CO L O NIA
F L A VIA

,

.
, ,
, .

, .
, ,
, ,
, .
, ,
.
, ,
, , , , , ,
- , ,
.
, , ,
, , . ,
.
5 ,
, , .
(44 ),3-4/2012
,
, .1

3-4/2012

3-4/2012



3-4/2012

SC UPINO R UM





j

1

II ..
(Ptol., III 9,  ); Evans A., 188,
7917; Mikuli I., 1970, 131 11; Mikuli I., 1971, 3 8;
Mikuli I., 1973, 29 3;
., 1973(), 22 27; IMS VI, 13 ;
., 2002, 1 - 177;

7

(XII VI . ..).

() (V- I .
. 2 ()
..) .


.2 (. 2)
. 3 (IV ) -



I ..


,
(V Macedonica)
(IV Skythica),
,

,

, ,


.
2 Liv. LXI 19, 7 - 11; XXVI, 2, 3;
I , .3 (. 3)
Papazoglu F., 199, 127 - 13, .

119 - 123, ., 1982, 17 3; ., 2002, 37, ;
15 ..,
., 2008, 198 - 200;
.4
3 Mcsy A., 1970,  - 0; Mikuli I.,

1982, 3 - 37; IMS VI, 2, 7, 7;
., 1999, 132 - 13;
.
Mikuli I., 1970, 131 - 11; Mikuli
I., 1971, 73 80; Mikuli I., 1973, .
29 - 3;
- Colonia Flavia Scupinorum (69 - 96)
 Tacitus, Ann. I 80, IV ; Mirkovi M.
,5 ( ) :
199, 27 - 31; IMS II, 23-2;
(VII Claudia), (V Macedonica), (V Alaudae)
., 1999, 23 - 2;

(IV Macedonica),
,
,
(IMS VI, 2 - 2; Duani S., 199,
2);

 IMS VI, n 39, 1, 3, , 8, 9, 1, 2,
. (. 4) , (Flavia),
3, , , , 7, 21 (VII Claudia),
, ,
1 (V Alaudae), 3 (V Macedonica),
39 (IV Macedonica); Mscy A., 1970,
(Quirina), .
8; IMS VI, 2 - 2; Duani S., 199,
(Scupi), Colonia Flavia Felix Dardanorum,
2
Colonia Flavia Scupinorum .
7 ., 1982, 3 - 8;
., 1999, 137 - 10; ;
.
Koraevi D., 1989, 102 - 10;
, ,
., 2002, 2 - , 11 1; Jovanova L., 200(b), 17 2; , .6 (.5)
., 2008, 203 - 208;3-4/2012

3-4/2012

8

3-4/2012

, ,
. ,
, , ,
, , , . , , .
. (. 4, 5, 8)

( )

,
,
.


.
,

(, ,
, ,
, , ,
),

.

, ,
, ,
, . (. 6)

. . ,
.. urbs quadrata,
,
.
(738 590 )
44 . ,
, (/
- /). : (cardo maximus)
(decumanus maximus),
(cardines decumani),
(insulae).
,
,
,
.7
(. 6 7)

,
III . ,
. ,
.
. 6

(?)

. 4

VII Cl.

. 5

Colonia Flavia Scupinorum

9

. 8. .

. 7.

, ,
,
, 250 , ,
.8 (. 3, 6, 4, 5 8)
. (ordo decurionum),

. ,
.
, (duumviri),
. .
(aediles) ,
, , ,
, .
, (questores).
,
.
(augustales), .
, , ,
. , ,
.9 ( 8)
(284 - 305)
III IV ,
, ,
, . -

3-4/2012
3-4/2012

0

3-4/2012

 ,
, , ,
V-VI .
, , , III
VI . : , ,
, ,
(), , , ,
.10 (. 1 9)
518 . , ,
V-VI ,
, , ,
. VI , VI , ,
582/3 .11 ,
, , , XXI ..12
.
, ,
. , ,
, , . , ,
, , . ,
, .
. 9.

8 ., 1982, 3 - 8;
., 1999, 137 - 10;
., 2002, 2 - , 11 1; Jovanova L., 200(b), 17
2; Jovanova L., 2008, 203 - 21;
9 IMS VI, 2 -28;
10 ., 1999, 2 - 28;
Koraevi D., 1989, 101 107;
., 2002,  - 1;
., 2008 (), 19 2, 3
78; Oncevska Todorovska M., 2009,
7 8; .,
2011, 3 378;
11 ., 200, 29
- 2;
12 ., 2002, 1 - 173;
., 2008 (a), 2 2; 3 ;

, , , , , .
- , .
, ( )
.
.10.

,



.
, , ,
, ,

.

,
.
,
. , , ( ), . ,
,
( ).
,
, .13 , .
,
.

, , . ,
, , .

14
. (. 10)

3-4/2012

3-4/2012

2

3-4/2012

 ( )
,
.
,
, . .
,
, .15
,
,
.16
,
. ,
.17 . .
.18 .
.

.19 , ,

.20 (. 4, 8)
( )
.
.
,

.21
( )
,
. , . 1960
, .22 ,
. .23 (40
18 ), 120 . , ,
- XII . . VI .24 (.11)

: 1.
( , XII X . ); 2.
(II III ); 3.
(II III ); 4.
(II V ); 5.
(III IV ); 6. (IV );
(V VI ). ( 12)
,

.11.

13 Toynbee J. M. C., 1972, 73 7

1 Mikuli I., 1971, 3 - 8;
., 1982, ;
., 2002, 189 - 193; Jovanova L.,
1993, 191 - 201; Jovanova L., 200,
2 - 3
1 Mikuli I., 1971, 78;
., 2002, 2 - 27, 192;
1 ., 2002, 192 - 193; IMS
VI, n , 11, 17, 71, 70;
Jovanova L., 2012, ;
17 IMS VI, n 30, 3, 8, 120, 78, 79,
; .,
1991, 221 -22
18 Mikuli I., 1971, 7
19 ., 2002, 192 - 193
20 . ., 1993, 1 - 1;
Jovanova L., 2009, 181 192;
21 Mikuli I., 1971, 78; .
., -

22 ukovi N., 190, 90

23 Mikuli I., 1971, 7 78
2 ., 1992, 192 199;
Jovanova L., 2002, 193 207;
Jovanova L., 200, 2 3

3

.12.

.13.

300 . , , , , ,
II IV .
,
.
, ,
II III , ,
IV . ,
,
IV .
,
, .

, .
,
.

. (. 11, 13 14).
,
,

(decumanus maximus).
,
.25 (.10 11)
,
,
.26 . .
(monumentum), .

,
(cippus).

.
.27 .28 , .29 ,

.30 (. 8, 11, 14)
, , . 24 , 20
29 .31
,
. /,

,
.

3-4/2012
.14.

3-4/2012



3-4/2012

.15.

III, IV ,
, ,
, . II
III ,
,
. III
, III, IV,
.
.
.
,
. ,
.

,
. (.15)

, .

, ,
III IV . , IV ,
, . , , . , ,
. , .
( )
,
, 5200 .
. 1970 - 1971 .
,
, , , .32 .
30
50 .
.

2 Jovanova L., 200, 2; Jovanova L.,

2008, 20 - 208
2 IMS VI, 37 0, 3 - 1; Mscy A.,
1970, , 7 8, fig. 20; Dobruna
Salihu E., 2003, 73 3; Jovanova
L., 2012, ;
27 Toynbee J. M. C., 1971, 79 - 82, 12,
23 - 2; ., 198, 12 13; Klemenc K. Kolek V. - Petru
P.., 1972, 9 - 23; Cambi N., 198, 1 107; Cambi N., 200,  7, 
, 81 82, 88 89, 101 103;
Starac A., 199, 70 72; Starac A.,
200, 21 2; IMS VI, 2, n 8, ,
1; Cermanovi Kuzmanovi A., 1990,
227 228;
28 IMS VI, 2, n 8, , 1;
29 IMS VI, 0, n 28, 0, 2, , 9, 7,
78, 79, 121, 127;
., 1991, 221 - 2;
.
., 1993, 1 1;
Jovanova L., 2012, ;
30 Cumont F., 192, 219; Salihu E., 1990,
20, note 78;
. - ., 1993,
1 1;
31 Jovanovi A., 200, 2; . ., 1990, 111 - 113; Kora
M. Golubovi S., 2009, 13;
Mihajlovi V., 2011, 23;
32 Mikuli I., 1970, 131 11; Mikuli
I., 1971(a), 3 ; Mikuli I., 1971,
3 8; ., 1982, ;

. 16



.17

.18

244 , 214 30 .33

,
1973 1994 , 66 .34 1996 1998 ,
352 660 .35 2008
2012 ,
. 3 , 4700
, 5200.36 (. 16 )

,
,
. (2010 - 2012 )
. 1
,37 150 ,
. ,
, . ( ) ,
.38
,
, XII
. . XII . .39

. , - (XII X . ),
.40 , . 18 VIII - VI
. . ,
. ,
.
.41 (. 17)

,

.

5200
I
IV .
( I
III ),

. , I
.
, , ,
,

3-4/2012
3-4/2012



3-4/2012

 III IV .42 (.18)

, 30 .

, ,
(decumanus maximus). ,
. , ,
.
,
. , , , ,
. , ,
, ,
. , , ,

. ,
,
, .
, , , ,
, , .

( ). ,
, . ,
,
. ,
.
,
, ,
.
,
,
.43 (.19 26)

.44
:
I -
,
(
,
, ).
. (.19)
II - ..

33 ., 197, 89 - 102, T. I - XII;

., 197, 109 - 13, . 1 - 78;
., 1979, 2 - 28, T. I V;
., 197(), 127 - 11; Mikuli
I., 197, 191 210; ., 1982, 
3 Koraevi D., 1973, 7 - 7; .,
1977, 171 - 17; Koraevi D., 1977(a), 193
198; ., 1978, 131 - 133;
. ., 1988, 1 17; . ., 1999,
203 - 28
3


.
.
3

. .
37

8-, -.
-


(


2012 ).
38 . - .,
;
39 ., 197, 89 - 102, T. I - XII;
.,197, 109 - 13, . 1 - 78;
., 1979, 2 - 28, T. I V;
. ., 1999, 203 28; ., 2008, 199 - 200;
., 200, 1 1
0 ., 2008, 199 - 200;
1 ., 2008, 199 - 201; .,
200, 87 - 97, 1 - 1; .,
1997, 70 - 13, 187 -211;
2 ., 197, 99, .
., 199, 23; .,
198, 99, 11, 128 - 129, Jovanovi .,
200, 23 3; Mihajlovi V., 2011, 1 30;
3 . ., 1999, 20 20



-
:

( Domavia).

.19

7

.20.

.21.

.22.

-

, .

. (. 20)
, ,
:
(.19)
(,
) (. 24)
(,
) (. 21)
(. 22)


,

. 45 (. 23)
,
. - .
( ).
( )
() (). (. 24)
,
-, - .

- (
: , ,
: , , : ).
,

, .
: ,46
- , ,47
, 48 .

. ,
,49 ,50 ,51 ,52 53 - - .54

,
. ,

3-4/2012
.23.

3-4/2012

8

3-4/2012


,
(bustum).
.
, . ,
(, , ), . , .
(ustrinum).

.24.
( ). (. 25)

,
. , (2 5 ), , ,
, . ,

(ustrinu).
,
, ,
.
,
.25
, . (. 20, 22, 39)

 ., 1979, 2; Jovanova
, ,
2002, 197 199
 ., 19, 3;
,
7 ., 198,  - 3;
. ,
., 198, 100 - 112;
,
Baum - Srejovi D., 19, 7 - 31;
., 198, 19 - 30;
, -
8 ., 1970, ;
55
9 Sgy ., 19, 7, 110 112;
. . :
0 ., 198,  3;
- ,56 , 57
1 ., 1970, ;
58
59
60
, . , .
2 Protase D., 192, 173 197;
3 ., 1979, 2;
,  ., 198, 10 110;
- .
 Jovanovi ., 198, 109;
 ., 1979, 2 - 2;
, 15 ( ,
61
. ., 1999,
) IV . . 203 - 28, Jovanova L., 2002, 193
207; Jovanova L., 200, 2 3;
7 Mikuli I., 1973(a), 71 - 83;
.
Wesolowski A., 1973, 97 12;
, , .
., 199, 91 - 112; .,
, , 2008, 27 - 2, 2 - 2;
. 8 ., 1990, 13 - 10;
., 200, 231 - 20;

9 .
- , ., 1983, 11 - 118;
0 ., 191, 20
,
- 23; Sokolovska V., 1978, 93
. ,
110;
1
., 1982, 177 - 18;

9

.26

.27

,

.
,
,
,

. ,

, , .

, ,
, .
,
, .62
.
III, .


, .
, .

, ,
, . ,
.63 (.26)

.28

3-4/2012

2 ., 1979, 2 - 29;

., 198,  - 7;
., 198, 110 112;
3 ., 197, 93, .,
198, 118 - 120, 10 - 13;
., 1991, 22, 227
 ., 2002, 202; .,
200, 2; . - .,
1990, 111 - 113; Kora . Golubovi S.,
2009, 13; Mihajlovi V., 2011, 23;

3-4/2012

70

3-4/2012

.
.
, ,
,
. ( 27 - 33)
,

. , ,
, . (.27, 28 29)
, .
, , ,
.64 ,


15 . , , ,
.
, I
.
,
(, ), .65
II - III ,
III, IV
.
, , - ,
,
, .66

( )
,
- .
:
. (. 28)

( , ,
. 29
) (. 29)

(. 27, 29 34)

, (. 30)
67 (. 31)
(. 32)
40.
, . . . ,
, ,
.
tabula ansatae. (. 31)

.
. (.32)
,

.30
, .


.
(), ,
. . , ,
, , , , , . 31

71

 .
. ,
,
. (. 33)

(area maceria cincta)

. 32

(,
) .
, ,
.
,
( ?) (Toynbee 1971, 73 100).
(
), ,
, ,
. (.34)

. 33

.
185
. ,
. .

. , , ,
.
,
. (. 35)
, ,
,

,
, - .
, .68

. ,
,

.

3-4/2012
. 34 (area maceria cincta)

3-4/2012

72

3-4/2012

 . ,
( )
terminus post quem III
IV .
-
,


(
III VI ).





.



.

. 35

. , ,
,
. ,

.
.
,
. (. 36) , ,
( ), .
,
, .
.69(. 11 14)
, ( , ,
) .70 ,
.
.
, I
.. .71
. , ,
-
, .

 ., 197, 89 - 99;
. ., 1999,
23; ., 198, 12 - 129;
Jovanovi ., 200, 33 3;
 ., 192/193, 72 - 73;
., 197, 99,
., 1970, 9; ., 198, ;
., 198, 99, 11, 128 129, . .,
1999, 23; Morris I., 1992, 31 70;
Jovanovi A., 200, 23 ; Kora
M. Golubovi S., 2009, 17,
Mihajlovi V., 2011, 1 2;
7 ., 1929, 80; .,
193,  - 10; ., 197,
111 - 11, fig. 3. ; .,
197, 93 - 9 T. IV 8. 10; VI 17; IMS
VI, n 30, 3, 18, 19, 1;
Dobruna Salihu E., 2003, 391 - 39;
Dobruna Salihu E., 200, n 28
287. fig. 2 27; .,
1973, 273 - 279;
., 1991, 221 - 22,
. 1 - 3;
. - ., 1993, 12, . 2;
Jovanova L., 2012, in print.
8
,


-
.
9 ., 1992, 191 -199;
Jovanova ., 2002, 193 19;
Jovanova ., 200, 2 3;
70 Mscy ., 1970, 3 - 7, Abb. 20; IMS
VI, 37 0; Jovanova, 2012
, ., 2012, ;
71 Mscy ., 1970, , 7, 8;
., 197, 122 123;

73

 , . ,
.
(. 4, 5, 8, 11, 13 31)

.36

.37

3-4/2012
. 38

3-4/2012

7

3-4/2012

(
)
, .

,
,
.
, ,
.

.
, , ,
( ,
,
, ,
. (. 19, 20, 22 37)

, , , ,
.
( )
.
,
,
,
. (. 27, 28, 38 40)

. ,
,

. , .
, ,
,
,
.
, , -

 , ,
.

. (. 39)
(,
), , (,
) ().

,
.
,

.
()
. (. 40)
.39
, , , ,
(Dis Manibus) .72
.

(emblema) ,
.

,
. .73

:
.40
, . .


.

.74 ,
, .
, , .
, .
( )
, .
, ,
, .
72 IMS VI 1982,  1;
,
73 ., 197, 93 - 9; .,
(collegium funeraticum).
1990, 13; .,
, ,
1992, 221 - 2; ., 193,
0; ., 1978, 9 - 0; Popovi
., 200, 7 7;
7 Cicero, De leg. II, 9/22; Toynbee . M. C.,
, -1971, 33 - ; Zotovi Lj., 1970, 21;
. (cultores), 7 Jovanova L., 200, 19 11;

., 2008, 212 21;
sodales macelli, ( ).75 (. 41)

7

6000


,
,
, , , ,
, , ,
, ,
,
,
,
,
,
,
.
, ,

- ,
, .
,
. ,

, , .

,
,
.

.41

Baum M. - Srejovi D., 19, Novi rezultati ispitivanja rimske nekropole u Sasama, lanci i graa za kulturnu istoriju
Istone Bosne VI, Tuzla, 7 31;
., 1978, , Maced. Acta Archaeol. , , 131 133;
Cambi N., 198, Salona i njene nekropole, Radovi Filozofskog fakulteta u Zadru, sv. 2 (12), Zadar, 1 107;
Cambi N., 200, Kiparstvo rimske Dalmacije, Split
Cermanovi Kuzmanovi A. 1990, Grobnica jedne ugledne porodice u Kolovratu kod Prijepolja, , Arheoloki Vestnik
1, Ljubljana, 227 23;
Cicero, Marcus Tullius, De Re Publica, De Legibus, Cambridge University Press 1928, Loeb Classical Library, an English
translation by Clinton Walker Keyes
Cumont F., 192, Sur le symbolisme funraire des Romains, Paris
Dobruna Salihu E., 2003, Plastika decorative dhe figurative e gurit n Dardani gjat kohs romake, sepulkrale dhe e
kultit, I, Prishtine
Dobruna Salihu E., 200, Plastika decorative dhe figurative e gurit n Dardani gjat kohs romake, sepulkrale dhe e
kultit, II, Prishtine
Duani S., 199, The frontier and the hinterland: The role of Scupi in Domitians wars on the Danube, Roman Limes
od the Middle and Lower Danub, Belgrade, 1 1;
Garaanin M. et D., 193 Krst, Tarinci, helenistiki grob pod humkom, Arheoloki Pregled , Beograd, 0;
Garaanin M., 198, Razmatranja o nekropolama tipa Mala Kopanica Sase, Godinjak Centra za balkanoloka
istraivanja ANUBIH IV, Sarajevo,  3;
., 193, , . , , 
;
., 1970, (I IV .),
XII/1, 1970, 1 9;
Evans A., 188, Antiquarian Reserches in Illuricum, Parts III - IV, Scupi, Skopia and Birthplace of Justinian,
Archaeologia vol. 9,79 - 17, Westminster
., 1999,
,

3-4/2012

3-4/2012

7

3-4/2012

 . ., . 1988, 1982,
Maced. Acta Archaeol. 9, , 1 17;
IMS vol. VI, 1982, Dragojevi Josifovska B. 1982, Inscriptions
de la Msie Suprieure (IMS), vol. VI, Scupi et la rgion de
Kumanovo, Beograd
., 1992, - , Maced. Acta
Archaeol. 13, , 191-199;
. - ., 1999, -
199, 203 28, Maced. acta Archaeol. 1,

Jovanova L., 2002, The disposition of Scupi (Colonia Flavia

Scupinorum) in relation to the necropolises from 1st - 3rd
centuries, in: The Roman and Late Roman City, Sofia, 318
321;
Jovanova L., 2002(a), Colonia Flavia Scupinorum - Western
necropolis grave forms and rituals, Histria Antiqua vol. 8,
Pula, 193 207;
Jovanova L., 200, Scupi from the 1st to the 3rd century
according to new archeologial und epigrafic evidence
Rmische Stdte und Festungen an der Donau, Akten der
Regionalen konferenz - 2003, Filozofski fakultet Beograd,
Beograd, 13 11;
Jovanova L., 200, Colonia Flavia Scupinorum: Topography,
disposition and structure of the city and its necropolises
from the first to the third century AD, Homage to Milutin
Garaanin, SASA Special Editions, Belgrade, 17 38;
., 2008, - Colonia Flavia Scupinorum,
I - III ,
Maced. acta Archaeol. 18, , 197 222;
., 2008 (a), , Colonia Flavia Scupinorum
( ),
Jovanova L., 2009, New veteran of the Legion VII (Claudia ?)
from Scupi with origin from Aquileia, Macedonian
Heritage, 3 - 3, Skopje, 181 192;
Jovanova L., 2012, Sepulchral monuments from Scupi (Colonia
Flavia Scupinorum), (International Scholarly Conference:
Funerary sculpture of Illyricum and Neighbouring Regions
of the Roman Empire, Split 27th 30th September 2009),
Split 2012 (in print);
. - ., 10
10/0. , , . 2,
.
., 198, ,

Jovanovi A., 200, Prologue to the Research of Inhumation in

Moesia Superior in the First to Third Centuries A.D,
22, , 23 ;
. - ., 1993,

, 3, , 11 1;
Klemenc, J. Kolek, V. - Petru, P. 1972, Antine grobnice v
empetru, Ljubljana
Koraevi D., 1973, Skupi, severna i istona nekropola,
Arheoloki Pregled 1, Beograd, 7 7;
., 1977,
, Maced. Acta Archaeol. 3,
, 13 177;
Koraevi D., 1977 (a) Jedan interesantan nalaz sa istone
nekropole Skupa, iva Antika 27, Skopje, 193 198;
Koraevi D., 1989, Urbanizam i arhitektura Skupa u svetlosti
arheolokih iskopavanja, Lihnid 7, Ohrid, 101 -107;
., 2002, , ,
Kora M. Golubovi S., 2009, Viminacium 2, Vie Grobalja,
Beograd
., 2001, ,
, I,

Liv. Titus Livius, Ab urbe condita, Periochae (Livy, History of

Rome, Loeb Classical Librarary, Cambridge - London 1997
Mihajlovi V., 2011, Inhumacija u ranorimskom periodu na
Centralnom Balkanu: odraz drutveno ideolokih
promena? Istraivanja br. 22, Novi Sad, 13 30;
., 1997,
,
Mikuli I., 1970, Skupi istona nekropola i j/i sektor gradskog
bedema, Arheoloki Pregled 12, Beograd, 131 11;
Mikuli I., 1971, Teritorija Skupa, iva Antika XXI/2, Skopje
1971, 3 - 8;
Mikuli I., 1971 (a), Skupi - istona nekropola 1971, Arheoloki
Pregled 13, Beograd, 3 ;
Mikuli I., 1973, From the Topography of Scupi, Archaeologia
Iugoslavica, XIV, Beograd, 29 3;
., 1973(), ,
X 2, Skopje, 22 27;
Mikuli I., 1973 (b), The west cemetery excavations in 19,
Studies in the Antiquities of Stobi I, Beograd, 97 12;
., 197, ,

2, , 109 13;
., 197, ,
XXIV XXV, 1973 - 197, , 89 102;
., 197() , 1970,

. 27, , 127 11;
Mikuli I., 197, Antiko staklo iz Skupi-a i ostali makedonski
nalazi, Arheoloki Vestnik SAZU XXV, Ljubljana, 191 210;
., 1979,
,
, , VIII,
, 2 28;
., 1982, ,
., 1999, ,
Morris I., 1992, Death - ritual and social structure in classical
antiquity, Cambridge
Mirkovi M., 199, The Iron Gates. and the roman policy on the
Moesian Limes 33 117, Roman Limes on the Middle and
Lower Danube, Belgrade, 27 0;
Mcsy A., 1970, Gesellschaft und Romanisation der rmischen
Provinz Moesia Superior, Budapest
., 2008, - ,
199 , Maced. acta Archaeol. 18,
, 27 270;
., 200, , . , 1998 - 2000, Maced. acta
Archaeol. 17, , 231 21;
., 200, ,
23, , 29 2;
Oncevska Todorovska M., 2009, Thermal facility in Skupi, NI
Institute for protection of the monuments of culture and
Museum Strumica, From the Symposium Water, Life
and Pleasure in 2008, Strumica, 7 8;
., 2011,
, Maced. acta
Archaeol. 17, , 3 377;
Papazoglu F., 199, Srednjebalkanska plemena plemena u
predrimsko doba, Posebna izdanja Centara za
balkanoloska istazivanja, Akadenija Nauka i Umetnosti
Bosne i Hercegovine XXX, Sarajevo
., 1990, -
-
, Maced. acta archaeol. 11, , 13 10;
., 197,
,

Popovi I., 200, The find of the Crypt of the Mausoleum:

Golden Jewellery and Votive Plaques, in arkamen: A
Tetrarchic Imperial Palace, Belgrade, 9 82;
Protase D., 192, Considerations sur les rites funeraires des
Daces, Dacia n.s. VI, Bucuresti, 173 197;
. . , (. . , . ,
1883)
., 200,
- ,
,
Sgy K., 19, Die Ausgrabungen im Rmischen Grberfeld von
Intercisa im Jahre 199, Intercisa I, 19, Budapest
Salihu E., 1990, Borova sisarka kao dekorativni motiv
sepulkralne plastike rimskog doba i njezina simbolocka
tradicija u podrucju Dardanije, Arheoloki Vestnik 1,
Ljubljana, 23 23;
., 1978,
, Maced. acta archeol. , Prilep, 93 110;
Sokolovska V., 1982, Isar - Marvinci, Sahranjivanje u predrimsko
doba, iva Antika 32/2, Skopje, 177 18;
., 1973, M. Valerius Marinus,
decurio Scupi, 9 - 10, 2,
1973, 273 279;
., 1991,
. ,
Maced. Acta Archaeol. 12, , 221 2;
., 19,
, XIII XIV, 192 - 3, , 9
8;
Starac A., 199, Rimske nadgrobne are u Puli i u Istri, Opuscula
archaeologica 19, Zagreb, 9 9;
Starac A., 200, Depictions in relief on funerary monumentsat
the Archeological Museum of Istria at Pula, Pula 200
ukovi N., 190, Scupi, Arheoloki Pregled 2, Beograd, 90;
Tacitus Tacitus Annales (Tacitus, The Annals of Imprial Rome,
Michael Grant, Penguin, London 19, rev. ed. 198)
Toynbee J. M. C., 1971, Death and burial in the Roman World,
London
., 1929, ,
. V 2, ,
71 8;
., 191, ,
XII, , 229 29;
Weselowski A., 1973, Burial customs in the west cemetery,
Studies in the Antiquities of Stobi I, Beograd, 97 12;
. - ., 1983,
.
- ,
X - XI, , 111 118;
., 198,
, VIII,
, 19 30;
., 1970,
I
VI , X, , 19 2;
., 198,
, Viminacium 1, , 1 0;
. - ., . 1990, Viminacium I,
,
, . - ., 199,
, 1992,
Maced. acta Archaeol. 1, ; 91 112;

77

Igor Kuzmanoski

rosopomorfnite sadovi, tkn. sadovi so lice, se specifi~en
tip na rimskoto grn~arsko proizvodstvo kade bazi~nite crti na
~ove~koto lice se plasti~no pretstaveni vrz osnovnata forma
na kerami~kiot sad.1 Nivnata rudimentarna izvedba se izdvojuva od anti~kata umetni~ka tradicija na antropomorfni vazi i sadovi koi naj~esto se
izrabotuvani vo kalap. Se javuvaat vo re~isi site rimski provincii, vo
periodot od I do po~etokot na V vek n.e., me|utoa se mnogu poretki vo odnos
na drugite kerami~ki tipovi. Otkrivani se vo gradski naselbi, voeni kampovi, no najmnogu na nekropolite i vo grobovite, poradi {to se i tesno
povrzani so pogrebniot kult.
So poslednite obemni za{titni iskopuvawa vodeni na prostorot od
Jugoisto~nata nekropola, brojot na ovoj tip na sadovi od Skupi se zgolemi
na sedum.2 Site primeroci poteknuvaat od prostorot na negovite nekropoli
i od samite grobovi. Od niv tri, celosno za~uvani, se otkrieni vo zatvore ni grobni celini, site kremacii. Drugite primeri se vo fragmenti, od koi
dva se vo dobra sostojba i na koi pretstavenoto lice re~isi celosno se sogleduva, a drugite dva se vo sosem mali fragmenti koi ne davaat dovolno elementi za rekonstrukcija i na likot i na sadot.
Otkrivaweto na prosopomorfnite sadovi vo Skupi e isklu~itelno
va`no, kako za sledeweto na kulturnite specifiki od raniot `ivot na rimskata kolonija, taka i za zbogatuvaweto na sevkupniot korpus na ovoj tip na
sadovi od celata imperija.
Vo slednite redovi, preku na{ite primeri, }e se obideme da go razgle dame pra{aweto dali vo stiliziraniot lik od ovie sadovi postoi osnova da
se sogleda izvesen obid za konkretizacija, odnosno namera da se portretira
konkretna individua.

1 Mitova-onova D., 1972, 203-211;

Brukner O.,1981, 3-3;
Braithwaite G., 198, 99-131;
Nikoli S. - Raikovi A., 2008,
13-13; Kuzmanoski I., 2011,
283-298.
2 Rakovoditel na
istra`uvawata na
Skupskite nekropoli e
Len~e Jovanova, kustossovetnik vo Muzej na
grad Skopje, na kogo vo
ovaa prilika se
zablagodaruvam poradi
otstapeniot materijal.

3-4/2012

3-4/2012

78

3-4/2012





-

Opis
Prviot primerok e izraboten ra~no (slika 1). Ima forma na pehar, so
izdol`eno jajcevidno telo.^ove~kiot lik e modeliran direktno od istata
glina na sadot, pred pe~eweto. Ve|ite se postaveni vedna{ pod rabot, blago
reljefno izvle~eni, so popre~ni kratki vre`ani crtki koi gi ozna~uvaat
vlaknencata. O~ite se pretstaveni so dve polukru`ni ispap~uvawa na koi
ima po edna dlaboka horizontalna crtka za ozna~uvawe na klepkite. Nosot
e dolg, tenok, izvle~en vo visok reljef, so mali zaseci strani~no, za nozdrite. Bradata e kuso potstrigana, vo gorniot del ozna~ena samo so kratki
vre`uvawa, dodeka dolnata polovina e predadena vo nizok reljef, povtorno
so vre`ani crtki. Ustata e tesna i blago otvorena, postignato so malo
vdlabnuvawe, a pod nea ima mala vertikalna bradi~ka. Pome|u ve|ite i bradata se predadeni u{ite so dve la~no izvieni lenti, na toj na~in zaokru`u vaj}i go celosno likot na sadot.
Vtoriot primerok e izraboten na grn~arsko trkalo so ovoidna forma
(slika 2). ^ove~koto lice e modelirano na gorniot del. Zatvoreno e vo
srcevidna forma definirana od ve|ite i bradata koja na dolniot kraj
zavr{uva vo tesna, koso izvle~ena kozja bradi~ka potencirana so dolgi

79

zakoseni zaseci. La~nite ve|i i strani~nata

brada se izraboteni od tesna reljefna lenta
izbrazdena so sitni vre`uvawa, a sli~ni
vre`uvawa se izvedeni i po rabot na reljefno izvle~enite u{i koi se perforirani i na koi visat bronzeni obetki so
listoviden privrzok. O~ite se predadeni
so dva koncentri~ni kruga so to~ka vo
sredinata, a ustata preku eden horizontalen zasek na koj edvaj se nasetuva dolnata usna. Nad nea se pretstaveni mustakite so plitki kru`ni pe~ateni vdlabnuvawa vo koi ima reljefni bradavi~ki,
a istiot ornament e grupiran i pod
u{ite vo grozdovidna forma, verojatno
povtorno so namera da prika`e prika~eni
obetki. Vo sredinata na liceto dominira
golem, reljefno izvle~en nos, koj na likot
mu dava naglasen grotesken izgled.
Tretiot celosno za~uvan sad e izraboten
na grn~arsko trkalo i ima forma na pehar so
ovoidna forma (slika 3). ^ove~kiot lik e modeliran na gornata tretina od sadot, vedna{ pod rabot.
Od gore e vookviren so ve|ite, pretstaveni preku {iroka la~na reljefna lenta nezna~itelno izbrazdena za naznaka
na vlaknencata. Levo i desno od nea se u{ite, visoko la~no izvle~eni.
O~ite se kru`ni, reljefno aplicirani, a me|u niv nosot so ostar klunest
profil. Ustata e predadena so visoko izvlekuvawe na gornata usna, blago
la~no podviena nadolu, davaj}i mu seop{t pateti~en izgled na likot.
Fragmentot e izraboten na grn~arsko trkalo. Ima izgled na {olja, a
crtite na ~ove~koto lice se dopolnitelno nalepeni preku celoto telo na
sadot (crte` 1). Site detali na likot se reljefno izvle~eni. Ve|ite se
predadeni so dve la~ni lenti koi se slevaat vo silno istaknat, tesen nos.
Levo i desno od nego se bademastite o~i na koi se pretstaveni i zenicite, a
uvoto e so polukru`na forma. Ustata, so blago senzualnite usni, e pojako
otvorena i na likot mu dava op{t vpe~atok na iznenadeno lice.
Vtoriot fragment pretstavuva del od val~esto
telo na sad izraboten na grn~arsko trkalo
(crte` 2). Facijalnite crti zalepeni za yidot
na sadot otkrivaat visoki, horizontalno
spoeni ve|i, ~ii vlaknenca se nazna~eni so
zbieni i zakoseni kratki vre`uvawa, normalen blago izvien nos i reljefna lenta za
u{nata {kolka. Karakteristi~no e {to vo
ovoj slu~aj o~ite ne se voop{to pretstaveni, iako ovoj nedostatok vizuelno se
nadopolnuva preku gustite vre`uvawa na
izvle~enite ve|i.

3-4/2012
3-4/2012

80

3-4/2012

Sadovite so lice naj~esto imaat

forma na pehar ili {olja, obi~no so
mali dimenzii od desetina santimetri
do stomni so pogolem format.
Izrabotuvani se ra~no ili na grn~ars ko trkalo so crtite aplicirani vo
tehnika na barbotin, plasti~no obraboteni od samiot yid na sadot, no i so
vre`uvawa i pe~ateni intervencii vrz
detalite od likot. Stilski, obrabotkata na likot se dvi`i od ednostavni,
sumarni i stilizirani crti, do poelaborirani, realisti~ni detali koi
ponekoga{ odat i do izrazit naturalizam. Liceto mo`e da bide so brada i kosa, no mo`e da bide i bez niv.
Sepak kaj pogolem broj od ovie sadovi imame naglaseni deformacii na
izvesni detali od likot, koi mu davaat karikaturalno-grotesken izgled.
Licata mo`e da bidat so naglaseni o~i, deformiran, svitkan nos, isplazen
jazik, so prika~eni obetki na u{ite, no ne retko pridru`eni i od drugi
detali aplicirani vrz niv kako {to se falus, gu{ter, zmii i drugo.
Dispozicijata pak na liceto mo`e da bide preku celata povr{ina na sadot,
so {to vizuelno samiot sad dobiva forma na glava ili, voobi~aeno, se
postavuva na gornata polovina ako se raboti za pogolem sad.
Vo osnova na vizuelnoto istaknuvawe na prosopomorfnite crti na
~ove~koto lice vrz sadot le`i fenomenot na maskata.3 Vpro~em maskata e
prisutna i vo samata geneza pri pojavata na licata vrz sadovite na italsko
tlo. Na najranite urni od tipot kanopi vo Etrurija, maskata so ~ove~ko
lice se aplicirala dopolnitelno vrz yidot na kerami~kiot sad.4 Izneseno e
mislewe deka i kerami~kite maski koi se pronajdeni vo rimskite grobovi
ili vo nivna blizina, i potvrdeni vo mnogu oblasti od Rimskoto Carstvo
vo periodot od I do III vek, bile dopolnitelno pricvrstuvani vrz yidovite
na urnite.5
Kaj golem broj od licata-maski se sogleduva su{testvena i formalna
sli~nost koja predo~uva postoewe na izvesni standardni tipovi koi im
bile poznati na zanaet~iite {to gi izrabotuvale ovie sadovi podednakvo,
spored sopstvenoto se}avawe ili prototip, ili spored upatstvata na nara~atelite. Vo osnova, tie prika`uvaat tipizirani likovi ~ii karakteristiki i atributi gi nabroivme podolu vo tekstot.
Sepak, edna {iroko prisutna pojava voo~liva na prika`anite lica
dosega ne bila poseriozno razgleduvana pri ikonografskata obrabotka na
ovie sadovi. Se raboti za licata kaj koi dominira mrtove~kiot izgled,
naglasen preku zatvorenite o~i i ne retko podotvorenata usta i kaj koi e
o~igledna tendencijata da se pretstavi po~inata individua, so {to oblikuvanoto lice dobiva pe~at na posmrtna maska (slika 1). I tokmu tuka i kaj
niv, iako generalno izvedeni grubo, stilizirano i {ematizirano, preku
delumniot realisti~ki izraz i poedini naturalisti~ki detali na liceto
(dolg, tesen nos, gusti ve|i itn.) se javuva dilemata dali postoi izvesna tendencija kon portretna izobrazba na pretstaveniot lik?
Posmrtnata maska e fenomen koja se javuva vo razli~ni istoriski periodi i koja pretstavuva del od tradicijata na prakti~no site regioni i na -

3 Mitova-D`onova D., 1972,

208-209; Brukner O., 1981,
3; Braithwaite G., 198, 12.
 Brendel O.J., 1978, 107.
5 Zotovi Q. - Jordovi ^.,
1990, 33.

81

rodi. Nejzinata uloga kako memento za pokojnikot e napravena so

cel da se spre~i minlivata egzistencija i fizi~koto dekomponirawe na teloto. Nezavisno od stepenot na realizmot so koj e pretstaven likot, generalno e prifateno misleweto deka posmrtnite maski
se izrabotuvani so intencija da li~at na samiot pokojnik. Zlatnite
maski od Trebeni{ta, verojatno kako i nivnite mikenski prethodnici, i pokraj {ematiziraniot pristap, bile napraveni so namera
da se za~uva, odnosno imitira likot na diviniziraniot pokojnik.6
Vrz posmrtnite lica-maski od na{ite sadovi nesomneno vlijanie izvr{ila i re~isi istovremenata pojava na gipsenite veristi~ki maski koi bile kalapeni direktno od licata na pokojnicite i
postavuvani isklu~ivo vo nivnite grobovi.7 Na sli~en na~in i
voso~nite maski na predcite od aristokratskite familii, koi bile
isto taka oformeni direktno od nivnite lica i koi{to se nosele
na pogrebnite povorki, mo`ele da izvr{at likovno i idejno
vlijanie vrz voobli~uvaweto na likovite od na{ite sadovi.8
Portreti?

 Kuzman P., 1997, 12.

7 Carroll M., 200, 38-39.
8 Iako naukata denes nema dadeno
definitiven odgovor dali ovie
maski bile posmrtni ili se
izrabotuvale dodeka licata bile
seu{te `ivi, se smeta deka dvata
tipa bile podednakvo zastapeni i
upotrebuvani vo gorespomenatite
celi. Op{irna diskusija za ovoj
problem so citirana literatura
vidi kaj: Pollini J., 2007, 237-28.
9 Kuzmanoski I., 2011, 290-293.
10 Nekolku primeri imaat i vre`ano
ime na zadniot del na sadot koj
osven mo`nosta toa da se odnesuva na grn~arot, ima golema verojatnost da go ozna~uva i imeto na
pokojnikot: Nikoli S. - Raikovi A.,
2008, 137, T. I, .
11 Mansuelli G.A., 19, 0, 188.
12 Gimbutas M., 193, 79. 3-4/2012

Spored dominantnata veristi~ka tradicija portretot podrazbira identi~nost, odnosno potpolna sli~nost so subjektot ~ija
pretstava e predmet na izrabotka. Vo toj kontekst, izvesnata doza na
naturalizam zabele`liva kaj nekoi od licata na prosopomorfnite
sadovi mo`e da bide indikator za portretna namera na izrabotuva~ite na ovie likovi, iako naturalisti~kite detali na pretstavenite lica ne se sami po sebe dovolen pokazatel deka se raboti za
konkretna li~nost. Tie, isto taka, mo`e podednakvo da govorat za
ve{tinata so koja se poigruva majstorot grn~ar pri kreiraweto
na sadovite so lice.
Tuka veruvam od krucijalna pomo{ e poznavaweto na samoto
zna~ewe na ovie likovi, odnosno odgovorot na pra{aweto kogo tie
vsu{nost pretstavuvaat? Vo edna prethodna studija iznesov hipoteza deka se raboti za lica koi gi pretstavuvaat predcite, odnosno
manite od onoj svet postaveni vo ramkite na grobnata celina za
za{tita na pokojnicite od vlijanijata na lo{ite sili.9 Vo toj kontekst, tipiziranite crti na likovite mo`at da se sfatat kako odraz
na sfa}aweto za kolektivniot entitet vo bitisuvaweto na zadgrobnite du{i ~ija invokacija na nadgrobnite spomenici e sumirana vo
terminot Diis Manibus. Me|utoa, so s poizrazenata verba vo za~u vuvawe na individualniot identitet na po~inatiot vo svetot na
mrtvite, sosema e vozmo`no vo odredena faza, kaj izvesen broj na
primeri, posebno kaj licata so posmrtni maski, da e ostvarena namerata za nalepuvawe na nekoja karakteristi~na crta od pretstavenata persona koja ja vozdignuva pojavata na likot do stepen na port ret.10 Na toj na~in soodnosot pome|u posebnoto so op{toto, izrazena
preku individualnosta na pokojnikot so kolektivniot entitet na
predcite, dobiva likovna refleksija vo karakteristi~nite crti
nalepeni vrz tipiziranata osnova na likot od sadot.
Mo`ebi poadekvatna primena za na{ite lica bi bila upotrebata na terminot portret so namera koj go zastapuva G.A. Manseli
preku primerot so antropomorfnite etrurski kanopi.11 Spored
toa, tie ne pretstvuvaat portreti vo sovremena smisla na zborot,

3-4/2012

82

3-4/2012

odnosno ne se mimeti~ki odraz ili sli~nost, tuku preku primitivni i stilizirani voop{teni crti koi verojatno sodr`at
izvesen sovremen prifatliv kriterium za identifikacija,
imaat namera da izobrazat odredena individua. Vo istata smisla, iako ne terminolo{ki, verojatno razmisluva i M. Gimbutas
koja za pomeranskite urni so lica, nezavisno od nivnata krajna stilizacija na izrazot, go doka`uva portretniot karakter na
istite so faktot {to na sadovite ne se sre}avaat dve podednakvo identi~ni lica.12 Idiosinkretizmot na ovie urni sepak
mo`e da se objasni so pri~ina {to izobrazbata na facijalnite
crti se izvr{uvala isklu~ivo ra~no i spored individualnata
ve{tina na grn~arot potpren vrz sopstvenata fantazija vo
kreiraweto na likot, a bazirana na zna~eweto na idejata za
prosopomorfniot sad.
Slabata varijacija na facijalnite crti, no i ~estoto povtoruvawe na oddelni morfolo{ki elementi ja otvoraat
mo`nosta za razgleduvawe na na{ite lica i kako na eden vid
znakovni simboli, odnosno semanti~ki portreti. Tie, iako ne
gi imitiraat karakteristikite na nivnite nositeli, preku
stilskite odliki i ikonografski belezi mo`ebi uka`uvaat na
opredelen op{testven rang ili status koj bi bil lesno prepoznatliv za sekoj sovremenik vo Rimskata Imperija. Ekskluzivniot status na ovoj tip na sadovi e potvrden i so toa {to od
pribli`no pet iljadi istra`eni grobovi vo nekropolite od
Skupi, vo niv se otkrieni samo tri. Primerot od sl. 3 e pronajden vo centralniot grob vo edna od gradbite ozna~eni kako
Memorii koi se rasporedeni ~elno pokraj glavniot pristapen
pat koj vodel kon rimskiot grad i koi sekako im pripa|ale na
nekoi od negovite vidni gra|ani.
* * *
Zasega, poseriozna intencija kon portretirawe spored tradicionalnoto sfa}awe za realizam edinstveno mo`e da se
detektira kaj licata so posmrten izgled. Drugite polisemi~ki
aspekti na terminot portret povrzani so ovie likovi sepak
}e mora da ostanat nere{eni dodeka ne se razjasni potpolno
vistinskata funkcija i zna~ewe, odnosno samata ontologija na
sadovite so lice.

Avtorot e arheolog kustos vo Muzejot na grad Skopje,

rakovoditel na sektor vo istra`uvaweto

Bibliografija
Braithwaite G., 198, Romano-British Face
Pots and Head Pots, Britannia, Vol.
15, 99-131.
Brendel O.J., 1978, Etruscan Art, New
Haven: Yale University Press.
Brukner O., 1981, Rimska keramika u
jugoslovenskom delu provincije Donje
Panonije, Beograd.
Carroll M., 200, Spirits of the Dead,
Roman Funerary Commemoration in
Western Europe, Oxford University
Press.
Gimbutas M., 193, The Balts, London.
Kuzman P., 1997, Umetnosta na
Trebeni{ta, Skopje.
Kuzmanoski I., 2011,
Prosopomorfni sadovi od
Skupi - Razgledi okolu
fenomenot sad so lice, MAA
(Macedoniae Acta Archaeologica) br.
20, Skopje, 283-298.
Mansuelli G. A., 19, Etruria And Early
Rome, London.
Mitova-D`onova D., 1972, Glineni
urni s izobra`enie na
~ove{ko lice ot Mizi, IAI
(Izvesti na arheologi~eski
institut) XXXIII, Sofija, 203211.
Nikoli S. - Raikovi A., 2008,
Prosopomorphic vessels from Moesia
Superior, Starinar LVIII, Beograd, 1313.
Pollini J., 2007, Ritualizing Death in
Republican Rome: Memory, Religion,
Class Struggle, and the Wax Ancestral
Mask Traditions Origin and Influence
on Veristic Portraiture, vo: Nicola
Laneri (ed), Performing Death, Social
Analyses in Funerary Traditions in the
Ancient Near East and Mediterranean,
The University of Chicago, 237-28.
Zotovi Q. - Jordovi ^., 1990,
Viminacium 1 - Nekropola
Vi{e Grobaqa, Beograd.

83

,
.
,
, , ,
.

, .

( 3 ...) ,
, , .
, ,
, ,

3-4/2012
3-4/2012

8

3-4/2012









16 15 ... 1 . 1 ... ,
.
, .2

,
. ,
, . , , , .
,

1 D. F. Grose 1989, .

2 Ibid. 9, -, 7; R. A.
Grossmann 2002, 

8

 . . .
. ,
.3 ,
, , .
.
. .
, 1 ..,
,
. , ,
, . ,
.
,
,
, .
.
, ,
(, , ),
, (),
, (), (, ).
,
, ,
,
.
.

. , ,
3 D. F. Grose 1989, 21-22; C.
1 4 .4 , ,
Isings 197, 1; R. A. Grossmann
. , ,
2002, 22; E. M. Stern, B. SchlickNolte 199, 81.
.
.

,
,
, j
. , ,
,
unguentum, , .

, , , .
,
, , ,
.
,
.
,

.

.
,

, ,

,
. ,
, ,

,

.
3-4/2012 .

3-4/2012

8

3-4/2012

 ,
6 : , ,
, , .
- (.1 2)
,
, .
(.1) (.2).
1 2 ,
.5
- (.3-6) 40% .
, .
, .
, , .
, 1:1, 1:2 1:3,
, ,
.
1 2 ,
3 .6
- , (.7 8). .
. .
1 2 .7
- (.9-11) , .
, . , ,
, . :
(.9),
(.10), (.11).
, 1 3 ,8

. , , ,
, 2
3 .
- (.12)
, . , 1 4 ,9
, , 2 3
.
-
4 ,
(.13 14). . 3 4 .10
,
,
. -

 G. De Tommaso 1990, 8; A.

-, .
- , .
197, 1-17; .
Bucovala 198, ; S. Petru
1972, T.LIV, sl.21; I. Lazar 2003,
178,187,19-19, sl. 0; I. Fadi
1989, 21-23; Idem. 200, 39,
kat.9; V.arovi Svetek 198, 28,
8, kat. 180, T.XVI, sl., T.XIX,
sl.3; V. Damevski 197, 3, T.1,
sl.; M.A. Rui 199, 22-23, 8,
T. XV, sl. 3; . 1999-2000,
21, ., .VI, .; F. Tartari
200, 73-78, T. IV, sl. 9, 97, 99,
T. V, sl. 101-110.
 ., . ,
1999, 203-28; G. De Tommaso
1990, -7; I. Lazar 2003, 18318, 19, sl. 0; Z. Buljevi 200,
89; C. Isings 197, 2-3; M.
Velikovi 197, 18, sl 9;
. 2009, .131,
302-30;  
2010, .199, .0,
271,33.
7 I. Fadi 1989, 37, kat.12; Idem.
200, 81, 11, 12; G. De
Tommaso 1990, 9; S. Petru
1972, T.CVI, sl. 20-2, 29-3; F.
Tartari 200, 0-7, 2,
T.III, sl. -80, .IV. 81-82; Idem.
200,, .XLI, sl.118; M.A.
Rui 199, 2, T. XVI, .9; .
Bucovala 198, 102.
8 Z. Buljevi 1999, 7; I. Lazar 2003,
17-180, 19; Z. Gregl, I. Lazar
2008, 8-8, 127-133, T. 17, sl.
3-; I. Fadi 1989, 37, 0,
kat.119; Idem 200, 77-80, 11,
kat.119; V.arovi Svetek 198,
2-27, . XIV, sl.2-7; F. Tartari
200, 2-7, T. II-III, sl. 8-3;
Idem. 200,3- , T. XLI, sl.
101-102; . Bucovala 198,
12-12.
9 C. Isings 197, 22; G. De Tommaso
1990, ; I. Lazar 2003, 197; F.
Tartari 200, 97-100, .9, .1813; A. -,
. - , .
197,170.
10 I. Lazar 2003, 193-19, 197, . 1,
.8..18; V.arovi Svetek 198,
29-30, , . 119, .13 .1; M.A.
Rui 199, 33, .-7, .22,
.3-; I. Fadi 1989, 32-33,
1, . 8-8; Idem. 200, 3,
1, . 8-8; . Bucovala
198, 9-9; . 2009,
31-318.

87

 , .

(.15) (.16 ).
, .
. . (.17) , . (.16)
, .11
1-3 , 4
12,
, 1 .

, ,

,
, , . .

1 .13 ,
.14 , , ,
. , ,
15,
.
(.
18-20). ,
.16
1 2 .
,
1 2 17.
.18

.
,
. , ,
. (. 21)
12 19, (.22)
20 (.23). ,
,
21
, , ,
1 ,
.
,
, ,
- 22,
3-4/2012

11 ,

,




.
12 I. Mikuli 197,19; Idem, 197,
90-91, 19, T.VIII/29; C. Isings,
197, 79-80; G. De Tommaso,1990,
; I. Lazar, 2003, 171-172, . 9,
8.3.2. 8.3.3; I. Fadi, 1989, 3
38, 2, . 101;
Idem,200, 71, 2, . 101;
V.arovi Svetek, 198, 2, . 12, .
2-3; M.A. Rui, 199, 21; .
Bucovala, 198, 81-83; N. Kunina,
Ancient Glass in the Hermitage
collection, 300-301, .228.
13 E.M. Stern, 199, 91; Whitehouse D.,
2001, 19.
1 E.M.Stern, 199, 93; Guldager Bilde
P. - Poulsen B., 2008, 29.
1 E.M.Stern, 199, 92.
1 ., 2011, 300.
17 I.Mikuli, 197, 19.
18 D.Whitehouse, 2001, 7; E.M.Stern,
199, 93; P.Guldager Bilde B.Poulsen, 2008, 29; G.De
Tommaso,1990, 8; . ,
2009, 280-281, 8; Idem. 200,
7-7; N.Kunina, 1997, 280-281,
.1-18.
19 I.Mikuli, 197,19-19
20 ., 2011, 30.
21., 2009, .11, 2727, Idem. 200, 7, . 2, 117;
  2010, 2,
.18; E.M.Stern, 199, 12-13
(

); D.Whitehouse,
2001, 3; N.Kunina, 1997, 280, .
8, .10-11.
22 E.M.Stern, 199, 12;
D.Whitehouse, 2001, 3.
23 ., 2011, 30.

88

3-4/2012

3-4/2012

 .23
,
.
,
. ,
,
,
. ,

, , .

.

,
, .
, ,
.
,
, ,
. , , , , ,

. ,
, ,
, .

.



.

Avtorot e arheolog kustos vo Muzejot na grad

Skopje, rakovoditel na sektor vo
istra`uvaweto

, A.,
- P
, 1 . ..  ..
,

, 2009.
Antonaras, .,
- Glass Vessels from Roman and Early
Christian Thessaloniki and its
Surroundings (1st century BC - th
century AD), Annales du 17me congrs de AHIV, Antwerp, 200.
Bucovala, .,
- Vase antice de sticla la tomis,
Constanta 198, .
Buljevic, Z.,
- Rimski stakleni balzamariji iz Salone,
Magisterska radnja, Zagreb 1999
()
- Stakleni balsamariji iz Salone, Drobci
antinega stekla, Ljubljana 200.
Velikovi, M.,
- Tipologija I hronologija rimskog stakla
iz Budve u zbirci narodnog muzeja u
Beogradu, Ljubljana 197.
 , 2010
Gregl, Z., Lazar, I.,
- Bakar, Staklo iz rimske nekropole,
Zagreb 2008.
Grose, D. F.,
- Early Ancient Glass, The Toledo
Museum of Art, New York 1989.
Grossmann, R. A.,
- Ancient Glass, New Haven 2002.
Guldager Bilde, P., Poulsen, B.,
- The temple of Castor and Pollux II.:
The finds, Roma 2008.
Damevski, V.,
- Pregled tipova staklenog posua iz
italskih, galskih, mediteranskih i porajnskih radionica na podruju Hrvatske
u doba rimskog carstva, Antino steklo
u Jugoslaviji, Arheoloki vestnik 2,
Ljubljana 197, 3.
De Tommaso, G.,
- Ampullae Vitreae, Contenitori in vetro
di unguenti e sostanze aromatiche
dellItalia Romana (I sec. a.C. III sec.
d.C.), Roma 1990, 8.
, .,
- ,
1-1, 19992000.
Isings, C. ,
- Roman Glass, Groningen 197.
, ., , .,
- ,

199 ., acedoniae
Acta Archaeologica 1, 1999,
203-28.
Kunina, N.,
- Ancient Glass in the Hermitage collection, St. Petersburg 1997.
Lazar, I.,
- Rimsko steklo Slovenije, Ljubljana
2003.
Mikuli, I. ,
- Antiko staklo iz Skupia I ostali
Makedonski nalazi, Arheoloki vestnik
XXV, Ljubljana 197.
Petru, S.,
- Emonske Nekropole, Ljubljana 1972.
, .,
-
, acedoniae Acta
Archaeologica 20, 2011, 299308.
Rui, M.A.,
- Rimsko Staklo u Srbiji, Beograd 199.
Stern, E. M.,
- Roman mold-blown glass: the first
through sixth centuries, Toledo 199.
Stern, E. M., Schlick-Nolte, B.,
- Early Glass of the Ancient World, 100
B.C. A.D. 0, Ostfildern 199, 19.
Tartari, F.,
- Prodhime Qelqi T Shekujve I-IV t
ers son n Shqipri, Durrs 200.
- La Ncropole du I-IV S C. De notre re
Durrachium, Durrs 200.
Fadi, I.,
- Rimsko Staklo Argyruntuma, Zadar
1989.
- Argyruntunm u odsjaju antikog stakla, Zadar 200.
Hervas, A.C.,
- Vidrios romanos, Museo de San Isidro,
Madrid 200.
-, A.,
- , ., ,
.,
- , ,
197.
Chapot, V.,
- Daremberg, C. Saglio, E., D.A.G.R., TZ, 1919, 91-198.
arovi Svetek, V.,
- Antiko staklo u Jugoslovenskom delu
provincije Donje Panonije, Novi Sad
198.
Whitehouse, D.,
- Roman Glass in the Corning Museum
of Glass, Vol. 2, New York 2001.

89