ANTIMONOPOLSKE MJERE

i odreivanje trine moi preduzea

SEMINARSKI RAD

Decembar, 2010 Banja Luka

ANTIMONOPOLSKE MJERE

SADRAJ:
UVOD.3 1. PROBLEM, PREDMET I CILJEVI ...4 2. MONOPOL KAO OBLIK NESAVRENE KONKURENCIJE..4 2.1 Definicija monopola ....4 3. STRUKTURA TRITA I NESAVRENA KONKURENCIJA...5 3.1. Trina mod.6 4. OLIGOPOL I MONOPOLISTIKA KONKURENCIJA...6 4.1. Izvori nepotpune konkurencije .6 4.2. Modeli nepotpune konkurencije ....7 4.3. Monopolistika konkurencija .8 5. ASPEKTI MONOPOLA..9 5.1. Negativni aspekti monopola.9 5.2. Pozitivni aspekti monopola..........10 6. ULOGA DRAVE U ELIMINISANJU MONOPOLA..11 6.1. Osnovni ciljevi..11 6.2. Primjena antimonopolskih zakona....11 6.3. Primjena antidamping zakona ..12 6.4. Primjer sankcionisanja monopola ..13 ZAKLJUAK14 LITERATURA.15

ANTIMONOPOLSKE MJERE

UVOD

Na dananjim svjetskim tritima sve ede se pominje pojam savrene konkurencije, koji se odnosi na uspostavljanje regulative i sanckionisanje preduzeda koja naruavaju neke osnovne principe fer privredne borbe. Trino stanje u kojem se na strani ponude nalazi samo jedan prodavac koji je u mogudnosti da odluuje, utie na formiranje cijena, a na stra ni tranje nalazi se mnotvo kupaca bez mogudnosti izbora drugog dobavljaa i uticaja na cijenu naziva se Monopolom. Monopolistika pozicija na tritu omogudava mu da maksimizir a profit proizvodedi onu koliinu proizvoda i usluga za koju su marginalni trokovi jednaki marginalnom prihodu. Patent koji daje nekoj firmi ekskluzivno pravo da proizvodi ili odobri neki proizvod, takvu firmu nazivamo Monopol. Rije je o jedinoj firmi koja snabdijeva itavo trite dobrima. S obzirom na injenicu da Monopol nema direktne konkurencije, ne moe se oekivati da se ponaa kao konkurentna firma. Konkurentne firme su stalno pod pritiskom drugih firmi u industriji da smanje trokove i poboljaju kvalitet proizvoda Sutina Trine modi je mogudnost da se mijenjaju cijene proizvoda. Da bi naveli potroae da kupuju vie, proizvoai moraju da sniavaju cijene. Nepotpuna konkurencija ne znai da preduzede ima apsolutnu kontrolu nad cijenom svog proizvoda. U pogledu trine organizacije, privredni sektor ini spektar od potpune koncentracije do gotovog monopola. U smislu smanjenja trine modi preduzeda potrebno je kvalitativno mjerilo stepena trine modi. Trina mod je stepen kontrole to ga jedno preduzede ili mali broj preduzeda imaju nad cijenama i odlukama o proizvodnji u nekom privrednom sektoru. Najuobiajenija mjera trine modi je sektorski koeficijent koncentracije.

ANTIMONOPOLSKE MJERE

1. Problem, predmet i ciljevi

Problem ovog istraivanja je nesavrena konkurencija na tritu. Predmet ovog

istraivanja su monopoli koji djeluju na modernim svjetskim tritima, a koji predstavljaju najekstremniji oblik nesavrene konkurencije na tritu. Za potrebe ovog istraivanja, postaviemo odreene ciljeve: opisati, odnosno definisati monopol dokazati da je pojava monopola negativna pojava na savremenom tritu opisati monopolsku praksu, odnosno naine na koji monopoli vre naruavanje savrene konkurencije ukazati da drava posjeduje zakonsku regulativu i metode kojima moe i mora sankcionisati monopolsku praksu pokazati da se monopoli zaista mogu sankcionisati

2. Monopol kao oblik nesavrene konkurencije

2.1 Definicija monopola

Monopol predstavlja takav oblik nesavrene konkurencije u kojem se na strani ponude nalazi jedan prodavac (koji ima kontrolu nad odreenim proizvodima i uslugama), a na strani tranje se nalazi mnogo kupaca. Ovakav monopol se esto naziva i ist monopol. Izraz ''Monopol'' je prvi upotrebio Aristotel u knjizi ''Politika''. Sam izraz ''imati monopol'' predstavlja takav proces u kojem preduzee pokuava preuzeti vei trini udio nego to bi to zaista trebalo u uslovima savrene konkurencije.

ANTIMONOPOLSKE MJERE
Monopol se moe podijeliti u etiri grupe: Prirodni monopoli su takvi monopoli gdje je zbog tehnolokih razloga najefikasnije da postoji samo jedan privredni subjekat. Zakonski monopoli nastaju na taj nain kada drava svojim propisima odredi samo jednog privrednog subjekta da proizvodi neki proizvod. Ekonomski monopoli nastaju koncentracijom i centralizacijom kapitala privrednih subjekata. Oktopodski monopoli predstavljaju kombinaciju prirodnih i ekonomskih monopola.

3. Struktura trita i nesavrena konkurencija

Monopol je osnovni oblik nesavrene konkurencije. To je sluaj kada postoji jedan jedini prodavac s potpunom kontrolom nad cijelim privrednim sektorom. Iskljuivi monopoli su rijetke pojave. Primjer za ovo su: telefonske usluge, gasovod, voda, struja itd. Ovi monopolisti moraju raunati na konkurenciju i iz drugih privrednih sektora, npr. kablovski telefoni, a struja i gas mogu zamjeniti druga goriva. Na dugi rok nijedan monopolista nije siguran od napada konkurenata. Oligopol znai "nekolicina prodavaca". Postoje dva tipa oligopolista. Prvo, oligopolista moe biti jedan od malog broja prodavaca koji proizvode neki slian proizvod. To je na primjer sluaj u proizvodnji aluminijuma i nafte gdje je proizvod prilino homogen, a istovremeno su velika ulaganja kapitala za ulazak u taj sektor. Drugi tip oligopola ini privredni sektor u kome je samo nekoliko prodavaca diferencijacijskih proizvoda. To je na primjer u automobilskoj industriji gdje se automobili prodaju po brojnim obiljejima kao to su: veliina, snaga, potronja goriva, sigurnost i sl. U uslovima nepotpune konkurencije postoji i kategorija diferencijacije prodavaca. To je sluaj kada veliki broj prodavaca proizvodi diferencirane proizvode. Za ovaj oblik monopolistike konkurencije dobar primjer predstavlja prodaja benzina. Ako su u pitanju dvije ili vie firmi koje prodaju benzin i neka smanji neznatno cijenu, potroai

ANTIMONOPOLSKE MJERE

se prebacuju na drugu firmu. Rije je o konkurenciji meu mnogima. Razlika izmeu ovog sektora i sektora potpune konkurencije je u tome to je u ovom sluaju rije o diferenciranoj robi. Ova diferencijacija obino proizilazi iz lokacije. Ljudi tede vrijeme i idu do najblieg prodajnog mjesta.

3.1. Trina mo
Trina mo preduzea uslovljena je, prevashodno, udjelom njegove proizvodnje, (prodaje) u ukupnoj ponudi odreenog proizvoda na datom tritu. Ukoliko je udio proizvodnje odreenog preduzea vei, utoliko je vea njegova trina mo1.

4.Oligopol i monopolistika konkurencija

4.1. Izvori nepotpune konkurencije

Potpuna konkurencija podrazumijeva veliki broj preduzea koja proizvode istovjetan proizvod, toliko veliki broj preduzea da ni jedno preduzee ne moe uticati na trinu cijenu. Monopol podrazumijeva jednog jedinog proizvoaa u ijim rukama je cjelokupna proizvodnja sektora. To su rijetki sluajevi u trinoj privredi danas. Prelazni oblici nepotpune konkurencije se nalaze izmeu ova dva krajnja stanovita, zato je karakteristian oligopol kod koga u privrednom sektoru dominira svega nekoliko preduzea, kao i monopolistika konkurencija u kojoj veliki broj preduzea proizvodi blago diferencirane proizvode.

Prof.dr Dragomir ., Doc. Dr Radovan K., Mikroekonomija, Banja Luka 2008

ANTIMONOPOLSKE MJERE

Po ekonomistima izvori nepotpune konkurencije su: 1.) trokovi 2.) prepreke konkurenciji 3.) strateka interakcija meu preduzeima. Trokovi bitno predodreuju nepotpunu konkurenciju i mogu se smanjivati, a time poveavati profiti. Uslov je da se ostvaruje znaajniji dio ukupne proizvodnje za trite. To podrazumijeva da u proizvodnji uestvuje samo nekoliko proizvoaa. Prepreke konkurenciji pretpostavljaju suparnitvo meu preduzeima u nekom sektoru. Mogue je uz visoke prepreke i suparnitvo ograniiti. To je sluaj sa oligopolom kod koga postoji ekonomija obima i prepreke ulaska. Strateka interakcija dolazi do izraaja kada mali broj preduzea djeluje na nekom tritu. Tada moraju voditi rauna o meuzavisnosti. Kada uvaavaju jedan drugog, onda izmeu njih postoji strateka interakcija.

4.2. Modeli nepotpune konkurencije

Postoje mnoge teorije nepotpune konkurencije. Ovom prilikom istiemo tri najvanija sluaja nepotpune konkurencije: 1.) tajni oligopoli 2.) monopolistika konkurencija 3.) oligopol malog broja. Tajni oligopol podrazumijeva saradnju meu preduzeima u obliku tajnog pregovaranja i dogovaranja. To je sluaj kada dva ili vie preduzea zajedniki odreuju svoje cijene ili koliine proizvodnje, dijele trite meu sobom ili donose zajednike i druge poslovne odluke.

ANTIMONOPOLSKE MJERE

Preduzea su u iskuenju da se upuste u tajno dogovaranje kada saznaju da im profiti zavise o zajednikim akcijama. U razvijenom zapadnom svijetu oligopolisti su se esto ujedinjavali i stvarali trust ili kartel. Kartel je organizacija samostalnih preduzea koja proizvode sline proizvode, te djeluju zajedno da bi podigli cijene i ograniili koliinu proizvodnje, dok trustovi nastaju spajanjem ve postojeih kapitalistikih preduzea istih ili razliitih industrijskih djelatnosti, koje su meusobno povezane. Trustovi ukidaju nerentabilna preduzea, a njihov kapital prebacuju u druga preduzea. Danas dogovaranje nije dozvoljeno i zabranjeno je kompanijama da se tajno dogovaraju o odreivanju cijena i diobi trita. Kad god su oligopolisti u mogunosti da se tajno dogovaraju u svrhe zajednikog poveanja profita, cijena i koliina e biti kao u monopolu. U stvarnosti teko je oekivati takvo dogovaranje, jer postoje brojne prepreke. Prvo, to je zakonom zabranjeno. Drugo, preduzea to izbjegavaju sputajui cijene izabranim kupcima i tako poveavaju svoj udio na tritu. Ovo posebno dolazi do izraaja gdje su cijene tajne, gdje je izraena diferencijacija proizvoda, gdje mali broj preduzea proizvodi jedan proizvod ili proizvodi robe gdje su bre tehnoloke promjene. Dogovaranje postoji, ali i konkurencija izmeu domaih i stranih preduzea. Osim toga, nisu uvijek uspjeni ni pokuaji podizanja cijena i profiti se teko ostvaruju.

4.3. Monopolistika konkurencija

Monopolistika konkurencija se javlja kad mnoga preduzea prodaju sline ali ne iste proizvode. Lii potpunoj konkurenciji jer ima mnogo kupaca i prodavaca, ulaenje i izlaenje nije teko i cijene se prihvataju onako kako su date. Razlika je samo u tome to su kod potpune konkurencije proizvodi isti, dok su u uslovima monopolistike konkurencije proizvodi razliciti. Meutim, ovo preduzee nema nikakav monopol na zemljite ili robu koju prodaje. To mogu raditi i drugi i u analizi polazimo od pretpostavke da svi drugi koji ulaze u ovaj posao imaju iste trokove, a time i istu krivu tranje. Kako ulaze u ovu oblast drugi, te se malo po malo suav a

ANTIMONOPOLSKE MJERE
trite ranije ve formiranih preduzea, tako da se i kriva tranje sa proizvodima ve postojeih preduzea pomie u lijevo. Oligopol malog broja podrazumijeva konkurenciju izmeu dva ili tri krupna preduzea koja djeluju na odreenom regionalnom podruju. Kada na nekom tritu meusobno konkurie mali broj preduzea, ona moraju uzimati u obzir svoje strateko uzajamno djelovanje. Strateku interakciju imamo i u dnevnoj tampi, televizijskim programima, u proizvodnji automobila, tampanju udbenika iz ekonomije i slino. Prema tome, konkurencija malog broja - oligopol vodi rauna o reakcijama konkurenata na promjene njihovih cijena i koliine proizvodnje, ime se doprinosi strategiji razvoja svake firme. Neboja Savi dijeli trine strukture na: potpunu konkurenciju, monopolistiku konkurenciju, oligopol i isti monopol. Oligopoli se dalje dijele na: labavi oligopol, vrsti oligopol i dominantnu firmu. Po ovom autoru efektivnu konkurenciju ine: potpuna konkurencija, monopolistika konkurencija i labavi oligopol. Neefektivnu konkurenciju ine: vrst oligopol, dominantna firma i isti monopol2

5. Aspekti monopola 5.1. Negativni aspekti monopola

Smatra se da monopoli vremenom imaju tendenciju da postaju manje efikasna preduzea i oskudjevaju u inovacijama. To je iz razloga to su te kompanije dostigle svoj maksimum i postale zadovoljne same sa sobom, bez elje za unapreivanjem efikasnosti i inventivnosti. Ovakve kompanije gube mo na tritu, tako da omoguavaju konkurentskim kompanijama da polako probijaju barijere ka tritu. U teoriji se tvrdi da su u odreenim uslovima monopoli prinueni da se ponaaju kao da zapravo postoji konkurencija, koja bi preuzela ili unitila njihov monopolistiki poloaj3. Ovo je

2 3

Savic N., Mikroekonomija tranzicija u trinu privredu, Ekonomski institut, Beograd, 1993. Str.178. Engl. Contestable markets theory

ANTIMONOPOLSKE MJERE

vjerovatno da e se desiti u tritima gdje je prepreka za ulazak na to trite vrlo niska. Na primjer, u 18. vijeku su postojali monopoli nad vodenim kanalima, koje je irom svijeta drala Velika Britanija i koji su bili jedini nain za prevoz namirnica irom svijeta. Meutim, u kasnom 19. vijeku ovaj monopol je uniten, pojavom eljeznikog saobraaja, koji je u najveoj mjeri zamjenio transport brodovima, odnosno preko vodenih kanala. Monopol je negativna pojava zato to pravi prepreke za ulazak drugih kompanija na trite, odnosno smanjuje konkurentnost u jednoj privrednoj grani. Loa posljedica nedostatka konkurencije je, kao to smo naveli smanjena efikasnost, manjak inovacija, niska ponuda proizvoda (mala raznolikost) i grupisanje finansijskih sredstava u jedno veliko preduzee. Najnegativniji aspekt monopola je takozvano divlje formiranje cijena, koje zavise iskljuivo od monopolistike kompanije. U uslovima savrene konkurencije, cijena se odreuje na tritu, odnosno kompanije meusobno konkuriu cijenama i kvalitetom proizvoda.

5.2. Pozitivni aspekti monopola

Odreeni ljudi smatraju da je dobro dozvoljavati firmama da dre monopol, jer preko metode dampinga (naglog sputanja cijena ispod realnih) potroai mogu da imaju korist u kratkom roku, a kada se monopol povea, regulatorno tijelo moe da ogranii djelovanje monopolske kompanije kroz zakonsku regulativu. U sluaju kada se monopol ne moe razbiti od strane konkurentskih firmi, esto regulatorno telo intervenie, kako slijedi: ograniava njegovo djelovanje kroz zakonsku regulativu, pretvara monopolistiku kompaniju u javno preduzee, ili ga nasilno unitava (koristei anti-monopolske zakone)

10

ANTIMONOPOLSKE MJERE

6. Uloga drave u eliminisanju monopola

6.1. Osnovni ciljevi

U cilju smanjenja monopola, drave preduzimaju niz mera, a najee su sledee: donoenje antimonopolskih zakona donoenje zakona o antidampingu ohrabrivanjem konkurencije kontrola cijena oporezivanje monopolskih profita, itd. Ukoliko drava preduzme neto od gore navedenih mjera, na dobrom je putu da obezbijedi preduzetniku slobodu, kao i zatitu prava potroaa. Uloga drave se ispoljava i kroz stvaranje institucija, osnovnih pravila i normativa neophodnih za konkurentski ambijent. Osnovni ciljevi antimonopolske politike mogu se razvrstati na tri nivoa: dostizanje efikasnog funkcionisanja trita razvoj konkurencije presjecanje monopolistike djelatnosti

6.2. Primjena antimonopolskih zakona

Oblici kontrole monopola putem antimonopolskog i antitrustovskog zakonodavstva razlikuju se sa stanovita pojedinih zemalja, kao i sa stanovita ekonomske politike koja se sprovodi.

11

ANTIMONOPOLSKE MJERE

U Japanu je Zakon protiv monopola formulisan na osnovu amerikog antitrustovskog zakonodavstva formirana je Komisija za pravednu trgovinu. Danas zakon u Japanu spreava monopolizaciju privrede, neosnovano ogranienje trgovine, cjenovnu diskriminaciju, ograniava sporazume izmeu komercijalnih udruenja, vertikalne sporazume o ograniavanju trgovine i zloupotrebu dominirajue pozicije na tritu u toku pregovora. Antimonopolsko zakonodavstvo u Njemakoj stavlja zabranu na sporazume meu stranama koje vode ograniavanju konkurencije ili proizvodnje roba i sadri zahtjeve spreavanja izvjetavanja o spajanju krupnih korporacija. U Njemakoj zakon primjenjuje Federalna sluba kartela.

6.3. Primjena antidamping zakona

Antidamping zakon u Evropskoj Uniji je donesen od strane Vijea Evrope, koje regularno nadopunjava ovaj zakon. Meutim, implementacija, odnosno primjena ovog zakona lei unutar okvira drava lanica Evropske Unije. S obzirom da se Evropska Unija sastoji iz vie drava lanica i da faktiki posjeduje jedinstveno trite, Evropska Komisija je institucija koja obavezuje sve drave lanice da primjenjuju antidamping i ostale zakone (usvaja ih). U strukturi Evropske Unije postoji Directorate General Trade, institucija koja zapravo zapoinje istraivanje dampinga u kompanijama. Istraivanje obino gleda na uticaj damping prakse, odnosno tete koja je nastala takvom akcijom kompanija po drutvo, u cjelini. Nakon zavrenog istraivanja, DG Trade daje preporuke komitetu pod nazivom Savjetodavni Komitet za Antidamping (engl. Anti-Dumping Advisory Committee). Ako sa kompanijom nije mogue pronai konsenzus, odnosno smanjiti efekte dampinga, sluaj se prosljeuje Vijeu Evrope.

12

ANTIMONOPOLSKE MJERE

6.4. Primjer sankcionisanju monopola

Evropska unija je kaznila ameriki kompjuterski gigant Microsoft sa 357 miliona dolara, navodei da se nije pridravao dvije godine stare odluke o monopolu kojom se od kompanije zahtjeva da dijeli svoje tehnike podatke sa svojim konkurentima. EU je zaprijetila dodatnim kaznama do 3.8 miliona dolara dnevno ukoliko Microsoft ne udovolji njenim direktivama. Ovo je drugi put da je EU kaznila korporaciju Microsoft s viemilionskim kaznama. 2004. ona je s rekordnih 613 miliona dolara kaznila kompaniju, navodei da je namjerno i nepoteno obstruisala suparnike softverske kompanije. (Voice of America, 2006)

13

ANTIMONOPOLSKE MJERE

Zakljuak
Iz seminarskog rada moe se zakljuiti da je monopol zaista negativna pojava na dananjem tritu, kao to smo definisali u naim ciljevima istraivanja. Uspjeno smo pokazali da drava zaista moe da sankcionie monopole, odnosno ograniava njihov uticaj na trite i razvoj zdrave konkurencije. Mehanizam antimonopolske politike je kontrola kartela, odnosno monopolistikog sporazuma. Dakle, konkurenti u istoj grani se dogovaraju da ne konkuriu jedno drugom. Oni simuliraju monopol. Mogu da se dogovore da ne obaraju cijenu ili da nee poveavati kvalitet usluga... Antimonopolska politika mora da sprijei takvu vrstu dogovaranja. Trei mehanizam antimonopolske politike je borba protiv spreavanja ulazaka novih konkurenata, a osnova stvaranja konkurencije su novi igrai u trinoj utakmici - istiu strunjaci, i naglaavaju da klimu za nove ulaske odreuju neekonomski (politika nestabilnost) i ekonomski rizici (veliina trita, broj stanovnika), ali i institucionalne barijere. Primjer nedovoljne ili ikakve konkurencije na tritu graani po sopstvenom depu mogu da osjete na svakom koraku. Od telekomunikacionog sektora, fiksne telefonije. Slina situacija je i u elektroenergetskom sektoru. Pored dravnih, sve prisutniji su i privatni monopoli, ali i karteli u bankarskom sektoru. Prema strunjacima Centra za liberalno-demokratske studije, postoje dvije grupe mehanizama antimonopolske politike. Jedna vodi rauna o trinim strukturama, odnosno da li je konkurentna ili ne, i da li neko pokuava da od konkurentne strukture napravi nekonkurentnu. Najznaajniji mehanizam kojim se od konkurentne pravi nekonkurentna trina struktura su horizontalne integracije. To su integracije dva preduzea, koja posluju u istoj grani, koji su konkurenti jedno drugom. Jedno preduzee kontrolie sve vei i vei dio trita i tako dolazi do monopola. Zbog toga je kontrola integracija osnovni mehanizam antimonopolske politike.

14

ANTIMONOPOLSKE MJERE

Literatura: 1. Mikroekonomija, Savi N., Ekonomski institut, Beograd 1993. 2. Uvod u ekonomiju, dr Duan Jari, Novi Sad 2007. 3. Voice of America. EU kanjava Microsoft 2006. 4. Poslovna ekonomija, Dr Milenko R. Stani, Banja Luka, 2008. 5. Mikroekonomija, Prof. dr Dragomir orevi, Doc. Dr Radovan Klincov, Banja Luka 2008. 6. Internet

15