PRACE POGLDOWE

Dent. Med. Probl. 2005, 42, 4, 651655 ISSN 1644387X

ANNA DOBOSZ1, HALINA PANEK1, KORNEL DOBOSZ2

Zastosowanie metody elementw skoczonych do analizy napre w twardych tkankach zbw

Implementation of Finite Elements Method in Evaluation of Stresses in Dental Hard Tissues
1 2

Katedra i Zakad Protetyki Stomatologicznej AM we Wrocawiu NZOZ we Wrocawiu

Streszczenie
Metoda elementw skoczonych (MES) jest jedn z najnowoczeniejszych metod sucych do analizy numerycz nej stanu napre. Pierwsze obliczenia za pomoc tej metody przeprowadzono w 1943 roku i dotyczyy zagadnie z zakresu mechaniki. Rozwj metody i jej powszechne zastosowanie miao miejsce na pocztku lat siedemdziesi tych. Badania przeprowadzano wwczas na obiektach o prostej geometrii, modelowanych jako dwuwymiarowe. Rozwj informatyki i techniki pozwala obecnie na prowadzenie precyzyjnej analizy numerycznej z wykorzysta niem ukadw o zoonej geometrii 3D. Metoda elementw skoczonych jest powszechnie stosowana w procesie projektowania w dziedzinie mechaniki i inynierii, a take w medycynie i stomatologii. W pracy przedstawiono definicj, histori, zaoenia i moliwoci zastosowania metody elementw skoczonych do analizy stanu napr e, powstajcych w twardych tkankach zbw. Zaprezentowano ponadto wyniki wielu bada nad wpywem pa rametrw si zwarcia na powstawanie uszkodze w szkliwie (abfrakcji) i zbinie, wystpujcych w rnych sytu acjach klinicznych w zbach bez zmian morfologicznych wywoanych procesem prchnicowym. Siy zwarcia ma j wpyw na prawidowe funkcjonowanie poszczeglnych elementw ukadu stomatognatycznego. W zalenoci od wielkoci, czasu trwania i kierunku dziaania mog wywoywa rny stopie koncentracji napre w tkan kach twardych zba. Praca omawia wpyw rnych rodzajw napre, powstajcych podczas duych obcie, zwaszcza za napre rozcigajcych, ktre powstaj w szkliwie przyszyjkowym po stronie policzkowej podczas okluzji (Dent. Med. Probl. 2005, 42, 4, 651655). Sowa kluczowe: metoda elementw skoczonych, naprenie, siy okluzyjne, abfrakcje.

Abstract
The finite elements method (FEM) is one of the most modern methods used in numerable analysis of stress. First calculations made with this method were carried out in 1943 and referred to the problems studied in mechanics. The development of this method and its common use took place in early 70s. In those times, the studies were made on geometrically easy objects modeled as 2D (twodimensional). Recently, the development of informatics technology and technique enables to perform very precise analysis with complex 3D (threedimensional) geometry of objects. Nowadays, FEM is commonly used in the process of designing in mechanics and engineering as well as in medicine and dentistry. The paper presents a definition, history, foundations and usage possibilities of this method to analyze the stresses generated in dental hard tissues. It also describes the results of many researches on the influence of occlusal forces parameters on generating the damages in enamel (abfractions) and dentin of teeth without any pre vious morphological changes caused by carious process. Occlusal forces have a great influence on proper function ing of all elements of the masticatory system. Those occlusal forces can evoke different level of tension concentra tion in hard dental tissues depending on their range, direction and time of acting. In this study, authors discuss the influence of different kinds of stresses, which appear during the extremely high occlusal loads, especially those which are concentrated in cervical enamel on the buccal side of teeth (Dent. Med. Probl. 2005, 42, 4, 651655). Key words: finite elements method, stress, occlusal forces, abfraction.

652
Pierwsze doniesienia na temat zastosowania metody elementw skoczonych przypadaj na poow lat szedziesitych ubiegego stulecia. Za pioniera w tej dziedzinie uwaa si R. Couranta (18881972). Jego praca na temat metody elemen tw skoczonych zostaa opublikowana ju w 1943 roku [1]. Pocztkowo metoda ta znalaza zastosowanie w mechanice i procesie konstrukcji maszyn (samolotw, pojazdw kosmicznych) i obiektw (platformy wiertnicze, budowle towa rzyszce reaktorom atomowym). Skomplikowane warunki brzegowe uniemoliwiay formuowanie zagadnie w kategoriach analizy matematycznej. Dopiero rozwj matematyki wpyn na moli wo zamiany formy matematycznej opisu proble mu z analitycznej na algebraiczn i rozwizanie wielu zagadnie mechaniki. Wraz z postpem i rozwojem informatyki rozwizywanie trudnych problemw algebraicznych jest obecnie mniej cza sochonne.

A. DOBOSZ, H. PANEK, K. DOBOSZ

Zaoenia metody elementw skoczonych i jej zastosowania w mechanice

MES metoda elementw skoczonych (FEM finite elements method) jest to zaawanso wana matematyczna metoda oblicze fizycznych, opierajca si na dyskretyzacji obszaru (najcz ciej powierzchni lub przestrzeni) za pomoc sko czonej liczby elementw uredniajcych stan fi zyczny ciaa. Element skoczony jest to podobszar zdyskretyzowanego kontinuum. Jego wymiar jest skoczony (nie jest nieskoczenie may), a jego ksztat jest zwykle prostszy od ksztatu geome trycznego analizowanego obiektu. Poszczeglne elementy powinny by na tyle mae, aby aproksy mowane w nich funkcje bazowe i (x) rne od ze ra mogy by przyblione za pomoc wielomia nw. Stosowane funkcje bazowe s najczciej wielomianami, elementy natomiast prostymi bryami przy dyskretyzacji przestrzeni, a prostymi figurami przy dyskretyzacji powierzchni. Wybr szczeglnych punktw, tzw. wzw w elementach, suy okreleniu wymuszonych wa runkw rwnowagi i zgodnoci. Kady wze cha rakteryzuje odpowiednia liczba stopni swobody. W przypadku elementw bryowych wze opisuje si przez sze stopni swobody: trzy przemieszcze nia (wzdu osi XYZ) oraz trzy rotacje (obrt w za dookoa osi XYZ); jest to wwczas model trj wymiarowy. W przypadku elementw paskich liczba stopni swobody zmniejsza si do trzech: przemieszczenie wzdu osi XY oraz rotacja wok

osi Z (model 2D). Przyjcie punktw wzowych umoliwia aproksymacj za pomoc funkcji apro ksymujcych niezalenych parametrw wzo wych. Zmniejszanie elementw prowadzi do zwikszania liczby wartoci poszukiwanej funkcji wartoci wzowych, co powoduje wyduenie czasu oblicze. Przy prawidowym odwzorowaniu parametrw fizycznych elementu zmniejszenie ich wielkoci powoduje, e wartoci wzowe funkcji poszukiwanej, stanowice przyblione rozwizanie zadania, zbliaj si do rozwizania dokadnego. Dokadno rozwizania jest zatem zalena od funkcji ksztatu, czyli dokadnoci aproksymacji wielkoci fizycznych wewntrz elementu. Funkcje ksztatu powinny spenia ponisze zaoenia. Midzy elementami nie jest wymagana cigo pochodnych, jest moliwa dowolna posta liniowa funkcji dobrana tak, aby byo spenione kryterium staej pierwszej pochodnej. Okrelenie dla kadego elementu struktury macierzy suy opisaniu jego wasnoci. Na podstawie macierzy elementw jest tworzona macierz dla caego uka du. Macierz jest to prostoktna tablica wielkoci, nalecych do ciaa K. Modyfikacja globalnej ma cierzy suy okreleniu warunkw brzegowych i obcienia ciaa. Ostatecznie naley rozwiza podstawowy ukad rwna oraz na podstawie wy znaczonych parametrw wzowych oblicza si funkcje pochodnych. Proces zamiany informacji, pochodzcych z obiektw rzeczywistych, na posta cyfrow umoliwia ich przetworzenie w urzdzeniach elek tronicznych, wykorzystujcych kodowanie zero jedynkowe oraz gromadzenie na nonikach da nych. Wyniki przeprowadzonych bada mona przedstawi za pomoc programw komputero wych w postaci linii ekwipotencjalnych na ekranie monitora lub w postaci wydruku. Kady program komputerowy, realizujcy poszczeglne etapy za dania MES, skada si z trzech moduw: przed procesora, procesora i postprocesora. Gwne funkcje polegaj na przygotowaniu procesu obli cze, budowaniu i rozwizaniu stosownego uka du rwna oraz wydruku wynikw i sporzdzeniu wykresw. Obliczenia wikszoci rzeczywistych konstrukcji wymagaj wprowadzenia wsprzd nych wielu tysicy wzw. To zaleta metody, po niewa rczne wprowadzenie tych informacji by oby obcione duym bdem, a czas oblicze wyduyby si [24]. Zastosowanie metody elementw skoczo nych do analizy napre, oprcz wielu zalet, ma take wady. S nimi wysokie koszty stosowanego sprztu oraz duy nakad pracy potrzebny na przy gotowanie i syntez wynikw. Rozwj nowych technologii i efektywnego oprogramowania syste mw obliczeniowych, wykorzystujcych MES,

Metoda elementw skoczonych w analizie napre

653
leno midzy napreniem a odksztaceniem okrela si za pomoc prawa mechaniki Hookea, wedug ktrego odksztacenie ciaa pod wpywem dziaajcej siy jest wprost proporcjonalne do jej wartoci. W wielu opracowaniach podano maksy malne wartoci si zwarciowych [2022]. Z punk tu biomechaniki wielko si, wyzwalanych przez minie przywodzce uchw, jest zalena od siy, stopnia zmczenia i napicia mini podczas trwa nia skurczu, a take ich napicia spoczynkowego [23]. Energia wyzwalana podczas skurczu mini jest przenoszona w postaci siy nacisku na twarde tkanki zba, a przez nie na dwigary czaszki w kierunku sklepienia, gdzie rozprasza si. Wiel ko powstajcych wwczas napre zmienia stan wytenia twardych tkanek zba i zwiksza ich podatno na uszkodzenie [18, 2425]. Mniej sze wartoci niekorzystnych napre stwierdza si w obszarze zbiny, miazgi i tkanek przyzbia, a najwiksz kumulacj niekorzystnych wielkoci w obrbie szkliwa [2628]. Mona to tumaczy odpowiedni geometri budowy i elastycznoci zbiny, ktre zwikszaj jej odporno na dziaa nie si. Anizotropia pryzmatw szkliwa wpywa natomiast niekorzystnie na jego wytrzymao. Naprenia rozcigajce maj najbardziej nie korzystny wpyw na powstawanie odksztace we wntrz poszczeglnych tkanek zba. S to napr enia powstajce wwczas, gdy zwroty napre normalnych, dziaajcych na przeciwlegych bo kach prostokta o nieskoczenie maych wymia rach, s skierowane na zewntrz elementu [29]. Oceny stanu napre w tym elemencie dokonuje si zwykle na podstawie wartoci trzech napre: xy, x, y, ktrych kierunki s zwizane z prosto ktnym ukadem wsprzdnych (x, y). Napre nia xy to tzw. naprenia styczne, ktrych warto wynosi zero w przypadku zastpienia trzech ska dowych stanu naprenia dwiema, tj. 1, 2 (na prenie gwne). Okrelone naprenia s miar wytenia, ktre jest okrelane jako najwiksze naprenie normalne; Rc < 1; 2 < Rr, gdzie Rr jest graniczn wytrzymaoci materiau na rozci ganie, a Rc jest graniczn wytrzymaoci na ci skanie [18]. Naprenia rozcigajce s najcz ciej poziome i maj warto dodatni. Ich naj wiksz kumulacj stwierdzono na powierzchni policzkowej zbw. Powoduj one, zgodnie z teo ri plastycznoelastycznej deformacji, uszkodze nia w obrbie szyjki zba [27, 30, 31]. Naprenia te powoduj wytenie szkliwa blisko poczenia szkliwnocementowego po stronie policzkowej i w nastpstwie wykruszenie pryzmatw szkliwa Naprenia ciskajce to naprenia powstaj ce w sytuacji, gdy zwroty napre normalnych, dziaajcych na przeciwlegych bokach prostokta o nieskoczenie maych wymiarach, s skierowa

spowodoway, e metoda ta staje si integraln czci procesu projektowania. Metoda elementw skoczonych jest stosowa na do analizy stanu napre w wielu skompliko wanych ukadach mechanicznych. Za pomoc me tody MES mona bada wytrzymao konstruk cji, dynamik, kinematyk i statyk, symulacj odksztace, napre, przemieszczenia, a take przepywy cieczy i ciepa. Znalaza ona zastoso wanie nie tylko w wielu dziedzinach techniki, ale rwnie w medycynie i bioinynierii [57].

Zastosowanie MES w stomatologii

Pierwsze na wiecie prby zastosowania me tody elementw skoczonych w stomatologii pod jto dopiero w latach siedemdziesitych ubiegego stulecia. Pocztkowo do analizy rozkadu napr e w twardych tkankach zbw stosowano meto dy elastooptyczne, zwane fotoelastycznymi [8]. Ze wzgldu na mniejsz skuteczno i wyszy stopie skomplikowania zastpiono je metodami nume rycznymi [9]. Obecnie metod elementw sko czonych stosuje si do rozwizywania rnych za gadnie mechanicznych w wielu dziedzinach sto matologii. Przedmiotem niniejszego opracowania jest przegld zastosowania metody MES do bada nia napre, powstajcych w zdrowych zbach, niedotknitych procesem prchnicowym, pod wpywem dziaania si okluzyjnych. Do przeprowadzenia analizy stanu napre, powstajcych w twardych tkankach zba, mog by wykorzystane rne programy komputerowe, pozwalajce na utworzenie modelu zba podobne go do jego budowy anatomicznej, z uwzgldnie niem mechanicznych waciwoci tkanek [1018]. Due znaczenie w tym wzgldzie ma odpowiedni sposb dyskretyzacji obszaru, odpowiadajcego ksztatowi zba, co zapewnia prawidowy wynik oblicze. W miejscach spodziewanych niekorzyst nych napre naley stosowa gstsz siatk ele mentw skoczonych do aproksymacji funkcji. Uzyskana wiksza liczba niewiadomych prowadzi bowiem do uzyskania bardziej dokadnego wyni ku [19]. Zastosowanie komputerowej symulacji umo liwia przeprowadzenie analizy niekorzystnie dzia ajcych napre, powstajcych w wyniku dziaa nia si imitujcych procesy zachodzce podczas artykulacji w jamie ustnej. Siy zwarcia w zaleno ci od wielkoci, intensywnoci, czasu trwania i kierunku wystpowania mog powodowa rny stopie koncentracji napre. Naprenie wyraa si miar gstoci powierzchniowej si wewntrz nych, wystpujcych w orodku cigym (Pa). Za

654
ne do wewntrz elementu. Powstaj one pod wpy wem si dziaajcych pionowo, maj wartoci ujemne i umiejscawiaj si najczciej po stronie jzykowej zba [29]. Ocena wielkoci napre ciskajcych i roz cigajcych pozwala na obliczenie tzw. naprenia zredukowanego. S to naprenia obliczone z wy korzystaniem rnych hipotez wyteniowych do analizy pl napre i odksztace dla materiaw izotropowych przy obcieniach zgryzowych. Twarde tkanki zba s traktowane jako materiay o wysokim stopniu izotropii i do ich bada wyko rzystuje si alternatywnie rne hipotezy wyte niowe. S to: hipoteza TreskiGuesta, hipoteza HuberaMisesaHenckyego, hipoteza Burzy skiego, hipoteza de SaintVenanta, hipoteza Tai Wu [19]. Przykadem s Kierklo et al., ktrzy za stosowali hipotez wyteniow w modyfikacji Beltramiego [32], Dejak za w analizie napre zredukowanych wykorzystaa hipotez Hubera MisesaHenckyego [16, 29]. Naprenia zredu kowane powstaj najczciej na skutek dziaania si skonych, skierowanych pod ktem 45 i s zwane napreniami von Misesa. Dugotrwae dziaanie si rozcigajcych prowadzi do wzrostu napre zredukowanych i niekorzystnego wyt enia twardych tkanek zba w obrbie poczenia szkliwnocementowego [27]. Obszar szyjki zba jest szczeglnie naraony na szkodliwe dziaanie si. Z pimiennictwa wynika, e dugotrwale utrzy mujce si lub powtarzajce dziaanie czynnikw wywoujcych rozciganie w tym obszarze prowa dzi ostatecznie do odamywania si pryzmatw szkliwa i tworzenia ubytkw o charakterystycz nym ksztacie klina i gadkich powierzchniach, zwanych abfrakcjami [24]. Ubytki abfrakcyjne klinowe s jednym z ro dzajw ubytkw nieprchnicowego pochodzenia, ktre powstaj wskutek szkodliwego dziaania niesymetrycznych napre rozcigajcych i ich kumulacji w obszarze szkliwa przyszyjkowego

A. DOBOSZ, H. PANEK, K. DOBOSZ

podczas duych obcie zba [27, 31]. Teoria udziau si zwarciowych jako czynnika powoduj cego kumulacj niekorzystnie dziaajcych napr e i powstawanie abfrakcji jest jednak przez nie ktrych autorw podwaana. Uwaa si, e nie ist nieje bezporedni dowd potwierdzajcy udzia si zwarcia jako jedynego czynnika etiologicznego w powstawaniu tych uszkodze [3336]. Autorzy s zgodni natomiast w stosunku do koniecznoci natychmiastowego uzupeniania ubytkw nie prchnicowego pochodzenia w celu zapobiegania postpujcemu procesowi zmian. Z pimiennictwa wynika, e na retencj [37] wypenienia w ubytku klinowym wpywaj naprenia powstajce pod wpywem si zwarcia. Z wytrzymaociowego punktu widzenia jednym z elementw decyduj cych o trwaoci wypenienia jest jako pocze nia adhezyjnego midzy tkank zba a materiaem wypeniajcym, ktrego miar jest wytrzymao na cinanie pocze adhezyjnych. Na poczeniu wypenienia z tkank tward zba powstaj mi dzypowierzchniowe naprenia, z ktrych naj istotniejsz rol maj naprenia cinajce, ktre wywouj ruch lizgania si wzdu powierzchni czenia i prowadz do zniszczenia wizania. Z te go powodu, uwzgldniajc zoone oddziaywanie na zb zmiennych si, naley dy do eliminacji wszystkich zaburze okluzyjnych, ktre mog przyspiesza proces utraty wypenienia z ubytku klinowego. W podsumowaniu naley stwierdzi, e zasto sowanie metody elementw skoczonych do bu dowy i analizy modeli numerycznych uatwia opis pl napre i odksztace w twardych tkankach zba w rnych sytuacjach klinicznych. Metoda elementw skoczonych umoliwia realn ocen wytenia twardych tkanek zbw i moe poz woli na opracowanie bardziej racjonalnych me tod zapobiegania uszkodzeniom zbw powsta ym pod wpywem si okluzyjnych.

Pimiennictwo
[1] ODYGOWSKI T., KKOL W.: Metoda elementw skoczonych w wybranych zagadnieniach mechaniki konstrukcji inynierskich. Wyd. PP, Pozna 1994, 12. [2] ZIENKIEWICZ O. C.: Metoda elementw skoczonych. Arkady, Warszawa 1972, 6384. [3] TRIBIO R., SZYMANIAK E., WASZKIEL D., SYCZEWSKI M.: Zastosowanie metody elementw skoczonych do ana lizy stanu napre w tkankach twardych zba. Czas. Stomat. 1989, 42, 17. [4] HASKELL B., DAY M., TETZ J.: Computeraided modeling in the assessment of biomechanical determinants of di verse skeletal patterns. Am. J. Orthod. 1986, 89, 363382. [5] ZYDOROWICZ P.: Dowiadczalna analiza mechanizmu przecienia krgosupa ldwiowego (praca doktorska). Politechnika Wrocawska 1994. [6] BERNAKIEWICZ M.: Opracowanie kryteriw odksztaceniowonapreniowych doboru implantw stawu biodrowe go (praca doktorska). Politechnika Wrocawska 1999. [7] CIGAA K.: Badania modelowe charakterystyk odksztaceniowych stawu kolanowego (praca doktorska). Poli technika Wrocawska 2002. [8] SZYMANIAK E., KIERKLO A., TRIBIO R.: Praktyczne zastosowanie metody elementw skoczonych (MES) do analizy napre w tkankach zba i wypenieniu. Czas. Stomat. 1991, 44, 271275.

Metoda elementw skoczonych w analizie napre

655

[9] FARAH J. W., CRAIG R. G., SITARSKIE D. L.: Photoelastic and finite stress analysis of a restored axisymmetric first molar. J. Biomechanics 1973, 6, 511520. [10] CRAIG R. G., POWERS J. H., WATOHA J. C.: Materiay stomatologiczne. Urban & Partner, Wrocaw 2000, 2224. [11] DEJAK B., MOTKOWSKI A.: Badanie napre w zbach w zalenoci od wielkoci czci korzeniowej wkadw. Stomat. Wspcz. 1995, 2, 410419. [12] HO M. H., LEE S. Y., CHEN H. H., LEE M. C.: Threedimensional finite element analysis of the effect of post on stress distribution in dentin. J. Prosthet. Dent. 1994, 72, 367372. [13] HONGSO Y., LISA A., YANG H. S. LANG L. A., GUCKES A. D., FELTON D. A.: The effect of thermal change on va rious dowelandcore restorative materials. J. Prosthet. Dent. 2001, 86, 7480. [14] HABELITZ S., MARSHALL S. J., MARSCHALL G. W. JR., BALOOCH M.: Mechanical properties of human dental ena mel on the nanometre scale. Arch. Oral Biol. 2001, 46, 173183. [15] RESS J. S., JACOBSEN P. H.: Elastic modulus of the periodontal ligament. Biomaterials 1997, 18, 995999. [16] DEJAK B.: Wpyw anizotropowych waciwoci szkliwa na naprenia wystpujce w zbach trzonowych podczas ucia. Prot. Stomat. 2004, 3,162167. [17] TRIBIO R., SZYMANIAK E., WASZKIEL D., SYCZEWSKI M.: Sposoby dyskretyzacji orodka i charakteryzowania cech sprystych tkanek twardych zba. Czas. Stomat. 1989, 42, 109115. [18] KIERKLO A., TRIBIO R., WALENDZIUK A.: Zanik wyrostka zbodoowego a stan wytenia w tkankach zba i przyzbiu. Czas. Stomat. 1996, 49, 487494. [19] MILEWSKI G.: Wytrzymaociowe aspekty interakcji biomechanicznej tkanka twardaimplant w stomatologii. Zesz. Nauk. Pol. Krak. 2002, 89. [20] WALTIMO A., KONONEN M.: Maximal bite force and its association with signs and symptoms of craniomandibular disorders in young Finnish nonpatients. Acta Odontol. Scand. 1995, 53, 5458. [21] AHLBERG J. P., KOVERO O. A., HURMERINTA K. A., ZEPA I., NISSINEN M. J., KONONEN M. H.: Maximal bite force and its association with signs and symptoms of TMD, occlusion, and body mass index in a cohort of young adults. Cranio 2003, 21, 248252. [22] LIPSKI T., CHLADEK W.: Wartoci si zgryzu w zalenoci od wieku i pci. Prot. Stomat. 1997, 47, 284287. [23] PICHUT M.: Czynniki wpywajce na siy zgryzowe generowane w ukadzie stomatognatycznym. Porad. Stomat. 2003, 3, 9, 2023. [24] LEE W. C., EAKLE W. S.: Stressinduced cervical lesion: Review of advances in the past 10 years. J. Prosthet. Dent. 1996, 75, 487494. [25] KIERKLO A., SZYMANIAK E., TRIBIO R., WALENDZIUK A.: Zastosowanie metody elementw skoczonych (MES) do oceny napre w zbie z kanaem wypenionym gutaperk. Czas. Stomat. 1995, 48, 495500. [26] KAEWSURIYATHUMRONG C., SOMA K.: Stress of tooth and PDL structure created by bite force. Bull. Tokyo Med. Dent. Univ. 1993, 40, 1732. [27] PALAMARA D., PALAMARA J. E., TYAS M. J., MESSER H. H.: Strain patterns in cervical enamel of teeth subjected to occlusal loading. Dent. Mater. 2000, 16, 412419. [28] GOEL V. K., KHERA S. C., SINGH K.: Clinical implications of the response of enamel and dentin to masticatory loads. J. Prosthet. Dent. 1990, 64, 446454. [29] DEJAK B.: Wpyw szerokoci i gbokoci wkadw koronowokorzeniowych na naprenia wystpujce w trzo nowcach podczas cyklu ucia. Prot. Stomat. 2004, 54, 8692. [30] LEE H. E., LIN C. L.,WANG C. H., CHENG C. H., CHENG C. H.: Stresses at the cervical lesion of maxillary premo lar a finite element investigation. J. Dent. 2002, 30, 283290. [31] TANAKA M., NAITO T., YOKOTA M., KOHNO M.: Finite element analysis of the possible mechanism of cervical le sion formation by occlusal force. J. Oral Rehabil. 2003, 30, 6067. [32] KIERKLO A.: Studium hipotez wytrzymaociowych tkanek twardych koci i zba. Zesz. Nauk. Polit. Bia., Bu downictwo 1997, 16, 95106. [33] LITONJUA L. A., ANDREANA S., BUSH P. J., TOBIAS T. S., COHEN R. E.: Noncarious cervical lesions and abfractions: a reevaluation. J. Am. Dent. Assoc. 2003, 134, 845850. [34] LITONJUA L. A., ANDREANA S., PATRA A. K., COHEN R. E.: An assessment of stress analyses in the theory of ab fraction. Biomed. Mater. Eng. 2004, 14, 311321. [35] LYONS K.: Aetiology of abfraction lesions. N. Z. Dent. J. 2001, 97, 9398. [36] RESS J. S., HAMMADEH M.: Undermining of enamel as a mechanizm of abfraction lesion formation: a finite ele ment study. E. J. Oral Sci. 2004, 112, 347352. [37] KIERKLO A.: Wpyw ubytku klinowego na stan wytenia twardych tkanek zba. Czas. Stomat. 1999, 52, 355360.

Adres do korespondencji:
Anna Dobosz Katedra i Zakad Protetyki Stomatologicznej AM ul. Krakowska 26 50425 Wrocaw tel. +48 71 784 02 90 email: korneld@mp.pl

Praca wpyna do Redakcji: 1.08.2005 r. Po recenzji: 20.10.2005 r. Zaakceptowano do druku: 14.11.2005 r. Received: 1.08.2005 Revised: 20.10.2005 Accepted: 14.11.2005