO KONCEPTUALNI OSVRT
Nezavisno od vremena iz koga je poteklo i u kome deluje, pozorite je
oduvek je anticipiralo drutvene fenomene, politika ureenja, previranja i krize
odreene sredine. Odnos izmeu umetnosti i drutva moemo da sagledamo kroz
njihovu neposrednu povezanost. Umetnost dri ogledalo naspram drutva i odraava
ga. Umetnost oblikuje drutvo tako to prua pozitivne uzore i loe ponaanje
predstavlja kao poeljno. (Aleksander D. 2007: 106). Proces nastanka predstave,
stvaranje repertoarske politike pozorita moemo da posmatramo i prouavamo sa
estetskog stanovita, dok odnos drave prema pozoritu odreuje njegov
institucionalni i produkcioni model. Pozorite je kroz istoriju predstavljalo opasno
mesto i polje interesovanje drave, zato to zalazi u sferu ivotnih tema, koje se
mogu reflektovati kroz vlast i politiku (Risti 2005: 14). Nastanak i razvoj pozorita
na teritoriji Srbije odvijao se na fonu politiko teritorijalnih, socijalnih i
kulturolokih diskontinuiteta. Konstituisanje pozorinog sistema u Srbiji nastalo je,
prvo na teritorijama koje su bile pod nadlenou habsburke carevine, u okviru
sloene i vienacionalne gradske urbane civilizacije, u kojoj su se pojavili dominantni
oblici pozorine produkcije, od prostih - diletantskih, do sloenih profesionalnih.
Tako se na teritoriji Srbije u XVIII i XIX veku razvijalo:
272

Crkveno kolsko pozorite; kolsko pozorite
1;
Amatersko pozorite odraslih;
Prvi oblici profesionalnih pozorinih, putujuih druina;
Nacionalna i gradska pozorita kao repertoarska, institucionalna
pozorita.
Produkcioni model i vrednosno umetniki koncept naeg pozorita postavio
je Jovan orevi
2
u esencijalnom dokumentu za istoriju srpskog pozorita
Memorandumu u stvaru Narodnog pozorita u Beogradu (1868 1875),
3
u kome
projektuje osobenosti nacionalno pozorite (Kovijani 1971: 174), kao dravnog,
dotiranog pozorite sa stalnim ansamblom i operativno tehnikom podrkom, dok je
osnovna funkcija nacionalnog teatra predstavljanje visokih vrednosti nacionalne
kulture i jezika. Jovan orevi je tvorac produkcionog modela u naem pozoritu,
kojeg karakterie formiranje: tradicionalne institucionalne, repertoarskog pozorita,
sa stalnim glumakim ansamblom. Ovaj model ostao je osnovni nain organizovanja
i funkcionisanja domaeg pozorinog sistema (Risti 2005: 65). Profesionalni
pozorini sistem, uvoenje samostalnih sektora opere i baleta u nacionalni teatar,
oslobaanje pozorine institucije birokratizma i podizanje nivoa glumake i
rediteljske profesije, bilo bi nemogue konstituisati bez Milana Grola
4
, zakonopisca i
upravnika Narodnog pozorita, iji je umetniki apsolutizam bio zasnovan na
najboljim tradicijama upravljanja pozoritima francuske i nemake, dve
zapadnoevropske pozorine velesile s poetka dvadesetog veka (Jovanovi 2004:
271). Grolovi pozorini pogledi
5
, bez kojih bi nae pozorite ostalo na
nivoudiletantskog nedovoljno autentinog vrednovanja ove predstavljake
umetnosti od strane kulturne i pozorine javnosti, zasnivali su se na: stroim
merilima pri izboru pozorinih komada; nepovlaivanju niem ukusu publike;
traenju jedinstvenog stila u glumi; ozbiljnijim zahtevima reije i dovoenjem
profesionalnih i kolovanih reditelja (Jovanovi 2004: 271). Grolov interes bio je
iskljuivo vezan za afirmisanje pozorine umetnosti i stvaranje nacionalnog pozorita
zasnovanog na konceptu prikazivanja reprezentativnih dela domae i strane
dramaturgije. Kako je pozorite iva umetnost i zavisi od politikih i socijalnih
kretanja u jednom drutvu, stvaranje koncepta i brojne reforme naeg pozorita,
nastavljene su i izmeu dva svetska rata, kada Milutin eki
6
, reditelj i upravnik
pozorita kritikuje birokratizam u domaem pozoritu, postojanje velikog broja
oblasnih pozorita za ije finansiranje drava nema novac, ali ini se, da eki,
273

najvie kritikuje model razvrstavanja glumaca, koji gube svaku ambiciju nakon
nekoliko godina provedenih u pozoritu (pogotovo u centralnim dravnim pozoritima
iz kojih se teko prelazilo u neko drugo pozorite) Za ekia je pozorite elastian
sistem zavistan od dobrih finansija (eki 1925: 3-7) i administracije.
2. OSNOVNE KARAKTERISTIKE GRADSKIH POZORITA
I nakon II svetskog rata domae pozorite ostaje prvenstveno dravna
ustanova, zavisna od politike nadlenog Ministarstva sa centralistikim sistemom
upravljanja, dok su ustav iz 1963 i 1974. godine uveli decentralizaciju pozorinog
sistema, koji je omoguio pozoritima slobodu u kreiranju programske politike
ostavljajui ih na milost i nemilost trita. Jo od tada, domai pozorini sistem se
nalazi u rascepu izmeu negovanja modela dravnog pozorita, koji umetnicima
obezbeuje sigurnost stavljajui ih u isto vreme u zavisniki poloaj, od strane
drave i trinog modela koji omoguava glumcima slobodno prelaenje iz jednog
u drugo pozorite. Igrajui u predstavama arolikih estetskih i stilskih karakteristika,
umetnici mogu da se usavravaju, u okviru institucije, koja je organizovana, kao
projektna (najbolji primer je Zvezdara teatar) i gde zarada zavisi od uspeha
predstave kod publike. Istraivanje koje je obavljeno u okviru projekta: Tehniko
tehnoloko stanje i potencijali arhitektonskih objekata za scenske dogaaje u
Republici Srbiji (Fakultet tehnikih nauka u Novom Sadu i Fakultet dramskih
umetnosti u Beogradu), iji jedan od ciljeva jeste i definisanje produkcionog modela i
koncepta srpskog pozorita, pokazalo je, zajednike karakteristike pozorita u Srbiji.
Prvenstveno, to su: institucionalna, repertoarska pozorita sa stalnim ansamblima (tu
prvenstveno mislimo na stalno zaposlene glumce i administrativno operativni kadar
i tehniki kadar u pozoritu) sa stalnom dotacijom od osnivaa: drave, grada, optine
(pozorita koja se finansiraju iskljuivo iz budeta optine, svoj status definisala su
kao drutveni i to su Narodno pozorite Pirot i abako pozorite, Narodno pozorite
- Kikinda Novosadsko pozorite Ujvideki Szinhaz)
7
koji se pojavljuju kao glavni
finansijeri ovih pozorita, dok se manji procenat prihoda
8
stie od donatora, sponzora
i povezivanja sa drugim institucijama (Narodno pozorite Uice, Knjaesko serbski
teatar u Kragujevcu, Narodno pozorite u Beogradu, Srpsko narodno pozorite u
Novom Sadu). Organizaciona struktura najveeg broja pozorita u Srbiji je definisana
kroz tradicionalnu sektorsku organizaciju, koju ine tri meusobno povezana
dela: umetniki sektor, tehniki i administrativno operativni, (tako bi trebalo da
bude, mada praksa pokazuje da sektori ne komuniciraju meusobno stvarajui brojne
probleme u procesu produkcije).
274

Stvaranje sektora kao posebnih organizacionih jedinica sa vrsto odreenim
delokrugom i nadlenou, neminovno vodi zatvaranju sektora i slabljenju
meusobnih veza, tako da s vremenom njihove linije prestaju da predstavljaju spone,
ve ine pregradne zidove. Usled nedovoljno razvijenih horizontalnih meusobnih
meuveza njihove interakcije, po pravilu, nisu direktne i koordinirane. One se
najee odvajaju posrednim putem preko rukovodilaca sektora, to u jednom
sloenom sistemu, kakva je pozorina organizacija, znatno usporava kretanje
informacija i preduzimanje akcija. Ova tradicionalna organizacija davala je prednost
operativnom rukovoenju i vertikalnom povezivanju (Mudeka Manduka 2000:
65-66). Izuzetak je pozorite Zvezdara teatar
9
, koje predstavlja jedino projektno
10

pozorite u naoj zemlji, koje celokupnu autorsku ekipu okuplja oko jednog projekta,
koji je duan da sa pozoritem podeli finansijski rizik od uspeha ili propasti
predstave na tritu. Ovo pozorite i nema jedinstven izvor finansiranja, te i u tom
pogledu promovie drugaiji sistem, koji opstaje ukoliko ima dobru predstavu, sa
najboljim glumcima, rediteljima i aktuelnim tekstom, koji dobro komunicira sa
vremenom i njegovom estetikom. O Zvezdara teatru se moe govoriti i sa aspekta
drugosti, alternativnosti, rubnosti, ilegalnosti kako neki kau, ili nesvrstanosti
ovog pozorita koje u svojoj prvoj ideji i korenima podrazumeva proces rastakanja i
ruiniranje institucionalnih oblika pozorinog organizovanja, oslanjajui bitan deo
svoje egzistencije upravo na tim procesima(Obradovi 1986: 54). Specifian
produkcioni model predstavlja i privatno pozorite Opera i teatar Madlenianum, koje
se finansira od strane Fonda Madlene Zepter, koja predstavlja i mecenu ovog
pozorita. Madlenianum je prerastao, od pozorita specijalizovanog za izvoenje
kamerne opere u svojevrsni Kulturni centar Zemuna
11
. Naime, Madlenianum ima
stalno zaposlen operativno - administrativni kadar u pozoritu, zatim kadar koji se
bavi produkcijom predstava, marketingom, dok su glumci, izvoai, orkestar pod
ugovorom, te ovo pozorite predstavlja kombinovani produkcioni model:
institucionalnog i projektnog pozorita. Istraivanje, koje je sprovedeno u okviru
navedenog projekta pokazuje da uglavnom sva domaa pozorita imaju pozorina
zdanja - ustupljena za ije korienje ne plaaju nadoknadu. To su pozorita sa
klasinom zatvorenom scenom kutijom i odnosom publika glumac, koji je podeljen
rampom. Ovakav koncept, nasleen iz prolosti, onemoguava velika istraivanja i
poigravanja sa uesnicima predstave, to govori da su pozorita, u nas
konvencionalno i tradicionalstiki usmerena. Izuzetak predstavlja pozorite
Kostztolany Dezso
12
, iji upravnik je avangardni reditelj Andra Urban, koje je 1994.
godine osnovala optina Subotica. Ovo pozorite predstavlja presedan i prema svojoj
275

koncepciji, koja je radikalna u pomeranju tema, odnosa prema publici i surovog,
Brehotvskog angamana prema drutvu i umetnikim stereotipima.
Pozorita u Srbiji su anrovski odreena kao dramska, govorna pozorita sa
izuzetkom Kraljevakog pozorita, ijom koncepcijom je predvieno i igranje
mjuzikla. Pozorite u Vranju Javna ustanova Bora Stankovi zamiljena je i kao
kulturni centar namenjen izvoenju scensko kulturnih dogaaja. Ako izuzmemo
nova, glamurozna zdanja pozorita u Beogradu, pozorita u Srbiji nemaju adekvatne
uslove za sloenija produkciona ostvarenja. Podsetimo samo da je monumentalna
zgrada Srpskog narodnog pozorita, u Novom Sadu, podignuta 1981. godine u
izuzetno loem stanju, sa skoro poniavajuim uslovima (garderobe, probne sale) za
glumce, pogotovo baletske igrae, 13 ije svakodnevne vebe treninzi, zahtevaju
adekvatan prostor sa odgovarajuom podlogom. Pozorite u apcu je rekonstruisano,
ali je u najteem poloaju Narodno pozorite Nepszinhaz u Subotici,14 koje svoje
predstave prikazuje u rekonstruisanoj i adaptiranoj sali bioskopa Jadran, koja je
odvojena od matine kue i koja sem garderoba ne poseduje potrebne pratee sadraje
neophodne za realizaciju predstava. Najvei deo aktivnosti, pozorite danas obavlja u
levom krilu objekta (u originalnom projektu namenjenom programu hotela), te su
programi uglavnom smeteni u improvizovane prostore, gde nedostaje direktna
komunikacija izmeu programskih jedinica. Osobenosti ove institucije, koja izvodi
dramu na maarskom i srpskom jeziku, a deo plana je proirivanje programske
koncepcije izvoenjem drame na hrvatskom jeziku, omoguavaju, da sa novom,
obnovljenom zgradom, ovo pozorite proiri svoje aktivnosti i postane kulturni
centara Subotice. Ovo pozorite, koje reflektuje drutveni znaaj , na nivou
Republike, Pokrajine i grada Subotice, trebalo bi u budunosti da realizuje i programe
umetnike muzike, galerijske programe vezane za osnovnu delatnost, kao i obrazovne
programe.
Jedan od zakljuaka, koji se namee na osnovu obavljenog istraivanja,
govori o fenomenu gradskog pozorita u naoj sredini. Osnivana kao okruna
pozorita (Narodno pozorite Kruevac, Narodno pozorite Pirot) nakon 1945. godine,
ova pozorita, su vremenom promenila svoju funkciju, oslanjajui se na komunikaciju
sa lokalnom sredinom. iroka mrea gradskih pozorita (Narodno pozorite
Nepszinhaz Subotica, Narodno pozorite Sombor, Pozorite Dobrica Milutinovi
Sremska Mitrovica, Narodno pozorite Toa Jovanovi Zrenjanin, Narodno pozorite
Kikinda, Narodno pozorite Ujvideki Szinhaz Novi Sad, Kosztolany Dezso
Subotica Narodno pozorite Kruevac, Kraljevako pozorite, abako pozorite,
Narodno pozorite Uice, Narodno pozorite Ni, Pozorite Bora Stankovi Vranje,
Narodno pozorite Pirot, na makoroorganizacionom planu dovela je do preklapanja
276

koncepata, nedovoljne programske definisanosti. Ove kue predstavljaju veoma skupe
institucije za gradove i optine koje ih finansiraju. Funkciju regionalnog pozorita
obavlja jedino Pozorite Timoke krajine Zoran Radmilovi.
2.1. PROGRAMSKA ORIJENTACIJA
Programska orijentacija domaeg pozorita takoe potvruje tezu stalnog
kolebanja naih institucija izmeu, tradicije nasleenog, Sterijanske i Nuievske
zaostavtine i stvaranja modernog pozorita koje otkriva mlade pisce, poigrava se u
duhu postmodernizma sa pozorinim anrovima. Tako je i Narodno pozorite
zadravajui visoke vrednosti nacionalne kue koja treba da promovie nacionalnu
kulturu, premijerno izvelo domau operu Hasanaginica Ljubomira Simovia, za
koju je muziku komponovao Rastislav Kambaskovi. Stvaranjem opere na osnovu
ovog antologijskog dramskog predloka.omoguilo je stvaranje autentine, srpske
opere. Moderno itanje klasike najbolje pokazuje i Car Edip Eshila, u reiji Vide
Ognjenovi. Rediteljska, njegov problemi tragine krivice smeta u manipulativni
prostor medija i politike, to omoguava ovoj predstavi da korespondira sa dananjim
vremenom. Predstava, koja je izazvala burne reakcije u javnosti, a koja pokazuje da se
Narodno pozorite bavi i drutveno aktuelnim temama, problematizujui i
preispitujui zablude naeg naciona, jeste Nova Stradija , (reija Kokan
Mladenovi), koju je Svetislav Basara napisao na osnovu nenadmane satire Radoja
Domanovia. Takoe, Narodno pozorite e nastaviti saradnju sa Kraljevskim
dramskim pozoritem -Dramatenom iz Stokholma, gostovanjem jednog od vodeih
evropskih reditelja, doskoranjeg dugogodinjeg direktora ove prestine pozorine
kue, Stefana Valdemara Holma, koji e na sceni Narodnog pozorita reirati
Euripidove Bahantkinje.
Taj komad je, izmeu ostalog, zanimljiv, zbog prie da se umetnost teatra
rodila upravo iz sveanosti koje su stari Grci prireivali u ast boga Dionisa, tj.
Bakha. Komini i zabavni delovi postoje upravo da bi tragediju na kraju uinili jo
stranijom. Ne oekujem da moderna publika, bila ona u Stokholmu, Berlinu ili
Beogradu, zna celu grku mitologiju, zato to se predstava ne zasniva na mitolokim,
pa ak ni istorijskom uglu gledanja (Nenadovi 2010: 3).
Srpsko narodno pozorite, kao lan Evropske teatarske konvencije, okrenulo
se mladim autorima kroz projekat: Nevinost u okviru koga su realizovane tri
predstave: Zubi Aleksandre Novakovi (reija Predrag trbac), Sigurna Kua
Marije Stojanovi (reija anko Tomi), Kome verujete Jelene orevi, (reiji
Darjana Mihajlovia). Cilj projekta je da, sa jedne strane, promovie grupu domaih
pisaca najmlae generacije, ali i afirmie produkciju u teatru zasnovanu na
277

entuzijazmu, na volji ansambla, da se u punoj meri angauje, ne samo oko predstave
koju stvara, ve i sarauje sa ostalim ekipama u pozoritu. Okretanje domaeg
pozorita tritu pokazuje i primer Narodnog pozorita u Uicu koje je ostvarilo
saradnju i gostovalo na bijenalu u Veneciji (2007) sa projektom: Sluga dvaju
gospodara Karla Goldonija, u reiji italijanskog reditelja Andrea Porota.
Zadravajui koncept prikazivanja savremenih pisaca (Biljana Srbljanovi,
Maja Peljevi, Milena Markovi, Filip Vujoevi, Sanja Domazet, Stevan Koprivica) ,
bez jasne koherentnosti u repertoaru, beogradska pozorita (JDP, BDP, scena Raa
Plaovi Narodnog pozorita) su ipak pronala nain da se priblie novim popularnim
vrednostima. Tako e se tokom sezone nazvane tematski revolucija u Ateljeu 212
prikazati uveni mjuzikl Kosa Dems Radoa i Deroma Ragnija (reija Kokan
Mladenovi), koji je u ovom pozoritu prikazan 1969. Godine, u reiji Zorana
Ratkovia i Mire Trailovi (Atelje 212 2006: 404) Oslanjajui se na prolost,
pozorite Atelje 212, eli da pokae da pozorite danas treba da bude angaovano,
politiko, a opet i popularno, zahvaljujui anru mjuzikla. Na primeru mjuzikla
Maratonci tre poasni krug Duana Kovaevia (reija Kokan Mladenovi) u
Pozoritu na Terazijama, moemo da zakljuimo da se u naem pozoritu pojavilo i
nacionalno muziko pozorite, koje na osnovu antologijskog predloka, reflektuje
nove pozorine forme.
Maratonci, reditelja Kokana Mladenovia i koreografkinje Mojce Horvat
/.../ pretvaraju verbalnu strukturu igre, rei i situacije iz Kovaevievih komedija u
preobilje teatarskih sredstava, u eksploziju telesnosti, igrivosti, zvuka, pokreta, a pre
svega u do pucanja doveden energetski naboj (Rapaji 2009: 72)
Kako u jednoj reenici objasniti koncept pozorita u Srbiji? To je skoro
nemogue, zato to on zavisi od brojnih, ne umetnikih faktora, na koje i sama
pozorita ne mogu da utiu. Nove ideje optereene su nasleenim birokratizmom iz
prolosti, ali se ipak ini da, savremenim stvarocima ne manjkaju vizije o pozoritu
otvorenom za najrazliitije uticaje i ideje, koje jo Jovan orevi posedovao i
nadahnuto zastupao.
3. ZAVRNE NAPOMENE
Rad je uraen u okviru projekta Ministarstva za nauku i tehnoloki razvoj,
pod nazivom Tehniko-tehnoloko stanje i potencijali arhitektonskih objekata za
scenske dogaaje u Republici Srbiji, pod rukovodstvom dr Radivoja Dinulovia,
vanrednog profesora.
278


1
Uenici Latinske kole u Sremskim Karlovcima igrali su 15. Avgusta 1736. Godine
Tragikomediju , koju je napisao rektor njihove kole Emanuilo Kozainski.
2
Jovan orevi je bio prvi upravnik Narodnog pozorita u Beogradu (1868 1870).
Iako se na tom mestu zadrao veoma kratko, on je u ovu, tada jo mladu instituciju
ugradio sva svoja inskustva steena u Srpskom narodnom pozoritu u Novom Sadu
(1863 1868); Iskustva upravnika, dramaturga, reditelja i prosvetitelja. Jovan
orevi tokom celog svog ivota bio vezan za pozorite, te nakon upravnike
funkcije, postaje dramaturg Narodnog pozorita u Beograd. Pozorite naputa 1876.
godine postajui direktor gimnazije u apcu. Jovan orevi je i pisac alegorija od
kojih je najpoznatija Markova Sablja, dok domaa javnosti retko zaboravlja da je
ovaj istaknuti srpski prosvetitelj pisac stihova za srpsku himnu Boe pravde za koju
je muziku napisao Davorin Jenko.
3
Memorandum u stvaru Narodnog pozorita u Beogradu predstavlja organizacione
temelje Narodnog pozorita u Beograda. Na osnovu ovog dokumenta napisan je
Zakon o pozoritu iz 1968. godine. Memorandum je orevi zavrio u februaru
1868. godine i tek posle Mihailove smrti, predao ga je Namesnitvu, koje je pratilo
izgradnju pozorita umesto preminulog vladara. Memorandum je podeljen na tri dela i
govori o tri segmenta pozorinog konstituisanja i delovanja: potrebi za pozoritem,
kao zemaljskim institutom, potrebi i mogunostima da se to pre otvori pozorite u
Beogradu, upravi narodnog pozorita i nainima organizovanja pozorinih druina.
Uslovi neophodni za osnivanje profesionalnog pozorita, prema oreviu su:
postojanje pozorine druine, trupe glumakog ansambla, izgradnja i zavretak
pozorine zgrade, kao i poozorina subvencija, koja je neophodna za postojanje
pravog profesionalnog pozorita, nacionalnog teatra sa stalnim ansamblom. Narodno
pozorite u tom trenutku nije zadovoljavalo ni jedan od ovih uslova, ali su svi
problemi uz malo napora mogli biti reeni. Glumaka druina je, prema oreviu,
mogla da se oformi od glumaca iz Novog sada i Zagreba. Zgrada pozorita je bila
gotova, sem unutranje dekoracije, ali dok se pozorite ne zavri, orevi predlae
da se predstave igraju u gostionicama. Subvenciju bi trebalo dogovriti sa vladom, ali
ako drava ne moe da pomogne, orevi predlae da se izdaju garderobe, kako bi
pozorite moglo da preivi. Zatim, orevi smatra da beogradska publika mora da
dobije stalno nacionalno pozorite, koje nijedna putujua trupa ne moe da zameni.
Upravljanje pozoritem, orevi vidi preko Pozorinog odbora, jer bi rukovoenje
institucijom jedino na takav nain bilo struno i relevantno. On glumaki ansambl
organizuje tako to uvodi : privremene, redovne i stalne glumake lanove. Upravi iz
razloga usavravanja i profesionalizacije glumake profesije, Pozorini odbor je na
279


sednici 16. XII 1869. odluio da se u Beogradu, osnuje glumaka kola. Glumaka
kola otvorena je 1870. godine i radila je do 1873. godine.
4
Milna Grol (1876 1952) bio je knjievnik i politiar. On se duhovno formirao
krajem 19. veka, u godinama reima poslednjeg Obrenovia, a pripadao je sjajnoj
generaciji knjievnika: Radoja Domanovia, Borisava Stankovia, Isidore Sekuli,
Milana Rakia, Jovana Skerlia. Zajedno sa Skerliem nakon zavrenih studija odlazi
na struno usavravanje u Pariz, gde dve godine prouava pozorini ivot..Grol je za
upravnika Narodnog pozorita postavljen u svojoj trideset treoj godini, 17. Jula
1909. Da bi 1910. godine dao ostavku, a onda pnovo bio postavljen za upravnika 1.
Januara 1911. ostajui na toj dunosti sve do izbijanja rata 1914. godine. Posle
zavretka rata, Grol je od 5. avgusta 1919. ponovo preuzeo dunost upravnika od
Milutina ekia. Svoju treu upravu, Grol okonava ostavkom, februara 1924. godine
i naputa pozorite, ali ne prekida veze sa pozorinom umetnou, iako ga politika
gotovo celog ivota zaokuplja (Jovanovi 2004: 265-271).
5
Grol 30. Januara 1911. podnosi Ministru prosvete elaborat o korenitoj reformi
Narodnog pozorita, koja predvia sledee mere napretka: u umnom pogledu
obnavljanje i pojaavanje glumake trupe, preobraaj reije, proiavanje repertoara
(knjievno i jeziko), obezbeivanje boljih pogodnosti za izvoenje samih dela. U
administrativnom pogledu, reforma je trebala da omogui oslobaanje pozorita
birokratizma u interesu poboljanja repertoara i glumakih vetina. Reforma je trebala
da stvori bolje materijalne uslove u pozoritu, obezbedi novac za popravku zgrade.
Reforma je trebalo da ubrza i donoenje Zakona o pozoritu iz 1911. godine koji
predstavlja najbolji pozorini zakon u istoriji srpskog pozorita.
6
Milutin eki (1882 1964) bio je glavni konceptant pozorinog
makroorganizacionog sistema u Kraljevini SHS i Kraljevini Jugoslaviji. On je jedan
od prvih beogradskih intelektualaca, koji se usavravao u Evropi. Tako, po zavretku
studija, 1906/07, Milutin eki boravi u Beu, Minhenu i Briselu, a potom 1908 u
Pragu i Berlinu. Njegova iskustva u Berlinu rezultirala su velikim uticajem koji je na
njega ostavio reditelj Maks Rajnhart. U odsustvu Milana Grola i Milana Predia on je
postavljen za upravnika Narodnog pozorita, da bi 1924. godine postavljen za
inspektora u Umetnikom odeljenju Ministarstva prosvete. Kao pripadnik novih
evropskih reditelljskih tendencija, u sistemu rada, polazio je pre svega od studije i
analize dramskog dela, karakterizacije likova, oslobaajui glumaku umetnost
patetike i romantiarskog zanosa. On je smatrao da predstave u scenografskom smislu
treba da budu monumentalne i bogato opremljene.
280


7
Ovo pozorite finansirano je i od strane grada Novog Sada.
8
Tako se budet Narodnog pozorita, u najveoj meri, 91% ostvaruje iz dravnog
budeta (budeta Ministarstva za kulturu Republike Srbije), dok samo 1% od
ukupmog bueta ine prihodi od donatora.
9
Zvezdara teatar poelo je sa radom 8. Oktobra 1984. godine, premijerom Mreenja
arana Aleksandra Popovia., u reiji Dejana Mijaa. Ovo pozorite je osnovano kao
deo aktivnosti Doma kultura Vuk Karadi, u vremenu neposredno posle gaenja
ove insitucije, i u periodu osnivanja nove, od strane malog broja novih ljudi: Pero
urevi, Nenad Brki, ivorad ugi, Milena Simunovi, Radovanka Batulja, Nada
Denda, Milan Obradovi. Kompleks Zvezdara teatra obuhvata dvoranu Zvezdara
prostor multimedijalnih namena i visokih tehnoloko operativnih mogunosti, iji
je autor Nenad Brki. Ovaj ambijentalni teatarski prostor, blizak ideji totalnog
pozorita, ine komponibilni praktikabli najrazliitijih dimenzija, tvorei brojne
kombinacije u prethodno praznom prostoru: od teatra u krugu, preko simultanih
scena ili mansionske kombinacije, do klasine scene kutije i scenskih prostora na
razliitim strukturama (Obradovi 1986: 54) Tokom narednih godina zgrada se
parcijalno adaptirana da bi u periodu od 1999. do 2001. godine, na mestu bive letnje
bate izgraena takozvana Nova scena (Mala scena kapaciteta 260 mesta) sa
prateim prostorima ukupne povrine 1300 m2. Trenutno objekat ima oko 1660 m2.
U sezoni je 2003-2004, zbog dotrajalosti obustavljeno je korienje Velike scene
kapaciteta 407. mesta. Tokom 2003. godine uraen je idejni projekat za izgradnju
objeka. Njime je obuhvaena rekonstrukcija postojeeg dela objekta u povrini
1168m2 i izgradnja novog dela objekta povrine 6528 m2. Na mestu postojee Velike
scene (bivi Dom kulture iz 1950), vezanog trakta izmeu Velike scene i Nove (Mala
scena) i tehnikog koridora sa ulice Milana Rakia projektovan je objekat nove
Velike scene fleksibilnog auditorijuma.
10
Pod projektom podrazumevamo objektivizaciju odreene ideje, celovit poduhvat,
iji cilj je utvren i date su opte karakteristike. Organizacija koja omoguava
njegovu realizaciju naziva se projektna organizacija (Mudeka Manduka 2000: 34)
11
Tako se na sceni ovog pozorita igraju i opere (Madam Baterflaj Puinija u
reiji Dejana Miladinovia), dramski komadi (Maka na usijanom limenom krovu
Tenesi Vilijamsa u reiji Ivane Vuji) i mjuzikli (Jadnici prema romanu Viktora
Igoa, u reiji Neboje bradia).
281


12
Ovo pozorite dobilo je veliki broj nagrada na domaim festivalima. Tako je
predstava Brecht The Hardcore Machine dobila nagradu za najuspeniji
eksperiment predstavu u celini. Ova okantna predstava igrana je i na BITEF- u
2008. godine, kao i na smotri alternativnih pozorita u Maarskoj.
13
Za potrebe gostovanja svetske baletske zvezde M. Baranjikova adaptirana je i
renovirana jedna glumaka gaderoba, kako bi se ispunili uslovi koje je zahtevao ovaj
veliki umernik.
14
Poeci pozorinog ivota u Subotici vezuju se za XVIII vek (1747) kada je
odigrana prva profesionalna predstava na hrvatskom jeziku. Zatim, 1780. postoje prvi
pisani izvori o gostovanju nemake profesionalne pozorine trupe. Predstave su se
prvobitno odigravale u gimnazijskoj dvorani, koja je usled, naklonosti magistrata, bila
preureena za potrebe gostujuih pozorinih trupa. Odluka o podizanju zgrade
pozorinog objekta, doneta je 1847. godine. Zgrada je raena prema projektu kulteti
Janoa, u periodu 1845 1854, a otvorena je 16. decembra 1854. godine. Jednim
objektom, zapravo su objedinjena dva programa, to predstavlja specifinost ovog
projekta. Funkcije se nisu preklapale, te je jedno krilo bilo namenjeno pozoritu,
drugo hotelu. Za lokaciju pozorita, odabran je gradski trg, to govori o znaaju i
potrebi stanovnitva za prihvatanjem pozorine umetnosti. Pozorite je izvedeno u
stilu klasicizma, sa izraenim elementom proelja, sa est stubova iznad kojih je
izveden arhitrav i trougaoni timpanon. Potkom XX veka (1915) u pozoritu je izbio
poar, u kome je sala poptuno unitena. Vrlo brzo, kao privremeno reenje, balska
dvorana na prvom spratu bila je preureena u pozorinu salu. Rekonstrukcija
pozorine zgrade zapoela je 1926. godine, kada je i zavrena. Sala gubi prvobitni
potkoviasti oblik i u funkcionalnom smislu dobija novu dimenziju pored
odigravanja pozorinih predstava, ona je sada preureena i za potrebe bioskopskih
projekcija. Privremena scena uspostavljena u nekadanjoj Balskoj dvorani, dugo se
zadrala kao takva, da bi konano 1953. bila proglaena za Malu salu na kojoj e se
izvoditi predstave kamernog tipa. Novi prostor, namenjen afirmaciji mladih glumaca,
otvoren je 2003. godine (to je mala scena sa 60 gledalaca), nazvana je studio Lajo
kulteti. Narodno pozorite Nepsinhaz, nastalo je 1951. godine spajanjem dva
profesionalna pozorita Hrvatskog narodnog pozorita i maarskog pozorita. Od
2003. godine, zvanian naziv ove kue je Narodno pozorite Narodno kazalite
Nepsinhaz.
282

4. REFERENCE
Aleksander D.Viktorija, Sociologija umetnosti, Clio, Beograd, 2007.
eki Milutin , Pozorino pitanje, Novi Sad, 1925.
Kovijanovi, Gavrilo, Graa arhiva Srbije o Narodnom pozoritu u
Beogradu 1835 -1914), Arhiv Srbije, 1971. Beograd.
Jovanovi, Zoran, Milan Grol i pozorite, Grol Milan, Pozorite
pretkumanovske Srbije, Narodno pozorite, Beograd, 2004.
Nenadovi, I. Bahantkinje dolaze sa Balkana, intervju sa Stefanom Valdemar
Holmom, www.narodnopozoriste.rs (30. 1 2010).
Maduka Mudeka, Danka, Projektna organizacija u pozoritu, Institut za
pozorite, film, radio i televiziju, FDU, Beograd, 2000.
Risti, Maja, Uticaj pozorine politike na menadment Narodnog pozorita u
Beogradu (1868 2003) magistarski rad,2005, Beograd.
Obradovi Milan, Zvezdara teatar ili novi procesi pozorinog
samoorganizovanja,Scena, maj jun 1986. Novi Sad.
Rapaji, Svetozar, Muziko pozorite na Terazijama, Pozorite na
Terazijama ezdeset godina 1949 2009, Pozorite na Terazijama, 2009. Beograd.
Tasi, Ana, Pozorite treba da izazove emocije, intervju sa Patris Pavisom,
Politika 26. 9. 2009. Beograd.
4.1. DOKUMENTI
Premladi za pedesete Atelje 212- Monografija (priredili: Svetozar
Cvetkovi, Gordana Gonci, Jasna Novakov, Jelena Mijovi, prema ideji Ljubomira
Mucija Drakia), Pozorite Atelje 212, Beograd, 2006.
4.2. VEBOGRAFIJA
www.pozoristesubotica.net
www.narodnopozoriste.rs
www.snp.org.yu
www.bdp.rs
283

Dr Ljiljana Vukajlov
docent, Departman za arhitekturu i urbanizam, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad
URBANISTIKI KRITERIJUMI SCENSKIH OBJEKATA U REPUBLICI
SRBIJI
Apstrakt: Za kvalitetno funkcionisanje svakog objekta, pa i objekata za scenske
dogaaje, neophodno je postii funkcionalnost njegovih unutranjih prostora ali i
spoljanjeg okruenja. Radi unapreenja metodologije za utvrivanje urbanistike
situacije arhitektonskih objekata za organizovanje scenskih dogaaja u Republici
Srbiji, pristupilo se definisanju neophodnih urbanistikih kriterijuma. Osnovni cilj
ovog istraivanja je postizanje boljeg kvaliteta funkcionisanja i razvijanje sadraja
kulture u naseljima. Polazei od pretpostavke da e scenski objekti i dalje postojati,
kao i da e ljudi imati potrebu da ih koriste i pored novih oblika sagledavanja i
saznavanja dogaaja iz oblasti kulture, napravljen je model urbanistikog
istraivanja. Taj model treba da poslui za konkretno utvrivanje kvaliteta pozorinih
objekata sa urbanistikih aspekata, ali bi se mogao primeniti i na svaki drugi objekat u
naselju.

Kljune rei: urbanistiki kriterijumi, lokacija pozorita, dostupnost
284

URBAN CRITERIA FOR THE THEATRES IN THE REPUBLIC OF SERBIA
Abstract: For quality operation of every facility, including the facilities for
performance events, it is necessary to achieve the functionality of not only its inner
space, but also its outer environment. In order to improve the methodology for
determining the situation of urban architectural structures for organizing performance
events in the Republic of Serbia, the essential urban criteria had to be defined. The
main objective of this research is to achieve a better quality of the functioning and the
development of cultural facilities in the settlements. Starting from the assumption that
the performance buildings still exist, and that people have the need to use them
despite the new forms of perception and the learning events in the field of culture, a
model of urban research has been made. This model should be used to specifically
determine the quality of theatre buildings from urban aspects, but it could also be
applied to every other structure in the settlement as well.

Keywords: urban criteria, theatre locations, availability


Sadraj:
1. Uvod
2. Urbanistiki aspekti objekata za scenske dogaaje
3. Urbanistiki kriterijumi za scenske objekte
3. 1. Urbanistiki kriterijumi za scenske objekte u irem okruenju
3. 2. Urbanistiki kriterijumi za scenske objekte u uem okruenju
4. Zakljuak
5. Zavrne napomene
6. Reference
285

1. UVOD
Savremeni trendovi, napredak i brzi razvoj tehnike doveli su do otkria novih
naina praenja sadraja kulture, pa se dosadanji nain organizovanja pozorinih i
drugih scenskih aktivnosti sve ee sagledava kao prevazien. Posebno mlae
kategorije stanovnika nemaju elju ni naviku da poseuju konvencionalne ustanove
namenjene promovisanju kulture. Sa osnovnim ciljem da se kultura ipak obezbedi,
priblii i prui stanovnicima naselja, deava se da se predstave i performansi, kao i
razni vidovi instalacija, transformiu
1
i prenose iz scenskih objekata na javne povrine
naselja, najee trgove, ulice, dvorita ili holove veih objekata, trnih centara, kao i
u parkove, pa ak i na vodene povrine.
2

Primetno smanjenje interesovanja ljudi za posete pozoritima i drugim
objektima za scenske dogaaje, kao i uoeni konstantni problemi u njihovom
funkcionisanju pokrenuli su istraivanje stanja pozorinih objekata u Republici Srbiji,
kao i njihovih potencijala. Poto na nain korienja i funkcionisanja pozorinih
objekata utie veliki broj faktora, pokazalo se neophodnim da se reavanju sloenih
problema pristupi na jedan sveobuhvatan nain. Uzroci nepovoljnih pojava su
mnogobrojni i meusobno veoma povezani. Tek sagledavanjem ovih vrlo specifinih
objekata sa razliitih aspekata mogue je doi i do odreenih reenja. Ovaj rad koji se
bavi sagledavanjem problema sa urbanistikog aspekta je samo jedan deo potprojekta
pod nazivom "Urbanistike karakteristike arhitektonskih objekata za scenske
dogaaje u Republici Srbiji". Potprojektom su utvreni sledei ciljevi:
- Unapreenje metodologije za utvrivanje urbanistikih parametara
znaajnih za arhitektonske objekte sa scenskim dogaajima,
- evidentiranje, analiziranje, valorizacija i prezentacija zastupljenih
urbanistikih uslova objekata sa scenskim dogaajima i
- definisanje neophodnih urbanistikih uslova za postizanje kvaliteta
razvijanja sadraja kulture.
Da bi se postigli navedeni ciljevi prethodno je, izmeu ostalog, bilo
neophodno proveriti postojee urbanistike uslove scenskih objekata u Republici
Srbiji. Valorizacija objekata sa urbanistikih aspekata je podrazumevala utvrivanje
kriterijuma po kojima bi se to istraivanje kasnije moglo i sprovesti. Zbog toga je, u
okviru prve faza rada ustanovljen vei broj aspekata sagledavanja objekata u okviru
ireg i ueg okruenja. Formiran je model istraivanja, koji bi mogao da bude
primenjen i na svaki drugi objekat u naselju. To znai da rezultati ovog rada mogu
286

imati iru primenu i biti od znaaja ne samo pri rekonstrukciji postojeih scenskih
objekata ili pri planiranju i projektovanju novih, ve i za sve druge objekte bez obzira
na njihovu namenu.
2. URBANISTIKE KARAKTERISTIKE OBJEKATA ZA SCENSKE
DOGAAJE
Istraivaki potprojekat pod nazivom "Urbanistike karakteristike
arhitektonskih objekata za scenske dogaaje u Republici Srbiji" je organizovan u tri
faze: 1. konstatacija postojeeg stanja,
2. tipoloke klasifikacije i
3. unapreenje stanja.
U prvoj fazi rada je predvieno analiziranje postojeeg stanja objekata sa
urbanistikih aspekata. Nakon urbanistikih analiza pojedinanih objekata, sprovela
bi se uporedna analiza sa osnovnim ciljem da se sagleda opte stanje scenskih
objekata u Republici Srbiji prema utvrenim urbanistikim uslovima. Na osnovu tih
kriterijuma vrednovanja objekata sprovela bi se i valorizacija, kao i uporedna
valorizacija objekata sa urbanistikih aspekata da bi se dolo do procene kako
pojedinanih objekata, tako i objekata za scenske dogaaje u celini. Uporednom
valorizacijom objekata bi se istakle zajednike vrednosti i nedostaci objekata, kao i
specifini potencijali, vrednosti i nepovoljnosti pojedinanih objekata za scenske
dogaaje. Ovakav istraivaki pristup metodoloki predstavlja primenu SWOT
analiza (engl.)Strenghts - prednosti, Weaknesses - nedostatke, Opportunities -
mogunosti, Threats - pretnje)
3
koje su, inae i obavezan deo Regionalnih prostornih
planova pri proceni postojeeg stanja objekata i povrina.
4

Druga faza rada je predviena za tipoloke klasifikacije objekata za scenske
dogaaje prema kvalitetima tih objekata sa urbanistikih aspekata. Te klasifikacije bi
trebalo da olakaju dalje sagledavanje problematike scenskih objekata i pomognu u
reavanju uoenih problema i otklanjanju nepovoljnih uslova.
Na osnovu istraivanja u okviru druge faze rada predvieno je sagledavanje
perspektive i znaaja postojeih objekata, odnosno uoavanje znaaja kojeg pojedini
objekti mogu postii u budunosti. Osim toga, kao krajnji cilj celokupnog istraivanja
je i formulisanje preporuka za unapreenje objekata, otklanjanje negativnosti,
iskoriavanje postojeih kapaciteta i vrednosti, kao i unapreenje potencijala
objekata za scenske dogaaje u Republici Srbiji.
287

3. URBANISTIKI KRITERIJUMI ZA SCENSKE OBJEKTE
Za sprovoenje potprojekta pod nazivom "Urbanistike karakteristike
arhitektonskih objekata za scenske dogaaje u Republici Srbiji" bilo je neophodno
prvo utvrditi jasne kriterijume na osnovu kojih e se moi sprovesti sve planirane i
potrebne analize, uporeivanje, a zatim i valorizovanje izabranih, reprezentativnih
scenskih objekata sa urbanistikih aspekata. Dobro funkcionisanje svakog objekta u
naselju zavisi od niza faktora, od kojih je veoma bitna njegova urbanistika
dispozicija. Zbog toga je bilo neophodno sagledavanje lokacije svakog objekta, pa
tako i pozorinog, kako u irem, tako i u uem okruenju.
3. 1. Urbanistiki kriterijumi za scenske objekte u irem okruenju
Urbanistika analiza dispozicije objekata u irem okruenju je veoma bitna sa
aspekta utvrivanja nivoa znaaja objekata. Oni mogu biti bitni na lokalnom,
regionalnom, nacionalnom ili svetskom nivou. Zbog toga je neophodno analizirati
objekte sa sledeih urbanistikih aspekata:
1. lokacija objekata u odnosu na druge objekte sline namene,
2. meusobna udaljenost objekata kulture u irem okruenju,
3. gravitaciono podruje objekata kulture u irem okruenju,
4. broj stanovnika u gravitacionom podruju i
5. saobraajna dostupnost.
Pri sagledavanju lokacije objekata u odnosu na druge objekte iste ili sline
namene (Tabela 1) moe se dogoditi da u regionu ne postoje slini objekti, zatim da
postoji jedan slian objekat ili da ima vie objekata namenjenih scenskim
dogaanjima. im ima vie pozorinih objekata namee se njihova funkcionalna
specijalizacija. Tako npr. u Beogradu postoji veliki broj pozorita koja se meusobno
veoma razlikuju prema veliinama i repertoarima, kao i prema auditorijumu (odrasli,
mladi, deca). U Subotici i Novom Sadu ima mnogo manje pozorita nego u Beogradu,
ali su i ona meusobno razliita. Nasuprot tome, u manjim gradovima kao npr. u
Zajearu i Kraljevu, u kojima postoji samo jedno pozorite, ono ima funkciju
organizacije svih vrsta predstava.
U sluaju postojanja veeg broja objekata za scenske dogaaje od velikog
znaaja za nain njihovog funkcionisanja, odravanje odreenog statusa ustanove, kao
i za ouvanje broja posetilaca, jeste faktor udaljenosti tog objekta od ostalih objekata
iste ili sline namene (Tabela 1). Manja udaljenost izmeu vie objekata moe da
288

utie na razvijanje konkurencije izmeu objekata, kao i na smanjenje broja posetilaca,
usled smanjenja gravitacionog podruja. Broj posetilaca je jo i u zavisnosti od
zastupljenih vidova saobraaja, kao i od razvijenosti saobraajnih komunikacija na
nivou grada i na meugradskom nivou. Pod manjom udaljenosti objekata se smatra
ona koja je manja od 1km, jer predstavlja domete peakog kretanja. Takva udaljenost
uslovljava da se stanovnitvo orijentie ka onom pozoritu koje mu je najblie, pa se
moe razmiljati i o mrei objekata kulture koji omoguavaju irenje ove sfere ivota
na celokupno stanovnitvo. Meutim, kao posledica manje udaljenosti objekata za
scenske umetnosti pojavljuje se i mogunost izbora predstave, odnosno pozorinog
objekta. Time se vrednost ivota stanovnika podie na jedan mnogo vii nivo. Vee
udaljenosti od 1 km zahtevaju korienje saobraajnih prevoznih sredstava ili
sopstvenog vozila, ime se stvara problem mirujueg saobraaja u okolini pozorinih
objekata. Ovaj problem posebno postaje uoljiv ukoliko je objekat smeten u starom
istorijskom jezgru grada (npr. Narodno pozorite u Beogradu, SNP u Novom Sadu).
Mnogo vea meusobna udaljenost objekata namenjenih scenskim dogaajima utie
na ravnomernije rasporeivanje posetilaca, ali ponekad i na pojavu slabije
poseenosti. Ukoliko su podruja stanovanja veoma udaljena od tih objekata, pojavie
se i izbegavanje posete pozorinim objektima. Ovo se najee deava u naseljima
koja nemaju razvijen gradski prevoz ili organizovane taksi slube.
Mrea objekata za scenske dogaaje, kao i njihova meusobna udaljenost na
nivou grada ili regije, utiu na stvaranje specifinog gravitacionog podruja oko
svakog objekta (Tabela 1). Pozorita koja su jedina u naselju uglavnom okupljaju sve
stanovnike tog naselja, kao i stanovnike susednih manjih naselja. U sluaju postojanja
vie objekata za scenske dogaaje u okviru istog naselja, kao i uz manju razvijenost
saobraajnih sistema u naseljima, gravitaciona podruja objekata se formiraju na
osnovu peakih distanci. Zato se objekti mogu razvrstati po kategorijama prema
radijusu gravitacije (r = 0,25 km, r = 0,5 km, r = 2,5 km i r > 2,5 km). Sa poveanjem
distanci izmeu stambenih podruja i pozorita, smanjuje se i poseenost scenskih
objekata iz tih podruja. Tako npr. stanovnici sa periferije ree idu u pozorite nego
stanovnici koji ive blie centru u kojem se to pozorite nalazi. Zbog toga se ponovo
naglaava znaaj saobraaja za podsticanje razvoja pozorinih ustanova. Posebno je
vano istai i prednost naselja koje ima organizovanu taksi slubu i javni prevoz.
Veliina naselja i broj stanovnika, kao i nain organizacije sistema objekata
za scenske dogaaje u okviru ire regije, utiu na broj posetilaca. Broj stanovnika
jednog naselja (Tabela 1) je veoma vaan podatak, jer uslovljava unutranju
organizaciju pozorinog objekta, a posebno utie na dimenzije sale za gledaoce.
289

Kriterijumi urbanistike dispozicije objekata u irem okruenju odgovor
Postojanje objekata iste
ili sline namene u
okruenju
Ne postoji ni jedan slian objekat.
Postoji jedan slian objekat.
Postoji vie slinih objekata.
Meusobna udaljenost
objekata kulture u irem
okruenju

u neposrednoj blizini (do 0,5 km).
na manjoj udaljenosti (od 0,5 km do 1 km).
na veoj udaljenosti (od 1 km do 5 km).
na velikoj udaljenosti (vie od 5 km).
Gravitaciono podruje
objekata kulture u irem
okruenju
r = 0,25 km
r = 0,26 km do r = 0,5 km
r = 0,6 km do r = 2,5 km
r > 2,5 km
Broj stanovnika u
gravitacionom podruju
objekta
do 20.000 stanovnika.
od 20.001 do 50.000 stanovnika.
od 50.001 do 100.000 stanovnika.
od 100.001 do 250.000 stanovnika.
preko 250.000 stanovnika.
Lokacija objekta u
odnosu na saobraajne
elemente
Zastupljen je jedan vid saobraaja
Zastupljeno je vie vidova saobraaja
U blizini autobuske stanice
U blizini eleznike stanice
U blizini luke ili aerodroma
U blizini glavne saobraajnice
Dalje od glavne saobraajnice
Tabela 1. Kriterijumi urbanistike dispozicije objekata u irem okruenju
290

Gradska naselja koja uglavnom imaju vie od 20.000 stanovnika, imaju bar
jedno pozorite, kao to i naselja sa veim brojem stanovnika imaju i vie objekata
namenjenih scenskim dogaajima. Veoma je vano obratiti panju i na broj posetilaca
iz okolnih naselja, jer oni takoe utiu na kapacitete unutranjih prostora, kao i na
kvalitet organizacije i naina funkcionisanja scenskih objekata.
Posebno treba naglasiti znaaj postojanja svih vidova saobraaja (Tabela 1) i
stepen njihovog razvoja, zbog izuzetnog uticaja na poseenost objekata za scenske
dogaaje. Bitni su ne samo razliiti vidovi saobraaja, ve i blizina autobuskih
meumesnih stanica, eleznikih stanica, luka i aerodroma. Zahvaljujui dobrom
funkcionisanju saobraaja mogue je poboljati poseenost odreenim objektima ak
do te mere da oni postanu svetski poznata mesta. Osim toga, bitna je i udaljenost
objekata za scenske dogaaje od glavnih saobraajnica u naselju, kako zbog lakoe
pristupa motornim vozilima, tako i radi korienja javnog gradskog prevoza ije su
linije najee organizovane na najznaajnijim saobraajnim povrinama. Naravno,
neophodno je sagledavanje i nepovoljnih uticaja razvijanja saobraaja u blizini
objekata za scenske dogaaje, jer se mogu naruiti ekoloki i funkcionalni uslovi.
Pojaana saobraajna buka moe da ometa rad pozorita, a poveana koliina
izduvnih gasova moe da umanji prijatnost doivljaja pozorine predstave. Velika
frekventnost saobraaja moe da utie i na smanjenje bezbednosti posetilaca, a takoe
moe da dovede i do zaguenja saobraaja, a samim tim i do onemoguavanja
efikasnog pristupa, kako za posetioce i zaposlene, tako i za ekonomska vozila.
3. 2. Urbanistiki kriterijumi za scenske objekte u uem okruenju
Urbanistika analiza dispozicije pozorita u uem okruenju se sagledava
kroz lokaciju tih objekata u odnosu na prirodne i stvorene elemente. Prisustvo i
blizina vodene povrine (Tabela 2) osim to doprinosi atraktivnosti okruenja
pozorinog objekta, moe da utie i na stvaranje posebnih mikroklimatskih uslova
(magla, sveina vazduha, nia temperatura). Ovi uslovi su posebno znaajni ako se
objekat nalazi na trgu ili uz veu poploanu povrinu bez zelenila. Vodena povrina
se moe iskoristiti i kao saobraajna pristupna povrina, pri emu je mogue postii
veliku atraktivnost i neobinost pri stizanju do pozorinog objekta. Povezanost
pretprostora ispred objekta za scenska dogaanja i obale predstavlja veliki potencijal
za organizovanje izuzetnih javnih prostora naselja.
Nagib terena je bitan zbog funkcionisanja prostora, odnosno zbog naina
pristupa objektu. Dok ravan teren omoguava nesmetano kretanje svim kategorijama
stanovnika, dotle teren u nagibu moe da smanji pristupanost i bezbednost osobama
sa invaliditetom.
5
Povoljan uticaj vetra i insolacije doprinose prijatnosti boravka na
291

otvorenim povrinama ispred objekata namenjenih scenskim dogaanjima. Nasuprot
tome, izloenost slobodne povrine ispred pozorinog objekta jakom i direktnom
uticaju vetra, kao i prejaka insolacija i odsustvo zelenila, u velikoj meri mogu da
smanje kvalitet posete pozoritu. Inolacija je jedan od znaajnih faktora i pri
rekonstrukcijama objekata, zbog sve vee efikasnosti njene primene. O tome su pisali
izraelski arhitekti Capeluto, Yezioro i Shaviv, proveravajui mogunost morfolokih
transformacija u blokovima Tel Aviva.
6
Postojanje veih slobodnih povrina sa
zelenilom i deliminim natkrivanjem predstavljaju kvalitete pretprostora koji slue za
okupljanje posetilaca pre poetka predstave.
Kriterijumi urbanistike dispozicije objekata u uem okruenju
Lokacije objekata u odnosu na prirodne elemente odgovor
Prirodni uslovi
lokacije objekta
Objekat je uz vodenu povrinu.
Objekat je dalje od vodene povrine.
Objekat je na ravnom terenu.
Objekat je na nagnutom terenu.
Objekat je izloen jakom udaru vetra.
Objekat je zatien od jakog udara vetra.
Objekat je previe insoliran.
Objekat je zasenen.
Tabela 2. Kriterijumi urbanistike dispozicije objekata u uem okruenju sa aspekta
lokacije u odnosu na prirodne elemente

Lokacija pozorinih objekata u odnosu na stvorene elemente (Tabela 3) se
analizira sa aspekta njihovog poloaja u odnosu na istorijsko jezgro naselja, znaajne
take i povrine, kao i u odnosu na saobraajne objekte i povrine u naselju. Osim
toga, objekti se sagledavaju i kao elementi veih prostornih celina: ulica, trgova,
blokova, poteza ili obala. Ovakvim nainom sagledavanja lokacije objekata moe se
doi do izuzetno bitnih zakljuaka o njenim vrednostima, nedostatcima ili
potencijalima.
Ukoliko je neposredno okruenje scenskih objekata istorijsko jezgro ili ako je
i sam objekat sa stilskim karakteristikama ili sa ambijentalnim vrednostima, onda je
takav objekat jo atraktivniji i privlaniji za posetioce. Narodno pozorite u Beogradu
292

je primer objekta u istorijskom jezgru grada koje i samo ima istorijsku i ambijentalnu
vrednost (Slika 1). Narodno pozorite u Subotici je, takoe primer objekta u
centralnom istorijskom delu grada, koje je imalo vrlo specifian odnos sa svojim
okruenjem, a nakon rekonstrukcije e, verovatno, uspostaviti nove odnose (Slika 2).
Postojanje i niza drugih javnih graevina u neposrednom okruenju pozorita, svojom
prostornom dispozicijom, arhitektonsko-stilskim odlikama, reprezentativnou,
ambijentalnim vrednostima i kulturno-istorijskim znaajem u velikoj meri mogu da
doprinesu i poveanju znaaja gradskog centra i podizanju kvaliteta ivota
stanovnika.


Sl.1 Narodno pozorite, Beograd Sl.2 Narodno pozorite, Subotica

Blizina saobraajnih objekata, repernih i inih taaka naselja, kao i mesta
okupljanja i stambenih podruja (Tabela 3), na razliite naine doprinose kvalitetu
lokacije objekata za scenske dogaaje. Atraktivnost repernih taaka u blizini pozorita
ili dinamika trga na kojem se pozorini objekat nalazi, mogu da poveaju broj
njegovih posetilaca, kao to i blizina saobraajnih objekata moe da podstakne ee
dolaenje stanovnika iz drugih naselja ili perifernih delova, na pozorine predstave.
Tako npr. blizina trga Republike u Beogradu poveava znaaj i atraktivnost
Narodnom pozoritu (Slika 3), a Pozorini trg u Novom Sadu poveava
reprezentativnost Srpskog narodnog pozorita i omoguava njegovo sagledavanje
(Slika 4). Manja udaljenost stambenih podruja od objekata za scenske dogaaje
moe da olaka ljudima pristup do njih i smanji korienje motornih vozila pri poseti
pozoritima. Ukoliko je objekat deo ulice, poteza ili obale (Tabela 3), kao to se npr.
Pozorite Toa Jovanovi u Zrenjaninu (Slika 5) nalazi u okviru niza objekata, on se
zbog svog poloaja slabije uoava. Potpuno je drugaija situacija ako je objekat
slobodnostojei ili ako se nalazi na trgu ili uz park. Tada je vidan sa razliitih vizurnih
taaka kao to se npr. zgrada Narodnog pozorita u Niu (Slika 6) moe sagledati sa
vie strana.
293


Sl.3 Trg Republike, Beograd Sl.4 SNP, Novi Sad


Sl.5 Pozorite Toa Jovanovi, Zrenjanin Sl.6 Narodno pozorite, Ni

U situacijama kada su pozorini objekti ugraeni u blok, a posebno ako su
deo starog gradskog jezgra ili se nalaze uz uske ulice ili frekventne peake povrine,
moe se javiti problem pristupa. Tako se npr. uoava otean ekonomski pristup SNP-
u (Slika 7) u Novom Sadu, jer se objekat nalazi u veoma izgraenom centru grada u
peakoj zoni. Sa ciljem da se obezbede to bolji uslovi funkcionisanja prostora i
omogui nesmetano odvijanje svih zastupljenih vidova kretanja, esto se uvode
specijalni reimi saobraaja ili liftovi do ekonomskih delova objekata. Tako je npr.
zbog manjeg prostora za manevrisanje i vee poseenosti trga na kojem se nalazi
pozorite na Terazijama u Beogradu, pristup do njegovih podzemnih etaa
ekonomskog dela obezbeen preko pokretne platforme (Slika 8).
Prisustvo saobraaja, postojanje linija javnog gradskog prevoza, taksi slubi,
blizina autobuskih, tramvajskih i taksi stajalita (Tabela 3) predstavljaju velike
pogodnosti za posetioce, jer im omoguavaju jednostavnije dolaenja do objekata za
scenske dogaaje. Meutim, blizina i frekventnost saobraaja esto predstavljaju
veliku opasnost za posetioce u smislu bezbednosti. Tako su posetioci Novosadskog
pozorita u ulici Jovana Subotia posebno ugroeni saobraajem (Slika 9) za razliku
294

od posetilaca pozorita Sterija u Vrcu, koji su potpuno zatieni od motornog
saobraaja, jer je glavni ulaz obezbeen sa slobodne peake povrine (Slika 10). Iako
Kriterijumi urbanistike dispozicije objekata u uem okruenju
Lokacije objekata u odnosu na stvorene elemente odgovor
Lokacija objekta u
odnosu na istorijske
ambijente
U istorijskom delu naselja
Dalje od istorijskog dela naselja
Lokacija objekta u
odnosu na znaajne
take i povrine naselja
U blizini saobraajnih objekata
U blizini repernih taaka naselja
U blizini mesta okupljanja
U blizini stambenih podruja
Objekat kao deo
strukturnih elemenata
naselja
Objekat je deo ulice
Objekat je deo trga
Objekat je deo bloka
Objekat je deo poteza
Objekat je deo obale
Lokacija objekta u
odnosu na saobraajne
elemente
Postoje linije gsp-a.
Ne postoje linije gsp-a.
U blizini linija gsp-a
Dalje od linija gsp-a.
U blizini autobuskih i tramvajskih stajalita.
Dalje od autobuskih stajalita.
Ne postoje autobuska stajalita.
Postoji taksi sluba.
Ne postoji taksi sluba.
Tabela 3. Kriterijumi urbanistike dispozicije objekata u uem okruenju sa aspekta
lokacije u odnosu na stvorene elemente
295

se Jugoslovensko dramsko pozorite u Beogradu nalazi uz frekventnu ulicu, ulaz za
posetioce je bezbedan jer je uvuen u odnosu na ulicu (Slika 11). Glavni ulaz u
Narodno pozorite u Subotici je odvojen od saobraajne povrine ardinjerama (Slika
12).

Sl.7 Ekonomski ulaz u SNP, Novi Sad Sl.8 Ekonomski pristup u
Pozorite na Terazijama, Beograd

Sl.9 Novosadsko pozorite, Novi Sad Sl.10 Narodno pozorite Sterija, Vrac


Sl.11 Blizina saobraajnice uz
JDP, Beograd
Sl.12 Blizina saobraajnice uz
Narodno pozorite, Subotica
296

Kvalitet funkcionisanja pozorinih objekata u velikoj meri zavisi od
pristupanosti objekata, kako za posetioce, tako i za zaposlene, kao i od postojanja
dovoljnog broja parkinga ili garanih mesta (Tabela 4). Broj posetilaca i zaposlenih
utiu na nain organizacije unutranjeg prostora pozorita, ali uslovljavaju i veliine
platoa ispred objekata i broj potrebnih parkinga i garanih mesta.

Kriterijumi urbanistike dispozicije objekata u uem okruenju
Lokacije objekata u odnosu na stvorene elemente odgovor
Pristupanost
objekata
postoji odvojeni ekonomski pristup
postoji odvojeni ulaz za slubenike
postoji odvojeni ulaz za uesnike predstava
postoji odvojeni ulaz za posetioce
Postojanje
mirujueg
saobraaja
za autobuse
za automobile
za bicikle,
za ekonomska vozila
Postojanje garaa za autobuse
za automobile
za bicikle
za ekonomska vozila
Numeriki
pokazatelji
kapacitet gledalita
veliina platoa ispred glavnog ulaza
broj parking mesta
broj garanih mesta
Tabela 4. Kriterijumi urbanistike dispozicije objekata u uem okruenju sa aspekta
lokacije u odnosu na stvorene elemente

297

Postojanje i odvajanje ekonomskog ulaza od ulaza za slubenike, zatim od
ulaza za uesnike predstava, kao i od ulaza za posetioce, predstavljaju najznaajnije
preduslove dobrog funkcionisanja. Vei broj potrebnih ulaza je tee ostvariti u
objektima koji su deo ulinog niza ili objekata koji se nalaze na atraktivnom trgu ili u
okviru ivino izgraenog bloka, kao to je npr. sluaj sa pozoritem u apcu (Slika
13). Mnogo je jednostavnije obezbediti pristup objektima koji su organizovani kao
slobodnostojei, kao to je to sluaj sa pozoritem u Uicu (Slika 14). Manji pozorini
objekti najee nemaju odvojene ulaze, a ponekad postoji samo jedan zajedniki.
Ovo se pravda injenicom da ni poseenost pozorita nije velika.


Sl.13 Pozorite u apcu Sl.14 Pozorite u Uicu

Veliki problem za sve javne graevine, pa tako i za objekte namenjene
scenskim dogaajima, je parkiranje motornih vozila. Parkinga ili garaa uglavnom
nema dovoljno ili oni uopte i ne postoje. Osim to bi svaki objekat morao da ima
obezbeen parking za putnika vozila, trebalo bi da ima i parkinge za autobuse,
motore i bicikle, kao i za dostavna vozila uz ekonomski pristup. Pozorita koja se
nalaze u istorijskim jezgrima naselja uglavnom nemaju predvienu povrinu za
mirujui saobraaj. Broj parking mesta i veliine slobodne povrine ispred objekata
trebalo bi da proistiu iz kapaciteta objekata, odnosno broja mesta u gledalitu kao i
broja zaposlenih. Kod veine pozorinih zgrada je prisutan problem mirujueg
saobraaja, jer pri njihovom graenju nije voeno rauna o ovoj potrebi. Naknadno
obezbeivanje parkinga zahtevalo bi znaajne transformacije ne samo objekata, ve i
njihovog neposrednog okruenja.
Jedan od naina reavanja pitanja mirujueg saobraaja je zabrana kretanja
motornih vozila u strogom centru naselja i favorizovanje taksi slube, javnog prevoza
i biciklistikog saobraaja. Na taj nain bi se smanjila i frekventnost motornog
saobraaja i zagaenje, a poveala bi se bezbednost i izbeglo bi se parkiranje.
298

4. ZAKLJUAK
Ovim radom su sumarno navedeni svi potrebni elementi sagledavanja
pozorinih objekata sa urbanistikih aspekata. Ovakva metodologija istraivakog
rada bi trebalo da olaka dalje analize i valorizaciju reprezentativnih objekata, ali bi se
mogla iskoristiti i za prouavanje urbanistikih aspekata i svih drugih javnih
graevina. Iako se objekti za scenske dogaaje meusobno veoma razlikuju, na
osnovu prikupljenih podataka koji su istaknuti i sistematizovani u tabelama, moe se
doi do optih zakljuaka o stanju objekata i kvalitetu njihovog funkcionisanja. Sve
razliitosti koje se budu pojavile, trebalo bi zabeleiti, istai, vrednovati i, radi
postizanja specifinog identiteta, ne samo objekta ve i naselja, sauvati.
Pri sprovoenju istraivanja prema ovde formulisanim i navedenim
kriterijumima, veoma je vano sagledati odreene pojave u irem kontekstu, a ne
samo na osnovu podataka. Tako se npr. odsustvo javnog gradskog prevoza ne mora
uvek vrednovati kao negativna pojava, jer prema veliini teritorije naselja u kojem se
pozorite nalazi i prema broju stanovnika, moda nije ni potreban.
Na osnovu tabelarno prikazanih urbanistikih kriterijuma neophodno je
proveriti vrednosti pojedinano svakog reprezentativnog objekta za scenske dogaaje
u Republici Srbiji, kako bi se utvrdile tipologije i uoile slinosti izmeu objekata.
Nakon toga e se dati i odreene preporuke za rekonstrukciju i preureenje prostora
oko objekata sa scenskim dogaajima, a sa osnovnim ciljem oivljavanja ovih
graevina i podizanja kvaliteta njihove prostorne organizacije i funkcionisanja.

5. ZAVRNE NAPOMENE
Rad je uraen u okviru projekta Ministarstva za nauku i tehnoloki razvoj,
pod nazivom Tehniko-tehnoloko stanje i potencijali arhitektonskih objekata za
scenske dogaaje u Republici Srbiji, pod rukovodstvom dr Radivoja Dinulovia,
vanrednog profesora.
Podaci o stanju reprezentativnih pozorinih objekata u Republici Srbiji, a
prema ovde navedenim kriterijumima, prikupljani su tokom kolske 2010/2011.
godine i bie sumirani tokom ove godine.
299

6. REFERENCE
1) Ignjatov Popovi, Ivana: Mogunosti pozorita senki u procesu edukacije,
The Seventh International Theatrological Conference Today and here,
Banjska Bistrica, 2010.
2) Harvud (Harwood), Ronald (Ronald): Istorija pozorita, Ceo svet je
pozornica, Clio, Beograd, 1988. str.138.
3) Lokalna Agenda 21: Uvod u planiranje odrivog razvoja, 2004, str. 151.
4) Zakon o planiranju i izgradnji, Sl. glasnik Republike Srbije, 81/2009, stav
2.2. lan 18. str.7.
5) http://www.pristupacnost.net/public_html/?page=pages,variable,program
(25.02.2011.)
6) Capeluto Isaak G, Yezioro A., Shaviv E.: Climatic aspects in urban design -
a case study, Building and Environment 38, 2003. str. 827-835.



300

301

Miljana Zekovi, dipl.in.arh.
asistent, Departman za arhitekturu i urbanizam, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad
Milo Kopi, dipl.in.arh.
asistent, Departman za saobraaj, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad
Mirjana Gegenbauer, dipl.in.arh.
projektant, Atelje Krstonoi, Novi Sad
ANALIZA FUNKCIJA SRPSKOG NARODNOG POZORITA STANJE I
POTENCIJALI PRVOG NACIONALNOG POZORITA
Apstrakt: Tranzicija kroz koju godinama prolazi nae drutvo povela nas je putem
preispitivanja svih odnosa koje smo decenijama formirali na svim nivoima, pa
neminovno i do preispitivanja stavova i ideja na kojima su zasnovane i prema kojima
rade sve institucije i ustanove kulture na teritoriji Republike. Analizom rada ustanova
kulture moglo bi se pokazati da su se motivi u samim osnovama njihovog rada
znaajno promenili, a da su transformacije o kojima je re uglavnom teko razumljive
i retko gde argumentovane. Evidentne promene u smislu statusa ustanova kulture,
stavova koje ire i sopstvenih prezentacija, moemo posmatrati i na nivou
ostvarivanja i refleksija arhitektonskih i urbanistikih funkcija objekata odreenih
arhitektonskih tipologija. U ovom radu razmatrae se kua Srpskog narodnog
pozorita u Novom Sadu izgraena 1981. godine, tzv. Nova zgrada pozorita,
zajedno sa pozoritem u njoj samoj nosiocem ideja i odgovornosti za deavanja
vezanih za ovu ustanovu. Prepoznavanjem novih funkcija pozorita danas i izmenama
statusa glavnih funkcija koje pozorite ostvaruje, u ovom radu pokuaemo da
pokaemo na koji nain se Srpsko narodno pozorite obraa stanovnicima grada i
regije, koliko je napredovalo u promeni funkcija koje ga karakteriu, koliko je
nazadovalo u kvalitetu obraanja graanima i kakvi su mu potencijali da eventualno
ispuni nove funkcije koje se od pozorine kue budunosti oekuju.

Kljune rei: Srpsko narodno pozorite, arhitektonske i urbanistike funkcije
objekata
302

FUNCTION ANALYSIS ON THE SERBIAN NATIONAL THEATRE
CONDITION AND POTENTIALS OF THE FIRST NATIONAL THEATRE
Abstract: The transition that our society has been going through for years now has
led us via the path of questioning all the relations we have established at all levels for
years, and hence, inevitably to questioning the views and ideas that present the basis
for all institutions and establishments of culture on the territory of the Republic. The
analysis on the work of the institutions of culture might prove that the motifs in the
very foundations of their work have been significantly altered, and that the
transformations that everyone is speaking about are mostly difficult to be understood
and rarely proven. Evident alterations in the sense of the status of the institutions of
culture, the stands they state and their presentations can also be observed at the level
of establishing and reflecting architectural and urban functions of the structures of
certain architectural typologies. This paper will make a research on the building of the
Serbian National Theatre in Novi Sad, built in 1981, as a so-called New building of
the theatre, together with the theatre it dwells in it the bearer of ideas and
responsibility for all the events connected to this institution. By recognizing new
theatre functions today and the changes in the status of leading functions that a
theatre performs, the paper will try to present the manner in which the Serbian
National Theatre addresses the population of the town and the region, how it advances
in the alteration of functions that characterize it, how it decreases the quality of
addressing people and what the possibilities are for potential fulfilment of new
functions that are being expected from a theatre building in the future.

Keywords: Serbian National Theatre, architectural and urban functions of a building

Sadraj:
1. Uvod
2. Srpsko narodno pozorite od ideologije do neprepoznavanja
3. Reprezentativne funkcije prolosti
3.1. Ideoloka funkcija
3.2. Urbanistika funkcija
3.3. Promotivna funkcija
4. Funkcija sadanjeg trenutka trijada zamena
4.1. Tehniko-tehnoloka funkcija
4.2. Ambijentalna funkcija
4.3. Komunikacijska funkcija
5. Pouke i potencijali Srpskog narodnog pozorita
6. Zakljuna razmatranja
7. Reference
303

1. UVOD
Tranzicija kroz koju godinama prolazi nae drutvo povela nas je putem
preispitivanja svih odnosa koje smo decenijama formirali na svim nivoima, pa
neminovno i do preispitivanja stavova i ideja na kojima su zasnovane i prema kojima
rade sve institucije i ustanove kulture na teritoriji Republike. Analizom rada ustanova
kulture moglo bi se pokazati da su se motivi u samim osnovama njihovog rada
znaajno promenili, a da su transformacije o kojima je re uglavnom teko razumljive
i retko gde argumentovane. Evidentne promene u smislu statusa ustanova kulture,
stavova koje ire i sopstvenih prezentacija, moemo posmatrati i na nivou
ostvarivanja i refleksija arhitektonskih i urbanistikih funkcija objekata odreenih
arhitektonskih tipologija.
Tipologije objekata javnih po karakteru doivljavaju ozbiljne izmene, to je
uzrokovano sutinskim promenama potreba koje uslovljavaju njihovo postojanje.
Potrebe, bile one potrebe korisnika kulturnih sadraja, ili potrebe samih ustanova
kulture da opstanu u vremenu kada kultura, ne ostvarujui vie uticaje presudnih
znaaja prelazi u drugi plan, generatori su promena stanja ovih ustanova. Menjanje
namera i ciljeva uzrokuje turbulencije, koje kao posledicu imaju jasnu promenu u
hijerarhiji funkcija koju ostvaruje svaki tip objekata (ili u nekim sluajevima
pojedinani objekat-institucija). Tipologija objekata za kulturu je reprezentativni
primer za sagledavanje navedenih promena.
Predmet ovog rada je Srpsko Narodno Pozorite u Novom Sadu. Uzimajui u
obzir razloge osnivanja, rad i kontinuitet u namerama ove ustanove, nemogue je
govoriti samo o kui SNP-a, o njenim arhitektonskim i urbanistikim funkcijama.
Kue u kojima je boravilo ovo pozorite, bile one trajne ili efemerne po karakteru, i
ansambl pozorita predstavljali su jedinstvo, koje je sa vie ili manje uspeha
ostvarivalo svoju funkciju promotera kulture i jezika kroz vreme. U ovom radu
razmatrae se kua Srpskog narodnog pozorita izgraena 1981. godine, tzv. Nova
zgrada pozorita, zajedno sa pozoritem u njoj samoj nosiocem ideja i
odgovornosti za deavanja vezanih za ovu ustanovu.
Prepoznavanjem novih funkcija pozorita danas
1
i izmenama statusa
glavnih funkcija koje pozorite ostvaruje, u ovom radu pokuaemo da pokaemo
na koji nain se Srpsko narodno pozorite obraa stanovnicima grada i regije, koliko
je napredovalo u promeni funkcija koje ga karakteriu, koliko je nazadovalo u
kvalitetu obraanja graanima i kakvi su mu potencijali da eventualno ispuni nove
funkcije koje se od pozorine kue budunosti oekuju.
304



















Slika 1: SNP u okruenju model
2. SRPSKO NARODNO POZORITE OD IDEOLOGIJE DO
NEPREPOZNAVANJA
Istraivanje ivota pozorinih trupa i pozorinih kua, i domaih i stranih
primera, neminovno dovodi do problematike odnosa i povezanosti pozorita danas i
njegove istorije. Petar Volk u svojim zapaanjima o pozorinom ivotu u Srbiji
2
jasno
postavlja ovo pitanje: Moe li teatar da opstane bez istorije? Je li nuno to
neprekidno isticanje povezanosti sa prolou i zar scenske iluzije ne proizilaze iz
nae svesti o sebi (...)? Uvid u istorijsku grau o osnivanju i delovanju Srpskog
narodnog pozorita ukazuje na to da su ideje koje su vodile velikane kulturne scene
Srbije 19. veka: Miletia, orevia, Branovakog i Zmaja, prilikom donoenja
odluke o osnivanju ove kulturne institucije, neophodne za njen opstanak i danas. Ne
zato to su same osnivake ideje opstale i razvile se u pokretaku snagu SNP-a, ve
zato to je uloga kulturnog prosvetitelja, koja je bila namenjena ovom pozoritu pri
njegovom osnivanju, vremenom degradirala - doivela vrstu negativne evolucije, te
ne postoji nita, sem osnivakih ideja, to SNP-u u ovom trenutku daje legitimitet. Iz
dananjeg ugla posmatranja Srpsko narodno pozorite ne moe, ili tanije ne sme da
zanemari svoju istoriju, ve u njoj treba da pronae inspiraciju za kulturno uskrsnue.
Ideoloka osnova kao podloga za uspenu realizaciju projekta Srpsko
narodno pozorite, bila je jasna afirmacija nacionalne duhovnosti. Razvoj svesti
kulturne elite Srbije 19. veka doveo je do uoavanja hitnosti intervenisanja na poljima
305

ouvanja nacionalnog identiteta potrebe za ouvanjem jezika i kulture Srba u
Austrougarskoj. Veliki ideali na kojima poiva osnivanje SNP-a su se ogledali u
homogenizaciji srpskog naroda, posredstvom irenja uticaja SNP-a na sva mesta u
Vojvodini u kojima je bilo mogue osnivanje lokalnih odbora i organizovanje
godinjih gostovanja SNP-a. Jaanjem statusa ove institucije kulture, menja se i odnos
prema potrebi za jednom stalnom kuom koja bi pozorite udomila. Za sve vreme od
osnivanja pozorita do kraja Drugog Svetskog rata, bez obzira da li je pozorite bilo
aktivno, ili u stanju prinudne stagnacije, bez obzira da li je bilo putujue-gostujue
pozorite, ili je davalo predstave, bilo u iznajmljenim dvoranama, bilo u kuama koje
su mu bile namenjene, Srpsko narodno pozorite ostalo je oslonjeno na svoje ideale i
ostvarivalo i reflektovalo svoju ideoloku funkciju na najviem moguem nivou. Ne
postoji istorijski izvor koji SNP ne vidi, uz Maticu srpsku, stoerom srpskog identiteta
19. i poetka 20. veka.
Veoma ambiciozan i uspean period Obnove Srpskog narodnog pozorita
nakon Drugog Svetskog rata doneo je novine na polju posmatranja pitanja identiteta,
jer Glavni narodnooslobodilaki odbor Vojvodine, koji i donosi odluku o obnovi
kulture i pozorinog ivota, nakon rata otvara Vojvoansko narodno pozorite na
tradicijama Srpskog narodnog pozorita. Ubrzo nakon to se osetio oporavljeni duh
pozorita, njemu se vraa stari naziv, ali ova epizoda ostaje zabeleena kao jedna
nedoumica istorije identiteta naeg pozorita.
Godine 1981. zavrena je nova zgrada Srpskog narodnog pozorita, iju je
dvadeset godina dugu realizaciju pratilo mnotvo nesvakidanjih dogaaja,
ukljuujui i sam jugoslovensko-poljski konkurs, koji se dogodio jo 1960. godine.
Autor projekta je bio poljski arhitekta Viktor Jackijevi, a samo idejno reenje je,
prema trausu
3
, obeavalo daleko vie od ostvarenog dela. Megalomanski poduhvat
izgradnje nove zgrade podrazumevao je estoke i trajne promene u urbanoj
morfologiji Novog Sada, probijanje novih trasa i miniranje itavog fronta starog
jezgra grada. Prema nekim izvorima, velike ideje na kojima je osnovano Srpsko
narodno pozorite, zamenjene su velikim graditeljskim idejama. Problem koji je kao
posledica ove zamene nastao je bila nemogunost povratka jedanput zanemarenih
ideja u novu veliku kuu.
306












Slika 2: SNP - maketa projekta

3. REPREZENTATIVNE FUNKCIJE PROLOSTI
Vrh hijerarhije funkcije koje je gajilo i reflektovalo Srpsko narodno pozorite
od poetka svoje kulturne delatnosti, do danas, meu kojima su najistrajniji tok i
najjai peat ostvarile njegova ideoloka funkcija, i zatim urbanistika i promotivna
funkcija, danas prolazi kroz period modifikovanja i prilagoavanja novim uslovima.
Nove uslove postavlja vreme i nain ivota i drutvenih odnosa, ali takoe i napredak
u miljenju i realizaciji pozorine igre, kao i promene u odnosu percipiranja pozorita
kao kulturne institucije od strane njegovih korisnika. Trijada funkcija koja je obeleila
delovanje SNP-a do sadanjeg trenutka ostaje neupitni deo istorije pozorita, dok ova
ustanova pokuava da se suoi sa potrebama dananjice.
3.1 Ideoloka funkcija
Iz ve navedenog, jasna je prosvetiteljsko-kulturna uloga koju je Srpsko
narodno pozorite ostvarilo u korist naeg naroda, pogotovo u vremenima velikih
previranja u kojima je pitanje ouvanja identiteta bilo od presudnog znaaja.
Ideologija koju je nosilo i u nekom obliku, makar ponegde samo pisanom, prenelo do
danas mogla bi se sagledati iz nekoliko istorijskih injenica:
307

Neosporno da je SNP predstavljalo jednu od najvanijih kulturnih institucija
u zemlji, a ne treba zaboraviti ni da je iniciralo osnivanje drugih kulturnih institucija,
kao to su Sterijino pozorje (1956), Akademiju umetnosti (1970) i Pozorini muzej
Vojvodine (1982);
Srpsko narodno pozorite jeste matini nacionalni teatar i ima svojstvo
ustanove kulture od nacionalnog znaaja sa reprezentativnom ulogom u stvaranju,
predstavljanju, irenju i ouvanju prvenstveno nacionalnih kulturnih vrednosti;
Nae je prvo profesionalno pozorite, i prvo profesionalno pozorite u
Junoslovenskim krajevima, od poetka je pred sebe postavilo imperativ sluenja
svom narodu i imalo kristalno jasan stav o sopstvenoj kulturnoj i prosvetiteljskoj
misiji, koji je prisutan kroz itavu njegovu istoriju;
Odluujue je doprinelo nastanku drugih znaajnih pozorita u svom
kulturnom arealu, proirujui tako i pojaavajui krugove kulturnog zraenja, nasuno
potrebne za sazrevanje nacije i njenu kulturnu emancipaciju.
SNP je svojim delovanjem, takoe, za kratko vreme premostilo vremensku
distancu izmeu srpskog, i drugih naroda Evrope, nastalu zbog specifinih istorijskih
okolnosti u kojima su Srbi iveli. Neprocenjiv je znaaj ovog pozorita za ouvanje
jezika, kulture i duhovnosti srpskog naroda, za razvoj pozorine umetnosti na ovim
prostorima i kulture uopte. Visoki ideoloki motivi i ciljevi ove kulturne institucije
inili su da SNP kod svog naroda bude prepoznato kao nosilac identiteta.
3.2 Urbanistika funkcija
Jo 1959. godine, Vojvodina je imala potrebu da se izgradi pozorini objekat
koji bi predstavljao simbol grada Novog Sada, jer se tano zna koji su to bili simboli
(Jodna Banja, Sajam, Petrovaradinska tvrdjava, i dr.). Oni su trebali da budu atributi
koji e u prostoru urbane sredine grada Novog Sada biti dominantni i pruati turisti i
putniku namerniku priu o Srpskoj Atini, takoe ukljuujui veliki uticaj Matice
srpske i Galerije Matice srpske, koje zaokruuju priu kulturnih svetionika u Novom
Sadu.
Da bi arhitekta i teoretik pozorita oplemenio taj misaoni izraz, napravio je
sadanje pozorite koje, na alost, likovno ne pripada sadanjem i trai drugi
ambijent, a ne ruenje starog jezgra Novog Sada i pribliavanje savremenog stila
graenja raznim zgradama istorijskih stilova, tako da u vizuelnom smislu kod veine
Novosaana ne prima znaaj koji bi mogao imati da je uraeno u kontekstu
arhitekture starog jezgra grada.
308

Smatrano je da pozorite mora biti strogo u centru grada, kako bi bilo u
korpusu sa Katedralom, sa Miletievim spomenikom i sa nekim eklektinim
zgradama, a da u isto vreme vizuelno zapanji sa ravnom linijom gabarita, svedenim
fasadama i svojom grandioznou.
Reim je dozvolio da se srui centar Novog Sada, da se narui ambijentalna
celina istorijskog jezgra grada i da se postavi ovaj kuglof savremenog betona i
kamena, radi toga da bi se, u Vojvodini, konano izalo u susret sa dominantnom
zgradom koja bi trebala da parira i Banovini i ostalim zgradama koje su postojale u
Novom Sadu, i da bude stoer teatrologije na ovim prostorima. Ona svakako ni
ideoloki, ni arhitektonski, a najmanje urbanistiki nije to reila, pre svega sa
pristupima, parking mestima, sa raznim strukturama koje se pojavljuju na krovu
objekta i sa svim moguim i nemoguim primesama razliitih elemenata u kulturi
Novog Sada koja sa izvornom kulturom nema nikakve veze.









Slika 3: SNP izgradnja novog objekta

3.3 Promotivna funkcija
Pozorina igra bila je prisutna u svakom drutvu i zauvek e zauzimati
odreeno mesto . U doba romantike i baroka pozorite je bilo privilegija odreenog
broja ljudi i na tom malom broju je istrajalo pretvaranje i omasovljenje pozorita u
graansko pozorite koje broji znatno vei broj publike.
irenje kulturne svesti kroz pozorite vrilo se kroz dva pravca: Jedna struja
dolazila je iz samog pozorita, osnivanjem Drutva Srpskog narodnog pozorita jo
1862. godine, iji je rad bio prekinut za vreme Drugog svetskog rata, ali je ubrzo
309

nakon zavretka rata obnovljen; dok su drugu struju inili verni ljubitelji pozorine
umetnosti, odnosno graanstvo.
Ciljevi i zadaci Drutva SNP-a su od samog osnivanja bili jasni. Jedan od
najznaajnijih ciljeva je bio upravo da promovie, odnosno da unapreuje i
potpomae razvoj umetnosti i umetnikog stvaralatva kod Srba i svih naroda koji sa
Srbima u ljubavi ive
4
, u okviru Drame, Opere i Baleta, kao i u okviru simfonijske
delatnosti. Isto tako, treba da pomae ostvarivanju vrih, prisnijih i dugoronih
kulturnih i umetnikih veza sa Srbima u raseljavanju
5
, da organizuje kurseve,
teajeve, radionice ili druge oblike strunog usavravanja i kolovanja za umetnike
SNP-a, zatim, da pomae u organizovanju gostovanja kako eminentnih inostranih
umetnika na sceni SNP-a tako i gostovanja umetnika SNP-a. Takoe, bitan zadatak je
da spasava od zaborava sve bive, sadanje i budue velikane Drame, Opere i Baleta,
odnosno da titi ugled Srpskog narodnog pozorita
6
.
Kao rezultat potrebe za to efikasnijim promovisanjem pozorine umetnosti
razvija se izdavatvo kao sekundarna delatnost koja se u SNP-u neguje i dan danas.
Na izdavakoj delatnosti Pozorite je poelo da radi jo 1872. godine, kada je
nedostatak dramskih tekstova intenzivirao prevoenje i preradu knjievnih dela, a
domae pisce motivisalo na stvaralatvo u ovoj oblasti. Davne 1871. godine pokrenut
je najstariji pozorini asopis na Balkanu Pozorite koji je ureivao Antonije
Hadi sve do 1908. godine kada je prestao da izlazi. Nakon pauze od ezdeset
godina, 1968. godine Srpsko narodno pozorite ga ponovo pokree kao mesenik.
Razvojem novih medijskih elemenata kao to su radio i televizija, pozorina
umetnost koristei ih kao jo jedan vid svog promovisanja, zauzimala je znaajno
mesto meu njihovim kulturnim programima, nasuprot dananjoj situaciji gde se
meu arolikim propagandnim programom njegov znaaj i mesto polako gubi.
Uprkos primeni izdavake i produkcijske delatnosti ipak se smatralo je da je
najbolji nain irenja pozorine kulture bio usmenim putem - putem graana.
4. FUNKCIJE SADANJEG TRENUTKA: TRIJADNA ZAMENA
4.1 Tehniko-tehnoloka funkcija
Moe se rei da korisnost i funkcionalnost savremenih javnih objekata poiva
na njihovoj akomodativnosti najrazliitijim zahvatima koji omoguavaju primenu
tehniko-tehnolokih reenja u njihovoj eksploataciji. Obzirom da je vizuelizacija
princip kojim se ljudi najee vode u svojoj komunikaciji i kroz koji participiraju u
svim segmentima svog ivota, moe se rei da su tehniko-tehnoloka funkcija, koju
310

u sledu prate i ambijentalna i komunikacijska funkcija, one kojima se u dananjem
vremenu treba voditi prilikom oblikovanja pozorinih objekata, kako bi u
odgovarajuoj meri inili objekat podesnim da slui potrebama drutvene zajednice.
Posmatrajui objekat SNP-a kao graevinsku strukturu, koja u tehnolokom
smislu zadovoljava potrebe odvijanja njegovih funkcija, moe se konstatovati da je
podesan za instalaciju mnogih savremenih tehniko-tehnolokih elemenata ali sadri i
brojne nedostatke. S jedne strane uoljiv je problem eksploatacije i neodravanja
objekta, koji su ga i doveli u stanje u kom je danas, a sa druge strane, nemogue je ne
primetiti da bi objekat SNP-a mogao da iskoristi znatno vei procenat svojih
mogunosti u smislu udomljavanja novih tehnologija koje zahteva moderna pozorina
igra.
Tehnoloki razvoj drutva je bio bri nego to se gradilo pozorite tako da je
ve u izgradnji pozorita dolo do zaostatka: iako je kupljena i instalirana najskuplja
pozorina tehnologija, ona je vrlo brzo zastarela. Plat je bio neodgovarajui, a
unutranjost sa instalacijama koje su bile poslednji hit tog vremena, ne raunajui na
transformaciju teatralnog ivota i svega ostalog to je pratilo i standard i kulturu i
pismenost, nije odgovorilo nameni za koju je bio izdvojen ogroman budet. Pored
toga to je uz pozorite obnovljeno i malo novosadsko pozorite jvidki Sznhz -
Ben Akiba i ostala manjinska pozorita u okolini, ono ipak nije moglo da zadovolji
onu potrebu za pravim pozoritem, odnosno za sintezom tehnike, tehnologije,
likovnog i dramskog ivota za kojim je Novi Sad eznuo i koji bi trebao da dobije.
Veoma se malo ulagalo na odravanje pozorita i na negovanje unutranje
ekoloke teatralne atmosfere, koja je pored te mermerne zgrade, da stvar bude gora, sa
instalacijama koje su posle ne malo godina u takvom stanju da se sada moraju
potpuno zameniti, trebala dati neku drugu koncepciju psiho-fizikog momenta
bitisanja. Iako ima fenomenalne kvadrature, objekat u energetskom smislu troi toliko
energije da ne upotrebljava ni rekuperaciju energije.
Moglo bi se konstatovati da pozorina zgrada sadri jo jedan upeatljiv
nedostatak, koji predstavlja i nedostatak u njegovom funkcionisanju pa i ispunjavanju
njegove osnovne funkcije, a to je nepostojanje mogunosti da se otvorena pozornica
instalira na krovu objekta. U tom sluaju scenu bi mogle predstavljati zavisno od
situacije razliite vizure i siluete odreenih celina grada koje bi se usmeravanjem
mogle sagledati sa krova objekta, to bi se dalje nadovezivalo na turistiku funkciju i
elemente teme identiteta prostora i celina Novog Sada.
311

Slika 4: SNP loe odravanje

4.2 Ambijentalna funkcija
Svojom delimino razuenom formom i denivelisanom parterom, objekat
SNP-a proizvodi efekat dinaminosti prostora, to doprinosi utisku ambijentalnosti.
Taj oseaj pojaava visina objekta koja u smislu interpolacije odgovara visini
objekata u neposrednoj okolini, kao i delovi fasade koji podraavaju konfiguraciju
fasada niza objekata na Pozorinom trgu preko puta objekta SNP. Takoe, potencijal
forme objekta SNP da definie prepoznatljivu ambijentalnu celinu u centru Novog
Sada ogleda se u regulaciji objekta, koji delimino formira povrinu trga.
Ako se uzme da smaknuti eoni delovi fasadne povrine podraavaju
konfiguraciju fasadnog niza objekata preko puta Pozorinog trga, bez ulaenja u
njihovu detaljniju stilsku obradu i materijalizaciju, moe se rei da oblik ovog objekta
u izvesnoj meri potuje princip kontekstualnosti. Meutim, objekat je saglediv iz vie
karakteristinih urbanih celina i slobodnostojeeg je karaktera, pa se ne moe
konstatovati da u morfolokom smislu odgovara arhitekturi urbanog fragmenta
gradskog jezgra.
Denivelisane povrine partera nemaju jednaku funkciju za sve kategorije
graana. Koliko god da su za nekoga idealna postavka kao mesto socijalizacije i
rekreacije u velikom broju sluajeva one predstavljaju prepreku u kretanju, bilo u
pristupu samom objektu SNP ili prilikom kretanja izmeu Uspenske ulice i Trga
slobode. Takoe, denivelisana povrina znaajna je povrina koja se mogla oblikovati
na drugaiji nain kako bi bila u funkciji svih kategorija graana i kako bi omoguila
efikasniju interakciju objekta i prolaznika na vrlo frekventnoj i znaajnoj
komunikaciji odnosno peakoj zoni.
Moe se rei da objekat kroz svoj kontrast u odnosu na arhitekturu i nain
graenja u starom jezgru grada Novog Sada predstavlja upeatljivu celinu u urbanoj
strukturi i arhitekturi. Ne moe se rei da je u kontekstu sa okolnom arhitekturom, ali
kroz kontrast u odnosu na okruenje uz delimino podraavanje elemenata istog,
objekat sa parterom i malim trgovskim povrinama predstavlja prepoznatljivu celinu.
312

4.3 Komunikacijska funkcija
Razliiti su naini na koje objekat Srpskog narodnog pozorita ostvaruje
komunikaciju sa svojim programom, kontekstom, i u odnosu na korisnike.
Kua SNP-a ima edukativnu i kulturnu ulogu u smislu promovisanja sistema
drutvenih vrednosti, tradicije i kulture svojom prostornom dispozicijom. Posledino i
indirektno ima i socijalnu ulogu, jer svojim denivelisanim parterom privlai mladu
populaciju, koja u tom prostornom sklopu ostvaruje svoju slobodu izraavanja
pokretima na njima svojstven nain, u domenu rekreacije i zabave. Ta retka
dinamika struktura u obilju ravnog urbanog pejzaa grada im to omoguava. Tu se
mogu zapaziti i elementi socijalne patologije, kao to je intenzivan boravak na
hipertrofiranom stepenitu, to je rasprostranjena pojava u urbanim sredinama, a
naroito na mestima koja manjkaju elementima urbanog mobilijara i javnim
sadrajima.
U smislu standarda u arhitektonskom projektovanju, objekat ostavlja
mogunost pristupu ljudima sa posebnim potrebama, kao socijalno osetljivoj
kategoriji. Ipak, nemogue bi bilo propustiti to da objekat nije planiran kao dostupan
svima, jer su sve intervencije, u smislu pribliavanja univerzalnom dizajnu, naknadno
izvedene, vie ili manje uspele intervencije, kako u enterijeru, tako i u eksterijeru
objekta.
Narativna funkcija sigurno dolazi do izraaja usled sagledivosti ovog objekta
sa mnogih javnih povrina u uem centru grada. Saglediva je kako za ciljne grupe
tako i za sluajne prolaznike i turiste, dok se promocija programa pozorita
manifestuje isticanjem plakata koji najavljuju predstave na fasadama objekta koje
gledaju na trg. Ne moe se rei da je prosto apliciranje plakata, ili printova na tekstilu
direktno na fasadu objekta pozitivan element promocije, i ono to SNP-u svakako
predstoji je preispitivanje samopromocije i sredstava vezanih za nju, a sve u cilju
ostvarivanja bolje komunikacije sa korisnicima.






313

Slika 5: SNP promocija programa

U poetinom vienju forme objekta SNP-a, moglo bi se rei da je on svojom
ulogom, pa i oblikovnim karakteristikama u semantikom smislu, analogan temi
svetionika, jer svojom funkcijom usmerava na pravi put, odnosno ka pravim
drutvenim vrednostima. Takoe svojom fortifikacijskom formom, u semantikom
smislu, asocira na bastion kulture i tradicije. Sva ta semantika znaenja ove forme,
koja su tako prepoznatljiva i jasna mogu da imaju simboliku ulogu i vre prikriveno
psiholoko dejstvo na drutveni medijum. Zavisno od ugla posmatranja, u ideolokom
smislu moe se rei da forma ima sugestivnu ulogu, koja bi imala jai efekat kada bi
parter bio reen na drugaiji nain.
Moe se konstatovati da u sluaju SNP-a, komercijalna funkcija zauzima
mesto nekada visoko kotirane ideoloke funkcije. Meutim, odgovornost za to se ne
moe traiti u lokalnom menadmentu objektom, nego u globalnim drutvenim
tokovima i sistemu vrednosti koji ima savremeni svet. Ono to je mogue uraditi, to
je okrenuti u korist pozorinog ivota ove tokove koliko je to mogue, promoviui
pozorinu igru kroz ambijentalne celine i prostore koji su sada u okviru objekta kroz
drugaije funkcije od pozorinih okrenute graanima. To bi bio svojevrstan
kompromis sa jakom silom drutvenih tokova koja trenutno favorizuje i neke druge
vrednosti od onih na kojima se bazira drutveni ivot i nivo komunikacije meu
ljudima u kojem je nastalo i razvijalo se tradicionalno pozorite.
5. POUKE I POTENCIJALI SRPSKOG NARODNOG POZORITA
Primer Srpskog narodnog pozorita, njegova namena, kao i njegove prostorne
i programske manifestacije, moe posluiti kao jasan uvid u to na koji nain se
promene u ostvarivanju glavnih funkcija objekta-institucije reflektuju na vieslojne
odnose koje ustanova kulture ostvaruje na svim nivoima. Nekada jasna dominacija
trijade motivacionih funkcija: ideoloke urbanistike promotivne, neprimetno je
314

prestala da utie na ivot korisnika kojima je namenjena, dok nije potpuno prela u
dimenziju seanja. Jasno je da uvek potrebe savremenog trenutka diktiraju zahteve za
funkcijama objekata javnih namena, ali esto mekoljenja u dravnom i drutvenom
ivotu zemlje utiu na nemogunost sagledavanja ovih potreba. SNP, i ustanova i
njena kua, je primer kako su funkcije prolosti nestale sa vrha njenih
reprezentativnih funkcija, a kako se druge funkcije nisu izborile za ova dominantna
mesta. Umesto logine smene funkcija, ostalo je pozorite bez ikakvih razvojnih
odlika danas, ivei od slave prolih vremena. Degradiranje ideje-zaetnice SNP-a
dovelo je do ovog stanja pozorita. ini se da celokupan put od vie od jednog veka
nije ni u kom sluaju bio onaj koji bi mogao biti okarakterisan kao razvojni ve bi,
naprotiv, mogao biti proglaen stranputicom.
Ono ime bi strunjaci iz oblasti arhitekture i urbanizma, a i menadmenta
grada i menadmenta pozorita trebalo da se bave, su zapravo potencijali objekata
poput SNP-a. Pitanja na koja je potrebno odgovoriti su: u kom obliku nam je potrebno
pozorite danas i koji su to potencijali konkretnog objekta koje moemo doiveti kao
razvojne u smislu znaenja, upotrebe i saivljavanja sa gradom? Nove funkcije
arhitekture pozorita danas ukazuju na to. Ustanovljeno je da su osnovne potrebe
pozorine kue budunosti takve da njena tehniko-tehnoloka funkcija prolazi na
prvo mesto. Za njom slede ambijentalna funkcija pozorinog kompleksa i funkcija
koja obezbeuje komunikaciju pozorita sa svim vrstama njegovih okolina. Iako
nesvojstven praksi i moda previe optimistian pogled na stvari, projektantski ugao
posmatranja nam ukazuje na to da SNP ima mnogo vie potencijala, nego to je to
sagledivo u ovom trenutku. Potrebno bi bilo da pozorite pokua da izae u susret
novim funkcijama koje se zahtevaju od ove tipologije na nain karakteristian za
njega.
6. ZAKLJUNA RAZMATRANJA
Arhitektonske i urbanistike funkcije jednog objekta, ma kako jasna njihova
realizacija bila, usled nedovoljnog zanimanja za potencijale koje mogu pruiti, ostaju
potpuno zanemarene u analizama i planiranju grada. Kada je u pitanju odreeni
objekat od znaaja za grad, regiju, naciju, stvari se ne menjaju bitno. Pretpostavlja se
da je iskljuivo program objekta ono to ga odreuje kao uspenog, ili neuspenog, a
potencijali ve izgraenih objekata se uglavnom ni ne dovode u pitanje.
Kako bismo zauzeli odriv stav prema izgraenom graditeljskom i kulturnom
nasleu, neophodno je da razmotrimo glavne funkcije koje neki objekat reflektuje na
315

grad i da uoimo njegove razvojne potencijale, u smislu prilagoavanja novom
vremenu i uspenosti ostvarivanja njegove funkcije u budunosti.
Ovaj rad je za cilj imao da pokae odnos objekta i ustanove Srpskog
narodnog pozorita u Novom Sadu prema motivima koji su ga postavili na pijedestal
srpskog identiteta, kao i prema motivima koje je neophodno u njemu danas probuditi
kako bi se premostio period letargije i kulturne stagnacije u kom se nalazi.
Prepoznajui kvalitete tradicije na kojoj je zasnovano, uz detaljnu analizu osnovnih
funkcija koje je ostvarivalo u prolosti, dolo se do zakljuka da tradicija pretoena u
inspiraciju moe doneti kulturno/drutveno uskrsnue ove institucije u budunosti.
Sagledavanjem novih funkcija ije se ispunjenje od pozorine kue budunosti
oekuje, uoeno je na koji nain je (i da li je uopte) Srpsko narodno pozorite
prepoznalo ovaj trend u potrebama sadanjeg trenutka, i kako se nosi sa ostvarenjem
ovih funkcija danas. Rezultati ove analize, iako zabrinjavajui, ne zatvaraju
mogunost SNP-a da promeni razvojnu liniju i krene u preispitivanje sopstvenih
potencijala za realizaciju novih funkcija.
Ideoloka funkcija SNP-a, pokretaka sila konstituisanja ove ustanove, nije
bila vezana za pozorinu kuu. Ipak, u novoj zgradi nije zaivela. Razloge tome treba
traiti u promeni statusa pozorita u dravnu instituciju, ime joj je dat legitimitet,
zatita, trajnost i dravni poloaj. Onog momenta kada su prole sve istorijske
turbulencije, Srpsko narodno pozorite je poelo da jenjava, jer vie nije bilo potrebe
da se narod povee, da se jezik ouva, da se titi od asimilacije i od neprijatelja. Ipak,
ustanovljavanjem i ponovnom formulacijom potreba koje narod pozorina publika
ima, mogla bi se sprovoditi i dalje ova funkcija ideologije ujedinitelja i stoera kulture
i identiteta.
Procena tehniko-tehnolokog stanja objekta SNP-a, iako ne tako loa u
poreenju sa srodnim institucijama u Srbiji, ne odgovara potrebama kue budunosti.
Srpsko narodno pozorite bi moralo da aktivira sve svoje kapacitete, prostorne i
ljudske, i da prepozna mogunosti sopstvene fleksibilizacije. Pod fleksibilizacijom se
ovde podrazumeva sposobnost kue da primi u sebe najnovija reenja scenske
tehnologije i ostalih potreba savremene igre. Kako bi razvilo i zadralo pozorinu igru
u sebi danas, SNP mora da prui ruku tehnologiji.
Niko nije bio zadovoljan izborom lokacije za novu zgradu SNP-a, samim tim
to su ogromne promene u prostoru, pa i u svesti graana, nainjene kako bi se
oslobodilo mesto da se postavi novi objekat. Ipak, ukoliko iz dananje perspektive
posmatramo novu zgradu pozorita tu gde jeste, jer to je uinjeno ne moe biti
neuinjeno
7
, lokacija otvara itav niz mogunosti za uspostavljanje novih odnosa sa
316

gradom i za pruanje okvira za nove kulturne susrete. Ambijentalizacijom neposredne
okoline objekta, u cilju proirenja funkcija pozorita i u spoljanju sredinu,
takozvanog izlaenja pozorita iz kue, mogue bi bilo uspostaviti novi i koristan
dijalog, s jedne strane sa pozorinom igrom, koja neprekidno tei novom, a sa druge
strane sa stanovnicima i posetiocima grada, pozorinom publikom i samim gradskim
kontekstom u kom se objekat nalazi.
Slika 6: SNP Nova kua pozorita
Ambijentalizacijom okoline objekta bi se bez sumnje mnogo dobilo. Ipak,
potreba da kua komunicira sa posetiocem, bilo pozorita, bilo grada, morala bi da se
ostvari i na drugi nain. Komunikacija koju je neophodno da kua razvije sa
okruenjem je esencijalna za uspostavljanje njene uloge u drutvu. Takoe, od
kvaliteta ove komunikacije zavisila bi profitabilnost ustanove. S obzirom da je jedan
od potrebnih ciljeva ka kojima pozorite danas ide plasman igre komunikacija
koju bi ostvarilo kroz medijsku i promotivnu funkciju bi Srpsko narodno pozorite
sasvim sigurno izvelo na dobar put. Bez sumnje pozorite danas koristi neke
mehanizme samopromocije, ali oni nisu dovoljno uspeni.
Uoavanje razvojnih potencijala Srpskog narodnog pozorita, za ishod ima
dvostruku korist: iskustvo steeno detaljnom analizom kue SNP-a i njenim odnosima
sa svojim programom i sa svojim kontekstom, moglo bi biti primenjeno direktno na
sline situacije pozorinih kua u Srbiji. Sa druge strane, potpuno je logino da se
rezultati analize stanja SNP-a ukljue u rekonstrukcije kue, kao sile koje formiraju
korake projekta te rekonstrukcije. Naalost, rekonstrukcija koja je u planu, iako
bombastino najavljena i promovisana, ni otprilike ne zadovoljava apetite koje bi
SNP trebalo da ima u budunosti. Naime, planirana rekonstrukcija podrazumeva
minimalne intervencije u domenu scenske tehnike i opremanja sala (i to zamenu
317

dotrajalih elemenata i presvlaenje nametaja), raiavanja ponekih prostora u
objektu (koji odavno ne slue svojoj svrsi) i, sve u svemu, predstavlja zamazivanje
oiju javnosti, koja bi valjda trebalo da poveruje da se zaista radi o rekonstrukciji. A
nee biti teko da poveruje. Ta javnost zapravo ni ne ide u pozorite.










Slika 7: SNP prepoznatljiv ambijent enterijer kue
7. ZAVRNE NAPOMENE
Rad je uraen u okviru projekta Ministarstva za nauku i tehnoloki razvoj,
pod nazivom Tehniko-tehnoloko stanje i potencijali arhitektonskih objekata za
scenske dogaaje u Republici Srbiji, pod rukovodstvom dr Radivoja Dinulovia,
vanrednog profesora.

1
Zekovi M., Konstantinovi D.: Arhitektonski objekti za scenske dogaaje: Nove
funkcije pozorine kue, Zbornik radova sa strunog skupa: Arhitektura objekata za
scenske dogaaje u Republici Srbiji
2
Volk Petar : Pozorini ivot u Srbiji 1835/1944
3
traus Ivan: Arhitektura Jugoslavije1945-1990
4
Statut Drutva za Srpsko narodno pozorite
5
Statut Drutva za Srpsko narodno pozorite
6
Predlog Zakon o Srpskom narodnom pozoritu
7
Kompletna dela Viljema ekspira: Magbet: in V Scena I, strana 880
318

REFERENCE
1) Popovi or: Istorija arhitekture pozorita, kazalita, gledalita i teatara
Jugoslavije i Evrope, Graevinski fakultet, Beograd, 1986.
2) SCENA. asopis za pozorinu umetnost, god I, knjiga II, broj 4, sep-okt
1965, Sterijino pozorje, Novi Sad, 1965.
3) traus Ivan: Arhitektura Jugoslavije1945-1990, Svjetlost, Sarajevo, 1991.
4) The Complete Works of William Shakespeare; Edited by Stanley Wells,
Gary Taylor, John Jowett, and William Montgomery, Oxford University
Press; 2nd edition; 2005.
5) Volk Petar: Pozorini ivot u Srbiji 1835/1944, FDU Institut (Institut za
pozorite, film, radio i televiziju, Fakultet dramskih umetnosti), Beograd,
1992.
6) Volk Petar: Srpsko pozorite: Ilustrovana istorija dramskog teatra, Muzej
pozorine umetnosti Srbije, Beograd, 1997.
7) Zekovi Miljana, Konstantinovi Dragana: Arhitektonski objekti za scenske
dogaaje: Nove funkcije pozorine kue, Zbornik radova sa strunog skupa:
Arhitektura objekata za scenske dogaaje u Republici Srbiji, FTN, Novi Sad,
2010.
8) Statut Drutva za Srpsko narodno pozorite
9) Predlog Zakona o Srpskom narodnom pozoritu







319

BIOGRAFIJE AUTORA RADOVA
Dr Radivoje Dinulovi
Radivoje Dinulovi roen je u Beogradu 1957. godine. Diplomirao je i
magistrirao na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu, a doktorirao na Fakultetu
tehnikih nauka u Novom Sadu. Bavi se projektovanjem, istraivanjem i teorijom
arhitektonskog i scenskog prostora. Autor je vie od stotinu arhitektonskih i
urbanistikih projekata, meu kojima je esnaest pozorita (Atelje 212, Pozorite na
Terazijama, nacionalne pozorine kue u Subotici, Niu i Uicu, Teatar Sartr u
Sarajevu). Realizovao je vie od 60 pozorinih scenografija i objavio vie desetina
strunih tekstova o arhitekturi i scenografiji. Radove je izlagao u SAD, Velikoj
Britaniji, Italiji, Holandiji, Grkoj, ekoj, Sloveniji, Makedoniji, Bugarskoj, Crnoj
Gori i Srbiji. Uestvovao je na meunarodnim i jugoslovenskim arhitektonskim
konkursima i osvojio tri prve i jednu treu nagradu. Predaje arhitekturu na
univerzitetima u Novom Sadu i Banjaluci, kao i arhitekturu scenskih prostora na
Fakultetu dramskih umetnosti u Beogradu. Ko-osniva je Jugoslovenske asocijacije
izvoakih umetnosti i Bijenala scenskog dizajna, jedinstvene izlobe izvoakih
umetnosti u regionu jugoistone Evrope. Njegovi uenici su uestvovali
Venecijanskom bijenalu arhitekture u 2004.
Dijana Apostolovi
Apsolvent je master studija iz oblasti Istraivanje u arhitekturi i urbanizmu,
Departmana za Arhitekturu i urbanizam, Fakulteta tehnikih nauka, Univerziteta u
Novom Sadu. Osnovne studije na Fakultetu tehnikih nauka upisuje kolske
2005/2006. godine. Master studije istog fakulteta upisuje kolske 2009/2010. godine.
Tokom studija najvie se usmerava ka temama mere oveka u arhitekturi, odrivog
graditeljstva i pristupanosti prostora. Izlagala jedan autorski i jedan koautorski
grafiki rad na izlobi (Na)sledite naslee (Novi Sad, Galerija Forma, 16-26.maja
2009.), iz oblasti Graditeljskog naslea/obnove i zatite, u okviru izlobe radova
studenata Departmana za arhitekturu i urbanizam, FTN, Univerziteta u Novom Sadu.
Naziv koautorskog rada je Rimski limes kroz Srbiju na temu Kulturne staze, a
autorski rad je na temu novosadskih kua prikazivao stil kue u Grkokolskoj 5, u
Novom Sadu. U toku studija izlagala rezultate istraivanja na temu Uslovljenosti i
320

veze pozorinog dogaaja i pozorine zgrade - ta zapravo ini pozorite?, na
strunom skupu Arhitektura scenskih objekata u Republici Srbiji.
Nataa Bulut
Rodjena je u Novom Sadu 21. 07. 1985. godine. Gimnaziju Jovan
Jovanovi Zmaj, prirodno matematiki smer, u Novom Sadu, zavrila je 2004.
godine. Studije je upisala kolske 2004./2005. godine na Fakultetu tehnikih nauka u
Novom Sadu, odsek za arhitekturu i urbanizam. Osnovne Bachelor studije zavrila je
sa prosenom ocenom 8,95. Beelor rad sa temom Revitalizacija centralnog podruja
optine Vranjevo u Novom Beeju odbranila je u septembru 2010. godine, zavrnom
ocenom 10. Master studije na smeru Istraivanje u arhitekturi i urbanizmu zavrila
je sa prosenom ocenom 9,50. Master rad na temu Studija javnih gradskih prostora
kao mesta urbanog ivota kritika valorizacija centralnog podruja u Novom Sadu
odbranila je 29.11.2010. godine, sa ocenom 10. Tokom studija uestvovala je na
izlobi radova studenata Departmana za arhitekturu, Fakulteta tehnikih nauka pod
nazivom (Na)sledite naslee (Galerija Forma, 16-26.maj 2009), na kojoj je izlagala
jedan autorski rad Stilska analiza objekta u ulici Antona ehova br.4 u Novom
Sadu, i koautorski rad pod nazivom Dvorci Dunjerskih, a na temu Kulturna staza.
Oba rada nastala su kao rezultat rada na predmetu Graditeljsko nasledje , obnova i
zatita. Na strunom skupu Arhitektura scenskih objekata u Republici Srbiji,
uestvovala je kao koautor, sa radom na temu Uslovljenosti i veze pozorinog
dogaaja i pozorine zgrade ta zapravo ini pozorite?.
Dr Jelena Atanackovi Jelii
Roena je 30. septembra 1977. godine. Po obrazovanju je diplomirani
inenjer arhitekture. Doktorirala je maja 2007. godine na Fakultetu tehnikih nauka u
Novom Sadu, gde je, od 2001. godine do danas, prola sva zvanja od asistenta
pripravnika do docenta. Autor je vie arhitektonskih, urbanistikih i projekata
enterijera, nagraenih reenja na meunarodnim konkursima i naunih radova
prezentovanih na konferencijama u inostranstvu. Govori engleski jezik i slui se
nemakim.
Petar Mirkovi
Roen je 01.09.1978. u Novom Sadu. Diplomirao na Akademiji umetnosti u
Novom Sadu na odseku za vajarstvo, gde je i trenutno na magistarskim studijama. Do
sada izlagao na vise od 40 grupnih izlobi (Berlin, London, New York, Majami,
Pariz, Rim, Kopenhagen, Be, Geteburg, Zagreb, Beograd, Novi Sad...) i desetak
samostalnih (Be, Pariz, Beograd, Novi Sad...), Dobitnik "Henkel Art Award"
321

nagrade za moderan crte- Be 2005. Tekstovi i lanci publikovani u knjigama i
asopisima Arte.es (panija), Monopol (Nemaka), Parnass (Austrija), Made in Novi
Sad, SerbiArt (Srbija)... Boravio na vise rezidenciajlnih programa (Kulturkontakt,
Artphalanx...) Radovi se nalaze u brojnim evropskim i svetskim kolekcijama.
Bojana Dragutinovi
Uestvovala je na Internacionalnoj letnjoj koli arhitekture MOTOVUN 08, a
na temu Projektovanje na principima odrivog razvoja srednjevekovne gradske celine
Motovun, Istra (Republika Hrvatska). 2010. godine brani diplomski - master rad na
temu Prigraa postsocijalistikog drutva - fenomenoloka analiza i studija sluaja:
Beograd - Kaluerica. Rad se obraa problemima neracionalnog trenda urbanizacije
zemalja u regionu, nastalog kao rezultat sprege mnotva faktora svojstvenih
postsocijalistikim drutvima u procesu ekonomske globalizacije i otvaranja trita
kapitala. Ove faktore rad povezuje sa posve specifinim okolnostima demografskih
kretanja u sluaju Republike Srbije i konkretno Beograda, sa ciljem analize
alarmantne situacije naselja Kaluerica, te predlae opte principe i pravce razvoja u
smislu programsko-prostorne regeneracije ove periurbane celine. Student je prve
godine Doktorskih studija na Fakultetu tehnikih nauka u Novom Sadu. Dalji
istraivaki rad e orijentisati u pravcu produbljivanja specifinosti rasta Novog Sada,
sa krajnjim ciljem postavljanja standarda daljeg optimalnog rasta naselja u skladu sa
svojim i razvojnim potencijalima ueg i ireg regiona.
Vinja Svrdlan
Roena je u Novom Sadu, gde je upisala i Fakultet tehnikih nauka, smer
Arhitektura i urbanizam 2004. godine. Posle zavrene druge godine, seli se u
Hamburg na godinu dana gde je pohaala tamonji Hafen City univerzitet na odseku
za arhitekturu. Godine 2007. se vraa na svoj matini fakultet. Apsolvent je master
studija, usmerenje Istraivanje u arhitekturi i urbanizmu. Osnovna interesovanja su joj
pre svega vezana za zatitu i ouvanje graditeljskog naslea, pa je sa tim u vezi leta
2009. godine strunu praksu obavljala u Zavodu za zatitu spomenika kulture grada
Novog Sada. Pored ovoga zanimaju je i odreene teme koje se dotiu urbanizma, pre
svega ambijentalnih sredina koje su devastirane i razloga propadanja istih.
Uestvovala je na strunom skupu Arhitektura scenskih objekata u Republici Srbiji
zajedno sa Bojanom Dragutinovi i u svom radu su se bazirale na urbanistikim
konfliktima posmatranih objekata i njihovih neposrednih okruenja.
322

Mr Olivera Graanin
Zaposlena je na Akademiji umetnosti Novi Sad, kao nastavnik u zvanju
docenta za struno-umetniku oblast Snimanje i dizajn zvuka. Takoe je angaovana
kao nastavnik na Fakultetu dramskih umetnosti u Beogradu, na kome je i diplomirala.
Olivera je stekla zvanje magistra umetnosti u oblasti Scenskog dizajna 2005. godine, i
ima brojne umetnike radove u oblasti dizajna zvuka za pozorite i izlobene prostore,
snimanja muzike i ozvuavanja, uz nekoliko radova iz oblasti dizajna zvuka za film.
Pored umetnikog rada, Olivera se bavi i naunim radom, uestvujui kao istraiva
na raznim projektima. Olivera je zamenik direktora Centra za scensku tehniku i
tehnologiju OISTAT centra za Srbiju.
Mr Slobodn M. Grkovi
Roen je 1. 1. 1960. u Gcku, BiH, gde zavrava osnovnu i srednju kolu.
1986. diplomirao je na konstruktivnom smeru Graevinskog fakulteta Subotica, gde
se potom zapoljava. 1999. brni mgistrsku tezu "Prilog projektovanju betonskih
mostov s spekt zhtevne trjnosti u gresivnom okruenju". Bio je srdnik n 7
nunih projekt Ministrstv z nuku. Objavio je 43 nun ili strun rd. 2003.
stie licence odgovornog projektnt i odgovornog izvo rdov u Srbiji i u BiH.
2007. prijvljuje doktorsku disertciju "Prilog projektovnju betonskih mostov s
spekt trjnosti i pouzdnosti" na GF Subotica. Uestvovo je n zntnom broju
studij, ekspertiz, strunih miljenj, projekt, sncija, ndzor i tehnikih
pregled. ln je Drutv grevinskih konstrukter Srbije (ln predsednitv od
2010), Drutv z istrivnje mterijl i konstrukcij Srbije, Skuptine inenjerske
komore Srbije, i dr. Kao lan autorskog tima dobitnik je POVELJE z njbolje
ostvrenje u GRAEVINSKOM KONSTRUKTERSTVU SRBIJE u 2004. i 2005.
godini z "SANACIJU, REKONSTRUKCIJU, ADAPTACIJU I DOGRADNJU
KONSTRUKCIJE PC "UE" U NOVOM BEOGRADU, NAKON
BOMBARDOVANJA 1999. godine".
Dr Danijel V. Kukaras
Roen je 12. maja 1971. u Rijeci. Graevinski je inenjer konstruktivnog
smera. Od 1999. do danas radi na Graevinskom fakultetu Subotica u okviru
predmeta: Eksperimentalna analiza konstrukcija, Prednapregnute betonske
konstrukcije i Spregnute konstrukcije. Postdiplomske studije je zavrio na
Graevinskom fakultetu Rurskog univerziteta u Bohumu (Nemaka) 2003. godine.
Deo istraivakog rada pri izradi magistarske teze iz oblasti seizmike analize
betonskih konstrukcija obavlja na Okajama univerzitetu u Japanu i na Univerzitetu
323

Zapadna Australija u Pertu. U oktobru 2003. nastavlja rad na GF Subotica, gde je u
februaru 2008. odbranio doktorsku disertaciju "Eksperimentalno-teorijska analiza i
raunsko modeliranje ponaanja montanih nosaa spojenih visokovrednim
zavrtnjima". Do sada je vie puta bio u strunim posetama Nemakoj, Japanu i SAD.
Osim nastavnog i istraivakog rada aktivno se bavi poslovima u inenjerskoj praksi.
Mr Radovan J. Beleslin
Roen je 30. 3. 1965. godine u Osijeku. Srednju graevinsku kolu zavrava
u Novom Sadu. Diplomirao je na Graevinskom fakultetu u Subotici 1992. godine.
Iste godine se zapoljava na Graevinskom fakultetu Subotica, kao asistent
pripravnik. Magistarsku tezu pod nazivom: "Dijagnoza stanja kao podloga za procenu
preostalog veka trajanja i odravanja betonskih konstrukcija" je odbranio 1999. godine, na
Graevinskom fakultetu u Subotici, ime stie zvanje magistra tehnikih nauka. U
februaru 2000. godine se zapoljava na Arhitektonsko-graevinskom fakultetu u Banjoj
Luci kao vii asistent na predmetima Betonske konstrukcije i Mostovi, gde trenutno radi.
Objavio je vie desetina radova u domaim i stranim asopisima i skupovima. Kroz
struni rad se najvie bavi ojaanjem i sanacijama zidanih i armiranobetonskih
konstrukcija.
Tatjana Jovanovski
Apsolvent Master studija Departmana za arhitekturu i urbanizam na smeru
Istraivanje u arhitekturi i urbanizmu, u okviru Fakulteta tehnikih nauka
Univerziteta u Novom Sadu. Tokom master studija bavila se brojnim istraivakim
radovima iz oblasti digitalne arhitekture, arhitekture scenskih objekata Republike
Srbije, urbanog dizajna i odnosa umetnosti i arhitektonskog stvaralatva, ije su
publikacije trenutno u pripremi. Studentkinja je u periodu od 02. 08. do 22. 10. 2010.
godine upuena preko IAESTE Pododbora Novog Sada za meunarodnu razmenu
studenata na strunu praksu i usavravanje na Universidad Nacional de San Juan,
Instituto Regional de Planeamiento y Habitat (IRPHa) de la Facultad de
Arquitectura, Urbanismo y Diseo u Argentini. Tom prilikom studentkinja je radila
na istraivanju savremenih ekolokih metodologija primene odrivog razvoja u
urbanom planiranju na nacionalnom i regionalnom nivou, u prvom redu metode
Ekolokog otiska - Ecological Footprint Method. Trenutno radi na pripremi master
rada.
324

Dragana Mandi
Apsolvent master akademskih studija na Odseku za arhitekturu i urbanizam
Fakulteta tehnikih nauka u Novom Sadu. Nakon zavretka osnovnih akademskih
studija opredeljuje se za studijski program Istraivanje u arhitekturi i urbanizmu.
Tokom studija realizovala strune prakse u JP za prostorno i urbanistiko planiranje i
zatitu spomenika kulture Sombor i u A.D. Somborstan gde je upotpunila znanja
koncipiranja, razrade, razvoja i realizacije projekata, steena tokom edukacije. Tokom
studija bila uesnik vie projekata, kao to su Ureenje zaputenih javnih prostora
vojvoanskih naselja na primeru centra Vranjeva u Novom Beeju i Kulturna
razmena podunavskih zemalja u organizaciji Podunavsko - nemakog centralnog
muzeja u Ulmu. Trenutno radi na izradi diplomskog - master rada na temu
Programsko - funkcionalni potencijali blokova Novog Sada.
Mr Dragana Konstantinovi
Asistent je na Departmanu za arhitekturu i urbanizam Fakulteta tehnikih
nauka, na predmetima iz oblasti arhitektonskog projektovanja. Diplomirala je 2003.
na Fakultetu tehnikih nauka, Departman za arhitekturu i urbanizam, magistrirala
2009.godine na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu, sa tezom Interakcija
arhitekture i sistema unutranjeg komfora promene i razvoj odnosa na primerima
poslovnih zgrada. Aktivni je projektant i istraiva na projektima Ministarstva za
nauku i zatitu ivotne sredine i Gradske uprave za zatitu ivotne sredine. Objavila je
vei broj naunih i strunih radova, izlagala na naunim i strunim skupovima u
zemlji i inostranstvu.
Miljana Zekovi
Zavrila osnovne studije na Departmanu za arhitekturu i urbanizam Fakulteta
tehnikih nauka Univerziteta u Novom Sadu (1998-2004). Student je doktorskih
studija na istom fakultetu. Tokom studiranja stipendista je mnogih republikih i
stranih fondacija. Od kolske 2001/2002. godine uestvuje u nastavi, a od 2007.
godine je i zaposlena na Departmanu za arhitekturu i urbanizam. Tokom godina
uestvovala je u nastavi na predmetima iz oblasti arhitektonskog projektovanja, na
treoj, etvrtoj i petoj godini studiranja. Njena osnovna interesovanja su arhitektonsko
projektovanje, efemerna arhitektura i granini prostori arhitektonske prakse. Autor je i
koautor veeg broja naunih radova, objavljenih u zemlji i inostranstvu. Uesnik je
mnogih naunih konferencija. Takoe, organizator je i rukovodilac studentskih
radionica u okviru predmeta na kojima je angaovana na Departmanu.
325

Mr Milica Kostre
Zavrila osnovne studije na Departmanu za arhitekturu i urbanizam Fakulteta
tehnikih nauka Univerziteta u Novom Sadu (1996-2001). Magistrirala na istom
fakultetu 2005. godine, sa temom Urbana periferija vojvoanskih gradova naselja
sa vieporodinim stanovanjem. Od 2001. godine zaposlena na Departmanu za
arhitekturu i urbanizam, gde uestvuje u nastavi na predmetima iz oblasti
urbanistikog planiranja i projektovanja. Autor je i koautor veeg broja naunih
radova, objavljenih u asopisima i predstavljenih na konferencijama u zemlji i
inostranstvu. Kao lan autorskih i projektantskih timova uestvovala je u izradi vie
arhitektonskih projekata stambenih i javnih objekata. Od 2008. godine predsednica
Komisije za planove Skuptine grada Novog Sada.
Vladimir Kubet
Roen je u Novom Sadu 1978. godine. Diplomirao je 2004. godine na
Departmanu za arhitekturu i urbanizam Fakulteta tehnikih nauka u Novom Sadu, a
potom nastavio svoje obrazovanje na magistarskim i doktorskim studijama. Trenutno
je upisan na zavrnu, treu godinu doktorskih studija iz oblasti Arhitekture i
urbanizma na istom fakultetu. Od 2001. godine kao demonstrator uestvuje u nastavi
na Departmanu za arhitekturu i urbanizam, Fakulteta tehnikih nauka, zatim kao
saradnik u nastavi od 2004. godine, a od 2008. godine kao asistenta na predmetima
gde izuava arhitektonsku analizu, elemenate objekata i stambeno projektovanje. Bavi
se istraivanjem, analizom, teorijom i istorijom stambene arhitekture i urbane sredine.
Autor je i koautor vie radova objavljenih u strunim meunarodnim i domaim
skupovima, asopisima, kao i idejnih i glavnih arhitektonskih projekata.
Olga Cari
Roena 1981. godine u Novom Sadu, gde zavrila osnovnu kolu i tri razreda
gimnazije; etvrtu godinu zavrila u gimnaziji Megnet Kouv u Malvernu,
Arkanzasu, Americi. Master rad odbranila 2008. godine na Departmanu za arhitekturu
i urbanizam, Fakulteta tehnikih nauka, Univerziteta u Novom Sadu. Na istom
Departmanu 2008. upisala doktorske studije i uestvovala u nastavi kao demonstrator
tokom naredne dve kolske godine. Godine 2009. sa najviom ocenom poloila CPE
ispit i dobila diplomu Univerziteta u Kembridu. Radi kao saradnik u nastavi od 2008.
godine na Fakultetu za ekonomiju i inenjerski menadment, Univerziteta Privredna
akademija u Novom Sadu, a od 2010. u istom zvanju radi i na Departmanu za
arhitekturu i urbanizam, Fakulteta tehnikih nauka. Autor je i koautor nekoliko
naunih radova u asopisima, kao i na domaim i meunarodnim strunim
326

skupovima, pogotovo na temu urbanih transformacija, dentrifikacije i prostora
univerzitetskih kampusa. Koautor je dva idejna i glavna projekta objekata
visokoobrazovnih institucija.
Dejana Neduin
Roena je 1978. godine u Novom Sadu. Gimnaziju Jovan Jovanovi Zmaj
pohaala je u Novom Sadu, a maturirala je 1997. godine u Capital High School u
Olimpiji, SAD. Diplomirala je 2004. godine na Departmanu za arhitekturu i
urbanizam Fakulteta tehnikih nauka u Novom Sadu, gde je i upisala doktorske
studije 2008. godine iz oblasti Arhitekture i urbanizma. Radila je u Fondu za podrku
investicija u Vojvodini u Novom Sadu i u projektnim biroima INVI Investment
Vision+Environments u Sao Paolu, Brazil, i u Synthesis Quatro u Novom Sadu. Od
2006. godine zaposlena je kao saradnik u nastavi, a zatim od 2008. godine kao
asistent na Departmanu za arhitekturu i urbanizam Fakulteta tehnikih nauka.
Uestvovala je u izradi urbanistikih studija i projekata u Brazilu, kao i idejnih i
glavnih arhitektonskih projekata u Srbiji. Autor je i koautor veeg broja naunih
radova prezentovanih na domaim i meunarodnim skupovima i objavljenih u
strunim asopisima.
Igor Mara
Od 2003. godine radi kao asistent na Departmanu za arhitekturu i urbanizam,
Fakulteta tehnikih nauka, Univerziteta u Novom Sadu, na predmetima iz oblasti
urbanistiko projektovanje i projektovanje stambenih objekata. Dobitnik nagrade
Salona arhitekture u Novom Sadu 2010. godine za realizovan objekat aneksa
predkolske ustanove u ulici Antona Urbana u Novom Sadu (autorski tim: Igor Mara,
Marko Todorov, Ivana Mikeljin).
Dragana Pilipovi
Diplomirani arhitekta-master, trenutno student doktorskih studija na
Fakultetu tehnikih nauka u Novom Sadu. Diplomirala je 2006. godine sa temom
Arhitektonska studija Vinarije u Sremskim Karlovcima. Kao saradnik u nastavi na
predmetima Arhitektonsko projektovanje 1 i 2 radi od 2006.godine. Od 2006-2008.
bila je zaposlena kao projektant saradnik u arhitektonskom birou IM architect &
associates (arhitekte Ilje Mikitiin). Od septembra 2008. angaovana je kao
istraiva-stipendista na nauno-istraivakom projektu Tehniko-tehnoloko stanje
i potencijali arhitektonskih objekta za scenske dogaaje u Republici Srbiji, u okviru
kog je radila na formiranju baze podataka on-line interaktivne baze Atlas pozorita
u Srbiji. Od avgusta 2010. je aktivan lan projektnog tima u izradi glavnog
327

arhitektonskog projekta Nauno-istraivaki park Univerziteta u Novom Sadu (deo
FTN-a). Tokom studija uestvovala je u radionicama u Italiji (jedna od njih je bila
internacionalna letnja kola IFHP-a). Februara 2008. je sa timom osvojila prvo mesto
na konkursu za Park prijateljstva.
Dr Darko B. Reba
Roen 1968. godine u Novom Sadu, gde je zavrio osnovnu i srednju
Graevinsku kolu 1987. godine. Diplomirao na Arhitektonskom fakultetu u
Beogradu 1995. godine, magistrirao 2001. godine na Fakultetu tehnikih nauka u
Novom Sadu sa temom Ulica element strukture i identiteta centralnih podruja
vojvoanskih gradova, magistraturu objavio kao knjigu u izdanju Orion Arta iz
Beograda. Doktorirao 2005. godine na Fakultetu tehnikih nauka sa disertacijom
Urbana morfologija i ulini sistemi centralnih podruja vojvoanskih gradova kod
mentora prof. Dr Ranka Radovia i dr Radomira Folia. Od 2005. godine ka docent
predaje predmete Urbanistika projektovanja na vie godina Departmana za
arhitekturu i urbanizam. Od 2007. godine je direktor Departmana za arhitekturu i
urbanizam na Fakultetu tehnikih nauka u Novom Sadu. Od diplomiranja 1995.
godine radi u projektnom preduzeu ''Gardi'', u kom danas rukovodi izradom
projektne dokumentacije i izgradnjom brojnih objekata kao jedan od vlasnika firme.
Aleksandra R. Bandi
Roena 1982. godina u Novom Sadu, gde je zavrila osnovnu kolu i
Gimnaziju Svetozar Markovi opti smer 2001. godine. Diplomirala na Fakultetu
tehnikih nauka u Novom Sadu, Departman za arhitekturu i urbanizam, 2007. godine.
Od novembra 2007. godine na doktorskim studijama na Fakultetu tehnikih nauka u
Novom Sadu, Departman za arhitekturu i urbanizam.
Od 2007. godine radi kao demonstrator na Departmanu za arhitekturu i
urbanizam na predmetu Urbana/ruralna analiza i morfologija. Od 2008. godine stalno
zaposlena na mestu projektanta u preduzeu Gardi doo, u Novom Sadu, gde radi na
izradi projektne dokumentacije i izgradnji objekata.
Dr Maja Risti
Roena je u Beogradu. Diplomirala je kao student generacije na Fakultetu
dramskih umetnosti, Katedri za pozorinu i radio produkciju. Magistrirala je 2005.
godine sa temom: Uticaj pozorine politike na menadment Narodnog pozorita u
Beogradu (1868 2003), kod mentora dr Danke Mudeke - Manduke, red. prof. u
penziji. Doktorsku tezu: Pozorina publika muzikog pozorita u Beogradu
328

(Pozorite na Terazijama i Opera i teatar Madlenianum 2000 2009) odbranila je
2010. godine kod mentora Milene Dragievi - ei, red. prof. Od 1996. godine
predaje na Fakultetu dramskih umetnosti, Katedri za menadment i produkciju
pozorita radija i kulture. U zvanje docenta, za predmet Pozorina produkcija (nauna
oblast: menadment u kulturi - menadment pozorita) izabrana je 2010. godine.
Naune tekstove iz oblasti menadmenta pozorita objavljivala je u Zborniku
Fakulteta dramskih umetnosti. Angaovana je na projektima Ministarstva nauke.
Strune tekstove, temate, intervjue iz oblasti kulture i pozorita objavljuje u
Kulturnom dodatku lista Politika.
Dr Ljiljana Vukajlov
Roena je 27.01.1961.godine u Novom Sadu u Republici Srbiji. Diplomirala
je na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu 1987. godine sa temom "Studentski centar
u Novom Sadu", magistrirala 1998. godine sa temom "Identitet graene sredine -
teorijske osnove i praktini primer Novog Sada" i doktorirala na FTN-u u Novom
Sadu 2010. godine sa temom "Uloga urbanog i ruralnog bloka za formiranje strukture
i identiteta naselja u Vojvodini". Radila je u SC "Jovan Vukanovi" u Novom Sadu, a
kao asistent na FTN-u i na Poljoprivrednom fakultetu u Novom Sadu. Trenutno je u
zvanju docenta na Departmanu za arhitekturu i urbanizam i Departmanu za saobraaj
na FTN-u u Novom Sadu. Objavila je vei broj naunih i strunih radova na teme iz
oblasti arhitekture i urbanizma, a uestvovala je i u izradi nekoliko urbanistikih
studija i projekata. Oblasti njenog interesovanja su: urbanizam, urbanistiko
projektovanje, saobraaj, urbana morfologija, urbana analiza, pristupanost i
univerzalni dizajn.
Milo Kopi
Roen je 30.09.1983. godine u Sarajevu. Osnovnu kolu je zavrio u
Beogradu a gimnaziju u Novom Sadu. Zavrio je integrisane osnovne i diplomske
akademske-master studije na Departmanu za arhitekturu i urbanizam Fakulteta
tehnikih nauka Univerziteta u Novom Sadu. Na Departmanu za arhitekturu i
urbanizam FTN-a je upisao doktorske studije kolske 2007/2008. godine. Nauno
istraivaki rad u okviru tree godine doktorskih studija je obavio na Arhitektonskom
fakultetu u Ljubljani. Zaposlio se 2007. godine na Departmanu za saobraaj FTN-a u
Novom Sadu, gde je 2007. godine izabran u zvanje saradnika u nastavi, za uu naunu
oblast Saobraajni sistemi. U isto zvanje je ponovo izabran 2008. godine. Na istom
Departmanu odlukom izbornog vea je izabran u zvanje asistenta 2010. godine. U
zvanjima u koja je biran uestvuje u nastavi i izvodi vebe na predmetima Urbanizam
329

1 i Urbanizam 2. Uestvovao je na vie domaih naunih skupova sa meunarodnim
ueem i objavio je vie nauno-istraivakih radova.
Mirjana Gegenbauer
Roena je 20.12.1980. godine u Novom Sadu. Osnovnu i srednju kolu je
zavrila u Novom Sadu, a integrisane osnovne i diplomske akademske-master studije
na Departmanu za arhitekturu i urbanizam, Fakultet tehnikih nauka, Univerziteta u
Novom Sadu. Doktorske studije je upisala kolske 2007/2008. godine na Departmanu
za arhitekturu i urbanizam FTN-a. Nakon diplomiranja radi kao projektant saradnik u
ateljeu arh. Miroslava Krstonoia u Novom Sadu, gde je kao deo strunog tima
uestvovala u svim fazama projektovanja, izvoenja i nadzora.



















CIP -
,

792.05 (497.11) (082)
725.822 (497.11) (082)

ARHITEKTURA scenskih objekata u Republici Srbiji /
uredili Radivoje Dinulovi, Dragana Konstantinovi, Miljana
Zekovi. - Novi Sad : Departman za arhitekturu i urbanizam,
Fakultet tehnikih nauka, 2011 (Novi Sad : Grid). - 329 str.
: ilustr, ; 24cm

Tira 250. - Biografije autora radova: str. 319 - 329. -
Bibliografija. - Rezimei na engl. jeziku uz svaki rad.

ISBN 978-86-7892-255-8

) - - )
- - -
COBISS.SR-ID 264552455