FORWARD_sept09_NL.

qxd:FORWARD fr 27/08/09 14:48 Page 28

OPENER Crisisbarometer

30 Waarom we ons niet mogen

overgeven aan euforie
Of hoe de signalen van heropleving te
interpreteren vallen

32 Financiële stabiliteit
“Momenteel is de zaak onder controle, maar…”

33 Exclusief: Jean-Paul Servais

De voorzitter van een geteisterde CBFA pleit
voor snelle hervormingen

35 Internationale handel
Geen snelle heropleving te verwachten voor
onze exporteurs

36 Arbeidsmarkt
Werkloosheid zal pieken in 2011

37 Binnenlandse consumptie
Aanbod moet zich aanpassen

28 • SEPTEMBER 2009
FORWARD_sept09_NL.qxd:FORWARD fr 27/08/09 14:48 Page 29
Wanneer einde van de tunnel na bijna
een jaar recessie?
Bewolkt met af en toe
een opklaring
L
aten we er geen doekjes om winden: de eco-
nomische vooruitzichten voor de volgende 18
maanden zijn niet van de meest optimistische,
ofschoon het dieptepunt van de crisis bereikt lijkt en
ook de recessie ten einde loopt (ter herinnering,
België bevindt zich sinds oktober 2008 in een reces-
sie). Daarom was het ook goed nieuws toen Frankrijk
en Duitsland half augustus aankondigden dat ze in
het tweede kwartaal uit de recessie waren geklom-
men. Nu valt af te wachten of deze tijdelijke verbe-
tering, gestuwd door de relanceplannen, zich in een
duurzame heropleving kan vertalen. De Belgische
terugval heeft zich gestabiliseerd op -0,4%, tegen
-1,7% tijdens het vorige kwartaal. ‘Stabilisatie’ is ove-
rigens het woord dat het vaakst wordt gebruikt om
de toestand van de mondiale economie te duiden.
“Het ergste ligt achter ons. Ik ben matig optimis-
tisch: we komen van zover dat de situatie alleen
maar kan verbeteren”, verklaart Luc Coene, vice-
gouverneur van de Nationale Bank, niet zonder iro-
nie. Bedrijfsleiders moeten van nature, of toch zeker
enigszins, optimistisch van aard zijn. Niettemin over-
weegt bij de bijna tien waarnemers van de Belgische
economie die we ontmoetten, eerder een gevoel
van pessimisme. De aangekondigde zwakke groei
(het VBO verwacht voor 2010 een groei van 0,2%,
terwijl de Nationale Bank zelfs uitgaat van een nieu-
we daling met -0,2%) zal immers opnieuw een zware
dobber zijn voor heel wat bedrijven en hun werkne-
mers. Voor de werkloosheid wordt het hoogtepunt
pas begin 2011 verwacht, wat op zijn beurt een
Crisisbarometer OPENER
belangrijke bedreiging inhoudt voor de binnenland-
se consumptie.
Maar hoewel de overheden efficiënt hun rol vervul-
den als redders van de financiële wereld, en hoewel
het vertrouwen op de financiële markten hersteld
lijkt en de meeste banken recent eerder geruststel-
lende resultaten konden publiceren, is het nog veel
te vroeg om de financiële crisis definitief af te doen
als een slechte herinnering. Het ‘credit crunch’
spook waart nog door heel wat bedrijven die haast
dagelijks een strijd leveren om voldoende liquiditei-
ten te genereren. Voeg daarbij nog een zwakke
wereldhandel waarin de relatieve heropleving van
de Chinese en Indiase economie met moeite de
‘schuldaflossingskuur’ van de Amerikaanse consu-
ment compenseert, en u begrijpt dat het niet zozeer
belangrijk is om te weten óf de bodem bereikt is,
maar eerder hoe lang het zal duren voor we uit het
dal klauteren. Er zullen waarschijnlijk nog heel wat
jaren overgaan vooraleer we opnieuw aanknopen bij
de groeicijfers van vóór 2008. In het verleden volgde
een heropleving meestal binnen de twee jaar nadat
een land in recessie trad, maar de huidige crisis zou
deze theorie wel eens geweld kunnen aandoen.
In deze uitgave onderzoeken we de nationale en
internationale factoren die onze economie de vol-
gende maanden positief of negatief zouden kunnen
beïnvloeden. Daarbij belichten we vier sleutelpara-
meters: financiële stabiliteit, internationale handel,
de arbeidsmarkt en de binnenlandse consumptie. 
SEPTEMBER 2009 • 29
FORWARD_sept09_NL.qxd:FORWARD fr 27/08/09 14:48 Page 30

OPENER Crisisbarometer

Hoe de signalen van heropleving te interpreteren vallen

Waarom we ons niet mogen overgeven

aan euforie
Tot grote verbazing van zowat alle analisten liep de economische activiteit binnen de eurozone tijdens het
tweede kwartaal slechts met 0,1% terug, fors getrokken door de Duitse en Franse locomotieven die offi-
cieel al uit de tunnel zijn. In de Verenigde Staten lijkt de werkloosheid minder catastrofaal dan verwacht.
De Europese beurzen stegen intussen 50% ten opzichte van de situatie in maart. Ook de industriële pro-
ductie neemt opnieuw toe. De vertrouwensindexen bij zowel consumenten als ondernemers evolueren in
stijgende lijn. Toch is het helaas nog te vroeg om volmondig te bevestigen dat de mondiale economische
trein opnieuw op snelheid raakt.

L
aten we met het goede nieuws begin-
nen. De Nationale Bank maakte een
lijstje met zes goede redenen om hoop
te koesteren. De eerste is dat de relance-
plannen van de overheden en het inschikke-
lijke beleid van de centrale
banken hun vruchten lijken af
te werpen. De eerste tastbare
bevestiging hiervan is het ein-
de van de recessie voor Duits-
land en Frankrijk. De relance-
plannen liggen waarschijnlijk
ook mee aan de basis van het
tweede goede nieuws: een
heropleving van de productie.
© D. Rys
Ten vijfde boert het consumenten- en onder-
nemersvertrouwen in Europa niet langer ach-
teruit, en bevindt het zich opnieuw op het
niveau van oktober/november vorig jaar. Ten
slotte beginnen ook de financiële markten
opnieuw wat normaler te functio-
neren en keert het vertrouwen op
de interbancaire markt terug.
Het belangrijkste slechte nieuws is
dat elk van deze ‘positieve’punten
nog bevestigd moet worden.
“Het is te vroeg om te zeggen dat
het vanaf nu allemaal weer beter
zal gaan, hoewel het dieptepunt
oktober zullen heel wat bedrijven die tijdens
de vakantie wat hebben afgewacht, drasti-
sche maatregelen moeten nemen of zelfs de
boeken moeten neerleggen.”
Belangrijkste risico’s
Nog steeds volgens de Nationale Bank wor-
den de indicatoren die aanzetten tot optimis-
me getemperd door een aantal grote risico’s,
bijvoorbeeld de financiële sector die nog
steeds niet helemaal hersteld is (lees blz.32).
Het ogenschijnlijk goede nieuws van de her-
opleving van de productie mag niet verber-
gen dat de benutte productiecapaciteit zich
op een historisch laag niveau bevindt: bijna

De massale afbouw van de be- wel bereikt lijkt. Ik heb nog maar 30% van de capaciteit wordt niet gebruikt.
zelden zo’n grote onzekerheid Dat impliceert dat de bedrijven klaar zijn voor

“We kunnen het risico op gezien. De volgende maanden zullen cru-

ciaal zijn omdat we pas dan zullen merken of
een heropleving, die a fortiori zeer geleidelijk
gebeurt. Het volstaat dat zij hun beschikbare
een ‘dubbele dip’ niet he- de economische beleidsmaatregelen werke- capaciteit goed beheren, maar nog zonder
lijk vruchten zullen afleveren”, verklaart Luc investeringen voor een uitbreiding ervan. Dit
lemaal uitsluiten” Luc Coene (NBB) Coene, vicegouverneur van de Nationale houdt bijgevolg ook in dat we niet te sterk
Bank. “Zonder opklaringen in september of mogen rekenen op investeringen als motor
staande voorraden zoals we de laatste maan-
den hebben gezien, is zichtbaar voorbij. Ten
derde is er de inflatie, de grote vrees van de
zomer van 2008. De inflatie is zeer snel afge-
Groei bbp januari 2008 - juni 2009
nomen en lijkt op korte termijn geen groot Q1/08 Q2/08 Q3/08 Q4/08 Q1/09 Q2/09 Cumulatief
risico te vormen. Nog maar heel weinig eco-
België 0,4 0,3 0,0 -1,7 -1,7 -0,4 -3,1
nomen durven trouwens voorspellingen te
Duitsland 1,6 -0,6 -0,3 -2,4 -3,5 0,3 -4,9
doen, sommigen maken zelfs voorzichtig ge-
Frankrijk 0,5 -0,5 -0,2 -1,4 -1,3 0,3 -2,6
wag van een risico op deflatie (lees ook onze
Nederland 0,7 -0,2 -0,4 -1,0 -2,7 -0,9 -4,4
analyse op blz. 22). Ten vierde lijken de groei-
Eurozone 0,8 -0,3 -0,4 -1,8 -2,5 -0,1 -4,3
landen, ondanks de crisis, meer dan behoor-
G-B 0,8 -0,1 -0,7 -1,8 -2,4 -0,8 -4,9
Bron: Eurostat

lijk stand te houden: China behield een groei -0,2 0,4 -0,7 -1,4 -1,6 -0,3 -3,8
VS
van 8%, India volgt en ook meerdere landen
Japan 1,0 -1,1 -1,0 -3,5 -3,1 0,9 -6,7
in Zuid-Amerika doen het lang niet slecht.

30 • SEPTEMBER 2009
FORWARD_sept09_NL.qxd:FORWARD fr 27/08/09 14:48 Page 31

Crisisbarometer OPENER

voor de relance. “De heropleving zal vooral
moeten komen van de consumptie en de
export”, beklemtoont Coene. De consumptie
zou echter afgeremd kunnen worden door de
werkloosheid die de volgende maanden nog
zal blijven toenemen tot een top van vermoe-
delijk ruim 10% begin 2011. Bovendien is er
een groei van 2% nodig om de werkloosheid
weer te laten dalen. “Om al deze redenen
kunnen we het risico op een ‘dubbele dip’,
een begin van herstel met een nieuw dal, niet
helemaal uitsluiten”, besluit Luc Coene.
Het VBO toont zich relatief optimistisch over
een lichte verbetering op korte termijn. Als
argument haalt de werkgeversorganisatie
aan dat de relanceplannen resultaat zullen af-
werpen en, specifieker nog, dat het zeer lage
niveau van de voorraden wel voor een tech-
nische heropleving van de productie moet
zorgen. “De voorwaarden voor de binnen-
landse vraag blijven daarnaast relatief goed:
de financiële capaciteit van de Belgen blijft
historisch hoog ondanks de geïncasseerde
verliezen tijdens de financiële crisis. Boven-
dien hebben de vastgoedprijzen zich gesta-
biliseerd”, vernemen we van Isabelle Cal-
lens, directrice van het Economisch departe-
ment. Ze wijst ook op de maatregelen die de
regering de voorbije maanden heeft geno-
men om de gevolgen van de crisis te ver-
zachten en die de volgende maanden hun
stabiliserende rol ten volle zullen kunnen ver-
vullen: de nieuwe wet op de continuïteit van
bedrijven (die bedrijven met grote financiële
moeilijkheden meerdere opties biedt om hun
voortbestaan te verzekeren), de crisismaatre-
gelen om de arbeidstijd van bedienden tijde-
lijk te verminderen (een soort tegenhanger
voor de tijdelijke werkloosheid van de arbei-
ders, hoewel de regering het zo niet wil noe-
men), of recenter nog, het Belgacap-sys-
teem, waarmee de overheid bedrijven die
zich willen indekken tegen het risico van
onbetaalde facturen een garantie biedt
bovenop deze van de kredietverzekeraars.
Bewogen najaar
Kan het bedrijfsleven hopen op een adem-
pauze voor hun financiële beslommerin-
gen? Mogen we een daling van het aantal
faillissementen verwachten? We hebben de
vraag gesteld aan twee bevoorrechte waar-
nemers: Etienne Defraigne, directeur voor
België van de kredietverzekeraar Euler Her-
mes, en Danny Vanden Herrewegen,
directeur voor België van de leverancier
van financiële informatie Dun & Bradstreet.
Volgens gegevens van kredietverzekeraar
Euler Hermes is de omzet van de Belgische
bedrijven tussen maart 2008 en maart 2009
met gemiddeld 15% gedaald, maar met
pieken tot 30 en zelfs 40% al naargelang de
sector. “Enkel de voedingsnijverheid lijkt
goed stand te houden”, merkt Etienne
Defraigne op. Hij vermoedt dat het hoog-
tepunt qua faillissementen achter ons ligt,
maar dat nog meerdere kwartalen heel wat
bedrijven de boeken zullen neerleggen.
“We rekenen op een conjunctuurverbete-
ring begin 2010, maar die zal maar weinig
effect hebben op de werkgelegenheid en
het aantal faillissementen. Voor 2009 zal
waarschijnlijk de kaap van 10.000 faillisse-
menten worden overschreden en voor 2010
zien we geen verbetering.” Defraigne ver-
wacht voor september en oktober bijzon-
der moeilijke maanden, omdat men na de
Daar staat tegenover dat het VBO ongeruster
is voor de middellange termijn (meer dan zes
maanden vooruit), en vooral voor een nieuwe
oprisping van de financiële crisis: “Enkele er-
varingen, vooral in Japan, hebben ons ge-
leerd dat het hoogtepunt van een credit
crunch, een plotse en sterke kredietschaars-
te, zich meestal met enkele maanden vertra-
ging ten opzichte van de verslechtering van
de reële economie voordoet.” Het VBO
situeert dit risico omstreeks het jaareinde.
“Het grootste verschil ten opzichte van bij-
voorbeeld het Japanse scenario is wel dat de
overheden hebben aangegeven dat ze de
vakantie alle activiteiten weer op gang
moet trekken. “Na de vertraging van de
zomermaanden moeten de orderboekjes
weer gevuld raken en daarnaast heeft de
vakantie ook gewogen op de financiën.”
De enige magere troost is dat er tot op
heden geen megafaillissement heeft plaats-
gevonden (op het moment dat we dit arti-
kel schrijven is het lot van Opel Antwerpen
nog onzeker) en de gemiddelde omvang
van de bedrijven in vereffening neemt toe,
maar blijft ‘aanvaardbaar’.
“Het aantal faillissementen heeft zich de
twee laatste maanden gestabiliseerd”,
merkt Danny Vanden Herrewegen op. Vol-
gens hem moeten we een onderscheid ma-
ken tussen de balansen van de bedrijven,
die tijdens het tweede kwartaal globaal ver-
beterden, en hun cashpositie. Zo meent
Dun & Bradstreet, dat elke maand onge-
veer twee miljoen gegevens inzamelt over
business to business-betalingen, dat de
betaalpraktijken blijven verslechteren. “We
zien nog steeds een achteruitgang.” “Pro-
jecten die niet cruciaal zijn voor het voort-
bestaan op korte termijn worden bevroren.
Het is maar de vraag wanneer bedrijven
opnieuw bereid zullen zijn om strategische
investeringen te doen”, merkt hij op.
problemen stevig willen aanpakken”, voegt
Callens toe.
Een andere onzekerheid is de internationale
handel. “Wie compenseert de daling van de
consumptie in de Verenigde Staten? Het is
zeer waarschijnlijk dat de mondiale vraag een
flinke tijd zal afnemen, wat niet zonder gevol-
gen zal blijven voor een open economie als
de onze. Een aantal handicaps, vooral de
loonhandicap, zouden ervoor kunnen zorgen
dat ons aandeel in de internationale koek
kleiner wordt.” 
Olivier Fabes

G20 in Pittsburgh, ‘begroting’ in de Wetstraat

Op mondiaal niveau zal de G20-top van 24 en 25 september in Pitts-
burgh ongetwijfeld doorslaggevend zijn voor de onderlinge afstemming
van het economisch beleid en de lang verwachte invoering van de nodi-
ge regulering voor het financiële systeem. In België staat de start van het
nieuwe politieke jaar in het teken van zware begrotingsbesprekingen. De
verslechtering van de overheidsfinanciën dwingt onze politici tot weinig
populaire maatregelen. Onze bewindvoerders staan voor de uitdaging
om de nodige bezuinigingen te kaderen in een visie op langere termijn
die de economie wat ademruimte geeft en het vertrouwen van de consu-
ment niet verder aantast. Dat is de belangrijkste inzet voor de volgende
jaren. Op kortere termijn moeten we gewoon hopen dat het begrotings-
debat niet zal uitmonden in een zoveelste politieke crisis rond commu-
nautaire perikelen.

SEPTEMBER 2009 • 31
FORWARD_sept09_NL.qxd:FORWARD fr 27/08/09 14:48 Page 32

OPENER Crisisbarometer

Financiële stabiliteit

“Momenteel is de zaak onder

controle, maar...”
Zowel Febelfin, de Belgische Federatie van de Financiële Sector, als de Nationale Bank gebruiken pre-
cies dezelfde bewoordingen om de toestand van de financiële sector in België aan te duiden: “De zieke
heeft de afdeling intensieve zorgen verlaten, maar staat nog onder permanent medisch toezicht.” Geen
paniek, melden beide instanties, ofschoon de toxische activa op de balansen van de banken en het
trage herstel nog voor nieuwe financiële oprispingen doen vrezen.

W
e kunnen op de diagnose van de
gezondheidstoestand van de fi-
nanciële sector de theorie van het
half volle of het half lege glas toepassen. Po-
sitivisten stellen vast dat het ergste vermeden
kon worden - per slot van rekening stonden
we zeer dicht bij een mondiale financiële im-
plosie -, dat het vertrouwen geleidelijk terug-
keert en dat de interbancaire markt opnieuw
functioneert. Bepaalde banken hebben re-
cent zelfs beter dan verwachte resultaten ge-
publiceerd. “De financiële sector staat op-
nieuw relatief goed op de rails”, stelt Sébas-
tian Paris-Horvitz, hoofdeconoom van AXA
Investment Management, die meent dat de
financiële instellingen dankzij het overheids-
geld opnieuw goed gekapitaliseerd zijn.
de overheid nam om de financiële sector te
ondersteunen, hebben hun effect niet ge-
mist en zorgden voor een stabilisatie. Maar
we moeten waakzaam blijven, er zijn nog al-
tijd oprispingen mogelijk. Veel zal afhangen
van de kracht van de relance.”
Het feit dat de conjunctuurver-
betering op zich laat wachten,
zou kunnen leiden tot een ‘ne-
gative feedback loop’, een
soort vicieuze cirkel die maakt
dat de verslechtering van de
reële economie (faillissemen-
ten, terugbetalingsmoeilijkhe-
den) zou doorwegen op de ba-
lansen van de banken, die op
hun beurt de kredietverlening
zonderen. “Duitsland heeft beslist om al de-
ze toxische activa samen te brengen in een
bad bank. Iedereen kijkt uit naar het resultaat
hiervan. Ook de VS werken momenteel op-
lossingen uit, de omvang van het probleem is
dan ook enorm.” Ruimer gezien
benadrukt de econoom de abso-
lute noodzaak van een inperking
van de hefboomeffecten die ban-
ken tot nog toe hebben benut en
nog steeds benutten. “De Belgi-
sche banken hadden een ‘levera-
ge’, dat is de verhouding tussen
de activa op hun balans en hun ei-
gen middelen, van 40 op 1. Dat is
twee keer meer dan het gemid-

“Veel zal afhangen

“Momenteel is alles onder controle”, beves-
tigt Luc Coene, vicegouverneur van de Na-
tionale Bank, “maar het is de vraag in welke
mate de economische situatie nog mag ver-
slechteren vooraleer er opnieuw kapitaal in
de banken moet worden gepompt.”
Michel Vermaerke, gedelegeerd bestuurder
van Febelfin, beaamt: “De maatregelen die
Crisisbarometer
Positief
- Stabiliserende rol van overheidsinterventies
- De meeste banken publiceerden in het twee-
de kwartaal beter dan verwachte resultaten
- De interbancaire markt werkt opnieuw, te-
gen normale rentes
- Duidelijke heropleving van de beurzen
sinds maart
- Krediet werd duurder (door de risicopremies),
maar het kredietvolume bleef behouden
verstrakken. “Het derde kwartaal van dit jaar
zal hiervoor cruciaal zijn”, voegt Coene toe.
Deleveraging noodzakelijk
Volgens Ivan Van Den Cloot, hoofdeconoom
bij de denktank Itinera, is het voor een duur-
zame stabilisatie van de financiële sector voor-
al belangrijk om de toxische producten af te
Negatief
- Toxische activa vervuilen nog
steeds de balansen
- Wanneer een economische crisis
samengaat met een financiële
crisis wordt het hoogtepunt van
de credit crunch meestal meer
dan een jaar na het intreden van
de recessie bereikt, in dit geval
tegen het einde van dit jaar.
van de kracht van
de relance”
Michel Vermaerke, Febelfin
delde van de Amerikaanse banken. Een hef-
boomratio van 40 betekent dat een verlies
van 2,5% op de activa al niet meer gedekt is
door de eigen middelen! In zo'n situatie kan
zelfs een bescheiden storm een bank vloeren
indien de overheid niet tussenkomt. Het hef-
boomeffect moet worden teruggebracht tot
10 op 1, maar deze ‘deleveraging’ zal nog
jaren vragen.”
Sébastian Paris-Horvitz merkt op dat de
“Zweden er bij hun financiële crisis in 1992
goed in slaagden om hun banken te sane-
ren. Het grote verschil is wel dat ze toen

32 • SEPTEMBER 2009
FORWARD_sept09_NL.qxd:FORWARD fr 27/08/09 14:48 Page 33

Crisisbarometer OPENER

konden rekenen op de groei in de rest van
de wereld.”
Contradictie
Michel Vermaerke wijst er op dat deze sane-
ringsoperatie moet plaatsvinden in een
context met tegenstrijdigheden van formaat.
“Enerzijds vraagt men ons om de economie
te stimuleren door massaal leningen toe te
kennen, maar anderzijds verzoekt men ons
ook om aan schuldafbouw te doen en de
hefboomwerking te verminderen.” Deze
nood aan deleveraging stimuleert risico-
aversie, die op haar beurt een duurzame
relance van de economie bedreigt. Kan de
overheid, die na het toekennen van steun zit-
jes heeft geëist in de raden van bestuur van
de banken, hier iets aan veranderen? Hier-
over zijn de meningen verdeeld. Zowel
Coene als Vermaerke stellen vast dat banken
onder druk van de regering er zich al toe ver-
bonden hebben om plaatselijke kmo’s of
exportbedrijven te steunen. Ivan Van Den
Cloot heeft twijfels: “Regeringen moeten
niet naïef zijn en geloven dat ze de banken
kunnen dwingen tot het verstrekken van
leningen zolang de banken blootgesteld
blijven aan het risico van opdroging van de
interbancaire markt waar ze inmiddels zeer
afhankelijk van zijn geworden.” 
Olivier Fabes

Jean-Paul Servais, topman Commissie voor het Bank-, Financie- en Assurantiewezen

“Transparantie en zelfregulering
alleen volstaan niet”
CBFA, de toezichthouder voor de Belgische financiële sector, lag de voorbije maanden onder vuur met be-
schuldigingen als zou ze onvoldoende aan de alarmbel hebben getrokken in de aanloop van de financiële
crisis. CBFA-voorzitter Jean-Paul Servais merkt op dat geen enkel rapport ‘fouten’ bij zijn instelling heeft
vastgesteld, wat niet wil zeggen dat er geen lessen moeten worden getrokken. “De organisatie en de instru-
menten voor prudentieel toezicht moeten dringend worden hervormd”, stelt Servais.

D
e zieke heeft de afdeling intensie-
ve zorgen verlaten, maar staat nog
onder permanent medisch toe-
zicht. Kunt u zich terugvinden in deze om-
schrijving van de huidige economische en
financiële situatie?
Jean-Paul Servais: “We kunnen
van een stabilisatie spreken, maar
de impact van de recessie zet
toch aan tot waakzaamheid. Wan-
neer we naar de belangrijkste pa-
rameters kijken, stemt de evolu-
tie van de afschrijvin-
gen van de banken
op kredieten in Bel-
gië eerder tot te-
vredenheid. Daar
staat tegenover
dat het krediet-
risico van onze
© Belga
portefeuilles bijkomende aandacht verdient,
zelfs al waren de conjunctuuraanwijzingen
voor het tweede kwartaal in Duitsland en
Frankrijk eerder goed.”
Bedrijven vrezen steeds meer voor een
mogelijke ‘credit crunch’. Terecht?
“Het groeitempo voor de toekenning
van kredieten is afgenomen. We evo-
lueerden van een toename van 16,4%
tussen april 2007 en april 2008 naar
3,2% tussen april 2008 en april 2009. De
kredietvolumes zijn dus blijven toene-
men. Het is bijgevolg onterecht
om te spreken van een opdro-
ging van het krediet. Het is wél
een feit dat de kosten van de
kredieten zijn toegenomen.
Het is nog moeilijk om precies
te bepalen in welke mate al
ste dossiers inzake nieuwe investeringspro-
jecten. Binnen enkele weken zouden we daar
meer zicht op moeten hebben. Via verschil-
lende communicatiecampagnes merken we
echter dat de banken opnieuw het accent op
hun dienstverlenende rol leggen.”
Wanneer in het verleden een forse econo-
mische dip samenging met een financiële
crisis, werd het hoogtepunt van de ‘credit
crunch’ meestal meer dan een jaar na het
intreden van de recessie bereikt…
“We moeten zeer waakzaam blijven voor de
gevolgen die zich met vertraging zouden
kunnen aandienen. Dat impliceert een terug-
keer naar de essentie van bankieren: krediet-
risico’s inschatten en beheren.”
Hoe zit het ondertussen met de ‘stress-
tests’ van de banken?

banken op hun dan niet kredieten worden “Laat me meteen opmerken dat stresstests
buitenlandse toegekend voor de moeilijk- voor België absoluut niet nieuw zijn. We voe- 

SEPTEMBER 2009 • 33
FORWARD_sept09_NL.qxd:FORWARD fr 27/08/09
OPENER Crisisbarometer
 ren er uit sinds 2004 en blijven dat ook nu nog
doen. Op Europees niveau wordt een steek-
proef van ruim 20 banken onderworpen aan
stresstests.” (Jean-Paul Servais wilde het aan-
tal Belgische banken in deze Europese steek-
proef niet meedelen omdat het niet aan de
CBFA toekomt om hierover te communice-
ren, nvdr.).
Bent u voor het afvoeren van de toxische
activa van de banken voorstander van de
oprichting van een ‘bad bank’, naar het
voorbeeld van Duitsland?
“De idee van een ‘bad bank’ zou je kunnen
verdedigen. Echter, rekening houdend met
het beperkt aantal betrokken banken in België
en met de eigenheden van elk interventie-
dossier van de overheid, heeft men op fede-
raal niveau de prioriteit gegeven aan een indi-
viduele aanpak die toelaat de beste oplossin-
gen voor te stellen in elk interventiedossier.”
Wat is uw belangrijkste aandachtspunt
voor de volgende maanden?
"Op internationaal niveau merk ik dat de ver-
traging bij de noodzakelijke hervormingen op
het vlak van regulering en controlemechanis-
men blijkbaar zonder al te veel problemen
aanvaard wordt, en dat verontrust me. Ik merk
bij sommigen een aarzeling om verder te
gaan. Het moet echter duidelijk zijn dat een
terugkeer naar ‘business as usual’ uitgesloten
is. Om toch alleszins binnen Europa vooruit te
kunnen, moeten we eventueel eens niet tot
alle prijs een consensus willen bereiken en
eerder met een gekwalificeerde meerderheid
beslissen. Tijdens het Belgische EU-voorzit-
terschap vanaf juli 2010 zullen we waarschijn-
lijk een belangrijke rol vervullen bij het ver-
snellen van de hervormingen."
Aan welke hervormingen denkt u?
“Concreet denk ik aan een verhoging van de
14:48 Page 34
kwaliteit van het bankkapitaal, hogere eisen
inzake eigen vermogen voor bepaalde types
van risico’s – gestructureerde producten, ef-
fectisering –, het invoeren van een hefboom-
ratio op internationaal niveau (zoals voor
België al het geval is), een herziening van de
eisen voor het trading book, strengere eisen
inzake liquiditeitsbeheer. Dit veronderstelt
ook een verfijning van de boekhoudstandaar-
den voor het bepalen van de ‘fair value’ voor
bepaalde niet-liquide activa. (Jean-Paul Ser-
vais is in dit opzicht erg tevreden dat de orga-
nisatie die wereldwijd voor de normalisatie
van de boekhoudnormen zorgt, IASB, einde-
lijk uit haar ivoren toren komt, nvdr.). Wat ook
moet deel uitmaken van de geplande hervor-
mingen, is het opera-
tioneel maken van het
nieuwe Europees con- “Het moet duidelijk
trolesysteem voor ra-
tingkantoren; het her-
zijn dat een terugkeer
zien van de MiFID- naar ‘business as
richtlijn, evenals een
uitbreiding ervan naar
usual’ uitgesloten is”
diverse verzekerings-
producten, een verhoging van de vrijstel-
lingsdrempel voor de publicatie van een pros-
pectus voor de beleggers (van 50.000 tot
250.000 euro), zodanig dat men in belangrij-
ke mate tracht te vermijden dat het risico van
een openbaar beroep op het spaarwezen
naar andere rechtsgebieden wordt ‘geëxpor-
teerd’.” (Lehman Brothers had bijvoorbeeld
beleggingsfondsen die in Luxemburg of
Ierland noteerden, terwijl de bank er geen
spaarders had, nvdr.).
En op Belgisch niveau?
"Alles hangt af van de politieke wil om het
rapport Lamfalussy uit te voeren. Op korte
termijn vermeld ik het wetsontwerp betref-
fende de financiële stabiliteit in tijden van cri-
sis. (Deze wet moet de interventie van de
overheden bij banken veiligstellen, nvdr.).
Daarnaast is er nog behoefte aan uniforme re-
gels voor de publiciteit voor beleggingspro-
ducten en een reglementering rond verbo-
den producten. We moeten blijven hameren
op de noodzaak aan governance bij de ban-
ken: een van de belangrijkste lessen van deze
crisis is het feit dat een aantal interne contro-
lemechanismen de laatste jaren waren uitge-
hold. Deze moeten opnieuw versterkt wor-
den. Daarnaast moeten voor interne en exter-
ne auditfuncties ook bepaalde criteria met
betrekking tot ervaring verstrengd worden.
Met betrekking tot de nieuw door te voeren
toezichtsarchitectuur vormt het rapport Lam-
falussy een uitstekende basis, maar we willen
verder gaan door een
uitbreiding van de be-
slissingsbevoegdhe-
den van het toekom-
stige Comité voor sys-
teemrisico's (het vroe-
gere Comité voor fi-
nanciële stabiliteit,
nvdr.), waarin verte-
genwoordigers van de Nationale Bank en van
de CBFA zetelen.”
U wilt ook de verloning van bankiers regle-
menteren. Hoe?
"De internationale context mag geen excuus
zijn om niets te doen. Het is belangrijk om de
verloningsproblematiek niet te beperken tot
de bestuurders, maar uit te breiden tot ande-
re sleutelfuncties zoals traders. Op basis van
best practices op internationaal niveau, zullen
de Belgische overheden beslissen of ze meer
macht willen geven aan de toezichthouders.
Ik meen dat transparantie en zelfregulering
alleen niet volstaan.” 
Interview: Olivier Fabes
FORWARD_sept09_NL.qxd:FORWARD fr 27/08/09
Internationale handel
Geen snelle heropleving te verwachten
voor onze exporteurs
Verwacht wordt dat onze export dit jaar met meer dan 16% zal teruglopen. Dat is zeer slecht nieuws voor
een open economie als de onze. Onze bedrijven zullen met steeds meer concurrenten strijden voor een
deel van de koek die minder snel groeit dan de laatste jaren.
D
e mondiale economie zal dit jaar waar-
schijnlijk met 1,5% krimpen. Voor vol-
gend jaar toonde het Internationaal
Monetair Fonds (IMF) zich deze zomer iets
optimistischer door de verwachtingen voor
het mondiale bbp naar boven bij te stellen tot
2,5%. In april werd nog gewag gemaakt van
slechts 1,9%. IMF-topman Dominique Strauss-
Kahn waarschuwde echter dat het herstel zeer
aarzelend zal zijn. Voor de ontwikkelde eco-
nomieën wordt geen echte opleving ver-
wacht vóór het tweede kwartaal van 2010.
Ook de voorlopende indicatoren die de Or-
ganisatie voor Economische Samenwerking
en Ontwikkeling (OESO) voor de maand juni
2009 publiceerde, bevatten duidelijke signa-
len die wijzen op een verbetering van de eco-
nomische vooruitzichten. Het meest tastbare
teken van verbetering was echter de aankon-
diging, medio augustus, dat Frankrijk en
Duitsland in het tweede kwartaal uit de reces-
sie waren geklommen.
"We zijn uit de hel kunnen blijven, maar we
gaan zeker niet rechtstreeks naar de hemel”,
becommentarieert Sébastian Paris-Horvitz,
hoofdeconoom van AXA Investment Mana-
gement. “We mogen een heropleving van de
mondiale economie verwachten, maar waar-
schijnlijk niet vóór 2010”, vult hij aan. De eco-
noom toont zich echter uitermate voorzichtig,
omdat hij zich afvraagt hoe de meeste wes-
terse landen aan schuldafbouw zullen kunnen
doen en tegelijkertijd hun economie aanzwen-
gelen. Het meest verontrustende geval is de
VS, die zullen moeten trachten om niet langer
méér uit te geven dan er inkomsten zijn. Het
toenemende onevenwicht tussen enerzijds
de VS die massaal op krediet invoeren en an-
derzijds China dat de koers van de yuan ma-
14:48 Page 35
Crisisbarometer
Positief
- Het IMF heeft deze zomer zijn verwachtingen
voor de mondiale groei voor 2010 opge-
trokken tot 2,5%
- Frankrijk en Duitsland, onze belangrijkste han-
delspartners, zijn in het tweede kwartaal uit de
recessie geklommen
- In China en India blijft de binnenlandse vraag
meer dan stand houden, wat de duidelijke op-
leving van de productie in Duitsland verklaart
- De grondstofprijzen zijn gestabiliseerd
nipuleert om de export te bevorderen, is op
termijn niet houdbaar. De VS, hoewel ze ge-
lukkig een relatief lage overheidsschuld heb-
ben, kunnen het zich immers niet veroorloven
om hun schuld te laten groeien, om niet de
volledige financiële sector in gevaar te bren-
gen. “Voor de schuldafbouw zullen de Ame-
rikanen moeten afzien van hun verknocht-
heid aan goedkope import, terwijl China de
lagere export zal moeten compenseren door
de binnenlandse vraag te stimuleren, in het
bijzonder door een systeem van sociale ze-
kerheid te ontwikkelen”, stelt Ivan Van De
Cloot, hoofdeconoom van de denktank Iti-
nera. "De zoektocht naar een nieuw even-
wicht zal meerdere jaren in beslag nemen, en
zal ook een impact hebben op de Europese
bedrijven.” Het is immers de vraag wie de rol
van de Amerikaanse consument als motor
van de mondiale economie kan overnemen.
Een griep die veel geld zou kunnen kosten
Alsof de gewone risico’s nog niet volstonden,
krijgt de mondiale economie nog af te rekenen
met het uitzonderlijke risico van een pandemie
van de Mexicaanse griep. “Dat zou een drama
zijn, dat de economie nog meer onder druk zou
zetten”, reageert Luc Coene, vicegouverneur
van de Nationale Bank. De impact zou rampzalig
Crisisbarometer OPENER
Negatief
- De behoefte aan schuldafbouw, in het
bijzonder in de VS, drukt het herstel
- Het onevenwicht tussen het invoeren-
de Amerika en het uitvoerende China
- De uitermate verontrustende econo-
mische situatie (risico op faillissemen-
ten) in bepaalde Oost-Europese lan-
den (Hongarije, Roemenië, Baltische
Staten)
- De dreiging van een grieppandemie
Welk deel van de koek?
Inzake mondiale groei moeten we ons dus
voorbereiden op meerdere overgangsjaren
met magere groeicijfers. Door de inmiddels
mondiale concurrentie voor de nieuwe mark-
ten zou het stukje koek voor onze bedrijven
wel eens jaar na jaar kleiner kunnen worden.
Voor ons saldo van de lopende verrichtingen
met het buitenland werd in 2008 voor het
eerst sinds 1986 een tekort opgetekend. Om
de schade te beperken, zullen we onze ster-
ke punten moeten uitspelen: onze uitsteken-
de productiviteit, ons performante sociaal
stelsel en een aantrekkelijke werknemerspo-
pulatie. Daarnaast moeten we werken aan
onze loonhandicap die nog lijkt te vergroten
ten opzichte van onze buurlanden. 
OF
zijn voor sectoren met een bijzonder risico, zoals
het transport of het toerisme. Volgens een rap-
port van de Wereldbank uit 2008 zou een ‘ge-
matigde’ pandemie het mondiale bbp bijna 2%
procentpunt kosten, terwijl dit voor een ernstige
pandemie zelfs zou kunnen oplopen tot bijna 5
procentpunt, dat is ruim 3.000 miljard dollar.
FORWARD_sept09_NL.qxd:FORWARD fr 27/08/09
OPENER Crisisbarometer
Arbeidsmarkt
Werkloosheid zal pieken
in 2011
De arbeidsmarkt zal maar met vertraging reageren op de weinige
opklaringen boven het economische landschap. De herfst kondigt
zich somber aan. In de industrie is er bovendien nood aan een snel-
le omscholing van werknemers.
I
n juni noteerde de uitzendactiviteit voor
het eerst een lichte opleving (+0,26%) ten
opzichte van de maand mei. Ten opzichte
van een jaar eerder betekende dit echter nog
steeds een daling van -26,24%. “Die lichte
stijging is een eerste positief teken. Temeer
omdat bij de arbeiders het
aantal gepresteerde inte-
rimuren met 0,79% is geste-
gen. En precies dat seg-
“zalWerkloosheid
niet dalen
ment hangt sterk samen
met de evolutie van de eco-
voor 2011”
nomische conjunctuur”, ver- Jan Denys (Randstad)
klaart Herwig Muyldermans,
algemeen directeur van Federgon, de Fede-
ratie van Partners voor Werk. We weten on-
dertussen dat de arbeidsmarkt meestal de
evolutie van de groei volgt met een tussen-
tijd van meerdere maanden. Tot nog toe is de
werkloosheid, ondanks de ernst van de crisis,
nog maar in beperkte mate toegenomen.
“Actieven met een baan zijn in ons land rela-
tief goed beschermd door de mogelijkheid
van tijdelijke werkloosheid en de sociale wet-
geving die ontslag voor de werkgever bij-
zonder duur maakt”, verklaart Ivan Van De
Cloot, hoofdeconoom bij Itinera. “Maar zul-
len werkgevers dit nog lang kunnen volhou-
den?”, vraagt hij zich af. Het Federaal Planbu-
reau meent dat er in 2011 tot 200.000 werk-
lozen meer zullen zijn dan in 2008. Dat brengt
het aantal uitkeringsgerechtigde werklozen
in 2011 op 800.000, wat overeenstemt met
een record werkloosheidsgraad van 15,5%!
Enerzijds hebben systemen als tijdelijke werk-
loosheid (tussen juni 2008 en juni 2009 no-
teerde de RVA een toename van de tijdelijke
werkloosheid met 106.534 eenheden), tijds-
krediet en collectieve arbeidstijdverminde-
ring de werkgevers geholpen om de schok te
36 • SEPTEMBER 2009
14:48 Page 36
Mondiale werk-
gelegenheidscrisis
Recente rapporten van de Internatio-
nale Arbeidsorganisatie (IAO) tonen
verzachten. “Maar anderzijds zullen bij een
wereldwijd een nooit eerder geziene
heropleving van de economie deze werkne- toename van de werkloosheid. Zelfs
mers als eerste weer aan het werk zijn. Dat indien de economische heropleving dit
vertraagt dus de intrede in het systeem van of volgend jaar intreedt, zal de mon-
de ‘klassieke’ werklozen”, verklaart Jan De- diale werkgelegenheidscrisis nog 6 tot
nys, manager corporate communication and 8 jaar aanhouden. Elk jaar betreden 45
public affairs bij Randstad. “Dat miljoen mensen de arbeidsmarkt, wat
is een van de redenen waarom
ik vermoed dat de werkloos-
heid niet zal dalen vóór 2011.”
betekent dat de mondiale economie
de volgende vijf jaar 300 miljoen nieu-
we arbeidsplaatsen moet creëren om
te resulteren in dezelfde werkloosheids-
Nieuw industrieel cijfers als vóór de crisis.
weefsel
De komende maanden zal bij
de banken en in de bouw, twee traditioneel
grote werkverschaffers, het tewerkstellings- van Jan Denys, die hoopt dat men voldoen-
potentieel gevoelig dalen. Daarnaast zal de de zal investeren in het opleiden en activeren
economische crisis de omvorming van ons van werkzoekenden, om deze overgang naar
industriële weefsel versnellen. Door het ver- nieuwe beroepen te bevorderen en om de
dwijnen van de zwakste spelers ontstaat er trein van de innovatie en de groene econo-
een nieuw bedrijfslandschap, wat zal leiden tot mie niet te missen.
een verregaande wijziging van de gevraagde
functies in de industrie. Dit betekent met Betekent de pensionering van heel wat baby-
andere woorden een enorme uitdaging voor boomers dat er nieuwe banen voor jongeren
jonge werkzoekenden en slachtoffers van komen? Bruno Van der Linden, hoogleraar
herstructureringen. Ivan Van De Cloot meent en specialist arbeidsmarkt aan de UCL: “In
trouwens “dat de overheid zich niet enkel tegenstelling tot wat men zou kunnen den-
moet toeleggen op het behoud van de be- ken is het arbeidsvolume geen camembert
staande werkgelegenheid, maar een over- die men kan verdelen in functie van de om-
gangsbeleid moet voeren om mensen die de vang van de actieve bevolking. Men moet
arbeidsmarkt betreden te begeleiden naar dus niet hopen dat de pensionering van ou-
beloftevolle sectoren.” Dat is ook de mening dere werknemers ertoe leidt dat de wer-
Crisisbarometer
Positief Negatief
- Goed ontwikkeld sociaal- - Sterk stijgende werkloosheid
zekerheidsnet - Toename van zwartwerk
- Vlucht naar tewerkstelling in de openbare sector. Bij
de heropleving van de economie weinig mobiliteit
tussen privé en overheid
FORWARD_sept09_NL.qxd:FORWARD fr 27/08/09
kloosheidsgraad in België vanzelf afneemt.”
De vergrijzing zal wel de ontwikkeling van
diensten voor senioren versnellen. Dit zorgt
mogelijk voor nieuwe banen bij jongeren,
Binnenlandse consumptie
Aanbod moet zich aanpassen
De 800.000 werklozen die het
Planbureau voor 2011 verwacht,
zorgen voor onrust bij de hande-
laars. Het veranderde consump-
tiegedrag als gevolg hiervan zal
de organisatie van de distribu-
tiesector immers nog lange tijd
beïnvloeden.
B
egin augustus was de waarde van de
‘korf van de huisvrouw’, de index van
het OIVO (Onderzoeks- en Informatie-
centrum van de Verbruikersorganisaties) om
de prijsevolutie te meten, 1,08% gedaald ten
opzichte van een jaar eerder, wat gunstig is
voor de koopkracht. In juli steeg bovendien
de index van het consumentenvertrouwen
voor de vierde maand op rij. Wil dit zeggen
dat het goed gesteld is met de binnenlandse
consumptie? Helaas niet. “Tot nog toe wer-
den handelaars geholpen door het feit dat
wie een baan heeft, genoot van de automa-
tische loonindexatie aan het begin van het
jaar, als gevolg van de inflatie in de maanden
ervoor”, verklaart Peter Haegeman, hoofd-
econoom bij Fedis, de Belgische Federatie
van de Distributie. De omzet voor de voe-
dingssector is stabiel gebleven, maar die van
de niet-voeding lijdt onder de trend om be-
paalde aankopen uit te stellen of om meer
weloverwogen aankopen te doen. “Maar,”
zo vervolgt Haegeman, “wij vrezen dat voor
onze sector het ergste nog moet komen.”
Alle indicatoren wijzen momenteel immers
op een sterke stijging van de werkloosheid in
de loop van de komende maanden. En alle
deskundigen zijn het erover eens dat de pri-
14:48 Page 37
maar ook daar moeten we voorzichtig zijn.
“Het zou eveneens te voortvarend zijn om te
beweren dat jongeren die de arbeidsmarkt
betreden een beter profiel hebben dan
Crisisbarometer
Positief
- De korf van de huisvrouw werd goedkoper
- De relatieve verbetering van het consumentenver-
trouwen
- De toename in 2009 van het reële beschikbare
inkomen met 2,3% door de loonindexatie
- Een toename van het aantal vastgoedtransacties
tijdens het tweede kwartaal van 2009
- Een vertraging van de terugval van de verkoop van
nieuwe wagens
vate consumptie-uitgaven sterker reageren
op de perceptie van de evolutie van de ar-
beidsmarkt dan op de werkelijke wijziging van
het inkomen van de consument.
Het IRES, het Instituut voor economisch en
sociaal onderzoek van de UCL, verwacht dat
de private consumptie over heel 2009 met
1,2% zal teruglopen. “Men heeft bij de con-
sument zoveel spanning veroorzaakt dat het
waarschijnlijk nog jaren zal duren vooraleer
hij of zij opnieuw vertrouwen heeft en weer
uitgeeft zoals voorheen”, verklaart Marc Van-
dercammen, algemeen directeur van het
OIVO. “Vergeet daarbij ook niet dat we echte
mieren zijn.” Op Belgische spaarrekeningen
ligt inmiddels meer dan 170 miljard euro te
slapen, een nooit eerder gezien bedrag.
In het dagelijkse leven versterkte de crisis be-
Pessimisme troef?
“Het lijkt niet het juiste moment om te stellen
dat je volop profiteert van lage prijzen en dat je
financiële situatie er uiteindelijk nog redelijk
goed voorstaat”, stelt Marc Vandercammen
van het OIVO. “Vergeet ook niet dat elke nega-
tieve boodschap op dit moment geloofwaardi-
ger wordt geacht dan elke positieve.” Dat is ook
de mening van Pierre Salengros, hoogleraar bij
het Laboratorium voor economische psycholo-
Crisisbarometer OPENER
oudere werknemers. Denk maar aan het ho-
ge percentage laaggeschoolde jongeren in
ons land.” 
Florence Delhove
Negatief
- De verwachte werkloosheidsgroei:
volgens de Nationale Bank zal de
werkloosheidsgraad pas begin
2011 een hoogtepunt bereiken
- De hoge spaarquote
- Het risico op een stijging van de
prijs van petroleumproducten: de
prijs van een vat ruwe olie gaat de
laatste maanden opnieuw in stij-
gende lijn
paalde latente gedragingen. Zo zagen we
voor voeding een bevestiging van de trend
om meerdere winkels te bezoeken en er voor
kleinere bedragen aan te kopen en dus ook
meer open te staan voor promoties. Daar-
naast gaven consumenten vaker de voorkeur
aan huismerken, discounters, de buurtwinkel
en in mindere mate ethische of biologische
producten. “Die trend zullen we nooit meer
volledig kunnen terugdraaien”, preciseert Pe-
ter Haegeman (Fedis). “De volledige keten van
de sector staat voor de uitdaging om zijn aan-
bod aan te passen aan de verschillende types
van consumenten, en tegelijkertijd rekening
te houden met de factor prijsgevoeligheid en
het enorme winkelaanbod in ons land.” 
Florence Delhove
gie van de ULB. “Sommige mensen klagen wel
over de crisis, maar zijn helemaal niet zo sterk
getroffen als ze zelf menen. Deze mensen wer-
den niet zozeer financieel geraakt door de crisis,
maar wel op sociologisch vlak. Ze functioneren
alsof ze wel moeten beweren dat er als gevolg
van de crisis veranderingen moeten plaatsvinden.
Het laatste wat ze willen, is de indruk wekken niet
solidair te zijn met de maatschappij.”