OSNOVI TRANSPORTNIH SISTEMA

UNIVERZITET U TRAVNIKU
Fakultet za privrednu i tehniku logistiku

Odsjek: Drumski i gradski saobraaj
Prof. dr. Ibrahim usufrani
OSNOVI TRANSPORTNIH SISTEMA

!skripta"
#ravnik$ mart %&&'. (odine

STRUKTURA I SADRAJ PREDMETA ''OSNOVI TRANSPORTNIH SISTEMA'' Predmet: O)*O+I #,-*)PO,#*I. )I)#/0+rsta predmeta: obavezni (odina: II Nosila !asta"e: Prof. dr. Ibrahim usufrani Fond asova: 12 !32P 4 5&+"
/6#): 7
#$ Uslo"i %a &o'eta( rada) od!os!o o*a"l+a!+e st,de!ts(i- o*a"e%a )tudent mora biti upisan na godinu studija. 0ora obaviti obaveze po nalogu profesora i asistenta. )tudent mora obaviti vje8be na kojima e aktivno sudjelovati$ mora uspje9no uraditi seminarski rad$ te usmeni i pismeni dio ispita. .$ /il+ &redmeta i &red"i0e!i st,di+s(i re%,ltati )tudenti e: : stei znanje iz podruja osnova transportnih sistema$ : stei temeljna znanja s podruja osnova transportnih sistema$ : upoznati znaaj osnova transportnih sistema$ pri izvo;enju globalne saobraajne djelatnosti$ vidova i sistema prevoza$ : stei znanje o me;usobnoj povezanosti grana saobraajne djelatnosti. 1$ Metode i%,'a"a!+a PREDAVANJA: *a predavanjima studenti e se upoznati sa teorijskim sadr8ajem predmeta. VJEBE: *a vje8bama e utvrditi steena teorijska znanja i spoznati aplikativne mogunosti. 2$ Sadr3a+ &redmeta : saobraajni sistem : faktori koji utiu na razvoj i strukturu saobraajno: transportnih sistema : <estovni saobraaj : putna mre8a : javni gradski saobraaj : 8eljezniki saobraaj : po9tanski saobraaj : vodeni saobraaj : vazdu9ni saobraaj : spe<ijalni vidovi transporta : integralni transport : pojam i karakteristike unutra9njeg transporta : pojam i su9tina logistike : saobraajna politika 4$ Po"e%a!ost s dr,5im &redmetima Predmet je povezan sa svim predmetima koji izuavaju prometne sisteme.
6$ Os!o"!a literat,ra i i%"ori =" Prof. dr. Ibrahim usufrani: Osnovi drumskog saobraaja$ )aobraajni fakultet #ravnik$ %" Prof. dr. Ibrahim usufrani: avni gradski prevoz$ Fakultet za saobraaj i komunika<ije )arajevo$ 5" Prof. dr. Ibrahim usufrani: Prevoz putnika u gradovima$ Fakultet za saobraaj i komunika<ije )arajevo$ 3" Dr. 0ilan -damovi: >vod u saobraaj$ 2" Prof. dr. )tojan *ovakovi: /konomika saobraaja$ 7" Predavanja$ 1" Prof. dr. ,isto Peri9i: )avremene tehnologije transporta I i II$ )aobraajni fakultet ?eograd$ @" I. 0arkovi: *ove tehnologije transporta$ Fakultet prometnih znanosti Aagreb$ ='@5. 7$ O*li i &ro"+era"a!+a i o +e!+i"a!+a %!a!+a Ispit sadr8i pismeni i usmeni dio. 8$ Materi+al!i ,slo"i %a i%"o0e!+e !asta"e i% &redmeta Aa izvo;enje nastave potrebna je standardne uioni<a s B6D projektorom$ za vje8be odgovarajua manja uioni<a opremljena s potrebnim pomagalima za uenje.
SADRAJ
GLAVA I UVOD U TEORIJU SISTEMA
#$ TEORIJA SISTEMA I SISTEMSKO MI9:JENJE .$ UOP9TE O SISTEMIMA # 1
%. = Pojam sistema %. % )istemi poslovnih informa<ija %. 5 Op9ti pristup sistemima %. 3 )tatika i dinamika sistema %. 2 Funk<ija i struktura sistema %. 7 .ijerarhija sistema
1$ EKONOMSKI SISTEM 2$ SAO;RA<AJNI SISTEM 6 8
3. = Funk<ije saobraajnog sistema 3. % )truktura saobraajnog sistema 3. 5 Podsistem saobraajnog sistema 3. 3 0etod analize saobraajnog sistema GLAVA II ISTORIJSKA USLOVLJENOST POJAVE SAOBRAAJA KAO SAMOSTALNE OBLASTI DRUTVENE PROIZVODNJE #= GLAVA III SAOBRAAJNA POLITIKA
#$ POJAM I >UNK/IJA SAO;RA<AJNE PO:ITIKE #.
=. = Pojam saobraajne politike =. % Op9te obilje8je saobraaja =. 5 )pe<ifina obilje8ja saobraaja

.$ PRIRODA I VRSTE SAO;RA<AJNE PO:ITIKE 1$ MJESTO I U:O?A SAO;RA<AJNE PO:ITIKE 2$ DETERMINANTE SAO;RA<AJNE PO:ITIKE #2 #4 #4
3. = (eografsko: saobraajni polo8aj 3. % Prevozna potra8nja 3. 5 Prevozna ponuda 3. 3 0ogunost zemlje da zadovolji potrebe za prevozom 3. 2 Dru9tveno: ekonomski sistem i uslovi poslovanja 3. 7 6iljevi razvoja saobraajnog sistema 3. 1 #ehnolo9ki napredak 3. @ *eekonomske determinante i razvojna ogranienja GLAVA IV OPTI PRISTUP I PRINCIPI FORMIRANJA PREVOZNIH CIJENA I TARIFA
#$ OSNOVE >ORMIRANJA I PO:ITIKA /IJENA U SAO;RA<AJU #@
=. = Prin<ipi formiranja prevoznih <ijena =. % #arife i <ijene prevoznih usluga =. 5 Formiranje i utvr;ivanje <ijena prevozne usluge 3
.$ /IJENA KO9TANJA PREVOZNIH US:U?A 1$ TARI>NA PO:ITIKA
.. .2
5. = >loga tarifne politike 5. % #eoretske osnove za politiku <ijene 5. 5 Op9ta politika <ijena 5. 3 Odre;ivanje <ijena
2$ TARI>NI SISTEMI .8
3. = +rste tarifnih sistema 3. =. = Prirodni tarifni sistem 3. =. % /konomsko: politiki tarifni sistem 3. =. 5 Dr8avni tarifni sistem 3. =. 3 0je9oviti tarifni sistem 3. % #enden<ije u razvoju tarifnih sistema 3. %. = Carakteristike razvoja tarifnog sistema 3. %. % Osnovne tenden<ije tarifnih reformi
4$ STRUKTURA I VRSTE TARI>A 1#
GLAVA V OSNOVNI POJMOVI, STRUKTURA SAOBRAAJNOG I TRANSPORTNOG SISTEMA

#$ STRUKTURA SAO;RA<AJNO? SISTEMA .$ AINIO/I KOJI UTIAU NA SAO;RA<AJ 12 18
%. = Prirodni inioAKTOR PROSTORNO? RAZMJE9TAJA I PROIZVODNIH SNA?A 2# 4$ PROJEK/IJA RAZVOJA TRANSPORTNO? SISTEMA ;iH U NAREDNOM PERIODU 21
GLAVA VI KARAKTERISTIKE POJEDINIH VIDOVA SAOBRAAJA

#$ E:JEZNIAKI SAO;RA<AJ .$ RIJEANI SAO;RA<AJ 1$ POMORSKI SAO;RA<AJ 2$ DRUMSKI SAO;RA<AJ 4$ VAZDU9NI SAO;RA<AJ 6$ /JEVOVODNI SAO;RA<AJ 7$ PO9TANSKI SAO;RA<AJ 24 26 26 27 28 2@ 2@
1. = Pojam i obilje8je po9tanskog saobraaja 1. % Anaaj po9tanskog sistema kao dru9tveno: ekonomske djelatnosti 1. 5 Anaaj po9tanskog sistema kao dru9tveno: ekonomske organiza<ije
8$ TE:EKOMUNIKA/IONI SAO;RA<AJ 41
@. = ,azvoj i pojam telekomunika<ija @. % +rste telekomunika<ionih usluga @. 5 #elekomunika<iona infrastruktura @. 3 #elekomunika<iona suprastruktura @. 2 0e;unarodna organiza<ija za telekomunika<ioni saobraaj @. 7 0e;unarodni savez za telekomunika<ije >I# !I#>"
@. 1 0e;unarodne konferen<ije @. 1. = )vjetska administrativna konferen<ija za telegrafsko: telefonski saobraaj !D-##6" @. 1. % )vjetska administrativna konferen<ija o radiosaobraaju !D-,6" @. @ 0e;unarodni komiteti za telekomunika<ije @. ' 0e;unarodni konzor<ij za telekomunika<ije @. =& 0e;unarodne organiza<ije za telekomunika<ije na regionalnom nivou
@$ VERTIKA:NI TRANSPORT 4@
'. = Eiarski transport '. % Eiarska infrastruktura '. 5 Eiarska suprastruktura GLAVA VII TEHNOLOGIJE TRANSPORTA
#$ K:ASIANE TEHNO:O?IJE TRANSPORTA 6#
=. = Carakteristike tehnologija klasinog transporta =. % #ehnologije kopnenog klasinog transporta =. 5 Direktan kopneni transport =. 3 Combinovani kopneni klasini transport =. 2 #ehnologija kopneno: rijenog klasinog transporta =. 7 #ehnologija kopneno: pomorskog klasinog transporta =. 1 #ehnologija kopneno: vazdu9nog klasinog transporta
.$ INTE?RA:NI TRANSPORT 6@
%. = Anaaj integralnog transporta kao dru9tvena djelatnost %. % Defini<ije i op9te postavke integralnog transporta %. 5 Istorijski pregled intermodalnog transporta %. 3 edini<e intermodalnog transporta %. 2 ,azvoj kombinovanog kopnenog transporta %. 7 Ogranienja u 9irenju kombinovanog transporta
1$ INTE?RA:NI TRANSPORT I :O?ISTIKA 2$ POJAM I ZNAAAJ INTE?RA:NO? I KOM;INOVANO? SAO;RA<AJA 4$ DIREKTNI TRANSPORT I KOM;INOVANI TRANSPORT 78 7@ 7@
2. = Combinovani kopneni klasini transport 2. % Integralni transport i logistika 2. 5 Osnovne karakteristike novog kon<epta transportnog sistema zasnovanog na logistikim prin<ipima GLAVA VIII TERMINALI I ROBNO- DISTRIBUCIJSKI CENTRI
#$ U:O?A I ZNAAAJ TERMINA:A I RO;NOB DISTRI;U/IJSKIH /ENTARA .$ TERMINA:I KAO PODSISTEM TEHNO:O?IJE PREVOZA 8. 82
%. = #ehnolo9ki elementi terminala %. % Osvrt na definisanje mre8e terminala %. 5 Osnovne napomene o informa<ijskom sistemu terminala
1$ MANIPU:A/IJSKI PROSTORI 87 DE>INIRANJA TEHNO:O?IJE U /ESTOVNOM 88
5. = (ar8no: servisni objekti elementi infrastrukture

2$ TERMINO:O9KI SAO;RA<AJU ASPEKT
4$ OSNOVNE SPE/I>IANOSTI I KARAKTERISTIKE TRANSPORTNE TEHNO:O?IJE U SVIJETU
RAZVOJA
PRIVREDNE 8@
GLAVA IX IZBOR OPTIMALNOG ALTERNATIVNOG SREDSTVA

#$ A:TERNATIVNE METODE PREVOZA .$ OD:UAIVANJE O TRANSPORTU 1$ OSTA:I PRUAO/I TRANSPORTNIH US:U?A 2$ PRO;:EM SPO:JNJE? TRANSPORTA 4$ TRANSPORTNI PRO/ES) NJE?OVA INTE?RA:NOST I MECUZAVISNOST 6$ IZ;OR OPTIMA:NO? NAAINA TRANSPORTA @. @2 @4 @6 @6 @7
GLAVA X UNUTRANJI TRANSPORT

#$ POJAM UNUTRA9NJE? TRANSPORTA .$ ANA:IZA UNUTRA9NJE? TRANSPORTA 1$ OR?ANIZA/IJA UNUTRA9NJE? TRANSPORTA #=# #=. #=.
GLAVA XI SAVREMENI INTEGRALNI PROCES TRANSPORTA

#$ OSNOVNI POJMOVI VEZANI ZA SAVREMENI INTE?RA:NI PRO/ES TRANSPORTA #=1 .$ KONTEJNERIZA/IJA TRANSPORTA KAO >AKTOR U;RZANJA PRO/ESA PREVOZA RO;E #=4 1$ KOORDINA/IJA MODA:ITETA TRANSPORTA #=6 2$ PRIMJENA IN>ORMA/IONIH TEHNO:O?IJA U SAVREMENOM TRANSPORTU #=6 4$ DIREKTNI E>EKTI U TRO9KOVIMA I AN?AOVANIM SREDSTVIMA ZA KORISNIKE SAO;RA<AJNIH US:U?A #=7 6$ DIREKTNI E>EKTI U TRO9KOVIMA SAO;RA<AJNIH PREDUZE<A #=7 7$ INDIREKTNI E>EKTI ZA DRU9TVO I INTERES DRU9TVA ZA RAZVOJ SISTEMA INTE?RA:NO? TRANSPORTA S ASPEKTA ENER?IJE I ZA9TITE IVOTNE SREDINE I DRU?O #=8 8$ ZNAAAJ MECUNARODNIH TR?OVAAKIH O;IAAJA I PRAVI:A U SAVREMENOM TRANSPORTU ##=
@. = In<oterms =''&. @. % D>*: =3 numerisanje jedini<a isporuke

ISPITNA PITANJA TEME ZA SEMINARSKI RAD :ITERATURA KO:OKVIJ I D&rim+er &isme!o5 di+ela is&itaE KO:OKVIJ II D&rim+er &isme!o5 di+ela is&itaE
##2 ##6 ##7 ##8 ##@
?:AVA I UVOD U TEORIJU SISTEMA

)istem mo8e biti poslovni$ informa<ioni.....Ova rije se upotrebljava od prirodnih preko tehnikih do organiza<ionih$ gdje je organiza<ijska kombina<ija tehnikih i prirodnih sistema. > prin<ipu sve je sistem i podsistem nekog sistema. Abog toga 9to je sve sistem trebalo je nai neku nauku$ metodologiju koja e sve sisteme tretirati jednako i upravljati na zajedniki nain za sve te sisteme. Osnovni <ilj je nauno upravljanje poslovnim sistemima. Op9ta teorija sistema se zasniva na kiberneti<i$ nau<i o upravljanju. Prvi zaetnik kibernetike je *orbert Diner$ koji je zasnovao sistemsko upravljanje na bazi informa<ija. 6ilj teorije sistema je stavranje metoda i rada u prouavanju i rje9avanju problema. #o posti8emo na bazi prin<ipa pona9anja sistema. =. #eoretski pojmovi i naelne zakonitosti pona9anja sistema !prin<ipi pona9anja sistema" %. 0etode kojima teorija sistema rje9ava probleme 5. Poslovni sistemi !funk<ionisanje i upravljanje" 1. TEORIJA SISTEMA I SISTEMSKO MILJENJE #eorija sistema je skup teorija koje imaju zajedniko obja9njenje$ obilje8ja za analiziranje tih sistema. Osnovni zadatak teorije sistema je da objasni zakone postanka$ organiza<ije$ pona9anja i razvoja realnih sistema. Ovaj problem je mogue realizovati kori9tenjem apstraktnog sistema$ koji nastaje kao rezultat matematikog opisa realnog sistema. -pstraktnim sistemom se dovoljnom pre<izno9u mo8e adekvatno iskazati struktura$ pona9anje ili razvoj realnog sistema. Prouavanje realnog sistema uz pomo apstraktnog sistema treba da omogui da se do;e do saznanja o svojstvima koja posjeduje dati sistem. Pod sistemom podrazumijevamo postojanje skupa objekata !dijelova" objedinjenih vezama izme;u njih samih i njihovih osobina. Pri tome$ objekti !dijelovi" funk<ioni9u u vremenu kao jedno <ijelo. )vaki objekat$ podsistem ili elija radi sa zajednikim <iljem$ koji stoji ispred sistema kao <jeline. )istem obuhvata <jelovitost ili kompleksnost elemenata ili dijelova. On ima odre;enu strukturu$ vr9i odre;enu funk<iju i daje ili prera;uje informa<ije. )istem se sastoji iz skupa elemenata koji posjeduju izvjesna svojstva i nalaze se u nekakavom odnosu izme;u sebe i sa elementima drugih sistema. #eorija sistema je skup sistemskih teorija. Postoje dva naina razmi9ljanja: k !"#$%# i "#"&'("k#. Clasini nain razmi9ljanja se svodi na induktivno istra8ivanje ! induktivan = koji se zakljuuje putem indukcije, indukcija = zakljuivanje iz pojedinano o op!tem, metod
mi!ljenja kojim se dolazi na osnovu posmat"anja". Dakle$ o <jelini zakljuujemo na osnovu dijelova. Iz sistema sa izdvaja element kojeg rastavljamo na sitnije elemente. )istemska analiza posmatra predmet !podsistem" kao dio okru8enja i posmatra ga zajedno sa okru8enjem$ tj. posmatra ga sa onim 9to nije sistem. Clasina analiza zanemaruje okru8enje$ dok je sr8 sistemskog mi9ljenja da je okru8enje kljuno u odnosu na ono 9to posmatramo. Promjene koje se de9avaju u sistemu su posljedi<a prilago;avanja okru8enju. Osim toga$ dijelovi sistema su povezani i oni me;usobno utiu jedni na druge i na njih$ kao dijelove sistema$ utie okolina. Con<ept sistemskog mi9ljenja poiva na 1 osnovnih karakteristika: #$ %ve je sistem i sve je podsistem S#"&'( je skup elemenata koji su povezani nekim rela<ijama da bi ostvarili odre;eni <ilj. )vaki sistem je sastavljen iz elemenata koji su povezani sa 3 stvari: idejama$ materijom$ energijom$ informa<ijama. )istem je relativna <jelina koju mi sami odre;ujemo. &$ P"o'a'ilistiko s(vatanje svijeta Probabilizam: stnovi9te vjerovatnoeF teoretski: shvatanje po kome na9e saznanje i znanje mogu biti samo vjerovatni. *i9ta nije sigurno$ ne postoji potpuno odre;en: determinisan sistem. )vi zakoni su pravljeni na bazi pretpostavke da e se ne9to sigurno desiti. )$ *ompleksnost p"i"ode i sistema )istem ne mo8emo do kraja opisati zbog mnogobrojnosti pojava i problema u sistemu$ te neizvjesnosti i dinamike. Aato treba da nauimo pojednostavljivati kompleksne sisteme za svrhu jednog dovoljnog posmatranja. +$ %ine" izam )inergija: zajedniko djelovanje$ saradnja$ pomaganje. )inergizam je djelovanje dva ili vi9e elemenata sistema u svrhu ostvarenja <ilja. Dakle$ vi9e elemenata djeluju zajedno. ,$ Dinamiko posmat"anje pojava Pojava !ukljuuje jedinstvo vremena i prostora" ui nas da nikad ne posmatramo sistem statino$ ve u vremenu. -$ .alistiko posmat"anje sistema .alos: <jelina$ potpunost$ kompletnost. Posmatranje sistema kao <jeline. )istemsko mi9ljenje je posmatranje svega onoga na 9ta sistem utie i 9to na sistem utie. /$ Relativnost svi( pojava *i9ta nije apsolutno. )ve je relativno$ proizilazi iz prirodnih zakona. Gest kljunih nauka je integrisano u teoriji sistema: 1. O)*&! &'+,#-! "#"&'(! Ima metodolo9ki pristup u prouavanju teorije sistema. Cljune rijei: <ilj$ model$ upravljanje$ regula<ija$ struktura$ funk<ionisanje$ dinamiko pona9anje$ kontrola. .. K#/',%'&#k! ?avi se upravljanjem$ povratnom spregom.
'
0. T'+,#-! #%1+,(!2#-! 3. S'(#+&#k! *auka o znakovima i znakovnim sistemima. ?avi se simbolom$ podatkom$ porukom i informa<ijama. )imbol treba da stvori podatak$ poruku i informa<iju. 4. I%1+,(!&#k! *auka o prikupljanju$ obradi$ oblikovnju$ kori9tenju i uvanju informa<ija. ?avi se obradom i prenosom informa<ija i izgradnjom hardvera za informa<ioni sistem. Dakle$ nije samo nauka ve i djelatnost. 5. M!&'(!&#$k! &'+,#-! "#"&'(! Pravi modele za upravljanje sistemima na apstraktnom nivou. ,je9ava probleme matematikim metodama. )ve ove nauke su u interak<iji.
.. UOPTE O SISTEMIMA .. 1 P+-!( "#"&'(! Postoji mnogo defini<ija sistema. S#"&'( je skup elemenata me;usobno povezanih u jednu <jelinu pri emu elementi ne predstavljaju prost zbir koji ine <jelinu$ nego su povezani svrhom i njenom zakonito9u. +iner defini9e sistem kao HHsjedinjenje bilo kojih elemenata koji se posmatraju kao Iskladna <jelinaJHH. Deming defini9e sistem kao HHmre8u me;usobno povezanih i zavisnih komponenti koje rade u sprezi u nastojanju da ostvare <ilj sistemaHH. #eorija sistema posmatra svijet u uslovima me;upovezanosti svih pojava i u tom okviru$ integrisana <jelina$ ije karakteristike ne mogu da budu redukovane na karakteristike njenih dijelova$ naziva se "#"&'(+(. ?itno za svaki sistem je <ilj: svrha. #o je vrijednosni sud projektovane budunosti: strategijom$ u planovima. )vaki ekonomski <ilj ima osobinu da mora biti definisan$ uz obavezno definisanje uslova i zadataka$ i vrijeme na koje se odnosi. Aa realiza<iju ekonomskih <iljeva zadu8eni su organiza<ioni podsistemi. Pod organiza<ionim sistemom se podrazumijeva svjesno: ili prirodno$ izgra;ivanje elemenata pod odre;enim pravilima$ gdje skup elemenata ima karakteristike <jeline. #o je pro<es povezivanja dijelova u <jelini radi promjene postojeeg stanja. Oni imaju sljedee karakteristike: : : : da ih ovjek stvara svjesnom aktivno9u$ da imaju <ilj$ da se funk<ionisanje sistema usmjerava aktivnostima ka 8eljenom <ilju: njime se upravlja.
=&
.. . S#"&'(# )+" +6%#7 #%1+,(!2#-! 0enad8erske funk<ije svoju efikasnost zasnivaju na redovnom protoku informa<ija koje se doga;aju u okru8enju i u organiza<iji. )amo na osnovu tanih i pravovremenih informa<ija se mogu realizovati definisani <iljevi. Informa<ijski sistem u organiza<iji ija je tehnika podr9ka !raunari" u funk<iji efikasnog planiranja$ odluivanja i kontrole naziva se "#"&'( )+" +6%#7 #%1+,(!2#-!. #o je formalan metod koji pru8a menad8mentu blagovremene tane informa<ije kojima se unapre;uje pro<es dono9enja i provo;enje odluka. >pravljanje zahtijeva dobro poznavanje me;usobnih veza i odnosa izme;u komponenti sistema i postavljenih <iljeva. er$ sistem nema unutra9nju energiju da sam pokree pro<ese i aktivnosti. *jime se mora rukovoditi$ upravljati$ voditi ka proklamovanim <iljevima. Prepu9tene sebi$ komponente sistema e se nai u situa<iji da "6,7+( postojanja i 8'1#%#"!%#( i +,+$'%#( <iljevima sistema daju drugu dimenziju: sebinost$ i nagla9avaju te8nju za pretvaranje u nezavisne profitne <entre koji razaraju sistem. Od sistema se zahtijeva da HHstvaraHH rezultate. Dobra namjera$ definisani <iljevi moraju se potvr;ivati u praksi. Pomak u odnosu na postojeu konkuren<iju$ okru8enje$ uz uslov da svaka komponenta sistema i komponente sradnje osjete pobolj9anje$ sistem zahtijeva saradnju sa okru8enjem. #eorija mena8menta poku9ava da nas osposobi kako bismo predvidjeli odnose izme;u situa<ija$ ak<ije i ishoda. Prstup nepredvidivosti poku9ava objasniti za9to odre;ene metode koje daju odline rezultate u jednoj situa<iji nisu primjenjive u drugoj. #o shvatanje menad8ment tehnika koje vode najbolje k realiza<iji organiza<ionih <iljeva mogu razlikovati od situa<ije ili okolnosti. .. 0 O)*&# ),#"&9) "#"&'(#(! ,ije sistem znai odre;eni sastav$ <jelinu$ skup odre;enih dijelova ili <jelishodno sastavljenu <jelinu. Prema tome$ sistem nije bilo kakav skup$ ve ure;en skup koji kao takav predstavlja odre;enu <jelinu$ koji kao <jelina ini neki pojam ili izvr9ava neku <jelovitu funk<iju. )istemi su$ ne prosti zbirovi raznih elemenata ve skupovi koji imaju svojstva koja nemaju$ odnosno ne moraju imati njihovi sastavni elementi. o9 su stari (r tom smislu govorimo o )unevom sistemu$ sistemu krvnih sudova$ 0endeljejevom sistemu hemijskih elemenata$ privrednom sistemu neke zemlje itd. Prouavanju sistema$ posebno velikih tehnikih$ prirodnih i dru9tvenih$ naroito je doprinijela op!ta teo"ija sistema *orberta +inera. +iner se danas prema op9tem shvatanju$ svrstava me;u najvee umove ovjeanstva$ kako zbog svojih doprinosa stvaranju novog sistema nauka zasnovanih na kiberneti<i$ tako i zbog doprinosa razvoju naune metodologije. - +iner je tvora< k#/',%'&#k' # +)*&' &'+,#-' "#"&'(!. Cibernetika je HHop9ta teorija upravljanja i vezaHH$ odnosno HHnauka o upravljanju pro<esima i sistemima svih vrstaHH.
==
) druge strane danas je op9ta teorija sistema ne samo najpriznatiji nauni metod$ ve i naj9iri zahtjev: o njenim osnovnim kategorijama postepeno poinju da misle 9iroki slojevi intelektuala<a. #o e preleziti na naj9ire stanovni9tvo im odre;ena znanja iz ove oblasti budu u9la u obavezno osnovno 9kolsko obrazovanje ljudi. - potreba za tim postaje svakim danom sve izra8ajnija. .. 3 S&!&#k! # 8#%!(#k! "#"&'(! Op9ta teorija sistema prouava promjene dijelova sistema$ promjene odnosa izme;u dijelova sistema i promjene zadataka sistema u <jelini. Op9ta teorija sistema prouava sisteme koji se mijenjaju. Ona prouava 8#%!(#$k' "#"&'('. Cretanje je niz prelazaka iz jednog u drugo stanje. Promjena sistema$ njegova dinamika$ sastoji se iz stalnog prelaska iz jednog u drugi sistem. #o kretanje se ne mo8e zaustaviti$ ali se mo8e snimiti. - snimanje kretanja$ kao na filmu$ sastoji se od niza snimaka pojedinih stanja. .. 4 F9%k2#-! # "&,9k&9,! "#"&'(! Dinamiki sistemi imaju svoju funk<iju. #o je onaj zadatak koji sistem kao <jelina izvr9ava. Privredni sistem zemlje ima funk<iju da obezbijedi materijalna dobra za podmirenje potreba gra;ana i dru9tvaF sistem 9kolstva ima funk<iju da obrazuje i vaspitava gra;ane kako bi ih osposobio za 8ivot i rad u dru9tvuF sistem krvnih sudova u ljudskom organizmu ima funk<iju da obezbijedi ishranu svih elija u tijelu itd. Funk<ije dinamikih sistema se stalno mijenjaju. Privreda se stalno razvija$ uslovi privre;ivanja se stalno mijenjaju$ nauka i tehnika donose nove mogunosti$ potrebe gra;ana se$ tako;er mijenjaju. Abog svega toga mijenjaju se i zada<i: funk<ije sistema narodne privrede$ ali i sisteme 9kolstva. Funk<ije sistema krvnih sudova razliite su dobu rasta$ u doba sazrijevanja$ u starosti$ pri izuzetnim fizikim naporima ili za vrijeme odmaranja. Dinamiki sistemi imaju i svoju strukturu. )trukturu sistema odre;uju elementi koji ga ine i$ jo9 vi9e$ nain na koji su ti elementi povezani$ tj. sa razliitom mre8om veza: strukturom$ daju sasvim drugi sistem$ jer sistemi su me;u sobom mnogo sliniji na osnovu slinosti svoje strukture nego na osnovu slinosti elemenata koje posjeduju. )trukture dinamikih sistema se stalno mijenjaju. Iz sistema ispadaju dotrajali i zaostali$ a ulaze novi elementi. +eze izme;u elemenata tako;e se mijenjaju. #ime se mijenjaju i sami sistemi$ odnosno prelaze iz jednog u drugi sistem. Funk<ija i struktura sistema su me;usobno zavisne. .. 5 H#-',!,7#-! "#"&'(! )istemi ni8eg reda mogu istovremeno biti podsistemi vi9e sistema vi9eg reda. > slo8enim sistemima djeluju povratne sprege izme;u: a" strukture i funk<ije <ijelog sistema$
=%
b" <" d" e" f" g" h"
struktura i funk<ije svakog podsistema$ struktura podsistema istog reda$ funk<ija podsistema istog reda$ struktura <ijelog sistema i struktura podsistema$ funk<ija <ijelog sistema i funk<ija podsistema$ struktura <ijelog sistema i funk<ija podsistema$ funk<ija <ijelog sistema i struktura podsistema.
%lika #$ Pov"atne sp"e e u slo0enim sistemima 0. EKONOMSKI SISTEM Pod ekonomskim sistemom podrazumijevamo dru9tveno odre;eni mehanizam za rje9avanje temeljnih ekonomskih pitanja !9ta$ kako i za koga proizvoditi". /konomski sistem je najva8niji podsistem ukupnog dru9tvenog sistema$ jer zahvaljujui svojoj otvorenosti i velikom broju veza za ostale podsisteme$ sna8niji nego 9to ovi djeluju na njega. (lavne komponente ekonomskog sistema su: =. ,esursi: inputi: faktori proizvodnje$ tehniko: tehnolo9ko znanje$ preduzetni9tvo i organiza<ione sposobnostiF %. /konomski subjekti: domainstva$ preduzea$ dr8ava. )vaki od uesnika je ukljuen u neki pro<es dono9enja odluka gdje se stvaraju razliiti tipovi hijerarhijskih odnosa i razliiti polo8aji pojedinih uesnika u njimaF 5. Pro<esi: ekonomske aktivnosti$ koje obja9njavaju kako funk<ioni9e ekonomski sistem$ tj. upotreba inputa !resursa" i njihova transforma<ija u outpute !rezultate"F 3. /konomske intitu<ije kao ustaljen odnos izme;u ekonomskih subjekata plod su navika$ obiaja i propisa$ koji determini9u pravila ljudske ak<ije i organiza<ije trajnijeg ekonomskog pona9anja. +rijednosti sistema za oblikovanje ekonomskih sistema su: sistem dono9enja odluka$ informa<ioni sistem$ sistem motiva<ija i koordina<ioni mehanizam.
=5
=. > sistemu dono9enja ekonomskih odluka teorijski razlikujemo: <entralizovane i de<entralizovane privredne sisteme. > modernim ekonomskim sistemima preovladavaju mje9oviti ekonomski sistemi sa tende<ijom ka veoj de<entraliza<iji. %. )istem informa<ija ukljuuje mehanizme i kanale za prikupljanje$ prenos$ obradu$ uvanje i analizu ekonomskih situa<ija. 5. )istem motiva<ija se bavi nainima kako jedan uesnik motivi9e drugog da se pona9a prema njegovim oekivanjima. 3. Coordina<ija odluka uesnika u ekonomskim sistemima je mogua: : snagom pravila i obiaja tradi<ionalnih dru9tava$ : planom$ tj. sistemom komandne ekonomije gdje se odluke donose <entralizovano$ izdaje ih <entralni organ kao direktive uesni<ama u sistemu$ : tr8i9tem$ tj. slobodnim sueljavanjem ponude i tra8nje vo;enih HHnevidljivom rukomHH. Aa razliku od najranijih dru9tava$ u kojima obiaj upravlja svakim oblikom pona9anja pa samim tim i privrednim 8ivotom$ savremeni ekonomski sistemi se dijele na: : : /konomski sistem komandne ekonomije ili <entralno: planski sistem i #r8i9no: ekonomski sistem koji je danas preovladavajui u svijetu.
*aziv komandna ekonomija dat je po tome 9to dr8ava komanduje upotrebom faktora proizvodnje u zemlji. K+(!%8%' 'k+%+(#-' se zasnivaju na dr8avnom vlasni9tvu nad kapitalnim dobrima$ a dr8ava uglavnom arbitarno odre;uje <ijene. Aa razliku od komandne ekonomije$ tr8i9ni ekonomski sistem se karakteri9e vrlo ogranienom ulogom dr8ave. ?itne odlike ovog sistema u kome je omogueno slobodno ugovaranje i sueljavanje kupa<a i prodava<a su: : privatno vlasni9tvo nad kapitalnim dobrima$ : sloboda izbora kao pravo ljudi da osnivaju svoja preduzea$ : motiv ue9a preduzea u ekonomskoj djelatnosti je iskljuivo profit$ : <ijene se formiraju pod uti<ajima sueljavanja ponude i tra8nje$ dakle$ konkuren<ijom na tr8i9tu. #r8i9ne privrede se klasifi<iraju u tri modela: : -nglosaksonski model : )o<ijalno tr8i9na privreda : Istonoazijski model. A% +"!k"+%"k# (+8' apsolutizira ulogu tr8i9ta i ekonomskih sloboda kao preduslova ekonomskoj efikasnosti. 0odel je zasnovan na visokoj produktivnosti rada i opem mentalitetu za postizanje linog uspjeha. Ovaj model proizilazi iz doktrine liberalne ekonomije. M+8' "+2#-! %+ &,:#*%' ),#6,'8' unosi korekture u tr8i9ni nain privre;ivanja s jedne strane 9to se ne vjeruje u svemo tr8i9ta$ a s druge strane 9to se ima na umu rje9avanje so<ijalnih problema. > okviru ovog modela esto se diferen<iraju: : Gvedski model$ karakteristian po sna8noj so<ijalnoj komponenti$ smanjenju so<ijalnih razlika$
=3
*jemaki model so<ijalno tr8i9ne privrede u kome dr8ava aktivno utie na <ijene <arine i tehnike norme.
I"&+$%+!;#-"k# (+8' se primjenjuje u apanu i jednom broju zemalja jugoistone -zije$ a karakteri9e ga pro8imanje tr8i9ta na<ionalnom kulturom i tradi<ijom #radi<ionalni mentalitet u kome se daje prioritet interesa na<ije u odnosu na pojedin<a rezultira visokim nivoom dobrovoljne 9tednje i investi<ija 9to za ekonomsku posljedi<u ima sporiji rast 8ivotnog standarda stanovni9tva u odnosu na rast produktivnosti rada. 3. SAOBRAAJNI SISTEM Prema funk<iji$ prostoru djelovanja$ znaaju i promjenama saobraaj je veliki i slo8eni dinamiki sistem. Cao slo8eni dinamiki sistem$ saobraajni sistem ima: : : : : : svoju funk<iju$ svoju strukturu$ elemente sistema i veza izme;u elemenata$ hijerarhiju$ dinamiku itd.
/lementi saobraajnog sistema su: saobraajni<e$ vozna i plovna sredstva$ radni<i$ preduzea$ organi dr8avne uprave$ udru8enja i komore$ 9to mu omoguava da izvr9ava svoje zadatke kao <jelishodna jedinstvena <jelina. )aobraaj: krvotok privrede i dru9tva. 3. 1 F9%k2#-' "!+/,!<!-%+= "#"&'(! : : : : #o su prevoz robe i ljudi$ i prenos poruka. Potrebe razlikujemo po prostoru i vremenu. Funk<ija saobraajnog sistema razliita je po podrujima i vremenskom presjeku. Funk<ija saobraaja zavisi i od njegove strukture.
3. . S&,9k&9,! "!+/,!<!-%+= "#"&'(! Prvo$ to su elementi i nain na koji su povezani u ostvarivanju njihovih funk<ija. Ima vi9e veza izme;u elemenata: : red vo8nje$ : prevozna mo putne mre8e$ : obim kretanja drumskih i motornih vozila$ : uskla;eni kapa<iteti$ : saobraajno 9kolstvo. Pored ovoga na saobraajni sistem utie razvoj nauke i tehnologije$ i primjena novih tehnologija i tehnikih dostignua u saobraaju.
=2
Drugo$ struktura saobraajnog sistema jednog podruja mo8e se razlikovati od strukture drugog podruja i zbog razlika u prirodnim uslovima uspostavljanja saobraaja. *a strukturu saobraajnog sistema utie i okru8enje tog sistema. #ree$ saobraajni sistem je posistem vi9e sistema: sistem privrede$ a sistem privrede podsistem itavog dru9tva. Ketvrto$ na strukturu saobraajnog sistema utiu istorijski uslovi saobraaja u ranijim etapama razvoja. Odnos funk<ije i strukture mo8e se definisati kao odnos potra8nje i ponude na saobraajnom tr8i9tu. 3. 0 P+8"#"&'(# "!+/,!<!-%+= "#"&'(! )aobraajni sistem kao jedinstvena <jelina svojih elemenata$ koji izvr9ava odre;enu funk<iju i odre;ene zadatke u privredi i dru9tvu se dijeli na podsisteme na vi9e naina$ po vi9e moguih mjerila. Prvo$ prema teritoriji na kojoj sistem djeluje. #o je geografska podjela saobraajnog sistema na podsisteme. )vjetski saobraajni sistem se dijeli na svoje podsisteme: saobraajni sistem kontinenta$ a oni na saobraajni sistem pojedinih zemalja. )aobraajni sistem neke zemlje se dijeli na podsistem u8ih teritorijalnih <jelina: dr8ava$ kanton$ regija$ pokrajina$ op9tina itd. Drugo$ prema vrstama djelatnosti. #o je funk<ionalna podjela saobraajnog sistema na podsisteme. #o su: podsistem prevoza putnika$ podsistem prevoza tereta i podsistem prenosa poruka. edan od podsistema odre;enih na ovaj nain je i podsistem organiza<ije kretanja na odre;enom podruju. /lementi su: vozila$ plovna sredstva$ pje9a<i$ infrastruktura$ putevi$ objekti i dr. #ree$ prema organiza<iji saobraaja to je institu<ionalna podjela ustanova i organiza<ija. Preduzee koje obavlja zadatke u okviru saobraajnog sistema. Ketvrto$ prema vrsti saobraajnog puta$ odnosno grana to su: drumski$ 8eljezniki$ pomorski$ rijeni$ jezerski$ vazdu9ni i <ijevni saobraaj. Cao poseban podsistem je i P## saobraaj. Posebna grana je pretovar. 0ogua je kombina<ija i drugih sistema. 3. 3 M'&+8 !%! #;' "!+/,!<!-%+= "#"&'(! -naliza obuhvata$ zavisno od posmatranih vrsta saobraaja tri osnovne teme: Istorijat /ksploata<iono: tehnike odlike 0jesto u sistemu
=7
Osnovni faktor obrazovanja strukture mora biti funk<ija sistema. #ek poslije toga treba snimiti postojee stanje strukture sistema. Pore;enje ove dvije !optimalne i postojee" strukture pokazae da li je mogue da funk<ija izvr9i prilago;avanje postojee strukture novim potrebama ili je neophodnao napu9tanje nekih postojeih elemenata !veza" i uvo;enje novih elemenata !veza" u strukturu sistema.
?:AVA II ISTORIJSKA US:OV:JENOST POJAVE SAO;RA<AJA KAO SAMOSTA:NE O;:ASTI DRU9TVENE PROIZVODNJE
Izdvajanje saobraaja u samostalnu oblast proizvodnje bio je dug pro<es koji nije nastao odjedanput$ ve postepeno u toku razvitka proizvodnih snaga$ na odre;enom stadijumu razvoja dru9tvene podjele rada. )aobraaj je postao samostalna oblast privrede tek onda kada je to bilo neophodno za obezbje;enje daljeg razvoja ostalih privrednih djelatnosti i samog saobraaja. Abog toga$ saobraaj u njegovom razvoju treba istorijski posmatrati. > periodu prvobitne zajedni<e$ potrebe za transportom su bile vrlo neznatne. Dru9tvena podjela rada$ pa prema tome i razmjena$ bila je na vrlo niskom nivou$ u poetnom stadijumu svog razvitka$ te je i koliina proizvoda namijenjenih transportu bila vrlo mala. >sljed toga su i transportna sredstva bila vrlo primitivna L ravasta grana$ staze$ breme na le;ima ovjeka ili na domaoj tovarnoj 8ivotinji$ zatim am<i od izdubljenih stabala itd. #ehnika transportnih sredstava odgovarala je niskom nivou proizvodnih snaga prvobitne zajedni<e. #ransportna sredstva pripadala su samim proizvo;aima$ 9to znai da transport nije postojao kao samostalna oblast u okviru dru9tvene podjele rada. > periodu robovlasni9tva$ saobraaj u svom razvitku ini znatan korak naprijed$ kako po obimu$ tako i po svojoj tehnikoj opremljenosti. ) obzirom da je nastao u odre;enim dru9tvenim uslovima i slu8io potrebama vlasnika sredstava za proizvodnju$ saobraaj nosi karakter robovlasnikog sistema$ te je i sam bio zasnovan na robovskom radu. *ajvei dio robovlasnike privrede ima naturalni karakter$ !tj. proizvodi se za zadovoljavanje potreba u okviru samog gazdinstva"$ te usljed toga$ robna razmjena se jo9 uvijek nalazi na vrlo niskom nivou. Ipak$ u periodima najveeg pro<vata velikih robovlasnikih dr8ava$ kako u /vropi$ tako i u -ziji$ postepeno se razvija trgovina$ pa u vezi s tim i saobraaj. *aje9i predmeti trgovine su 8ito$ tkanine$ zaini$ a osim toga$ <vjeta i trgovina robovima. Istovremeno$ razvija se i razmjena izme;u pojedinih robovlasnikih dr8ava. )ve to doprinosi razvijanju transportnih veza izme;u udaljenih krajeva svijeta$ naroito izme;u pomorskih gradova na obalama )redozemnog mora. On je jo9 uvijek bio vrlo primitivan. *ajvei dio transporta i dalje se obavlja unutar pojedinih privrednih jedini<a$ na latifundijama robovlasnika. #ransport$ koji se obavljao izme;u pojedinih mjesta ili izme;u pojedinih dr8ava$ bio je u rukama trgova<a. +lasni<i brodova i zapre8nih kola bili su trgov<i. edno isto li<e svojim transportnim sredstvima prevozilo je robu ili je nosilo na tr8i9te u <ilju prodaje. On se ni u robovlasni9tvu ne izdvaja u samostalnu privrednu djelatnost. > feudalizmu dolazi do izvjesnog opadanja transporta usljed politike i privredne ras<jepkanosti /vrope. 0nogi drumovi izgra;eni od strane ,imljana bivaju u prvoj polovini srednjeg vijeka zapu9teni i nedovoljno kori9teni. I feudalna privreda ima prete8no naturalni =1
karakter$ jer se orjenti9e na prvenstveno podmirivanje potreba proizvodima dobijenim u okviru feudalnog gazdinstva. ,azmena roba izme;u pojedinih feudalnih privrednih jedini<a bila je vrlo ograniena. > ranijem feudalizmu tgrgovina u gradovima bila je tako;e slaba i imala je prete8no skitaki karakter. #rgov<i su nosili svoju robu na kojima i i9li od mjesta do mjesta da bi je prodali. Isto to radili su i zanatlije$ koji su$ ne samo$ nosili i nudili svoju robu na prodaju$ ve su i putujui obavljali svoje uslu8ne djelatnosti. Interesantno je napomenuti da istovremeno$ dok je u evropskim zemljama transport stagnirao$ pa ak i opadao$ do9lo je do relativno znaajnog razvoja trgovine i saobraaja u feudalnom arapskom kalifatu$ koji je u to vrijeme obuhvatao sve zemlje )rednjeg istoka$ )jeverne -frike i neke dijelove u8ne /vrope. > /vropi dolazi do o8ivljavanja trgovine i transporta tek sa razvijanjem i jaanjem robne proizvodnje u primorskim gradovima )redozemnog mora$ a kasnije na obalama )jevernog mora i -tlantika !u .olandiji$ /ngleskoj$ *jemakoj$ Portugaliji i Gpaniji". #ransport koji se poinje razvijati kao ploj jae razmjene izazvane porastom robne proizvodnje i manufakture L koja se ve tada pojavljuje L vr9i sada svoj uti<aj na ubrzanje njihovog razvoja. #ek je kapitalistiki nain proizvodnje s aporastom robne proizvodnje$ razmjene i dru9tvene podjele rada stvorio uslove za izdvajanje saobraaja u samostalnu oblast proizvodnje. +e u M+ i M+I vijeku poinju se pojavljivati vlasni<i brodova koji se bave iskljuivo prevozom tu;ih tovara$ kao na primjer$ u italijanskim i holandskim pristani9tima. Isto tako$ poinju se ve od M+I vijeka razvijati organizovane po9tanske veze !prenos pisama" i prevoz putnika suhozemnim putevima. *o$ tada9nji po9tanski i putniki saobraaj odr8avao se samo izme;u najveih <entara$ a brzina putovanja bila je vrlo mala. Eeljezni<a i parobrodstvo$ koji su se pojavili u prvoj etvrtini MIM vijeka$ poinju se vrlo brzo razvijati. *jihov razvoj doprinio je da se sve vei dio proizvoda pretvara u robe$ pomagao je br8i razvitak kapitalizma i naroito prodiranja kapitalistikog naina proizvodnje u zaostale polukolonijalne i kolonijalne zemlje. Ova nova transportna sredstva tra8ila su za svoju izgradnju i eksploata<iju ogromna novana sredstva. #akva sredstva nisu mogli da pru8e pojedin<i$ te je zbog toga$ izgradnja 8eljezni<e i organiza<ija velikih parobrodskih kompanija uglavnom vr9ena preko ak<ionarskih dru9tava. ,azvoj tehnike poetkom ovog vijeka doveo je na tr8i9te nova saobraajna sredstva koja su postepeno zauzimala odgovarajue mjesto u saobraajnom sistemu. -utomobilski i vazdu9ni saobraaj postajali su postepeno sve znaajniji faktori u transportu robe i putnika. 0o8e se slobodno rei da$ kao 9to su 8eljezni<e uti<ale na omoguavanje prevoza masovnih koliina roba$ tako je pojava automobila doprinijela poveanju broja putovanja i pokrenula ogromne mase ljudi. 0e;utim$ pojava automobila ima jedan poseban znaaj sa stanovi9ta tenden<ija u osamostaljivanju transportnih djelatnosti. Dok je$ kao 9to smo vidjeli$ pojava 8eljezni<e i parobroda nu8no zahtijevala izdvajanje saobraaja u posebnu privrednu djelatnost L mada to ne znai da nisu i dalje pojedine privredne grane$ njihova krupna preduzea raspolagala vlastitim 8eljeznikim voznim parkom i prugama$ vlastitim brodskim prostorom L dotle razvoj automobila stvara nove mogunosti za privredne organiza<ije. -utomobili su male eksploata<ione jedini<e$ za njihovu nabavku nisu potrebna ogromna sredstva kao kod drugih saobraajnih grana$ a organiza<ija prevoza u autosaobraaju ne zahtijev aposebne i spe<ijalne ustanove koje bi se o tome brinule. asno je da ta pojava stvara novu situa<iju na tr8i9tu transportnih kapa<iteta i transportnih usluga i da o njoj treba voditi rauna pri preduzimanju mjera u oblasti saobraajne politike.
=@
?:AVA III SAO;RA<AJNA PO:ITIKA

1. POJAM I FUNKCIJA SAOBRAAJNE POLITIKE 1. 1 P+-!( "!+/,!<!-%' )+ #&#k' )aobraajna politika je evoluirajui pro<es koji proizilazi iz prethodnog razvojnog razdoblja i tradi<ije$ te iz postojeih zakonitosti i odnosa. *o$ ona ne odra8ava samo to stanje i te odnose$ ve i sama utie na privredni razvoj dru9tva. *a taj nain saobraajna politika odra8ava promjene koje su prijeko potrebne za unapre;enje razvoja saobraajnog sistema i za poveanje povezanosti s ostalim va8nim na<ionalnim prioritetima !PikarskN i 6hristensen$ ='17$ %%'". Pod saobraajnom politikom se$ kao i svakom drugom sektorskom politikom$ mo8e podrazumijevati ukupnost ekonomskih i politikih ak<ija dru9tva radi razvoja saobraaja kao samostalne ekonomske djelatnosti$ te unutar tako shvaenog sadr8aja i kao razvoj saobraaja odre;ene zemlje ili zajedni<e zemalja. *o$ saobraajna politika se mo8e posmatrati$ ne sam okao skup opih mjera usmjerenih <jelovitom razvoju saobraaja$ nego i kao podskup granskih politika$ kao 9to je politika 8eljeznikog$ <estovnog$ zranog ili pomorskog saobraaja$ ili kao podskup spe<ifinih dijelova <jelovite saobraajne politike$ kao 9to je investi<ijska politika$ tarifna politika$ monetarno:kreditna politika i druge sline politike na podruju saobraaja. 1. . O)<' +/# -':-' "!+/,!<!-! Poznati engleski ekonomist 0arshall opisao je saobraaj kao djelatnost koja prodire svugdje$ posmatrajui sve faze proizvodnje$ razmjene$ podjele i potro9nje dobara. > razvijenom dru9tvu saobraaj$ praktino utie na sve dijelova dru9tva i na sve ekonomske subjekte. #o potvr;uju podanije$ prema kojima oko 1O od ukupnog dru9tvenog proizvoda >nije otpada na saobraaj$ 1O svih zaposlenih$ 3&O javnih ulaganja i skoro 5&O potro9nje energije !(roup #ransport %&&& Plus$ =''&$ 2". Osim toga$ krajem ='@&:tih godina ==:=2 posto od ukupne na<ionalne potro9nje otpadalo je na saobraaj u nekim zemljama Aapadne /vrope !?utton$ =''5$ 7". Abog tijesne povezanosti sa 8ivotom dru9tva$ saobraaj ini jedinstvenu problematiku svake na<ionalne politike. > stvari$ nerealna je ideja o vrsto povezanoj zajedni<i bez razvijenog saobraaja$ budui da razvijen saobraaj pridonosi jaanju jedinstva naroda i <jelovitosti dr8avnog podruja. Iz tog slijedi da je saobraajna politika krajnje va8an dio <jelokupne na<ionalne politike.
='
Abog svojih spe<ifinih obilje8ja i zbog svoje dru9tveno:ekonomske uloge$ saobraaj se$ suprotno veini drugih privrednih djelatnosti$ u velikoj mjeri oslanja na pomo vlade u izgradnji prevoznih kapa<iteta$ a posebno u izgradnji saobraajne infrastrukture$ bez obzira nudi li prevozne usluge javno ili privatno preduzee. Gta vi9e$ ta je pojava prisutna i u onim zemljama u kojima prevladava privatno vlasni9tvo i privatno preduzetni9tvo u djelatnosti saobraaja. 0o8e se rei da je mje9ovitost sistema vlasni9tva i ulaganja jedno od va8nih obilje8ja savremenog saobraaja. 1. 0 S)'2#1#$%! +/# -':-! "!+/,!<!-! > najva8nija spe<ifina obilje8ja saobraaja$ koja utiu na vo;enje saobraajne politike$ treba uvrstiti: kapitalnu intenzivnost saobraaja$ dugi vijek trajanja njegovih objekata$ nedjeljivost saobraajne infrastrukture$ eksterne koristi$ znaaj prevozne potra8nje i slo8enost saobraaja kao tehniko:tehnolo9kog sistema. !=" )aobraaj je kapitalno intenzivna djelatnost koja anga8uje velika materijalna sredstva. Prema nekim poda<ima$ u saobraaju je u razvijenim evropskim zemalja kon<entrisano oko 3&O bruto fiksnih fondova u javnom vlasni9tvu. Izrazito je visok kapitalni koefi<ijent koji pokazuje odnos izme;u osnovnih sredstava i dru9tvenog proizvoda. Abog takvog obilje8ja$ razvoj saobraaja zahtijeva velika novana ulaganja. Prema poda<ima /konomske komisije >jedinjenih naroda za -ziju i Daleki Istok !>*$ ='71$ ="$ saobraaj apsorbira %& do 3& posto ukupnih izdataka za razvoj zemalja tog podruja. Po veliini tih izdataka transportni programi zauzimaju prvo ili drugo mjesto. !%" Osim veliine ulaganja$ za saobraaj je znaajan veoma dugi upotrebni i ekonomski vijek trajanja velikog dijela ulo8enih sredstava. #ako$ npr. donji dio 8eljeznikih pruga i <esta$ zajeno s nasipima$ tunelima$ nadvo8nja<ima$ mostovima i drugim gra;evnim objektima$ ima izrazito dugi vijek trajanja i ubraja se u tzv. vjeite objekte. Pod uslovom normalnog odr8avanja i iskori9tavanja tehniki vijek trajanja donjeg dijela mo8e biti do sto$ pa i vi9e godina$ kao 9to to pokazuju mnoge 8eljeznike pruge i <este izgra;ene sredinom pro9log stoljea. > stvarnosti$ me;utim$ tehniki vijek nije ujedno i ekonomski vijek$ budui da stari putevi gube na prvobitnoj vrijednosti$ zbog promijenjenih tehnikih zahtjeva$ zbog promjena u saobraajnoj usmjerenosti$ zbog konkuren<ije me;u saobraajnim granama i sl. !5" *edjeljivost saobraajne infrastrukture i ulaganja u nju$ nadasve va8nih obilje8ja saobraaja$ ogledaju se u fizikom i ekonomskom smislu. *edjeljivost u fizikom smislu dolazi do izra8aja u neophodnosti postojanja minimalne opremljenosti i dovr9enosti nekog ojekta da bi u <jelosti ili veoj mjeri mogao slu8iti svrsi za koju je izgra;en. #akav minimalni uslov predstavlja$ npr.$ <esta s dvije vozne trake$ jednotrana 8eljezni<a$ uzletno:sletna staza minimalne 9irine i du8ine$ itd. )toga su male mogunosti da se na du8e vrijeme postigne po8eljna uskla;enost izme;u veliine kapa<iteta izgra;enog objekta i veliine saobraaja u pojedinom razdoblju$ 9to obino uzrokuje skokovit rast prevoznih kapa<iteta. !3" /ksterni su uin<i jedno od bitnih obilje8ja saobraaja. Oni su posljedi<a nesklada izme;u privatnih i dru9tvenih tro9kova ili privatnih i dru9tvenih koristi. *eki pojedin eksterne uinke saobraaja naje9e se ubraja povoljno djelovanje saobraaja na
%&
poveanje mobilnosti rada i kapitala$ na 9irenje tr8i9ta i aloka<iju resursa$ multiplikativne uinke$ regionalnu spe<ijaliza<iju i podjelu rada$ smanjenje monopola i sl. *o$ osim povoljnih$ saobraaj izaziva i veliki broj nepovoljnih eksternih uinaka$ koji se naje9e osjete u onei9avanju zraka$ zemlji9ta i vode$ te ekolo9koj ugro8enosti uope$ u poveanom broju saobraajnih nesrea$ devastiranju i otu;ivanju plodnog zemlji9ta i sl. Postojanje eksternalija ini nemoguim da se postigne Paretov optimum$ osim ako se eksterne ekonomije ne izravnaju eksternim disekonomijama. > tom sluaju$ postojanje eksternalija daje jak razlog vladi za interven<iju u privatnom sektoru. !2" Potra8nja u prometu znatno se razlikuje od potra8nje u ostalim ekonomskim djelatnostima. Prije svega$ prevozna je potra8nja izvedena potra8nja$ jer se ne formira neposredno$ kao 9to je to sluaj s pora8njom za poljoprivrednim ili industrijskim proizvodima$ ve posredno$ na osnovu kretanja veliine i sastava proizvodnje i potro9nje za tim proizvodima. !7" )aobraaj je slo8en tehniko:tehnolo9ki sistem s nizom ekonomskih obilje8ja$ za koji je$ prema rijeima Colaria !='1@$ 2=:25"$ odgovarajue: : da je oblikovan u jedinstven i <jelovit na<ionalni i me;unarodni sistemF : da pojedine konkurentne saobraajne grane$ uprkos svojim tehnolo9kim spe<ifinostima$ sve vi9e djeluju kao komplementarne$ razvijajui razne oblike integralnog$ kombinovanog i multimodalnog saobraajaF : da se smanjenjem samostalnosti poslovanja pojedinih saobraajnih grana smanjuju grani<e granske podjele radaF : da se formiraju odgovarajui obli takvim se okolnostima saobraajna djelatnost u sve veoj mjeri pona9a kao jedinstveni$ veliki i slo8eni sistem u ijoj se strukturi isprepliu saobraajni putevi razliitih tehnikih i tehnolo9kih obilje8ja. ,azgranatost saobraajne mre8e i postojanje uporednih prevoznih puteva na istim prav<ima kretanja putnika i roba$ stvara nove odnose na tr8i9tu prevoznih usluga. Posljedi<a za konkuren<iju na tr8i9tu prevoznih usluga je nova podjela rada izme;u pojedinih saobraajnih grana$ te jaanje ponude <jelovite prevozne usluge i jaanje me;ugranske saradnje u proizvodnji te usluge !Colari$ ='1@$ 3%5".
.. PRIRODA I VRSTE SAOBRAAJNE POLITIKE 0ogue su razne podjele saobraajne politike. Prema jednoj od tih podjela$ razlikuju se neformalna i formalna politika. Ne1o"malna politika, kako je opisuje Farris !='15$ 3%2"$ nije izriito iskazana$ te se javlja u rje9enjima najvi9ih zakonodavnih tijela i u njihovim izjavama o opim PnazorimaQ i PnaelimaQ. Primjeri su takve politike !+$#&+6!%-!> o privatnom vlasni9tvu$ javnom ulaganju$ razvojnoj ulozi dr8ave ili stav prema nekim pravima i povlasti<ama u saobraaju koje to dru9tvo priznaje. 2o"malna politika$ s druge strane$ sastoji se od izriito iskazanih izjava sadr8anih u zakonima kojima se formalno progla9avaju na<ionalni <iljevi i osnove saobraajne politike. Catkada se to javlja i u obliku dalekovidnih preporuka$ deklara<ija ili drugih slinih javnih dokumenata kojima se$ npr. osigurava regula<ija saobraaja$ unapre;uje sigurnost$ ekonominost i efikasnost prevoza$ uspostavljaju zdravi ekonomski odnosi u saobraaju i
%=
me;u pojedinim saobraajnim granama$ spreava nepravedna diskrimina<ija$ te neopravdana ili 9tetna konkuren<ija. *a taj se nain utvr;uju glavna podruja ak<ije u saobraajnoj djelatnosti. > obja9njenju prirode$ odnosno utvr;ivanju vrsta saobraajne politike mo8e se$ tako;er$ govoriti o posrednoj i neposrednoj politi<i. +lada koja sama planira i organizuje proizvodnju i podjelu materijalnih dobara i usluga$ kao 9to se to de9avalo i jo9 se de9ava u nekim so<ijalistikim zemljama$ vodi neposrednu ekonomsku politiku. #amo gdje su proizvodnja i podjela tih dobara i usluga u <jelosti$ ili u veoj mjeri$ prepu9tena tr8i9tu$ ekonomska politika i ekonomske aktivnosti teoretski su strogo odvojene$ pa se takva politika smatra posrednom ekonomskom politikom. Ona bi se$ po pravilu$ trebala sastojati od nekih oblika vladine inteven<ije. > stvarnosti$ me;utim$ to nikad nije tako$ pa se i u razvijenim tr8i9nim dru9tvima osjea uti<aj r8ave i njena sklonost mije9anja u va8nije poslove proizvodnje i podjele !)eligman$ ='21$ 553". 0. MJESTO I ULOGA SAOBRAAJNE POLITIKE 0jesto i uloga saobraajne politike u prvom su redu odre;en iznaenjem 9to ga saobraaj ima za ukupni dru9tveno:ekonomski razvoj. Iz toga slijedi da je i saobraajna politika$ kao 9to je ve prethodno reeno$ dio ope ekonomske politike$ bez obzira jeli izra8ena posebnim dokumentima ili nije. )toga i <iljevi$ instrumenti i drugi mehanizmi saobraajne politike u odre;enoj mjeri moraju biti me;usobno podudarni i komplementarni s onima koji va8e za opu ekonomsku politiku. *ajzad$ saobraajna politika je kao znanstvena dis<iplina$ dio ekonomike saobraaja koja$ uz prevoznu potra8nju$ prevoznu ponudu$ tro9kove prevoza$ planiranje i druga slina pitanja$ za predmet prouavanja ima i politiku razvoja saobraaja. *o$ dok se metodama ekonomike saobraaja uvr;uju i analiziraju osnove ra<ionalnog i efikasnog djelovanja saobraaja$ saobraajnom politikom se$ kao njenim zakljunim dijelom$ pronalaze i odre;uju putevi za uspje9nu primjenu analizom utvr;enih spoznaja. >loga saobraajne politike dolazi do izra8aja u njenom uti<aju na rad i razvoj saobraaja. *jom se utvr;uju <iljevi i prav<i razvoja$ odre;uje sistem mjera za postizanje izabranih <iljeva$ odre;uju uslovi poslovanja saobraajnih preduzea$ mogunosti njihvog razvoja i razvoja saobraaja kao privredne djelatnosti uope. #ime se ujedno reguli9e uzajamnost odnosa izme;u saobraaja i narodnog dru9tva. Pri tome je va8no naglasiti da u mjeri u kojoj narodno ?=+")+8!,"&6+> utjie na saobraaj$ gotovo jednako saobraaj utie na rast i razvoj ?=+")+8!,"&6!> . )aobraaj djeluje na proizvodnju$ razmjenu$ raspodjelu i potro9nju$ na mobilnost proizvodnih faktora$ na pristupanost pojedinih podruja i razmje9taj aktivnsoti$ na privredni razvoj zemlje i njenih regija. )aobraaj je tako;er$ va8an faktoru postizanju optimalne aloka<ije oskudnih resursa$ kako izme;u transportnog sektora i drugih sektora privredne aktivnosti$ tako i unutar samog transportnog sektora. 3. DETERMINANTE SAOBRAAJNE POLITIKE Determinante saobraajne politike predodre;uju prava< i mogunosti razvoja saobraaja$ a time i bitne elemente saobraajne politike. Determinante nisu stalne$ ve promjenjive veliine koje se posmatraju u sveobuhvatnoj povezanosti i me;usobnoj uslovljenosti.
%%
Aavisno o obilje8ju i namjeni determinante se mogu razvrstati u razne grupe: ekonomske i neekonomske determinante$ na<ionalne i me;unarodne$ mateirjalne i institu<ionalne$ determinante vezane za saobraajnu djelatnost i nesaobraajne djelatnosti$ itd. *ajznaajnije su sljedeih osam determinanti: a" geografsko:saobraarni polo8aj$ b" prevozna potra8nja$ <" prevozna ponuda$ odnosno razvijenost saobraajnog sistema$ d" mogunost zemlje da zadovolji potrebe za prevozom$ e" dru9tveno:ekonoski sistem i uslovi poslovanja$ f" <iljevi razvoja saobraajnog sistema$ g" tehnolo9ki napredak u saobraaju$ te h" neekonomske determinante i razna razvojna ogranienja. 3. 1 G'+=,!1"k+ "!+/,!<!-%# )+ +:!(eografsko:saobraajni polo8aj mo8e pogodovati ostvarenju <iljeva razvojne politike$ ali jednako tako mo8e ote8ati postizanje tih <iljeva i uiniti ih manje prihvatljivim. On utie na sve one elemente saobraajne politike koji odre;uju dru9tveno:ekonomsku ulogu saobraaja$ usmjerenost mre8e i saobraajnih tokova$ te gransku i prostornu strukturu saobraaja. Aa puno je iskori9tavanje geografsko:saobraajnog polo8aja potrebno da se$ osim prednosti prirodnog polo8aja$ raspola8e dobro razvijenom saobraajnom mre8om$ odgovarajuom veliinom i kvalitetom prevoznih sredstava$ prekr<ajnom opremom i skladi9nim prostorom$ otpremnikim$ <arinskim$ sanitarnim i drugim slinim slu8bama$ te svrsishodnom tarifnom i <arinskom politikom. 0e;utim$ politika privlaenja me;unarodnog tranzitnog saobraaja nema samo svoje tehniko:eksploata<ijske$ nego i svoje saobraajno: ekonomske grani<e. Dok prve ini odnos izme;u veliine raspolo8ivih prevoznih kapa<iteta i koliine robe koja se nudi za prevoz$ druge ini odnos izme;u veliine prihoda i veliine tro9kova izazvanih tim saobraajem$ koji ne obuhvataju samo neposredne$ nego i posredne tro9kove !saobraajna zakrenost$ onei9avanje okoli9a$ porast nesrea i dr.". > kojoj mjeri geografsko:saobraajni polo8aj determinira ekonomsku va8nost i ekonomsku strukturu pojedinih podruja$ a time i njihovu saobraajnu politiku$ pokazuju primjeri onih$ danas ekonomski razvijenih zemalja$ ija bi se prirodna osnova mogla inae o<ijeniti manje povoljnom$ ako ne i inferiornom. *o$ zahvaljujui prednostima svog geografsko:saobraajnog plo8aja$ lakoi pristupa do svjetskih sirovina i vanjskih tr8i9ta$ te uspje9nom ukljuivanju u me;unarodne razvojne tokove L uz dobro kori9tenje ljudskih mogunosti i uspje9no vo;enu saobraajnu politiku L te su zemlje$ posebno apan$ *izozemska$ )ingapore$ u8na Coreja$ .ong Cong i #ajvan$ dostigle visoki nivo privredne razvijenosti. 3. . P,'6+;%! )+&,!:%-! Gto je potra8nja za prevozom putnika i roba vea$ njen sastav raznoliiji$ a po kvalitetu istananija i zahtjevnija$ vei se i stro8iji zahtjevi postavljaju saobraajnom sistemu i nosio<ima saobraajne politike za njeno podmirenje. #o se ne odnosi samo na brojnost i raznovrsnost instrumenata$ slo8enost i djelotvornost njihove primjene$ nego i na organizovanost saobraajnog sistema$ te na$ nimalo neva8nu stranu svake saobraajne politike$ visinu sredstava potrebnih za tehniko unapre;enje saobraajnog sistema. +eliina i sastav prevozne potra8nje zavisi o mnogim faktorima$ od kojih su najva8niji: sklonost potro9nji$ visina dohotka korisnika$ <ijena i kvaliteta usluga$ <ijena
%5
substituta i kompelemtarnih usluga. 0e;utim zbog praktinih razloga$ nije pristojno da se u analizi potra8nje odjednom stavlja u odnos tako mnogo varijabli. )toga se izdvajaju samo one najva8nije$ kao 9to je to <ijena prevozne usluge$ sklonost potro9nji ili dohodovna elastinost potra8nje.
3. 0 P,'6+;%! )+%98! Prevozna ponuda odra8ava dostignuti nivo razvijenosti saobraajnog sistema$ 9to dolazi do izra8aja u veliini kapa<iteta i kvalitetu saobraajne mre8e i prevoznih sredstava. Gto je vei kapa<itet saobraajnog sistema$ vee su i njegove mogunosti da zadovolji prevozne potrebe. - 9to je$ pak$ prevoz br8i$ udobniji$ pouzdaniji i sigurniji i 9to su tro9kovi prevoza ni8i$ neka se putovanja obavljaju e9e$ a mogu se pojaviti i putovanja koja prije toga nisu bila dovoljno privlana. ) druge strane$ ako su uslovi putovanja nepovoljni$ ako je saobraajni sistem slabo razvijen ili preoptereen$ taa mnoga putovanja uope ne nastaju. *a8alost$ dosad poznati projek<ijski modeli nisu u stanju pobli8e pro<ijeniti uti<aj prevozne ponude na prevoznu potra8nju. #o ote8ava definisanje i vo;enje efikasne saobraajne politike. 3. 3 M+=9<%+"& ;'( -' 8! ;!8+6+ -# )+&,'/' ;! ),'6+;+( Ova mogunostg zavisi o dvije okolnosti. Prvo$ o razvijenosti i sposobnosti postojeeg saobraajnog sistema da udovolji tim potrebama . -ko je saobraajni sistem dovoljno razvijen$ te mo8e podmiriti sada9nje i vei dio buduih potreba$ lak9e e se prilagoditi buduoj prevoznoj potra8nji. -ko je obratno$ tada postizanje 8eljenog <ilja iziskuje vea materijalna sredstva$ vi9e napora i vi9e organiza<ionog umijea. Druga okolnost$ o kojoj zavisi mogunost podmirenja potreba za prevozom$ je sposobnost zemlje da$ nezavisno o dostignutom stanju saobraajnog sistema$ razvije prevoznu ponudu odgovarajue veliine$ strukture i kvaliteta. *aime$ ako je zemlja privredno razvijenija$ materijalno bogatija$ bolje organiziovana i pravno sre;enija$ razmjerno e lak9e razviti i podmiriti svoje potrebe. Pritom$ me;utim$ treba imati na umu relativnost tih odnosa i razvojnih mogunosti. -ko su mogunosti za izavanje zama9nijih materijalnih sredstava znatno vee u razvijenim nego u nerazvijenim zemljama$ znatno su vei i potrebe za razvojem saobraaja u prvoj nego u drugoj grupi zemalja. #o znai da su mogunosti zemlje da zadovolji potrebe za prevozom u odgovarajuem omjeru s ekonomskom razvijeno9u te zemlje i veliinom njenih potreba za prevozom. )ve to determinira sadr8aj i domet saobraajne politike. 3. 4 D,9*&6'%+-'k+%+("k# "#"&'( # 9" +6# )+" +6!%-! aka je me;uzavisnost ekonomskog razvoja i sistemskih uslova tog razvoja. Dobro zami9ljen i uspje9no primijenjen dru9tveno:ekonomski sistem povoljno utie na rad i poslovanje ekonomskih subjekata$ a time i na ostvarenje <iljeva ekonomske politike. > tr8i9nom se sistemu najvei dio tih funk<ija ostvaruje pomou tr8i9nog mehanizma i
%3
materijalnog interesa nosio<a te aktivnosti$ a u <entralno:planskom sistemu pomou administrativnih mjera dr8ave koje su se pokazale nedovoljno poti<ajnim i djelotvornim. Prema toj logi<i$ priroda i karakter dru9tveno:ekonomskog sistema utie$ tako;er$ na utvr;ivanje i ostvarivanje saobraajne politike$ te na uspostavljanje efikasnog i kvalitetnog razvojnog pro<esa. #o se$ uz ostalo posti8e postojanjem sistemskih rje9enja kojima se poveava motivisanost subjekata razvojne aktivnosti u saobraaju$ potie pozitivno djelovanja unutra9njih i vanjskih faktora razvoja$ stvaraju uslovi za dono9enje primjerenih razvojnih odluka$ unapre;uje organiza<ija rada$ uskla;uju odluke o aloka<iji resursa i podjeli dohotka$ te usmjerava djelovanje onih grupa i pojedina<a koji uesttvuju u dru9tveno: ekonomskom pro<esu. 3. 5 C# -'6# ,!;6+-! "!+/,!<!-%+= "#"&'(! ,azvojni <iljevi saobraajnog sistema su bitni elementi saobraajne politike$ koji s ostalim elementima te politike pobli8e odre;uju njen sadr8aj. )toga utvr;ivanje tih <iljeva ima opravdanje samo ako se mjerama saobraajne politike mo8e postii njihovo ostvarenje. ) druge strane$ te9ko je pretpostaviti da se uspje9na saobraajna politika mo8e utvrditi i provoditi ako njeni nosio utvr;ivanju <iljeva saobraajnog sistema postavljaju se brojni zahtjevi od kojih se naje9e spominju: da <iljevi 9to vjernije odraze potrebe i interese ljudi posmatranog podruja$ da su u skladu s <iljevima dru9tveno:ekonomskog razvoja$ da su odre;eni na osnovu razvojnih dostignua u pro9losti$ te oekivanih uslova i tenden<ija razvitka u budunosti$ 9to praktino znai da su realni i ostvarivi$ a ne izraz pukih 8elja. 3. @ T'7%+ +*k# %!),'8!k #ehnolo9ki napredak spe<ifina je determinanta razvojne politike u saobraaju koja sve vi9e dobiva na va8nosti. Primjenom tog napretka nastaju povoljne kvantitativne promjene u nainu rada i primjeni sredstava za proizvodnju$ organiza<iji i uspje9nosti proizvodnje$ kvalitetu i strukturi proizvodnje$ te u informatikom i upravljakom sistemu. ) ekonomskog stajali9ta$ vrlo je va8no da raste udio tehnolo9kog napretka u poveanju proizvodnosti rada. 0noge analize pokazuju da udio tehnolo9kog napretka u stopi rasta proizvodnosti rada razvijenih tr8i9nih ekonomija prelazi 2&O. >oljivo je$ tako;er$ da su udjeli tehnolo9kog napretka i stope proizvodnosti rada u stopi ekonomskog rasta vei$ 9to je vei stepen privredne razvijenosti zemlje. #o je razlog da primjena tehnolo9kog napretka postaje odluujui i gotovo neizbje8an dio svake razumne razvojne politike. 3. A N''k+%+("k' 8'&',(#%!%&' # ,!;6+-%! +=,!%#$'%-! *a saobraajnu politiku$ osim ekonomskih utie znatan broj neekonomskih determinanti. O nekima je od njih ve bilo govora$ a to su institu<ionalne osnove dru9tveno: ekonomskog sistema$ savremene transportne tehnologije$ ekolo9ka ogranienja i sl. *o$ time nisu is<rpljene sve neekonomske determinante$ 9to utiu na saobraajnu politiku$ ukljuujui i one koje imaju obilje8je razvojnih ogranienja. Primjeri djelvoanja determinanti pravnog obilje8ja$ a koje mogu uti<ati na okvir i sadr8aj saobraajne politike$ su obaveza po9tivanja ustavnih naela$ na<ionalnih i me;unarodnih ugovora i sporazuma$ me;unarodnih povelja i konven<ija$ odgovarajuih normi i standara$ steenih prava i preuzetih obaveza. )aobraajna politika mora$ tako;er$
%2
voditi rauna o raznim politikim faktorima$ kao 9to su ustavna naela$ odnos politikih snaga u zemlji i svijetu$ va8niji politiki pro<esi ili zbivanja 9to su prisutna ili se oekuju i sl.
?:AVA IV OP9TI PRISTUP I PRINI/PI >ORMIRANJA PREVOZNIH /IJENA I TARI>A

1. OSNOVE FORMIRANJA I POLITIKA CIJENA U SAOBRAAJU 1. 1 P,#%2#)# 1+,(#,!%-! ),'6+;%#7 2#-'%! 6ijena prevoza je bitan element tr8i9ne konkurentnosti pojedinih vidova transporta i pojedinanih saobraajnih preduzea koji bitno opredjeljuje pozi<iju i tr8i9no ue9e vidova transporta i konkretnih prevoznika na transportnom tr8i9tu. Pristupi formiranju prevoznih <ijena su razliiti po pojedinim vidovima transporta$ pri emu te diferen<ije uva8avaju razlike u njihovim karakteristikama i tr8i9nim pozi<ijama. Formiranju prevoznih <ijena$ u osnovi polaze od <ijene ko9tanja jedini<e prevozne usluge$ uva8avaja strukture i dinamike tro9kova poslovanja prevoza. Posebno se moraju uva8avati dvije bitne strukture tro9kova: =" struktura i dinamika tro9kova u zavisnosti od stepena iskori9tenosti kapa<iteta !obima prevoza"$ i %" struktura i dinamika tro9kova u zavisnosti od udaljenosti prevoza. >z konstantnost varijabilnih tor9kova po jedini<i prevozne usluge$ jasno je da jedinina <ijena ko9tanja zavisi od dinamike jedininih fiksnih tro9kova. edinini fiksni tro9kovi se mijenjaju sa promjenom obima prevoza$ odnosno sa proimjenom stepena iskori9tenosti kapa<iteta. )a aspekta udaljenosti prevoza$ za formiranje prevoznih <ijena bitna je struktura i dinamika poetno:zavr9nih i tro9kova istog prevoza. Degresija poetno:zavr9nih tro9kova po jednom kilometru obezbje;uje i degresiju jedinine <ijene ko9tanja prevoznih usluga$ koja se ispoljava sa rastom udaljenosti prevoza. >va8avanje strukture i dinamike tro9kova u zavisnosti od stepena iskori9tenosti kapa<iteta$ kao i od udaljenosti prevoza$ kod formiranja prevoznih <ijena obezbje;uje se preko sljedea dva op9ta prin<ipa$ primjenjiva u politi<i <ijena svih vidova transporta: =. Prin<ipa diferen<iranja <ijena u zavisnosti od stepena iskori9tenosti kapa<itetaF %. Prin<ipa diferen<iranja prevoznih <ijena u zavisnosti od udaljenosti prevoza. Prvi prin<ip podrazumijeva diferen<iranje prevoznih <ijena u zavisnosti od veliine i te8ine robnih po9iljaka$ odnosno broja putnika koje treba prevesti. > robnom saobraaju$ u svakom vidu transporta$ u zavisnosti od transportne sposobnosti$ tj. kapa<iteta njegovih transportnih jedini<a$ defini9u se odgovarajui tonski stavovi$ odnosno prevozne <ijene za pojedine koliine$ !te8ine" roba koje se prevoze. Prevozne <ijene su ni8e za vee transportne po9iljke i %7
obrnuto$ vi9e su za manje transportne po9iljke. > politi putnikom saobraaju primjena navedenog prin<ipa podrazumijeva povla9tene prevozne <ijene za grupna putovanja i posebno znaajno ni8e <ijene za zakup prevoznih kapa<iteta u neredovnom !arter" saobraaju$ u kome se pretpostavlja puna iskori9tenost kapa<iteta prevoznih sredstava. Drugi prin<ip rezultira u degresiranju prevoznih <ijena po pojedinim zonama udaljenosti na koju se prevoz obavlja. Podrazumijeva se da su jedinine prevozne <ijene ni8e 9to je udaljenost prevoza vea. #o pravilo va8i$ kako za robni$ tako i za putniki saobraaj. > politi<i tarifa ovaj prin<ip je poznat kao prin<ip vertikalnog stepenovanja tarifa. P#ro9kovi plusQ$ kao pristup formiranju prevoznih <ijena opravdan je u sluajevima kada prevozni savremenim uslovima$ dostignuti stepen razvijenosti saobraajnih sistema$ kao i visok stepen konkuren<ije na transportnom tr8i9tu$ u prvi plan istiu tr8i9nu pozi<iju prevoznika kod formiranja prevoznih <ijena. >mjesto proizvodnog$ nu8no se zahtijeva primjena tr8i9nog kon<epta ukupne poslovne politike saobraajnih preduzea$ a u okviru njega i tr8i9no zasnovane politike <ijena$ kao bitnog instrumenta marketing miR:a. Osnovno pitanja koje se namee$ u bitno izmijenjenim tr8i9nim uslovima$ je sa kojom prevoznom <ijenom se mo8e pridobiti prevoz. Pitanje na koje politika <ijena treba da odgovori je kako da se sa tr8i9no prihvatljivim <ijenama prevoza obezbijedi pokrivanje <ijene ko9tanja prevoznih usluga. Posebno je te9ko pronai pravi odgovor na ovo pitanje u uslovima izra8eno niskog stepena iskori9tenosti kapa<iteta. +isoki jedinini fiksni tro9kovi$ u takvoj situa<iji$ opredjeljuju veoma visoku <ijenu ko9tanja$ koja ne mo8e biti ni pribli8no pokrivena tr8i9no prihvatljivim prevoznim <ijenama. Prosjena <ijena ko9tanja postaje tada potpuno neupotrebljiva za odre;ivanje visine prevoznih <ijena. Put za iznala8enje rje9enja su marginalni tro9kovi kao donja grani<a prevoznih <ijena. > datoj zoni zaposlenosti marginalni tro9kovi se izjednaavaju sa iznosom jedininih varijabilnih tor9kova. )ve dotle dok tr8i9no prihvatljiva prevozna <ijena obezbje;uje pokrivanje varijabilnih$ kao i dijela fiksnih tro9ova$ uz uveanje obima prevoza$ njena visina je ekonomski opravdana za prevoznika. ,ast obima prevoza sni8avae jedinine fiksne tro9kove$ a samim tim i prosjenu <ijenu ko9tanja$ 9to e voditi ka smanjivanju nepokrivenog dijela tro9kova i gubitaka prevoznika. 6ijene prevoznih usluga u saobraaju mogu se formirati na dva naina: =. )lobodnom pogodbom L dogovorno ili prema posebnom ugovoru izme;u prevoznog preduzea i korisnika prevozne usluge i %. Propisivanjem jedininih prevoznih <ijena u obliku tarifa. Formiranje prodajnih <ijena putem slobodne pogodbe primjenjuje se po pravilu u neredovnom saobraaju u svim saobraajnim granama. > pojedinim granama saobraaja ovakav organiza<ioni oblik prevoza je dominirajui$ kao 9to je to sluaj sa prevozom robe u drumskom saobraaju$ a zatim i kod prevoza rasutih i tenih tereta u pomorskom saobraaju !slobodna plovidba" > svim vidovima transporta pojavljuje se neredovni saobraaj$ koji podrazumijeva unajmljivanje !arterovanje" prevoznih sredstava !autobusa$ aviona$ brodova$ vozova" od strane korisnika$ za obavljanje odre;enih prevoza. #o unajmljivanje se vr9i za odre;eno vrijeme !P#ime 6harterQ"$ ili za konkretni prevoz. > jednom i drugom sluaju <ijena se ugovara izme;u prevoznika i korisnika.
%1
1. . T!,#1' # 2#-'%' ),'6+;%#7 9" 9=! > redovnom !linijskom" saobraaju$ koji obavlja prevoz po unaprijed utvr;enim redovima vo8nje !plovidbe$ leta"$ prevozne <ijene odre;uju se putem tarifa. Ovakav oblik organizovanja saobraaja karakteristian je za 8eljezni<u$ kako kod prevoza roba$ tako i kod prevoza putnika$ zatim za linijske pomorske i rijene prevoze roba$ a prisutan je u svim vidovima saobraaja kod prevoza putnika. Anaajno prisustvo ovakvog odre;ivanja <ijena u saobraaju vodi ka tome da se termini tarife i prevozne <ijene koriste kao sinonimi. 0e;utim$ tarife imaju i ne9to 9ire znaenje. Pod tarifama se podrazumijeva Psistematski izra;eni i prema zakonskim propisima objavljeni skup svih odredaba mjerodavnih za prevozni ugovor$ odnosno$ prevozne <ijene kojima se prevoz reguli9te podjednako za svakoga ko ispuni u njemu navedene usloveQ. #arife$ za razliku od <ijena utvr;enih na drugi nain$ imaju izvjesna obilje8ja. #a obilje8ja su: javnost$ jednakost primjene$ stalnost i jednostavnost. #arifa mora biti objavljena u predvi;enom roku prije stupanja na snagu i to u slu8benim publika<ijama$ pristupanim svakome. #a se javnost bitno razlikuje od obaveze trgovinskog preduzea da javno istakne <ijene. ednaka primjena za svakog ko ispuni propisane uslove onemoguava stvarnu i linu diskrimina<iju korisnika. Ovo je vrlo znaajno obilje8je tarifa$ iako ono ne iskljuuje postojanje izuzetnih tarifa. )talnost tarifa$ znai da je potrebno da se tarife 9to rje;e mijenjaju$ da bi djelovale kao stabilan$ unaprijed poznat faktor na tr8i9tu. #o olak9ava privredne kalkula<ije$ planiranje <ijena i pozitivno djeluje na poslovanje privrednih organiza<ija.
1. 0 F+,(#,!%-' # 9&6,B#6!%-' 2#-'%! ),'6+;%' 9" 9=' )tvaranje vrijednosti prevoznih usluga nastaje u pro<esu obavljanja prevoza robe$ putnika$ te prenosa po9iljaka i poruka$ gdje se vr9i utro9ak opredmeenog i 8ivog rada$ kao i kod svakog drugog proizvoda. +rijednost prevoznih usluga sastoji se od vrijednosti dijela prevoznog rada za proizvodnju$ od vrijednosti 8ivog rada !plate zaposlenih" i od vi9ka vrijednosti koji se stvara iskljuivo posredstvom tr8i9nog mehanizma. Prema tome$ stvaranje vrijednosti prevozne usluge sastoji se od: VCCDPDM gdje je: 3 : konstantni kapital !preneseni dio vrijednosti" P : uraunate plate zaposlenih 4 : vi9ak vrijednosti stvoren u pro<esu proizvodnje )pe<ifino je pri stvaranju <ijene prevoznih usluga da u vrijednost koju plaa korisnik usluge$ ne ulazi vrijednost predmeta rada$ nego samo dio sredstava za rad i sam rad potreban za stvaranje prevozne usluge.
%@
6ijene u obavljanju prevoznog pro<esa formiraju se u zavisnosti prema tro9kovima$ vrsti$ spe<ifinosti robe i usluga$ udaljenosti prevoza$ odnosno prenosa$ ponudi i potra8nji na prevoznom tr8i9tu$ prema tome obavlja li se prevoz u zemlji ili me;unarodni$ prema obimu dodatnih radnji tokom prevoza i prenosa usluga i poruka u po9tanskom i telekomunika<ionom saobraaju i dr. +eliina vrijednosti prevoznih usluga zavisi od velikog broja faktora$ kao 9to su: vrsta saobraajnog sredstva ili postrojenja$ obima sredstava$ gustoa i razvijenost saobraajne infrastrukture$ uslova eksploata<ije$ stepena neravnomjernosti prevoza ili prenosa vrijednosti !usluga i poruke"$ brzina kretanja i ostali faktori znaajni za pojedine oblike prevoza. .. CIJENA KOTANJA PREVOZNIH USLUGA Prevozna usluga predstavlja izraz premje9tanja roba i putnika izme;u razliitih prostornih taaka izvori9ta i odredi9ta prevoza. > <ilju organizovanja i realizovanja pro<esa proizvodnje prevoznih usluga$ prevozna preduzea anga8uju i tro9e potrebna sredstva za proizvodnju$ !predmete rada i sredstva za rad" i radnu snagu. *eki od ovih tro9kova su direktno uslovljeni odvijanjem pro<esa proizvodnje prevoznih usluga$ dok su drugi samo indirektno vezani za taj pro<es i nastaju u vezi organizovanja i upravljanja ukupnim poslovanjem preduzea. edinina <ijena ko9tanja$ odnosno <ijena ko9tanja po = nkm$ kao jedini<a kojom se izra8ava obim prevoza$ predstavljae rezultat odnosa tro9kova poslovanja i ostvarenog obima prevoza$ tj: /i+e!a (oFta!+a # !(m G TroF(o"i &oslo"a!+aHOst"are!i o*im &re"o%a ,aspolo8ivi kapa<iteti$ !radni i tehniki"$ defini9u proizvodne poten<ijale prevoznih preduzea$ odnosno defini9u odre;enu Pzonu zaposlenostiQ. > posmatranoj zoni zaposlenosti najvei dio tro9kova poslovanja prevoznih preduzea je fiksnog karaktera$ odnosno nezavisan je od ostvarenog obima prevoza$ o emu je u prethodnim izlaganjima bilo vi9e rijei. +isoka zavisnost ko9tanja jedini<e prevozne usluge od stepena iskori9tenosti kapa<iteta je definisana kao 5;!k+% k+*&!%-! "!+/,!<!-!E. Ova zakonitost va8i$ kako za prevozno preduzee kao poslovni sistem$ tako i za njegov organiza<ioni dio$ pa sve do pojedinanog prevoznog kapa<iteta$ !voza$ broda$ aviona$ kamiona$ autobusa". )tepen iskori9tenosti ukupno raspolo8ivih kapa<iteta jeste glavni faktor od koga zavisi jedinina <ijena ko9tanja prevoznih usluga. +eina tih faktora upravo opredjeljuje stepen iskoti9tenosti kapa<iteta$ a neki od njih djeluju na <ijenu ko9tanja i nezavisno. +a8niji od tih faktora su slijedei: =. udaljenost prevoza$ %. te8ina robe$ 5. vrsta robe$ 3. odnos bruto i neto rada$ 2. stepen iskori9enja tovarne spsobnosti prevoznih kapa<iteta$ 7. stepen neravnomjernosti prevo8enja$ 1. uslovi eksploata<ije$ @. kvalitet prevozne usluge$ '. gustina i razvijenost saobraajne mre8e.
%'
U8! -'%+"& ),'6+;!. Poveanje udaljenosti prevoza rezultira u rastu tro9kova prevoza$ ali taj rast nije propor<ionalan$ ve degresivan$ jer tro9kovi rastu sporije od rasta daljine prevoza. Degresivan rast ukupnih tor9kova dijelom je opredijeljen degresivno9u tro9kova koji nastaju na transportnom putu$ ali je ipak dominantno opredijeljen konstantno9u poetno: zavr9nih tro9kova. Eeljezni<a$ vazdu9ni i vodeni vidovi saobraaja imaju vee poetno: zavr9ne tro9kove$ konkurentniji kod prevoza na vea rastojanja i obrnuto$ drumski saobraaj sa manjim poetno:zavr9nim tro9kovima je konkurentniji od prevoza na kraa rastojanja. Porast udaljenosti prevoza vodi ka smanjenju jedinine <ijene ko9tanja = nkm i u svim vidovima saobraaja va8i pravilo: vea udaljenost manja <ijena ko9tanja = nkm. T':#%! ,+/' direktno djeluje na rast ukupnih tro9kova pojedinane prevozne usluge$ ali to dejstvo tako;e nije propor<ionalno ve degresivno. V,"&! ,+/' uslovljava tro9kove i <ijenu ko9tanja prevozne usluge u mjeri u kojoj pojedine vrste roba zahtijevaju spe<ijalizovane prevozne kapa<itete$ koji moraju obezbijediti ouvanje upotrebne vrijednosti robe u pro<esu prevoza. O8%+" /,9&+ # %'&+ ,!8!. Da bi se prevezla koliina od S tona robe na odstojanje do B kilometara$ mora se izvr9iti rad koji obuhvata i prevoz samog voznog sredstva L vagona$ kamiona$ broda L u kome je smje9tena roba. >kupan bruto rad koji se izvr9i u <ilju transportovanja S tona robe na odstojanju B kilometara je: R C ?F D T> G L gdje je: R T ukupan obim rada !bruto rad"$ 6 T koliina robe !neto te8ina po9iljke"$ 7 T sopstvena te8ina prevoznog sredstva$ 8 T udaljenost prevoza Odnos izme;u bruto i neto rada zavisi od vrste prevoznog sredstva$ vrste robe$ stepena iskori9tenja prevoznog sredstva itd. *a 8eljezni<i$ na primjer$ odnos izme;u bruto i neto rada zavisi od sopstvene te8ine vagona$ koja je uslovljena njegovim tehnikim osobinama L i od vrste robe koja se prevozi. #o zavisi od spe<ifine te8ine robe$ njene zapremine$ dimenzije$ a isto tako i od uslova pod kojima se roba transportuje !u rasutom stanju$ posebno pakovanje$ spe<ijalna ambala8a itd.". Anai$ na odnos izme;u bruto i neto rada utie stepen kori9tenja tovarne te8ine kola$ 9to zavisi od vrste robe i vrste po9iljke !da li je po9iljka kolska ili denana". Odnos izme;u bruto i neto rada ne utie samo na kori9tenje tovarne te8ine prevoznog sredstva$ nego obuhvata i prevoz praznih transportnih sredstava od istovarnog do utovarnog mjesta$ zatim prevoz natovarenog transportnog sredstva od mjesta utovara do mjesta istovara. Aato tro9kovi nastali na izvr9enju praznih vo8nji$ moraju da se dodaju na tro9kove obavljanja samog pro<esa prevoza. /ksploata<ija saobraajnih sredstava utvr;uje se putem tzv. Coefi<ijent korisnog rada prevoznog sredstva. )vako prevozno sredstvo ima svoju sopstvenu te8inu i na njegovo premje9tanje mora se utro9iti izvjesna koliina 8ivog i opredmeenog rada. Ovaj koefi<ijent korisnog rada prevoznih sredstava$ na prvom mjestu$ zavisi od koliine statikog optereenja prevoznog sredstva !vagona$ kamiona$ teretnjaka" i ukoliko je taj koefi<ijent manji$ utoliko je ostvareno bolje iskori9tenje transportnih kapa<iteta$ pa time$ pod ostalim neizmijenjenim uslovima$ ni8i tro9kovi po jedini<i prevozne usluge.
5&
S&')'% #"k+,#*&'%-! &+6!,%' ")"+/%+"&# ),'6+;%#7 k!)!2#&'&! je dijelom obja9njen preko njegovog dejstva na odnos bruto i neto rada u prevozu. +ea iskori9tenost tovarne sposobnosti !kapa<iteta sjedi9ta" znai vei stepen iskori9tenja individualnog apa<iteta vozila$ 9to po sebi izaziva efekte Pzakona ko9tanja saobraajaQ izra8ene u smanjivanju jedinine <ijene ko9tanja prevoza. N',!6%+(-',%+"& ),'6+;! mo8e da bude vremenska i teritorijalna. 0o8e da se ispoljava u toku jednog dana i u toku jedne godine. +remenska neravnomjernost utie na nain prevo8enja i na stepen iskori9tenja prevoznih kapa<iteta. ) obzirom na strukturu tor9kova prevoznih usluga$ tro9kovi po jedini<i prevozne usluge rastu u znatnoj mjeri$ ukoliko se kapa<iteti nedovoljno koriste. #eritorijalna neravnomjernost u saobraaju ispoljava se na taj nain 9to se u jednom prav<u prevoze puna kola$ a u drugom prazna. #akva prevo8enja su nu8na pojava u svakoj zemlji. *aje9a je pojava da u rejone koji masovno tovare robu u otvorena kola !ugalj$ rude$ drvo"$ dolazi roba koja se tovari u zatvorena kola !8ito$ artikli ishrane$ gotovi industrijski proizvodi itd." i obrnuto. Ova teritorijalna neravnomjernost utie na stepen iskori9tenja prevoznih sredstava. U" +6# 'k") +!&!2#-'. > te uslove spadaju prvo$ elementi i karakteristike saobraajnog puta i drugo$ tehnike karakteristike saobraajnog sredstva. > prvu grupu dolazi profil pruge$ odnosno puta$ raspored i udaljenost prostornih razmaka !na 8eljezni<i". > drugu grupu spadaju vuna snaga lokomotiva$ kamiona i broda$ nain njihovog kori9tenja itd. Osim toga$ brzina prevoza koja nastaje kao rezultat jednih i drugih faktora$ tako;e utie na veliinu tro9kova. K6! #&'& ),'6+;!. Cvalitet prevoza robe se ogleda naroito u brzini prevo8enja i u ouvanju upotrebne vrijednosti robe. G9"&#%! # ,!;6#-'%+"& "!+/,!<!-%' (,':'$ >koliko je jedna saobraajna mre8a razvijenija$ znai$ ukoliko je gu9a$ to postoji mogunost za ostvarivanje kraih transportnih veza izme;u pojedinih mjesta. *a taj nain roba prelazi krae odstojanje od proizvo;aa do potro9aa. (u9a mre8a posredno utie na <ijenu ko9tanja prevozne usluge.
0. TARIFNA POLITIKA 0.1. U +=! &!,#1%' )+ #&#k' #arifna politika sadr8i osnovna naela i <iljeve$ a realiza<ija je kroz tarifni sistem. *ajva8niji dio tarifne politike ine tarife$ njihova osnova i struktura$ a u operativnom smislu nain njihovog utvr;ivanja i njihove primjene. Abog op9teg dru9tveno i ekonomskog znaenja saobraaja dru9tvo pokazuje poseban interes za formiranje <ijena prevoznih usluga. )toga ono zadr8ava sebi pravo ue9e ili bar uti<aj na utvr;ivanje tih <ijena. 6ijene usluga su jedan od glavnih faktora u poslovanju saobraajnih preduzea i u utvr;ivanju uslova konkuren<ije na prevoznom tr8i9tu. Iskustvo tako;er$ pokazuje da nivo i sastav vozarina utie na veliinu potra8nje za prevoznim uslugama$ veliinu iskori9tavanja kapa<iteta$ te veliinu uinaka izra8enih u koliini obavljenog rada ili novanom iznosu ostvarenog prihoda. /fikasno iskori9tavanje ekonomskih resursa jedan je od najva8nijih uinaka 9to se <ijenama prevoza 8eli postii. )lo8enost i te8ina utvr;ivanja tarifa ogleda se u injeni<i da se one iskazuju za hiljade roba razliite vrste$ namjene i prevoznog obilje8ja$ 9to se kreu izme;u velikog broja mjesta$ te razliitih izvori9ta i odredi9ta i na razliitim udaljenostima. 0o8e se rei da je umijee
5=
dr8ave da maksimizira pozitivne uinke tarifne politike$ te da izbjegne ili ubla8i sukobe me;u njima. Corisni<i prevoznih usluga 8ele niske vozarine$ ponu;enim uslovima prevoza. ) druge strane$ saobraajna preduzea nastoje osigurati vozarine koje e u dugom periodu garantovati najvi9e mogue neto:povrate. Anai$ sve 9to je u vezi s vozarinama$ od posebnog je interesa za privredu u vrijeme kad op9ti nivo <ijena raste ili pada. #ada je va8no znati da li se udio tro9kova prevoza u ukupnim proizvodnim tro9kovima smanjuje ili poveava$ odnosno da li se materijalni polo8aj prevoznika pogor9ava ili pobolj9ava. )tabilnost vozarina u veini se sluajeva smatra po8eljnom i za prevoznika i za korisnika prevoznih usluga. Prvom to osigurava postojanost prihoda i sigurnost poslovanja pod uslovom da su ustaljeni i ostali odnosi <ijena na tr8i9tu. Aa korisnike prevoznih usluga stabilnost vozarina jednako je va8na$ kao 9to je va8na op9ta stabilnost <ijena na tr8i9tu ili stabilnost deviznog teaja pri sklapanju ugovornih poslova. >tvr;ivanje <ijena prevoznih usluga podre;eno je odre;enim zakonitostima koje$ osim o stepenu interven<ije dr8ave$ zavise o tome formiraju li se <ijene u uslovima potpune konkuren<ije$ monopola ili oligopola. Pritom je znaajno da se <ijene prevoznih usluga ne formiraju na isti nain kao 9to se to doga;a sa <ijenama industrijskih ili poljoprivrednih proizvoda. ,azlog su$ prije svega$ slo8enost prevoznih problema i te8ina naela u saobraaju. #ome tako;er$ pridonosi dvostruki karakter saobraaja$ 9to se tretira i kao ekonomska djelatnost i kao javna slu8ba. ,azloge za postojanje razlika u nainu formiranja <ijena prevoznih usluga i veine ostalih roba i usluga svrstavaju u sljedee tri grupe: =. +ozarine su podvrgnute jaoj javnoj kontroli od <ijena nekih drugih proizvoda i usluga. %. avnom se politikom provodi uskla;enija ak<ija u odre;ivanju <ijena u saobraaju nego 9to se to doga;a u drugim djelatnostima. Aa to postoje dva razloga. Prvi je da je veina vozarina izra;ena u okviru poslovnih udru8enja za vozarine$ a drugi je 9to su i sama udru8enjima garant u borbi protiv monopola. 5. Corisni<i prevoznih usluga$ pogotovo oni u robnom prevozu$ aktivniji su u oblikovanju <ijena od kupa<a proizvoda i usluga veine ostalih djelatnosti. 0ogue su i druge razlike u nainu utvr;ivanja <ijena. #o zavisi o zakonskim rje9enjima$ poslovnim odnosima$ tradi<iji i slino. *ije$ na primjer$ neva8no spomenuti$ da je u industriji mogue utvr;ivanje <ijena za svaki pojedini proizvod$ dok u saobraaju$ posebno 8eljeznikom$ takva mogunost uop9te ne postoji. >mjesto toga$ <ijene prevoznih usluga se formiraju za grupe usluga proizvedenih pod prosjenim uslovima eksploata<ije. >tvr;ivanje vozarina sastoji se od dva glavna postupka: =" utvr;ivanja op9teg nivoa vozarinaF %" utvr;ivanja iznosa pojedinih vozarina. Prvim se pristupom 8eli stei predstava o prihodu$ 9to se oekuje$ ostvariti naplatom svih vozarina. Drugim se postupkom 8eli ustanoviti neposredni uinak predlo8enih vozarina na fiziko kretanje robnog i putnikog prevoza$ te na novani rezultat$ odnosno veliinu prihoda. Dok prvi postupak ima finansijsko:prognostiko obilje8je$ drugi postupak upozorava na mogue pona9anje ekonomskih subjekata na tarifne odredbe. > su9tini se$ dakle$ radi o dva me;usobno uslovljena i praktiki neodvojiva postupka$ 9to se mora imati na umu kad se utvr;uje tarifna politika. 0. . T'+,'&"k' +"%+6' ;! )+ #&#k9 2#-'%' > saobraaju <ijene obavljaju dvije va8ne fun<kije: a" proizvo;aima usluga
5%
pokazuju jesu li <ijene njihovih usluga prilago;ene potra8nji i u kojoj mjeri i b" ra<ioniraju potro9nju raspolo8ivim uslugama. Op9te teoretske osnove za politiku <ijena prevoznih usluga poele su se razvijati jo9 prije stopedeset godina$ u vrijeme kad je otpoeo brzi razvoj 8eljezni<a. Pritom je znaajno da mnoge tada9nje dileme postoje jo9 i danas. +e su tada do izra8aja do9la dva$ pomalo oprena shvatanja o poslovanju 8eljezni<e i rijene plovidbe i o odre;ivanju njihovih tarifa: preduzetniki kon<ept ili tarifna naela s gledi9ta 8eljezni<e$ kao ekonomskog preduzea i kon<ept javne slu8be ili tarifna naela$ s gledi9ta privrede. Prema prvom shvatanju$ 8eljezni<a ima pravo te8iti maksimiziranju profita i u tu svrhu formirati prevozne <ijene kojima e pokriti tro9kove svog poslovanja$ te usto osigurati odgovarajui prirast kapitala. Prema drugom kon<eptu$ rad se 8eljezni<e$ a i rijene plovidbe$ smatra izuzetno va8nim za dru9tvo$ pa stoga u odre;ivanju <ijena prevoza primarni <ilj nije profit preduzea$ ve maksimiziranje dru9tvenog proizvoda. > tom sluaju$ <ijene koje propisuje dr8ava$ ne moraju pokriti sve tro9kove$ 9to praktino znai da odgovornost za investi<ije i pokrivanje poslovnih gubitaka preuzima dr8ava. Abog toga se i diferen<iranje <ijena provodi prema <iljevima op9te privredne politike$ ukljuujui i naelo diferen<ija<ije prema vrijednosti prevezene robe. *i jedan se od ova dva kon<epta ne mo8e izdvojiti i primijeniti u svom izvornom obliku$ ve u me;usobnoj kombina<iji pojedinih njihovih elemenata. Aa utvr;ivanje teoretskih osnova politike <ijena u saobraaju va8ne su tako;er$ rasprave$ vo;ene izme;u dva svjetska rata$ o graninim tro9kovima i njihovoj primjeni u vo;enju tarifne politike. >oeno je da u ekonomski razvijenim zemljama prevladavaju saobraajne grane s velikim fiksnim kapitalom i da su granini tro9ovi$ u pravilu$ ni8i od prosjenih tro9kova. >pravo zbog toga$ se predlagalo da granini tro9kovi budu prihvaeni kao osnova za odre;ivanje <ijena prevoza. Problemi do kojih je do9lo u saobraaju poslije drugog svjetskog rata$ prije svega$ oni koji su proistekli iz o9tre konkuren<ije drumskog i 8eljeznikog saobraaja$ zahtijevali su pronala8enje novih teoretskih osnova za vo;enje politike <ijena. *o$ za razliku od prija9njih odnosa$ koji su prete8no bili optereeni pitanjem monopola$ novi su odnosi bili suoeni s pitanjem konkuren<ije.
0. 0. O)*&! )+ #&#k! 2#-'%! >kupna visina <ijena jest ponderirana veliina pojedinih vozarina$ od kojih svaka odra8ava novanu protuvrijednost usluge koju otpremni<i robe i putni<i plaaju. Ona mo8e biti tako visoka da obeshrabruje postizanje dovoljne veliine prevoza$ te da time onemoguuje pokrie tro9kova date usluge$ ili tako niska da ne osigurava dovoljan prihod za tu uslugu. )uvi9e visoke vozarine mogu$ dale$ dovesti do nepotpunog iskori9tavanja kapa<iteta$ a suvi9e niske vozarine do njihovog nerazumnog iskori9tavanja i nemogunosti normalnog odr8avanja. ) druge pak strane$ primjerena visina vozarine mo8e vi9e nego pokriti tro9ak njene proizvodnje. )matra se da je vje9tina tarifne politike$ utvrditi takvu visinu vozarina kojom e se uspostaviti razuman odnos izme;u potreba za prevozom i stepena iskori9tavanja postojeih kapa<iteta. > skladu s tim$ op9ta se politika vozarina mo8e svrstati u tri glavne grupe: =" da se usluge ponude besplatno$ %" da se ponude uz djeliminu naknadu i 5" da se ponude uz punu naknadu.
55
=. Besplatni p"evoz zasniva se na injeni<i da$ osim neposrednih koristi saobraaja izaziva i velike posredne koristi. #o je donekle opravdanje za politiku dru9tva da prevoz$ kao Pjavna slu8baQ$ sve svoje usluge obavlja besplatno na isti nain kao 9to to ine obrazovne$ zdravstvene i druge sline javne ustanove. Osim jasne podr9ke dosta je argumenata i protiv takve politike. ,azlog je 9to u tom sluaju tro9kove izgradnje$ odr8avanja i iskori9tavanja prevoznih kapa<iteta podmiruje dr8ava iz prihoda poreznih obveznika$ pa i onih koji se ne koriste tim kapa<itetima ili u veoma ogranienoj mjeri. Dosada9nje iskustvo$ nadalje$ pokazuje da besplati prevoz potie nera<ionalna kretanja putnika i roba$ bez obzira na udaljenost$ stvarne potrebe i vrijednost prevezene robe. Prema toj osnovi$ u relativno najpogodniji polo8aj dolaze najudaljeniji korisni<i prevoznih usluga i otpremni<i niskovrijedne$ glomazne i te9ke robe. 0o8e se rei da takva tarifna politika jo9 vi9e ukljuuje vladu u djelatnost prevoza$ te je dovodi u polo8aj da poveava ionako visoke poreze i neefikasno obavlja aloka<iju resursa. %. P"ema d"u om$ prevozne se usluge mogu ponuditi uz djeliminu naknadu$ visina bi naknade trebala biti 9to ni8a$ odnosno tako niska da pokrije samo varijabilne tro9kove$ tj. tro9kove goriva$ maziva i ostalog materijala$ te plate osoblja koje neposredno uestvuju u proizvodnji prevoznih usluga. Da bi se u odre;ivanju <ijene konkretnoj usluzi$ u obzir trebala uzeti koliina prevozne robe$ du8ina prevoznog puta$ nain prevoza i vrsta upotrijebljenog prevoznog sredstva. 5. 7"e9a i uop9te prihvaena politika <ijena u saobraaju za pravilo utvr;ivanja visine vozarine$ uzima tro9ak same usluge. #aj tro9ak ini iznos operativnih tro9kova$ poreza i povrata na ulo8ena sredstva koji treba biti dovoljno velik da na du8i rok privue potrebni kapital. )matra se da je tarifiranje prema tro9kovima prevoza opravdano$ jer ono$ pod uti<ajem konkuren<ije$ dovodi do adekvatne i djelotvorne prevozne slu8be$ te do najni8ih ukupnih transportnih tro9kova za privredu i dru9tvo. #o znai$ da politika tarifiranja$ prema tro9kovima$ nema opravdanja samo sa stajali9ta ekonomike preduzea i rentabilnosti njegovog poslovanja$ ve i sa stajali9ta interesa dru9tva. Problem je$ me;utim$ 9to je stvarni tro9ak svake konkretne prevozne usluge jedva mogue utvrditi$ pa se on odre;uje samo pribli8no. 0. 3. O8,'B#6!%-' 2#-'%! Premda na <ijenu prevozne usluge bitno utie tro9ak njene proizvodnje$ stvarni iznos novane naknade za pru8enu uslugu$ ako se iskljui eventualna interven<ija dr8ave$ zavisit e o tr8i9tu. #o pretpostavlja maksimiziranje pozitivne razlike izme;u tro9kova proizvodnje usluga i prihoda$ 9to e iz toga proizai. edan od naina da se to postigne jest pridavanje odgovarajue pa8nje elastinosti potra8nje za prevoznim uslugama. )a stajali9ta prevozne organiza<ije po8eljno je odrediti vozarine koje e biti vi9e za one robe ili robne razrede za koje je prevozna potra8nja neelastina i obratno. -ko se to mo8e uiniti$ mala je vjerovatnoa da e se prevoz smanjiti ili da e skrenuti drugom prevozniku$ odnosno na druga prevozna sredstva. Odre;ivanje <ijena se mo8e posmatrati u uslovima konkuren<ije$ monopola i oligopola.
53
> uslovima konkuren<ije$ u kojima su me;usobni odnosi determinirani neovisnim odlukama svih kupa<a i svih prodavaa prevoznih usluga$ tr8i9ne su <ijene rezultat sveukupnih odnosa ponude i potra8nje. ) druge pak strane$ <ijene utiu na ponudu i potra8nju$ pokazujui tenden<iju da se stabiliziraju na nivou na kojem se izjednaavaju ponuda i potra8nja za datom uslugom. > uslovima savr9ene konkuren<ije prodavai prevoznih usluga prilago;avaju ponudu svojih usluga stanju na tr8i9tu. > takvim su uslovima <ijene na tr8i9tu rezultat me;usobnog djelovanja ponude i potra8nje$ od kojih je svaka od tih strana predodre;ena nezavisnim odlukama svih kupa<a i prodavaa. Proizvo;a e poveavati koliinu svojih usluga tako dugo dok je granini tro9ak njegove proizvodnje ni8i od <ijene koju mo8e postii za dodatnu jedini<u$ jer u takvim uslovima mo8e postii ekstraprofit$ ali e smanjiti ponudu svojih usluga kad granini tro9ak prema8i <ijenu koju dobije za svoju posljednju jedini<u$ jer za njega nije vi9e unosno da proizvodi tu jedini<u. 6ijena e tada biti jednaka graninom tro9ku$ ili ak ni8a od njega. Aa razliku od prodavaa usluga u uslovima konkuren<ije$ monopolisti nije zadana <ijena. Cao jedini prodava na prevoznom tr8i9tu on sam odre;uje <ijenu po kojoj e prodavati svoje usluge. *o$ pritom monopolist mora voditi rauna o odnosu izme;u graninog tro9ka i graninog prihoda za dodatnu jedini monopolnim uslovima <ijena e prema9iti granini tro9ak zbog toga 9to krivulja graninog prihoda mora biti ispod krivulje potra8nje. Osim saobraajnih razloga$ nerijetko se u odre;ivanju pojedinih vozarina istie potreba prihvatanja nesaobraajnih razloga. #o su na primjer$ unapre;enje neke druge djelatnosti$ nekog podruja$ ili ubla8avanje nekog nepovoljnog stanja. #o je$ tako;er$ unapre;enje spoljne trgovine$ razvoj PmladeQ industrije$ poljoprivrede i nerazvijenih krajeva$ ili pak$ smanjenje saobraajne zakrenosti u gradovima$ u nekim regijama$ ili na nekim prav<ima. > posljednje su vrijeme$ tako;er$ sve uestaliji zahtjevi da se politikom <ijena pridonese smanjenju nepovoljnog uti<aja saobraaja na ljudsku sredinu. Iako su mnogi od tih razloga opravdani$ barem dva pitanja nije kod toga mimoii: prvo$ kolika je mogunost udovoljavanja tim zahtjevima u izradi vozarina i drugo$ u kojoj je mjeri saobraaj pozvan da pridonese rje9enju tih pitanja. Ostvarenje prvog <ilja ima prete8no komer<ijalno$ a drugog$ prete8no op9te ekonomsko obilje8je. ) tim u vezi$ mo8e se rei da je dobro ako potra8nja za nekom uslugom opravdava smanjenje vozarine i ako to smanjenje vozarine unapre;uje odre;enu djelatnost. 0e;utim$ smanjenje vozarine$ 9to omoguava poveanje prihoda faoriziranom otpremniku robe$ nepravedno je za onog otpremnika robe koji nema takvu pogodnost.
3. TARIFNI SISTEMI 3. 1 V,"&' &!,#1%#7 "#"&'(! Pod tarifnim sistemom podrazumijevamo <jelokupnost tarifa jednog saobraajnog sredstva i skup naela na kojima su te tarife izgra;ene. ?itna obilje8ja i karakteristike tarifnog sistema proistiu iz tarifnih naela. #o znai da se tarifni sistemi i razlikuju me;u sobom po tome koje je naelo imalo odluujuu ulogu pri utvr;ivanju prevoznih <ijena i kakvi su <iljevi postavljeni tarifskoj politi<i. Postoje etiri vrste tarifnih sistema:
52
=. prirodni$ %. ekonomsko:politii$ 5. dr8avni i 3. mje9oviti I pored toga 9to se tarifni sistemi me;usobno bitno razlikuju$ primjena samo jednog od njih u provedbi tarifne politike je nepoznata. Ono 9to tarifama daje bitno obilje8je$ sa nainom konstruk<ije tarifa !tarifnih tabli<a$ <ijena" u provedenoj tarifnoj politi<i predstavlja tarifni sistem. Aavisno od toga kome je naelu dat prioritet$ koji je tarifni sistem vi9e zastupljen$ daje ukupno obilje8je tarifa u provo;enju tarifne politie. )va etiri tarifna sistema datiraju iz vremena postojanja vi9e tarifnih razreda na Eeljezni<i$ i svi polaze od prin<ipa da veliinu prevozne usluge odre;uje vrijednost robe !ad valorem". Ovom prilikom date su samo osnovne naznake tarifnih sistema. 3. 1. 1 P,#,+8%# &!,#1%# "#"&'( Osnovne karakteristike prirodnog tarifnog sistema ili tarifni sistem po prostoru i te8ini sastoji se u tome 9to kao baza za utvr;ivanje prevoznih <ijena slu8e tro9kovi prevoza. *aelo ra<ionalnog kori9tenja prevoznih sredstava ima znatnog uti<aja na formiranje prevoznih <ijena za pojedine robe. Osnovni elementi od kojih zavisi veliina vozarine za pojedine robe jesu: te8ina robe i njena koliina$ odnosno te8ina i zapremina$ nain transportovanja robe !brzovoz ili sporovoz"$ vrsta kola u kojima se roba prevozi itd. Cod ovog sistema ne postoji 9irok raspon u <ijenama prevoza pojedinih vrsta roba. Anatno su su8eni tarifni rasponi. Primjena ovog sistema poetak je primjene &ri! i&a H;! -'8%!k9 9" 9=9, -'8%!k! &!,#1!E$ ime se donekle napu9ta prin<ip !ad valorem". )istem je pogodan u uslovima monopola na transportnom tr8i9tu za odre;ene vrste roba. /konomsko:politiki interesi dr8ave do sada nisu bili naklonjeni potpunoj primjeni ovog tarifnog sistema. 3. 1. . Ek+%+("k+-)+ #&#$k# &!,#1%# "#"&'( Ovaj tarifni sistem ima za osnovi formiranju tarifa za pojedine robe vrijednost robe se uzima u raznim varijantama. Ovaj sistem se naziva i klasifika<ionim sistemom$ odnosno sistemom klasifikovanja po vrijednosti. > ovom sistemu vrsta robe i njena vrijednost imaju odluujuu ulogu. edna od karakteristika ovog tarifnog sistema jeste vrlo velika diferen<ija<ija prevoznih <ijena$ tako da postoje znatne razlike izme;u najvi9e i najni8e <ijene prevoza. ,azlika izme;u najvi9e i najni8e <ijene prevoza u jednoj tarifi naziva se tarifni raspon. > ovom tarifnom sistemu tro9kovi prevoza pokrivaju se samo u prosjeku$ tako da se izvjesne robe prevoze znatno iznad prosjene <ijene prevoza$ a druge ispod prosjene <ijene prevoza. )istem je dosta komplikovaniji od prirodnog tarifnog sistema$ te8i je za primjenu i zahtijeva postojanje obimne nomenklature roba sa detaljnom klasifika<ijom L razvrstavanjem roba u pojedine tarifne razrede.
57
3. 1. 0 D,:!6%# &!,#1%# "#"&'( Cod ovog tarifnog sistema dr8ava ima pravo da svojom ekonomskom politikom poma8e razvoj pojedinih privrednih grana ili oblasti i da mo8e kroz tarife sprovoditi tu svoju politiku. Dr8ava mo8e da kroz tarife djeluje u prav<u rje9avanja izvjesnih kulturnih $ so<ijalnih i nekih drugih dru9tvenih potreba. Obino dr8ava na 9irinu tarifnog raspona i usljed potreba i <iljeva ekonomske politike zahtijeva vea ili manja odstupanja konkretnih tarifnih stavova od prosjene <ijene prevoza. Dr8avni tarifni sistem ne mo8e da bude sproveden kao iskljuiv i zbog toga se on obino javlja kao dopuna ostalih tarifnih sistema. Obino se mjere ekonomske$ so<ijalne$ prosvjetne itd.politike$ sprovode u okviru ostalih tarifnih sistema i na taj nain se tarife koriste kao instrument te politike. 3. 1. 3 M-'*+6#&# &!,#1%# "#"&'( 0je9oviti tarifni sistem je kombina<ija prirodnog i ekonomsko:politikog tarifnog sistema u kome se uzimaju u obzir zahtjevi ekonomske politike dr8ave u svakoj konkretnoj zemlji. Iz ekonomsko:politikog sistema uzeta je klasifika<ija roba po njihovoj vrijednosti$ odnosno platnoj spsobnosti$ a iz prirodnog sistema utvr;ivanje prevoznih <ijena u zavisnosti od iskori9tenja tovarne te8ine i prostora kola$ te8ine robe$ brzine prevoza$ kao i daljine na koju se roba prevozi. 3. . T'%8'%2#-' 9 ,!;6+-9 &!,#1%#7 "#"&'(! 3. .. 1 K!,!k&',#"&#k' ,!;6+-! &!,#1%+= "#"&'(! ?osna i .er<egovina ima slo8enu strukturu privredno:politikog sistema$ dosta toga od ekonomske i saobraajne politike je na nivou entiteta$ 9to treba uva8avati prilikom usvajanja tarifnih naela i tarifnih sistema. > pojedinim 8eljeznikim upravama posljednjih godina mogu se primijetiti znaajne ak<ije u prav<u reforme tarifnih sistema. 0e;utim$ pristupi reformi su esto razliiti. ,azlike se javljaju uglavnom u zavisnosti od op9te saobraajne politike pojedinih zemalja s jedne strane i teorijskih prilaza rje9avanju ovih pitanja$ s druge strane. Ove tenden<ije emo ilustrovati prikazom karakteristinih tarifnih reformi > razvoju tarifnog sistema F,-*6>)CI. E/B /A*I6- izra8ena je tenden<ija napu9tanja naela Pad valoremQ i uno9enja sve vi9e elemenata naela vrijednosti prevozne usluge u formiranju prevoznih <ijena. Ono 9to karakteri9e tarifni sistem fran<uskih 8eljezni<a je primjena teorije marginalnih tro9kova i jednakih dodataka L Ppea8aQ. Prema tome$ u prin<ipu$ prevozne <ijene se sastoje iz dva dijela$ od kojih je jedan dio isti za sve grane saobraaja za odre;ene prevoze i odstojanja pod nazivom PpeageQ$ a drugi dio je razliit i on pokriva marginalne tor9kove. 0arginalne tro9kove sainjavaju: : tro9kovi osoblja vue i pratnje voza$ : tro9kovi pripreme voznih lokomotiva$ : tro9kovi energije i potro9nog materijala$ : tro9kovi tekueg odr8avanja lokomotiva i kola$ : tro9kovi kamata i amortiza<ije lokomotiva i kola$
51
: marginalni tro9kovi odr8avanja pruge. Ovim tro9kovima dodaju se jo9 i tro9kovi odr8avanja instala<ija elektrine vue$ iako se ne smatraju marginalnim tro9kovima. 0arginalni tro9kovi se utvr;uju za svaku prugu$ odnosno odsjek pruge i to diferen<iranjem na tro9kove prevoza direktnim vozovima i tro9kove prevoza teretnim vozovima za razvoz i skupljanje bruta. Pri tome se varija<ije u prevoznim <ijenama odre;uju na bazi svo;enja razlika na odsje<ima pruga putem koefi<ijenta pondera<ije odstojanja. Ponderi predstavljaju odnose marginalnih tor9kova i time se uveavaju stvarne kilometarske du8ine pruge. 0e;utim$ varija<ije koefi<ijenata ponderisanja su ograniene u odnosu =:%$2 u sluajevima kada su se razlike u tro9kovima izme;u direktnih vozova na najboljim elektrifi<iranim prugama i sabirnih vozova na te9kim neelektrifi<iranim prugama pojavile ak u odnosu =:@. 3. .. . O"%+6%' &'%8'%2#-' &!,#1%#7 ,'1+,(# ,eforme tarifnih sistema jasno pokazuju tenden<iju ka mijenjanju karaktera tarifnog sistema u svim zemljama. )istem jedinstvenih prosjenih prevoznih <ijena$ zasnovan na 9irokoj klasifika<iji roba sa velikim brojem tarifnih razreda i velikim tarifnim rasponom$ baziran na dominantnom dejstvu naela Pad valoremQ sve se vi9e napu9ta. *jegovo zadr8avanje u primjeni i u uslovima razvoja ostalih grana saobraaja$ a naroito drumskog$ dovodilo je 8eljezni<u u sve te8i ekonomski polo8aj. Conkurentska sposobnost 8eljezni<e nije se mogla razvijati u takvim uslovima$ jer je sistem tarifa onemoguavao 8eljezni<u da sprijei odlivanje velike mase visokotarifirajue robe i putnika na drumski saobraaj. #o je imalo za posljedi<u pogor9avanje ekonomskog polo8aja 8eljezni<e. Depresirane <ijene i nedovoljno investiranje u razvoj 8eljezni<a od strane dru9tvene zajedni<e$ imali su za posljedi takvim uslovima u robno:novanoj privredi i razvijenom saobraajnom tr8i9tu$ moralo se pristupiti mijenjanju osnove tarifnog sistema i tarifne politike 8eljezni<e. Osnovni prava< tih promjena morao je po sili logike tr8i9ne privrede biti usmjeren na pretvaranje monopolskih tarifa u konkurentske$ na su8avanje dejstva naela Pad valoremQ i ukljuivanja dva bitna elementa u jaoj mjeri u tarifni sistem: naela vrijednosti prevozne usluge i konkurentskih odnosa. edan prava< ovih promjena izra8en je kod svih 8eljezni<a u su8avanju tarifnog raspona$ smanjenju broja razreda$ poveavanju razlike i tarifiranju prema kori9tenju tovarnog prostora i sl. u okviru jedinstvenih prevoznih <ijena. > su9tini$ ovaj prava< se ispoljava u te8nji ka pribli8avanju i donje i gornje grani<e <ijena ka prosjenoj <ijeni$ odnosno veem pribli8avanju$ utvr;ivanju <ijena baziranih na prosjenim tro9kovima na <ijeloj mre8i. Drugi prava<$ koji se izra8ava naroito u posljednje vrijeme$ pored ovih mjera usmjerenih na su8avanje dejstva naela Pad valoremQ$ karakteri9e se radikalnijim uno9enjem u sistem kao osnovnog naela L vrijednosti prevozne usluge diferen<iranjem <ijena i po prugama. Ovaj prava< u su9tini unosi bitne promjene u sistemu <ijena$ jer ih u daleko veoj mjeri pretvara u konkurentske na rela<ijama gdje se konkuren<ija izme;u 8eljezni<e i ostalih grana saobraaja i ispoljava. 4. STRUKTURA I VRSTE TARIFA
5@
> saobraaju se obavljaju dvije vrste usluga: prevoz robe i prevoz putnika. Aato tarife predvi;aju dvije osnovne vrste prevoznih <ijena: =. voznu <ijenu za prevoz putnika i %. vozarinu za prevoz robe. +ozne <ijene su sadr8ane u tarifi za prevoz putnika$ a vozarina u tarifi za prevoz robe. > <ilju utvr;ivanja voznih <ijena i vozarine u tarifi potrebno je na odre;eni nain primijeniti pojedina tarifna naela. +rlo esto je sluaj da pojedina naela jedno drugo iskljuuju i zahtijevaju posebno tarifiranje pri tarifiranju prevoznih <ijena. > <ilju stvaranja 9to elastinijih tarifa i mogunosti za uzimanje u obzir smjerni<a ekonomske politike dru9tvene zajedni<e$ potrebno je u svakoj tarifi da postoje dva osnovna dijela. Abog toga u strukturi tarifa razlikujemo sljedee: =. osnovni dio tarife$ koji se naziva normalnom ili redovnom tarifom i %. dopunski dio tarife koji obuhvata izuzetne ili povla9tene tarife. *ormalna L redovna tarifa obuhvata redovne uslove prevoza i tarifne stavove koji se formiraju na osnovu primjene bitnih naela koja su usvojena kao baza tarifnog sistema. > redovnoj tarifi moraju da budu uvr9teni svi normalni sluajevi prevoza$ to znai da redovna tarifa obuhvata <ijene za prevoz svih roba i putnika. ,edovna tarifa ne mo8e sama da odgovori potrebama raznolikog privrednog i dru9tvenog 8ivota$ koji dolaze do izra8aja i u saobraaju. Da bi se udovoljilo tim potrebama i da bi se tarifni sistem uinio 9to elastinijim ustanovljavaju se izuzetne tarife. Izuzetne tarife mogu biti donesene: =" sa <iljem primjene u unutra9njem saobraaju$ i %" u svrhu primjene u me;unarodnom saobraaju. Izuzetne tarife mogu biti donijete iz dva osnovna razloga$ i to: ako je to u interesu 8eljezni<e$ odnosno drugih saobraajnih preduzea kao privrednih organiza<ija$ i ako to zahtijevaju interesi dru9tvene zajedni<e. Izuzetne ili povla9tene tarife u interesu 8eljezni<e donose se uglavnom iz komer<ijalnih razloga. *jihov <ilj jeste da pridobiju transporte i da ostvare 9to bolje kori9tenje saobraajnih kapa<iteta. #akve mjere tarifne politike podrazumijevaju se u sluaju ako transportni kapa<iteti nisu dovoljno iskori9teni$ te bi sni8enje vozarinskih stavova doprinijelo potpunijem kori9tenju kapa<iteta$ pa time i sni8enje tro9kova prevoza. Izuzetne ili povla9tene tarife u interesu dru9tvene zajedni<e mogu se davati iz razloga: =. ekonomske prirode$ i %. vanekonomske prirode. *aje9e vrste izuzetnih tarifa jesu sljedee: a" izuzetne tarife koje predvi;aju sni8enje vozarinskih stavova za prevoz odre;enih vrsta roba. 6ilj takvih izuzetnih tarifa jeste da stimuli9u$ unaprijede ili za9tite proizvodnju pojedinih roba$ koje su od naroitog interesa za jednu zemlju$ !tarife za prevoz lignita$ zatim izuzetna tarifa za prevoz voa i povra i dr.". b" izuzetne tarife koje se donose u korist pojedinih privrednih grana. 6ilj ovih izuzetnih tarifa jeste da putem ni8ih vozarinskih stavova stimuli9u razvitak izvjesnih industrijskih grana ili poljoprivredne proizvodnje. Ove tarife donose se u skladu sa <iljevima ekonomske politike date zemlje.
5'
<" izuzetne tarife u korist odre;enih privrednih rejona jedne zemlje. > <ilju ubrzanja razvitka pojedinih zaostalih podruja mogu se davati ni8i tarifni stavovi za prevoz robe do ili od stani<e na tom podruju. d" Izuzetne tarife u korist drugih saobraajnih grana$ koje imaju za <ilj da usmjeravanjem prevoza na pojedine saobraajne grane obezbijede br8i razvitak onih saobraajnih grana ije je ue9e u ukupnom obimu prevoza opravdano sa dru9tvenog stanovi9ta. e" Izuzetne tarife koje imaju za <ilj stimulisanje izvoza$ odnosno uvoza. 6ilj ovih tarifa jeste: jaanje konkurentske sposobnosti na9ih proizvoda na inostranim tr8i9tima i drugo$ omoguavanje da proizvo;ai iz raznih krajeva jedne zemlje izlaze pod 9to je mogue pribli8nijim uslovima na inostrana tr8i9ta. Izuzetne izvozne tarife imaju zadatak da ubla8e dejstvo udaljenosti pojedinih proizvo;aa od izlaznih mjesta na svjetsko tr8i9te !stani<a i luka". f" Izuzetne tarife za prevoz robe koja tranzitira 8eljezniku mre8u jedne zemlje. Ove tarife nazivaju se tranzitnim tarifama. 6ilj tranzitnih tarifa jeste da pridobiju transporte ija je predajna i uputna stani<a na stranoj teritoriji$ da na svom putu budu upueni preko 8eljeznikih pruga odnosne zemlje. Izuzetne tarife se mnogo primjenjuju u tarifnim sistemima veine zemalja. Op9te je pravilo$ da 9to je manji broj tarifnih razreda u redovnoj tarifi$ odnosno 9to je manji raspon izme;u najvi9eg i najni8eg tarifnog razreda$ to je vea primjena izuzetnih tarifa. > onim tarifnim sistemima gdje je dosljednije i 9ire primijenjen prin<ip tarifiranja po vrijednosti prevezene robe$ tu je manja primjena izuzetnih tarifa. > onim$ pak$ tarifnim sistemima$ gdje je su8eno dejstvo naela vrijednosti prevozne robe$ i gdje se tarifni stavovi pribli8avaju vrijednosti prevozne usluge$ izuzetne tarife imaju 9iru primjenu. Izuzetne tarife iz vanekonomskih razloga najvi9e se primjenjuju u putnikom saobraaju$ a znatno rje;e u prevoz robe. One se donose u <ilju ostvarivanja odre;enih <iljeva so<ijalne$ prosvjetne$ zdravstvene$ fiskulturne itd. politike dru9tvene zajedni<e.
3&
?:AVA V OSNOVNI POJMOVI) STRUKTURA SAO;RA<AJNO? I TRANSPORTNO? SISTEMA

1. STRUKTURA SAOBRAAJNOG SISTEMA )aobraajni sistem je skup svih sredstava i komunika<ija kao i oblika organiza<ije njihovog kori9tenja koji slu8e savladavanju prostorne razdvojenosti u jednom odre;enom vremenu i na datoj teritoriji. Iz ovog proizilazi da strukturu saobraajnog sistema ine saobraajni<e$ saobraajna sredstva razliitih saobraajnih vidova kao 9to su: drumski !kopneni"$ vodeni$ vazdu9ni$ P## i vertikalni transport. VIDOVI:
COP*/*I:
Drumski Eeljezniki 6jevovodni
+OD/*I:
Pomorski ,ijeni Canalski ezerski +-AD>G*I: -vionski .elikopterski edriliarski P##: Po9tanski #elegrafsko telefonski VIDOVI DRUMSKO? SAO;RA<AJA 0O#O,*I: automobilski$ moto<ikistiki$traktorski A-P,/E*I #O+-,*I ?I6ICBI)#IKCI )-O*IKCI P /G-KCI *O)-KCI
3=
VERTIKA:NI TRANSPORT: liftovi !kosi i vertikalni"$ ski liftovi i kabal kranovi$ 8iare$ uspinjae
)aobraajne grane me;usobno se razlikuju kako u pogledu oblika organiza<ije tako i prema saobraajno tehnikim karakteristikama svojih sredstava. Ove razlike opredjeljuju i spe<ifinu ulogu i zadatke svake od njih u okviru saobraajnog sistema kao <jeline. ) druge strane one utiu i na razlike u pogledu sadr8aja i metode saobraajne politike koje se odnose na razvoj i djelovanje ovih saobraajnih grana$ pa prema tome i na razlike u sistemu i metodama finansiranja njihove pro9irene reproduk<ije. )a gledi9ta metoda i mjera ope saobraajne politike potrebno je razlikovati pojam saobraajnog sistema od pojma transporta$ kao privredne djelatnosti dok saobraajni sistem predstavlja u su9tini tehnolo9ko:tehniki pojam kao skup sredstava i organiza<ije njihovog kori9tenja koji slu8e za savladavanje prostorne razdvojenosti$ dotle transport kao privredna djelatnost obilje8ava dru9tveno ekonomsku funk<iju kori9tenja ovih sredstava. Iz ovog proizilazi da razvijenost i struktura saobraajnog sistema koji su uslovljeni razvojem nauke i tehnike kao ni sam nauni i tehniki napredak se ne mogu Uuskla;ivatiU sa privrednim razvojem po9to i sami predstavljaju jedan od osnovnih faktora tog razvoja. )uprotno ovome transport kao privredna djelatnost tj. obim i uslovi kori9tenja sredstava pojedinih saobraajnih grana drugim rijeima obim i asortiman saobraajne proizvodnje mogu se uskla;ivati sa potra8njom saobraajnih usluga na isti nain kao 9to se i proizvodnja ostalih privrednih djelatnosti uskla;uje sa potra8njom njihovih proizvoda. Ove bitne razlike izme;u saobraajnog sistema i transporta kao privredne djelatnosti proizilaze iz dvostruke uloge saobraajne infrastrukture. Putevi$ 8eljeznike pruge$ vodene saobraajni<e nisu samo osnovna sredstva saobraajnih grana koje ih koriste. One su u isto vrijeme kao bitni elementi strukture saobraajnog sistema jedan od opih uslova privrednog i dru9tvenog razvoja. Ova dvostruka uloga saobraajni<a uslovljava i posebne mjere saobraajne politike$ iz ega proizilazi i sistem i metode finansiranja pro9irene reproduk<ije u saobraaju$ koji se razlikuju od metode i mjera finansiranja pro9irene reproduk<ije u drugim privrednim djelatnostima. Pored ove posebne funk<ije saobraajne infrastrukture na metode i mjere saobraajne politike bitno utiu i nain tretiranja transporta kao privredne djelatnosti. De9ava se da pod transportom kao privrednom djelatno9u podrazumjevamo samo ili prete8no tzv. Ujavni saobraajU tj. djelatnost profesionalnih organiza<ija iz oblasti drumskog$ 8eljeznikog$ pomorskog ili zranog saobraaja$ iako ona ini samo jedan dio saobraajne djelatnosti u <jelini. )aobraajna politika svake zemlje ima da rje9ava veoma slo8ene probleme. Ona treba da stvara 9to pogodnije uslove da se razvoj strukture saobraajnog sistema 9to vi9e prilago;ava razvoju i potrebama privrede i stanovni9tva$ a s druge strane da se saobraaj kao privredna djelatnost organizuje i posluje na 9to efikasniji i rentabilniji nain. Dakle$ po istim prin<ipima po kojima se organizuju i posluji i sve druge privredne djelatnosti. Cod utvr;ivanja optimalne strukture saobraajnog sistema kao jedne od osnovnih preokupa<ija saobraajne politike treba naroito imati u vidu spe<ifino djelovanje struktura saobraajnog sistema na privredu i dru9tvo u <jelini. )truktura saobraajnog sistema ispoljava svoje djelovanje u ovom pogledu uglavnom u dva osnovna oblika i to: : diferen<ira uslove za razvoj pojedinih privrednih djelatnosti : struktura saobraajnog sistema djeluje kao jedan od osnovnih faktora prostorne strukture i teritorijalnog razmje9taja proizvodnih snaga.
3%
Oba ova aspekta spe<ifinog djelovanja strukture saobraajnog sistema na privredu i dru9tvo utie na opu privrednu i saobraajnu politiku$ pa samim tim na sistem i metode finansiranja pro9irene reproduk<ije u saobraaju.
)redstva 8eljeznikog saobraaja su: : vuna vozila !lokomotiva" 4 kola !vagoni" > komunika<ije spadaju: : pruge 4 terminali !stani<e" *ain organizovanja u '' O sluajeva je javni. )redstva drumskog saobraaja su: : vozila > komunika<ije spadaju: : putevi i saobraajni terminali. *ain organizovanja je javni saobraaj ! -)"$ prevoz za sopstvene potrebe !P)P"$ privatni prevoz !PP". )redstva vodenog saobraaja su: : brod : teglja 4 9lep > komunika<ije spadaju: : vodeni putevi : more : rijeka : kanal : jezero : terminali : luke : pristani9ta. *ain organiza<ije je javni saobraaj$ prevoz za sopstvene potrebe$ privatni prevoz. )redstva zranog saobraaja su: : avioni : helikopteri : bespilotne letjeli<e : jedrili<e. > komunika<ije spadaju: : koridori letova : terminali !aerodromi". *ain organizovanja je sva tri naina. )redstva <jevovodnog saobraaja su: : nema sredstava !fluid"
35
> komunika<ije spadaju: : <jevovodi : pumpne stani<e : terminali *ain organiza<ije je prevoz za sopstvene potrebe. )redstva vertikalnog saobraaja su: : uspinjae : 8iare. > komunika<ije spadaju: : pruge : korpe : elevatori : kablovi : stani<e. *ain organiza<ije je prevoz za sopstvene potrebe. +ertikalni transport slu8i za pojedinani transport i treba da savlada uspon. 6jevovodni transport je kontinuirani transport. )redstva kod telegrafa i telefona su: : impulsi. > komunika<ije spadaju: : kablovi : terminali. *ain organiza<ije je javni saobraaj i prevoz za sopstvene potrebe. Po9tanske po9iljke$ pisma i pakete ne analiziramo jer se oni prenose kroz dosada9nje klasifika<ije. Obli<i organiza<ije predstavljaju transport dok sredstva i komunika<ije predstavljaju saobraaj. )aobraajnu infrastrukturu predstavljaju saobraajni<e 4 terminali. Posmatrajui komponente saobraajnog sistema jednog regiona mo8emo doi do zakljuka da je on nastao istorijski tj. na razvoj saobraajnog sistema utiu: : demografija posmatranog podruja !narod" : prirodni resursi !bogatstvo rudom i 9umom" : geografsko:klimatski uslovi : historijski uslovi : stepen i obli<i razvoja dru9tva. #erminali su pragovi svakog saobraajnog sistema iji je zadatak prijem i otprema robe$ putnika i informa<ija. )aobraajni<e su objekti gra;eni za kretanje saobraajnih sredstava. )aobraajna mre8a je sistem saobraajni<a i saobraajnih <entara jedne ili vi9e grana saobraaja.
33
.. IINIOCI KOJI UTIIU NA SAOBRAAJ )aobraaj nastaje pod uti<ajem prirodnih$ dru9tvenih i ekonomskih inila<a koje posmatramo kao djelovanje jedinstvenog sistema. .. 1 P,#,+8%# $#%#+2# )u reljef i geolo9ka gra;a$ klima$ vode i 8ivi svijet$ a mijenjaju se ljudskim radom i njihovim prilago;avanjem potrebama ovjeka. Osnovni prirodni inio<i saobraaja prema teritoriji na kojoj djeluju nastaju iz manjim prirodnih <jelina !pustinja$ planina$ stepa$ savana$ nizije$ primorske <jeline" i veih prirodnih pojava. Odnos izme;u prirodne <jeline i tehnikog sistema saobraaja je uslovljen razvojem nauke i tehnike. Pod tehnikim sistemom saobraaja podrazumjevamo njihov stepen opremljenosti za saobraaj. ,eljef ima znaajnu ulogu u planiranju saobraaja$ a geolo9ka gra;a je elemenat izgradnje saobraajni<a. > klimatskom pogledu najpovoljniji su umjereni i suptropski pojas$ a najnepovoljniji supolarni i ekvatorijalni pojas. ,ijeke i mora omoguavaju i danas najvei transport u saobraaju. *a moru je nastao sa odre;enim <iljem$ trgovinom$ osvajanje i otkrivanjem nenastanjenih oblasti. )a op9tim razvojem nauke i njenom primjenom uti<aj inila<a postaje manje znaajan$ ali ostaje i dalje kao podloga za razvoj saobraaja u svijetu. .. . D,9*&6'%# $#%#+2# 0ogu da usporavaju ili podstiu razvoj saobraaja. #o su gustina naseljenosti i prira9taj stanovni9tva$ migra<ije tj. kretanje stanovni9tva$ raspored naselja i stvaranje gradova. Ipak odluujui dru9tveni inio<i su stepen dru9tvenog razvoja$ dru9tveni sistem$ istorijski uslovi$ politike prilike i vojno:strategijski uslovi. (usto naseljene teritorije su po pravilu posljedi<a velikog prira9taja stanovni9tva ili migra<ija : kretanja stanovni9tva na teritorijama gdje su bolji 8ivotni uslovi. Ova teritorija br8e napreduje u privrednom pogledu$ narastaju potrebe za povezivanjem sa drugim i sve udaljenijim teritorijama tako da saobraaj postaje sve znaajniji u takvim uslovima. +eliki gradovi su ubrzali razvoj saobraajnih sredstava. Aa njihove potrebe snadbjevanje se obavlja iz sve udaljenijih teritorija. .$ 1 Ek+%+("k# $#%#+2# ,azvoja saobraaja utiu na strukturu i funk<iju saobraaja. 0ogu biti op9teg i posebnog znaaja. Kinio posebne ekonomske inio<e spadaju uti<aj saobraaja na razvoj pojedinih privrednih djelatnosti: industrije$ gra;evinarstva$
32
poljoprivrede$ ugostiteljstva$ trgovine i turizma ili djeluju na pobolj9anju uslova za kori9tenje energije$ sirovina$ prehrambenih proizvoda$ prera;evina itd. Cao faktor privrednog razvoja saobraaj utie na pojavu tehnolo9kih postupaka. Prirodni$ dru9tveni i ekonomski inio<i djeluju istovremeno na pojavu i razvoj saobraaja$ me;usobno se prepliu i na razliitim djelovoma mre8e mogu razliito da utiu. Ipak op9tedru9tvenim razvojem$ stvaranjem bogatijeg dru9tva ekonomski inio<i postaju najznaajniji. 0. UTICAJ STRUKTURE SAOBRAAJNOG SISTEMA NA RAZVOJ POJEDINIH PRIVREDNIH DJELATNOSTI Djelovanje strukture saobraajnog sistema na diferen<iranje uslova za razvoj pojedinih privrednih djelatnosti proistie iz odnosa izme;u saobraajno:tehnikih karakteristika saobraajni<a i saobraajnih grana saobraaja u karakteristikama koje ispoljavalu proizvodi pojedinih privrednih djelatnosti u odnosu na prevoz. )aobraajno:tehnike karakteristike saobraajni<a i saobraajnih sredstava razliitih saobraajnih grana ogledaju se u razliitim uslovima pod kojim zadovoljavaju odre;ene potrebe$ a naroito u pogledu masovnosti$ urednosti$ redovnosti$ brzini$ sigurnosti$ elastinosti i <ijeni prevoza. One su uslovljene konstruktivnom i tehniko:tehnolo9kom sredinom pojedinih sredstava$ mijenjaju se pod uti<ajem tehnike. > pogledu masovnosti i <ijene prevoza najbolje uslove pru8aju sredstva pomorskog i rijenog saobraaja. )redstva 8eljezni<e imaju isti prevozni uinak ne9to vee <ijene$ ali zato raspola8u brzinom i redovno9u prevoza. )a svoje strane drumski saobraaj ima veu <ijenu prevoza uz odgovarajui prevozni uinak$ ali znatno 9ire prostorno djelovanje i elastinost i brzinu prevoza. +azdu9ni saobraaj ima tako;e odre;ene prednosti u odnosu na ostale saobraajne grane. ) druge strane teret koji se prevozi pokazuje tako;e znatne razike u pogledu zahtjeva za adekvatnim i ra<ionalnim prevoznim sredstvima. )irovine odnosno proizvodnja nekih djelatnosti uslovljavaju masovne redovne i jeftine prevoze na du8a rastojanja. *jima bolje odgovaraju ona saobraajna sredstva koja u veoj mjeri posjeduju ovakve karakteristike. )uprotno ovome drugi tereti zahtjevaju prevoz koji se ne vr9i uvijek u istim koliinama ili koji treba prevoziti br8e na veliki broj mjesta ili pod posebnim uslovima !bez pretovara". Izvr9enje ovakvih prevoznih zahtjeva upotrebe elastinijih saobraajnih sredstava sposobnih da svoje kapa<itete lak9e prilago;avaju promjenama u pogledu obima potra8nje saobraajnih usluga$ da mogu svojim srestvima dospjeti do 9to veeg broja mjesta da ih lak9e mogu prilago;avati posebnim zahtjevima u pogledu dimenzija te8ine ili posebnih osobina razliitih vrsta tereta koji se prevozi. Ima tereta koji zahtjeva 9to veu brzinu prevoza na raun masovnosti ili <ijene. Ovakvi odnosi uspostavljaju se kod prevoza li<a. *ajizrazitiji primjer za ovo je fenomen savremenog turizma nastao masovnim kori9tenjem putnikih automobila. Iz ovoga 9to je naprijed navedeno proizilazi da prevozne usluge razliitih saobraajnih grana nisu po pravilu me;usobno zamjenjive i da se ukoliko je usljed nepostojanosti i nedovoljne razvijenosti sredstava jedne saobraajne grane npr. 8eljezni<e koriste sredstva drugih saobraajnih grana !drumskog ili vazdu9nog saobraaja" i za one prevoze za koji su po svojim saobraajno:tehnikim karakteristikama pogodnija sredstva 8eljezni<e. *o takav prevoz nije dovoljno ra<ionalan ne samo sa gledi9ta neposrednog korisnika prevoza nego i sa op9teg privrednog stanovi9ta.
37
Do istih ovakvih nepovoljnih posljedi<a dolazi u sluajevima ako bi se usljed nerazvijenosti drumskog saobraaja koristila sredstva 8eljezni<e ili rijenog saobraaja i za one prevoze za koje je drumski saobraaj pogodniji prevozila<. Ovakva uzajamna uslovljenost karakteristika sredstava razliitih grana saobraaja i karakteristika tereta u odnosu na prevoz ukazuje na to da se optimalna struktura saobraajnog sistema ostvaruje u sluaju ako su u njemu zastupljene sve saobraajne grane i ako se razvijaju u skladu sa potrebama u prevozima$ koje svaka od njih najbolje zadovoljava. #o znai prije svega da posmatrajui savremeni saobraajni sistem u <jelini nijedna saobraajna grana nije u apsolutnoj prednosti u odnosu na drugu. ,azumije se da je sasvim druga situa<ija ako se radi o pojedinanom prevozu. #akav prevoz mo8e se po pravilu ra<ionalnije obavljati sredstvima jedne nego druge grane saobraaja u zavisnosti od njegovih karakteristika u odnosu na prevoz. )amo u tom sluaju mo8e biti govora o izboru ra<ionalnog ili manje ra<ionalnog prevoznog sredstva. >koliko$ me;utim$ u strukturi saobraajnog sistema nisu uope zastupljene ili nisu dovoljno razvijene neke saobraajne grane u odnosu na postojanje odgovarajuih prevoznih potreba stvaraju se nejednaki uslovi za razvoj i djelovanje pojedinih privrednih djelatnosti. -ko npr. osnovnu strukturu saobraajnog sistema ini 8eljezni<a postoje relativno povoljniji uslovi za razvoj primarne strukture i te9ke industrije$ nego ako osnovnu strukturu saobraajnog sistema ini drumski ili vazdu9ni transport. -ko je drumski saobraaj osnova saobraajnog sistema postoje povoljniji uslovi za razvoj lake industrije poljoprivrede$ turizma i nekih drugih djelatnosti$ nego ako osnovu saobraajnog sistema ini rijeni transport ili 8eljezni<a. Cako se u toku istorijskog razvoja pojedine saobraajne grane nisu jednovremeno pojavljivale i razvijale nu8no je dolazilo do toga da je struktura saobraajnog sistema u odre;enim vremenskim razdobljima bila jednostrana. *ju su prije pojave 8eljezni<e inili pomorski i rijeni saobraaj. Pojava 8eljezni<e u saobraaju prouzrokovala je revolu<iju u strukturi saobraajnog sisitema$ 9to je bitno uti<alo na strukturu privrede u <jelini$ kao i na me;usobne odnose pojedinih privrednih djelatnosti. Cao osnovni nosila< kopnenog saobraaja$ 8eljezni<a je vi9e favorizovala razvoj onih privrednih djelatnosti kojima je po svojim saobraajno:tehnikim karakteristikama bolje odgovarala. *a taj nain uspostavljeni su odre;eni odnosi izme;u strukture saobraajnog sistema i strukture privrede u <jelini koji su omoguavali ra<ionalno funk<ionisanje itave privrede. )ve do pojave veeg razvoja drumskog i motornog saobraaja kao najbitniji inila< strukture saobraajnog sistema 8eljezni<a se razvijala i organizovala ne samo u skladu sa obimom i strukturom privrednih potreba koje je po svojim saobraajno:tehnikim karakteristikama najbolje zadovoljavala nego i s obzirom na zadovoljavanje onih prevoza za koje bi drumski i vazdu9ni saobraaj bili efikjasnijii rentabilniji da su u to vrijeme postojali. Ovakva situa<ija uslovila je izgradnju 9iroke mre8e 8eljeznikih saobraajni<a i to ne samo na prav<ima na kojima je obim prevoza omoguavao ra<ionalno kori9tenje sredstava ove saobraajne grane nego i na nizu drugih prava<a na kojima je prevoz 8eljezni<om usljed neredovnosti ili manjih koliina tereta bio nedovoljno rentabilan. )ve ovo uz djelovanje odre;enog tarifnog sistema na 8eljezni<i koji je u takvim uslovima bilo nemogue sprovoditi jo9 vi9e je uti<alo na razvoj pojedinih privrednih djelatnosti i uspostavljanje odre;enih odnosa izme;u strukture saobraajnog sistema i privredne strukture koja je omoguavala optimalan privredni i dru9tveni razvoj. Pojava motornog$ drumskog i vazdu9nog saobraaja izmjenila je strukturu saobraajnog sistema iji su nosio<i bili rijeni saobraaj i 8eljezni<a. )ve veim
31
preusmjeravanjem na prevoz onih tereta koje je do tada prevozila 8eljezni<a ali za koje su po svojim saobraajno:tehnikim karakteristikama motorni$ drumski i vazdu9ni saobraaj bili efikasniji i rentabilniji bitno su poremeeni uzajamno postavljeni odnosi izme;u strukture saobraajnog sistema i privredne strukture. Ovo je izme;u ostalog uinilo veoma te9ko odr8ivim uspje9no funk<ionisanje postojee organiza<ije i naina poslovanja 8eljezni<e i rijenog saobraaja. Iako je od samog poetka bilo manje ili vi9e oigledno da se rje9enje ovog problema ponovnim uskla;ivanjem odnosa izme;u strukture saobraajnog sistema i privredne strukture mo8e obezbijediti na taj nain 9to bi se izvr9ile veoma krupne reorganiza<ije 8eljezni<e$ u smislu prilago;avanja kako organiza<iono i tehniko:tehnolo9ki tako i tarifno$ po obimu i strukturiprevoznih potreba$ za koje je ona najefikasniji prevozila<$ 9to se nije moglo brzo i u potpunosti ostvariti. ,azlozi su bili suvi9e krupni koji bi nastali u postojeem uskla;enom sistemu odnosa privredne strukture i strukture saobraajnog sistema. Otuda proizilazi potreba da se ovo prilago;avanje vr9i u jednom du8em vremenskom periodu na nain koji bi omoguio da se uspije9no ostvari ali i koji ne bi izazivao suvi9e ozbiljne privredne i dru9tvene pote9koe. 0e;utim$ posebni metodi i mjere saobraajne politike nisu bili izazvani samo potrebom efikasnog uskla;ivanja privredne strukture i strukture saobraajnog sistema ili bolje reeno potrebom ostvarivanja promjena u strukturi saobraajnog sistema izazvanih razvojem novih saobraajnih grana sa gledi9ta interesa privrede i dru9tva u <jelini. Posebne metode i mjere saobraajne politike jo9 vi9e su bile uslovljene veoma sna8nim uti<ajem strukture saobraajnog sistema kao i saobraajno:tehnikih karakteristikama pojedinih saobraajnih grana na prostorni aspekt privrednog i dru9tvenog razvoja. 3. STRUKTURA SAOBRAAJNOG SISTEMA KAO FAKTOR PROSTORNOG RAZMJETAJA PROIZVODNIH SNAGA +e ranije je istaknuto da razvijenost i struktura saobraajnog sistema predstavljaju jedan od osnovnih faktora formiranja prostorne fizionomije svake zemlje. Cako se u savremenim uslovima razvoja privrede i dru9tva namee neophodnost da se prostorna struktura pojedinih zemalja 9to vi9e uskla;uje sa njihovom dru9tvenom i ekonomskom strukturom i op9ta saobraajna politika dobila je jo9 jednu novu dimenziju$ ime je postala jo9 sveouhvatnija i jo9 slo8enija. Pored svog osnovnog <ilja koji se sastoji u uskla;ivanju razvoja i strukture saobraajnog sistema sa op9tom privrednom strukturom i u stvaranju uslova za razvoj i djelovanje pojedinih saobraajnih grana radi optimalnog zadovoljavanja potreba u prostornom premje9tanju ljudi i dobara saobraajna politika 9tavi9e ima zadatak da izgradnjom saobraajne infrastrukture aktivno utie na teritirijalni aspekt privrednog i dru9tvenog razvoja kao i na formiranje ra<ionalne prostorne fizionomije zemlje ili njenih podruja. Da bi se mogao bolje shvatiti uti<aj razvijenosti strukture saobraajnog sistema na ra<ionalno iskori9tavanje prostora u savremenim uslovima privrednog i dru9tvenog razvoja treba imati posebno u vidu dva osnovna momenta. Prvo razliku u saobraajno:tehnikim karakteristikama saobraajni<a i saobraajnih sredstava razliitih saobraajnih grana i drugo dvostruku funk<iju saobraajni<a. *aime da one predstavljaju ne samo osnovna sredstva proizvodnje saobraajnih usluga tj. saobraaja kao privredne djelatnosti nego u isto vrijeme i opih uslova razvoja privrede i dru9tva u <jelini. )lino kao i kod diferen<iranja uslova za razvoj pojedinih privrednih djelatnosti struktura saobraajnog sistema tj. zastupljenost i razvijenost saobraajnih grana koje ga sainjavaju diferen<ira uslove i za teritorijalni razmje9taj proizvodnih snaga$ time i za
3@
privredni i dru9tveni razvoj odre;ene teritorije. )vi aspekti ovog uti<aja jo9 uvijek nisu u dovoljnoj mjeri proueni. Ovo naroito iz razloga 9to savremene teorije loka<ije$ a posebno uti<aja saobraaja na prostorni razmje9taj proizvodnih snaga jo9 se bave pojedinanim uglavnom tehnikim problemima iz ove oblasti. 0e;utim$ kompleksnija razmatranja ovog problema koji je od posebnog znaaja za op9tu privrednu i saobraajnu politiku$ a posebno za politiku izgradnje saobraajne infrastrukture jo9 uvijek nedostaje. Prije svega potrebno je istai da jedno ra<ionalno ili manje raionalno organizovanje prostora$ a posebno prostorni razmje9taj proizvodnih snaga. >glavnom posljedi<e djelovanja objektivnih faktora kao 9to su uslovi istorijskog razvoja$ geografski i klimatski uslovi$ razmje9taj prirodnih bogatstava itd. ,azumije se da i subjektivni faktori$ a posebno dru9tveno ure;enje$ privredni sistem i mjere konkretne privredne politike pri tome imaju odgovarajue djelovanje koje u su9tini u relativno maloj mjeri mo8e da pomjeri djelovanje naprijed navedenih objektivnih faktora. 0e;u objektivne faktore koji uslovljavaju odre;eni prostorni razmje9taj proizvodnih snaga posebni znaaj ima struktura saobraajnog sistema kao i promjene koje u njoj nastaju. > toku istorijskog razvoja savremene privrede i dru9tva moglo bi se smatrati da se do sada postojea podjela tri razliita tipa teritorijalnog razmje9taja proizvodnih snaga$ koji su nastali prete8no pod uti<ajem strukture saobraajnog sistema odnosno razvijenosti i naina djelovanja saobraajnih grana koje su u njemu zastupljene. Prije pojave i razvoja 8eljezni<e saobraajni sistem se razvijao na pomorskom i rijenom saobraaju. 6entri proizvodne aktivnosti formirali su se u velikim pomorskim lukama povezanim sa unutra9njo9u zemlje rijenim saobraajni<ama. Privredno su se br8e razvijale zemlje koje su imale bolje pomorske veze. )truktura razmje9taja proizvodnih snaga ovog tipa odlikovala se veoma jakom kon<entra<ijom svih faktora proizvodnje oko pomorskih luka gdje su svi drugi uslovi za razmje9tanje proizvodnih snaga bili najpogodniji. Ovakva struktura razmje9taja vezana za uska podruja objektivno je ograniavala 9ire kori9tenje proizvodnih snaga a time privredni i dru9tveni razvoj u <jelini. ,azvoj 8eljezni<e stvorio je uslove za pojavu drugog tipa razmje9tanja proizvodnih snaga. On se u odnosu na raniji odlikovao znatno 9irim tertitorijalnim razmje9tajem proizvodnih snaga osim u oblastima pomorskih luka i rijenih pristani9ta. #ada su se i du8 8eljeznikih pruga$ posebno u mjestima njihovog ukr9tanja stvorili uslovi za privrednu aktivnost u odnosu na ostale dijelove teritorije. 0e;utim$ pored toga 9to je mre8a 8eljeznikih pruga daleko gu9a nego mre8a rijenog saobraaja$ ona je ipak ako se posmatra itava teritorija jedne zemlje relativno rijetka. Ovo je uinilo da su se i proizvodne snage i dalje neravnomjerno teritorijalno raspore;ivale 9to se naroito ogledalo u znatno br8em razvoju velikih naselja i industrijskih <entara ili pojedinih u8ih oblasti du8 8eljeznikih pruga dok su ostali dijelovi teritorije u ovom pogledu stagnirali pa ak i zaostajali. Pored ogromnog doprinosa kojim je saobraajni sistem baziran na 8eljezni<i pru8io 9irinu teritorijalnom razmje9taju proizvodnih snaga$ a time i privrednom razvoju u <jelini. I ovaj tip razmje9taja nije davao dovoljne mogunosti za kori9tenje raspolo8ivih proizvodnih snaga i sredstava na veem dijelu teritorije$ pa je iz tog razloga postavljao odre;ene grani<e itavom privrednom i dru9tvenom razvoju. Pojava motora sa unutra9njim sagorjevanjem i br8im razvojem motornog$ drumskog i vazdu9nog saobraaja stvorili su osnovu za formiranje treeg tipa razmje9taja proizvodnih snaga koji se od prethodnih tipova razlikuje po veim mogunostima za teritorijalni razmje9taj kao i za 9ire kori9tenje proizvodnih snaga i sredstava. ,azumije se da na ra<ionalan teritorijalni razmje9taj proizvodnih snaga kao i optimalno kori9tenje prostora utie i niz drugih faktora$ a posebno razmje9taj prirodnih
3'
bogatstava$ geografski i klimatski uslovi$ stepen efikasnosti mjera za postizanje ravnomjernog teritorijalnog i privrednog razvoja$ naslje;eni uslovi privrednog i dru9tvenog razvoja i dr. 0e;utim$ svi oni ipak ne mijenjaju osnovne karakteristike tipa razmje9taja uslovljenog odre;enom strukturom saobraajnog sistema iako ga u okviru odre;enog tipa mogu uiniti manje ili vi9e ra<ionalnim. Ovako veliki uti<aj razvijenosti i strukture saobraajnog sistema na teritorijalni razmje9taj proizvodnih snaga daje saobraajnoj politi<i$ a posebno politi<i izgradnje saobraajne infrastrukture znaaj jednog od najbitnijih faktora za rje9avanje krupnih problema teritorijalne ra<ionaliza<ije privrednog i dru9tvenog razvoja. 4. PROJEKCIJA RAZVOJA TRANSPORTNOG SISTEMA BIH U NAREDNOM PERIODU Opi privredni i dru9tveni razvoj ?i. i pored postignutih znaajnih razvojnih rezultata uslovio je da bosanskoher<egovaki transportni sistem znatno zaostane$ kao rezultat naslje;ene zaostalosti i sporijeg tempa razvoja pojedinih grana transporta prema opem privrednom razvitku. #akvi uslovi nala8u potrebu br8eg razvoja bosanskoher<egovakog transportnog sistema u <jelini i posebno njegovih pojedinih podsistemskih dijelova$ posebno poslije agresije koja se dogodila na ?i. u periodu =''%.:=''2.$ gdje je uni9tena saobraajna infrastruktura$ saobraajna sredstva. > pogledu o<jene budueg razvoja bosanskoher<egovakog transportnog sistema do sada ispoljeni i prethodno izlo8eni razvojni trendovi i strukturne promjene u proizvodnji i potra8nji materijalnih dobara upuuju na zakljuak da u bliskom narednom periodu treba oekivati sljedee op9te razvojne tenden<ije: daljne poveanje ukupnog obima transportnog rada kao rezultat dr8avnim dru9tvenim planom predvi;enog rasta svih vidova proizvodnje i potro9nje materijalnih dobara$ porasta na<ionalnog dohotka i dru9tvenog standarda. Otvaranje novih prirodnih resursa i poveanje turistikog prometa 9to e nesumnjivo pozitivno djelovati na daljnji rast ovih grana transporta$ uz daljnju raspodjelu transportnog supstrata izme;u pojedinih vidova transporta u skladu sa njihovom ulogom i funk<ijom na tr8i9tu transportnih usluga kao i mjerama ekonomsko: saobraajne politike. /fikasnije preduzimanje mjera za realiza<iju dogovora o saobraajnoj politi<i$ a posebno u domenu koordina<ije rada saobraajnih grana kako izme;u pojedinih grana i vidova transporta tako i izme;u nosila<a transportnog pro<esa i korisnika transportnih usluga 9to e nesumnjivo usloviti daljnje poveanje efikasnosti i dru9tvene ra<ionalnosti transportnog sistema$ unapre;enje tehnike$ tehnologije i organiza<ije transporta$ poveanje kvaliteta transportnih usluga organizovanjem integralnog i kombinovanog transporta. Daljnja mehaniza<ija$ elektrifika<ija i nastavak kapitalnog remonta osnovne mre8e 8eljeznikih pruga$ ra<ionaliza<ija i reorganiza<ija transporta na sporednim 8eljeznikim prugamaF izgradnja poetnih dioni<a novih 8eljeznikih pruga koje se predvi;aju u <ilju kompletiranja i homogeniza<ije 8eljeznikog transportnog sistemaF izgradnja$ rekonstruk<ija i mehaniza<ija 8eljeznikih vorova$ kompletiranje vunog i voznog parka kao i 9ira primjena ra<ionalnijih sistema transporta. Daljnja izgradnja$ rekonstruk<ija i pobolj9anje kvalitetne strukture putne mre8e$ odnosno njeno organizovanje i intenzivnije odr8avanje sa <iljem 9to bolje teritorijalne povezanosti savremenom mre8om puteva itavog podruja dr8ave$ prvenstveno rekonstruk<ijom i moderniza<ijom putne mre8e na magistralnim putnim prav<ima$ a zatim moderniza<ijom putne mre8e na prav<ima i podrujima na kojima drumski transport predstavlja osnovni vid saobraajaF izgradnja obilaznih saobraajni<a oko naselja u kojima gustina saobraaja nala8e hitnu interven<iju izgradnjom putnih dioni<a kojima se obezbje;uje
2&
povezivanje saobraajno odsjeenih naselja$ nerazvijenih podruja izvr9enjem radova na putevima koji su neophodni sa stanovi9ta bezbjednosti saobraaja izgradnjom dioni<a puteva radi izbjegavanja velikih prevoja koji ote8avaju normalno odvijanje saobraaja naroito u zimskom perioduF rekonstruk<ija ili zamjena dotrajalih mostova i drugih objekata. Daljnji razvoj drumskog$ motornog transporta$ prvenstveno putem ra<ionaliza<ije postojeeg nedovoljno efikasnog pro<esa radaF aktiviranjem u postojeim uslovima zapostavljenih pro<esa integra<ije$ tipiza<ije i standardiza<ije transportnih i ostalih kapa<iteta uvo;enjem ra<ionalnijih sistema maniupuliranja teretom. Cvalitetnijom organiza<ijom kombinovanog$ linijskog i integralnog transporta$ zajednikim i pojedinanim unapre;enjem svih oblika prevoza putnika u me;ugradskom$ prigradskom i gradskom saobraaju. Daljne unapre;enje rijenog transporta$ postepenim prelaskom na organizovane ak<ije za regula<iju i efikasnije iskori9tavanje rijenih plovnih puteva u dr8avi$ pro9irenjem i moderniza<ijom prisutnih kapa<iteta prvenstveno na rije<i )avi uz obezbje;enje dotura tereta 8eljezni<om i drumskim transportom$ a posebno 9irim kori9tenjem sistema kombinovanog transporta postepenim razvojem rijene flote i uop9te 9irim kori9tenjem bosanskoher<egovakih plovnih tokova kao pogodnijih za ekonominiji saobraajni transport. ?olje iskori9tenje mogunosti koje pru8a transport tereta pomorskim saobraajem$ uvo;enjem tehnikih unapre;enja i inova<ija utovarno:istovarnih opera<ija i postepenim prelaskom na formiranje i eksploata<iju sopstvenih pomorskih i pristani9nih jedini<a prvenstveno izgradnjom terminala. Daljnji porast obima prevoza putnika u zranom transportu s obzirom na planiranu moderniza<iju bosanskoher<egovakih aerodroma i njihovo osposobljavanje za prihvat savremenih zranih letjeli<aF gradnja na teritoriji ,epublike dodatne mre8e sekundarnih i ter<ijarnih aerodromaF formiranje sopstvene zrane flote za obavljanje transporta i prevoza putnika kao i unapre;enje organiza<ije prevoza putnika. Daljni porast obima transporta tenih i gasovitih goriva <jevovodnim transportom. Daljnji nastavak porasta obima prevoza putnika u na9im gradovima s obzirom na intenzivniji dru9tveno:ekonomski razvoj gradova kao i na opravdane potrebe supstitu<ije prevoza putnika individualnim putnikim automobilima znatno ra<ionalnijim i ekonominijim sredstvima javnog gradskog saobraaja naroito u uslovima sve ozbiljnije zagu9enosti gradskih saobraajni<a izazvanog nezadr8ivim rastom individualne motoriza<ije. Daljnji nastavak tenden<ije rasta obima usluge P## saobraaja kao posebnog sistema u odnosu na ostale grane transporta u skladu sa kon<ep<ijom razvoja telekomunika<ijskog sistema ?i.$ a posebno transporta po9tanskih po9iljki kao znaajnog faktora razvoja i unapre;enja saobraajnog sistema u <jelini. Cao 9to se vidi uop9te posmatrajui u tekuem predstojeem planskom periodu s obzirom na stabiliza<ioni karakter savremenog perioda razvoja ?i. uglavnom se predvi;a stvaranje osnova za prvu realiza<iju kapitalnih promjena u sljedeim fazama razvoja bosanskoher<egovakog sistema sa <iljem njegove tehnolo9ke optimiza<ije i minimiza<ije transportnih tro9kova pri emu se ne smiju ispustiti iz vida i odre;ene tenden<ije koje bi u nastupajuem razvojnom periodu mogle djelovati i u suprotnom smislu kao 9to su:
2=
: relativno usporavanje dinamike rasta opih privrednih akrtivnosti kao rezultat stabiliza<ije ?i.$ : nastavak ispoljenih tenden<ija smanjenja reproduktivne sposobnosti nosila<a saobraajne aktivnosti kao rezultat primjenjenih mjera politike limitiranja <ijena prevoznih usluga$ : nepo9tivanje usvojenih naela saobraajne politike od strane pojedinih znaajnijih nosila<a transportnog pro<esa i time usporavanje za<rtanih razvojnih planova u praksi$ : zapostavljanje zajednikog interesa na planu koordina<ije rasta pojedinih grana i vidova transporta.
?:AVA VI KARAKTERISTIKE POJEDINIH VIDOVA SAO;RA<AJA

1. JELJEZNIIKI SAOBRAAJ Cao javni saobraaj 8eljezni<a se javlja 5&:tih godina ='. st.$ ali je ve u kratkom vremenskom periodu narasla u vodeu granu transporta. Carakteristike 8eljeznikog saobraaja koje esto ine ovaj transport pogodnijim od drugih vidova transporta mogle bi se izraziti uglavnom sljedeim faktorima : : 8eljezniki saobraaj je praktino nezavisan od klimatskih i vremenskih prilika tokom pojedinih godi9njih perioda$ jer je sposoban da prevoz putnika i robe vr9i sa visokim stepenom tanosti i redovnosti tokom <ijele godine$ nou ili danju nezavisno od klimatskih uslova : 8eljezni<a ima veliku kvantitivnu sposobnost prevoza jer mo8e prevoziti velike koliine$ savladavajui velike udaljenosti i neravnomjernosti prevo8enja : daljnji faktor pogodnosti 8eljeznikog saobraaja sastoji se u kvalitativnoj sposobnosti i uestalosti vo8nje$ udobnosti putovanja i u relativno velikim brzinama saobraaja vozova : niski otpori 9irine toka i izv9avanje prevoza u dugakim vozovima omoguavaju 8eljezni<i da ostvari visoku produktivnost rada sredstava i radne snage i niski tro9kovi prevoza po jedini<i prevozne usluge u odnosu na drumski saobraaj : sposobnost da obavlja masovne prevoze radnika u okolini velikih gradova i industrijskih <entara ine ga u posljednje vrijeme sve izrazitijim faktorom savladavanja potreba prigradskih prevo8enja : sposobnost 8eljeznikog saobraaja za masovne prevoze ispoljava se i poten<ira i masovnim vojnim prevozima i snadbjevanjima$ zatim za vrijeme kori9tenja godi9njih odmora kada izvr9ava itava preseljenja stanovni9tva na more ili druge turistike <entre : mogunost da se eksploata<ija 8eljezni<e mo8e vr9iti primjenom sve vee automatiza<ije predstavlja realno progresivno pobolj9anje bezbjednosti 8eljeznikog saobraaja$ 9to utie na njegovu afirma<iju na transportnom tr8i9tu. Eeljezni<a je kompletna <jelina ali je istovremeno te9ko pokretljiva jer je 8eljeznika mre8a velika i teritorijalno rasprostranjena po <ijeloj zemlji. Abog toga je u izvjesnom stepenu imobilna$ neelastina i kruta pa esto primorana da ustupa mjesto drugim vidovima prevoza. *edosta<i 8eljeznikog saobraaja zbog kojih on u vi9e sluajeva ustupa mjesto drugim vidovima transporta su uglavnom sljedei: : relativno visoke <ijene prevoza na industrijskim kolosije<ima : vea potro9nja goriva po jedini<i prevoza nego u rijenom ili morskom transportu
2%
: vei rashodi !potro9nja" metala po toni nosivosti : manja efektivnost iskori9tavanja kapa<iteta nego u rijenom i morskom transportu$ a znatno vea nego u drumskom saobraaju.
.. RIJEINI SAOBRAAJ Do pojave 8eljezni<e rijeni saobraaj je predstavljao u svim zemljama svijeta osnovni vid saobraaja pa se njegovom razvoju poklanjala velika pa8nja. Poseban interes za razvoj rijenog saobraaja vladao je od =1. do druge polovine ='. st. > tom periodu u zemljama /vrope poela je gradnja vje9takih kanala i brana u <ilju razvoja rijene plovidbe. *ajznaajnije prednosti rijenog saobraaja su: : visoka$ a u vi9e sluajeva praktino neograniena propusna sposobnost plovnih puteva$ : manje suprostavljanje kretanja brodova u tenoj sredini$ : manji otpori u odnosu na kretanja drumskim putevima 9to obezbje;uje efikasnije kori9tenje ure;aja i istim potro9nju goriva po jedini<i prevoza$ : u pore;enju sa drumskim transportom ima znatno veu nosivost voznog parka 9to uslovljava manji broj u8ivajueg osoblja nego kod drumskog transporta i 9iru mogunost primjene pri utovaru i istovaru visokoproizvodne pretovarne mehaniza<ije$ a znatno manju u odnosu na 8eljezniki i drumski transport$ : koefi<ijenti odnosa vlastite te8ine voznog parka i njegove nosivosti i manji utro9ak metala po jednoj toni nosivosti voznog parka. > nizu sluajeva nedosta<i rijenog transporta koji ograniavaju sferu njegove primjene smatraju se povezanost geografskim rasporedom rijene mre8e 9to uveava rastojanje u pore;enju sa drugim vidovima transporta: : raznovrsnost uslova eksploata<ije na pojedinim dioni<ama i promjena tih uslova u toku naviga<ije$ : manja brzina u odnosu na druge vidove saobraaja i postojanjei postojanje raznih sezonskih zastoja u eksploata<iji. *a kraju op9ta karakteristika i domen rijene plovidbe je prevoz masovnih roba sporiji od 8eljezni<e$ ali sa ni8im tro9kovima po jedini<i prevozne usluge. Ovaj prevoz se vr9i velikim brodovima uz veliko iskori9tenje nosivosti i zapremine. Aa prevoz vodenim putem naroito su pogodne robe velikih spe<ifinih te8ina za koje nije bitan rok isporuke. 0. POMORSKI SAOBRAAJ > vezi pomorskog saobraaja$ !pomorske plovidbe"$ on se dijeli prema razliitim kriterijima. #ako se pomorska plovidba mo8e dijeliti prema slijedeim kriterijima:
25
=. s obzirom na prostorno kretanje brodova$ prikladnost pojedinih vrsta brodova i strunu spremu kapetana i posade na: a" obalnu plovidbu !malu obalnu plovidbu L kabota8u i veliku obalnu plovidbu"$ b" dugu ili okeansku plovidbu. %. s ekonomskog stajali9ta$ s obzirom na nain oblikovanja <ijena$ na: a" linijsku plovidbu b" slobodnu !trampersku" plovidbu tankersku plovidbu Binijska plovidba je ona koja stalno odr8ava odre;ene pomorske linije. )lobodna plovidba !engl. #rams$ skitnika plovidba" obavlja prevoz sezonskih proizvoda$ !ribe$ ri8e$ 9eera$ pamuka i dr"$ te prevoz masovnih dobara ni8e vrijednosti !uglja$ drveta$ rude". #ankerska plovidba po svojim karakteristikama slina je linijskoj. #ankeri plove iz manjeg broja tano poznatih luka u zemljama koje izvoze naftu i njene prera;evine u luke zemalja potor9aa sirove nafte !gdje se prera;uje" bez pristajanja u usputnim lukama. #ankerska se plovidba obavlja izme;u luka utovara i luka istovara. Funk<ije pomorske plovidbe odnose se na prevozni pro<es koji se odvija u obalnoj okeanskoj plovidbi. Pro<es je podjednak u prevozu robe i putnika. )pe<ifinosti pomorske plovidbe$ osim supstrata prevoza$ mnogo su kompleksnije nego u ostalim obli<ima saobraajne djelatnosti. Pomorskom plovidbom se relativno jeftinijim saobraajnim sredstvima i s velikom masom robe dolazi na pojedina tr8i9ta. Pro<es obavljanja prevoznih funk<ija$ u su9tini$ je isti kao i oni u ostalim obli<ima saobraaja. ,azliitost se ogleda u spe<ifinostima i velikoj privrednoj ulozi pomorskog saobraaja za priobalne zemlje$ izgradnji savremenih lukih operativnih obala !gatova"$ s adekvatnom infrastrukturom$ tehniki i tehnolo9ki usavr9enoj pomorskoj signaliza<iji !svjetioni<i$ plovee dnevne i none bove". Cod pomorskog saobraaja L pomorske plovidbe L izuzetno znaenje ima poznavanje pomorskog tr8i9ta !potra8nja za brodarskim uslugama$ 9to znai pristupanje odre;enim linijskim konferen<ijama i dr. P)huttle servisQ$ linijski brodovi$ ponuda brodskih usluga i dr.".
3. DRUMSKI SAOBRAAJ Drumski saobraaj kao javni transport poinje se koristiti poetkom %&. st. Proizvodnja automobila u /vropi bila je uglavnom skon<entrisana u Fran<uskoj i *jemakoj. (odine ='&2. poinje proizvodnja u )-D:u da bi ve ='=3. vei dio svjetske proizvodnje automobila bio skon<entrisan u ovoj zemlji. Aahvaljujui sposobnosti drumskog transporta u odnosu na druge vidove javnog saobraaja njegovom razvoju posveuje se vea pa8nja u skoro svim zemljama pa i u onim gdje postoji razvijena mre8a 8eljeznikih pruga$ rijenih plovnih puteva i <jevovoda. Drumski saobraaj u odnosu na druge vidove unutra9njeg transporta jedne zemlje ili regiona ima niz prednosti 9to ga je istaklo kao prvostepeni saobraajni faktor na transportnom tr8i9tu bez obzira na stepen razvijenosti 8eljeznike mre8e$ plovnih puteva i <jevovoda. Faktori koji karakteri9u prednosti ovog vida transporta ogledaju se u sljedeem:
23
: drumski saobraaj mo8e obavljati prevoz direktno izme;u proizvodnih i potro9nih <entaraF ova mogunost ini drumski saobraaj elastinim$ prilagodljivim 9irokom radijusu djelovanja$ pa ima stoga i niz dru9tveno:ekonomskih prednosti u organiza<iji i ostvarenju saobraajne usluge$ : visoka mobilnost koja omoguava brzu dostavu na odre;eno mjesto neophodne koliine drumskih vozila$ : u odnosu na druge vidove saobraaja ima mali obim eksploata<ionih tro9kova vezanih za poetno:zavr9ne opera<ije$ : br8a dostava robe u odnosu na 8eljezniki i vodeni saobraaj$ 9to omoguava smanjivanje potreba primao<a robe u obrtnim sredstvima nu8nih zaliha u materijalu i gorivu$ : 9iroka mogunost organizovanja prevoza robe u malim koliinama omoguavaju primao<u robe smanjenje potrebnih obrtnih sredstava i skladi9nih povr9ina$ : bolje mogunosti obezbje;enja smje9taja robe pri njenom prevozu$ : bolja mogunost prilago;avanja prevoza robe neobinih formi i spe<ifinih svojstava. Pored nabrojanih prednosti drumski saobraaj ima i niz nedostataka zbog kojih pomenuto sa gledi9ta ekonominosti ustupa mjesto drugim vidovima saobraaja$ a to su: : u pore;enju sa drugim vidovima transporta velika potro9nja goriva po jedini<i prevoza$ : u odnosu na pomorski$ rijeni i 8eljezniki saobraaj visoki koefi<ijent odnosa sopstvene te8ine voznog parka prema tona8i prevoza robe$ : niska produktivnost rada u odnosu sa drugim vidovima saobraaja$ : niska efikasnost iskori9tenja pogonske snage$ : visoka <ijena prevoza u pore;enju sa 8eljeznikim i rijenim transportom na du8im rela<ijama. Posmatrano sa op9tedru9tvenog aspekta$ po9tujui nabrojane prednosti i nedostatke mnogi saobraajni strunja<i smatraju da je najpogodnija sfera kori9tenja drumskog saobraaja za prevoz robe na kratka rastojanja$ dostavu robe od proizvo;aa do 8eljezni<e i vodenog saobraaja$ prevoz na vea rastojanja brzo pokvarljive i skupo<jene robe$ obavljanje prevoza vezanih na opslu8ivanju me;upogonskih pro<esa u industriji$ gra;evinarstvu i poljoprivredi. Anai drumski transport ima 9iroke mogunosti prevoza$ a naroito je pogodan za brz prevoz pakovane robe i masovnih roba na kratka i srednja rastojanja izme;u proizvodnih mjesta utovara i istovara u tzv. prevozima Uod vrata do vrataU. > tim uslovima njegovi jedinini tro9kovi su manji nego na 8eljezni<i. )premnost za saobraaj da u svakom trenutku u razliitim putnim uslovima. *jegove pogodnosti su jo9: brz prevoz veih grupa putnika autobusima na kratka i srednja rastojanja pri niskim jedininim tro9kovima prevoza i znatna frekven<ija vo8nje pri relativno malom intenzitetu prevoza$ lahke izmjene trase vo8nje$ zatim brz prevoz pojedinanih putnika ili malih grupa prete8no autobusima na proizvoljna rastojanja pri relativno visokim pojedinanim tro9kovima prevoza.
4. VAZDUNI SAOBRAAJ +azdu9ni saobraaj se poeo razvijati poetkom ovog vijeka. On ima poseban znaaj u prevozu putnika dok u prevozu roba jo9 uvijek ima skromnu ulogu zbog visoke <ijene
22
prevoza. Arani saobraaj je pogodan za transport najskupljih brzokvarljivih roba$ a isto tako i za transport roba u rejone i punktove te9ko dostupne drugim vidovima saobraaja. Gto se tie prevoza putnika ova grana saobraaja ima dobre perspektive posebno kod zemalja sa velikim geografskim prostranstvima. *ajva8nije prednosti zranog saobraaja posebo u pogledu prevoza putnika i brzokvarljive robe su: : velika brzina saobraaja kao i mogunosti obavljanja prevoza u rejone i punktove nedostupne 8eljeznikom$ vodenom i drumskom saobraaju$ : isto tako znaajnim preimustvom zrani saobraaj u odnosu na druge vidove transporta mogu se smatrati manji tro9kovi na objekte !ure;aje" i eksploata<iju vazdu9nih linija zbog ega mogu biti ograniavane i na prav<ima sa malim tokovima putnika$ Cao najvei nedosta<i zranog transporta smatraju se: : nizak koefi<ijent iskori9enja te8ina !%2O:5&O"$ : veliki gubitak energije$ a isto tako znatno vei nego kod drugih grana saobraaja$ : ue9e potro9nje goriva po jedini<i prevozne usluge. 5. CJEVOVODNI SAOBRAAJ Cori9tenje <jevovoda u strukturi transporta otpoelo je u drugoj polovini ='. st. Prvi <jevovod sagra;en je u )-D:u =@72.$ drugi u ,usiji =@1@.$ pri emu nisu predstavljali sredstva javnog transporta$ ve samo dio prevoznog pro<esa u preduzeima za proizvodnju nafte iji je bio zadatak prostorno premje9tanje nafte od mjesta dobijanja do 8eljeznike stani<e ili naftno:prera;ivakog punkta lo<iranog u neposrednoj blizini. Posljednjih godina naglim 9irenjem potreba potro9nje nafte$ naftnih proizvoda i gasa dolazi do brzog razvoja <jevovodnog transporta. *ajkarakteristinija svojstva <jevovodnog transporta koja predodre;uju ekonomsku <jeloishodnost njegovog kori9tenja pri transportu nafte$ naftnih proizvoda i gasa su: : neprekidnost toka koji obezbje;uje redovitost dostave nafte$ naftnih proizvoda i gasa primao<u$ : visok stepen mehaniza<ije radova koja obezbje;uje znatno veu proizvodnost rada nego kod drugih vidova transporta$ : visoki stepen hermetinosti koja do minimuma smanjuje gubitke pri transportu$ : jednorodnost gra;enja 9to obezbje;uje znatno manje nego u 8eljeznikom i drumskom saobraaju ue9e investi<ionih ulaganja$ : manja$ nego kod svih drugih grupa saobraaja$ potro9nja goriva$ : znatno manja nego u 8eljeznikom i drumskom saobraaju <ijena prevoza. #reba oekivati da e zahvaljujui raznim prednostima u pogledu transporta pojedinih roba i dalje rasti obim prevoza ovim vidom transporta.
@. POTANSKI SAOBRAAJ @. 1 P+-!( # +/# -':-' )+*&!%"k+= "!+/,!<!-!
27
Od vi9e hipoteza za nastanak rijei po9ta$ najvi9e se <ijeni istoriara$ *ijem<a$ imenom .enri<h von )tephan. On smatra da je rije latinskog porijekla od glagola ponere L postaviti i posita L postavljena. Daljom metamorfozom i nestankom pojedinih slova ormirala se osnova PPostQ od koje$ u zavisnosti od govornih grupa$ nastaju rijei Po9ta$ Pota$ Posten$ die Post$ la Post$ Post$ Posta$ Post. )ama rije Post javlja se prvi put u srednjem vijeku od 0arka Pola =%23:=5%2. godine. On esto$ pri opisu po9tanskih veza$ koristi rije Poeste za oznaku stani<a za transport putnika$ roba i pisama. *akon toga$ ta se rije sa obilje8jem prenosa po9tanskih po9iljaka zapa8a i u najmasovnijoj upotrebi. +a8no je napomenuti da je ova rije imala znaenje i udaljenosti me;u pojedinim destina<ijama. > savremenom dobu$ rije Po9ta oznaava nekoliko karakteristinih pojmova$ u zavisnosti od mjesta$ funk<ije i sadr8aja po9tanske djelatnosti: : : prema mjestu$ po9ta oznaava ustanovu ili organiza<iju$ konkretnije samu zgradu u nekom naseljenom podruju u kojem se mogu predati i dobiti sve vrste po9tanskih po9iljaka$ odnosno obaviti usluge po9te$ prema funk<iji$ po9ta oznaava dru9tveno:ekonomsku djelatnost od opeg interesa za vr9enje usluga iz oblasti P## saobraaja. > novije vrijeme susreu se u mnogim zemljama samo po9tanske djelatnosti$ znai da se djelatnost telegrafa i telefona$ tj. telekomunika<ija formira kao poseban podsistem$ prema sadr8aju$ odnosno strukturi usluga$ po9ta oznaava djelatnost pismonosnih po9iljaka$ drugih vrsta po9iljaka i korespoden<ije.
Pored osnovne uloge prenosa po9tanskih po9iljaka$ po9ta se$ u razdoblju svog djelovanja bavila i drugim djelatnostima koje su$ tako;e$ dale odre;eno obilje8je kao: transport robe$ putnika i ugostiteljstvo. 0e;utim$ ona se uvijek vraala osnovnoj djelatnosti$ tj. prenosu po9tanskih po9iljaka. Poetkom %&. vijeka$ transport preuzimaju i druge oblasti$ kao 8eljezni<a$ koje se pojavljuju i u transportu po9tanskih po9iljaka. #okom dugog perioda$ po9ta je mijenjala oblike$ pripadnost i organizovanost$ ali je i danas kod brojnih po9tanskih uprava javna institu<ija$ mada esto sa osobinama privredne organiza<ije. )avremenu ulogu po9tanskog saobraaja karakteri9e vi9e faktora kao: : ostvarivanje brzine prenosa po9tanskih po9iljaka$ kvalitet vr9enja usluga uz primjenu savremene tehnologije i naune organiza<ije$ : poslovanje na ekonomskim osnovama u ukupnom tehnolo9kom pro<esu$ : ra<ionalna organiza<ija rada$ uz zadovoljavajuu produktivnsot i humaniza<iju rada. Anaaj i ulogu po9tanskog saobraaja$ tako;e$ opredjeljuje djelatnosti same grane$ koja obuhvata: =. Prenos razliitih vrsta po9tanskih po9iljaka i to: prijem$ otpremu$ transport na unutra9njim i me;unarodnim linijama i organiza<iju tehnolo9kih pro<esa:: prispijee po9iljaka$ uruenje primao<ima i dostavu na razliite naine. %. Po9tansko uputniki promet za unutra9nji i me;unarodni saobraaj. 5. Poslove za raun banaka po 8iro i tekuim raunima. Ovaj vid finansijskih usluga je danas jako razvijen u svijetu. 3. Poslove za raun po9tanskih 9tedioni<a i po9tanskih banaka. 2. ,azliite usluge za privredne i druge organiza<ija kao: prodaja novina$ sreaka$ izdavakih djelatnosti$ naplata razliitih komunalnih usluga itd.
21
7. Izrada$ distribu<ija i promet po9tanskih maraka u zemlji i za inostranstvo za raun po9te. 1. Filatelistika djelatnost i njena povezanost na me;unarodnom planu. @. Otkup i zamjena stranih sredstava plaanja$ mjenjaki poslovi. #okovi po9tanskog saobraaja moraju biti kontinuirani$ a uslovljeni uslugama navedenih djelatnosti po9te. Iz takvih tokova proizilazi potreba za usmjeravanje svih pro<esa i izbora transportnih sredstava$ vlastite i javne transportne mre8e. #ako;e$ masovnost i raznovrsnost po9tanskih usluga zahtijeva 9iroko rasprostranjenu mre8u po9tanskih jedini<a i kapa<iteta koja se bazira na savremenim tehnolo9kim i organiza<ionim kon<ep<ijama. Djelatnost po9te namee i neprestanu koordina<iju u me;unarodnim odnosima i organiza<iji >jedinjenih *a<ija. #ako po9tanski saobraaj postaje dio me;unarodne podjele rada u svojoj djelatnosti. @. . Z%!$!- )+*&!%"k+= "#"&'(! k!+ 8,9*&6'%+-'k+%+("k' 8-' !&%+"&# Djelatnost po9tanskog saobraaja duboko zadire u svakodnevni 8ivot ljudi i dru9tva kao <jeline$ a tako;e odra8ava se na ekonomske$ politike$ so<ijalne i kulturne djelatnosti u svakoj dr8avi i okru8enju. Iz obima i strukture tih zahtjeva razvile su se i razliite vrste usluga po9te koje se i dalje razvijaju prema razvoju nabrojanih dru9tvenih i privrednih kategorija. : : : : : po9ta kao organiza<ija za komuni<iranje i razmjenu$ po9ta u funk<iji na<ionalne i me;unarodne povezanosti$ po9ta kao faktor u ekonomi<i zemlje$ po9ta kao faktor novanog prometa$ tj. kao finansijska institu<ija$ po9ta kao faktor u funk<iji koordiniranja kulture$ prosvjete i informa<ija..
*ova tehnolo9ka dostignua odrazila su se i na po9tanski saobraaj u pozitivnom smjeru. 0e;utim$ te narasle potrebe iziskuju brojne zahtjeve u organiza<iji i eksploata<iji po9tanskog saobraaja. Pored drugih sredstava komuni<iranja$ pisma su se i danas zadr8ala kao masovan oblik komuni<iranja i zato je su9tina po9tanske eksploata<ije da se itav na<ionalni teritorij pokrije mre8om i kapa<itetima po9tanskog saobraaja$ kako bi svaki pojedina< i sva naseljena mjesta mogli da se koriste uslugama po9te. )trukturu po9tanskog saobraaja za zadovoljenje navedenih potreba svakako ine: : jedini<e po9tanske mre8e$ po9te$ pomone po9te$ sabirali9ta$ pokretne po9te i samostalni 9alteri$ : po9tono9e sa zbirom raznovrsnih po9tanskih uslug akoje obavljaju u neposrednom kontaktu$ : sredstva po9tanske mre8e kao: kove8ii$ vrijednosni<e$ marke$ : osoblje po9tanske eksploata<ije koje uestvuje u tehnolo9kom pro<esu uskla;ujui potrebe korisnika. /konomski znaaj po9tanskog saobraaja proistie iz njegove djelatnosti i kao dru9tvene infrastrukture. Po9tanski saobraaj predstavlja i veliki tehniko:tehnolo9ki sistem koji obezbje;uje prenos informa<ija za poslovne i druge potrebe$ 9to je u funk<iji opeg poveanja produktivnosti rada i efikasnosti poslovanja$ zatim kao posrednik u razmjeni roba$ kao veliki korisnik uslug aostalih saobraajnih podsistema$ kao uesnik u prodaji i prometu
2@
roba kroz po9tansku koresp&oden<iju i kao uesnik u turistikom prometu. Po9tanski saobraaj je$ tako;e$ saobraajna djelatnost od interesa za druge saobraajne grane i proizvodna dobra drugih organiza<ija$ posebno direktne proizvode organiza<ija za po9tansu mehaniza<iju$ proizvodnju vozila$ zgrada itd. Po9tanska djelatnost svoje usluge izvr9ava i kori9tenjem sredstava drugih transportnih organiza<ija$ obzirom da se radi o znatnim koliinama prevoza. #ako se po9ta javlja kao va8an ekonomski faktor u odnosu na druge saobraajne grane. > oblasti novanog prometa$ djelatnost po9te u veini zemalja je razvijena. #ako postoje: : po9tansko:uputnike slu8be$ : po9tansko:ekovne slu8be$ : slu8be naplata preko po9te$ : bankarsko$ finansijske i monetarne djelatnosti preko pote. Po9tansko:uputnika slu8ba je jedna od prvih i veoma va8nih djelatnosti po9te$ a polovinom ='. vijeka pojavljuju se i bilateralni me;unarodni ugovori za obavljanje ove djelatnosti po9te. Problemi ove slu8be su se javljali najvi9e u razliitim monetarnim sistemima$ mada je ona u su9tini i pismonosna po9tanska po9iljka sa oznaenim novanim iznosom za naplatu$ te kao takva ima dvojnu uslugu i karakter. >putniki promet vrlo uspje9no rje9ava sve ekonomsko manipulativne probleme ove transak<ije nov<a. Po9tansko:ekovna slu8ba koristi pogodnosti razgranate mre8e po9te za izvr9enje svojih platnih naloga preko po9te. ?ezgotovinsko plaanje je vrlo efikasan nain kroz: : : : brzo izvr9avanje svih potrebnih opera<ija$ a8urno daje stanje korisni<ima$ vlasniku tekuih rauna osigurava brzu i jednostavnu transak<iju.
?anka kao matina organiza<ija poslovanja sa ekovima ne raspola8e ovim pogodnostima kao po9ta. Po9tansko:9tedna slu8ba preko po9te je razvijena u veini zemalja svijeta. ,alog tome su brojne pogodnosti koje omoguavaju po9tanski sistem kao: : : : : : : : razgranata mre8a po9tanskih 9altera koji mogu da vr9e uplate i isplate$ ovakav sistem mobili9e mnogobrojne 9tedi9e u svakoj zemlji zbog stralne prisutnosti po9te$ kroz dugi period po9ta je stekla povjerenje klijenata razliitih profila$ so<ijalnog i ekonomskog statusa$ 9tedni ulozi kod po9te su pod za9titom dr8ave$ vrlo fleksibilno radno vrijeme po9ta$ postojanje na va8nim mjestima kao: aerodromi$ stani<e$ brodovi$ velike robne kue itd.$ naplate putem po9te su$ tako;e$ postale praktian mehanizam platnog prometa. Ovdje su posebne pogodnosti 9to se ova vrsta usluge esto obavlja u direktnom kontaktu sa korisni<ima preko po9tono9a$ bankarsko:monetarna djelatnost$ tako;e$ omoguava finansijske transak<ije preko po9te$ bez povlaenja nov<a iz opti<aja.
2'
@. 0 Z%!$!- )+*&!%"k+= "#"&'(! k!+ 8,9*&6'%+-'k+%+("k' +,=!%#;!2#-' : : Posebne obaveze po9tanskog transporta proistiu iz: redovnosti veza$ 9to znai utvr;ivanje i odr8avanje redovnih dnevnih <iklusa saobraaja transportnih sredstava sa tano utvr;enim vremenom polaska i dolaska na svakoj liniji za obavljanje transporta po9tanskih po9iljaka$ brzina veza$ tj. da se po9iljka transportuje od prijema do odredi9ne po9te prema hitnosti$ spe<ifinostima i pojedinim vrstama po9iljaka. #ako po9iljke I kategorije kao: pisma$ dopisni<e$ 9tampane po9iljke$ po9tanske uputni<e itd. treba da budu uruene ve narednog dana po prijemu$ ako se radi o po9iljkama u zemlji$ radno vrijeme i rokovi za uruenje po9iljaka moraju biti sinhronizovani sa transportom$ sigurnost$ tako;e$ mora biti zastupljena u visokom stepenu$ 9to daje privilegiju po9ti$ ali istovremeno stvara i dodatne opasnosti$ obaveze i potrebe obezbje;enja$ po9tanski transport ima odre;ene spe<ifinosti koje mu omoguavaju da ostvari relativno povoljnu <ijenu u odnosu na druge$ uz pogodnosti koje te organiza<ije ne ispunjavaju i ne nude korisni<ima$ redovnost prenosa i frekvgentnost koja nije u funk<iji samo urbanih <jelina i ostvarenja dobiti$ daje po9tanskom transportu posebnu osobenost$ intenzitet transporta je posebno vezan za po9tanski transport$ jer mnoge profesionalne prevozne organiza<ije ne rade nedjeljom$ prazni<ima itd$ smje9taj tovara$ tako;e$ predstavlja posebnu pogodnost po9te$ jer druge organiza<ije esto ne raspola8u odgovarajuim prostorom.
: : : : : :
Cao sredstva kombinovanog transporta$ navedene mogunosti po9tanskog transporta stvaraju i velike obaveze po9tanskoj eksploata<iji u <ilju zadovoljavanja <iljeva ekonomsko: komer<ijalnih i tehnolo9kih preduslova. Ovo je razlog da se i po9ta sve e9e javlja kao koordinator ure;enja puteva i saobraajni<a i da vr9i transport putnika i roba na kojima profesionalne transportne organiza<ije ne nalaze interes.
A. TELEKOMUNIKACIONI SAOBRAAJ Aa telekomunika<ioni saobraaj istiu se: =" razvoj i pojam telekomunika<ija$ telekomunika<ioni sistem$ %" vrste telekimunika<ionih usluga$ 5" telekomunika<iona infrastruktura i 3" telekumunika<iona suprastruktura. A. 1 R!;6+- # )+-!( &' 'k9(9%#k!2#-! Oduvijek su ljudi imali potrebu za komunika<ijom i preno9enjem vijesti i doga;aja. Comunika<ija se obino odvijala u skladu s raspolo8ivim sredstvima i potrebama korisnika. > najranijim poe<ima <iviliza<ije ljudi su komuni<irali kinetikim jezikom. Casnije su ljudi prenosili poruke glasom$ a da bi ga pojaali$ koristili su se razliitim sredstvima$ kao 9to su: lju9turama morskih pu8eva i 8ivotinjim rogovima. > prenosu poruka koristili su se bubnjevima$ vatrom$ dimnim signalima$ zvonima$ trubama$ vatrenim oru8jem i sl.$ a isto tako ljudi su kao glasni<i prenosili poruke.
7&
Prva defini<ija pojma komunika<ije utvr;ena je na =5. 0e;unarodnoj telegrafskoj konferen<iji u Parizu ='5%. godine$ a glasi: P#elekomunika<ije su sve telegrafske i telefonske komunika<ije znakova$ signala$ pisanih saop9tenja$ zvukova$ slika svih vrsta putem 8i<e$ radija$ odnosno drugog sistema ili postupaka elektronike ili vizualne signaliza<ijeQ. Pojam telekomunika<ija ima znaenje tehnikog postupka prenosa$ oda9iljanja i primitka bilo koje vrste saop9tenja ili poruka u obliku znakova$ signala$ glasa ili govora$ slika i zvukova sredstvima telekomunika<ionog sistema. #elekomunika<ioni sistem ini bilo koja tehnika oprema ili sistem$ ukljuujui 8iane$ svjetlosne$ be8ine ili druge elektromagnetske sisteme$ posebno za prenos$ oda9iljanje$ prespajanje$ prijem$ upravljanje ili kontrolu elektromagnetskih ili svjetlosnih signala koji se mogu prepoznati kao saop9tenja ili poruke. #elekomunika<ioni saobraaj je skup telekomunika<ionih usluga$ telekomunika<ionih poslovnih jedini<a !koje ine funk<ionalnu i autonomnu telekomunika<ionu mre8u"$ sredstva za rad$ !tj. telekomunika<ionu infrastrukturu i telekomunika<ionu suprastrukturu"$ telekomunika<ionih tehnologija i ljudskih poten<ijala. )vi elementi telekomunika<ionog saobraaja imaju svoja spe<ifina obilje8ja koja taj saobraaj ine autonomnom vrstom saobraaja u odnosu na sve druge vrste saobraaja$ pa je razumljivo da je u posljednje vrijeme i formalno pravno odvojen od po9tanskog saobraaja. +a8nije spe<ifinosti tog saobraaja su: vrste telekomunika<ione usluge$ telekomunika<iona infrastruktura i telekomunika<iona suprastruktura. A. . V,"&' &' 'k+(9%#k!2#+%#7 9" 9=! #elekomunika<iona usluga je uslug aprenosa$ oda9iljanja i prijema znakova$ signala$ pisanog teksta$ slika$ govora i zvukova ili saop9tenja bilo koje prirode$ koja se pru8a 8ianim$ svjetlosnim$ be8inim ili drugim elektromagnetskim sistemom$ ukljuujui i omoguavanje upotrebe tih sistema kao <jeline ili djelimino$ davanjem u najam$ prodajom ili na drugi nain. #elekomunika<ione usluge se mogu klasifi<irati u dvije grupe: =. Os!o"!e tele(om,!i(a io!e ,sl,5e. #o je$ zapravo$ najmanji obim telekomunikai<onih usluga odre;enog kvaliteta koje su dostupne svim korisni<ima na podruju neke dr8ave$ nezavisno o tome gdje se oni nalaze i po pristupanoj <ijeni. #o su: !=" pristup javnoj govornoj usluzi putem prikljuaka na nepokretnu mre8u$ putem koga se mo8e upotrijebiti i telefaks i modem$ ukljuujui i telekomunika<ioni prenos podataka brzinama prenosa ostvarenim pomou vodova !kanala" za prenos javne govorne usluge$ !%" besplatan i nesmetan poziv radi pristupa slu8bama u sluaju opasnosti$ ukljuujui i identifika<iju mjesta na kome se nalazi pozivao<$ primjerno stvarnim mogunostima pozivanja u sluau opasnosti$ !5" pristup slu8bi informa<ija$ !3" pristup opisu uesnika javne govorne usluge$ !2" postavljanje dovoljnog broja javnih telefonskih govorni<a na javnim i u svako doba dostupnim mjestima. %. Tr3iF!e tele(om,!i(a io!e ,sl,5e$ #akve se usluge mogu svrstati u tri podgrupe: 1. T,:#*%' &' 'k+(9%#k!2#+%' 9" 9=' 9 %')+k,'&%+- (,':#, koje obuhvataju: prenos zvuka$ podataka$ dokumenata$ slika i drugog telekomunika<ionim kapa<itetima u nepokretnoj mre8i$ bez prenosa govora u realnom vremenu: davanje u najam telekomunika<ionih vodovaF prikljuenje pretplatnike teminalne opreme na telekomunika<ionu mre8u u vezi s telekomunika<ionim uslugama u nepokretnoj
7=
mre8i: druge telekomunika<ione usluge u nepokretnoj mre8i koje se utvr;uju ugovorom o kon<esiji. .. T,:#*%' &' 'k+(9%#k!2#+%' +" 9=' " 9)+&,'/+( ,!8#+1,'k6'%2#+%+= ")'k&,!, koje obuhvataju: prenos govora$ zvuka$ podataka$ dokumenata$ slika i drugog telekomunika<ionim kapa<itetima u pokretnoj mre8i i putem satelika u pokretnoj i nepokretnoj satelistskoj slu8biF prikljuenje pretplatnike terminalne opreme na telekomunika<ionu mre8u u vezi s telekomunika<ionim uslugama s upotrebom radiofrekven<ionog spektra. 0. O"&! ' &,:#*%' &' 'k+(9%#k!2#+%' 9" 9=', koje obuhvataju: prenos govora$ zvuka$ podataka$ dokumenata$ slika i drugog terminalnom opremom koja je prikljuena na telekomunika<ionu mre8u drugih davao<a usluga i iznajmljivanje i prodaju telekomunika<ione opreme$ te$ za raun drugih$ postavljanje i odr8avanje telekomunika<ionih objekata$ instala<ija i opreme$ kao i projektovanje i obavljanje nadzora prema posebnim pravnim pravilima. ?ez obzira o kojem se obliku telekomunika<ija radi$ one moraju zadovoljiti veoma stroge zahtjeve: brzinu$ redovnost$ stalnost$ !tj. kontinuiranost"$ javnost !tj. da ih mogu koristiti svi korisni<i"$ sigurnost !za provedbu usluga odgovara njen davao<"$ naplativnost !prema poznatim tarifama"$ primjernu kvalitetu. )hodno op9tim uslovima obavljanja telekomunika<ionih usluga$ te je usluge mogue svrstati u tri grupe: 1. O"%+6%' &' 'k+(9%#k!2#+%' 9" 9='$ koje davao< osigurava za sve korisnike$ a to su: telefonske usluge u nepokretnoj mre8iF usluge prenosa brzojavnih saop9tenjaF usluge zakupa telekomunika<ionih vodova za prenos govora$ zvuka$ podataka$ dokumenata$ slika itd. .. P+"'/%' &' 'k+(9%#k!2#+%' 9" 9=' +&6+,'%' ;! k+%k9,'%2#-9. #akve usluge omoguavaju: telefonsku uslugu u pokretnoj mre8i !npr. u globalnom sistemu L standardnu mobilnost telekomunika<ija: (lobal )Nstem of 0obil L ()0"F satelitsku uslugu u pokretnoj mre8iF tematsku uslugu !tj. prenos podataka$ 9irokopojasni prenos podataka$ elektronsku razmjenu poruka$ videotekst i sl."F telefonsku uslugu s dodatnom <ijenomF telefonsku uslugu na javnom mjestu uz naplatu$ informa<ionu i poslovnu uslugu. 0. O"&! ' &' 'k+(9%#k!2#+%' 9" 9=' +&6+,'%' ;! k+%k9,'%2#-9, a to su: iznajmljivanje telekomunika<ione opremeF prodaja telekomunika<ione opremeF > telekomunika<ionom saobraaju va8no mjesto zauzimaju usluge prenosa brzojavnih saop9tenja$ odnosno telegrami$ teleksi i telefaksi. T' 'k+(9%#k!2#+%' 9" 9=' #%&' #='%&%' (,':' o'u(vataju: 'esplatni tele1on, unive"zalni '"oj, vi"tualnu p"ivatnu m"e0u, pozive u di"ektan "adio i televizijski kontakt p"o "am , tele1onsko lasanje, pozivi s k"editnom ka"ticom, in1o"macione uslu e s dodatnom ta"i1om itd$ > sistemu telekomunika<ionog saobraaja znaajno mjesto zauzimaju usluge prenosa podataka posebnom javnom telekomunika<ionom mre8om za prenos podataka$ kao 9to su: razmjena podataka izme;u terminalnih ure;aja ili grupa ure;aja za prenos podataka prikljuenih na zavr9ne take javne mre8e$ pristup do informa<ionih poslovnih$ telematskih i
7%
drugih usluga dostupnih na javnim telekomunika<ionim mre8ama$ pristup u druge javne telekomunika<ione mre8e. N!-6!:%#-' &' 'k+(9%#k!2#+%' 9" 9=' 9 "#"&'(9 )+k,'&%' (,':' su: upotreba dodatnih mogunosti komuta<ije$ pozivanje pretplatnika u odre;eno vrijeme$ hvatanje zlonamjernih poziva$ faksimili. Osim toga$ telekomunika<ione usluge u pokretnoj mre8i obuhvataju usluge u globalnom sistemu pokretne mre8e !tj. ()0 L (lobal )Nstem of 0obile"$ usluge u pokretnoj mre8i putem satelita i paging !tj. uslug apozivanja osoba L to je sistem upuivanja poziva i linih poruka be8inim putem$ koji pozvana osoba u uslovima kretanja prima$ pomou prirunog prijemnika". > sistem telekomunika<ionog saobraaja ulaze i telekomunika<ione usluge putem terminalne opreme prikljuene na javnu telekomunika<ionu mre8u$ kao 9to su: telefonske usluge$ usluge telefonske kreditne karti<e$ usluge s dodatnom vrijednosti u telefonskoj mre8i$ !tj. djeije usluge$ takmienja i nagradne igre$ usluge spolne naravi$ zabavne usluge$ promotivne usluge prodaje$ usluge zapo9ljavanja$ usluge za poznanstva i zakazivanje susreta$ usluge zabavnog znaenja$ usluge me;usobne komunika<ije$ usluge glasanja ili ispitivanje javnog mnjenja$ usluge prenosa govornih poruka putem terminalne opreme..."$ videotekst usluge$ prikljuenje terminalne opreme u vezi sa davanjem usluge prenosa podataka !kojom se omoguava: davanje informa<ionih i poslovnih usluga$ pristup do informa<ionog sistema i telematskih usluga$ pristup u javne telekomunika<ije i povezivanje s drugim telekomunika<ionim mre8ama$ me;usobno povezivanje korisnika radi razmjene podataka"$ elektronska razmjena poruka !0.) V 0essage .andling )Nstem L takve poruke mogu biti u obliku teksta$ slika$ raunarskih podataka$ digitaliziranog govora". Danas se intenzivno razvijaju veoma sofisti<irane telekomunika<ione mre8e: I)D* !tj. Integrated )ervi<es Digital *etWork L digitalna mre8a integriranih usluga"$ -#0$ !tj. -sNn<hronous #ransfer 0ode L asinhroni prenosni mod$ odnosno asinhroni nain prenosaF tehnologija prenosa multipleksiranja i komuta<ije informa<ijaF 9irokopojasna mre8a koja osigurava prenos podataka velikim brzinama kako bi se podr8ale multimedijske aplika<ije"$ /DI !tj. /le<troni< Data Inter<hange L elektronska razmjena podataka". A. 0 T' 'k+(9%#k!2#+%! #%1,!"&,9k&9,! Infrastrukturu telekomunika<ionog saobraaja ine fiksirani objekti$ ure;ajhi i oprema koji omoguavaju proizvodnju telekomunika<ionih usluga. *ju ine poslovne i pogonske telekomunika<ione zgrade$ telefonske <entrale$ antenski stubovi s pripadajuim ure;ajima$ nepokretne telekomunika<ione mre8e$ nepokretna radijska i televizijska mre8a$ nepokretne radijske i televizijske stani<e$ nepokretna terminalna oprema$ zemaljske satelitske stani<e$ telekomunika<ioni sateliti$ nepokretni elementi telekomunika<ioni sistem. A. 3 T' 'k+(9%#k!2#+%! "9),!"&,9k&9,! > proizvodnji telekomunika<ionih usluga posebno va8no mjesto zauzima telekomunika<iona suprastruktura. )uprastruktura telekomunika<ionog saobraaja ine mobilni ure;aji$ aparati$ oprema i sl. Coji pomou telekomunika<ione infrastrukture proizvode telekomunika<ione usluge. *ju ine: razne vrste mobilnih telefona$ radio:aparata$ televizijskih aparata$ pokretnih radio i televizizijskih stani<a.
75
A. 4 M'B9%!,+8%! +,=!%#;!2#-! ;! &' 'k+(9%#k!2#+%# "!+/,!<!)kladnost razvoja u svjetskim i evropskim razmjerima ini<irala je osnivanje brojnih me;unarodnih organiza<ija i pristupanje njima kako bi u po9tanskom i telekomunika<ionom saobraaju bio uspostavljen jedinstven nain komuni<iranja izme;u razliitih dru9tveno: privrednih sistema$ odnosno$ kako bi se lak9e mogle prevladavati znatne razlike koje su posljedi<a nejednakog stepena razvijenosti privrednih i dru9tvenih ure;enja. Osim toga$ u tom kontekstu ujednauju se propisi$ nain rada$ odre;ene norme odvijanja po9tanskog i telekomunika<ionog saobraaja$ 9to zahtijeva koordina<iju rada i kompatibilna komunika<iona sredstva. Poe<i me;unarodne regulative u po9tanskom saobraaju datiraju od =@75. godine kada je osnovan )vjetski po9tanski savez$ a u telekomunika<ionom saobraaju od =@72. godine kada je potpisana Prva me;unarodna konven<ija o telegrafskom saobraaju. *akon toga$ =@13. godine je u ?ernu nova 0e;unarodna po9tanska konferen<ija na kojoj je uspostavljen Op9ti savez po9ta. Op9ti savez po9ta =@1@.godine mijenja naziv u )vjetski po9tanski savez. Daljnji razvoj me;unarodne regulative u po9tanskom i telekomunika<ionom saobraaju tekao je u prav<u objedinjavanja i preimenovanja saveza konven<ija i osnivanja novih me;unarodnih organiza<ija zbog intenzivnog razvoja po9tanske$ telekomunika<ione i satelitske tehnologije. Osnovna je organiza<ija za telekomunika<ioni saobraaj na svjetskom nivou 0e;unarodni savez za telekomunika<ije !>I#$ odnosno I#>". > sklopu 0e;unarodnog saveza postoji niz institu<ija koje djeluju u u8im podrujima telekomunika<ionog sistema L konferen<ije$ komiteti i konzor<iji. A. 5 M'B9%!,+8%# "!6'; ;! &' 'k+(9%#k!2#-' UIT ?ITU> 0e;unarodni savez za telekomunika<ije >I# !I#>" osnovan je =1.maja =@72. godine kao 0e;unarodni telegrafski savez. 6iljevi i svrha I#>:a su: podr8avanje i pro9irivanje me;unarodne saradnje me;u svim lanovima I#>:a radi pobolj9anja i ra<ionalnijeg kori9tenja telekomunika<ionog sistema$ unapre;enje i ponuda tehnolo9ke i tehnike pomoi zemljama s ni8im nivoom telekomunikai<ja$ unapre;enje tehnologije eksploata<ije$ uskla;enje razvoja tehnikih mogunosti $koordina<ija napora svih zemalja za unapre;enje telekomunika<ija$ dodjela radiofrekven<ija i registra<ija dodijeljenih frekven<ija da bi se izbjegle smetnje izme;u radiostani<a$ unapre;enje telekomunika<ija u zemljama u razvoju$ te unapre;enje saradnje me;u zemljama lani<ama u tarifiranju razliitih usluga. A. @ M'B9%!,+8%' k+%1','%2#-' Cao sastavni dijelovi 0e;unarodnog saveza za telekomunika<ije !I#>" djeluju posebne administrativne konferen<ije za pojedina podruja telekomunika<ija. Prva je Conferen<ija o telegrafskom saobraaju$ druga je Conferen<ija o radio saobraaju. A. @. 1 S6-'&"k! !8(#%#"&,!&#6%! k+%1','%2#-! ;! &' '=,!1"k+-&' '1+%"k# "!+/,!<!- ?KATTC>
73
Osnovana je =@72. godine u Parizu. *a prvom sastanku regulisana su pitanja &risto+*i i tajnosti telegrama$ upotreba 9ifriranih dr8avnih telegrama$ upotreba 0orseovih aparata i signala. ,azvojem telegrafsko:telefonskog sistema$ regulisana su pitanja koja su bila u nivou razvijenosti tehnike i tehnologije tog oblika saobraaja. #ak osu regulisana pitanja priznavanja radiografije. ='%2. godine donesena jeodluka o osnivanju 0e;unarodnog savjetodavnog komiteta za telegrafiju !66I#" koji je kasnije prerastao u 0e;unarodni savjetodavni komitet za telegrafiju i telefoniju !66I##". Donose se nove konven<ije o telekomunika<ijama$ pravilni Osnovana je u ?erlinu ='&7. godine. ,egulisala je tokom vremena$ od osnivanja do danas$ opse8nu materiju iz podruja radiosaobraaja: raspodjelu radiofrekven<ija izme;u pojedinih zemalja i djelovanje u sluaju opasnosti na moru. Donesena je prvo me;unarodna konven<ija o telefonskom saobraaju$ utvr;eno taksiranje rijei u me;unarodnom telegrafskom saobraaju$ priznavana je radiotelegrafija kao posebna grana komunika<ija$ dono9eni novi pravilni sastavu 0e;unarodnog saveza za telekomunika<ije !I#>" osnovani su posebni komiteti za obradu odre;enih problema iz podruja telekomunika<ija. *eki su savjetodavni$ Pna osnovu kojih lani<e 0e;unarodnog komiteta za telekomunika<ije !I#>" izra;uju svoje na<ionalne propiseQ. #akvi su savjetodavni komiteti: 0e;unarodni savjetodavni komitet za telegrafiju i telefoniju !66I## L International #elegraph and #elephone 6onsultative 6ommittee" i 0e;unarodni savjetodavni komitet za radiokomunika<ije !66I, L International ,adio 6onsultative 6ommittee"$ te 0e;unarodni komitet za registra<iju frekven<ija !IF,? L International FreXuen<e ,egistration ?oard". a" 0e;unarodni savjetodavni komitet za telegrafiju i telefoniju !66I##" osnovan je =@27. godine. Comitet se bavi unapre;enjem telefonskih kablova i problemima 9to ih namee sve vea upotreba elektronskih raunala$ op9tim naelima tarifiranja$ kvalitetom telefonskih prenosa i dr. 0e;unarodni savjetodavni komitet za radiokomunika<ije !66I," osnovan je ='%1.godine . Aadatak 66I,:a je prouavanje i davanje mi9ljenja o tehnikim i eksploata<ionim pitanjima koja su svojstvena za radiosaobraaj$ te se s posebnom pa8njom odnosi na pro<es stvaranja$ razvijanja i usavr9avanja radiokomunika<ije u zemljama u razvoju. 0e;unarodni komitet za registra<iju frekven<ija !IF,?" osnovan je ='&7. godine. (lavni zadatak komiteta je upisivanje frekven<ija radiostani<a$ 9to ih prijavljuju zemlje lani<e saveza$ praenje da li radiostani<e zaista emituju na prijavljenim frekven<ijama$ te insterven<ije u sluaju me;unarodnih smetnji.
b"
<"
A. L M'B9%!,+8%# k+%;+,2#-# ;! &' 'k+(9%#k!2#-'
72
0e;unarodna organiza<ija za telekomunika<ije koja brine o razvoju i koordina<iji razvoja jednog u8eg segmenta$ naziva se konzor<ij. #ako postoje sljedei konzor<iji za satelitske komunika<ije: a" 0e;unarodni konzor<ij za telekomunika<ione satelite !I*#/B)-#: International #ele<ommuni<ations )atellite 6onsortium" b" 0e;unarodni konzor<ij za satelitske komunika<ije s plovnim objektima !I*0-,)-# L International 0aritime )atellite 6onsortium". A. 1M M'B9%!,+8%' +,=!%#;!2#-' ;! &' 'k+(9%#k!2#-' %! ,'=#+%! %+( %#6+9 a" Conferen<ija evropskih uprava po9ta i telekomunika<ija !6/P#: /uropean 6onferen<e of Posts and #ele<ommuni<ations -dministrations" osnovana je ='2'. godine. *jen sadr8aj rada je: radiokomunika<ije$ statistika i obrada$ op9ta naela tarifiranja$ televizijski i zvuni signali$ eksploata<ija i tarife u telefoniji i telegrafiji$ komuta<ija i signaliza<ija$ te komuta<ija podataka$ /uropski institut za norme na podruju telekomunika<ija !/#)I L /uropean #ele<ommuni<ation )tandard Institute" osnovan je ='@@. godine. )adr8aj njegovog rada je: pitanje mre8e$ poslovne telekomunika<ije$ signalni protokoli i komuta<ije$ prenos i multipleksori$ terminalna oprema$ ljudski faktori i dr. 0e;unarodni konzor<ij za satelitske komuta<ije na podruju /vrope !/>#/B)-# L /uropean #ele<ommuni<ation )atellite 6onsortium" osnovan je ='@=. godine. *a9a zemlja pri9la mu je =''%. godine. >dru8enje evropskih mre8nih operatera zajavne telekomunika<ije !/#*O" osnovana je =''%. godine. 6iljevi udru8enja /#*O su razvijanje i afirmisanje prema nekim politikim tijelima$ kao 9to je 6/6 !Comisija /uropske zajedni<e". Problematika kojom se bavi je: me;usobno priznavanje atesta$ otvoreni pristup mre8i !O*P L Open *etWork Provision" za telefoniju$ europska numera<ija$ izgradnja transparentnog i uskla;enog tarifnog sistema i me;unarodni P#ol FreeQ pozivi !razgovori plativi u matinoj zemlji"$ usluga P@&&Q. > sklopu udru8enja izra;uju se studije transeuropskih mre8a$ europskog zajednikog tr8i9ta usluga$ te neki projekti poput /uro:-#0 !P-sinkroni transfer modQ: nova tehnologija prenosa i komuta<ije".
b"
<"
d"
Cod proizvodnje telekomunika<ionih usluga$ osim telekomunika<ione infrastrukture i suprastrukture$ presudno znaenje imaju ljudski poten<ijali. #o su zaposleni<i telekomunika<ionim <entrima$ prije svega$ spe<ijalizovani telekomun ika<ioni kreativni i operativni menad8eri. )am ooni telekomunika<ioni <entri koj i raspola8u s modernom telekomunika<ionom infrastrukturom$ telekomunika<ionom suprastrukturom$ obrazovanim$ osposobljenim i motivisanim ljudskim poten<ijalima mogu osigurati efikasno poslovanje$ svoj rast i razvoj u buduem periodu. L. VERTIKALNI TRANSPORT L. 1 J#$!,"k# &,!%")+,&
77
Prvi zae<i 8iarskog prevoza zabilje8eni su u Cini$ Indiji$ apanu i u8noj -meri<i prije vi9e od hiljadu godina. Pomou primitivnih prirodnih materijala !tj. loze$ slinih drugih biljaka$ konopa$ u8adi$ sajli$ 8i<e i sl." i drvenih naprava ljudi su prema postup<ima 8iarskog transporta savladavali prirodne barijere: rijene kanjone$ udoline izme;u brda ili planina i sl. prenosei tako teret$ 8ive 8ivotinje i ljude s jednog na drugo mjesto. > prvoj polovini dvadesetog vijeka u /vropi !na podrujima dana9nje *jemake$ -ustrije$ Gvi<arske$ Fran<uske$ Gpanjolske$ Italije$ )lovenije" poinju se graditi prve 8iare. #ek poetkom dvadesetog vijeka poinju se graditi i masovnije upotrebljavati 8iare$ odnosno vuni<e skija9a na alpskim skijali9tima. #ridesetih godina dvadesetog vijeka poele su se graditi i upotrebljavati 8iare sa sjedi9tima u )-D. Eiarski transport se ubrzano razvijao u <ijelom svijetu$ a posebno u /vropi. )matra se da danas u /vropi ima vi9e od %2. &&& razliitih 8iara !ski liftova$ kolosijenih uspinjaa i 8iara sa sjedalima i telekabinama". )amo u ,epubli -ustriji se redovno eksploati9e oko 5. 2&& razliitih 8iaraF imaju kapa<itet vei od 5. &&& putnika u jednom satuF samo u jednoj zimskoj sezoni prevezu vi9e od 3&&. &&& &&& putnika. J#$!,"k# &,!%")+,& je spe<ijalizovana djelatnost koja pomou 8iarske infrastrukture i suprastrukture proizvodi transportnu uslugu$ odnosno koja prenosi$ premje9ta$ vue$ transportira predmet prevo8enja$ tj. putnike$ teret$ 8ive 8ivotinje s jednog na drugo mjesto. Ova djelatnost obuhvata regulisanje i sigurnost proizvodnje transportnih usluga u oblasti rad 8iara. I takav transport savladava prostorne i vremenske udaljenosti. Od pojma 8iarski transport !ili 8iarski prevoz" 9iri je pojam 8iarski saobraaj jer$ osim 8iarskog transporta$ obuhvata i sve opera<ije u vezi sa transportovanjem predmeta prevo8enja !utovar i istovar tereta$ prihvat i smje9taj putnika u prevozno sredstvo$ izlazak putnika iz 8iarskih vozila" i komunika<ije. Eiarski saobraaj obuhvata regulisanje i sigurnost proizvodnje saobraajnih usluga u dijelu nadle8nosti proizvo;aa takvih usluga. L. . J#$!,"k! #%1,!"&,9k&9,! Infrastrukturu 8iarskog transporta ine svi objekti$ ure;aji$ oprema i instala<ije stalno fiksirani za odre;eno mjesto koji pomou 8iarske suprastrukture slu8e proizvodnji saobraajne usluge$ regulisanju i sigurnosti 8iarskog saobraaja. > infrastrukturu 8iarskog saobraaja treba ubrojati i zgrade s fiksiranim ure;ajima koji slu8e odr8avanju i servisiranju suprastrukture i infrastrukture 8iarskog saobraaja. ?ez obzira na vrstu 8iara$ infrastrukturu 8iarskog saobraaja ine poslovne i pogonske zgrade i terminali s pripadajuim ure;ajima i instala<ijama za prihvat i otpremu putnika i tereta$ posebno izgra;ene staze za vuenje putnika !tj. skija9a"$ stani<e za prihvat i otpremu putnika i tereta koje su lo<irane izme;u poetnih i zavr9nih terminala$ stupovi: nosai 8iarskih ure;aja i opreme$ energetski sistem$ vodovodna i kanaliza<ijska mre8a$ signaliza<ijski$ sigurnosni$ naviga<ijski i telekomunika<ijski ure;aji$ sistem 9ina !za 9inske uspinjae". L. 0 J#$!,"k! "9),!"&,9k&9,! )uprastrukturu 8iarskog transporta i saobraaja ine mobilna prevozna sredstva$ mobilna pretovarna mehaniza<ija koja slu8i za utovar i istovar tereta$ mobilni ure;aji i oprema
71
koji pomou 8iarske suprastrukture slu8e proizvodnji saobraajne usluge$ regulisanju i sigurnosti 8iarskog saobraaja.
?:AVA VII TEHNO:O?IJE TRANSPORTA

1. KLASIINE TEHNOLOGIJE TRANSPORTA 1. 1 K!,!k&',#"&#k' &'7%+ +=#-! k !"#$%+= &,!%")+,&! #ehnologija transporta obuhvata razne tehnolo9ke opera<ije$ ije se uskla;ivanje vr9i na razliite naine i razliitim sredstvima kod pojedinih vidova transporta. Cod klasinog oblika transporta$ to se ne vr9i s aspekta kompletne integralne transportne usluge$ ve samo za dio transporta koji obalvja odre;eni uesnik transporta. #akvo par<ijalno rje9avanje ne obezbje;uje kompleksne rezultate ra<ionalne primjene sistema neprekidnog transportnog lan<a. *euskla;enost pojedinih faza i postupaka u pro<esu transporta$ odnosn oprevoza robe$ predstavlja jednu od glavnih karakteristika klasinog transporta. Ovo naroito iz razloga nedovoljnog stepena unifika<ije i standardiza<ije tehnike baze kod klasinih vidova transporta. Direktne posljedi<e toga su male brzine prevoza robe. Cod tehnologije klasinog transporta$ sve opera<ije u transportnom pro<esu vr9e se po pravilu Pkomad po komadQ. One nu8no zahtijevaju vi9ak utro9ka vremena$ radne snage i materijala$ iji je sintetiki PproizvodQ odre;ena visina tro9kova. Osnovna karakteristika klasinog transporta je nepostojanje standardizovane tovarne jedini<e$ koja kod integralnih sistema transporta predstavlja osnovu transportnog lan<a. Clasini sistem transporta naziva se jo9 i PlomljeniQ$ jer se transportni pro<es obavlja u vi9e faza$ pri kojima se mijenja tovarna i transportno:manipulativna jedini<a$ odnosno tokom pro<esa djeluje se na robu. Cod klasinog transporta ne postoji kontinuitet kome te8i savremena logistika kon<ep<ija$ !gdje je idealna tovarna jedini<a jednaka jedini<i proizvoda T jedini<a skladi9tenja T jedini<a transporta T jedini<a pretovara". Osnovne karakteristike odre;enih tehnologija transporta se najpre<iznije mogu sagledati na primjeru transportnog lan<a$ ije su osnovne varijante prikazane na sli<i =.
TRANSPORTNI LANAC Direktan transport (bez saobraajnog transportnog sredstva Ko binovani saobraajni sredstvi a transport sa transportni
7@
K#asi(an transport (ko adna roba) tj*sa nede+inisano TT%&'
Sa standardizovano transportno ! anip"#ativno jedini$o (T%&'
Sa saobraajno trans*s"da*(k#asi(ni! #o #jeni ko binovani prevoz'
,ez saobraajne trans*s"da (transportno! anip"#ativna jedini$a'
Prevoz $ije#i- vozi#a (pretovar $ije#og vozi#a i#i njegovog dije#a'
Kontejnersi prevoz (pretovar kontejnera'
%lika & ; Blok dija "am podjele t"anspo"tno lanca > tehnolo9kom smislu$ transportni lana< ne predstavlja proizvoljno redanje jedne za drugom #P) !transport:pretovar:skladi9tenje" opera<ije$ ve niz svjesno optimalno sinhronizovanih$ me;usobno vremenski uskla;enih #P) opera<ija. )lino podjeli savremenih tehnologija transporta i klasine tehnologije se$ s obzirom na prostorne i strukturne komponente$ mogu podijeliti na: : : : : tehnologije kopnenog klasinog transporta$ tehnologije kopneno:rijenog klasinog transporta$ tehnologije kopneno:pomorskog klasinog transporta$ tehnologije kopneno:vazdu9nog klasinog transporta.
1. . T'7%+ +=#-! k+)%'%+= k !"#$%+= &,!%")+,&! #ehnologija kopnenog klasinog transporta realizuje se od mjesta otpreme do mjesta prijema robe u zavisnosti od stepena razvijenosti$ odnosno mogunosti iskori9tenja tehnolo9kih !tehnikih$ prostornih$ tarifskih i sl." pogodnosti odre;enog vida transporta na odre;enoj rela<iji prevoza. #ehnologija kopnenog transporta bazira se na drumskom i 8eljeznikom transportu. > zavisnosti od pomenutih faktora$ praksa ukazuje na postojanje slijedeih varijanti tehnologija kopnenog klasinog transporta: =. direktan kopneni klasini transport$ %. kombinovani kopneni klasini transport. > okviru direktnog kopnenog klasinog transporta !transporta Pod vrata do vrataQ" postoji: : direktan drumski transport$
7'
direktan 8eljezniki transport !u sluaju postojanja 8eljeznikog industrijskog kolosijeka i kod po9iljao<a i kod primao<a".
Combinovani kopneni klasini transport karakteri9u varijante koje predstavljaju razne kombina<ije drumskog i 8eljeznikog transporta: : drum:8eljezni<a !8eljezni<a:drum" L kombina<ija koja je prisutna kada samo jedan korisnik transportne usluge L primala< ili po9iljao< ima industrijski kolosijek. > tom sluaju drumski transport uestvuje samo u jednoj fazi transportnog lan<a$ gdje ima dovozno:odvoznu funk<iju. drum:8eljezni<a:drum L kombina<ija koja se javlja kada po9iljao< i mrimala< nemaju industrijski kolosijek$ a 8eljezni<a se koristi kao najekonominiji vid prevoza na odre;enoj rela<iji !naje9e dugolinijski prevoz$ relativno jeftina i masovna roba i sl.". Drumski transport obavlja dovozno:odvoznu funk<iju. Eeljezni<a:drum:8eljezni<a L kombina<ija koja se izuzetno rijetko javlja u praksi$ a naroito na geografskim prostranstvima kao 9to je na9a zemlja. 0o8e se javiti za vrijeme gradnje odre;ene pruge$ kada jedna dioni<a pruge nije izgra;ena$ a ne postoji alternativna drumska saobraajni<a na <ijeloj rela<iji.
1. 0 D#,'k&!% k+)%'%# &,!%")+,& Direktan transport u kopnenom saobraaju realizuje se primjenom sredstava drumskog ili 8eljeznikog transporta !sluaj postojanja industrijskog 8eljeznikog kolosijeka i kod po9iljao<a i kod primao<a". Di"ektan d"umski t"anspo"t !Pod vrata do vrataQ" ima znaajne mogunosti i prednosti pri slijedeim uslovima: : : : : kratka rastojanja prevoza$ prevoz brzo pokvarljive i skupo<jene robe i na veim rastojanjima$ kad ne postoji alternativan vid prevoza$ a radi se o malim koliinama robe$ velika pouzdanost dostave i kvalitet prevoza. Pored ovih$ postoji jo9 niz op9tepoznatih prednosti i nedostataka ovog vida transporta. > odnosu na druge vidove transporta$ drumski transport ima male eksploata<ione tro9kove vezane za poetno:zavr9ne opera<ije. 0e;uti$ praksa pokazuje da kod klasinog transporta drumom u pojedinim sluajevima !sitan komadni teret$ osjetljiva i lako lomljiva roba i sl."$ vrijeme utovara i istovara ima znaajan udio u ukupnom vremenu dostave robe. Ovo naroito dolazi do izra8aja na kratkim rela<ijama$ ime se znaajno smanjuje efektivna proizvodnost drumskih vozila. Drumska vozila pri prevozu Pod vrata do vrataQ u klasinoj tehnologiji su naroito pogodna za rastojanja do =&& km i malu koliinu robe za odre;ene rela<ije prevoza. Primjena paletiza<ije omoguava bolje iskori9tenje fonda radnog vremena i realnog kapa<iteta vozila$ 9to opet zahtijeva odre;eni nivo tehnike baze kod po9iljao<a i primao<a. Posebnu pogodnost imaju drumska teretna vozila u dijelu transportnog lan<a$ gdje je vi9e primao<a !razliiti sistemi distribu<ije robe!$ kada je klasina tehnologija rada uslovljena malim obimom rada po prav<ima prevoza$ odnosno krajnjim takama prevoza.
1&
Di"ektan 0eljezniki t"anspo"t obalvja se u sluaju postojanja 8eljeznikog industrijskog kolosijeka i kod po9iljao<a i kod primao<a. Pod industrijskim kolosije<ima se podrazumijevaju: kolosije<i koji se odvajaju iz stanice ili sa otvorene pruge$ a slu8e za dopremanje i otpremanje robe za nosio<e prava njihovog kori9tenja. <a di"ektan 0eljezniki t"anspo"t !Pod vrata do vrataQ" kolskih po9iljaka mo8e se rei da predstavljaju spe<ifinu i ra<ionalnu formu tehnologije transporta koju neki autori defini9u kao PnepraviQ integralni transport. Ovo je iz razloga 9to roba u pro<esu transporta ne mijenja transportno:manipulativnu jeini<u. ,adi se o veoma ra<ionalnoj tehnologiji transporta$ koja je u savremenom svijetu$ zbog mnogih karakteristika !ekonomskih$ tehniko:tehnolo9kih$ ekolo9kih i sl." u stalnoj ekspanziji. >e9e rada na industrijskim kolosije<ima$ rad 8eljeznikih uprava /vrope$ kree se od 77O do '&O u odnosu na ukupan rad. )u9tina jedinstvene tehnologije 8eljeznikog !industrijskog i javnog" transporta je u tome 9to ona povezuje tehnologiju prerade kola i kompozi<ija$ kako u industrijskim kompleksima$ tako i u dovozno:odvoznim stani<ama u jednu <jelinu. Eeljezniki transport predstavlja najra<ionalniji i najjeftiniji prevoz robe !u sluaju kada i po9iljala< i primala< imaju industrijski kolosijek". 0e;utim$ esto su prisutni veliki gubi<i$ zbog dugog zadr8avanja kola usljed nepostojanja$ odnosno nedovoljne opreme za utovarno:istovarne opera<ije na industrijskim kolosije<ima. Poznato je da na prosjenom putu prevoza od 32& km$ sa trajanjem obrta kola oko 2 do 7 dana$ bavljenje kola na robnim opera<ijama iznosi oko =Y5 ukupnog vremena obrta$ 9to ukazuje da i pri realiza<iji transporta preko industrijskih kolosijeka postoje znaajne tehnolo9ke rezerve. One su naroito izra8ene kod klasinog transporta$ jer tu najvi9e dolazi do izra8aja veliko ue9e vremena robnih opera<ija !na utovaru i istovaru" u ukupnom vremenu dostave robe. 1. 3 K+(/#%+6!%# k+)%'%# k !"#$%# &,!%")+,& Prema defini<iji /vropske ekonomske komisije >jedinjenih na<ija za unutra9nji transport !/6/"$ Pkombinovani transport je teretni transport koji se realizuje istim transportnim sudom i pri tome koristi neposredno najmanje dva vida transportaQ. On se posmatra kao PpraviQ kombinovani transport. Combinovani transport podrazumijeva anga8ovanje razliitih vidova transporta u toku jednog pro<esa prevoza$ kao npr.kombina<iju drumskog i 8eljeznikog transporta$ drumskog i vazdu9nog$ kao i kombina<iju 8eljeznikog i pomorskog transporta$ itd. 0e;utim$ u savremenim uslovima transporta robe pod kombinovanim transportom se podrazumijeva$ prije svega$ transport robe sa najmanje dvije vrste transportnih sredstava bez mijenjanja suda u kojem se ta roba transportuje. > sluaju da se prilikom transporta mijenja transportni sud$ a koriste sredstva najmanje dva vida transporta$ radi se o tzv. PnepravomQ kombinovanom transportu$ za koji su jo9 poznati termini PlomljeniQ$ odnosno Podvojeni mje9oviti transportQ i dr. Prilikom realiza<ije kombinovanog kopnenog klasinog transporta uestvuju transportna sredstva drumskog i 8eljeznikog saobraaja i to po sljedeim varijantama !u odnosu na zastupljenost u transportnom lan<u":
1=
: :
drum:8eljezni<a !i sa tehnolo9kog aspekta identina alternativa P8eljezni<a:drumQ"F drum:8eljezni<a:drum
) obzirom na izrazito veu razvijenost mre8e drumskih od mre8e 8eljeznikih saobraajni<a$ drumski transport uglavnom realizuje dovozno:odvozni prevoz robe za 8eljezni<u. Ova funk<ija u mnogome zavisi od koliine i vrste robe$ mogunosti svakog od ova dva vida saobraaja$ rela<ije prevoza$ mogunosti pretovara i skladi9tenja na mjestima sueljavanja$ kao i posebnih zahtjeva korisnika transportne usluge. Cod kombinovanog kopnenog klasinog transporta poveava se stepen i uestalost djelovanja na robu. Prilikom svake opera<ije pretovara djeluje se na robu$ koja mo8e mijenjati transportno:manipulativnu jedini<u !sud"$ a esto je veoma izlo8ena spoljnim i mehanikim uti<ajima. Ovo$ tim prije$ 9to se roba u toku pro<esa transporta mo8e javiti i bez ili samo sa osnovnim pakovanjem. Drugim rijeima$ s jedne strane se javlja problem ne postojanja ambala8e za adekvatnu za9titu$ rastur i sl.$ a sa druge strane$ odgovarajua ambala8a koja obezbje;uje potpunu za9titu$ esto je nepovratna i veoma skupa. %"edstva d"umsko i 0eljezniko t"anspo"ta imaju razliite tehniko:tehnolo9ke karakteristike$ a prije svega$ razliit kapa<itet. )toga je na mjestima sueljavanja ova dva vida transporta$ veoma te9ko ostvariti direktan pretovar robe u ekonomski opravdanom vremenskom periodu. Da bi se ubla8io ovaj izraziti nesklad kapa<iteta$ neophodno je da na mjestima pretovara postoji skladi9tenje$ koje ovdje ima funk<iju pufera u sistemu transporta. Ovakvo skladi9tenje omoguava da svaki vid transporta radi u svom re8imu L PtaktuQ L bez obzira na razliit kapa<itet. 2aza skladi!tenja, koja je tehnolo9ki nu8na i koja zahtijeva dodatnu manipula<iju robom$ nepovoljno utie na vrijeme i brzinu dostave robe. ,oba u klasinom pakovanju$ bez jedinstvenog transportnog suda$ uslovljava da vremena istovara i utovara !robnih opera<ija"$ u ukupnoj vremenskoj strukturi prevoza$ imaju znaajan udio. Ovim se poveava ukupno vrijeme dostave robe$ odnosno smanjuje brzina dostave robe$ 9to je jo9 jedan veliki nedostatak kombinovanog klasinog transporta. *a sli<i % je prikazan algoritam tehnologije kombinovanog kopnenog klasinog transporta kojim su obuhvaene sve varijante kombina<ija po vidovima kopnenog transporta. Drumski transport se po nainu prevoza dijeli na linijski i drumski transport Ppo potrebiQ !od sluaja do sluajaQ". > 8eljeznikom transportu vozovi se po nainu saobraaja dijele na sabirne$ direktne$ mar9utne i tranzitne$ a po re8imu saobraaja na sporovozne$ brzovozne i ekspresne !algoritam slika %".
DIR0KTNI %&01O.ITI .O/O.I DA I N0
SA,IRNI .O/O.I DA
N0
TRAN/ITNI .O/O.I
1%
SPORO.O/NI .O/O.I
,R/O.O/NI .O/O.I
SPORO.O/NI .O/O.I
%lika )&$ Al o"itam podjele vozova po nainu i "e0imu sao'"a9aja 1. 4 T'7%+ +=#-! k+)%'%+-,#-'$%+= k !"#$%+= &,!%")+,&! Ova tehnologija se realizuje naje9e u sluajevima kada se i mjesto proizvodnje i mjesto krajnjeg opredjeljenja robe nalaze na kopnu$ ali se prilikom prevoza na jednom dijelu puta koriste rijena plovna sredstva. Postoje sluajevi direktnog prevoza rijekom !unutra9njim plovnim putem" kada se$ na primjer$ roba prevozi izme;u vije proizvodne organiza<ije koje se nalaze na istom plovnom putu. 0e;utim$ 9ire gledano$ ovakav transportni pro<es je naje9e dio 9ireg transportnog pro<esa u kome su uestovala i sredstva kopnenog transporta. Postoje dvije osnovne situa<ije kada se formira tehnologija kopneno:rijenog transporta: : : prva$ kada su geografske osobenosti tla i akvatorija neke zemlje predijelile rijeni transport kao prioritetan vid transporta$ druga$ kada se rijeni transport u jednom dijelu pro<esa koristi da bi se iskoristile njegove teho:ekonomske prednosti$ kada se vr9i ra<ionaliza<ija transporta podjelom rada izme;u vidova transporta. #ehno:ekonomske prednosti rijenog transporta su: : : : : : velika propusna mo plovnih putevaF manji otpori kretanju u tenoj sredini nego na kopnu !manja potro9nja goriva po jedini<i prevoza nego u drumskom transportu i na 8eljezni<iF velika nosivost jedini<a plovnih sredstavaF mogunost primjene visokoproizvodne pretovarne mehaniza<ijeF manji koefi<ijent tara !bruto:te8ina" jedini<a plovnih sredstava u odnosu na jedini<e u drumskom transportu i na 8eljezni<iF manji utro9ak metala po toni nosivosti plovila u odnosu na drumska i 8eljeznika vozila.
*edosta<i rijenog transporta su uglavnom u rasporedu plovne mre8e$ 9to mo8e uveati rastojanja prevoza u odnosu na druge vidove saobraaja$ kao i manja brzina prevoza i izra8eni sezonski karakter plovidbe !osjetljivost na klimatske prilike". Ovaj sluaj je naroito izra8en u Finskoj i nekim drugim regionima u svijetu gdje su vodeni tokovi i jezera tako raspore;eni da onemoguavaju formiranje jedinstvene mre8e kopnenih saobraajni<a koja bi ostvarila potpuno opslu8ivanje teritorije i omoguila realiza<iju svih transportnih zahtjeva primjenom kopnenog transporta.
,R/O.O/NI .O/O.I
0KSPR0SNI .O/O.I
15
Op9ta je karakteristika da je rijeni transport pogodan za masovnu robu$ velikih spe<ifinih te8ina$ koja ne tra8i veliku brzinu dostave i zahtijeva ni8e tro9kove transporta po jedini<i prevoza. ) obzirom na spe<ifinosti$ jasno je zbog ega rijeni transport preuzima realiza<iju glavnog prevoznog pro<esa u tehnologiji kopneno:rijenog transporta. Drumski i 8eljezniki transport imaju dopremno:otpremnu funk<iju. )ueljavanje drumskog transporta i 8eljezni<e sa sredstvima rijenog transporta realizuje se u rijenim lukama i pristani9tima. ) obzirom na razliit kapa<itet i nosivost sredstava$ ova dva vida transporta i rijenih plovila$ neophodno je prisustvo otvorenog ili zatvorenog tipa skladi9ta. 0e;utim$ u zavisnosti od mogunosti i kapa<iteta pretovarne mehaniza<ije$ esto je prisutan i direktan pretovar L bez skladi9tenja. -nalize strukture vremena prevoza rijenim plovilima ukazuju da postoje znaajne tehnolo9ke rezerve na utovarno:istovarnim opera<ijama$ odnosno prilikom zadr8avanja plovila u lukama i pristani9tima. > zavisnosti od veliine$ sastava i vrste plovnog srestva !motorni teretnja<i$ tankovi$ tank:bar8e$ potisni<e i sl." i vrste robe$ za robu klasinog pakovanja$ zadr8avanje u pristani9tima u ukupnom fondu vremena prevoza robe$ uestvuje sa 5&O do @&O. I u drumskom i 8eljeznikom klasinom transportu izra8eno je veliko ue9e vremena utovarno:istovarnih opera<ija u ukupnom vremenu dostave robe$ a oigledan je uti<aj vremena trajanja utovarno:istovarnih opera<ija na ukupnu brzinu dostave robe u tehnologiji kopneno:rijenog klasinog transporta. *aje9a varijanta tehnologije kopneno:rijenog klasinog transporta je: : : : : : : kopneni transport : rijeni transport L kopneni transport Ova varijanta pokriva sljedee sluajeve: HHdrum:rijeni transportHH i obrnuto$ HH8eljezni<a:rijeni transportHH i obrnuto$ HHdrum:rijeni transport L drumHH HHdrum:rijeni transport:8eljezni<aHH i obrnuto$ HH8eljezni<a:rijeni transport:8eljezni<aHH.
Combina<ije vidova kopnenog transporta prije sueljavanja sa rijenim su realno mogue$ ali su ve opisane u prethodnim sluajevima. Pored toga$ postavlja se pitanje opravdanosti jednog pretovara vi9e$ 9to bi se za konkretnu situa<iju moralo posebno analizirati. 1. 5 T'7%+ +=#-! k+)%'%+-)+(+,"k+= k !"#$%+= &,!%")+,&! #ehnologiju kopneno:pomorskog klasinog transporta realizuju sredstva drumskog transporta i 8eljezni<e na dijelu transportnog pro<esa koji se odvija na kopnu$ dok se za drugi dio pro<esa koriste plovna sredstva pomorskog transporta. 0orske luke imaju veoma veliko gravita<iono podruje i u njima se sueljavaju va8ni saobraajni prav<i drumskog i 8eljeznikog transporta. Danas u svijetu nema znaajnijih morskih luka u kojima se ne sueljavaju sredstva drumskog transporta i 8eljezni<e. Obim rada u morskim lukama po koliini robe je izuzetno veliki. )avremeni morski brodovi imaju vei
13
kapa<itet od sredstava bilo kojeg drugog vida transporta$ pa sve to zahtijeva dobru organiza<iju i produktivnost rada. 0orske luke po pravilu raspola8u visokoproizvodnom mehaniza<ijom pretovara i drugim postrojenjima i infrastrukturom za prijem$ preradu i otpremu robe. Pored toga$ u zavisnosti od obima rada sa 8eljezni<om$ veliki broj luka ima luke 8eljeznike stani<e. Postoji i znaajna podjela rada izme;u luka$ pa je prisutna spe<ijaliza<ija pojedinih luka za odre;enu robu. #ehnologija kopnenopomorskog klasinog transporta realizuje se uglavnom u kombina<iji: : sredstva kopnenog transporta:sredstva pomorskog transporta:sredstva kopnenog transporta > dijelu transportnog pro<esa koji se realizuje na kopnu uobiajeno je da se drumskim transportom obavlja odvozno:dovozni transport sa manjim koliinama i na kraim rela<ijama$ a sav ostali transport obavlja se 8eljezni<om. Pomorski teretni klasini broovi realizuju prekomorski prevoz robe. Prema vrsti robe za prevoz$ oni se dijele na: : : brodove za prevoz vrstog tereta i brodove za prevoz tenog tereta. ?rodovi za prevoz vrstog tereta dijele se na: : : : : brodove za prevoz opeg !generalnog$ denanog" tereta$ brodove za prevoz rasutog !rinfuznog" tereta !masovne robe"$ brodove hladnjae$ kombinovane brodove.
?rodovi za prevoz tenog tereta su tankeri ili brodovi <isterne. Cada se uporedi prostornost i nosivost brodova$ kao i pouzdanost dostave sa istim veliinama sredstva drumskog i 8eljeznikog transporta$ jasno je da na mjestima sueljavanja ovih vidova transporta$ mora postojati skladi9te koje e imati ulogu PustrpljivanjaQ tehnolo9kih zahtjeva od prispjea do otpreme robe. -nalize strukture vremena dostave robe pomorskim sredstvima$ kao i tehnologije kombinovanog konpeno:pomorskog klasinog transporta ukazuju na znatno ue9e vremena utovara i istovara u ukupnom vremenu dostave robe. Ovo ukazuje na postojanje velikih tehnolo9kih rezervi u <jelokupnom transportnom pro<esu$ naroito u fazama pretovarnih opera<ija$ koje znatno utiu na brzinu dostave robe i veliinu obrta brodova. *ave9emo samo podatak da kod klasinog prevoza robe$ od ukupnog vremena$ na zadr8avanje broda u lu<i otpada 32O. 1. @ T'7%+ +=#-! k+)%'%+-6!;89*%+= k !"#$%+= &,!%")+,&! #ehnologija kopneno:vazdu9nog klasinog transporta zasniva se na primjeni sredstava kopnenog transporta za dovoz i odvoz robe i sredstava za vazdu9ni tranpsort$ koja realizuju prevoz robe na velikim rastojanjima.
12
Prednosti i razlozi za kori9tenje vazdu9nog transporta su$ prije svega$ izuzetno velika brzina prevoza$ kao i mogunost obavljanja prevoza u reone i geografske predjele nedostupne drumskom$ 8eljeznikom ili vodenom saobraaju. Aa krajeve koji su na prav<ima sa malim tokovima robe i putnika$ daleko od glavnih kopnenih saobraajni<a$ vazdu9ni transport je izuzetno pogodan. #o najvi9e zbog manjih tro9kov aulaganja u objekte$ ure;aje i eksploata<iju vazdu9nih linija$ nego u iste objekte i infrastrukturu drugih vidova saobraaja. Cao najvei nedosta<i vazdu9nog transporta smatraju se nizak koefi<ijent iskori9tenja te8ine !oko %2:5&Z"$ veliki gubitak energije i znatno vee ue9e potro9nje goriva po jedini<i tgransporta$ nego kod drugih vidova saobraaja. )ve ovo je opredijelilo primjenu sredstava vazdu9nog transporta za prevoz najskuplje$ brzo pokvarljive$ ekspresne i robe manje spe<ifine te8ine. Danas je kon<ep<ija izgradnje teretnih aviona takva da se oni grade uglavnom za primjenu kontejneriza<ije i to bilo spe<ijalnih avionskih kontejnera ili kontejnera standardnih I)O dimenzija$ ak i do %& i 3& stopa. Prevoz robe klasinog pakovanja$ raznog komadnog tereta$ kao i po9iljki za po9tanske potrebe$ ovavlja se esto teretnim avionima$ putniko: teretnim avionima$ !avionima sa izmjenljivom strukturom tovarnog prostora". ) obzirom na izuzetnu va8nost kriterijuma brzine robe$ koji je i jedan od opredjeljujuih za primjenu kopneno:vazdu9ne tehnologije transporta$ <io tehnolo9ki pro<es transporta mora biti funk<ionalno uskla;en. Carike pro<esa transporta koje obavljaju sredstva kopnenog saobraaja karakteri9u slijeee injeni<e: : : svi aerodromi u svijetu povezani su sa drumskim saobraajni<ama$ ali samo mali broj i sa 8eljeznikim$ kombina<ija drumskog i 8eljeznikog$ kao i uope primjena 8eljeznikog transporta u ovozno:dovoznom transportu do i od aerodroma$ rijetko je prisutna. Ovo iz razloga 9to je osnovni kriterijum opredjeljenja za kopneno:vazdu9ni transport brzian dostave robe. Primjena kombinovanog drumsko:8eljeznikog ili 8eljeznikog transporta mo8e znatno umanjiti efekte u brzini dostave robe koji se posti8u u vazdu9nom transportu.
) obzirom na kapa<itet aviona i intenzitet tokova prevoza robe$ na mjestima sueljavanja kopnenog i vazdu9nog transporta veoma je est direktan pretovar$ odnosno ne postoji potreba formiranja skladi9ta velikog kapa<iteta.
.. INTEGRALNI TRANSPORT .. 1 Z%!$!- #%&'=,! %+= &,!%")+,&! k!+ 8,9*&6'%! 8-' !&%+"& Anaajan dio prevoza roba ne razlikuje se iskljuivo prek ojednog vida transporta$ ve kombina<ijom transportnih sredstava razliitih vidova$ na transportnom putu od izvori9ne do krajnje odredi9ne take prevoza. Combinovani prevozi u odre;enim sluajevima su nu8nost$ jer na <jelovitom transportnom putu nije mogue$ zbog nepostojanja infrastrukturnih preduslova$ koristiti
17
iskljuivo jedan vid transporta. Primjeri za to su prekomorski prevozi$ kao i prevozi u vazdu9nom saobraaju$ gdje polazna i odredi9na luka$ polazni i odredi9ni aerodrom nisu istovremeno i take izvori9ta i odredi9ta prevoza. *a odre;enom dijelu$ odnosno na odre;enim segmentima$ transportnog puta moraju se$ u ovim sluajevima$ koristiti kopneni vidovi transporta !drumski$ 8eljezniki"$ ili prevoz rijekom. Osim u navedenim sluajevima$ kada ne postoje infrastrukturne pretpostavke za iskljuivo kori9tenje jednog vida$ kombinovani prevozi javljaju se i onda kada su te pretpostavke i ispunjene. Ovdje kombinovani prevozi nisu nu8nost$ ve rezultat ekonomskog pristupa u izboru najra<ionalnije varijante prevoza. Combinovanje sredstava razliitih vidova transporta u proizvodnji jedne transportne usluge zahtijeva$ me;utim$ u robnom saobraaju$ obavljanje velikog obima manipulativno: pretovarnih opera<ija$ koje anga8uju znaajne utro9ke rada$ sredstava i vremena. Abog toga klasini kombinovani prevozi postaju nedovoljno ra<ionalni i efikasni$ jer poveani izda<i za ove opera<ije ne mogu da budu kompenzirani u9tedama ostvarenim u istim prevoznim tro9kovima. Podizanje efikasnosti i ra<ionalnosti kombinovanih prevoza$ direktno je zavisno od rje9enja problema bitnog sni8avanja tro9kova i skraivanja vremena obavljanja pretovarno: manipulativnih opera<ija. ,je9enje ovih problema obezbje;uje se kori9tenjem novih tehnologija integralnog transporta. )u9tina ovih novih tehnologija sastoji se u kori9tenju razliitih sredstava integralnog transporta$ koja predstavljaju standardizovane transportne jedini<e$ u koje se$ ili na koje se smje9ta roba$ a koje su prilago;ene jednostavnom preba<ivanju sa jednog na drugo transportno sredstvo. Cod tehnologija integralnog transporta$ dakle$ umjesto pretovara roba$ vr9i se pretovar kompletnih transportnih jedini<a. >9tede koje se time posti8u su veoma velike$ tako da se tro9kovi prevoza$ u odnosu na klasini transport smanjuju za oko =Y5$ a vrijeme za obavljanje pretovarnih opera<ija smanjuje se za desetak puta. > prilogu ovome$ Colari$ +.$ <itirajui istra8ivanja vi9e autora iz razliitih zemalja$ istie naprimjer$ da se kod kori9tenja paleta$ tro9kovi utovara i istovara smanjuju za 53O$ da se u pomorskim lukama kori9tenjem kontejnera produktivnost u pretovaru voa poveava za oko =2 puta a kod denanih po9iljaka za %& puta$ i sl. #akvi efekti razlog su 9to se integralni transport tretira kao trea tehniko: tehnolo9ka revolu<ija u saobraaju. Do danas je razvijeno vi9e razliitih tehnologija i sistema integralnog transporta koji obezbje;uju kombinovanje razliitih vidova transporta. Poznatiji i naje9e kori9teni sistemi integralnog transporta su: : paletiza<ija$ : kontejneriza<ija$ : prevoz 8eljeznikih i drumskih transportnih jedini<a brodovima !,O:,O sistem"$ : prevoz drumskih transportnih jedini< ana 8eljeznikim vagonskim platformama$ : prevoz 8eljeznikih transportnih jeini<a na kamionskim platformama$ : prevoz rijenih transportnih jedini<a pomorskim brodovima !B-). sistem". : Paletiza<ija je najstariji sistem integralnog transporta$ koji se 9iroko primjenjuje za razliite kombina<ije transportnih sredstava svih vidova transporta. Drvene ili metalne palete$ na koje se smje9ta roba$ standardizovanih su dimenzija !naje9e =.&&& R =.&&& mm$ ili najnoviji evropski standard L P/uro palletQ =.&&& R =.%&& mm". Dimenzije paleta su uskla;ene i prilago;ene za efikasno kori9tenje standardizovanih dimenzija tovarnog prostora na vozilima$ kao i za efikasnog kori9tenja skladi9nog prostora. Istovremenim kori9tenjem kao transportnih i kao skladi9nih jedini<a$ palete i paletni sistem bitno unapre;uje$ ne samo kombinovani prevoz$ ve i skladi9tenje$ odnosno fiziku distribu<iju u <jelini. Primjenom
11
vilju9kara obezbje;uje se jednostavan i efikasan utovar$ pretovar i istovar paleta$ kao i efikasno manipulisanje paletama u skladi9tima i distributivnim <entrima. )istem kontejneriza<ije je$ tako;e$ univerzalno primjenjiv za razliita kombinovanja vidova transporta. Contejneri su standardizovane transportne jedini<e$ prilago;ene za smje9taj$ uvanje i transport raznorodnih proizvoda. #ako;er$ su istovremeno i jedini<e namijenjene$ kako transportu roba$ tako i njihovom skladi9tenju na otvorenim skladi9nim povr9inama. Contejneri su razliitog oblika !naje9e su u pitanju sandu od %& stopa$ a najvei kontejneri od 3& stopa$ koriste se u prekookeanskom transportu != stopa T &$5&3@ m". Aa kombinovanje pomorskog saobraaja s jedne i drumskog i 8eljeznikog saobraaja$ sa druge strane$ primjenjuje se ,O:,O sistem !,oll on:,oll off"$ koji podrazumijeva prevoz drumskih tovarnih jedini<a !kamionskih prikoli<a ili kamiona"$ kao i 8eljeznikih vagona pomorskim broovima. +agoni i drumske transportne jedini<e dovoze robu do pomorskih luka$ ulaze u brodove kojima se preba<uju do odredi9nih luka$ izlaze iz brodova i nastavljaju do krajnjeg odredi9ta prevoza". > morskim lukama se za ovu tehnologiju odre;uju posebni ,O: ,O terminali$ sa utovarno:istovarnim mostovima preko kojih 8eljeznike i drumske transportne jedini<e ulaze i izlaze iz spe<ijalizovanih brodove za njihov prevoz. ) obzirom da ovaj sistem proizvodi imobiliza<iju drumskih i 8eljeznikih sredstava za vrijeme koje provode u brodovima$ o<jenjuje se da je pogodan za prekomorske prevoze do =.&&& km udaljenosti. Preko tih udaljenosti u9tede na utovaru i istovaru kompenzuju se sa tro9kovima imobiliza<ije sredstava$ pa je kontejnerski !Bift on:Bift off" sistem pogodniji za kombinovanje ovih vidova transporta. > tom sluaju u lukama se formiraju kontejnerski terminali !povr9ine na koje se kontejneri odla8u"$ opremljeni sa kontejnerskim kranovima i dizali<ama osposobljenim za jeenostavan i brz pretovar$ kao i za jednostavno manipulisanje kontejnerima na terminalu. Aa kombina<iju pomorskog i rijenog saobraaja razvijen je B-). sistem$ koji podrazumijeva prevoz rijenih bar8i pomorskim brodovima. Podrazumijeva se da se na mjestima sueljavanja rijenih i pomorskih puteva obezbje;uju potrebni preduslovi$ prije svega$ pretovarna oprema$ koja obezbje;uje utovar i istovar rijenih bar8i na spe<ijalizovane pomorske brodove. Aa kombinovanje kontinentalnih vidova transporta$ drumskog i 8eljeznikog saobraaja$ osim paletiza<ije i kontejneriza<ije$ kao univerzalnih sistema$ koriste se razliiti sistemi prevoza drumskih transportnih jedini<a na 8eljeznikim vagonskim platformama$ kao i prevoz 8eljeznikih vagona na kamionskim platformama. ,azvijene su razliite varijante ovih sistema od kojih su najvi9e kori9teni PPiggNba<kQ i P.u<kepa<kQ sistem iprevoza drumskih tovarnih jedini<a 8eljezni<om$ kao i tzv. drumski vozovi za prevoz 8eljeznikih vagona kamionima. Cori9tenje ovih tehnologija$ tako;er$ podrzaumijeva izgradnju robno:transportnih <entara i kontejnerskih terminala$ u saobraajnim vorovima u kojima dolazi do kon<entra<ije robnih tokov ai sueljavanja razliitih vidova transporta. )pe<ijalizovana oprema koja obezbje;uje jednostavno i brzo preba<ivanje jedini<a integralnog transporta ja jednog vida prevoza na drugi !kranovi$ dizali<e$ vilju9kari$ utovarni:istovarni mostovi i sl."$ osim povr9ina za smje9taj ovih jedini<a$ je uobiajeni neophodni preduslov koji treba da bude obezbije;en na terminalima i robno:transportnim <entrima. #ehnologije integralnog transporta podrazumijevaju i odgovarajua organiza<iona rje9enja$ koja treba da budu u funk<iji nabavke i finansiranja sredstava integralnog transporta i upravljanja njihovom eksploata<ijom$ komer<ijaliza<ijom i marketingom prevoznih usluga$ zasnovanih naovim tehnologijama. Ilustrovan primjer takve organiza<ije je Interkontejner !Inter<ontainer"$ aso<ija<ija formirana od %5 evropske 8eljeznike uprave$ koje su objedinile
1@
komer<ijaliza<iju !prodaju" svojih kontejnerskih prevoznih usluga u <ijeloj /vropi$ ukljuujui kontinentalne i prekomorske kontejnerske prevoze. > =''&:im goinama Inter<ontejner je obezbje;ivao prevoz robe u kontejnerima obima od oko =.%&&.&&& #/> !ekvivalentnih jedini<a od %& stopa". )lini organiza<ioni sistemi$ na<ionalnog i me;unarodnog karaktera$ postoje i za druge sisteme integralnog transporta.
.. . D'1#%#2#-' # +)*&' )+"&!6k' #%&'=,! %+= &,!%")+,&! >koliko se transport Pod vrata do vrataQ obavlja samo jednim oblikom transporta Ydrumom$ 8elzeni<om$ plovnim putem$ morem$ zrakom"$ takva transport se defini9e kao monomodalni. ) druge strane$ ako se koristi vi9e vidova transporta jedan za drugim$ takav transport se naziva plu"imodalni ili multimodalni$ > drugom sluaju$ roba se pretovara prilikom prelaska s jednog vida transporta na drugi. >logu koju ima intermodalnost na kopnu$ koji se obavlja bez manipulisanja teretom i koristei najmanje dva vida transporta jedan iz drugog$ podrazumijeva da se koliina robe utovarene u transportnu jedini<u ne mijenja kada se obavlja intermodalni transport. -ko se koriste dvije vrsta transporta: drumom i 8eljezni<om$ odnosno drumom i morem$ smatra se kombinovani transport definisan kao d"umsko=0eljezniki$ odnosno d"umsko=pomo"ski$ ,azlikuju se sljedee vrste kombinovanog drumsko:8eljeznikog transporta: =. transport tovarnih jedini<a drumskog saobraaja Pbez pratnjeQ !poznat kao transport drum L 8eljezni<a$ ili PferroutageQ"$ %. transport pomorskih kontejnera Pbez pratnjeQ$ 5. transport sa pratnjom$ ili putujua autostrada !"ollin "oad>$ gdje se <ijelo transportno sredstvo$ ukljuujui i vozaa$ utovara na voz na dioni<i koju pokriva 8eljezni<a. Combinovani transport s pratnjom nije ekonomski opravdan i koristi se na dioni<ama na kojima postoji ogranienje ili zabrana za saobraaj te9kim vozilima$ takav je sluaj prilikom prolaza kroz tunele ili preko dr8ava u kojima su utvr;ene visoke tarifne kvote za prevoz takve robe drumskim transportom. edini<a intermodalnog transporta !I#>" mogu biti kontejneri$ izmjenjivi tovgarni sudovi ili poluprikoli<e pogodne za intermodalni transport. Intermodalni terminali predstavljaju infrastrukturu u kojoj se mogu mijenjati vidovi transporta. Predvi;eni su iskljuivo za manipula<iju kontejnera i obino lo<irani u blizini luka pa su definisani kao kontejne"ski te"minali. (odine %&&= /60# !/vropska konferen<ija ministara transporta"$ >*Y/6/ !>jedinjene na<ijeY/konomska komisija za /vropu" i /6 !/vropska komisija" zajedniki su objavile defini<iju termina koji se koriste u intermodalnom transportu. Posebnu pa8nju treba posvetiti pojmu Ptovarna jedini<aQ. Prema defini<ijama /vropske unije$ tovarna jedini<a je paleta$ ili jedini<a mjere tereta$ koja omoguava manipula<iju robe i koja je sastavni dio izmjenjivog transportnog suda. #akav izmjenjivi transportni sud$ stoga$ predstavlja tovarnu jedini<u ili jedini<u za utovar.
1'
Istovremeno$ iako operator u kombinovanom transportu ne manipuli9e paletama$ po9to su one sastavni dio izmjenjivog transportnog suda$ on ih u pro<esu transporta posmatra kao jeidnini tovar ubaen ili na drumsko vozilo ili na 8eljezniki vagon$ a to je L za njega L tovarna jedini<a. Dakle$ u terminologiji klijenta ; na"uioca, tovarna jedini<a je ne9to 9to se koristi umjesto termina I#>.
Transportne jedini$e Dr" ska vozi#a) 2#eperi) vagoni) brodovi) priko#i$e) po#"priko#i$e itd*
Po#"priko#i$e za inter oda#ni transport 3' Kontejneri 4' Iz jenjivi transportni s"dovi Pa#ete i#i "pakovane jedini$e pogodne za 5tovar " IT5 Jedinini tovar Jedinice intgermodalnog transporta (ITU) Transportne jedinice
%lika +$ 7e"minolo ija ko"i!tena u inte"modalnom t"anspo"tu ?p"ema de1inicijama E347>
MULTIMODALNI TRAN !ORT
Ras"ti
teretni)sabirni
@&
transport INT0R%ODALNI TRANSPORT
Isk#j"(ivo IT5
"OM#INO$ANI TRAN !ORT Dva ob#ika transporta) npr6 dr" sko!7e#jezni(ki transport) dr" sko!po orski transport
%l$ ,$ De1inicije koje se ko"iste u inte"modalnom t"anspo"tu )tvaranje intermodalnih terminala$ logistikih <entara !robno:transportnih <entara" ili logistikih platformi i tranzitnih dokova se skladno uklapa u <iljeve /vropskog parlamenta i vijea. Bogika koja je inspirisala prvi prijedlog Aajedni<e !u ranim devedesetim"$ bila je i jeste: : : : : : elimina<ija uskih grla u evropskoj transportnoj mre8i$ izgradnja nedostajuih 8eljeznikih veza$ povezivanje podruja koja nemaju izlaz na more$ pobolj9anje veza na koridorima koji povezuju more sa kopnom$ i u sluaju koridora na kojima je pogodno kori9tenje vi9e vidova transporta L pobolj9anje kvaliteta povezivanja izme;u glavnih urbanih <entara. *ova interpreta<ija logistike ogleda se u slijedeem: : : : vrednovanje vori9ta u kojima je mogue osnivati uslu8na preduzea$ ra<ionaliza<ija transportne komponente$ intenzivna upotreba intermodalnog transporta.
Ovo omoguava uspostavljanje mre8e logistikih <entara !robno:transportnih <entara" 9irom /vrope$ gje su intermoalni terminali kljuna infrastruktura za <irkula<iju I#>. .. 0 I"&+,#-"k# ),'= '8 #%&'=(+8! %+= &,!%")+,&! #ehnolo9ka evolu<ija drumskih vozila za transport roba je poela negdje u tridesetim godinama pro9log vijeka$ ali su 8eljezni<e ostale jezgro transportnog sistema sve do pedesetih. Croz <ijeli ovaj vremenski period$ multimodalnost je zahtijevala manipula<iju robom uvijek kad se mijenjao oblik transporta$ 9to je izazivalo znatne tro9kove i gubitak vremena. >nifika<ija tereta$ koja je poela u etrdesetim pro9log stoljea$ a 9iroko se ra9irila u 9ezdesetim$ dovela je do slijedeih prednosti: : : lak9e manipulisane robom tokom utovara$ istovara i pretovara$ olak9ana za9tita robe tokom manipulisanja i skladi9tenja$
@=
optimizirano kori9tenje povr9ine i zapremine transportnih sredstava.
#akvu Punifika<ijuQ je omoguilo uvo;enje palete$ koja se mo8e definisati kao tovarna jedini<a u skladu sa 6/0# defini<ijom: : : : standardizirana$ ogranienih dimenzija$ u skladu sa definisanim proizvodnim standardima$ pogodna za manipula<iju sa mehaniza<ijom. #akva standardiza<ija palete je istovremeno: : : bila odre;ena gabaritima evropskih 8eljeznikih vagona i drumskih vozila$ uti<ala na dimenzije pakovanih roba$ koje su vi9estruko bile manje u odnosu na dimenzije palete.
Poetak intermodalnosti morskog i drumskog transporta se desio u kasnim pedesetim pro9log vijeka. .. 3 J'8#%#2' #%&',(+8! %+= &,!%")+,&! I#> je kljuni element intermodalnog transporta. Praktino$ to je unifi<irana struktura ili$ u najmanju ruku$ Pde fa<to standardQ$ koji$ istovremeno vr9i nekoliko funk<ija: : : uva i 9titi robu$ omoguav apretovar izme;u razliitih sredstava transporta uz pomo odgovarajue mehaniza<ije i opreme.
)istem intermodalnog transporta ine dva podsistema. )vaki od podsistema ima svoje karakteristine I#>: : : intermodalnost na moru: I)O kontejner$ intermodalnost na kopnu: kontejneri za kopneni transport$ poluprikoli<e$ izmjenjivi transportni sudovi. Obje intermodalnosti imaju porijeklo u drumskom transportu: : intermodalnost na moru$ kao evolu<ija Roll on ; Roll o11 trajekata$ kada se$ u kasnim pedesetim$ samo odvojivi dio poluprikoli<e poeo prevoziti morem$ !tako je prvi more:kopno kontejner bio dugaak 52 stopa$ 9to je u to doba bila najvea dozvoljena du8ina poluprikoli<a u )jedinjenim Dr8avama"$ intermodalnost na kopnu$ kako bi se omoguilo drumskim vozilima natovarenim na voz da lak9e pre;u prirodne prepreke i br8e pro;u <arinu na graninim prelazima.
> to vrijeme$ jo9 uvijek su postojale grani<e izme;u zemalja koje su danas lani<e /vropske unije$ a to je podrazumijevalo dugotrajna ekanja: I#> natovarene na vozove mogle su br8e obavljati <arinske pro<edure i stizati do <ilja$ po9to su dobivale odgovarajue garan<ije od 8eljeznikih uprava$ te su pregledi obavljani samo na krajnjoj destina<iji voza.
Dr%m 8888888 8888888888888 &elje'nica Dr%m 8888888888 88
@%
Terminal
9e#jezni(ki transport na sre4di2nje ) vee dije#" prevoza
Terminal
%anip"#a$ija IT5 " kopneni
ter ina#i a
Dr" ski transport na dvije krajnje (krae' re#a$ije prevoza
%lika -$ @ema d"umsko=0eljezniko kom'inovano t"anspo"ta .. 4 R!;6+- k+(/#%+6!%+= k+)%'%+= &,!%")+,&! *e postoje slu8bene defini<ije kombinovanog transporta$ osim one koju predlo8e 6/0#Y>*Y/6/ !%&&="$ po kojoj se ovaj transport defini9e kao: PIntermodalni transport u kome se za vei dio prevoza /vropom$ koriste 8eljezni<a$ unutra9nji plovni putevi ili pomorski putevi$ a prevoz drumom$ na 9to je mogue kraoj poetnoj iYili krajnjoj dioni<iQ. *eke druge defini<ije su predlagane ili kori9tene u slu8benim /> dokumentima$ ali vremenom su stalno mijenjane i va8ile su samo u kontekstu direktiva u kojima su objavljivane: Op9teprihvaena defini<ija$ koja se odnosi na drumsko:8eljezniki kombinovani transport$ podrazumijeva da je ovaj transport obavljen kada su ispunjeni slijedei uslovi: : : : kada je kamionom$ prikoli<om$ poluprikoli<om !sa ili bez tegljaa"$ izmjenljivim transportnim sudom ili kontejnerom prevezena poetna i zavr9na dioni< aisporuke drumom$ a dioni<e izme;u bilo 8eljezni<om bilo vodenim putevima$ kada je dioni<a 8eljeznikog oblika transporta du8a od =&& kilometara$ kada se$ u okviru kombinovanog transporta$ prevoz vr9i na drumskoj dioni<i izme;u utovarne ili istovarne take robe i najpogodnijeYnajbli8e 8eljeznike stani<e$ pa takav prevoz bi trebao biti oslobo;en od formalnih ogranienja iYili ovla9tenja !//6 Direktiva 12Y=5&".
/vropska komisija i /vropski parlament su uvijek kopnenu intermodalnost !ija je komponenta i drumsko:8eljezniki kombinovani transport"$ posmatrali kao jedinu tehnologiju$ koja bi 8eljezni<ama mogla omoguiti da po obimu dostignu drumski saobraaj$ omoguavajui tak oharmoniza<iju vidova transporta$ kao i pobolj9anje za9tite okoli9a. /vropska unija nastavlja sa radom na razvoju transevropske mre8e terminala za kombinovani transport. Aa tu svrhu$ bitno je spomenuti ?ijelu knjigu /vropske komisije vezanu za P,azvoj zajednike transportne politike i integra<iju mre8aQ$ kao i podr9ku istra8ivanjima eR D( +II i eR D( MIII u okviru Ketvrtog okvirnog programa za istra8ivanje i razvoj$ te potom i u okviru Petog i Gestog okvirnog programa. //6 direktiva br. '%Y=&7 za uspostavljanje standarda >nije u vezi sa kombinovanim transportom robe izme;u zemalja lani<a$ jasno ka8e: PPogor9anje problema vezanih za zagu9enja u drumskom saobraaju$ za9titu okoli9a i sigurnost u saobraaju$ u zajednikom interesu$ nala8e poveanje kombinovanog transporta$ kao alternative drumskom transportuQ.
@5
*edavno izdati referentni dokumenti su: : : ?ijela knjiga /vropske komisije P/vropska transportna politika %&=&: vrijeme odlukaQ. Opi plan transporta i logistike !%&&&$ 0inistarstvo transporta i naviga<ije$ danas 0inistarstvo infrastrukture i transporta".
Pa$ ipak$ u nekim ervopskim zemljama je u kasnim devedesetim smanjena godi9nja stopa rasta potra8nje za kombinovanim drumsko:8eljeznikim transportom. I pored toga je nastavljeno njegovo 9irenje u oblasti me;unarodnog saobraaja$ dok u unutra9njem saobraaju nekih zemalja gotovo nimalo nije razvijen.
.. 5 O=,!%#$'%-! 9 *#,'%-9 k+(/#%+6!%+= &,!%")+,&! Osnovni faktori koji bi mogli ograniavati kombinovanog transporta$ mogu se podijeliti u dvije grupe: : razvoj drumsko:8eljeznikog
postojanje <arina !ukinutih osnivanjem /vropske unije"$ je nekada dovodilo do dugih zaustavljanja prilikom svakog prelaska grani<e$ ak i onda kada bi pratea dokumenta<ija garantovala lak9e obavljanje tranzitaF npr. #I, ! 7"anspo"t Ante"national Routie"e ; 0e;unarodni drumski transport" karnetiF kamioni i tegljai su$ za razliku od dana9njih$ bili opremljeni motorima ograniene snage i samim tim je brzina planinskim putevima bila ograniena. Drugu grupu ine uslovni faktori kojih je vremenom bilo sve vi9e:
tr8i9ne <ijene prevoza roba drumom su se smanjile zbog tehnolo9kog napretka vozila$ koji im je omoguio sni8enje tro9kov apo pre;enom kilometru uz$ !istovremeno"$ bolje performanse$ !nosivost$ brzina id."$ 9to im poveava konkurentnost u pore;enju sa kombinovanim transportom$ s druge strane$ prevoznina na 8eljeznikim mre8ama je rasla$ stalno poku9avajui smanjiti defi<it. #akvi uslovi su dramatino intenzivirani$ jer je liberaliza<ija 8eljeznikog transporta diktirala 8eljeznikim preduzeima jednake uslove za sve$ a zemljama lani<ama >nije je zabranjen bilo kakav oblik subven<ioniranja. Cada je kombinovani drumsko:8eljezniki transport dostigao znaajan obim$ inilo se da zahtjevi za kvalitetom$ !koji se mogu izraziti u smislu brzine$ tanosti i pouzdanosti"$ nisu u skladu sa standarima koji su primjenjivani na 8eljezni<ama prilikom transporta robe standardnim vagonima$ 0e;u resursima iji je nedostatak evropska mre8a poela da osjea u devedesetim godinama pro9log vijeka$ trabalo bi istai vremenske d8epove u redovima vo8nje na 8eljezni<ama$ prikladne za kombinovani transport$ !prihvatljivije klijentima" i kapa<itete terminala za pretovar tovarnih jedini<a sa drumskog na 8eljezniki transport.
Drumsko:8eljezniki kombinovani transport se obavlja u slo8enom lan do terminala$ otpremni terminal$ 8eljeznika kompanija$ dolazni temrinal$ zavr9ni drumski prevoznik sa terminala do mjest aistovara robe iz I#>.
#ransportni operater je onaj kome se dodjeljuje transportni ugovor i koji upralvja pro<esom transporta od mjest autovara do mjesta istovara robe. On je zadu8en i da osigura I#> za transport. Eeljezniki operater pokriva striktno dioni<u od terminala do terminala$ koja je vezana za prevoz 8eljezni<om i preuzima ekonomski rizik popunjavanja voza koji kupuje od 8eljeznike kompanije po prin<ipu Pprazan za punQ$ a koi$ u veini sluajeva$ podrazumijeva spe<ijalizovane vagone za drumsko:8eljezniki kombinovani transport. Abor tro9kova operatora koji uestvuju u lan<u kombinovanog transporta ine zavr9ni tro9kovi kombinovanog transporta od izvora do <ilja. 0o8e se dokazati da$ u odre;enim uslovima na tr8i9tu transporta robe$ kombinovani transport mo8e biti profitabilan u pore;enju sa !iskljuivo" drumskim transportom na istoj dioni<i$ ali samo na odre;enim razdaljinama. +ea profitabilnos tdrumsko:8eljeznikgo kombinovanog transport au odnosu naiskljuivo drumski$ proizilazi$ ne samo iz pre<izne pro<jene tro9kova pojedinanog transporta$ ve iz op9tijih razmatranja koja se odnose na sveukupnu aktivnsot transportne kompanije. > pro<esu transporta bez pratnje$ teglja i voza !koji su najznaajniji proizvodni resursi$ jer omoguavaju obrt kapitala"$ su slobodni dok I#>$ koju su dovezli na terminal$ putuje vozom. Oni samim tim$ dok I#> putuje od jednog terminala do drugog$ mogu obavljati transport !i dalji obrt". 0. INTEGRALNI TRANSPORT I LOGISTIKA )avremene tehnologije transporta obuhvataju razne tehnolo9ke pro<ese ime se uskla;ivanje vr9i na razliite naine i razliitim sredstvima kod pojedinih vidova transporta. #ehnologija je primjenjena nauka znanja i vje9tina u iznala8enju odgovarajuih naina izvr9enja transportne usluge ili obrade predmeta uz pomo sredstava za proizvodnju. #ehnolo9ki pro<es predstavlja skup odre;enog broja me;usobno uslovljenih i povezanih tehnolo9kih karika ili opera<ija. )avremeni uslovi 8ivota$ intenzivan razvoj privrede i dru9tva stvaraju potrebe za novom savremenom transportnom tehnologijom i organiza<ijom savremenih transportnih pro<esa. ,azvojne faze tehnologije: : 4ANBE8A<A3AJA : je poetni najni8i stepen razvoja tehnologije. Proizvodni pro<es u svim fazama obavlja ovjek. : 4E.ANA<A3AJA : ovjek obavlja pripremno:zavr9ne opera<ije i kontrolu$ redosljed$ a same opera<ije vr9i stroj$ ure;aj$ ma9ina. : AB7C4A7A<A3AJA : predstavlja vi9i stepen mehaniza<ije koji je omoguen razvojem tehnike i modernih regula<iono mjernih sistemaF ovjek u ovoj fazi ustupa ma9ini proizvodnu opera<iju i kontrolu$ lino obavlja prethodne radove !ideja i priprema".
@2
: AB7C4A7A*A : najvi9i stepen razvoja tehnologijeF ovjek ustupa ma9ini opera<ije izvr9enja i kontrole kao i pripreme$ programiranje i razradu ideje. #ransportni pro<es !transportni lana<" podrazumjeva niz uzastopnih tehniko: tehnolo9kih i organiza<ionih i drugih me;usobno povezanih i sihronizovanih postupaka i aktivnosti u okviru kojih se vr9i premje9tanje materijalnih dobara od izvora do <ilja primjenom odgovarajuih tovarnih jedini<a i transportnih sredstava.
3. POJAM I ZNAIAJ INTEGRALNOG I KOMBINOVANOG SAOBRAAJA *ijedna grana saobraaja ne mo8e sama da udovolji svim zahtjevima korisnika prevoza i dru9tva u <jelini. Cako svaka od njih u odre;enim uslovima i transportnim fazama ima odre;ene prednosti u odnosu na druge te se one me;usobno povezuju i dopunjavaju u pro<esu transporta. Da bi se ovo ostvarilo neophodno je da se uvedu nove transportne tehnologije koje obezbje;uju me;usobnu saradnju razliitih grana saobraaja i ra<ionalno kori9tenje transportnih kapa<iteta. #e nove tehnologije obilje8ja su integralnog transporta. #ehnologije integralnog transporta podrazumjevaju integra<iju vi9e saobraajnih grana u prevozu robe$ od proizvo;aa do potro9aa primjenom standardizovanih tovarnih jedini<a bez promjene transportnog UsudaU. Cao tovarne jedini<e primjenjuju se razna sredstva: paleta$ kontejner$ izmjenjivi transportni sandu<i i poluprikoli<e sa i bez tegljaa. Prema vrsti proizvoda i nainu njihovog pakovanja razlikuju se transportno:manipulativne jedini<e: rukovanje tereta i otprema. edini<a rukovanja ili jedini<a pakovanja predstavlja predmete koji su pripremljeni za transportovanje ili skladi9tenje !vree$ kutije$ sandu<i$ korpe$ bale$ burad itd.". edini<a tereta je manji ili vei kompletni paket slo8en od jedini<a rukovanjaF jedini<a tereta je ukrupnjena transportna jedini<a. edini<a otpreme !po9iljke" u 8eljeznikom saobraaju je jedan vagon$ u drugim granama mogu se javiti kamion$ 9leper i brod. > dosada9njem razvoju transportnog sistema u na9oj zemlji karakteristina je usitnjenost i razliitost u kon<ep<ijama organizovanja i izvr9enja pro<esa transporta. > tom smislu javila se potreba da se obezbjedi primjena savremenijeg sistema transporta koordiniranim organizovanjem prevoznog pro<esa od mjesta upuivanja do odredi9nog mjesta tereta$ uz saradnju i zajedniko ue9e u transportu vi9e nosila<a transporta$ sa <iljem da se stvaranjem sistema transportnog lan<a postigne optimalan stepen efikasnosti i ra<ionalnosti transportnog pro<esa. ) obzirom na svoje neosporne prednosti ovaj sistem je u svijetu ve obezbijedio veoma 9iroku primjenu. 0e;utim$ u na9oj zemlji se nalazi tek u poetnoj fazi razvoja. 4. DIREKTNI TRANSPORT I KOMBINOVANI TRANSPORT
@7
Drumski transport !direktni": : kratka rastojanja !do =&& km" : brzo kvarljiva i skupa roba !na du8a rastojanja : preko =&& km" : male koliine robe : kada nema druge vrste transporta : velika pouzdanost dostave i kvalitet prevoza : velika brzina transporta 4. 1 K+(/#%+6!%# k+)%'%# k !"#$%# &,!%")+,& Combinovani transport podrazumjeva anga8ovanje razliitih vidova transporta u toku jednog prevoznog pro<esa. Combinovani transport koji se razlikuje istim transportnim sudom i pri tome koristi najmanje dva vida transporta naziva se I*#/(,-B*I #,-*)PO,#. Combinovani klasini transport UlomljeniU je transport kad pri tome koristi najmanje dva vida transporta. Carakteristike klasinog transportnog lan<a: : mala brzina dostave robe : veliki broj manipula<ija : veliki tro9kovi distribu<ije : nizak stepen standardia<ije : veliko zadr8avanje transportnih sredstava na pretovarnim mjestima : mali stepen mehaniza<ije rada pri manipula<iji robom : lo9a koordina<ija i koopera<ija izme;u pojedinih vidova transporta /lementi klasinog transportnog lan<a: : kori9tenje razliitih tipova vozila zavisno od vrste i koliine robe koja se prevozi$ : pretovar u takama izme;u korisnika usluge i prevoznika koji se razlikuje Ukomad po komadU$ : kori9tenje razliitih tehnikih pretovarnih sredstava prilago;enih pojedinim vrstama vozila i pakovanja$ : skupo pakovanje neophodno za za9titu robe pri transportu 4. . I%&'=,! %# &,!%")+,& # +=#"&#k! Polo8aj transporta i njegova izrazito znaajna me;uzavisnost sa ostalim inio<ima pro<esa distribu<ije materijalnih dobara uslovljava stvaranje nove filozofije u rje9avanju problema kretanja roba koja je danas u strunoj literaturi poznata kao logistika. Bogistika je 9iri i sveobuhvatniji pojam od integralnog transporta$ ali i sve relevantniji za formiranje organiza<ionog kon<epta transportnog sistema$ a time i integralnog transporta. Aato se danas na kon<ept integralnog transporta gleda kao na kon<ept alternativnog transportnog sistema zasnovanog na logistikim prin<ipima. Predstavni<i saobraajne nauke i saobraajne prakse smatraju da integralni transport predstavlja jednu od najznaajnijih novina
@1
i dostignua i da e to mjesto i dalje zadr8ati. Cako na na<ionalnom tako i na evropskom i me;unarodnom planu kao i kod razliitih organa i organiza<ija sve vi9e preovladava saznanje o neophodnosti daljnjeg unapre;enja i i stimulisanje i o znaaju ovog sistema za rje9avanje postojeih i buduih problema razvoja privrede i transporta. 4. 0 O"%+6%' k!,!k&',#"&#k' %+6+= k+%2')&! &,!%")+,&%+= "#"&'(! ;!"%+6!%+= %! +=#"&#$k#( ),#%2#)#(! Bogistika se danas formirala kao zaokru8ena samostalna nauna dis<iplina iji je zadatak planiranje$ koordiniranje$ praenje i upravljanje svim pro<esima koji imaju za <ilj kretanje materijala tj. robe. Podruja primjene logistike su fizike opera<ije vezane za robni tok u sferi proizvodnje i distribu<ije robe. Pod fizikim opera<ijama podrazumjevaju se svi pro<esi vezani za dobavljanje$ transport$ skladi9tenje i otpremu robe. Aada<i logistike ne obuhvataju samo materijalnu stranu pro<esa iji je osnovni <ilj dostava materijala i produkata na odre;eno mjesto u odre;eno vrijeme$ ve obuhvataju aspekt energije i regula<ioni aspekt koji se esto identifikuje sa informatikom odnosno tokom informa<ija. Osnovni <ilj logistike proizilazi iz povezanosti sa ekonomskim pro<esom. /konomski pro<es ima kao <ilj zadovoljavanje odre;enih potreba. Cao takav on sadr8i sljedee 5 komponente: : proizvodnju$ : distribu<iju$ : potro9nju tj. upotrebu materijalnog dobra. Data interpreta<ija logistike jo9 uvijek nije potpuna jer bit logistike kon<ep<ije jeste u tome da sve logistike aktivnosti posmatra kompleksno kao jednu <jelinu sa aspekta me;usobnog uti<aja komunika<ije i ostalih veza. Data defini<ija logistike s visokim stepenom apstrak<ije u zavisnosti od objekta kretanja i drugih spe<ifinosti diferen<ira se na nekoliko spe<ifinih logistikih podsistema. #e8i9te problema u okviru logistike kon<ep<ije predstavlja marketing logistika$ posebno kada je u pitanju problem kon<epta koordina<ije i koopera<ije u transportu. ) aspekta elementarnih aktivnosti koje se odvijaju u pro<esu izme;u marketing logistike i drugih podsistema nema bitnih razlika. 0arketing logistika zbog toga 9to obuhvata podruja aktivnosti vezanih za isporuku disponiranje produkata krajnjim korisni<ima ima poseban znaaj s aspekta koopera<ije u transportu. *ain dostave materijalnog dobra krajnjim korisni<ima odnosno kup<ima u prin<ipu rezultira iz poslovne politike koju vodi odre;ena radna organiza<ija. > osnovne kriterijume za vo;enje te poslovne politike spadaju logistiki tro9kovi i kvalitet usluge. *ova shvatanja i prakse dokazuju da je <ijena samo jedan od moguih oblika djelovanja na tr8i9te i da se na tr8i9te mora djelovati svim instrumentima marketinga. Interak<ijski uti<aj pojedinih instrumenata marketinga jo9 uvijek je malo istra8ena oblast$ 9to se posebno odnosi na marketing logistiku. Istra8ivanja interak<ijskog uti<aja izme;u marketing logistike i ostalih elemenata marketinga posebno je znaajno sa stanovi9ta prevazila8enja op9tih problema strategijske prirode u <ilju sni8avanja tro9kova i podizanja kvaliteta usluge. > mnogim oblastima materijalne proizvodnje danas je uoljiv trend pro9irivanja programa pojavom novih proizvoda. #aj trend je posljedi<a strategije Udiferen<iranja tr8i9taU. )vaki segment tr8i9ta zahtjeva odre;en proizvod ili posebne tr8i9no:politike mjere. Pro9irivanje proizvodnih
@@
programa postavlja nove probleme pred djelatnosti koji realizuju zadovoljenje zahtjeva$ pakovanje i transport$ a posebno ima negativan uti<aj na poveanje nivoa zaliha. Oblikovanje proizvoda tako;er$ ima veliki uti<aj na realiza<iju logistike funk<ije. )a logistikog aspekta lo9e oblikovanim proizvodima smatraju se predmeti sa voluminoznim pakovanjima koji smanjuju gustinu transportnih jedini<a$ proizvodi velike te8ine nepravilnog oblika i neadekvatnih dimenzija sa aspekta uklapanja u logistike transportne jedini<e !palete kontejneri i dr.". Aato se u savremenoj teoriji formiranja transportnih i tovarnih jedini<a smatra idealnim kada je tovarna jedini<a jednaka jedini<i proizvoda$ jedini<i skladi9tenja$ jedini<i transporta$ jedini<i pretovara$ logistikoj jedini<i. Ovakva jedini<a je zajedniki strukturni element svakog logistikog odnosno transportnog lan<a. *e smije se ispustiti iz vida ni znaaj nivoa kvaliteta usluge za stabilnost privrednog sistema u kojem je dostignut ovako visok nivo podjele rada. > tom kontekstu sve veu ulogu igraju mogunosti u sklopu marketinga koje doprinose rje9avanju logistikih problema$ pa prema tome problemu koordina<ije i koopera<ije u transportu.
?:AVA VIII TERMINA:I I RO;NOBDISTRI;U/IJSKI /ENTRI

1. ULOGA I ZNAIAJ TERMINALA I ROBNO- DISTRIBUCIJSKIH CENTARA #ransportni pro<es nezavisno primjenjenoj tehnologiji u prevoznom pro<esu esto uslovljava potrebu za prekidom saobraajnog toka. #o je uslovljavalo nastanak i razvoj operativnog prostora na kojemu je mogue osigurati potrebne uslove za krai ili du8i prekid kretanja prevoznih sredstava i supstrata kao i uslove za prihvat$ smje9taj i opremu supstrata i prevoznih sredstava. #akav je operativni prostor dobio naziv terminal tj. robno:distribu<ijski <entar. >loga i znaaj terminala poveava se sa razvojem prevozdnih tehnologija i proizvodnje. > dana9njim se uslovima pri spominjanju terminala odmah pomisli na kontejnerski terminal koji zadovoljava osnovne zahtjeve vezane za prihvat kontejnera u dolasku promjene prevoznog sredstva$ u prekidu kontinuiteta kretanja kontejnera i otpremu u poetnoj fazi pro<esa kretanja. #o$ me;utim$ ne mora biti tako$ terminal postaje sve kompleksniji pa i vi9e znaajni pojam. Prethodne faze razvoja terminala imale su spe<ifinu namjenu i bili su na znatno ni8em nivou opremljenosti. Dana9nji terminal i robno:distribu<ijski <entri zapravo su spe<ifine tvorni<e sa automatiziranom i visoko produktivnom UproizvodnjomU. > dana9nje vrijeme terminali u klasinom smislu zapravo su kompleksni dio robno:transportnih <entara jer se pokazalo da tako kon<ipirani objekat osigurava sve neophodne uslove za koordina<iju saobraajnih grana$ ali i za mnogo 9ire aktivnosti koje su u funk<iji proizvodnje i distribu<ije. ,obno: distribu<ijski <entar sjedinjuje sve logistike djelatnosti u distribu<iji i transportu. > savremenom robno:transportnom <entru osim klasine transportne funk<ije i brojne su pratee djelatnosti kao i uvozno:izvozna preduzea$ a naroito skladi9ta namjenjena mikrodistribu<iji i makrodistribu<iji. #erminal se u sklopu transportnog i prevoznog pro<esa mo8e posmatrati sa razliitih stajali9ta: : sa stajali9ta kretanja prevozno manipulativnih jedini<a$ : s obzirom na uestalost dotura i otpreme i s tim u vezi ritma i frekven<ije opera<ije$ : s aspekta analize tehnologije koja se primjenjuje u terminalima$ : sa informa<ijskog aspekta$ @'
: sa aspekta poslova i zadataka$ : sa aspekta dostupnosti ili postupnosti pojedinih saobraajnih grana i dr. )vako od tih stajali9ta ali i neka druga imaju svoje mjesto u fun<ionisanju terminala kao <jeline$ ali treba istaknuti da optimalno funk<ionisanje terminla nije uslovljeno samo unutra9njom strukturom nego i djelovanjem okru8enja. ,azvoj i dana9nje stanje savremenih terminala je prije svega posljedi<a: : potrebe i hitnosti koordina<ije pojedinih saobraajnih grana$ : neuskla;enost proizvodnje i otpreme$ : neuskla;enost dopreme i potro9nje$ : neuskla;enost prevoznih kapa<iteta i prevoznih sredstava razliitih grana$ : neuskla;enost prevoznih tehnologija me;u osnovnim granama prevoza i unutar njih. Iz tih neuskla;enosti proizilazi osnovni zadatak dana9njeg terminala kao operativnog mjesta programirane obrade supstrata. #a obrada vi9e ne mo8e tolerisati slabosti prethodnog pro<esa ako ih je bilo i mora stvarati uslove za isti ili vei stepen realiza<ije pojedinih faza u prevoznom pro<esu. Prema tome ako se 8eli pojednostavljeno upozoriti na nedostatke terminala tada je ono prije svega u regulisanju i ubrzavanju saobraajnih tokova i ujednaavanju i razvoju saobraajnih tehnologija. > uslovima postojanja savremenih tehnologija prevoza i te8nji za ra<ionalnim prevozom i proizvodnjom terminali sve vi9e postaju: : <entri kon<entra<ije supstrata$ : $<entri oblikovanja optimalnih jedini<a prevoza$ : <entri distribu<ije proizvoda koji se pojavljuju kao supstrat u pro<esu prevoza. )upstrat prevoza u terminalu mo8e se pojaviti u razliitim obli<ima i manipulativnim jedini<ama koje redovno nakon obrade poprimaju obilje8je generalnog tereta. Osnovni smisao obrade supstrata u terminalu treba dovesti u vezu i sa iskori9tenjem prevoznih sredstava$ jer se uvijek te8i da to iskori9tenje bude optimalno. #o pretpostavlja i sastavljanje proizvoda koji se prevoze u jedini<e koje e omoguiti i na mjestu <ilja tj. odredi9ta. Dana9nje savremene terminlale obilje8avaju dva osnovna elementa: : statiki$ : dinamiki. > sastav statikog elementa spadaju: : operativni smje9tajni prostor na otvorenom$ : zatvoreni skladi9ni prostor$ : operativne saobraajni<e za pojedine postojee oblike saobraaja$ : operativne povr9ine za servis kontejnera !pa i prevoznih sredstava"$ : prostor namjenjen upravi i dru9tvenim prostorijama. > sastav dinamikog elementa spadaju: : sve vrste i tipovi sredstava za manipula<iju i prevoz jedini<a manipula<ije$
'&
: sama sredstva prevoza za vrijeme boravka u terminlu i dr. Obilje8je tipino dinamikog elementa ini i sistem informa<ija o kojem bitno zavisi razvijanje terminala. Dana9nje faze razvoja terminala u ?i. uslovljene su na9im dana9njim razvojem. ,azlike u realiza<iji postoje na transportnom prin<ipu. 0o8e se zakljuiti da terminale u na9im uslovima oznaavaju brojna nepovoljna obilje8ja u njihovom djelovanju. #ako npr. jo9 uvijek mo8emo utvrditi da je u na9im terminalima: : niska produktivnost$ : nedovoljna iskori9tenost$ : zadr8avanje prevoznih sredstava i dr. #a obilje8ja rezultiraju jo9 manjom atraktivno9u za korisnike i umjesto br8eg razvoja pojavljuje se stagna<ija. >obiajeno je razlikovanje terminala ne samo u funk<iji namjene nego i u funk<iji veliine koja opet zavisi o sadr8aju i namjeni. ) tim u vezi obino se govori o malim$ srednjim i velikim terminalima. *ajvei terminali gra;eni su u lukama 9to je i razumljivo s obzirom na nastanak i razvoj saobraajnih tokova. Abog toga se esto kao sinonim za veliki terminal uvodi veliki luni terminal. )igurno da veliki terminal ne bi mogao ni nastati ako se ne nalazi u lu<i !rijenoj ili morskoj"$ jer terminal mo8e biti veliki samo ako povezuje osnovne saobraajne grane odnosno sadr8i infrastrukturu tih saobraajnih grana !<esta$ pruga$ voda". Posmatrajui velike terminale kao slo8ene objekte esto se navodi da oni sadr8e: : vezove za brodove$ : 8eljeznike pruge$ : <este$ : saobraajni<e$ : parkirali9ta$ : operativne puteve za manipula<ijska postrojenja$ : operativne povr9ine za smje9taj kontejnera$ : skladi9ne objekte$ : servisne objekte za opremu i postrojenja terminala$ : slo8enu manipula<ijsku i prenosnu opremu$ : administrativne i operativne objekte za smje9taj i rad slu8bi i osoblja u terminalima !uprava terminala$ <arini<i$ 9pediteri i prevozni<i". Objekat je namjenjen prihvatu$ prehrani$ zabavi i rekrea<iji korisni<ima terminala. Copneni terminali namjenjeni savremenim tehnologijama prevoza bez plovnih puteva sadr8e uglavnom sve elemente koji su navdeni za velike terminale izuzev sadr8aja namjenjenih djelovanju plovnih objekata. Coliina tih elemenata sadr8aja u skladu je sa znaenjem terminala. .. TERMINAL KAO PODSISTEM TEHNOLOGIJE PREVOZA
'=
#erminal djeluje kao elemenat tehnologije ali to ne znai da njegova struktura nije slo8ena. )lo8enost strukture terminala proizilazi iz vrste prevozno:manipula<ijskih i skladi9nih opera<ija. Opera<ije terminala obino se svrstavaju u sljedee skupine i to: : pripremne opera<ije$ : tehnolo9ke opera<ije$ : komer<ijalne opera<ije$ : kibernetske opera<ije i dr. Pod pripremnim opera<ijama se podrazumjeva: : utvr;ivanje vrste prevoznog sredstva i naina utovara$ : utvr;ivanje sadr8aja prevoza po vrsti supstrata te vrsti i te8ini jedini<e tereta$ : utvr;ivanje i raspored pretovarne mehaniza<ije$ : utvr;ivanje obima 8ivog rada$ : odre;ivanje loka<ije za smje9taj supstrata$ : pregled dokumenta<ije i predaja podataka informa<ijskom <entru i obavjest <arinskim organima. > tehnolo9ke opera<ije se svrstavaju: : opera<ije koje pojavljuju pri direktnom i indirektnom pretovaru$ : kretanje prevoznih sredstava u operativnoj zoni$ : raspored mehaniza<ije za manipula<iju$ : obavljanje potrebnih pregleda !<arinskih$ veterinarskih$ tehnikih$ sanitetskih i dr."$ : skladi9tenje tereta. > komer<ijalne su opera<ije svrstane aktivnosti na prezentiranju supstrata pri emu se misli na usluge terminala$ njihovu naplatu te 9pediterske i agen<ijske usluge. > kibernetske opera<ije spadaju: : opera<ije koje rezultiraju poda<ima o ulazu i izlazu tereta$ : njegovom kretanju kroz operativni terminalni prostor : poda<ima o kretanju prevoznih sredstava i dr. > navedenoj se studiji ukazuje na to da bi se u terminalu trebalo obavljati praenje stanja prevoznih sredstava i tereta$ zakljuivanje ugovora o prevozu$ odr8avanje veza sa klijentima i vo;enje brige o vlastitim osnovnim sredstvima. > skladu sa na9im opredjeljenjima u pogledu definiranje tehnologije saobraaja i u sklopu toga terminala kao i njenog elementa predoena je struktura opera<ija. Opera<ije u terminalu se dijele na: : organiza<ijske$ : tehnolo9ke$ : komer<ijalne. > organiza<ijske aktivnosti svrstavaju se sve aktivnosti koje se odnose na osiguranje kadrovskih pretpostavki ukljuujui i op9te ure;enje njihovih me;usobnih odnosa. #o znai da se programiranje broja operativnog osoblja ne smatra organiza<ijskom$ ve tehnolo9kom opera<ijom$ ali se operativnom opera<ijom smatra programiranje broja pomonog osoblja koje dejluje u terminalu u pomonim slu8bama i osoblje koje kontrolira na <arini. Pod
'%
tehnolo9kim opera<ijama podrazumjevaju se sve opera<ije koje se odnose na programiranje rada prevoznih sredstava$ manipula<iju opreme i prevoznog operativnog osoblja$ opera<ije vezane uz smje9taj sredstava rada i supstrata bez obzira na jedini<e tereta odnosno manipula<ije. #ehnolo9koj komponenti pridru8uju se i aktivnosti vezane za djelovanje informa<ijskog sistema ako su one u slu8bi pro<esa smje9taja kretanja supstrata i prevoznih sredstava namjenjenih supstratu. Componenti komer<ijalnih opera<ija pridru8ili bi smo sve aktivnosti koje se odnose na finan<ijsku realiza<iju obavljenog rada iz podruja djelovanja terminala ukljuujui i mogue odnose sa preostalim moguim ili stvarnim uesni<ima u pro<esu aktivnosti terminala. .. 1 T'7%+ +*k# ' '('%&# &',(#%! ! )rednja daljina premje9tanja !manipula<ije". >tvr;ivanje srednje rela<ije manipula<ije u terminalu polazni je tehnolo9ki podatak. )rednja se daljina nalazi po prin<ipu te8i9ta operativnog prostora. Oprema terminala dijeli se na glavnu i pomonu. > glavnu opremu spadaju: : osnovno manipula<ijsko sredstvo$ : vuna vozila$ : poluprikoli<e sa kontejnerima$ : vilju9kari za manipula<iju$ : skladi9na oprema. > pomonu opremu ubraja se sva pomona oprema koja je potrebna za rad terminala ukljuujui i informa<ijski sistem i signaliza<iju. Operativni je prostor obijle8en oznakama !9iframa". Dana9nji stepen razvoja transporta i njegove tehnologije uslovili su potrebe za razvijanjem posebnih metoda za praenje pro<esa rada u terminalima. > tu se svrhu razvijaju savremene metode matematikog programiranja i teorije Umasovnog uslu8ivanjaU$ koje simuliraju pona9anje realnog stanja omoguujui pronala8enje optimalnog pro<esa rada u terminalu i njegovim posebnim djelovima. *aje9e su zahtjevi za primjenu tih savremenih metoda u sluajevima kada je potrebno definiranje: : nailaska prevoznoh sredstava u terminalu po strukturi i vremenu$ : trajanje manipula<ijskih radnji$ : obima i strukture manipula<ijskih sredstava$ : veliine i obima operativnih manipula<ijskih prostora i dr. .. . O"6,& %! 8'1#%#,!%-' (,':' &',(#%! ! edno od pitanja kojima se moraju baviti tehnolozi saobraaja kada se na;u u ulozi planera jeste izbor loka<ije terminala. ?udui da se polo8aj nekog terminala ne mo8e posmatrati kao izolirani tehnolo9ki segment$ a na kraju ne u vrijeme kada jo9 nije uspostavljena ili definirana mre8a terminala$ to se u sklopu razmatranja makroloka<ije terminala treba razmatrati njegovo mjesto i uloga u ukupnoj mre8i.
'5
Dosada9nja praksa pa ni teorija nisu bili optereeni pitanjem jer su u op9toj te8nji za 9to ra<ionalnijim prevozom i u nedostatku uop9te unaprijed i bez dosta struno analitike osnove dono9ene odluke o loka<ijama terminala. #o 9to sve odabrane loka<ije nisu realizirane treba pripisati prije svega materijalnim razlozima$ jer da su bili realizirani u obimu prihvaenog dru9tvenog dogovora o razvoju integralnog transporta vjerovatno bi se o njihovom djelovanju moglo govoriti o neiskori9tenim kapa<itetima. Ovdje se 8eli istaknuti da opredjeljenje za realiza<iju terminala u funk<iji optimalnog prevoza supstrata nije imaginarni problem ili pitanje bez va8nosti ve konkretan struni problem za ije je rje9enje potrebna primjena savremene naune metodologije. -ko terminal u svom djelovanju nije iskori9ten i sam e se pojaviti kao dodatni nepovoljni segment u prevoznom lan<u. #eorijskim razmatranjima$ izradom op9teg modela za defini<iju broja loka<ija i veliine terminala postavljen je model koji se prvi put pojavio i imao je 2 faza: : defini<ija moguih terminala s odre;ivanjem koordinata grani<e zemlje i geografskih koordinata poten<ijalnih terminala$ : utvr;ivanje gravita<ijskih zona$ : defini<ija redosljeda realiza<ije izgradnje terminala na mre8i$ : utvr;ivanje tro9kova prevoza u zavisnosti od broja terminala na mre8i$ : dovr9enje odluke o izgradnji. .. 0 O"%+6%' %!)+('%' + #%1+,(!2#-"k+( "#"&'(9 &',(#%! ! #erminali zahtjevaju kvalitetnu informa<iju. #o pretpostavlja sveobuhvatnost i brzinu prijema i obrade podataka. #o su zahtjevi koje mogu zadovoljiti samo savremeni informa<ijski sistemi. Informa<ijski sistem savremenog terminala sadr8i podsisteme osnovnih elemenata tehnologije$ 9to znai podsisteme informa<ija o stavovima supstrata$ sredstvima prevoza$ manipula<ijskim sredstvima$ infrastrukturnim kapa<itetima i upravljanju. Iz toga proizilazi slo8enost informa<ijskog sistema terminala uz napomenu da su unutra9nji tokovi informa<ija povezani sa vanjskim tokovima$ sa korisni<ima usluga$ prevozni<ima i 9pediterima. Informa<ijski tokovi u terminalu obuhvataju ispravno komuni<iranje 9to ubrzava tokove informa<ija. Informatiza<ija u terminalu obuhvata vrstu$ obim i te8inu tereta$ mjesta$ vremena i preuzimanja$ utovar i pretovar tereta$ dispozi<iju za ukupni saobraaj$ daljinski i distribu<ijski saobraaj$ pripremu sredstava i operativnog osoblja za utovar$ ispostavljanje prevoznih isprava i obraun transportnih poslova. )istem dobiva posebnu ulogu dobivanjem Ubar:kodaU na kontejnerima i prevoznim sredstvima ime se omoguuje automatsko oitavanje svih podataka vezanih uz robu koja se transportuje. ?ar:kod daje podatke o po9iljao<u i primao<u$ nazivu i vrsti robe$ te8ini$ zapremini$ 9pediteru$ osiguranju$ mjestu <arinjenja. 0. MANIPULACIJSKI PROSTORI Pod manipula<ijskim prostorom podrazumjeva se prostor na kojem se obavljaju manipula<ije. *ezavisno o tome kakav je to prostor s obzirom na njegovo mjesto postoje osnovni elementi koji utiu na njegovo dimenzioniranje. #i elementi su: : intenzitet dolaska prevoznih sredstava sa supstratom : koliina supstrata
'3
: raspolo8ivost prevoznih sredstava kojima supstrat nastavlja pro<es kretanja odnosno raspolo8ivost prostora za odlaganje : raspolaganje sredstvima za manipuliranje. ,edovno je mjerodavan dolazak prevoznih sredstava sa supstratom 9to rezultira jednovremenim boravkom u manupula<ijskom prostoru. Drugo pitanje kojem tehnolog treba posvetiti pa8nju jeste obliku manipula<ijskog prostora. > vezi s tim postavlja se i pitanje rampe za kretanje manipula<ijskog sredstva. Iz dosada9njih se poznavanja ne mo8e zakljuiti postoji li pravilo o postojanju ili nepostojanju rampe$ pa to zavisi o konkretnim uslovima.
0. 1 G!,!:%+-"',6#"%# +/-'k&# k!+ ' '('%&# #%1,!"&,9k&9,' (ara8no:servisni objekti va8an su element infrastrukture$ a time i kontinuiteta tehnologije prevoza. )vako prevozno sredstvo svakodnevno ili povremeno koristi smje9tajne kapa<itete$ servisne ili remontne u vremenskom periodu koji zavisi od intenziteta djelovanja uslova rada i ostalih objektivnih ili subjektivnih uti<aja. Pitanja koja se postavljaju pred tehnologiju u pogledu remontno:servisnih objekata vezana su uz: : potrebu za smje9tajem prevoznih sredstava i njihovo uvanje u vremenu u kojem se ona ne koriste$ : potrebu za brzim odvijanjem preventivnih pregleda i servisa$ : potrebu za optimalnim otklanjanjem objektivnih i investi<ijskih popravaka. > pogledu smje9tajnih kapa<iteta osnovno pravilo je lo<irati zbrinjavanje prevoznih sredstava uspostavljanjem potpune sigurnosti i minimalne nulte kilometra8e. Projektiranje smje9tajno:servisnih objekata ne mo8e se prepustiti samo urbanistima i projektantima izvan u8e saobraajne struke$ ve se mora izvesti uz sudjelovanje projektanata i klasine saobraajne tehnologije. #o se naroito odnosi na pripremne faze u projektovanju.
3. TERMINOLOKI ASPEKT DEFINIRANJA TEHNOLOGIJE U CESTOVNOM SAOBRAAJU Pojava novih tehnologija zahtjeva usvajanje odgovarajue terminologije. *a9a praksa upozorava na to da je razvoj tehnologija u saobraaju bio znatno br8i od razvoja terminologija iako izgleda da je mnogo lak9e definirati odre;eni pojam nego razviti djelovanje. #akav razvoj doga;aja ima opravdanje samo u tome 9to praktini problemi redovno prethode naunom razmatranju !teoriji"$ a teorija i praksa ipak trebaju biti u tolerantnom odnosu. Inae se mo8e dogoditi da teoretski dio problema uspori pro<es. > pristupu definiranja terminologije tehnologije prevoza morali bismo se voditi odre;enim kriterijima koje treba zadovoljiti. #ako npr.:
'2
: jedan od osnovnih kriterija je jednoobraznost$ : drugo da se naziv za koji smo se opredjelili uklopi u jeziku terminologiju$ : tree da termin bude prihvatljiv za 9to vei broj korisnika$ : da bude praktian$ : da bude 9to krai. Iznijete napomene o znaenju terminologije i poku9aji da se ona usaglasi potvr;uje se injeni<om 9to se tim pitanjem bavio vei broj autora i komisija. Cad je rije o komisijama spomenut emo 0e;unarodnu organiza<iju za standardiza<iju$ Comisiju za transport$ komisije >*:a$ 0e;unarodnu 8eljezniku uniju$ Conferen<iju ministarstva transporta /vrope itd. Oigledno je da su se definiranjem savremenih tehnologija u saobraaju bavili i mjerodavni organi komisije u na<ionalnim okvirima. Ipak za sada ne postoji jedinstvena me;unarodna tehnologija$ a ni kod nas nema odgovora na nivou dr8ave. #o se mo8e ilustrovati napomenama o tehnolo9kom 9arenilu. *pr.: : pod pojmom Upravi kombinovani transportU podrazumjeva se prevoz robe$ kori9tenjem najmanje dva oblika transporta$ : kombinirani transport je transport !transportnih jedini<a" transportnim sredstvima vi9e oblika saobraaja bez promjene transportnog suda od po9iljao<a do primao<aF : kombinirani transport komadnih po9iljki je onaj transport koji se obavlja primjenom paleta i manjih kontejneraF : kombinirani transport kolskih po9iljki je onaj transport koji se obavlja primjenom srednjih i velikih kontejnera kao i primjenom tovarnih jedini<aF : me;unarodni multimodalni transport je takav prevoz tereta pomou kojeg se obavlja prevoz robe sa najmanje dva razliita prevozna srestva izme;u mjesta u dvije dr8ave F : pod integralnim transportom podrazumjeva se prevoz transportnih tovarnih jedini<a izme;u po9iljao<a transportnih sredstava razliitih oblika saobraajaF : kombinirani prevoz je svaki prevoz pri kojem na transportnom putu dolazi do upotrebe najmanje dva naina prevozaF : kombinirani transport znai prevoz unifi<irane robne jedini<e kao 9to je kontejner uz sudjelovanje odnosno upotrebu najmanje dvije vrste transporta s tim da se prevoz obavi s jedinstvenim prevoznim ugovorommF : intermodalni prevoz jedini<e tereta uz upotrebu najmanje dva naina prevozaF : integralni transport je nov nain rukovanja teretima s <iljem usavr9avanja rukovanja teretom$ postizanjem vee produktivnostiF : u multimodalnom transportu vozilo koje se prvo ukljuuje u transportni pro<es i na koje se u poetku opera<ija ukr<ava teret istovremeno je i prevoznik tereta$ da bi u drugom veem transportnom sredstvu postalo i samo teret zajedno sa teretom 9to nosi na sebiF : integralni transport je nain prevoza u kojem sudjeluju najmanja dvije saobraajne grane pri emu se ne prevoze prevozna sredstva. 4. OSNOVNE SPECIFIINOSTI I KARAKTERISTIKE RAZVOJA PRIVREDNE I TRANSPORTNE TEHNOLOGIJE U SVIJETU Period nakon Drugog svjetskog rata predstavlja period nesluene dinamike ekonomskog razvoja i privrednog rasta u najveem broju zemalja. Ovakav razvoj omoguili su prije svega razvitak nauke i primjena naunih dostignua na svim podrujima privredne djelatnosti$ a naroito na polju tehnike i tehnologije.
'7
Prema poda<ima 0e;unarodne banke za obnovu i razvoj Organiza<ije ujedinjenih na<ija ukupan broj stanovnika na9e planete od %.2 milijarde u ='2&. godini poveao se na oko 3 milijarde u ='12.$ i na oko 3.2 milijarde u ='@&. Prema demografskim prognozama strunjaka Organiza<ije ujedinjenih na<ija ukupan broj stanovnika svijeta u %&&&.$ dostigao je 7.= milijardu$ a %&%2. dostii e prema prognozama @.5 milijarde. > periodu od ='32.:='12. dohodak po stanovniku udvostruio se skoro u svim grupama zemalja odnosno regionima svijetaF u tom periodu ostvarena je realna prosjena godi9nja stopa rasta dohotka po stanovniku od oko 5O. +ei broj zemalja kao 9to su npr. apan$ -ustralija$ Italija i Gpanija ostvario je u tom periodu neoekivano veliki stepen industrijaliza<ije ekonomskog razvoja. apan se sada ubraja me;u industrijski i ekonomski najrazvijenije zemlje svijeta. 0e;utim$ i pored velikih rezultata koji su u tom periodu postignuti u podruju razvoja privrede razvijenih industrijskih zemalja i zemalja u razvoju u svijetu postoji veliki broj veoma slo8enih problema koji ote8avaju daljnji razvoj. #o su prije svega problemi grupe najslo8enijih zemalja -frike$ ju8no od )ahare. (odi9nji dohodak po stanovniku u ovim zemljama iznosi '& dolara$ a u najboljim sluajevima dosti8e vrijednost od =&& dolara. *a podruju ove grupe siroma9nih zemalja ='12.$ 8ivilo je oko =.% milijardi stanovnika ili 5&O od ukupnog broja stanovnika. Pro<jenjuje se da broj UapsolutnoU siroma9nih iznosi oko '&& miliona stanovnika. Dinamian razvoj svjetske privrede u posljeratnom periodu !Drugi svjetski rat" stalno je podsti<ao poveanje obima me;unarodne razmjene naroito izme;u razvijenih zemalja. > treem kvartalu ovog vijeka prosjena godi9nja stopa rasta obima svjetske trgovine iznosila je 'O. > tom istom periodu obim trgovinskog prometa u prekomorskom saobraaju poveao se za 7 puta. Prosjena godi9nja stopa rasta ostvarena u tom periodu je 3 puta vea od prosjene godi9nje stope rasta obima svjetske trgovine u prvoj polovini ovog vijeka. Ovako dinamian razvoj svjetske trgovine postignut je prije svega zahvaljujui velikim dostignuima koja su u tom periodu ostvarena u oblasti transporta i saobraaja. *a podruju me;unarodne saobraajne i transportne privrede u posljeratnom periodu uveden je vei broj znaajnih novina$ primjenjuju se mnogobrojna tehnika dostignua i uvedene nove tehnike i tehnologije. *a podruju pomorskog saobraaja i transporta ukupna tona8a brodova u prijevozu nafte i masovne robe kao i brodova za prevoz tovarnih jedini<a integralnog transporta dostigla je treinu ukupne tona8e svjetske trgovake flote. > eksploata<iji se danas nalazi veliki broj spe<ijalnih brodova kao 9to su npr. spe<ijalni tankeri za hemikalije i gas$ brodovi za prevoz rude$ spe<ijalni brodovi za prevoz drveta$ spe<ijalni brodovi za prevoz kontejnera$ spe<ijalni brodovi za prevoz tovarnih jedini<a$ brodovi za trajektni saobraaj. *a podruju zrakoplovnog saobraaja poetkom ovog perioda uvedeni su u eksploata<iju avioni na mlazni pogon koji su u prekomorskom putnikom saobraaju u potpunosti zamijenili brodove za prevoz putnika. Crajem istog ovog perioda pu9teni su u eksploata<iju novi tipovi aviona za prevoz vi9e stotina putnika i preko =&& tona robe$ na veoma dugim rela<ijama. Istovremeno u )-D:u veoma dinamino se razvija proizvodnja 9irokotrupnih aviona za prevoz robe. Obim prevoza robe transportnim sredstvima zrakoplovnog saobraaja u )-D:u dostigao je ve oko =O od ukupnog obima prevoza robe. 0e;utim$ posmatrano sa aspekta vrijednosti robe on ve iznosi %2O od ukupne vrijednosti spoljne trgovine. ,azvoj zrakoplovnog teretnog saobraaja u /vropi nalazi se tek na svom poetku. Dinamian razvoj zrakoplovnog saobraaja u posljeratnom periodu omoguio je saobraajno otvaranje mnogih podruja i regiona zemalja u razvoju$ koje su intenzivnom gradnjom aerodroma ubla8avale limitirajue nedovoljno razvijene infrastrukture ostalih vidova saobraajnog djelovanja. Prava revolu<ija je izvr9ena me;utim$ na podruju drumskog saobraaja koju su omoguili prije svega:
'1
: izgradnja velikog broja modernih putnih saobraajni<a$ naroito izgradnja mre8e autoputeva$ : nesluen razvoj automobilske industrije$ : relativno jeftina pomorska energija$ : jednostavno ostvarivanje neprekidnog transportnog lan<a u varijanti drumskog saobraaja. Ovakav razvoj drumskog saobraaja omoguio je kompleksno saobraajno opslu8ivanje gravita<ionih podruja$ ostalih vidova saobraaja i saobraajno otvaranje planinskih podruja. 0e;utim$ ovakav razvoj u posljednje vrijeme znatno usporava veliko poveanje <ijena pogonskog goriva$ a 9to sve zajedno ima uz ostale faktore velikog uti<aja na pad zaposlenosti u najrazvijenijim industrijskim zemljama. Ovaj razvojni period predstavlja tako;e znaajnu prekretni<u u razvoju 8eljeznikog saobraaja. *a poetku ovog perioda 8eljeznikom saobraaju je prori<ana lo9a perspektiva . Postojala su ak mi9ljenja da se 8eljezniki saobraaj sve br8e pribli8ava svom kraju budui da nije sposoban da dr8i korak sa razvitkom drumskog i vazdu9nog saobraaja. 0e;utim$ ove prognoze se nisu obistinile. > najveem broju zemalja 8eljezniki saobraaj se u posljednje vrijeme dinaminije razvija 9to je u prvom redu posljedi<a energetske krize zahtjeva za za9titom 8ivotne sredine. )toga se danas govori o UrenesansiU 8eljeznikog saobraaja. Ova UrenesansaU omoguena je izme;u ostalog i moderniza<ijom 8eljeznikog saobraaja koja je sprovedena u velikom broju zemalja naje9e kroz sljedee tri faze: U ),6+- 1!;# je izvr9ena obnova i moderniza<ija 8eljeznikih postrojenja$ pruga$ vorova$ stani<a i ran8irnih stani<a$ kao i obnova i moderniza<ija kolskog parka !istovremeno je parna vua zamijenjena dizel vuom". U 8,9=+- 1!;# je zamjenjena dizel vua elektrinom vuom i ovaj pro<es zamijene se nastavlja. U &,'<+- 1!;# pristupilo se izgradnji 8eljeznikih pruga velikih propusnih moi i velikih brzina vozova. Izgradnja brzih 8eljezni<a gradskog i prigradskog saobraaja$ uvo;enje sistema me;ugradskog saobraaja vozova sa prevozom putnika u odre;enim vremenskim intervalima$ sistema brzih teretnih vozova$ sistema vozova za prevoz kontejnera i tovarnih jedini<a i sistema me;unarodnih vozova. *ajzad na UrenesansuU 8eljeznikog saobraaja je u velikoj mjeri uti<ala primjena kibernetike i elektronske obrade podataka na podruju 8eljeznikog saobraaja i transporta i uvo;enje sistema za automatsko upravljanje saobraajem vozova kao i sistem za integrisano upravljanje transportom. Prednosti 8eljezni<e prije svega na podruju 9tednje energije i za9tite 8ivotne sredine obezbje;uju ovom vidu saobraaja poten<ijalne mogunosti za budui sve br8i razvoj. Paralelno sa razvojem do sada navedenih vidova saobraaja razvijaju se$ mada manjim intenzitetom$ i rijeni saobraaj. > posljednje vrijeme$ me;utim$ razvoju ovog vida saobraaja pridaje se sve vei znaaj. > posljeratnom periodu u mnogim zemljama pa i kod nas izgra;en je sistem <jevovoda$ naroito naftovoda i gasovoda za snadbjevanje energijom velikih industrijskih podruja i velikih gradskih podruja. ,azvoj svih vidova transporta u navedeno periodu uporedo je pratio dinamian razvoj tehnike i tehnologije za manipuliranje i skladi9tenje$ a time i <ijelog sistema distribu<ije robe. #ehnika i tehnologija u okvirima distribu<ije robe poela je da se intenzivnije razvija ve u toku Drugog svjetskog rata. > posljeratnom periodu je do9lo do takvog dinaminog razvoja sredstava i tehnologije za manipulisanje$ transport i skladi9tenje proizvoda kakav se nije mogao ni zamisliti. #rea faza u razvoju sredstava za mnanipulisanje nije toliko posljedi<a Drugog svjetskog rata koliko pojave i veoma dinaminog razvoja elektronike u periodu poslije Drugog svjetskog rata. #ek pojava i 9ira primjena elektronike omoguila je primjenu automatiza<ije poveanjem brzina opera<ija$ poveanjem stepena pre<iznosti izvo;enja opera<ija i bezbjednosti na radu$ kao i znatno poveanje proizvodnosti postrojenja i opreme za
'@
manipulisanje$ transport i skladi9tenje robe. ,azvoj sredstava za manipulisanje$ transport$ skladi9tenje i distribu<iju robe podstaklo je proizvo;ae ove vrste sredstava i opreme na uspostavljanje me;usobnih veza i odnosa i na osnivanje strunih dru9tava i udru8enja u <ilju daljnjeg unapre;enja proizvodnje i standardiza<ije i rje9avanje ostalih zajednikih problema. #enden<ije ovakvog razvoja transporta robe u narednom periodu uslovljava da se predvi;aju sljedee promjene: : pro<esi proizvodnje mijenjat e se sve vi9e od prerade sirovina ka proizvodnji proizvoda visoke vrijednosti i ka vi9im stepenima proizvodnje tj. u prav<u smanjenja stope rasta kod prevoza masovne robe i velikih stopa rasta kod prevoza poluproizvoda i finalnih proizvoda s tenden<ijom ka manjim po9iljkama$ : kod prevoza masovnih roba visokokalorini ugljevi e predstavljati izuzetak$ : najvi9e e porasti obim prevoza robe za domainstva i 9iroku potro9nju$ : korisni<i transportnih usluga zahtjevat e vei stepen kvaliteta transportnih usluga$ a uz zadr8avanje maksimalno mogueg stepena fleksibilnosti saobraajnih sredstava$ : ponude transportnih usluga u okviru neprekidnog transportnog lan<a i kombinovanog transporta u saobraaju Uod vrata do vrataU dobijat e sve vi9e na znaaju$ : vee te9koe u razvoju drumskog i vazdu9nog saobraaja$ : uvo;enje velikih brzina vozova i kibernetike u 8eljezniki saobraaj$ : vee kori9tenje integralnog 8eljezniko:drumskog i 8eljezniko:pomorskog saobraaja$ : vee zahtjeve za za9titi 8ivotne sredine.
?:AVA II IZ;OR OPTIMA:NO? A:TERNATIVNO? SREDSTVA

1. ALTERNATIVNE METODE TRANSPORTA Profesor ). *ovakovi< je sistematizovao sljedee kriterijume za izbor transportnog sredstva od strane korisnika saobraajnih usluga: : <ijena prevoza$ : brzina isporuke robe$ : kvalitet prevozne usluge$ kontinuitet prevoza$ elastinost i stepen prilago;avanja potrebama korisnika i : stepen bezbijednosti prevoza. Ovi kriterijumi sa stanovi9ta korisnika saobraajnih usluga se mijenjaju istorijskim razvojem strukture privrede i demografskim razvojem stanovni9tva. > oblasti saobraaja robe zahtjevi savremenog korisnika usluga se razlikuju u zavisnosti od vrste robe i karakteristika koje uslovljavaju prevoz. D#E C#-'%! ),'6+;!$ Prvi kriterijum podjele rada sa stanovi9ta korisnika saobraajnih usluga su transportni tro9kovi. Corisniku je u interesu da plati 9to manje tro9kove prevoza. #o znai da e se pri odluivanju o izboru prevoznika robe rukovoditi i <ijenom prevoza. #ransportni tro9kovi su znaajan faktor formiranja <ijena robe$ jer u nekim sluajevima transportni tro9kovi uestvuju i preko 2&O u ukupnoj vrednosti robe. > proseku transportni tro9kovi su ='1&.: ='1'. godine poveani od =&O na =7:=1O u <ijeni robe$ dok u ostalim razvijenim zemljama /vrope iznose 7:=&O. Prema tome$ transportni tro9kovi su znaajan kriterijum podele rada izme;u saobraajnih grana. Abog toga je <ijena usluge za korisnika saobraajnih usluga va8an kriterijum izbora prevoznika kada su ostali uslovi prevoza jednaki ili se bitno ne razlikuju. *a primjer$ ako se radi o robi za iji prevoz nije odluujue vrijeme prevoza$ korisnik e se opredijeliti prema <ijeni. 0e;utim$ <ijena nee djelovati odluujue ako je u pitanju roba koja ne trpi dugo putovanje. *a primjer$ kada se radi o lako kvarljivoj robi. ''
Come e kriterijumu korisnik dati prednost zavisi$ prema tome$ od v"ste "o'e, od (itnosti pot"e'e za p"evozom, od koliine "o'e, ali cijena je esto vezana i za d"u e kvalitete sao'"a9ajne uslu e po"ed '"zine$ D.E B,;#%! ),'6+;!$ )avremeni korisnik od saobraajnih preduzea zahtijeva pijre svega da mu se prevoz izvr9i u 9to kraem roku$ da roba provede 9to manje vremena na putu od po9iljao<a do primao<a. > stvari$ prvi kriterijum podjele rada izme;u saobraajnih grana u logisti<i$ sa stanovi9ta usluga$ je brzina prevoza. 0e;utim$ treba definisati pojam brzine koja korisnika usluge interesuje. > saobraaju postoji tehnika brzina koju mogu da ostvaruju pojedina saobraajna sredstva. Ova brzina je razliita u pojedinim granama saobraaja. > ranijem razvoju saobraaja$ u prvoj fazi ekspanzije drumskog saobraaja$ mnogi autori su uzimali kao glavni argument prednosti drumskog saobraaja u odnosu na druge vrste saobraaja. #o je bio u velikoj mjeri razlog prelivanja vee koliine robe na drumski saobraaj u fazi ekspanzije motornog drumskog saobraaja. 0e;utim$ danas savremene elektrifi<irane 8eljezni<e ostvaruju i vee tehnike brzine od drumskog saobraaja. > Fran<uskoj vozovi #(+ dosti8u brzinu od 52& kmYh. > Aapadnoj /vropi na preko 3&&& km se vozi =7& kmYh$ a na preko =&&& km pruga %%& kmYh. Danas$ te(nika '"zina nije mjerodavna kao kriterijum podjele rada izme;u saobraajnih grana$ jer ni vozovi ni kamioni ne mogu da razviju svoje najvee tehnike brzine na <ijelom prevoznom putu robe. > 8eljeznikom saobraaju kome"cijalna '"zina voza je njegovo ukupno vrijeme od stani<e formiranja : otpravne : do uputne stani<e. Ovo vrijeme sadr8i vrijeme zadr8avanja u stani<ama i vreme iste vo8nje. Prema tome$ ukoliko su vee tehnike brzine voza$ utoliko e biti i vee komer<ijalne brzine. Comer<ijalna brzina mo8e biti umanjena du8im zadr8avanjem voza u usputnim stani<ama. Abog toga je za korisnika usluga komer<ijalna brzina kategorija koja sadr8i i tehnike brzine i kvalitet organiza<ije saobraaja vozova. 0e;utim$ ni ova brzina nije mjerodavna za korisnika usluge$ jer njemu je va8no vrijeme putovanja robe od momenta kada napusti maga<in po9iljao<a do isporuke primao<u. *a prevoznom putu roba mo8e biti prevo8ena direktno od jedne saobraajne organiza<ije$ a mo8e se prevoz vr9iti kombinovanjem vi9e saobraajnih grana. #ada se kao mje"odavna uzima '"zina putovanja "o'e i to od ma acina po!iljaoca do ma acina p"imaoca po!iljke$ D1E K6! #&'& ),'6+;!, k+%&#%9#&'& ),'6+;!, ' !"&#$%+"& #"&')'% ),# !=+B!6!%-! )+&,'/!(! k+,#"%#k!$ Prema svom dejstvu na razvoj integralnog transporta dva tri kriterijuma izbora prevoznika od strane korisnika usluga imaju isti znaaj. )va tri uslova ispoljavaju sposobnost prevoznika da usluge vr9e tano na vrijeme$ bez prekida i zadr8avanja robe na prevoznom putu$ prema potrebama korisnika u svaka doba$ po vremenu kada korisniku treba i po veliini kapa<iteta. Prilago;avanje po kapa<itetu je postalo aktuelno razvojem strukture proizvodnje u kojoj je poraslo ue9e proizvoda finalne potro9nje. )a razvojem prera;ivake industrije manjih kapa<iteta poveava se broj po9iljki robe veem broju kupa<a u razliitim prav<ima. )avremena privreda se karakteri9e pro9irenim tr8i9tem robe i velikim supstitu<ionim mogunostima u potro9nji roba. Abog toga se pro9iruje mre8a kanala prodaje kao i mre8a transportnih kanala. Proizvodai 8ele da im se roba 9to manje zadr8ava u maga<inima. Aato te8e da je otpremaju odmah po zavr9etku proizvodnje i u manjim koIiinama. )aobraajne organiza<ije te zahtjeve mogu da ispune ako mogu da preuzimaju robu i da je prevoze 9to br8e. Eeljezni<a mo8e da preuzima robu i u manjim koliinama. 0e;utim$ ako ne mo8e tako elastino da ih prevozi svaku za sebe$ mora radi ra<ionalnog kori9enja kapa<iteta da ih skuplja i otpravlja odre;enim tehnolo9kim pro<esima. )aobraajna preduzea drumskog saobraaja svojom strukturom mogu lak9e da se prilago;avaju 9to se tie koliine i vremena isporuke. Prema koliini robe mogu da stavljaju
=&&
na raspolaganje kamione razliite nosivosti i da robu prevoze direktno bez sabirnih pro<esa kao kod 8elezni<e. Iz ovoga proizilazi i prilago;avanje po vremenu. +remensko prilago;avanje je za korisnika isto va8no kao i prilago;avanje kapa<itetom. *a primjer$ kod kolskih po9iljki korisnik mora da narui kola za utovar kod 8eljeznike stani<e najmanje na jedan dan ranije$ pa i vi9e. Cola se stavljaju na utovar po pro<esu raspodjele kola iz E#P:a i natovarena ekaju da se ukljue u voz ili da se skupi dovoljno robe za formiranje voza. 0e;utim$ u drumskom saobraaju$ saobraajna organiza<ija mo8e dati slobodan kamion na zahtjev korisnika i voziti robu odmah po zavr9enom utovaru. Prema tome$ i elastinost p"ila oDavanja kapacitetam i v"emensko p"ila oDavanje sao'"a9ajno p"eduze9a za(tevima ko"isnika takoDe je jedan od znaajni( k"ite"ijuma podjele "ada izmeDu nosilaca 1unkcije lo istike u o'lasti sao'"a9aja$ D2E S&')'% /';/-'8%+"&# ),#-'6+;!$ Iako se bezbjednost saobraaja naje9e tretira kao kriterijum pri izboru grana i prevoznika u putnikom saobraaju$ i u robnom je tako;e va8na sigurnost robe u prevozu$ jer korisniku je isto tako znaajno da njegova roba stigne neo9teena primao<u. Abog toga$ pored izlo8enih kriterijuma$ i bezbjednost robe u prevozu ima odre;eni uti<aj na izbor prevoznika u kompleksu dejstva ostalih kriterijuma. 6io dosada9nji razvoj podjele rada$ pri slobodnom izboru prevoznika od strane korisnika u nejednakim uslovima konkuren<ije$ vodio je formiranju nera<ionalne strukture saobraajnog sistema. )vaki uesnik u logisti<i robe !proizvodno ili trgovinsko preduzee" analizira sve kriterijume prije nego 9to izvr9i izbor prevoznika$ odnosno transportnog kanala. Cojem kriterijumu e dati prednost i kojeg e prevozio<a izabrati$ zavisi od interesa korisnika$ tj. od prevage prednosti konkretnog prevoznika prema svim kriterijumirna sa stanovi9ta interesa korisnika. 0e;utim$ taj interes ne mora uvijek da se podudara i sa dru9tvenim. Prema tome$ analiza kriterijuma treba da bude$ u prvom redu$ usmjerena na smanjenje tro9kova distribu<ije robe$ naroito kad se radi o velikim masama robe i o velikim udaljenostima prevoza. Cod distribu<ije industrijskih finalnih proizvoda$ i na srednjim i du8im odstojanjima$ analiza kriterijuma treba da bude usmjerena na ispitivanje mogunosti kontejneriza<ije i primene integralnog transporta. Drumski saobraaj ima$ tako;e$ svoje prednosti u odre;enim podrujima logistike. > nekim zemljama drumski saobraaj je glavni nosila< logistike. > +elikoj ?ritaniji$ na primjer$ drumski saobraaj ini @%O ukupnog transporta robe. Pro<ijenjeno je da transportni tro9kovi ine vi9e od =Y5 ukupnih tro9kova logistike +elike ?ritanije i da je stoga drumski transport glavni tro9kovni element logistike. Potra8nja za drumskim transportom u vrijeme njegove ekspanzije ='12:='11. rasla je sa =.5&& miliona tona na =.1@1 mil. tona. (lavni razlozi su: brzina prevoza direktno od vrata do vrata$ prevoz kontejnera bez pretovara$ elastinost prilago;avanja$ lak9a kontrola i spreavanje kidanja transportnog lan<a$ itd. 9to upuuje na mogunosti br8eg razvoja integralnog transporta. 0e;utim$ istie se i niz negativnih efekata drumskog saobraaja. Prvo$ ograniena veliina kapa<iteta : maksimalno 5% tone$ ukljuujui i te8inu samog vozilaF drugo$ ograniena daljina direktnog prevoza jer zakonski propisi ograniavaju daljinu na koju voza mo8e da vozi u toku danaF uslovi na putevima mogu znatno da smanje brzine prevoza itd. Aato se smatra da e 8eljezni<a moi da povea svoj udio u logisti modelu distribu<ije se predvi;aju dve glavne promjene: prva je brza ekspanzija UfreightlinerU linijskog vazdu9nog kargo i me;unarodnog kontejnerskog prevoza robe$ 9to
=&=
daje prednost intermodalnom : kombinovanom saobraaju u kome 8elezni<a poveava svoj udioF a druga je glavna promjena u trendu urbanog razvoja prema velikim grupama prodavni<a na veliko$ i kon<entrisanih u odre;enim oblastima sa olak9anim uslovima istovara. #o omoguava velike direktne isporuke i prednost se daje 8eljezni<i na du8im odstojanjima. Pri tome$ treba imati u vidu da izvjesne vrste proizvoda gravitiraju 8eljezni<i ili drumskom saobraaju svojim prirodnim osobinama ili iz ekonomskih razloga$ a da kompleksniju analizu kriterijuma za utv;ivanje uloge u logisti<i pojedinih grana treba vr9iti za one proizvode koje po tim osobinama podlije8u supstitu<iji zavisno od toga kome kriterijumu daje prednost korisnik saobraajne usluge. *a bazi navedenih kriterijuma$ u kratkim <rtama$ razmotriemo dono9enje odluka u transportu. *apominjemo da se primjeri uglavnom odnose na preduzea iz )-D:a. .. ODLUIIVANJE O TRANSPORTU Proizvodai i maloprodav<i moraju stalno da ispituju produktivnost i efikasnost njihovog transportnog sistema. Prema mi9ljenju dva struna savjetnika proizvodaa i maloprodava<a$ maksimiranjem efikasnosti transporta mogu se smanjiti tro9kovi prevoza od =&O do 5&O. >9tede se posti8u smanjenjem broja prevoznika$ zakljuivanjem ugovora po povoljnim <ijenama i eliminisanjem suvi9nih domaih i stranih prevoznih usluga. 7a'ela #$ Cpe"ativne ka"akte"istike vidova t"anspo"ta ?Ran i"anje po nainu t"anspo"ta>
K!,!k&',#"&#k' #ro9kovi po t Isporuka po prin<ipu od vrata do vrata ?roj mjesta usluge Aavisnost od isporuke !b" Dijapazon prevozu vremena u J' -';%#2! 5 5 % 5 = 3 2 A9&+ ),'6+; 3 % = % % % 3 V+8'%# ),'6+; = 3 3 3 5 2 % N!1&+6+8 # % 2 2 = 2 = = V!;89*%# &,!%")+,& 2 = 5 2 3 5 5
proizvoda
Frekven<ija isporuke (ubi<i i 9tete
a" = T najvi9a stopa$ 2 T najni8a stopaF b" vrijeme isporuke u vezi je sa promjenama u odre;ivanju vremena isporuke 0. OSTALI PRUJAOCI TRANSPORTNIH USLUGA Oni djeluju izme;u prevoznika i otpremnika !po9iljao<a L isporuio<a" robe. Pru8aju brokerske usluge$ 9alju robu na prevoz$ konsolida<iju$ skladi9tenje$ kontrolu primjene robe prema narud8bini$ informisanje i obavljanje drugih hitnih poslova. Ove usluge danas pru8aju: dr8avna po9ta$ privatne kompanije$ 9pediteri. Dr8avna paketna po9ta vr9i usluge u vezi sa paketima koji se prevoze drumskim ili vazdu9nim putem. Dr8avna paketna po9ta naplauje svoje usluge na osnovu te8ine robe i daljine na koju se isporuuje$ definisanih u osam po9tanskih zona. =&%
Privatna paketna kompanija >nited Par<el )ervi<e !>P)"$ najvea transportna kompanija u -meri<i$ danas kontroli9e vi9e od 5Y 3 tr8i9ta usluga isporuke paketa u -meri<i$ a sve vi9e ide i na tr8i9te usluga koje pokriva avio prevoz !polovinu tog podruja dr8i Federal /Rpress". >P) poveava svoje usluge i u inostranstvu za =&O godi9nje. Poznate transportne kompanije su Federal /Rpress$ -irborne /Rspress$ >P) i >.). Postal )ervi<e. > poslovanju transportnih kompanija do9lo je do velikih promjena. >sporen je rast nonih isporuka$ ali je zato tr8i9te koje zahtijeva isporuke za dva dana drastino poraslo. *eki analitiari tr8i9ta vjeruju da e neke transportne kompanije$ kao 9to je Federal /Rspress$ poveati svoje ue9e u dnevnom prevozu robe zbog popularnosti isporuka za dva dana i zbog ni8ih tro9kova zahvaljujui auto L prevozni<ima. )ve vi9e kompanija okree se uslugama transportnih kompanija zbog -9"& #% &#(' sistema upravljanja zalihama. Iz prethodne analize kriterijuma !tabela ="$ na osnovu kojih se mo8e vr9iti ekenomski opravdana podjela rada izme;u saobraajnih grana$ mo8e se izvesti idealna podjela rada. Podjela rada u tr8i9noj privredi vr9i se slobodnim izborom prevoznika od strane korisnika saobraajnih usluga. Izbor se ne vr9i sa stanovi9ta dru9tvene rentabilnosti saobraajne grane$ nego sa stanovi9ta ekonomskih interesa korisnika usluga. Izbor ne mora da bude opravdan sa stanovi9ta dru9tva$ jer korisnik mo8e izabrati i skuplji prevozni put$ da plati veu <ijenu ako mu to donosi druge efekte. Osnovni <ilj transportne funk<ije u <jelini$ bez obzira na strukturu saobraajnih grana$ jeste da se roba preveze od mjesta proizvodnje do mjesta potro9nje uz 9to ni8e to9kove i u 9to krae vrijeme. #o znai da treba te8iti odgovarajuim mjerama saobraajne politike$ da se interesi korisnika usluga usmjere na dru9tveno L rentabilan izbor saobraajne grane. > osnovi roba se mo8e grupisati u tri kategorije: roba koja po svojim fizikim i tehnikim i tehnikim uslovima prirodno gravitira: =" 8eljezni<i ili %" drumskom saobraajuF i 5" roba koja podlije8e supstitu<iji na bazi ekonomskih uslova. 3. PROBLEM SPOLJNJEG TRANSPORTA Problem spoljnjeg transporta u naelu izra8ava se u odre;ivanju naina na koji e biti snadbjeven primala< robe. Da bi se bolje okarakterisao domen odluivanja u spoljnjem transportu$ treba ga podijeliti u njegove su9tinski me;uzavisne poddomene. #ransportna situa<ija mre8e isporuke$ na primjer$ nekog trgovinskog preduzea$ odre;ena je strukturom i stanjem podruja isporuke$ mjestom prijema isporuke$ kao i vrstom tra8nje od mjesta prijema. Aa datu transportnu situa<iju mora se u osnovi odgovoriti na niz logistikih pitanja i to: =. Da li proizvodimo ili kupujemo[ %. Coji e biti na9i kapa<iteti i gdje e biti lo<irani[ 5. Coliko posrednika emo koristiti i gdje e oni biti lo<irani[ 3. Coji stepen sirovina$ rada i gotovih proizvoda emo dr8ati i gdje e oni biti lo<irani !ovo pitanje je sr<e logistike$ a odnosi se na upravljanje zalihama"[ 2. Coji tipovi javnih ili privatnih skladi9ta e biti kori9teni u sistemu distribu<ije i gdje e biti smje9teni[
=&5
7. Coji drugi pro<esi i sistemi upravljanja kao i obrade podataka informa<ije treba najbolje da potpomognu logisti<i preduzea[ 1. Cako treba funk<ije logistike organizovati i upotpuniti[ @. Coje transportne veze treba da budu inkorporirane u logistiku mre8u[ *a osnovu ovoga mo8e se zakljuiti da odluke u vezi s izborom transportnog sredstva$ ali u svjetlu sagledavanja jedinstvenog logistikog sistema$ imaju za <ilj da pru8e odgovarajue usluge potro9aima uz 9to ni8e tro9kove. 4. TRANSPORTNI PROCES, NJEGOVA INTEGRALNOST I MENUZAVISNOST Cad se tehnologija transportnih usluga posmtra sa stanovi9ta kompletne transportne usluge$ mo8e se utvrditi da je <jelokupna transportna usluga <iklus sastavljen od odre;enih broja tehnolo9kih karika me;usobno uslovljenih i povezanih. Cod klasinih oblika transporta$ pro<es je ra9lanjen na osnovne karike koje obuhvataju: pripremu robe za transport !ukljuujui i pakovanje u odre;enu vrstu ambala8e"$ skladi9tenje$ gdje to uslovi nala8u$ prenos robe do prevoznih sredstava$ utovar robe u prevozna sredstva$ prevoz robe do mjesta u kojem se nalazi primala<$ odnosno potro9a robe$ pretovar$ ako tehniki razlozi to zahtijevaju$ prenos do skladi9ta ili do mjesta potro9nje$ skidanje ambala8e u koju je roba bila pakovana i sl.
0nogobrojna istr8ivanja ukazuju da se transportni tro9kovi poveavaju upravo kori9tenjem klasinog naina transporta. Oni znaajno variraju zavisno od industrijske grane ili vrste proizvoda. > nekim industrijama ta optereenja se penju na jednu treinu ili ak polovinu plaaju krajnji potro9ai. -ko pri tome pretpostavimo da$ samo kod industrijskih preduzea komadna roba obino dolazi iz skladi9ta pojedinih pogona$ a zatim na skladi9ta preduzea ili samo na jedno od dva. > tom sluaju$ prije nego 9to se roba utovari u transportno sredstvo dolazi do pretovara vi9e od tri puta. Aato pojeftinjenje i ubrzanje dostave robe zahtijeva i pretpostavlja prvenstveno reorganiza<iju uslova utovarno: istovarnih opera<ija. ?rzina prevoza robe ne zavisi samo od brzine kretanja transportnih sredstava kojima se prevoz obavlja$ ve i od ostalih komponenata <iklusa transporta$ odnosno efikasnosti svih opera<ija koje ine tehnolo9ki pro<es transporta. +rijeme potrebno za utovar$ istovar i pretovar robe uglavnom zavisi od naina na koji se sve opera<ije obavljaju$ tj. od tehnolo9kog pro<esa rada i sredstava. Pakovanje robe mo8e biti izvr9eno na razliite naine i od uti<aja je na nain transportovanja. Od vrste pakovanja$ kao i naina manipulisanja$ zavisi kori9tenje tovarnog prostora$ odnosno tovarnih kapa<iteta transportnih sredstava.
=&3
Pri izboru optimalnog transportnog sredstva$ kod klasinog oblika transporta izbor se ne vr9i s aspekta kompletne transportne usluge$ ve samo za dio prevoza koji obavlja odre;ena vrsta saobraaja. *ajni8i tro9kovi nisu jedini kriterijum koji treba da se koristi u izboru najboljeg metoda transporta$ jer se bez neke vee analize zna da su vodeni putevi vjerovatno najjeftiniji$ da je 8eljezni<a sljedea$ a da je drumski saobraaj skuplji prevoz$ ali ima prednosti u brzini prevoza itd.
5. IZBOR OPTIMALNOG NAIINA TRANSPORTA Aa izbor najpovoljnijeg sredstva za transport robe$ od skladi9ta dobavljaa do skladi9ta trgovinskog preduzea i od njegovog <entralnog skladi9ta do prodavni<e$ a po potrebi i do stana potro9aa$ treba razmotriti mnoge faktore koji utiu na ovu vrstu odluke. )vakako da svako transportno sredstvo ima svoje prednosti i nedostatke. Aadatak izbora transportnog sredstva$ u tom smislu$ mo8e se podijeliti u dva dijela: =. kretanje jedini<a u masi od mjesta snadbijevanja do distributivnog <entra$ %. isporuka pojedinanih jedini<a robe do potro9aa. Pri tome$ treba imati u vidu$ da se izbor transportnog sredstva ne mo8e vr9iti samo na osnovu tro9kova prevoza$ ve kako je u prethodnim izlaganjima nagla9eno$ samo u sistemu ukupnih tro9kova logistike. Aa izbor optimalnog transportnog sredstva$ za prevoz odre;ene koliine robe od jednog mjesta na drugo$ mogue je koristiti: =,!1#$k9 ('&+89, ('&+89 9*&'8' ,!"&+-!%-! i varijantu metode u9tede rastojanja$ tj. OO0OO ('&+89. G,!1#$k! ('&+8! #;/+,! +)&#(! %+= &,!%")+,&%+= ",'8"&6!. *a sli< 1 prikazane su razliite alternative. *ajefikasnije sredstvo transporta u ovom sluaju je avionski prevoz !ako je koliina robe koja treba da se dopremi manja od -" drumski !teretni" transport za koliine izme;u - i ? jedini<a$ 8eljezniki transport za koliine izme;u ? i 6 jedini<a i sopstveni vozni park za koliine koje prema9uju obim od 6 jedini<a. )vakako treba naglasiti da ovakva zakonitost kretanja tro9kova va8i za mnoge vrste robe.
%lika /$ Alte"netive t"anspo"ta s o'zi"om na ukupne t"o!kove i koliinu koja se ispo"uuje
=&2
M'&+8! 9*&'8' ,!"&+-!%-!. Aa obezbje;enje najboljih transportnih usluga potrebno je$ prvo$ izvr9iti o<jenu svih potreba trgovinskog preduzea za tom vrstom usluga i onda o<ijeniti raspolo8ive kombin<ije prema ovim potrebama. Eeljezniki saobraaj je relativno spor i poveava tro9kove izgubljene prodaje. 0o8da je bolje koristiti drumski saobraaj koji ima vee tro9kove$ ali e se oni kompezovati sa poveanom brzinom$ odnosno redu<irae izgubljenu prodaju. A na k"aju t"e'a na lasiti da sve mo u9e implikacije t"o!kova t"anspo"ta mo"amo posmat"ati zajedno sa t"o!kovima zali(a. >zmimo proimjer jednog realnog distribu<ionog problema u kojem postoje dva metoda isporuke$ P i S$ a uslu8uju se iz skladi9ta ). ,astojanje ): P$ ): S i P: S obilje8it emo sa R$ N i z. ako pretpostavimo da vozila pokrivaju take P i S$ tako da jedno snadbijeva P$ a drugo S$ onda e ukupno rastojanje koje pokrivaju ova dva vozila$ u po jednoj isporu<i svakom od kupa<a$ biti %R 4 %N. 0e;utim$ ukoliko se koristi samo jedno vozilo za ova dva rastojanja$ mogue je kru8no putovanje koje povezuje P i S$ tako da je ukupno rastojanje sada R 4 N 4 z. lako e se upiti da je u9teda u razdaljini$ postignuta kori9tenjem samo jednog vozila$ jednaka. !%R 4 %N" L !R 4 N 4 z" T R 4 N L z o9 uop9tenije$ formula u9tede se mo8e preformulisati na sljedei nain: )ij T dWi 4 dWj L dij$ gdje su: )ij T vrijednost u9tede u razdaljini povezivanjem taaka isporuke i i j$ dWi T rastojanje izme;u skladi9ta E i take isporuke i$ dWj T rastojanje izme;u skladi9ta E i take isporuke j$ dij T rastojanje izme;u dvije take isporuke i i j. Primjena metode u9tede rastojanja dae rje9enje sa najmanjim brojem km i spe<ifikovati potreban broj vozila. Postoji$ naravno$ nekoliko ogranienja pri upotrebi metoda u9tede rastojanja u nekim stvarnim situa<ijama. Potrebne su sljedee pretpostavke: )ve isporuke vozila vr9e samo iz jednog skladi9ta. *e vr9e se nikakve zamjene me;u vozilima u toku isporuka. > veini sluajeva$ isporuke se zasnivaju na pokrivanju vi9e od jedne loka<ije kupa<a. +ozila se vraaju u svoju bazu$ skladi9te$ kad izvr9e posljednju isporuku u turi. ,aspored isporuka se zasniva na svakodnevnom planiranju. ?roj potrebnih vozila. OO0OO ('&+8!. Posljednje ogranienje mo8e se prevazii jednom varijantom metoda u9tede rastojanja$ poznatom kao HH5HH metoda. Pod izvjesnim okolnostima mo8e biti neophodno tra8iti grupu mar9uta koja je optimalna sa stanovi9ta datog broja vozila. 0etoda HH5HH se zasniva na prin<ipu da$ ako je konfigura<ija pojedinane mar9ute optimalna$ onda je zamjena datog broja veza !u ovom sluaju 5: pa otuda i naziv metoda" drugom grupom veza$ po defini<iji$ suboptimalna. Ovaj metod uvijek daje bolje rezultate od metoda u9tede rastojanja$ naroito za slo8ene probleme distribu<ije$ ali ponekad mo8e da smanji kilometra8u ak i do =&O. Ipak$ njegova najvea prednost je u tome 9to$ ne samo da nije rje9enje sa najmanjom kilometra8om$ ve i rje9enje u kome se broj potrebnih vozila odre;uje unaprijed. Postupak je u su9tini 7'9,#"&#$k#$ jer za bilo koji realni broj mjesta isporuke$ ne mo8e se izvesti bez kompjutera. Cao osnova za odluivanje o transportnim varijantama slu8i pore;enje tro9kova i izvr9enih usluga u vezi sa tim uglavnom treba odgovoriti na sljedea pitanja: Coje transportne usluge su potrebne preduzeu[ Cako treba ove transportne usluge pru8iti[
=&7
Coje izvore treba koristiti pri odluivanju o transportnoj strategiji[
)vaka transportna varijanta se karakteri9e brojnim uti<ajima okru8enja$ ali tako;e i anga8ovanjem transportnih sredstava i sopstvenim ili javnim vlasni9tvom nad tim sredstvom. Pri pore;enju tro9kova ne uzimaju se samo transportni tro9kovi$ ve varijante na osnovu prin<ipa ukupnih tro9kova logistike$ tj. efekat sredstava na koefi<ijent obrta zaliha$ skladi9tenja$ poreze$ izgubljenu prodaju i dodatno manipulisanje i pakovanje. 0ogu se razlikovati tri grupe pore;enja i to: )+,'B'%-' )9%#7 &,+*k+6!P )+,'B'%-' )9%#7 # =,!%#$%#7 &,+*k+6!P i )+,'B'%-' =,!%#$%#7 &,+*k+6!. Pri planiranju novog trgovinskog preduzea ili pri odluivanju o investi<ionim tro9kovima$ kao pri punijem optereenju sopstvenih transportnih kapa<iteta$ tako i pri investiranju u pro9irenje$ mora se izvr9iti obraun po punim tro9kovima za rje9avanje problema spoljnjeg transporta. Pore;enje punih sa graninim tro9kovima vr9i se uvijek kada dodatno poveanje transportne koliine odluuje da li postojee kapa<itete opteretiti ili treba nabaviti novo transportno sredstvo. Pore;enje graninih tro9kova kaoristi se onda kada stoje na raspolaganju razliita sopstvena transportna sredstva sa slobodnim kapa<itetima$ a treba da se donese odluka da poveana transportna koliina bude dodijeljena sredstvu sa najpovoljnijim tro9kovima. #ransportno sredstvo sa najpovoljnijim tro9kovima za dodajnu transportnu koliinu je najpovoljnije sa stanovi9ta tro9kova. Pore;enjem izvr9enja omoguava da se pro<jene razliiti uin<i transportnih varijanti na valjanost obavljanja usluga oko isporuke robe. *avodimo su9tinske kriterijume. #$ v"ijeme t"anspo"ta pot"e'no za snad'ijevanje mu!te"ija ili spoljnje la e"a, &$ '"oj t"anspo"tni( p"ilika u okvi"u v"emensko pe"ioda ?uestalost i p"avilnost sa kojom se mo0e za(tijevati izv"!enje t"anspo"ta u nekom pe"ioduF v"emenski aspekt planova ?"edova> vo0nje, lokalni sao'"a9aj i linijski sao'"a9aj>, )$ eo "a1ska od"eDenost izv"!enja t"anspo"ta ? eo "a1sko pod"uje za t"anspo"tnu va"ijantu, sposo'nost iz "adnje m"e0e, mjesni aspekti planova vo0nje, lokalni sao'"a9aj i linijski sao'"a9aj>, +$ pouzdanost, sa kojom 9e se ostva"ivati 0eljeno izv"!enje t"anspo"ta ?p"ekidi v"emena t"anspo"ta, lokalni t"anspo"t i eo "a1sko pod"uje>, ,$ te(nika sposo'nost t"anspo"tno s"edstva u javnom ili sopstvenom vlasni!tvu, -$ kvanitativni kapacitet s"edstva ?sposo'nost izv"!enja s o'zi"om na koliinu>, /$ kvalitativni kapaciteti t"anspo"tno s"edstva ?sposo'nost izv"!avanja s o'zi"om na kvalitativne za(tjeve t"anspo"tovane "o'e, odnosno lo istike jedinice> G$ t"anspo"tno= te(niki elasticitet t"anspo"tno s"edstva ?sposo'nost sa kojom t"anspo"tna s"edstva mo u da t"anspo"tuju "azliitu "o'uF nu0nost vi!est"ano p"imjenjivi( t"anspo"tni( s"edstava ili specijalni( t"anspo"tni( s"edstava>$ Pored ovih kriterijuma izvr9avanja mogu se za razliite zahtjeve$ ije je izvr9enje bilo po8eljno preko funk<ije spoljnjeg transporta$ ukljuiti i pore;enje izvr9enja !efekata" i jo9 nekoliko dodatnih kriterijuma$ kao na primjer$ da transportno sredstvo slu8i i u reklamne svrhe. Odluivanje izme;u ove dvije vrste obavljanja transporta relevantno je za drumski saobraaj$ ali ne i kod vodenog$ vazdu9nog ili 8eljeznikog transporta$ jer je veina organiza<ija u stanju da nabavi ili iznajmi prevozna sredstva za drumski saobraaj$ mada ima i izuzetaka !ukoliko se iznajme spe<ijalna transportna sredstva: transporteri za prevoz automobila 8eljezni<om".
=&1
?:AVA I UNUTRA9NJI TRANSPORT

1. POJAM UNUTRANJEG TRANSPORTA Aa pojam HHunutra9nji transportHH postoje razne defini<ije. edna od njih$ esto navo;ena$ glasi: HHPod unut"a!njim t"anspo"tom pod"azumijevaju se sve djelatnosti u okvi"u p"eduze9a koje su u vezi s t"anspo"tom i p"emje!tanjem si"ovina, pomo9no mate"ijala, polup"oizvoda, p"oizvoda i otpadakaHH. >nutra9nji transport sadr8i elemente proizvodnog pro<esa L predmeta rada$ sredstava rada i radne snage u okviru preduzea$ zato bi trebalo navedenu defini<iju dopuniti da je zadatak unut"a!nje t"anspo"ta da u okvi"u p"oizvodno ili p"ometno p"eduze9a, omo u9i da se o'avi te(nolo!ki p"oces kojim t"e'a p"emjestiti s jedno na d"u o mjesto, tako da je p"evoz lavni element koji se pod"azumijeva pod unut"a!njim t"anspo"tom. > literaturi se ponekad unutra9nji transport smatra dijelom proizvodnog pro<esa. *ema dvoumljenja da je unutra9nji transport u proizvodnom preduzeu dio proizvodnog pro<esa$ ali ne smijemo zaboraviti da imamo unutra9nji transport i u trgovinskim preduzeima i da on predstavlja u velikim trgovinskim preduzeima izuzetno va8an dio poslovanja. >zmimo samo primjer unutra9njeg transporta u velikim trgovinskim firmama$ odnosno trgovinskim preduzeima na veliko$ gdje dnevno pro;u velike koliine proizvoda u skladi9tu$ odnosno u distributivnom <entru. ) obzirom na znaaj unutra9njeg transporta$ potrebno je razmotriti sljedee faktore koji neposredno utiu na unutra9nji transport u nekom distributivnom <entru: !> !"+,&#(!% ),+#;6+8! # /989<# ,!;6+- 8#"&,#/9&#6%+= 2'%&,! ) obzirom da od asortimana preduzea zavisi koliina proizvoda i tehnolo9ki postupak$ te to odre;uje put unutra9njeg transporta$ otuda je jasno da izbor asortimana ima odluujui uti<aj na unutra9nji transport. Da bi zadovoljili budue potrebe za unutra9njim
=&@
transportom$ moramo uzeti u obzir i budui razvoj organiza<ije kako bismo na vrijeme nabavili odgovarajua transportna sredstva. Izbor tih sredstava zavisie od koliine proizvoda koju treba provesti unutra9njim transportom$ od karakteristika proizvoda$ od du8ine puta u unutra9njem transportu itd. /> k!,!k&',#"&#k' ),+#;6+8! > skladi9nom odjeljenju mora se voditi rauna o proizvodu koji se premje9ta unutra9njim transportom$ tako da karakteristike proizvoda budu prilago;ene nainu premje9tanja s jednog mjesta na drugo !da li se radi o lako lomljivoj robi itd.". 2> &'7%+ +*k# )+"&9)!k >nutra9nji transport mora biti u zavisnosti od postavljenog naina tehnolo9kog postupka$ odnosno toka proizvoda koji se premje9ta. 8> ,!;(-'*&!- # 6' #$#%! ),+"&+,#-! >koliko preduzeu ne 8elimo da pogor9amo unutra9nji transport$ moramo voditi rauna o razmje9taju gondola i druge opreme za smje9taj robe. ,azmje9taj i veliina prostorije treba da se utvrdi tako da se smanji nepotreban tok proizvoda u skladi9nom prostoru. '> 6,"&!, /,+- # "&!%-' &,!%")+,&%#7 ",'8"&!6! ,ezultati unutra9njeg transporta zavise od vrste transportnih sredstava. ,azliite vrste opera<ija unutra9njeg transporta zahtijevaju razliita transportna sredstva. -ko je potrebno slagati proizvode po visini onda treba upotrijebiti vilju9kar. Gto se tie broja transportnih sredstava i tu treba biti obazriv. .. ANALIZA UNUTRANJEG TRANSPORTA >koliko se osniva novo preduzee mora se sastaviti i na<rt unutra9njeg transporta$ pa je iz tih razloga potrebna analiza unutra9njeg transporta koji e biti upotrijebljen u prevozu u konkretnom preduzeu. Pri analizi prvo treba poi od tima ljudi koji e izvr9iti analizu unutra9njeg transporta sa zahtjevom da uestvuju ljudi koji poznaju transport$ tehnologiju$ organiza<iju itd. Pri tome treba izgraditi grafike prikaze budueg unutra9njeg transporta$ odnosno napraviti prijedloge i ski<e na kojima e biti prikazan prostor preduzea$ ali i razmje9taj ma9ina u tom prostoru. ,adi boljeg pregleda prostor preduzea treba prikazati jednostavnim <rtama$ koliko je to mogue. *a <rte8u treba biti prikazan i razmje9taj ma9ina$ ali i drugih sredstava ukoliko se koriste. 0. ORGANIZACIJA UNUTRANJEG TRANSPORTA Aa dobro organizovan unutra9nji transport moramo koristiti neka naela$ posebno za nezavisna transportna sredstva kako bi se najbolje upotrijebila. !> N!$' + #")+,9$#6!%-! (!&',#-! ! Put unutra9njeg transporta mogu je po naelu HHii za radomHH ili HHdonositi robuHH. Po prvom naelu mora se organizovati prevoz robe od jednog dobavljaa ili jednom kup<u: maloprodajnom objektu$ prevoz robe po zbirnoj fakturi. >nutra9nji transport po prvom naelu je neekonomian jer se za prevoz svakog materijala mora imati posebno transportno dredstvo 9to izaziva praznu vo8nju pri povratku$ 9to znai da je u najboljem sluaju iskori9teno samo 2&O kapa<iteta transportnog sredstva. Po drugom naelu$ transportna sredstva se bolje koriste jer nema prazne vo8nje zato 9to transportno sredstvo prenosi robu vi9e puta. /> O,=!%#;!2#-! &,!%")+,&! 9 ,!;%#( )+=+%#(!
=&'
Izme;u raznih pogona u preduzeu unutra9nji transport je organizovan kao redovan$ poluredovan ili neredovan. -ko je unutra9nji transport redovan onda se organiza<ija transporta izvr9ava po kru8nom transportu i transportu po voznom redu. Cru8ni transport izme;u dva pogona je$ na primjer$ od skladi9ta do kotlarni<e. #aj transport se mo8e odvijati po obras<u: I6 D I( C ?I% D I,>Q . pri emu je : I6 L vrijeme vo8njeF I( L vrijeme za utovar ili istovar !npr. paleta"$ odnosno vrijeme za prikljuenje ili iskljuenje prikoli<aF I% L vrijeme za tovarenjeF I, L vrijeme rastovarenja Pretpostavimo da se materijal u svakom trenutku utovara i istovara. 0ogue je da lijeva i desna strana budu jednake$ ali mogui su i sljedei sluajevi: I6 D I( R ?I% D I,>Q . L transportno sredstvo mora ekati na utovar ili istovar$ ili I6 D I( S ?I% D I,>Q . L moraju radni<i koji tovare ili istovaraju ekati na transportno sredstvo. Pri kru8nom transportu$ snadbijevanje materijalom mnogo je bolje jer omoguava bolje vremensko iskori9tenje transportnih sredstava. *redovni transport je takav transport kod koga se mora unaprijed planirati organiza<ija transporta za svaki tok robe u preduzeu. Prevozni put odre;uje smjer i koliinu kretanja materijalom. > unutra9njem transportu treba nastojati da prevozni putevi budu 9to krai.
?:AVA II SAVREMENI INTE?RA:NI PRO/ES TRANSPORTA

1. OSNOVNI POJMOVI VEZANI ZA SAVREMENI INTEGRALNI PROCES TRANSPORTA ,ezultat tree revolu<ije u transportu je integralni pro<es transporta realizovan kao neprekidni transportni lana<. Omoguava i stvara vr9e funk<ionalne veze izme;u unutra9njeg i spoljnog transporta$ koje su kod klasinog transportovanja potpuno odvojene i me;usobno nezavisne tehnolo9ke <jeline. ,a<ionaliza<ija transporta danas podrazumijeva napu9tanje prevoznog sistema koji se temelji na transportu$ koji za korisnika davao<a usluga pojedine saobraajne grane izvr9ava naloge autonomno i razjedinjeno. > tom sistemu$ vlasnik robe$ kao nosila< potreba i tra8enja za odre;enom prevoznom uslugom$ susree se na odre;enom transportnom tr8i9tu sa veim brojem ponudaa$ esto iz vi9e saobraajnih grana$ koji u izvr9avanju usluga djeluju bilo s komplementarnom funk<ijom ili sa konkurentskih pozi<ija. #ako$ umjesto da se robi za potrebe prevoza od mjesta proizvodnje do mjesta potro9nje nudi kompletna i homogena transportna usluga$ prevozni<i na tom heterogenom tr8i9tu nastopaju dezintegrisano. *asuprot ovom zastarjelom klasinom$ segmentiranom po formi delovanja transportnom sistemu$ nova transportna tehnologija u vidu integralnog$ multimodalnog i kombinovanog transporta$ kontejneriza<ijom kao globalnim sistemom$ omoguava da se formira$ i korisniku ponudi (omo ena, dakle kompletna t"anspo"tna uslu a$ #o je takav p"evozni sistem u kome se na "acionalan nain isko"i!9avaju t"anspo"tna s"edstva svi( uesnika u p"evozu "o'e$ Oni su u izvr9avanju prevoznog pro<esa$ u tehnolo9kom$ organiza<ionom i ekonomskom pogledu$ me;usobno povezani u vrst transportni lana<.
==&
I%&'=,! %# &,!%")+,& je takav nain prevoza pri kome se teret ne tovari direktno na transportno sredstvo nego se sla8e u kontejnere$ koji na taj nain zajedno sa robom postajo teret koji na efikasan i ra<ionaian nain mogu preuzeti sredstva svih vidova transporta. M9 &#(+8! %# &,!%")+,& je nova vrsta transporta tehnologije gdje se rukovanje teretom odvija zajedno sa transportnim sredstvom koje ga i prevozi$ a zatim se zajedno prevoze na drugom prevoznom sredstvu. #o znai da je to takav sistem u prevozu gdje se koriste dva sredstva iz dvije saobraajne grane. *a primjer$ mogu je prevoz natovarenih kamiona na platoima vagona 8eljezni<om ili na brodovima. K+(/#%+6!%# &,!%")+,& je vrsta prevoza pri kome roba na svom putu od proizvodaa do potro9aa mijenja najmanje dvije vrste prevoza !na primjer$ pomorski:rijeni:8eljezniki" . Ovi kvalitativno novi transportni sistemi predstavljaju$ ustvari$ integra<iju veeg broja elemenata$ tj. Uproizvodaa uslugaU pojedinih saobraajnih grana$ koji osiguravaju da se izvr9i kompletna prevozna usluga$ brzo$ ekonomski ra<ionalno i efikasno. #o iziskuje da se$ u saobraaju kao i u politi<i <jelokupnog dru9tveno:ekonomskog razvoja zemlje$ defini9e i utvrdi$ u okviru strukture <jelokupnog transportnog sistema$ funk<ija i ekonomski polo8aj pojedinih saobraajnih grana. *aime$ nove ekonomske analize pokazuju da se danas ra<ionalnom mo8e smatrati saobraajna politika koja je orijentisana prema transportnom sistemu u kome kopneni transport ini kimu$ ali rijeni saobraaj ima odre;eni znaaj u zavisnosti od postajanja prirodnih uslova. > tom sistemu$ drumskom saobraaju pripada funk<ija prevoza robe na kraim rela<ijama. #ransport robe kamionima na veim udaljenostima treba da predstavlja kariku u lan<u kombinovanog 8elezniko:drumsko: pomorskog$ odnosno rijenog transporta. Pri tome pomorskom i vazdu9nom saobraaju treba osigurati sve uslove za svestran razvoj. Da bi takav sistem mogao ra<ionalno da funk<ioni9e$ neophodno je ostvariti neke pretpostavke. > prvom redu$ treba takav sistem osposobiti u tehnika i tehnolo9kom pogledu da mo8e djelovati kao ra<ionalno organizovani transportni sistem. > tu svrhu$ kao 9to smo vidjeli$ treba izgraditi kontejnerske terminale kao i sabirne <entre u veim 8eljeznikim ovorovima i morskim lukama. >poredo s tom pretpostavkom neophodno je vr9iti planiranje$ kon<entra<iju i usmjeravanje robnih tokova na magistralne prav<e$ pri emu se tereti ukljuuju u jedinstveni sistem integrainog$ multimodalnog ili kombinovanog transporta. Ovaj sistem pru8a kompletnu prevoznu uslugu i vr9i brz$ efikasan i ra<ionalan prevoz robe na <ijelom putu od proizvodaa do potro9aa po prin<ipu Uod vrata do vrataU. > tr8i9nom aspektu saobraajnog sistema koji je zasnovan u smislu nove transportne tehnologije$ ispoljavaju se neke posebnosti koje dolaze do izra8aja kako u poslovnoj politi<i$ tako i u tr8i9nom poslovanju saobraajnog preduzea. > prvom redu$ integralnom$ multimodalnom$ a i u kombinovanom transportu$ imanentno je da svojom djelatno9u razviju objedinjavanje faktora ponude i tako podstiu pro<ese homogeniza<ije prevoznog tr8i9ta. #ransportni sistemi koji svoje djelovanje zasnivaju na integrisanim elementima ponude robe prevozne usluge$ predstavljaju podlogu gdje na tr8i9tu umjesto konkuren<ije sve vi9e se ostvaruje poslovna saradnja i udru8ivanje. #ime se rje9ava i pitanje ra<ionalnosti supstitu<ije pojedinih grana saobraaja u prevozu. *aime$ u uslovima segmentiranog transportnog sistema to je naje9e podruje vrlo o9tre konkuren<ije. 0e;utim$ nova transportna tehnologija utie na promjene u konkurentskim odnosima izme;u preduzea iste saobraajne grane. ,ije je o tome da pod uti<ajem tr8i9nih faktora$ naroito na svjetskom kao i na domaem tr8i9tu$ partner vlasniku tereta u vr9enju prevozne usluge mo8e biti samo efikasniji$ jeftiniji i ra<ionalniji transporter$ dok drugi ostaju van ovog sistema. *a taj nain$ savremeni transportni sistemi utiu protiv zatvaranja tr8i9ta i na afirma<iju domaeg tr8i9ta.
===
Prema tome$ razvoj inte "alno t"anspo"ta mijenja tehniku strukturu robnog prevoza. >mjesto klasinog prevoza kolskih ili denanih po9iljki u otvorenim i zatvorenim vagonima i manuelnog rada u svim robnim opera<ijama$ prevoz robe u sistemu integralnog transprota vr9i se od mjesta proizvodnje do mjesta isporuke po9iljke u posebnim transportnim jedini<ama : kontejnerima. Oni se prevoze na spe<ijalnim vagonima$ nosaima kontejnera$ koji se svojom tehnikom strukturom razlikuju od zatvorenih i otvorenih kola. ,azvoj integralnog transporta$ pored toga$ zahtijeva i odgovarajue promene u unutra9njoj organiza<iji poslovanja u <ilju prilago;avanja organiza<ije tehnolo9kog pro<esa$ kao i mijenjanje strukture i funk<ije pojedinih organiza<ionih jedini<a u saobraajnim djelatnostima pojedinih grana. Ante "alni t"anspo"t po svom kon<eptu pretpostavlja organizovano povezivanje izme;u u razliitih grana saobraaja. er$ prevoz robe u jednom kontejneru$ od mjesta njene proizvodnje do mjesta potro9nje$ treba da bude kontinualan i da se ostvaruje u jednom neprekidnom pro<esu rada. Contejner se pretovaruje sa jednog transportnog sredstva na drugo u kontejnerskim terminalima ili na drugim pretovamim mjestima. 0e;utim$ tim mijenjanjem transportnih sredstava$ kontinuitet proizvodnje usluge se ne mijenja. Da bi se to ostvarilo$ nu8na je koordina<ija i me;usobna povezanost ovih organiza<ija. #u se ne radi samo o horizontalnoj koopera<iji i povezivanju izme;u saobraajnih preduzea$ na primjer$ 8eljeznikog : drumskog i vazdu9nog saobraaja nego i o povezivanju saobraajnih preduzea sa korisni<ima saobraajnih usluga$ i to kako primao<ima$ tako i po9iljao<ima po9iljki. #ime se ostvaruje dvostruko me;usobno povezivanje svih uesnika u proizvodnji saobraajne usluge. > stvari$ primjena kontejnera predstavlja osnovni uslov i vertikalne koopera<ije koja se razvija izme;u saobraajnih preduzea na prevoznom putu i privrednih preduzea korisnika saobraajnih usluga. .. KONTEJNERIZACIJA TRANSPORTA KAO FAKTOR UBRZANJA PROCESA PREVOZA ROBE > uslovima kada postoje klasini obli<i transporta$ s jedne strane$ i organizovani kontejnerski prevoz$ s druge strane$ mogue su uporedne analize ra<ionalnosti i efikasnosti razliitih tehnologija prevoza robe. Dosada9nja iskustva nekih zemalja pokazuju spe<ifine prednosti kontejnerskog transporta s aspekta brzine prevoza i tro9kova transporta$ mada ni kod njih jo9 nisu izgra;eni jedinstveni stavovi iz ovog domena. %istem kontejne"izacije p"evoza "o'e o'jedinjuje sva "azliita v"emena u p"evozu "o'e u jednu te(nolo!ku cjelinu, tako da se "o'a utova"ena u kontejne" kod po!iljaoca p"evozi do p"imaoca, odnosno mjesta pot"o!nje 'ez ikakvo djelovanja na nju$ %ve manipulacije se o'avljaju samo sa kontejne"om u kome "o'a mi"uje . Druga odlika sistema kontejneriza<ije prevoza$ u odnosu na klasian transport$ jeste u tome$ 9to se smanjuje broj usputnih manipula<ija 9to znatno ubrzava pro<es prevoza robe. Carakteristika savremenog transporta tr8i9ta je da korisni<i transportnih usluga sve vi9e pridaju znaaj brzini dostave robe. #ako mnogobrojni korisni<i klasinog prevoza HHod vrata do vrataHH biraju drumski transport zbog veih brzina dostave. 0ali broj korisnika daje prednost prevozu kolskih po9iljaka 8eljezni<om$ upravo$ zbog manjih brzina dostave robe. ,ezultati prevoza robe po sistemu kontejneriza<ije nedvosmisleno ukazuju na prednost ovog naina isporuke. Contejneriza<ija transporta utie na ubrzanje pro<esa prevoza o emu govore sljedei poda<i: kod klasinog putovanja 8eljezni<om ukupno vrijeme putovanja robe iznosi 15$ = sat$ kod klasinog prevoza drumom ukupno vrijeme putovanja robe iznosi 5%$ % sata$
==%
kod kontejnerskog sistema transporta pri organiza<iji linijskih vozova na istoj rela<iji ukupno vrijeme iznosi =2$ = sat. Iz ovoga se mo8e zakljuiti da brzina prevoza robe kontejnerskim sistemom skoro je 2 puta vea od brzine prevoza 8eljeznikim transportom$ a preko dva puta od drumskog transporta. >vo;enjem kontejner: sistema u 8eljezniki saobraaj poveava se stepen iskori9tenosti vagona$ jer se smanjuje vrijeme zadr8avanja u poetno: zavr9nim fazama pro<esa proizvodnje saobraajne usluge. Pored iznijetih transportno: ekonomskih efekata$ kontejneriza<ijom transporta ostvaruje se: smanjenje broja tehnikih stani<a koje na prevoznom putu po9iljke manipuli9u kolima$ smanjenje broja vagona kod ran8iranja vozova$ odnosno manevarski rad$ poveanje op9te produktivnosti rada na 8eljezni<i$ smanjenje tro9kova utovara i istovara$ usputne prerade po9iljaka$ za9tita robe u prevozu kontejnerima$ pa su manje naknadne 9tete korisni<ima 8eljeznikih usluga. Contejneriza<ija$ kao sistem$ najefikasnija je i najra<ionalnija kada se prevoz kontejnera vr9i tzv. homogenim kontejnerskim vozovima$ iji je sastav stalan. .omogeni vozovi za prevoz kontejnera pru8aju sljedee mogunosti: smanjenje vremena prevoza putem smanjenja vremena usputnih zadr8avanja$ a time i poveanje komer<ijalne brzine prevoza$ ukljuivanje spe<ijalnih plato: kola sposobnih za velike brzine gdje se znatno poveava tehnika brzina homogenih vozova$ eliminisanje usputnih manevara izme;u dva terminala izme;u kojih saobraaju homogeni kontejnerski vozovi$ poveanje brzine dostave robe$ smanjenje tro9kova prevoza po jedini<i prevoza$ jer se vagoni bolje koriste i elimini9u tro9kovi ran8iranja i manevarskih i drugih opera<ija$ poveanje stepena pouzdanosti isporuke$ smanjenje ukupnih tro9kova distribu<ije$ 9to 8eljezni<u ini konkurentnijom na transportnom tr8i9tu u odnosu na druge saobraajne grane itd. /konomski znaaj kontejneriza<ije je u tome 9to podrazumijeva HHproizvodnjuHH kompletne transportne usluge korisniku na putu od proizvo;aa do potro9aa. *a taj nain$ transportno tr8i9te postaje homogenije i gubi elemente i obilje8je anarhinog i stihijskog djelovanja$ a prima oznake planskog usmjeravanja i organizovanosti. #ime se korisni<ima transportnih usluga osigurava efikasno djelovanje <jelokupnog saobraajnog sistema. 0. KOORDINACIJA MODALITETA TRANSPORTA > multimodalnom transportu koriste se razliiti naini transporta za istu isporuku: tipovi multimodalnog transporta su: 1#"7T/!2k ?6+8'%# "!+/,!<!- # !9&+- ),'6+;%#2#>, )#==T/!2k ?:' -';%#2! # !9&+- ),'6+;>, COFC ?2+%&!#%', +% 1 !&2!,>, ,!# - U!&', ?:' -';%#2!6+8'%# "!+/,!<!->, !#,&,92k ?!6#+- ),'6+; # k!(#+%#> # &,!#%- "7#) ?6+;- /,+8>. 6ilj multimodalnog transporta je koristiti najefikasniji nain prevoza na svakom dijelu puta. *pr. piggNba<k usluga kombinuje prednost 8eljezni<e ili vodenog saobraaja !niski tro9kovi"$ a auto: prevoz zbog fleksibilnosti u mjestima preuzimanja isporuke. Aagovorni<i
==5
multimodalnog transporta zala8u se za za9titu ovjekove sredine. #o podrazumijeva smanjenje upotrebe nafte$ manje zaga;enja i saobraaja na auto: putevima$ tj. manje kori9tenje auto: prevoza$ a davanje prednosti 8eljezni<i i vodenom saobraaju. 3. PRIMJENA INFORMACIONIH TEHNOLOGIJA U SAVREMENOM TRANSPORTU *ovi modeli automobila ve imaju ugra;ene raunare koji prate rad motora$ sistem za upravljanje$ ogibljenje i koenje. Orjenta<ija i nala8enje 8eljenog odredi9ta u velikim gradovima e se ostvariti primjenom %+6#7 #%1+,(!2#+%#7 &'7%+ +=#-! ?IT>. Controla rada i ispravnosti automobila$ uz pomo raunara u servisima i baze podataka pojedinih proizvo;aa o svojim prodatim automobilima u razvijenim zemljama ve dugo se primjenjuje. -vio: kompanije nestrpljivo oekuju svoje V '&'<' k&# +V: avion udesnog oblika$ nadzvunih brzina$ velike nosivosti koji minimalno zaga;uje atmosferu i ne razara ozonski omota. *i tehnologija novih plovnih sredstava ne miruje. > svijetu se ubrzano radi na novom projeku: W/,+8 ('&!kV. (lavni izazov buduih plovila je velika brzina !=&& kmY h"$ stabilnost i jednostavan i brz utovarY istovar tereta. *ove tehnologije !hidro: mlaznjak$ tj. pogon na gasne turbine$ nova brodska konstruk<ija visokog koefi<ijenta aerodinaminosti$ nove I#" e uvesti nove superbrze brodove za prevoz tereta i ljudi. *a ovakvim projektima rade etiri velika japanska brodogradili9ta. Posebno su mone dvije japanske alijanse. ednu predvodi 0i<ubi9i i 0itu9i$ a drugu predvodi Cavasaki. Pored brzine krstarenja$ za budue brodove e biti i vrlo bitna brzina utovaraY istovara. *ovi sistem utovara i istovara brodova skrauje vrijeme istovara trgovakog broda sa =% sati na %: 5 sata. 4. DIREKTNI EFEKTI U TROKOVIMA I ANGAJOVANIM SREDSTVIMA ZA KORISNIKE SAOBRAAJNIH USLUGA Pored saobraajnih preduzea$ interes za uvo;enje u saobraaj kontejnera i razvoj integralnog transporta$ imaju i korisni<i saobraajnih usluga. )vakom korisniku saobraajne usluge je <ilj da njegova po9iljka stigne do primao<a u 9to kraem roku$ 9to jeftinije i bezbjednije$ odnosno bez opasnosti o9teenja u pro<esu prevoza. -ko se roba prevozi sredstvima integralnog transporta direktno od maga<ina po9iljao<a do maga<ina korisnika po9iljke$ ostvaruju se pozitivni efekti za korisnike. !=" Cod slanja po9iljki klasinom organiza<ijom prevoza$ korisnik robu proizvedenu u pogonima transportuje sredstvima unutra9njeg transporta u maga<in gotovih proizvoda. )ve ovo izaziva kod korisnika: tro9kove unutra9njeg transporta proizvoda od proizvodnih pogona do maga<ina gotovih proizvoda$ tro9kove izgradnje maga<inskih prostora$ tro9kove lagerovanja gotovih proizvoda$ tro9kove pakovanja. -ko se roba transportuje kontejnerima$ onda se ona direktno u proizvodnom pogonu Ila e"ujeJ u kontejner i odvozi direktno do maga<ina korisnika. *a ovaj nain$ za ko"isnika so'"a9ajne uslu e otpadaju svi o"e navedeni t"o!kovi unut"a!nje t"anspo"ta, la e"ovanja i pakovanja p"oizvoda "o'e koja se t"anspo"tuje. ==3
!%" )vaki proizvo;a robe ima interesa da ista 9to prije bude realizovana$ a to znai$ da 9to manje vremena proizvodi provedu na putu od njegovog maga<ina do krajnjeg potro9aa. ?rzina obrta sredstava odra8ava se na ukupno anga8ovana obrtna sredstva privrede. Abog toga postoji interes privrede da skrauje vrijeme prevoza robe$ a ono je posebno znaajno ako se radi o prevozu robe na dugim rela<ijama u kombinovanom prevozu !dumskog: 8eljeznikog: rijenog saobraaja" kao i interkontinentalnom robnom prometu. !5" Pored ova dva oblika pozitivnih efekata integralnog transporta na korisnike$ postoji i trei oblik efekata koji se ispoljava k"oz ve9u 'ez'ijednost po!iljki u p"ocesu t"anspo"ta . )vakom proizvo;au je <ilj da njegov kupa< dobije ugovorene koliine robe na vrijeme i u odgovarajuem kvalitetu. Organiza<ijom integralnog transporta prevoza robe u kontejnerima dolazi do znatnog poveanja bezbijednosti robe u pro<esu transporta od raznih vrsta o9teenja. 5. DIREKTNI EFEKTI U TROKOVIMA SAOBRAAJNIH PREDUZEA Organiza<ijom integralnog transporta$ primjenom razliitih sredstava i organiza<ionih formi$ utie posebno na investi<ionu politiku saobraajnih preduzea i prav<a pro<esa moderniza<ije organiza<ije prevoza. Prema <ilju koji se od njih oekuje$ investi<ije se mogu podijeliti na: investi<ije produktivnosti i moderniza<ije$ investi<ije ra<ionaliza<ije$ investi<ije za pro9irenje kapa<iteta$ investi<ije u <ilju pobolj9anja kvaliteta transportne usluge$ investi<ije u <ilju poveanja bezbijednosti saobraaja. )aobraajna preduzea se orjenti9u u svojoj investi<ionoj politi<i na nabavku kontejnera i paleta kao osnovnih jedini<a integralnog transporta$ i mehaniza<ije za utovarne$ istovarne i pretovarne opera<ije. Primjena integralnog transporta$ a posebno kaontejnera$ ima znaajne direktne ekonomske efekte na sva sobraajna preduzea. #i efekti stimuli9u preduzea na razvoj integralnog transporta. Ovi efekti se ispoljavaju u velikoj mjeri na mijenjanje funk<ije pojedinih organiz<ionih jedini<a u saobraaju. +elike 8eljeznike stani<e i luke$ naroito u pomorskom saobraaju mijenjaju bitno svoju funk<iju. #ransforma<ija funk<ije luka primjenom velikih kontejnera ima sljedee efekte: kao prvo$ ostvaruje se visoko poveanje produktivnsti rada. #amo gdje je ranije na pretovaru radilo =7& radnika 2 dana$ sad taj posao zavr9i 2& radnika za %& sati. Anatni ekonomski efreki u lukam posti8u se i u9tedema u lukom prostoru jer na kejovima$ gdje je ranije otpravljano 5 broda nedjeljno$ u integralnom transportu se otpravlja =& kontejner: brodova. > drumskom saobraaju$ pri runom utovaru$ istovaru i prevozu po9iljki na klasian nain za utovar 3 tone robe kamionom$ se zadr8ava na ovim opera<ijama prosjeno oko 3% minuta. 0e;utim$ pri mehanizovanom utovaru kontejnera zadr8avanje kamiona na ovim$ svodi se na samo =% minuta. Prijem i otprema robe u paletama i kontejnerima se iz manjih mjesta !stani<a" dovozi u velike 8eljezni<e$ pa prema tome$ 8eljezni<a na taj nain vr9i dovoz i odvoz robe od korisnika do svojih terminala$ ili taj posao obavlja neko ugovorno preduzee drumskog saobraaja. #ako se obezbje;uje prevoz \od vrata do vrata]. Pored ovog oblika integralnog transporta$ primjenom paleta i kontejnera$ provodi se i organiza<ija prevoza transporta zvana ==2
]hu<kepa<k]. Ovaj organiza<ioni oblik integralnog transporta provodi se na taj nain$ 9to se roba tovari u maga<inu korisnika: po9iljao<a$ u kamione koji vr9e funk<iju kontejnera. Ovi natovareni kamion: kontejneri$ na 8eljeznikoj stani ekonomskom pogledu sa stanovi9ta saobraajnih preduzea$ efekti integralnog transporta se manifestuju u: smanjenju radne snage i tro9kova pretovarnih opera<ija$ smanjenju tro9kova potrebne ambala8e$ smanjenju o9teenja robe za vrijeme pretovarnih opera<ija$ kao i za vrijeme skladi9tenja robe i poveanje broja obrtnih prevoznih sredstava. @. INDIREKTNI EFEKTI ZA DRUTVO I INTERES DRUTVA ZA RAZVOJ SISTEMA INTEGRALNOG TRANSPORTA SA ASPEKTA ENERGIJE I ZATITE JIVOTNE SREDINE I DRUGO ,azvoj integralnog transporta$ pored direktnih efekata$ ima vrlo znaajne indirektne efekte na <ijelo dru9tvo. Posljednjih %&: 5& godina ispoljila se tenden<ija relativnog smanjenja ue9a 8eljeznikog saobraaja u ukupnom prevozu robe$ a poveanje ue9a drumskog saobraaja. Ove tenden<ije imale su i odgovarajue posljedi<e na dru9tvo kroz uti<aj strukture saobraajnog sistema na 8ivotnu sredinu ovjeka kroz razliite oblike. >ti<aj saobraajnog sistema na 8ivotnu sredinu ispoljava se kroz: zaga;ivanje vazduha i terena$ buku$ zauzimanje prostora$ bezbijednost saobraaja$ energiju i energetsku politiku. Odnosi u ;!=!B#6!%-9 6!;897! izme;u 8eljezni<e i drumskog saobraaja se najbolje vidi iz podatka da je za saobraaj sa 5. &&& dizel lokomotiva u Fran<uskoj u ='1&. godine utro9eno samo &$ 7 mil. tona tenih goriva$ dok je u isto vrijeme u drumskom saobraaju utro9eno =2 mil. tona. -ko se ima u vidu da je drumski saobraaj izvor '&O zaga;enja vazduh ugljendioksidom$ 2&O ugljenvodonikom$ onda nije potreban komentar za dokazivanje prednosti 8eljeznikog saobraaja nad drumskim saobraajem. B9k! je drugi izvor negativnog dejstva saobraaja na 8ivotnu sredinu. Eeljezniki saobraaj prouzrokuje najmanju bruku. Gto je posebno interesantno je podatak da 9to su brzine vee$ vi9i je i nivo vozova u smislu tehnikih karakteristika$ buka je sve manja. Z!9;#(!%-' ),+"&+,!. > nekim gradskim dijelovima koji se grade odvaja se 3&O !negdje i 7&O" prostora za uli<e i parking prostore. > gradskom saobraaju za isti obim usluga$ putnikim automobilima potrebno je =5 puta vi9e prostora nego 8eljezni<i. B';/#-'8%+"& "!+/,!<!-! mora da bude imperativ savremenog dru9tva s obzirom da je saobraaj bitan uslov razvoja svih privrednih i dru9tvenih tokova. Pored brzine$ udobnosti i sigurnosti u razmi9ljanju o modelu saobraajne strukture u svim zemljama !odnosi se na usmjeravanje budue saobraajne strukture"$ stepen bezbijednosti saobraaja je jedan od ==7
prioritenih kriterijuma. Odnosi u saobraajnim nesreama po granama saobraaja$ treba da budu mjerilo orjenta<ije saobraajne politike. Pored ovih efekata na 8ivotnu sredinu$ razvoj integralnog transporta ima posebno va8an znaaj za dru9tvo sa "&!%+6#*&! '%',=#-' # '%',='&"k' )+ #&#k' . Potro9nja energije u saobraaju ima dva svoja va8na aspekta za ekonomsku politiku svake zemlje: koliina potro9nje energije po njenoj strukturi i uti<aj na funk<ionisanje saobraaja u zavisnosti od uvoza$ potro9nja energije u pojedinim granama po jedini<i usluge i uti<aj na tro9kove prevoza. Poznato je da drumski i vazdu9ni saobraaj koriste iskljuivo tena goriva koja se uglavnom uvoze$ dok elektrifi<irana 8eljezni<a koristi domae izvore elektrine energije. Pored toga$ analizama 0e;unarodne 8eljeznike unije$ dokazano je da 8eljezni<a tro9i %: 2 puta manje energije po jedini<i saobraajne usluge od drumskog saobraaja$ a %: =& puta manje od vazdu9nog. /fekti integralnog transporta$ kroz vee ukljuivanje 8eljezni<e na prevoznom putu$ imaju dvostruko pozitivno dejstvo na dru9tvo. +eim ukljuivanjem 8eljezni<e u prevoz$ u kombinovanom saobraaju$ znatno se smanjuje ukupna potro9nja energije u saobraaju.
A. ZNAIAJ MENUNARODNIH TRGOVAIKIH OBIIAJA I PRAVILA U SAVREMENOM TRANSPORTU M'B9%!,+8%# &,=+6!$k# +/#$!-# ?'%= . I%&',%!&#+%! T,!8' U"!='> su trgovaka praksa$ obiaji i standardi koji su 9iroko poznati i prihvaeni i primjenjuju se u vodeim krugovima pojedine struke ili trgovine$ ili koji su nastali jednoobraznom praksom u odre;enoj stru<i. Da bi se izbjegla razliita shvatanja$ sporovi i nejasnoe u tumaenju pojedinih ugovorenih izraza od strane izvoznika i uvoznika$ M'B9%!,+8%! &,=+6#%"k! k+(+,! !engl. I%&',%!&#+%! C7!(/', +1 C+((',2'" u Parizu je donijela ='57. godine M'B9%!,+8%! ),!6# ! ;! &9(!$'%-' &,=+6#%"k#7 &',(#%! !engl. I%&',%!&#+%! R9 '" 1+, &7' I%&',),'&!&#+% +1 T,!8' T',("" koja su dopunjavana i mijenjana ='25.$ ='71.$ ='17.$ ='@&. i =''&. godine. Ova pravila su poznata pod imenom INCOTERMS- I%&',%!&#+%! C+((',2#! T',(" ?M'B9%!,+8%# &,=+6!$k# #;,!;#>. A. 1 I%2+&',(" 1LLM. 6ilj I%2+&',(": a je da se obezbijedi skup me;unarodnih pravila za tumaenje naje9ih termina koji se koriste u spoljnjoj trgovini. *a taj nain mogue je izbjei$ ili bar znatno smanjiti$ neizvjesnost zbog razliitih tumaenja ovih termina u zemljama 9irom svijeta. edan od glavnih razloga revizije I%2+&',("- ! 1LLM bila je 8elje da se njihove odredbe prilagode sve e9oj upotrebi ' 'k&,+%"k' +/,!8' )+8!&!k! ?EDI>. > novoj verziji I%2+&',("- ! 1LLM ovo je mogue kada su ugovorene strane du8ne da obezbijede razne
==1
isprave !npr. trgovake fakture$ dokumenta potrebna za <arinjenje ili isprave kojima se dokazuje isporuka robe$ kao i transportne isprave". +a8an razlog revizije prethodnih odredbi In<oterms: a su i izmjene tehnike prevoza$ posebno 9%#1#2#,!%-' &','&! 9 k+%&'-%',#(!, (9 &#(+8! %# # ,+ - +%Q ,+ - +11 ),'6+; 9 8,9("k#( 6+;# #(! # :' -';%#$k#( 6!=+%#(! 9 )+(+,"k+( &,!%")+,&9 %! k,!&k#( ,' !2#-!(!. #ako je$ npr. u I%2+&',("- 9 1LLM odredba HHFran<o: prevoznikHH: naznaeno mjesto ?FCA> prilago;ena svim vrstama prevoza bez obzira na nain i kombina<iju. Aato su iskljuene odredbe iz prethodne verzije In<oterms: a koje su se odnosile na odre;ene vrste prevoza. I%2+&',(" 1LLM je prezentiran na novi nain radi lak9eg itanja i razumijevanja. Odredbe su grupisane u etiri razliite kategorije !tabela %". Prva kategorija odredbi obuhvata jednu odredbu$ tzv. odredbu grupe OOEOO$ po kojoj se roba stavlja na raspolaganje kup drugoj kategoriji odredbi su tzv. odredbe grupe OOFOO$ po kojima je prodava< u obavezi da robu isporui prevozniku koga je odredio kupa<. Ova kategorija obuhvata tri odredbe: 23A, 2A% i 2CB. #rea kategorija obuhvata odredbe tipa OOCOO$ po kojima je prodava< du8an da ugovori prevoz$ ali bez preuzimanja rizika od gubljenja ili o9teenja robe ili naknadnih tro9kova nastalih zbog doga;aja nakon utovara i otpreme ?32R, 3A2, 3P7 i 3AP>. I najzd$ u etvrtu kategoriju su svrstane kategorije tipa OODOO$ po kojima je prodava< du8an da snosi sve tro9kove i rizike vezane za dopremu robe u odre;enu zemlju opredjeljenja ?DA2, DE%, DE6, DDB i DDP>.
7a'ela &$ 7a'ela"ni p"e led AN3C7ER4%= a #MMN

K!&'=+,#-! G,9)! E Polazak G,9)! F (lavni prevoz *eplaen G,9)! C (lavni Prevoz Plaen G,9)! D Prispijee M'B9%!,+8%# "k,!<'%# %!;#6 /MD F6F-) FO? 6F, 6IF 6P# 6IP D-F D/) D/S DD> DDP K!,!k&',#"&#k! +8,'8/' Franko fabrika Franko prevoznik Franko uz bok broda Franko brod 6ijena sa vozarinom 6ijena sa osiguranjem i vozarinom +ozarina plaena do.... +ozarina i osiguranje plaeno do... Isporueno grani<a Isporueno franko brod Isporueno franko obala Isporueno i neo<arinjeno Isporueno i o<arinjeno
A. . DUN- 13 %9(',#"!%-' -'8#%#2! #")+,9k' Postoje sve vei zahtjevi za tanim informa<ijama o kretanju prometa i tra8nje za odre;enim proizvodima. >vo;enje skening sistema zasnovanih na /-*: sistemu$ odnosno uspje9nost poslovanja sa /-*: bar kodom$ maksimalnost se posti8e kada se on ne koristi
==@
par<ijalno$ samo u jednom segmentu sistema distribu<ije$ nego kada se njegovo djelovanje osjea u distribu<ionom sistemu ili u skolopu vi9e distribu<ionih sistema. Pri tome nije dovoljno samo izvorno oznaavanje malop"odajno pakovanja i oitavanje na mjestu p"odaje, ve9 to t"e'a uiniti i sa velikop"odajnim i t"anspo"tnim pakovanjem. Prednosti tako definisanog sistema automatskog oznaavanja najbolje se mogu iskazati kroz: brzinu odvijanja tokova robe u distribu<iji$ tanost stanja proizvoda u bilo koje vrijeme$ lakou nabavke i prodaje proizvoda$ smi9ljeno vo;enje politike prodaje$ eviden<iju robe u skladi9tu$ trgovini$ u svim fazama distribu<ije$ maksimalnu primjenu logistike u distribu<iji$ ra<ionalno i ekonomino poslovanje$ zadovoljstvo potro9aa$ jer se ne mogu na taj nain bilo kako HHzakinutiHH u vrijednosti$ jer se smanjuju gre9ke na minimum$ smanjenje ekanja kod blagajni$ postizanje velike sigurnosti u kvalitetu prizvoda i omoguavanje kontrole koliine proizvoda u svakom trenutku$ me;unarodnu razmjenu dobara$ posebno dobara 9iroke potro9nje$ komparativne izvje9taje o ulasku pojedinih proizvoda u skladi9te$ o vremenu zadr8avanja i o prodaji$ smanjenje zaliha$ rastura i lomova$ poveanje obrta sredstava radi efikasnijeg djelovanja itavog sistema kraim zadr8avanjem robe na skladi9tu$ br8em prometu robe i br8em fakturisanju$ smanjivanje gre9aka u <ijenama$ jer se mogu brzo i jednostavno automatski a8urirati$ jaanje ugleda prodava<a: rade bolje i daju br8u uslugu. Primjena /-* koda omoguila je prikupljanje podataka na mjestu prodaje: POS ?P+%& +1 S! '> i elektronsku naplatu za kupljenu robu ?POS- B!%k#%=>$ a to je dovelo do daljinske obrade podataka. Cad govorimo o daljinskoj obradi podataka$ onda pod tim podrazumijevamo postojanje: <entralnog kompjutera i udaljenih pro<esora koji su povezani sa <entralnim raunarom. Ovdje se radi o tzv. on line sNstem: ima gdje su odgovarajui terminali direktno povezani sa <entralnim kompjuterom$ 9to omoguuje brzo dobijanje podataka. Prenos podataka putem odre;enih terminala odre;uje se brojem bita u sekundi koje predstavljaju serije binarnih brojeva. Aa svaku potro9aku jedini<u koja se identifikuje od strane proizvo;aa brojem EAN10$ razliite homogene jedini<e isporuke koje sadr8e potro9ake jedini<e$ identifikuju se od strane proizvo;aa pomou jednoznanog koda kojeg ini jedna <ifra$ nazvanog +=#"&#$k! 6!,#-!%&! ?VL>. ,azliitim jedini<ama isporuke$ koje sadr8e istu potro9aku jedini<u$ treba da budu dodijeljene razliite vrijednosti logistike varijante. #reba posebno napomenuti sljedee:
=='
=. Po9to iza VL uvijek slijedi EAN broj potro9ake jedini<e$ VL mo8e da odgovara potpuno razliitim veliinama ili sastavima jedini<e isporuke$ kada je pridru8ena razliitim potro9akim jedini<ama. %. Primjer: za datu potro9aku jedini<u$ VLT = znai HHkutija sa %3 potro9ake jedini<eHH. 0e;utim$ ova ista VLT = mo8e da znai HHpaleta od = &&& 6>HH za drugu potro9aku jedini<u. 5. Isporuio<i jedini<a isporuke koje su numerisane u skladu sa DUN verzijom treba da obezbijede svojim trgovakim partnerima liste razliitih vrijednosti logistikih varijanti i njihovih opisa za svaku potro9aku jeini<u. > sluaju jeno<ifrene VL$ potpuna numerika struktura koja identifikuje jedini<u isporuke sastoji se od =3 <ifara. Prva <ifra je +=#"&#$k! 6!,#-!%&! VL$ =% <ifara broja artikla potro9ake jedini<e u okviru jedini<e isporuke bez <ifre za provjeru. 6ifra za provjeru izraunava se na bazi prethodnih =5 <ifara$ u skladu sa standardima EAN algoritmom. Dakle$ jedini<a isporuke izgleda:
:o5isti'(a "ari+a!ta +B ;ro+ &otroFa'(e +edi!i e *e% iJre %a &ro"+er, RRRRRRRRRRRR /iJre %a &ro"+er, 6
Ovaj broj se u DUN- 13$ ?DUN- D#"&,#/9&#+% U%#& N9(/',> obilje8ava bar kod simbolom ITF- 13. VL mora da ima vrijednost koja se razlikuje od nule. #ehnologija obilje8avanja simbolom poznata kao HHP"eplitanje dva od petHH !skraeno ITF- I%&', '!6' TU+ +1 F#6'" je razvijena radi prilago;avanja materijalima i uslovim 9tampanja koji se esto koriste za jedini<e isporuke !naroito kod kartonskih kutija". ITF simboli imaju sljedee karakteristike: )imboli su$ generalno$ pravougaonog oblika$ sastavljeni od niza svijetlih i tamnih paralelnih pruga$ upravnih na zami9ljenu osnovu ili referntnu liniju$ sa svijetlim marginama na desnoj i lijevoj strani. )amo dvije 9irine svijetlih i tamnih pruga: 9iroke i uske !u sljedeim opisima ITF simbola 9iroka pruga predstavljena je sa =$ a uska sa &". Pruge nisu modularne. Par <ifara se predstavlja sa pet tamnih pruga i pet svijetlih pruga !razmaka". edna <ifra para je podijeljena tamnim$ a druga svijetlim prugamaF tamne i svijetle pruge su me;usobno isprepletene. Po9to se <ifre predstavljaju u parovima$ simbolom se mo8e kodovati samo paran broj <ifara. )imbol je projektovan tako da se mo8e oitavati u oba prav<a pomou fiksiranih i portabl skenera. )keneri koji su projektovani da oitavaju ITF simbole$ tako;e mogu da oitavaju EAN simbole !ali ne obrnuto". +eliina simbola je promjenjiva$ u okviru grani<a uveanja u skladu s kvalitetom koji se mo8e dostii pri razliitim pro<esima 9tampanja. (rani<e uveanja su od &$ 7%2 do =$ % puta nominalna veliina. )imbol je okru8en HHnosaem prugaHH$ okvirom iji je <ilj da obezbijedi izjednaavanje pritiska preko <ijele povr9ine simbola$ a to je posebno kada se koriste fleksibilne 9tamparske ploe. Osim toga$ to poveava pouzdanost oitavanja.
=%&
ISPITNA PITANJA
=. Pojam sistema[ %. Gta ini elemente odre;enog sistema[ 5. Gta je transportni sistem[ 3. Gta je saobraajni sistem[ 2. Gta je sistem poslovnih informa<ija[ 7. Gta je doprinijelo prouavanju velikih tehnikih$ prirodnih i dru9tvenih sistema[ 1. Cako se mo8e definisati funk<ija i struktura sabraajnog sistema[ @. Gta je statika i dinamika sistema[ '. .ijerarhija sistema[ =&. Gta ima saobraajni sistem[ ==. *abrojte elemente saobraajnog sistema[ =%. Gta je to struktura transportnog i saobraajnog sistema[ =5. Gta ini strukturu saobraajnog sistema[ =3. Po emu se razlikuju potrebe u saobraaju[ =2. Dokazati tvrdnju da su saobraajni sistemi i dinamiki sistemi[ =7. (dje i kako se mogu obrazoveti transportni sistemi[ =1. Coji su elementi transportnog sistema[ =@. Comentari9ite strukturu transportnog sistema[ ='. Coja je funk<ija saobraajnog sistema[ %&. Gta ini strukturu saobraajnog sistema[ %=. Coje su veze u saobraajnom sistemu[ %%. Gta jo9 utie na saobraajni sistem[ %5. Cojem sistemu pripada saobraaj kao podsistem[ %3. *a koje naine saobraajni sistem djeluje na podsisteme[ %2. Cako saobraajni sistem djeluje na teritorij[ %7. Prema vrstama djelatnosti kako djeluje saobraajni sistem[ %1. Prema organiza<iji kako se djeluje na sobraajni sistem[ %@. Prema vrsti puta kako se dijeli saobraajni sistem[ %'. Cojim se metodama djeluje na saobraajni sistem[ 5&. *avedite bitne elemente transportnog sistema po horizontali i doka8ite njihovu povezanost sa elementima transportnog sistema po vertikali[ 5=. Obrazlo8ite strukturu 8eljeznikog saobraaja[ 5%. Gta je relevantno za drumski transport i saobraaj[ 55. Gta sve ini infrastrukturu drumskog saobraaja[ 53. *avedite i obrazlo8ite najva8nije spe<ifinosti vazdu9nog saobraaja[ 52. Gta ini suprastrukturu drumskog saobraaja[ 57. Gta je to po9tanski saobraaj[ 51. Gta ini infrastrukturu vazdu9nog saobraaja[ 5@. Coje spe<ifinosti ine po9tanski transport i saobraaj posebnom grupom saobraaja[ 5'. *abrojite i obrazlo8ite osnovne vrste po9tanskih usluga[ 3&. Gta sve ini infrastrukturu po9tanskog saobraaja[ 3=. Gta je spe<ifino za suprastrukturu po9tanskog saobraaja[ 3%. *avedite i obrazlo8ite va8nije vrste telekomunika<ijskih usluga[ 35. Gta ini infrastrukturu rijenog transporta i saobraaja[ 33. Defini9ite pojmove <jevovodni transport i <jevovodni saobraaj[ 32. Gta sve ini infrastrukturu i suprastrukturu <jevovodnog saobraaja[ 37. Cako se razvija 8iarski transport[ 31. Defini9ite pojmove 8iarski transport i 8iarski saobraaj[
=%=
3@. Gta sve ini infrastrukturu i suprastrukturu 8iarskog transporta i saobraaja[ 3'. Obrazlo8ite osnovu razvoja gradskog saobraaja[ 2&. Defini9ite pojmove: tarifni sistemi$ tarifna politika i tarifna tehnika[ 2=. Objasnite naelo tarifne politike[ 2%. Gta je ekonomski$ a 9ta transportni sistem[ 25. Defini9ite me;unarodni multimodalni transport kao sistem[ 23. Cako se razvija multimodalni transport i kakvu va8nost ima u saobraajnom i privrednom sistemu[ 22. Gta su klasine$ a 9ta savremene tehnologije transporta[ 27. Gta znate o ,#6$ kontejnerskim terminalima$ logistikim <entrima[ 21. Postoje li jedinstvene tarife za multimodalni transport i ako ne postoje$ za9to ne postoje[ 2@. Objasnite pojam saobraajne politike[ 2'. Gta znate o tehnologijama multimodalnog transporta[ 7&. Defini9ite pojam logistike usluge[ 7=. Faktori koji utiu na razvoj i strukturu saobraajno: transportnih sistema[ 7%. Pojam i karakteristike unutra9njeg transportaK
=%%
TEME ZA SEMINARSKI RAD

=. Istorijski razvoj vazdu9nog saobraaja u ?osni i .er<egovini %. Istorijski razvoj 8eljeznikog saobraaja u svijetu 5. Istorijski razvoj drumskog saobraaja u ?osni i .er<egovini 3. Prednosti i nedostaloga saobraaja u privredi i dru9tvu '. >loga i znaaj (PP u gradovima =&. Istorijski razvoj (PP u ?osni i .er<egovini ==. Istorijski razvoj (PP u svijetu =%. Istorijski razvoj vodnog saobraaja u svijetu =5. Istorijski razvoj <ijevnog saobraaja u svijetu =3. #ransport i odr8ivi razvoj =2. Istorijski razvoj po9tanskog saobraaja u svijetu =7. Istorijski razvoj po9tanskog saobraaja u ?osni i .er<egovini =1. Istorijski razvoj telekomunika<ionog saobraaja u ?osni i .er<egovini =@. Istorijski razvoj telekomunika<ionog saobraaja u svijetu ='. )aobraajna politika %&. #arife u saobraaju
=%5
:ITERATURA
=" Prof. dr. Ibrahim usufrani: Osnovi drumskog saobraaja$ )aobraajni fakultet #ravnik$ %" Prof. dr. Ibrahim komunika<ije )arajevo$ usufrani: avni gradski prevoz$ Fakultet za saobraaj i
5" Prof. dr. Ibrahim usufrani: Prevoz putnika u gradovima$ Fakultet za saobraaj i komunika<ije )arajevo$ 3" Dr. 0ilan -damovi: >vod u saobraaj$ 2" Prof. dr. )tojan *ovakovi: /konomika saobraaja$ 7" Predavanja$ 1" Prof. dr. ,isto Peri9i: )avremene tehnologije transporta I i II$ )aobraajni fakultet ?eograd$ @" I. 0arkovi: *ove tehnologije transporta$ Fakultet prometnih znanosti Aagreb$ ='@5.
=%3
PREDMET: OSNOVI TRANSPORTNIH SISTEMA

KO:OKVIJ I Prezime i ime: ?roj indeksa
=.
%.
5.
3.
2.
7.
1.
@.
'.
=&.
=%2
==.
=%.
=5.
=3.
=2.
>kupno bodova O<jena testa Datum: ! " Predmetni nastavnik:
PREDMET: OSNOVI TRANSPORTNIH SISTEMA

KO:OKVIJ II Prezime i ime: ?roj indeksa
=.
%.
5.
=%7
3.
2.
7.
1.
@.
'.
=&.
==.
=%.
=5.
=3.
=2.
=%1
>kupno bodova O<jena testa Datum: ! " Predmetni nastavnik:
=%@

OSNOVI TRANSPORTNIH SISTEMA - Skripta - Ibarahim Jusufranić

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

OSNOVI TRANSPORTNIH SISTEMA - Skripta - Ibarahim Jusufranić

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

OSNOVI TRANSPORTNIH SISTEMA - Skripta - Ibarahim Jusufranić

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UNIVERZITET U TRAVNIKU

Fakultet za privrednu i tehniku logistiku

Prof. dr. Ibrahim usufrani

#ravnik$ mart %&&'. (odine

=. = Pojam saobraajne politike =. % Op9te obilje8je saobraaja =. 5 )pe<ifina obilje8ja saobraaja

.$ /IJENA KO9TANJA PREVOZNIH US:U?A 1$ TARI>NA PO:ITIKA

GLAVA V OSNOVNI POJMOVI, STRUKTURA SAOBRAAJNOG I TRANSPORTNOG SISTEMA

%. = Prirodni inio<i %. % Dru9tveni inio<i %. 5 /konomski inio<i

GLAVA VI KARAKTERISTIKE POJEDINIH VIDOVA SAOBRAAJA

5. = (ar8no: servisni objekti elementi infrastrukture

4$ OSNOVNE SPE/I>IANOSTI I KARAKTERISTIKE TRANSPORTNE TEHNO:O?IJE U SVIJETU

GLAVA IX IZBOR OPTIMALNOG ALTERNATIVNOG SREDSTVA

GLAVA X UNUTRANJI TRANSPORT

GLAVA XI SAVREMENI INTEGRALNI PROCES TRANSPORTA

@. = In<oterms =''&. @. % D>*: =3 numerisanje jedini<a isporuke

##2 ##6 ##7 ##8 ##@

?:AVA I UVOD U TEORIJU SISTEMA

b" <" d" e" f" g" h"

?:AVA III SAO;RA<AJNA PO:ITIKA

?:AVA IV OP9TI PRISTUP I PRINI/PI >ORMIRANJA PREVOZNIH /IJENA I TARI>A

?:AVA V OSNOVNI POJMOVI) STRUKTURA SAO;RA<AJNO? I TRANSPORTNO? SISTEMA

?:AVA VI KARAKTERISTIKE POJEDINIH VIDOVA SAO;RA<AJA

@. POTANSKI SAOBRAAJ @. 1 P+-!( # +/# -':-' )+*&!%"k+= "!+/,!<!-!

A. L M'B9%!,+8%# k+%;+,2#-# ;! &' 'k+(9%#k!2#-'

?:AVA VII TEHNO:O?IJE TRANSPORTA

K#asi(an transport (ko adna roba) tj*sa nede+inisano TT%&'

Sa standardizovano transportno ! anip"#ativno jedini$o (T%&'

Sa saobraajno trans*s"da*(k#asi(ni! #o #jeni ko binovani prevoz'

,ez saobraajne trans*s"da (transportno! anip"#ativna jedini$a'

Prevoz $ije#i- vozi#a (pretovar $ije#og vozi#a i#i njegovog dije#a'

Kontejnersi prevoz (pretovar kontejnera'

drum:8eljezni<a !i sa tehnolo9kog aspekta identina alternativa P8eljezni<a:drumQ"F drum:8eljezni<a:drum

%lika +$ 7e"minolo ija ko"i!tena u inte"modalnom t"anspo"tu ?p"ema de1inicijama E347>

MULTIMODALNI TRAN !ORT

transport INT0R%ODALNI TRANSPORT

optimizirano kori9tenje povr9ine i zapremine transportnih sredstava.

9e#jezni(ki transport na sre4di2nje ) vee dije#" prevoza

%anip"#a$ija IT5 " kopneni

Dr" ski transport na dvije krajnje (krae' re#a$ije prevoza

?:AVA VIII TERMINA:I I RO;NOBDISTRI;U/IJSKI /ENTRI

?:AVA II IZ;OR OPTIMA:NO? A:TERNATIVNO? SREDSTVA

Frekven<ija isporuke (ubi<i i 9tete

%lika /$ Alte"netive t"anspo"ta s o'zi"om na ukupne t"o!kove i koliinu koja se ispo"uuje

Coje izvore treba koristiti pri odluivanju o transportnoj strategiji[

?:AVA I UNUTRA9NJI TRANSPORT

?:AVA II SAVREMENI INTE?RA:NI PRO/ES TRANSPORTA

7a'ela &$ 7a'ela"ni p"e led AN3C7ER4%= a #MMN

TEME ZA SEMINARSKI RAD

PREDMET: OSNOVI TRANSPORTNIH SISTEMA

>kupno bodova O<jena testa Datum: ! " Predmetni nastavnik:

PREDMET: OSNOVI TRANSPORTNIH SISTEMA

>kupno bodova O<jena testa Datum: ! " Predmetni nastavnik:

You might also like

Sa saobraajno transs"da(k#asi(ni! #o #jeni ko binovani prevoz'