Kontrola kvalitete nakon zavarivanja moe se podjeliti na kontrolu metodama bez razaranja (KBR) i kontrolu metodama sa razaranjem (KSR).

Metode kontrole bez razaranja su: - vizualna kontrola (VK), - dimenzionalna kontrola (DK), - penetrantska kontrola (PK), - magnetska kontrola (MK), - ultrazvuna kontrola (UK), - radiografska kontrola (RK) i - akustika emisija (AE), - ostale metode. - kontrola nepropusnosti Prije bilo koje druge metode kontrole zavara (KBR ili KSR), primjenjuje se vizualna kontrola. Ta metoda kontrole relativno je jeftina, ne oduzima puno vremena, a moe dati vrlo korisne informacije kako o kvaliteti zavarenih spojeva, tako i o potrebi kontrole nekom drugom metodom. Za pomo kod vizualne kontrole u skuenim i nepristupanim dijelovima konstrukcije koriste se razliita poveala lupe uz osvjetljenje. Sljedea po redu je dimenzionalna kontrola, kod koje se koriste razliiti ureaji - naprave za mjerenje debljine zavara i slino. Kontrola penetrantima esto se koristi kod kontrole zavarenih spojeva na konstrukcijama. Na slici prikazan je shematski princip kontrole penetrantima.

Shematski prikaz procedure provoenja kontrole tekuim penetrantima

Na prethodno oienu i odmaenu povrinu (slika 9a) naosi se penetrant (obino crvene boje). Nakon penetriranja u eventualnu pukotinu (vrijeme penetriranja, tj. prodiranja u pukotine ovisi o vrsti penetranta i o dimenzijama pukotine, ali se priblino uzima 10 do 15 minuta), odstranjuje se penetrant na odgovarajui nain (vodom, suhom krpom). Kod penetranata koji se odstranjuju vodom treba biti paljiv i mlaz vode usmjeriti paralelno sa povrinom lima, kako mlaz vode ne bi istisnuo penetrant iz pukotine. Nakon suenja povrine lima (suha krpa) nanosi se razvija (obino je bijele boje), koji izvlai penetrant iz pukotine, pa je na bijeloj povrini lima lako uoljiva crvena linija od penetranta iz pukotine (slika 9d). Kod tanjih limova na jednu se stranu nanosi penetrant, a na drugu razvija. Ukoliko postoji pukotina kroz cijelu debljinu lima, tada e razvija izvui penetrant na svoju stranu, to e se detektirati kao lako uoljiva crvena linija od penetranta iz pukotine na bijeloj (od razvijaa) povrini lima. Ovom je metodom mogua detekcija pukotine, ali ne i dimenzije i ostale karakteristike pukotine. Kontrola tekuim penetrantima ne primjenjuje se kod zavarenih spojeva zavarenih proizvoda za prehrambenu industriju, kao ni kod zavarenih spojeva gdje postoji sklonost prema koroziji (posebno koroziji uz naprezanje). Na sljedeoj je slici prikazano nekoliko indikacija karakteristinih za kontrolu penetrantima.

a) Koncentracija crvenih toaka - poroznost i piting

b) naglo crvenjenje, kontinuirano ravno - velike pukotine i otvaranja

c) slomljene linije od toaka koje se pojavljuju nakon nekoliko minuta - sitne pukotine

d) niz crvenih toaka formiran u nepravilnu liniju - pukotine od umaranja

Nekoliko shematskih primjera indikacija kod kontrole penetrantima Magnetska metoda kontrole kvalitete koristi se za otkrivanje povrinskih i podpovrinskih greaka (priblino do dubine 6 mm) kod feromagnetinih materijala. Zasniva se na principu magnetske indukcije. Oko vodia kroz koji prolazi elektrina struja (magnetski jaram, magnetske elektrode) formira se magnetsko polje (istosmjerne ili izmjenine struje), ije silnice, po pravilu desne ruke, prolaze izmeu ostaloga i kroz feromagnetini materijal koji se ispituje, odnosno koji je u kontaktu sa magnetskim jarmom ili magnetskim elektrodama. Da bi se otkrila pukotina potrebno je da smjer silnica magnetskog polja bude to vie okomito na pukotinu. Pospu li se magnetske estice (suhe sitne estice ili estice pomjeane sa vodom) po povrini ispitivanog materijala, ako postoji pukotina okomito na smjer prolaska silnica magnetskog polja, sitne estice e se okupiti oko pukotine. Ova je metoda kontrole kvalitete jeftina i brza, ali ima ogranienje s obzirom na ne feromagnetine materijale, greke duboko ispod povrine, te nemogunost odreivanja dubine pukotine koja je otkrivena kod feromagnetinih materijala. Na sljedeoj se slici prikazuje shematski princip magnetske metode i indikacija povrinske pukotine.

Shematski prikaz kontrole magnetskim esticama i indikacija povrinske pukotine. U praksi se pored magnetskih jarmova esto koriste i odvojene elektrode (slika 12).

Magnetske elektrode Ultrazvuna metoda kontrole kvalitete zasniva se na svojstvu ultrazvika da se iri kroz homogene materijale i da se odbija na granici materijala razliitih akustikih osobina (otpornosti), odnosno od nehomogenosti (greaka) u materijalu. Od izvora ultrazvuka ire se ultrazvuni valovi kroz materijal koji se kontrolira. Ako u materijalu postoji greka, iza nje e, ovisno o vrsti greke, ultrazvuni valovi oslabiti ili se nee pojaviti (odbiju se od greke). Ultrazvuk je vrsta mehanikih valova frekvencije 20 KHz do 10 GHz, a kod ispitivanja materijala najee se koriste frekvencije od 0,5 MHz do 10 MHz. Iako postoje razliite tehnike ultrazvunog ispitivanja, obino se u praksi koristi metoda impuls - odjek i metoda prozvuavanja, pri emu se koriste ravne i/ili kutne ultrazvune glave. Na slici 13 prikazan je shematski princip ultrazvunog ispitivanja.

Shematski prikaz ultrazvune metode kontrole kvalitete Iako je ultrazvuna metoda posebno prikladna za otkrivanje greaka tipa pukotina (ravninske ili planarne greke), ovom je metodom mogue detektirati i druge greke (ukljuke troske, plinske mjehurie, mjehurie u nizu). Pri kontroli kvalitete metodama prozraavanja u praksi se koriste X - zrake (Rendgenske) i - zrake. Rendgenske ili X - zrake nastaju pri naglom koenju ubrzanog snopa elektrona na metalnoj ploi (antikatodi u rendgenskoj cijevi), dok (gama) - zrake nastaju prilikom spontanog raspada nestabilnih atomskih jezgri (prirodnih radioaktivnih materijala i radioaktivnih izotopa). Oba su zraenja u biti elektromagnetska zraenja. Atomi nekog elementa koji se razlikuju po broju neutrona u jezgri nazivaju se izotopi, razlikuju se po atomskoj teini ali su im kemijska svojstva jednaka. Danas se stvaraju na umjetni nain "bombardiranjem" neutronima, protonima, X-zrakama ili nekim drugim subatomskim esticama. Neke jezgre od tako dobivenih izotopa nisu stabilne ve se raspadaju, pri emu takav izotop koji se jo naziva i radioizitop zrai energiju (radioaktivan je). Jedan dio osloboene energije zrai se u obliku gama zraka koje se koriste u defektoskopiji. Najei radioizotopi su Co-60 (vrijeme poluraspada 5,3 godine), Ir-192 (vrijeme poluraspada 74,4 dana) i Cs-137 (vrijeme poluraspada 30 3 godine). Intenzitet zraenja opada po dubini prozraavanog materijala po sljedeoj formuli: , gdje je:

Io ...ulazni intenzitet zraenja I ... intenzitet zraenja na izlazu iz materijala d ... debljina prozraavanog materijala ... linearni koeficijent apsorbcije zraenja (slabljenja zraenja) Ovisno o nainu registracije promjene intenziteta zraenja govori se o jonizacijskoj (informacije o greci u obliku elektronikih signala), radioskop skoj (informacije o prisutnosti greke na monitorima zatvorenih televizijskih sistema) i o radiografskoj kontroli (informacije o kontroli biljee se na redggenskom filmu). Shematski prikaz kontrole radiografske metode kontrole prikazan je na sljedeoj slici.

Shematski prikaz radiografske kontrole kvalitete Interpretacija rezultata kontrole prozraavanjem u prvom redu ovisi o kvaliteti snimke. Kod radiografske kontrole za ocjenu kvalitete radiograma koriste se razliiti oblici indikatora kvalitete snimka (penetrametri). Postavljaju se ispod prozraavanog predmeta, sa gornje strane radiografskog filma. Najee su to iice standardiziranih razliitih promjera ili provrti standardiziranih razliitih dimenzija, ovisno o propisima koji se primjenjuju kod kontrole.na primjer, penetrametar prema DIN 54109 napravljen je tako da se izmeu folija od plastine mase nalaze pravilno rasporedenih sedam kalibriranih ica razliitih dimenzija (ovi se indikatori izrauju sa tri podruja debljina) od materijala koji priblino odgovara materijalu koji se prozrauje. Iznad i ispod ica nalaze se informacije o materijalu (Fe, Al, Cu) i o podruju debljina. Kvaliteta snimke iskazuje se preko promjera ice

kojase vidi na radiogramu. Kvaliteta razaznavanja radiograma Z moe se iskazati formulom:

, gdje je: dmin ... debljina najtanje ice ili detalja penetrametra d ... debljina prozraavanog predmeta to je veliina Z manja, to je razaznavanje radiograma bolje.

Shematski prikaz radiografske kontrole zavarenih spojeva na cilindrinim elementima 1. izvor zraenja, 2. zavareni element, 3. radiogram Kontrola nepropusnosti uglavnom se provodi kod posuda pod tlakom, a ovisno o zahtijevanoj kvaliteti i primjenjenim propisima provodi se tlaenjem zraka ili vode na odreenu vrijednost tlaka, ili pomou vakuumske komore. Na sljedeoj slici shematski je prikazana kontrolakvalitete tlaenjem fluida.

Shematski prikaz kontrole nepropusnosti tlaenjem fluida u zavarenoj posudi Shematski prikaz kontrole nepropusnosti vakuumskom komorom prikazan je na sljedeoj slici.

Kontrola nepropusnosti vakuumskom komorom U donjoj tablici navedene su orjentacijske vrijednosti minimalnih dimenzija greke koju je mogue detektirati pojedinim metodama KBR. Orjentacijska osjetljivost otkrivanja pukotina kod pojedinih metoda KBR.

Metoda KBR Penetranti

irina pukotine, mm 0,1

Duina pukotine, mm 2

Dubina pukotine, mm -

Primjedba Ovisno o stanju povrine i optikim pomagalima Ovisno o stanju povrine Samo za feromagnetske materijale -

Magnetske estice Ultrazvuk

0,01 0,01

1 1

0,2 0,2

Radiografija Akustika emisija

0,3 0,001

5 0,001

0,3 0,001

Metode kontrole sa razaranjem obino se provode na zavarima pri certifikaciji postupaka zavarivanja, ali se esto provode i nakon izvoenja zavara na proizvodima i konstrukcijama iz pogona (npr. "nastavne ploice" kod krunih zavara na platu vagonske cisterne, tlana proba sa razaranjem u proizvodnji propan/butan boca za domainstva i dr.). Metode kontrole sa razaranjem su: - vlano kidanje epruvete (najee se trae naprezanje teenja, vlana vrstoa, prekidna vrstoa, kontrakcija i izduenje, ali se mogu traiti i neka druga svojstva), - mjerenja tvrdoe (najee jedna od sljedeih metoda: HV30, HV10, HV5, HV1, rjee HB ili neka druga metoda), - ispitivanje udarne ilavosti (Charpy - V), - ispitivanja iz podruja mehanike loma (COD, CTOD, JIC , KIC , ...), - razliita korozijska ispitivanja (opa korozija, korozija uz naprezanje pri djelovanju razliitih agresivnih medija, piting, selektivna korozija, ...), - razliita dinamika ispitivanja, - tlane probe sa razaranjem, - razliite radionike probe i probe zavarljivosti,

- ispitivanja sadraja kemijskih elemenata (kemijska metoda na temelju strugotine metala), - tlana proba sa razaranjem - ostale metode.

Shematski prikaz opreme za ee koritena ispitivanja zavarenih spojeva sa razaranjem