Professional Documents
Culture Documents
Historyczne Bitwy - 1807 - IŁAWA PRUSKA
Historyczne Bitwy - 1807 - IŁAWA PRUSKA
z11 L1N`
TOMASZ ROGACKI
PRUSKA IAWA 1807
Dom Wydawniczy Bellona
Warszawa 2004
WSTP
Kiedy Napoleon pokona Austri i Rosj na polach Auster
litz, Polacy oyli nadziej, e pjdzie dalej i przyniesie na
ich ziemie upragnion niepodlego. Tak si jednak nie
stao. Pokj w Pressburgu zakoczy t woj n. Dopiero
nastpny konflikt, jaki wybuch w padzierniku 1 806 r.
z Prusami, zakoczy si kompletnym rozbiciem ich armii
pod Auerstadt i Jen, a w konsekwencj i doprowadzi do
wkroczenia armii napoleoskiej na ziemie rdzennie polskie.
N a pocztku listopada 1 806 r. Napoleon zgromadzi
wzdu Odry 60 000 ludzi w V, II I i IX korpusach. Koo
Berlina stao dalsze 24 000 (gwardia, VI I K). Reszta wojsk
zwalczaa w tym czasie niedobitki pruskiej armii cigaj c
j na pnoc a do Lubeki.
Z uwagi na wczenie si do wojny Rosji korpusy
nadodrzaskie pomaszeroway w kierunKu Wisy. Za ni mi
ruszyo zgrupowanie berliskie, a sukcesywnie doczay
pozostae siy koczce pocig strategiczny za Prusakami.
W pierwszym zgrupowaniu dowodzonym przez marsz.
Murata posuwao si 70 000 ludzi, wchodzc na ziemie
polskie zaboru pruskiego szerokim wachlarzem, od Szcze
cina po Frankfurt. Sam Napoleon koncentowa koo
Poznania jeszcze 80 000 z korpusw I , I I I , VI , gwardii
6
i czci j azdy odwodowej . Siy te byy gotowe do dziaa
na pocztku grudnia.
00 pierwszego wielkiego manewru przeciw Rosj anom
cesarz zgromadzi porednio okoo 1 40 000 onierzy,
bezporednio - ponad 1 03 000. Wbrew swej zasadzie
o dziaaniach poczon mas, tym razem podzieli armi,
do czego skoni go zreszt trudny teren, warunki klimatycz
ne i trudnoci aprowizacyjne.
29 padziernika armia rosyjska dowodzona przez feld
marsz. Kaminskoja (na razie prowadzi j gen. Bennigsen)
przekroczya czterema kolumnami Niemen. 7 l istopada
osina lini Ek-Gerdany-Ostrw Maz.-Ciechanowiec.
Bennigsen, poprzedzaj c swoje wojska, stan tego dnia
kwater gwn w Putusku. Zebrane nad Wis siy
rosyjsko-pruskiej ari polowej liczyy 77 000 ludzi. W tym
byo nieco ponad 62 000 Rosjan i 1 5 000 Prusakw.
Oczekiwano nadejcia korpusu Buxhoevdena (w poowie
grudnia dotar do Wysokiego Maz. ), obejmujcego 4 dywi
zje w sile okoo 37 800 ludzi i 2 1 6 dzia.
Napoleon w dniach od 5 do 7 listopada zarzdzi marsz
Lannesa przez Starogard na Pi, Oavouta przez Pozna na
Gniezno, Augereau na Orezdenko i Hieronima ku Kaliszowi .
Oavout niebawem poszed dalej -na Spolno, a jego jazda
zaja 1 8 l istopada owicz. Lannes w tym dniu wszed do
Torunia, Augereau dwa dni pniej dotar do Bydgoszczy.
Wobec spodziewanej ofensywy Rosjan cesarz poleci
dalszy marsz w kierunku Warszawy, do ktrej Francuzi
wkroczyli 27 l istopada. W midzyczasie Napoleon wyda
dekret powoujcy do ycia Komisj Rzdzc j ako re
prezentacj narodu polskiego i organ wykonawczy.
Przymierzajc si do manewru przeciwko armii rosyj sko
-pruskiej Napoleon zaplanowa dziaanie dwoma grupami
korpusw -z kiemnku Torunia pod oglnym dowdztwem
Bemadotte' a i z kierun
k
u Warszawy pod osobistym roz
kazodawstwem.
7
Na pocztku grudnia Bennigsen zajmowa pozycje midzy
Wkr a Narwi, Buxhoevden doszed do Wysokiego Maz. 22
grudnia nad rosyjskimi dywizjami dowdztwo naczelne obj
stary i zniedoniay feldmarsz. Kaminskoj zarzdzaj c
ofensyw w kierunku na Koozb-Sochocin. Tymczasem
Augereau ju zdoa przerzuci swj VI I K przez Wis. Po
bojach pod Czamowem i Nasielskiem I I I K Davouta otwiera
przestrze operacyjn do dziaa si gwnych, ktre przepra
wiwszy si przez Wis przystpiy do wykonania zasadnicze
go planu. Augereau wyszed na Koozb, Lannes stan pod
Okuniem, dragoni Murata pod Borkowem.
Pynnie przebiegajcy manewr zakci grymas klimaty
czny -ocieplenie, jakie nastpio od 25 grudnia, zmienio
drogi w nieprzebyte bajora, co uratowao armi rosyjsk od
cikiej klski. Posuwajc si powoli w kierunku Wkry
zostaa powiadomiona o bojach pod Czarnowem i Nasiels
kiem. Bennigsen natychmiast zarzdzi koncentracj trzonu
armii pod Strzegocinem, skd rozpocz odwrt na Putusk
pod przykryciem grup osonowych.
Wieci nadesane 25 grudnia od Bernadotte' a utwierdziy
Napoleona w przekonaniu o odwrocie Rosjan na Ciechanw
lub Makw Maz. Cikie warunki pogodowe uniemoliwiay
waciwe rozpoznanie. Donioso ono jedynie o Rosjanach pod
opacinem, co dodatkowo potwierdzao przypuszczenia.
Pchn wic jazd na Nowe Mi asto. Ta spowodowaa
rozpoowienie dywizji Sackena, ktrej jedna cz posza na
Goymin, gdzie doczya do wojsk Golicyna. Jazda francuska
dotara do Soska. Jej ladem szed VII K, a za nim gwardia
dochodzc do opacina. Soult maszerowa na Sochocin,
Lannes na Putusk. 25 grudnia wieczorem przyby do
Goadkowa i rozpozna znaczne siy Rosjan. Davout zatrzy
ma si w Strzegocinie. Brakowao wieci od Bemadotte' a.
Feldmarsz. Kaminskoj waciwie ni e dowodzi ju sw
armi. Inicjatyw przej gen. Bennigsen i to o zebra pod
Putuskiem gwne siy, tj . 55 000 ludzi ze 1 00 dziaami
8
zamierzajc stawi tu opr. Tymczasem gen. Buxhoevden
by z jedn swoj dywizj w Makowie, podczas gdy
druga - Dochturowa - przebywaa w Goyminie, gdzie
wraz z czciami dywizji Golicyna i Sackena zebrao
si 1 7 000 ludzi.
26 grudnia cesarz rzuci na Goymin Davouta polecajc
mu zarazem by gotowym do zwrotu na Putusk (marszaek
zostawi do tego celu jedn dywizj). Augereau ruszy na
Goymin, Soult obra kierunek na Ciechanw, gdzie nadal
liczono na spotkanie gwnych si przeciwnika i zarazem
na nawizanie cznoci z Bemadotte' em.
Nadcigajce kolejno pod Goymin francuskie dywizje
Davouta, Murata, Augereau, pozbawione w wikszoci
artyleri i , ktra ugrzza w bocie, stary si z zajmuj cymi
obronne pozycje Rosj anami . Uporczywa walka trwaa a
do wieczora, po czym Rosj anie odeszli na Makw zo
stawiwszy na placu 1 1 00 zabitych i rannych oraz 1 0 dzia
(Francuzi 800).
Tego samego dnia doszo do cikiej bitwy pod Putus
kiem, gdzie Lannes rzuci si z 20 000 swoich onierzy na
55 000 Bennigsena. Mimo przewagi przeciwnika Lannes
przez cay czas utrzymywa inicjatyw dziaajc zaczepnie
na caym froncie. Oczywicie nie by w stanie wymc
decyzji , ale z chwil nadejcia na praw flank Rosjan
dywizji gen. Gudina z I I I K, Rosjanie nie majc zupenie
pojcia z jakimi siami maj do czynienia, utrzymali si
wprawdzie na pozycji , lecz w nocy rozpoczli odwrt na
Ostrok
Bj kosztowa Rosjan 5500 ludzi , Francuzw 3500.
Chocia adna ze stron nie odniosa zwycistwa Bennigsen
donis carowi baamutnie, e pokona 60 000 armi
dowodzon przez samego Napoleona.
Nastpnego dnia Napoleon przekona si, e jego manewr
upad nie tylko z powodu fatalnych warunkw pogodowych,
ale take z winy Bemadotte' a, ktry pozosta bezczynny
9
w Bieuniu. Jednoczenie przekona si o rzeczywistym
kierunku odwrotu Rosjan idcych na Kolno i Tykocin. 3 1
grudnia Francuzi dotarli do Omulwi. W tym momencie
cesarz zdecydowa si rozoy armi na leach zimowych
liczc, e do wznowienia dziaa wojennych dojdzie dopiero
na wiosn.
Zupenie niespodziewanie Bennigsen, ktremu car po
wierzy naczelne dowdztwo, zdecydowa si na zimow
ofensyw zakadajc sobie w niej rozbicie przynaj mniej
dwch francuskich korpusw i uzyskanie cznoci ldowej
z Gdaskiem, ktrego broni pruski garnizon. Z tego
powodu doszo do kampanii zimowej na Mazurach, czyli
w wczesnych Prusach Wschodnich, sfinal izowanej cik
bitw pod Prusk Iaw (Preussisch Eylau, dzi Bag
rationowsk).
TEATR DZIAA WOJENNYCH
Operacje, jakie miay miejsce podczas kampanii zimowej
1 807 r. , objy pas wczesnych Prus Wschodnich midzy
biegami rzek Drwca i Pisa, zamknity od poudnia biegiem
Wisy i sigajcy na pnocy po wysoczyzn warmisk
okolon miejscowociami: Bartoszyce, Lidzbark Warmiski,
Pienino, Braniewo, Pruska Hawa ' .
Teren pojezierza jest si lnie falisty i pagrkowaty.
Wzgrza tego terenu s uformowane z moren czoowych
o kopulastych agodnych zboczach. Wystpuj w maych
grupach pocitych nizinami , botami, jeziorami i rzekami.
W poczeniu z jeziorami wzgrza te stanowi znakomite
pozycje taktyczne. Przerzynajce si przez nie wskie
doliny rzek posiadaj urwiste i strome, trudne do prze
bycia, wwozy.
Pas pojezierza bierze swj pocztek midzy Toruniem
a Grudzidzem tworzc fal iste podoe o wysokoci do
1 50 m n. p. m. Za Drwc przeobraa si w obszar pagr
kowaty rozoony midzy Lubaw, Nidzic, Ostrd i 01-
sztynkiem, osigajc wysoko do 3 1 5 m n. p. m. , rejon ten
stanowi gwny wze hydrograficzny Prus Wschodnich.
I W opisie dziaa wojennych miejscowoci s podane zazwyczaj
w wersji polskojzycznej. Na kocu publikacji zaczony jest wykaz
mi ejscowoci wystpujcych w tekcie w wersji polskiej z niemieckimi
i ch odpowiednikami obowizujcymi na pocztku XIX w. i wystpujcymi
we wszystkich publikacjach obcojzycznych.
II
Std bowiem bior swj pocztek Drwca, Osa, Paska,
yna, Orzyc i Omulew. Dalej , przez Pasym-Ryn, przebiega
system wodny urozmaicony licznymi pagrkami o wysoko
ci 200 m n. p. m. Std teren obnia si ku pnocy w nizinne
pobrzee pruskie o wysokoci 1 00 m i ku poudniowi,
gdzie schodzi w bagniste i zalesione kwartay puszcz
Kurpiowskiej i Piskiej .
Poudniow podstaw obszaru stanowi Wisa, ktrej
brzegi poronite s lasem sosnowym, bd nagie. Rzeka
ozdobiona wielu wysepkami wije sobie koryto w rwnej
dolinie poprzecinanej gbokimi parowami, ktrymi ciel
si cienkie nitki drg biegnce do niej . Szeroko rzeki
w omawianym obszarze wynosi do 1 500 m.
Paska ni e stanowi powaniejszej przeszkody wodnej ,
ale przecina wikszo drg idcych ku Wile, posiadajc
miejscami urwiste brzegi moe by wykorzystywana do
dziaa opniajcych.
Powan za to przeszkod jest yna. Przecina ona
wszystkie drogi wiodce do Wisy. W grym swym biegu
posiada nieznaczn szeroko 9-1 2 m, w rodkowym do 1 7
m, a od Frydlandu do ujcia mieci si od 26-30 m. Dolina
rzeki w grnym biegu ma 42-53 m, brzegi strome, ale pod
Lidzbarkiem osiga nawet 640 m, tyle e cho brzegi ma
wysokie, to jednak mniej spadziste. Sama dolina jest raczej
sucha, gdzieniegdzie upstrzona bagniskami. Dolina grnej
i rodkowej yny tworzy korzystn pozycj obronn
utrudniaj c szczeglnie dziaania kawalerii .
Cay poudniowy pas Prus Wschodnich charakteryzuje
niezliczona ilo jezior. W obszarze nas interesujcym
cignie si tzw. pasymski pas jezior (od Jezioran po Pasym,
skd rozwidla si na Olsztynek i Szczytno), pas olsztyski
(od Nidzicy po Dobre Miasto) i pas zachodni (od Morga
przez Madyty, Iaw po Ostrd). Poza jeziorami cay ten
rejon jest silnie zalesiony - szczeglnie w kierunku
wschodnim. Wiksze kompleksy lene znajduj si w ob-
1 2
szarze midzy Olsztynem, Pasymiem i Nidzic, midzy
Ostrd a !aw i w rejonie Szczytna.
Uboga sie drg, zimowa pora i mae zaludnienie (w
1 800 r. 930 000 mieszkacw) czyniy t krain jeszcze
bardziej surow stawiajc pod znakiem zapytania kwesti
wyywienia z jej zasobw wojsk obu walczcych stron,
ktre objy bez maa 200 000 ludzi.
WIELKA ARMIA NA LEZACH
Napoleon, uznawszy manewr putuski za zakoczony, wyda
7 stycznia 1 807 r. z kwatery w Warszawie rozporzdzenia
dotyczce rozmieszczenia wojsk na leach zimowych (w
nawiasach podana liczba oficerw przez liczb onierzy) ' :
I K - marsz. J. Bernadotte - w obszarze Ostrda,
Kwidzyn, Elblg
DP -gen. Dupont (brygady: Rouyer, Legendre) -9 pip
(56/ 1 722), 32 pp (43/ 1 830), 96 pp (52/ 1 83 1 )
6 batalionw - 1 5 1 ofic. , 5383 on.
DP -gen. Rivaud (brygady: Pacthod, Maison) - 8 pp
(55/15 1 4), 45 pp (65/ 1 438), 54 pp (58/1 465)
6 batalionw - 178 ofic. , 441 7 on.
DP - gen. Drouet (brygady: Werle, Frere) - 27 pIp
(52/ 1 293), 94 pp (45/ 1 375), 95 pp (54/ 1 632)
6 batalionw - 1 5 1 ofic. , 4300 on.
Artyleri a, inynieria -55 ofic. , 1 61 5 on.
Dlk - gen. Tilly - 2 phuz. (25/378), 4 phuz.
( 1 7/296), 5 psk (27/445)
Dane osobowe pochodz z Sill/ation z dni 25 grudnia i 30 grudnia
1806 r" 1 7 stycznia. 20 stycznia, 2 1 stycznia i 25 stycznia 1 807 f. a wic
z okresu najbliszego rozegranej na pocztku lutego kampanii zimowej .
Jedynie dane liczebne dotyczce gwardii pochodz z II listopada 1 806 r.
Dywizja jazdy gen. Ti l l y doczya do I K w poowie stycznia, po
rozwizaniu doranie utworzonego 2 Korpusu Kawalerii Odwodowej.
1 4
1 8 batalionw, 9 szwadronw - 604 ofic. , 1 6 864
on.
4 ODrag. -gen. Sahuc (brygady: Laplanche, Margaron)
-puki 17 (30/4 15), 1 8 (36/525), 1 9 (30/520), 27 (32/556),
artyleria, pocigi (2/90)
1 2 szwadronw - 1 30 ofi c. , 2 1 06 on.
VI K - marsz. M. Ney - rejon Oziadowo, Mawa,
Chorzele, z awangardami na Wielbark. Magazyny, warsz
taty, depoty i park w Toruniu. Korpus stanowi cznik
midzy I a I V korpusami na styku ich le
OP - gen. Marchand (brygady: Ligier-Belair, Roguet)
-6 pIp (65/ 1 883), 39 pp (53/ 1 492), 69 pp (46/1 438), 76 pp
(55/ 1 580)
8 batalionw -2 1 9 ofi c. , 6393 on.
OP - gen. Gardanne (brygady: Marcognet, Labassee)
-25 pip ( 1 800), 27 pp (49/1 462), 50 pp (57/ 1 733), 59 pp
(5 1 / 1 35 1 )
9 batalionw - 1 57 ofic. , 6346 on.
Artyleria i inynieria (24/1 1 2 1 )
Bl k -gen. Col bert -3 phuz. (22/336), 1 0 psk (25/370)
17 batalionw, 6 szwadronw - 447 ofic. , 1 4 566
on.
2 ODrag. - gen. Grouchy (brygady: Milet, Roget)
- puki 3 (28/463), 6 (32/487) 1 0 (28/363) 1 1 (30/445),
artyleria i pocigi (2/86)
1 2 szwadronw 1 20 ofi c. , 1 764 on.
IV K - marsz. N. Soult - Przasnysz, Makw, powiat
pocki, magazyny ywnociowe, depoty, szpitale w Pocku.
Utrzymuje kontakt z VI K i I I I K na styku le
OP -gen. Saint-Hilaire (brygady: Candras, Vare) - 1 0
pIp (65/1 630), 3 6 pp (57/ 1 798), 43 pp (7 1 / 1 77 1 ) , 55 pp
(62/ 1 990), artyleria i pocigi (9/252)
8 batalionw -264 ofi c. , 7441 on.
1 5
DP - gen. Leval (brygady: Schiner, Ferey, Vivies)
-24 pip (58/ 1 766), 4 pp (65/2 1 84), 28 pp (62/ 1 796), 46
pp (57/ 1 859), 57 pp (64/2046), artyleria i pocigi (8/28 1 )
lO batalionw - 3 1 4 ofic. , 9932 on.
DP - gen. Legrand (brygady: Ledru, Levasseur)
- 26 pip (62/2052), b. tyr. korsyk. 27/579), b. tyr.
pad. (25/469), 1 8 pp (67/ 1 965), 75 pp (67/ 1 982), artyleria
konna i pocigi ( 1 0/405)
8 batalionw -258 ofic. , 7454 on.
Park, artyleria, inynieria (21 /636)
D1k - gen. Guyot - 8 phuz. (25/39 1 ), 1 6 phuz.
(28/464), 22 psk (25/364), artyleria i pocigi (3/ 1 56)
26 batalionw, 9 szwadronw - 9 1 8 ofc. , 26 438
on.
Dlk -gen. Lasalle (brygady: Lasalle, Milhaud, Wattier)
- l phuz. (23/223), 1 3 phuz. (24/345), 1 1 psk (24/444), p.
szwol. bawar. (24/376)
1 2 szwadronw - 95 ofi c. , 1 386 on.
2 brygady 2DDrag. - 5 (24/542), 1 2 (21 /3 1 6),
9 (24/373), 2 1 (28/495), artyleria i pocigi (4/7 1 )
1 2 szwadronw - \Ol ofic. , 1 777 on.
Razem 24 szwadrony - 1 96 ofic. , 3 1 85 on. stoj cych
nad Orzyc stanowicych wraz z jazd I V K oson
jego kwater
VII K - marsz. Ch. Augereau - okolice Wyszogrodu
a po prawy brzeg Wkry, Motawy i Ponki z pozo
stawieniem Nowego Miasta i Sochocina IVK. Szpitale,
magazyny, zakady w Wyszogrodzie
OP -gen. Disjardins (brygady: Lapisse, Lefranc) - 1 6
pip ( 1 859
, 1 4 pp ( 1 65 1 ), 44 pp ( 1 41 3), 1 05 pp ( 1 505)
9 batalionw -6428 ofic. i on.
DP - gen. Heudelet (brygady: Amey, Sarut) - 7 pip
(200 l), 24 pp (23 1 2), 63 pp ( 1 670)
8 batalionw - 5983 ofic. i on.
1 6
Artyleria i inynieria (335)
Park ( 1 280)
Blk - gen. Duronsel - 7 psk (443), 20 psk (484),
artyleria i pocigi ( 1 84)
6 szwadronw - 1 1 1 1 ofic. i on.
1 7 batalionw, 6 szwadronw - 1 5 1 37 ofic. i on.
n K - marsz. N. Davout - lewy brzeg Wkry po
Goymin i Putusk oraz rzek Orzyc, rejon midzy Narwi
a Bugiem po Ostrok, ktr obsadzi, jeeli przeciwnik j
opuci, sw lekk jazd i 5 DDrag. Serock i wszystkie
wioski w okolicy pozostawi dla V K wraz z prawym
brzegiem Bugu - od ujcia Narwi do Bugu. W Putusku
-kwatera i magazyny
DP - gen. Morand (brygady: d' Honnieres, Brouard)
1 3 pip (49/ 1 228), 1 7 pp (48/ 1 59 1 ), 30 pp (46/ 1 297), 5 1
pp (55/1 368), 6 1 pp (52/ 1 398)
DP -gen. Friant (brygady: Lochet, Grandeau) -33 pp
(48/ 1 352), 48 pp (57/ 1 535), 1 08 pp (48/ 1 577), 1 1 1 pp
(44/ 1 406)
DP - gen. Gudin (brygady: Petit, Gauthier) 1 2 pp
(30/987), 21 pp (56/ 1 5 1 3), 25 pp (38/ 1 403), 85 pp (27/ 1 1 54)
Artyleria i inynieria (40/1 465)
Dlk -gen. Marulaz 1 psk ( 1 6/258), 2 psk ( 1 4/ 1 82),
12 psk (21 /263)
26 batalionw, 9 szwadronw -689 ofic., 1 9 968 on.
5 DDrag. - gen. Becker (brygady: Boussart, Viallanes)
-puki 1 3 (26/448), 22 (29/40 1 ), 1 5 (22/263), 25 (30/5 1 2),
artyleria i pocigi (2/78)
1 2 szwadronw 1 09 ofi c. , 1 702 on.
V K marsz. J. Lannes - zaj punkt w Serocku,
jazda lekka w wioskach na prawym brzegu Bugu do ujcia
Narwi po Brok; pozostaa cz dywizji Gazana zaja
rejon midzy Bugiem, Wis a granic austriack, dywizja
1 7
Sucheta -Prag i przedmiecia Warszawy, gdzie stana
te kwatera
OP - gen. Suchet (brygady: Claparede, ReiI le, Vedel)
- 1 7 pip (43/ 1 446), 34 pp (54/ 1 592), 40 pp (57/ 1 339), 64
pp (30/883), 88 pp (29/945)
OP - gen. Gazan (brygady: Graindogre, Campana)
- 2 1 pip (25/1 544), 28 pp (59/ 1 453), 1 00 pp (65/ 1 832),
1 03 pp (67/1 849)
Artyleria i inynieria, parki (3 1 / 1 337)
Dk - gen. Treilliard - 9 phuz. (23/394), 10 phuz.
( 1 6/405), 2 1 psk (23/446)
2 1 batalionw, 9 szwadronw - 522 ofi c. , 1 5 465
on.
Brygada huzarw - gen. Latour-Maubourg - stana
na prawym brzegu Wisy midzy Pockiem a Wyszogrodem
nie zajmujc tych miast, kwatera w Bodzanowie
Skad: 5 phuz. (23/301 ), 7 phuz. (30/33 1 )
6 szwadronw -5 3 ofi c. , 632 on.
BOrag. - gen. Marisy (z 3 DOrag.) - na prawym
brzegu Wisy od Pocka (nie zajmujc go) po Dobrzy
i Bolkowo
Skad: 8 pdrag. (29/4 1 4), 1 6 pdrag. (23/670)
6 szwadronw - 52 ofi c. , 1 084 on.
I DDrag. -gen. Klein -od Dobrzynia po Bobrowniki,
gdzie zatrzymaa si kwatera gwna
- brygady Fenerolza, Fauconeta - puki 1 (27/229),
2 (22/359), 4 ( 1 6/305), 1 4 (23/325), 20 (2 1 /265), 26 (2 1 /355)
1 8 szwadronw - 1 30 ofic. , 1 838 on.
I DKc - gen. Nansouty - nad Pilic z centrum pod
Raw, gdzie kwatera, skady ywnoci i zakady
- brygady Defrance' a, Lahoussaye' a, Saint-Germaina
- l pkarab. (25/408), 2 pkarab. (26/41 0), 2 pkir. (29/446),
3 pkir. (24/449), 9 pkir. (26/457), 12 pkir. (22/435)
" lu8k8 luW8 l
1 8
Artyleria i pocigi (6/ 1 52)
1 8 szwadronw - 1 59 ofic. , 2757 on.
2 DKir. - gen. D' Hautpoul - Oolub, Rypin, Sierpc,
z warsztatami i artyleri w Toruniu
- brygady Saint-Sulpice' a, Iementa l (21 /359),
5 (20/363), 1 0 (22/338), 1 1 (20/307)
Artyleria i pocigi (2/ l 00)
1 2 szwadronw - 85 ofic. , 1 467 on.
Park artylerii - czyca, gdzie zostay urzdzone
zakady naprawcze oraz ulokowane depoty kawalerii
Kaw. gwardii - marsz. 1. Bessieres - za wyjtkiem
4 szwadronw bdcych w Warszawie - zaja rejon
na lewym brzegu Wisy a po Biaok z artyleri
i ambulansami
Piechota gwardii -w Warszawie
Skad: brygada strzelcw konnych gw. , gen. Lepic
(66/986), komp. mamelukw pk. Dahlmanna, brygada
grenadierw konnych gw. gen. Walthera (64/8 1 8)
Brygada strzelcw pieszych, gen. Soules (91 / 1 689),
brygada grenadierw pieszych, gen. Dorsenne (92/1 525)
Szwadron andarmerii wyborczej, pk. Jacquin ( 1 1 /23 1 )
Artyleria, gen. Couin (24/503), kompania marynarzy
(4/99), pocigi , administracja (22/ 1 6 |)
8 batalionw, 1 6 szwadronw -374 ofic. , 60 1 2 on.
Podsumowujc cao tych si dowiadujemy si, e
w styczniu Napoleon dysponowa do nowych dziaa armi
obejmujc przeszo 1 35 000 onierzy (w tym ponad
25 800 jazdy). Do tego dochodzia idca z Kalisza dywizja
grenadierw (DO) gen. Oudinota (5000 on. ) i garnizon
Warszawy pod gen. Lemmarois (4000 on. ).
1 9
Intendent Wielkiej Armii gen. Daru otrzyma dyspozycje
dla urzdzenia szpitali w Kwidzyniu (dla I K), Toruniu (dla
Neya i d' Hautpoula), Pocku (dla Soulta), w Wyszogrodzie
i owiczu (dla Augereau), Putusku (dla Davouta) i w War
szawie (dla Lannesa). W punktach tych maj te by
przygotowane miejsca dla wszystkich depotw korpusw.
Napoleon wyda te dyspozycje co do organizacji wyy
wienia i stworzenia wielkich magazynw ywnociowych dla
1 00 000 ludzi na dziesi dni, 30 000 miar owsa i 1 0
piekai. Dopuci nawet, by Bemadotte i Ney mogli posiada
mae magazyny ywnoci i szpitale speniaj ce poredni
rol. Poza tym zarzdzi jeszcze organizacj maych skadw
ywnociowych w Mawie (dla Neya), Przasnyszu, Ciechano
wie i Sochocinie (dla Soulta). Magazyny te byy organizowa
ne pod okiem Daru i przy ci sej wsppracy Komisji
Rzdzcej, przy czym wielkie usugi odda tu Jzef Wybicki.
Zarzdzenia Napoleona co do aprowizacj i podyktowane
byy trosk o wyywienie armii w tak ubogich i sabo
zaludnionych rejonach, w dodatku w zimowej porze. To
wanie te elementy skoniy go do organizacji systemu
magazynowego, ktry armia francuska zarzucia jeszcze
w dobie rewolucji kierujc si zasad, e wojna powinna
ywi wojn.
8 stycznia wyszy dalsze rozkazy dotyczce:
- ufortyfikowania Serocka z dwoma przyczkami
mostowymi w celu osony przepraw przez Bug i Narew,
- wzniesienia trzech przyczkw mostowych pod Mod
linem,
- budowy przyczka mostowego pod Putuskiem na
lewym brzegu Narwi,
- ustawienia omiu redut na Pradze, ktre osoni most
warszawski,
- wzmocnienia fortyfikacj i Torunia, umocnienia domi
nujcych wzgrz oraz wybudowania przyczka mostowego
na lewym brzegu Wisy.
20
Napoleon spodziewa si, i do l marca wszystkie te
zamierzenia zostan zrealizowane.
Nie zapomnia te cesarz o frontach ociennych i rezer
wach. Marsz. Mortierowi na Pomorzu Szwedzkim poleci
zaj Stralsund, a przy sprzyjajcej okazji opanowa take
wysp Rugi. Do wojsk ks. Hieronima Bonaparte wysa na
odni ku z dwoma
szwadronami huzarw izumskich i 2 dziaami konnymi na
przedzie.
Ledwie Barclay zdy przygotowa lini bojow, a ju
okoo godz. 1 5. 00 pojawili si Francuzi. Ich tyraliery
zaczy posuwa si w kierunku zalesionych kwartaw,
a Barclay w ostatniej chwili wzmocni 3 puk jegrw 20
pukiem, wysunit pozycj za dwoma szwadronami pod
Dorochowem, gdzie obj dowdztwo. Ten niewielki stosun
kowo oddzia zacz powoli ustpowa w walce, natomiast
obydwa dziaa konne zasypane ogniem fracuskiej artylerii
pozostay waciwie bez obsugi. Po p godzinie bowiem
pady wszystkie konie, a z kanonierw przy yciu zostao
raptem czterech.
Teraz francuscy huzarzy i stelcy konni ( 1 6 puk szaserw
z brygady kawalerii gen. Guyota, brygada jazdy gen. Colberta
3 huzarw i 1 0 strzelcw) ruszyli z miejsca do szary,
zostali jednak zamani w ogniu dzia artylerii konnej i szar
huzarw izumskich oraz kozakw. Ci, ktrzy dotarli do
6 1
rozpadliny, powpadali tam na eb, na szyj, po czym ju
bez koni, wdrapywali si na gr i uciekali pod oson
nadcigajcych bagnetw piechoty Soulta. Identycznie zako
czya si akcja dragonw, przy czym rosyj sld kontratak
wsparli jeszcze huzarzy oliopolscy, ktrzy bez rozkazu
ruszyli w pocig za Francuzami. W przeciwuderzeniu
Francuzi z kolei odrzucili huzarw oliopolskich oraz izum
skich, ktre to puld w nieporzdku cofny si na pierwotne
pozycje. Do powtrego natarcia przeszli francuscy dragoni .
Puk kostromsld zebrany w czworobok cofa si odgryzaj c
si ogniem, kiedy na powrt zebrane puki huzarw rosyjs
kich ponownie zaatakoway przymuszajc dragonw do
odwrotu. Zgin dowdca 6 puku dragonw pk Lebrun.
Obserwujcy bj Napoleon poleci wwczas rzuci do
akcji kirasjerw d' Hautpoula, z ktrych na miejscu byy
l i 1 0 puki. Ci w zwartych szykach, z dowdc na czele,
przewrcili jazd przeciwnika rozbijajc j zupenie, prze
byli most i w gwatownym ataku rozbili czworobol puku
kostromskiego biorc 4 dziaa i 2 chorgwie oraz wielu
jecw. Wprawdzie I pukowi jegrw udao si podczas
odwrotu z zalesionego wzgrza odbi francuskich drago
nw, to jednak niebawem musia on sobie bagnetem
otworzy dalsz drog. Jedynie lewemu skrzydu udao si
odeprze wszystkie ataki, po czym cofno si ono w ty
dochodzc do kolejnego zalesionego rejonu. Tymczasem
Barclay przyby na zagroony odcinek z przysanymi mu
akurat 5 batal ionami pod ks. Dogorukim, ale w midzy
czasie jegrzy wycofali si z zaj mowanych pozycji , a do
ataku przesza dywizja gen. Legranda zdobywajc Dwrzno.
Teraz Francuzi zamierzali odci jegrw od Growa
Iaweckiego wic zarazem walk stawiajcego opr
w centrum ks. Dogorukiego.
Rosjanie prbowali jeszcze odzyska Dwrzno, ale
zaskoczeni ponown szar ldrasjerw, zaczli ustpowa
pozostawiwszy w sumie 2000 zabitych i rannych, 5 dzia
62
oraz dwie chorgwie. Walki przerway zapadaj ce cie
mnoci . Odwrt rosyjski odbywa si pod oson na
desanych od ks. Golicyna puku leibkirasjerw i puku
kirasjerw w. Jerzego.
Dwrzno od Growa laweckiego dzieliy jedynie 3 km.
Bennigsen, nie widzc w tej sytuacji moliwoci stawienia
czoa, zarzdzi czwarty ju z kolei nocny marsz z 6 na
7 lutego kierujc go na Prusk Baw (20 km).
Cesarz tymczasem, zachwycony wspania szar kiras
jerw, ucaowa gen. d' Hautpoula przed frontem dywizji .
Ten w zachwycie wykrzykn : Po takim zaszczycie powi
nienem zgi n dla Waszej Cesarskiej Moci ! (nota bene
stao si to dwa dni pniej pod Prusk naw). Waciwie
ten niezwyky sukces kirasjerw stanowi swoisty wyjtek,
poniewa cika jazda nie nadawaa si w zasadzie do
dziaa na ograniczonych przestrzeniach. Nader czsto
zdarzaj si jednak wyjtki od reguy, czego innym przy
kadem w tej kampani i bdzie przyjcie szary przeciwnika
przez jazd w miejscu (o tym dalej), czy w 1 808 r. szalona
szara polskich szwoleerw pod Somosierr. Przypadki te
mona by zreszt mnoy w nieskoczono, a ich zaist
nienie zaley zarwno od zbiegu rnych okolicznoci, jak
i wyczucia sytuacji przez dowdc.
Wracajmy jednak na teren kampani i . Marsz. Soult zaj
teraz stanowiska przed kawaleri, cesarz za stan kwater
pod Gldami. Pewny, e Rosjanie tym razem pozostan na
pozycji , zacz przygotowania do generalnej rozprawy pod
Growem Iaweckim.
W tym dni u doszo do jeszcze jednego wikszego starcia.
Ot Davout, dowiedziawszy si, e w Lidzbarku Warmi
ski m stoi rosyjska zaoga osaniaj ca magazyny i lazarety,
rzuci tam po lewym brzegu yny, marszem na aniewo,
2 dywizj Frianta, a po przeciwnym brzegu I dywizj
Moranda z brygad kawalerii Marulaza. Morand nadszed
pierwszy i od razu uderzy na przedmiecie i most siami
63
dwch pukw ( 1 3 lek, 1 7 li niowy) wyrzucajc Rosjan
z miasta, ktre pod wieczr opanowano w caoci . Dziea
dokoczy Friant, ktry przybywszy z przeciwnej strony,
wyrzuci cofajcych si Rosjan z gwnej drogi . Stracili oni
w boju prawie 1 000 ludzi .
Davout, majc rozkaz posuwa si po bartoszyckiej
drodze tak daleko, jak to tylko moliwe - by nadal
zagraa lewej flance przeciwnika - nie zatrzyma si
w miecie, lecz ruszy dalej - na Growo Baweckie.
Co do Lestoqa, to odebrawszy rozkazy Bennigsena
z nocy 5 lutego, ruszy 6 o godz. 9. 00 planujc w tym dniu
osign rejon Dugobr-Pakosze. Nie cigany przez Fran
cuzw, ktrzy na razie zgubili jego lad, a widzc ogromne
zmczenie swych wojsk, wykona jedynie may marsz na
Augustyny, po czym zarzdzi dzie odpoczynku. Prittwitz
obsadzi okolice Bori t i Kierpajn, dragoni Auera stali
w Pieninie i ajsach. Teraz Lestoq wysa por. Kurssela
po dalsze rozkazy do Bennigsena. Powrci on niebawem
z poleceniem, aby korpus szed dalej na Raniec i poczy
si z Rosjanami w Pruskiej Iawie, poniewa w tym
kierunku zmierza dalszy rosyjski odwrt.
BITWA POD PRUSK IAW
(7-8 LUTEGO 1 807 R.)
Bennigsen, prowadzc nieustanny odwrt, zamierza teraz
marszem przez Prusk Iaw doj do Wgorzewa i tam
doczeka si posikw, ktre umoliwiyby mu podjcie
nowych krokw zaczepnych. Lestoq mia w tym czasie
zebra swoje siy pod Krlewcem.
Gwnodowodzcy rosyjski przybywszy do Pruskiej
Iawy zdecydowa si jednak na stawienie w tym miejscu
oporu. Zmuszay go te zreszt do tego okolicznoci.
Jeszcze jeden nocny marsz mg zupenie pozbawi armi
resztek odpornoci, a i tak pewnie nie uratowaby jej od
pocigu. Z kolei postj w Pruskiej Hawie dawa moliwo
zebrania wojska pozostawiajc nadal swobod dziaania
- marsz na Krlewiec bd odwrt ku wasnej granicy.
Armia rosyjska, nie zatrzymujc si zatem w Growie
Haweckim, przesza jeszcze jednym nocnym marszem na
Prusk Haw, gdzie dotara 7 lutego rano. Jako e posuwaa
si w jednej kolumnie, Bagration by zmuszony pozosta
z ariergard do samego rana pod Growem Iaweckim,
w okolicach ktrego ju o godz. 7.00 rano pojawiy si
czowki jazdy Murata i IV K Soul ta.
.
65
BJ O PRUSK IW 7 LUTEGO
Bagration, cofajc si zwolna przed naciskaj cymi
go Francuzami, doszed do wyniosoci Ziegelhof, roz
cigajcej si na poudniowy zachd od Pruskiej Iawy
- midzy Griinhofchen a jeziorem Waschkeiter oraz
kompleksem lenym okrywajcym drog z Growa la
weckiego.
Bennigsen, chcc zyska na czasie, by zebra cao
wojsk oraz cik artyleri, ktra sza okrn drog,
podesa Bagrationowi t cz jazdy, ktra jeszcze bya
w marszu, tj . puk dragonw petersburskich i puk uanw
litewskich, a krtko potem jeszcze puki : leibkirasjerw,
dragonw ingermanladzkich i kargopolskich. Po nich nade
szo jeszcze par pukw 8 dywizji .
Wzniesienia midzy Torfbruch a jeziorem Tenknitter
obsadzia konna bateria Jermoowa. Za ni w dwch
liniach stana piechota gen. Markowa: puki muszkieterw
pskowskich i sofijskich w pierwszej , puk grenadierw
w drugiej linii -na skraju zamarznitego jeziora Tenknit
ter. Lewe skrzydo utworzya cz l puku jegrw, reszta
tego puku zostaa rozrzucona w cienkiej linii przed frontem
caej pozycji . Jeden puk muszkieterw obsadzi wzgrza
za jeziorem Tenknitter. Przybye puki 8 dywizji zajy
stanowiska za Torfbruch opierajc si skrzydami o drogi
z Growa laweckiego i Lidzbarka Warmiskiego. Przed
ich frontem - na skraj u jeziora Waschkeiter 1 4 dzia.
Skrzyda zabezpieczya jazda -na samym skraju, nieopo
dal Storchnest, 10 szwadronw, midzy Freiheit a jeziorem
Tenknitter 30 szwadronw i midzy jeziorami Waschkeiter
i Lange -na drodze do Lidzbarka Warmiskiego -jesz
cze 25 szwadronw.
Gen. Barclay de ToBy obsadzi podlegymi mu wojskami
Prusk Iaw. Miasto samo w sobie nie byo specj alnie
obronne. Jedynie zamek iawski stanowi dobry punkt
3 " Prska lI.wa 1 807
66
oparcia, jednak pooenie tego w stosunku do pola bitwy,
pozbawiao go tych walorw taktycznych. Za to lecy na
poudniowy wschd od miasta, umiejscowiony na wynios
ym wzgrzu i ogrodzony potem cmentarz wraz z kocio
em, zapewnia dobr pozycj. Miejsce to oszacowano,
podcignito artyleri i obsadzono piechot. Na skrzyo
waniu drg z Growa i Krzyborka stany dwa dziaa,
a niewielki oddzia jazdy obsadzi Forst Amt.
Okoo godz. 1 4.00 na drodze z Growa Iaweckiego
-pod Griinhofchen -zamajaczya francuska awangarda.
Marsz. Soult od razu rzuci do natarci a w dwch ko
lumnach gen. Levasseura z pukami 48 i 1 8. Ci dostawszy
si najpierw pod ogie kartaczowy baterii pk. Jermoowa,
potem karabinowy jegrw, zostali nastpnie zaatakowani
bagnetami przez dwa puki muszkieterskie pierwszej
linii. Rwnoczenie z kierunku jeziora Tenknitter - na
lew flank 1 8 puku piechoty - wypad puk dragonw
sanktpetersburskich powodujc rozbicie puku, ktry na
dodatek straci te ora. Francuzi wzmocnieni wkrtce
1 dywizj dragonw Kleina usiowali ponowi atak,
ale ponownie powstrzyma ich ogie rosyjskich baterii .
W niedugim czasie Francuzi znw ruszyli naprzd
- gen. Vivies rzuci si po prawej, wzdu drogi z Lidz
barka Warmiskiego, zmierzajc ku cmentarzowi, pod
czas gdy nadchodzce oddziay VII K i jazdy zaan
gaoway si po lewej, dc do obejcia z tej strony
rosyjskiej ariergardy. Prawa kolumna Francuzw zostaa
powstrzymana ogniem dzia stoj cych przy jeziorze Was
chkei ter, a puk huzarw izumskich odrzuci francuskich
szaserw. Wobec jednak zagroenia lewej flanki i ros
ncego wraz z napywem dalszych si nacisku Francuzw,
Markow, Baggowut i 8 dywizj a podjli odwrt ku Prus
kiej Iawi e. Std Markow przeszed do Schloditten,
podczas gdy Baggewut w przeciwnym kierunku - na
Serpallen.
67
Francuzi kontynuujc natarcie podeszli pod samo miasto
od strony Forst Amt, gdzie sta tylko saby oddzia
rosyjskiej j azdy. Dywizj a Legranda z czci dywizji
Levala, majc za sob nadcigajc dywizj Saint-Hil aire' a
i kawaleri, przedara si tutaj i wpada do Freiheit.
Z przeciwnej strony gen. Vi vies zwar kolumny na jeziorze
Lange i uderzy na cmentarne wzgrze, ktre udao mu
si opanowa po zacitej walce okoo godz. 1 7.00.
Artyleria grzmiaa intensywnie po obu stronach. Wzmog
a si zacito walki, rosy straty. Gen. Barclay odebra
ran w rami, wiksza cz oficerw jego sztabu zgina
bd zostaa ranna. Bagration przejwszy dowdztwo
postanowi w tym pooeniu opuci miasto. Cofajc si
stopniowo napotka przy wylocie z Pruskiej Ilawy Bennig
sena, ktry osobicie prowadzi tu 4 dywizj gen. Somowa.
Bagration stan wwczas na jej czele i trzema kolumnami
uderzy w miasto. W toku tego ataku doszo do niezwykle
morderczej walki przy zbiegu trzech ulic w centrum, gdzie
bdcy na rynku Francuzi ostrzeliwali atakujcych Rosjan
kartaczami z odlegoci 60 m. Nie mniej zacieka walka
rozegraa si o cmentarz. Do godz. 1 8.00 Rosjanie ponownie
obsadzili Prusk Iaw.
Co do dalszego przebiegu walk pojawiaj si rozbieno
ci. Bennigsen bowiem twierdzi w swoich zapiskach, e
okoo godz. 1 8.30 dobrowolnie opuci miasto, ktre tu
przed godz. 1 9.00 znw obsadzili Francuzi. Wdz rosyjski
tumaczy to potem w pimie do cara niezbyt korzystnym
pooeniem wojsk. Z kolei niektrzy z rosyjskich uczest
nikw boju twierdz, e Bennigsen opuci Prusk Iaw
pomimo sprzeciwu wyszych oficerw.
Wedug relacji francuskich wojska ich wymusiy odwrt
Rosjan ponowionym atakiem. Ze wspomnie Caulaincourta
wynika, e odby si on w obecnoci cesarza, ktry dowie
dziawszy si, e koci stanowi silny punkt oparcia przeciw
nika, uda si tam konno trafiajc akurat na cofaj cy si
68
batal ion. - Co to jest?! - wykrzykn. - Garstka
Rosjan zmusza onierzy Wielkiej Armii do odwrotu?
Za mn bohaterowie ! Musz mie ten koci ! Z sze
regw daa si sysze odpowied: - On chce mie
koci ! Naprzd! I cay batalion poszed do ataku.
Caulaincourt wspomina te o epizodzie z pewnym gre
nadierem, ktry idc ze wszystkimi do natarcia, mia
rozerwane pociskiem rami. Napoleon kaza mu uda
si do lazaretu, lecz ten odrzek: - Nie, dopki koci
nie zostanie znw zdobyty.
W kadym razie Rosj anie wycofali si z miasta, a ich
4 dywizja w pierwszej linii, gdzie miaa stanowi oson
dla gwnej pozycji przed ewentualnym atakiem nocnym
przeciwnika, wzmocniona zostaa jeszcze pukiem musz
kieterw archangegoodzkich, dwa bataliony 4 dywizj i za
obsadziy na skraju jej prawego skrzyda Schneidenmlhl
i przylegy teren, natomiast jegrzy rozrzucili si w lunych
szykach przed frontem. Oddzia gen. Barclaya przeszed
tymczasem na skaj lewego skrzyda Baggewuta - pod
Serpallen.
Francuzi spdzili noc w nastpujcym porzdku: na
skraj u miasta, okrakiem przy drodze Krlewiec-Domnowo
-rozlokowaa si dywizja Legranda, na cmentarzu iaws
kim - brygada gen. Vi vies z dywizji Levala, na lewo od
miasta -brygada gen. Fereya z teje dywizji , a za ni 1 6
szwadronw kawalerii gwardii; w samym miecie ostatnia
brygada dywizji gen. Levala - gen. Schi nera. Dywizja
Saint-Hilaire' a stana pod Rothenen, dalej w prawo, pod
Zehsen, 3 dywizja dragonw gen. Milhauda. Przed miastem,
przy drodze do Growa, stana l dywizja dragonw
Kleina oraz 2 dywizja dragonw Grouchy' ego. Na skaju
lewego skrzyda, z frontem na Walkmlihle - brygada
lekkiej j azdy gen. Bruyere' a z dywizji lekkiej kawalerii
gen. Lasalle'a, a take lekkie brygady jazdy korpunej
Pienino
.Lubomino
EId!l
.
Wilckowo
t
fKonradowo
.witki
lkol ity
Pooeo|ewoskfraocusk|ch
Pruska lIawa
.
|rosysko-prusk| ch6 |utego1 807 r.
69
- Guyota (z IV K) i Col berta (z VI K); w tym kierunku
zostaa te wysunita 2 dywizj a kirasjerw gen. d' Haut
poula. Nieco pniej doczya tu jeszcze brygada lekkiej
kawalerii gen. Durosnela z VI I K Augereau, ktry z kolei
zaj pozycje na lewo od Storchnest (w rezerwie). 8 bata
lionw gwardii cesarskiej wraz z 1 8 pukiem piechoty
70
z IV K i 26 dziaami rozlokowao si na wzgrzu, ktre za
dnia zaj mowaa rosyjska ariergarda.
Co do pozostaych si francuskich biorcych udzia
w caej operacji , VI K Neya nadal ciga Prusakw
Lestoqa i znajdowa si nieopodal Orschen. Napoleon
wysa do niego pismo, by bezwzgldnie utrzymywa kontakt
z tronem armii i nie dopuci do poczenia Lestoqa
z Bennigsenem. III K Davouta sta kwater gwn i brygad
lekkiej jazdy gen. Marulaza w Bezledach, a jego awangar
dowa 2 dywizja gen. Frianta bya midzy Pierselami a Bez
ledami, l dywizja gen. Moranda w Zohlen, za 3 dywizja
gen. Gucina dochodzia do Bartoszyc. W nocy Davout
otrzyma wiadomo o cesarza o wziciu Pruskiej Iawy
i rozkaz, aby wyszed czym prdzej na lewe skrzydo Rosjan.
I K Bemadotte' a tymczasem pozostawa opniony z tyu
o trzy, cztery marsze i nie mona ju byo na niego liczy.
W tyle pozostaa te l dywizja cikiej kawalerii gen.
Nansouty.
Walki o Prusk Iaw kosztoway Francuzw 800 ludzi,
Rosj an - 500. W nocy temperatura wahaa si od 1 2 do
1 4 stopni poniej zera. Rosjanie biwakowali w odlegoci
800 do 1 000 m od Francuzw, w otwartym polu, nie
rozpalajc ognisk. Bya to dla nich pierwsza spokojna noc
po serii nocnych marszw, ktre powanie nadszarpny
ich tyzn fizyczn.
8 LUTEGO - POOENI E FRANCUZW
Napoleon zjecha ze sztabem na noc do miasta i zatrzyma
si w domu poczmistrza przy Landsbergerstrasse 1 9/20.
Pooy si na trzy godziny, po czym -majc i nformacje,
e Rosjanie nie odchodz - przystpi do organizacji
ordre de bataille. Do dyspozycji mia na razie ponad
40 000 ludzi . Z tego do walki na wyczerpanie
przeznaczy
7 1
dwie dywizje IV K (Levala i Legranda) rozcignite na
ptorakilometrowym froncie j ako lewe skrzydo pozycji
z kluczem teje w Pruskiej Iawie. Miasto to posiadao
istotne znaczenie strategiczne bitwy ze wzgldu na zbieg
w nim wszystkich wanych drg (patrz plan bitwy).
Dywizja Legranda z brygad Schinera stana w miecie
i przed nim. Brygada gen. Viviesa przesza na lewo i wraz
z brygad Fereya utrzymywaa pozycje koo Windmtihlen
hohe. cznie 10 700 ludzi w 16 batalionach. Lini
zasilao 30 dzia IV K - na wzniesieniu midzy Wi nd
mtihlenhohe a Prusk Iaw oraz przed samym miastem.
W centrum, wzdu drogi do Bartoszyc, zosta rozcignity
w dwch liniach VI I K (7000 onierzy) stanowicy
w cesarskim planie mas przeamujc. W pierwszej li ni i
staa 9-bata1ionowa dywizja Disjardina, w drugiej 8-
batalionowa dywizja Heudeleta (pozycje zajli o godz. 8.00
rano). Ze wzgrza na prawo od Pruskiej Iawy korpuS
podpierao 1 2 dzia gwardii i 20 korpunych. Dalej
w prawo -jeszcze 1 2 dzia gwardii oraz 1 2 z l dywizj i
Saint-Hilaire' a z I V K.
Na prawym skrzydle, przed Rothenen, rozoone zostao
w jednej linii 8 batalionw l dywizji IV K (5 1 00 onierzy)
z zadaniem nawizania kontaktu z majcym nadej z tej
strony III K Davouta. Przed frontem tej dywizji - 6 dzia
z l dywizji dragonw Kleina.
Mas wsparcia z rezerw swej jazdy tworzy marsz.
Murat, ktrego I dywizja dragonw Kleina ( 1 900 koni
w 1 5 szwadronach) stana za dywizj Saint-Hilaire' a
- na pnoc od Rothenen, 2 dywizja kirasjerw d' Haut
poula ( l 500 paaszy - 12 szwadronw) - za VII K,
2 dywizja dragonw Grouchy' ego ( 1 800 szabel w 1 2
szwadronach) - n a jeziorze Lange, 3 dywizja dragonw
Mil hauda (3000 szabel - 1 8 szwadronw) - na poudnie
od Rothenen jako zabezpieczenie lewej flanki. cznie 1 9
pukw w sile 8200 koni .
72
W odwodzie oglnym jak zwykle gwardia, ktra stan
a przy iawskim cmentarzu (6 batalionw - 3 1 00
onierzy, 1 6 szwadronw - 1 900 koni) - na jeziorze
Lange. Tu, przy cmentarzu, cesarz obra sobie punkt
dowodzenia.
Dwa pozostae bataliony gwardii wraz z 1 8 pukiem
piechoty z IV K i dwoma l 2-funtowymi dziaami po
zostay na nocnym biwaku gwardii (razem 2300 o
nierzy) - midzy jeziorami Tenknitter See a Was
chkeitersee.
Lew flank pozycji przesoniy cztery brygady lekkiej
kawalerii - Col berta (z VI K), Guyota (z IV K), Bruye
re' ego (z dywizji lekkiej kawalerii Lasalle' a) i Durosnela
(z VI I K) -razem 2 1 00 koni w 33 szwadronach (w grupie
tej byo 500 polskiej konnicy).
Ogem Napoleon mia 28 1 00 bagnetw w 5 1 ba
talionach, 1 2 200 szabel w 1 06 szwadronach i 92 dziaa,
ktre odda pod komend gen. Senarmonta. Z braku
piechoty wszystkie one zostay wprowadzone w l i ni:
na lewym skrzydle 30 dzia I V K rozlokowanych midzy
Windmih1enh6he a miastem i przy samych jego wylotach,
1 2 dzia gwardii i 20 VI I K na wzgrzach na prawo
od Pruskiej Iawy; dalszych 1 2 gwardyjskich jeszcze
dalej na prawo i 1 2 z dywizji Saint-Hilaire' a przed
jej frontem. Wreszcie na skraju prawego skrzyda ob
sadzonego przez dragonw Milhauda 6 dzia z dywizji
dragonw Kleina.
Rano, z kierunku Molwit, spodziewany by III K Da
vouta ( 1 5 1 00 onierzy), z ktrym oficer z kwatery
Berthiera, nawiza kontakt 7 lutego wieczorem w Pi e
rselach, gdzie dotara dywizj a Moranda. Davout nadesa
cesarzowi potwierdzenie, e przybdzie 8 lutego rano
(mia do zrobienia 1 4 km).
Napoleon spodziewa si take przybycia Neya, ktry
w drodze na Krzybork osign Orschen i Eichen. Wysa
73
do niego Montesquiego polecajc dowdcy VI K przyj
kierunek na Althof.
Cay misternie wypracowany plan cesarza sprowadza
si do wyjcia I I I K na flank lewego skrzyda Rosjan,
w czym ma go wesprze 1 dywizja IV K oraz dziaajcy
przeamujco VII K. Dzieo miaa wykoczy j azda od
cinajc przeciwnikowi defi nitywnie odwrt przez 00-
mnowo na Krlewiec, za Ney, przybywszy z przeciwnego
skrzyda, mia zawadn drog wiodc na Krlewiec
przez Schmoditten.
Sam zamys, jak wida, by mocno uzaleniony w wy
konaniu od przybycia na czas korpusw skrzydowych.
Rzuca si tu od razu w oczy fakt dwuskrzydowego
dziaania na przeciwnika, na ktre Napoleon zdecydowa
si mimo braku przewagi oglnej , a ktre wynikno
z uprzednich rozporzdze tak rozplanowujcych ruchy
korpusw, i zawsze mona je dostosowa do zmie
niajcej si sytuacji - bez mczenia wojsk zbdnymi
marszami.
Zauway jednak naley, e zgranie dziaa skrzy
dowych w czasie jest rzecz niezwykle trudn (i to
w warunkach zimowych). Wykaza to pniej dalszy
bieg wydarze. Zdaje si, e cesarz bardziej chyba
liczy na moralny efekt tej operacji , ktra miaa wytworzy
u przeciwnika wraenie zaciskajcych si kleszczy do
prowadzajc w istocie do zaamania jego woli walki.
Mona si w tym dopatrywa nawet idei manewru kan
neskiego.
POlOENIE ROSJAN
Bennigsen rozwin w linii bojowej cztery dywizje
w odlegoci 700 do 800 krokw od miasta. Od prawego
5 dywizj Tuczkowa, 8 Essena3, 3 Ostena-Sackena,
74
2 Ostermanna-Tostoja. Ustawione one zostay dwurzutowo:
w pierwszym rzucie kada dywizja miaa po dwa bataliony
w liniach rozwinitych, trzecie batal iony tych pukw
jeden za drugim tworzyy tym samym drugi rzut. Pozostae
trzy dywizje stany w rezerwie: za prawym skrzydem
- 4 dywizja Somowa, 7 Dochturowa zoone z 1 2 i 1 4
batalionw ustawionych jeden za drugim, za lewym skrzyd
em - 14 dywizja Kaminskoja zoona z piciu pukw,
ustawionych w kolumnach obok siebie, oraz 60 dzia
artylerii konnej .
Co do 4 dywizji naley wyjani, e Bennigsen jeszcze
o godz. 5.00, 8 lutego, poleci Dochturowowi przesun j
z przedniej linii, poprzez interway powstae wskutek
cofnicia 7 dywizji , do rezerwy na prawe skrzydo. Nato
miast ku prawemu skrzydu kaza przesun puk musz
kieterw archangegoodzkich.
W rezerwie zostay ustawione te masy kawalerii: za
7 i 14 dywizjami - 75 szwadronw pod ks. Golicynem.
Wysunit pod Serpallen lew fank obsadziy wojska
Baggewuta (puk muszkieterw starokolskich, 4 puk jeg
rw, dwa puki kozakw) oraz oddzia jazdy pod gen.
Barclayem de Tolly i kozacy atamana Patowa. Caoci
dowodzi tu Baggewut.
Praw flank midzy Walkmtihle a Schloditten prze
saniao 1 2 batalionw Markowa (5, 7, 25 puki jegrw,
puk muszkieterw pskowskich) majc przed sob sze
pukw jazdy, a na skraju pozycj i kozakw.
Przed caym frontem rosyjskim zostay ustawione trzy
wielkie baterie: na prawym skrzydle z 40 dzia pozycyjnych
i 20 lekkich (w tym dwie pruskie baterie l 2-funtowe),
w centrum z 70 dzia ustawionych okoo 700 m od miasta,
a na lewym skrzydle z 40 dzia - midzy wielk bateri
a Klein Sausgarten. Ponadto ca lini wzmacniao jeszcze
1 30 dzia. Wspomniane wyej 60 dzia konnych stano
w rezerwie za 1 4 dywizj.
75
Nad prawym skrzydem dowdztwo otrzyma gen. Tucz
kow, nad centrum gen. Osten-Sacken, nad lewym skrzydem
gen. Ostermann-Tostoj , nad rezerwami gen. Dochturow
(przy nim znajdowa si ks. Bagration, ktry j ako naj mod
szy z generaw nie dosta adnego samodzielnego dowdz
twa), nad kawaleri gen. ks. Golicyn, a nad ca artyleri
gen. Riezwoj , przy czym w bitwie zaj si osobicie
artyleri zgromadzon na lewym skrzydle, powierzaj c
baterie w centrum Lewenszternowi , a na prawym skrzydle
Kutaisowowi. Kozakami dowodzi ataman Patow, ale tylko
nominalnie, poniewa ci byli rozrzuceni w rnych punktach
pola bitwy.
W odniesieniu do 7 lutego Bennigsen skrci nieco swj
front, przez co pozyska cz wojsk do odwodw. Liczy
poza tym na nadejcie Prusakw, do ktrych wysa kuriera
z daniem cignicia na Althof.
Sia, jak dysponowa w tym momencie, obej mowaa
jakie 66 000 ludzi i okoo 400 dzia (w tym cztery
pruskie baterie z 34 dziaami) w 1 3 1 batalionach i 1 55
szwadronach .
Wdz rosyjski by zdecydowany pooy gwny nacisk
na Prusk Iaw. Rozumia znakomicie znaczenie tego
punktu, ktrego opanowanie zmusioby Francuzw do
odwrotu czci si na Growo Iaweckie, czci na
Bartoszyce - w tym ostatni m przypadku flankowym
marszem. Przy tak znacznej przewadze mg oczywicie
l iczy na sukces - tym bardziej e wanie z pnocnej
strony spodziewa si Prusakw.
Historycy rnie ocenIaj sily stron wahajc si w tym od
58 000-82 000 Francuzw i od 54 000-80 000 sprzymierzonych. Wyli
czenia w pracy oparlem na analizie stanw wyjciowych i strat w walkach
z uwzgldnieniem rwnie warunkw kl imatycznych (zwlaszcza co do
Francuzw) oraz nocnych marszw (Rosjanie). Uwaam, e. s najbardziej
zblione do rzeczywistych.
76
PRELUDI UM
W dni u 8 lutego nieg pokrywa iawskie pola. Mrz
waha si w granicach od 3 do 4 stopni poniej zera.
Powiewa jednak zimny pnocno-wschodni wiatr potgu
jcy jego dziaanie, a jego zmienno w cigu dnia
powodowaa okresowe zadymki zakrywajce chmurami
niegu wszelk widoczno.
Napoleon wsiad na konia o godz. 4.00. Obra sobie
stanowisko przy iawskim cmentarzu. Jego dominujce
pooenie oraz schody wiodce ku niemu zapewniay
wgld w pole bitwy. Cesarz sdzi, e bitwa zacznie
si nie wczeniej, j ak gdzie koo poudnia. Tymczasem
ju o godz. 8. 00 rosyjska artyleria otworzya gwatowny
ogie na Prusk Haw i okolice z 60 dzia, powodujc
zamieszanie wrd wojsk zmierzajcych akurat na na
znaczone pozycje. Odpowiedziaa jej od razu artyleria
dywizyjna gen. Legranda.
Pierwsze uderzenie wyprowadzi gen. Tuczkow 24
puk jegrw wyrzuci z myna lecego nieopodal Bawy
lekk j azd francusk, ktra dopiero co go obsadzia.
Jednoczenie gen. Fock poprowadzi na odcinek broniony
przez brygady Fereya i Viviesa puki muszkieterw
permskich i mohylewskich podparte z lewej flanki pukami
dragonw ryskich i kazaskich. Rosjanie liczyli na prze
darcie si z tej strony do miasta, jednak ich natarcie
zostao odparte. Ponownie przemwiy rosyjskie dziaa,
ale ich ostrza nie odnosi tu podanego skutku na
Francuzach przesonitych zabudowaniami miasta i oka
laj cym je murem.
Artyleria francuska podja w midzyczasie ogniowy
pojedynek na caej linii, w ktr cesarz, z braku piechoty,
wprowadzi stopniowo wszystkie posi adane armaty. Sam,
stoj c przy iawskim cmentarzu ze sztabem, oczekiwa
nadejcia Davouta. Kule paday wok niego wyrywaj c co
77
jaki czas kogo z szeregw lub ze sztabu. On jednak sta
nie wzruszony wiadom, e tylko swoj obecnoci w tym
miejscu jest w stanie utrzyma karo.
NADEJCI E I I I KORPUSU
Marsz. Davout, otrzymawszy w Bezledach rozkaz z cesar
skiej kwatery, po dwch godzinach postawi w marszu
jazd Marulaza i 2 dywizj gen. Frianta. Kiedy siy te
okoo godz. 8.00 dochodziy do Serpallen, 1 dywizja gen.
Moranda osigna Perguschen, a 3 dywizja gen. Gudina
jeszcze o godz. 3.00 mina Bartoszyce. Marsz wic
odbywa si w dywizyjnych eszelonach.
Gen. Saint-Hilaire przesun si teraz ze swoj dywizj
nieco w prawo nawizujc styczno z czowkami
korpusu Davouta. Jednoczenie korpus Augereau mia
przesun si w prawo, a nastpnie nieco w lewo, by
zachowa cigo frontu. Stojca za nimi konnica miaa
przej na pozycje zaj mowane dotd przez piechot tych
trzech dywizji .
Friant (5000 onierzy) spdzi w t ym czasie kozakw
przesaniajcych lewy skraj pozycji Baggewuta, a ot
worzywszy ogie z dzia na Serpallen, przygotowa swoj
dywizj do natarcia na wie. Prawe swe skrzydo prze
soni lekk j azd gen. Marulaza (600 onierzy).
Widzc ruch Frianta gen. Saint-Hilaire ruszy do przo
du swoj dywizj majc za sob 1 dywizj dragonw
Kleina. 3 dywizja dragonw gen. Milhauda przesuna
si bardziej w prawo, aby dziaa take na korzy
III K Davouta.
Okoo godz. 9.00 onierze Frianta wpadli do poncej
wsi Serpallen, ktr Baggewut, nie widzc dalszej mo
liwoci obrony, opuci i odszed na Klein Sausgarten.
Bennigsen, dla ratowania pooenia, zacz stopniowo
przesuwa na wsparcie 14 dywizj gen. Kaminskoja, ktrej
78
puk muszkieterw riazaskich obsadzi samo Klein Saus
garten, reszta dywizji za i oddziay gen. Baggewuta
ustawiy si po obu jej stronach.
Friant, idc ladem cofajcych si Rosj an, przeszed
bardziej na prawo - ku Klein Sausgarten. Saint-Hilaire
zmierza w tym czasie na wzniesienie opuszczone przez
lew fank przeciwnika. W ruchu tym obie dywizje
zostay ostrzelane przez rosyjskie dziaa kartaczami i po
niosy straty.
W tym czasie brygada piechoty gen. Ricarda z l dywizji
gen. Moranda dosza do Serpallen, przesza przez t wie
i na prawo od niej, dostajc si rwnie w ogie artylerii
nieprzyj aciela.
Z uwagi na wytwarzajc si midzy Friantem a Saint
-Hilaire' em luk zostaa jeszcze wprowadzona w lini
brygada piechoty gen. d' Huilliera z dywizji Moranda (puki
5 1 i 6 1 liniowe). Friant otrzyma teraz rozkaz opanowania
Klein Sausgarten, na co Davout wzmocni go 5 1 pukiem
piechoty. Gen. Lochet na czele 33 puku piechoty zdecy
dowanym atakiem wdar si do wsi wyrzucajc z niej po
zaciekej walce muszkieterw riazaskich. Rosjanie jednak
natychmiast uderzyli z lewej strony siami j azdy i piechoty
wypierajc Francuzw po pgodzinnej walce. Lochetowi,
ktry odebra ran, nie pomogo nawet wsparcie 48 puku
piechoty i jazdy Marulaza.
Jednake na tym skoczyy si sukcesy Rosjan. Friant
sformowa bowiem 33 puk piechoty w carre (czworoboki),
zabezpieczaj c si w ten sposb przed prbujc go zaj
z prawej strony jazd rosyjsk, a na froncie rozrzuci gste
linie tyralierw, ktre wykorzystujc teren i liczne opotki,
day odpr przeciwnikowi.
Saint-Hilaire umocni si w tym czasie na wysokoci
Serpallen i wesp z Morandem skierowa ataki na praw
fank i skrzydo Baggewuta. W rezerwie pozostawiono
teraz 61 puk piechoty.
79
POGROM VII KORPUSU
Napoleon, obserwujc bieg wydarze przekona si, e
Bennigsen atakiem na Walkmihlen zamierza opanowa
Prusk Iaw i tym samym zagrozi jego naturalnej linii
odwrotu. Soult jednak skutecznie wiza dziaajce tu
wojska rosyjskie, a cesarz otrzymawszy wie o przybyciu
pod Molwity n K Davouta oceni, e zbliy si odpowie
dni moment do wykonania planu. By nie dopuci do
przygniecenia samego Davouta poleci na wstpie gen.
Saint-Hilaire' owi, ktry prowadzi teraz jedynie pojedynek
artyleryjski, ruszy na pomoc I I I K (z czasem dywizja ta
znalaza si cakowicie w polu dziaania Davouta), a Au
gereau otrzyma przez gen. Corbi neau (ten pad potem
ugodzony kul) rozkaz do przeamujcego uderzeni a na
lewe skrzydo Rosjan.
Schemat ustawieni a brygadami francuskiej
dywizji piechoty w latach 1 806-1 807
I I Brygada
pp
c:
c:
pk
pp
c:
!
I Brygada
pp
c:
c:
pk
pp
!
1 00 krokw za lini brgad
ewentual ni e pity puk piechoty
o godz. 9.00 obaj dowdcy przystpili do akcji . Saint
-Hilaire, jak wiemy, roztasowa si pod rosyjskim ogniem
z prawym skrzydem opartym o Serpallen. Augereau
80
C
: m
e
y !
r-P
p
C
C
C
C
r-
L
a
pis
s
e
2
4
p
p
C
C
_
S
arr
u
t
r-
14
p
p
1
P
C
63
p
ip
Pp
_
L
e
fr
a
n
c
_
4
4
P
p
-
1
0
5
Pp
Szyk VII K marsz. Augereau
podczas natarcia pod Prusk !aw
z gow owinit wielkim biaym szalem majcym chroni
go przed zimnem, mimo trawicej go gorczki, sam stan
na czele natarcia. Przeszed z VI I korpusem przez w
wz, po czym uformowa go tak, e pierwsze brygady
obu dywizji szy rozwinite, drugie natomiast w czwo
robokach. Wsparcie artyleryjskie natarcia zapewni gen.
Senarmont, ktry zgromadzi siln bateri podprowa
dzajc j na 400 m od rosyjskiej linii i zadaj c jej
cikie straty.
Rozwijaj cy si pomylnie manewr pokrzyoway jed
nak fatalne warunki atmosferyczne. Zerwaa si akurat
olepiajca zawieja niena bijca wprost w oczy Fran
cuzw z tak gwatownoci, e na dziesi krokw nic
nie mona byo dostrzec. Ci, straciwszy orientacj, zaczli
powoli odbij a w lewo - ku rosyjskiemu centrum
-powodujc wypadnicie luki midzy VII K a l dywizj
IV K. Rosjanie, widzc lep i niemal bezbronn mas
ludzk, uszykowali natychmiast 72-dziaow bateri, pod
pucili VI I K na 80 krokw, po czym w dwadziecia minut
zmasakrowali kartaczami . Gen. Disjardins zosta zabity,
gen. Heudelet ranny. Zginli te wszyscy brygadierzy.
Augereau trafiony w lewe rami spad z konia. Kaza
Gen. Marbot w swych Mellloires dll gellerlll BOli de Marbal, t.
l podaje, e VII K by te ostrzeliwany przez francuskie baterie olepione
nieyc.
8 1
si z powrotem n a niego wsadzi i przywiza do
sioda, chcc dalej dowodzi. Si odwieziono go na
tyy do cesarza.
- Gdzie korpus? - pyta Napoleon.
- Nie ma ju korpusu. Nie dae mi wsparcia - wy-
rzuci z siebie marszaek i omdla.
Tymczasem dopenia si los VI I K. Bennigsen, upa
trujc w tym szans dla przewaenia losw bitwy, pchn
natychmiast naprzd piechot przesuwajc tu zarazem
z rezerwy 4 i 7 dywizje. Brygada gen. Zapolskiego
uderzya bagnetem. Stawi ajcy do koca opr otoczony
14 puk piechoty zosta niemal zupenie wybity. Ora
zdy zniszczy, ale w rce onierzy z puku wo
dzimierskiego wpady drzewce i chorgiew 3.
W wytwarzajc si luk rzucia si teraz jazda rosyjs
ka dokaczaj c dziea. Dragoni sanktpetersburscy zdobyli
w tej akcji ora l batalionu 44 puku piechoty. Kirasjerzy
za ora l batalionu 24 puku. Szcztki VI I K zdoay
odpyn w kierunku iawskiego cmentarza cigane przez
przeciwnika.
wie. Batalion
9 1
Chlebowsky' ego i szwadron kirasjerw Wagenwelda miay
i na Mynary, aby na przeprawie, przez Bezledy,
zabezpieczy poczenia z Growem Iaweckim i Prusk
Iaw na Krlewiec. Maltzahn z kolei, ktry z arier
gardowymi brygadami uszed spod Wodowa i osign
Braniewo, otrzyma rozkaz przejci a nad
wie, aby
tam osoni drog krzyborsk. Esebeck (dragoni , puk
muszkieterw kauskich i pbateria konna) ma osign
pozycj pod Wittenbergiem. Dwie baterie puszczone
zostay od razu prosto na Althof do Rosjan (na pole
bitwy dosza tylko jedna).
Kolumna marszowa ruszya o godz. 8.00. Plotz zamel
dowa, e musi da swym ludziom jeszcze wypocz, nie
wchodzi wic w rachub. Trasa marszu zostaa ustalona
przez Wackern, pnocnym skrajem lasu Stablack, przez
Schlauthienen na Domtau i Gorken. Prusacy przyjli
nastpujce uszykowanie marszowe:
Awangarda - puk dragonw Auera, bateria konna
Bredowa nr 8;
Trzon - 3 dywizja gen. Auera: puk Towarzyszy
gen. Kalla, puk muszkieterw wyborskich, pbateria
konna nr 1 0;
- 2 dywizja gen. von Rembowa: puk Schoninga,
batalion grenadierw Schlieffena (dowodzi kpt. Kurowski);
- 1 dywizja gen. von Diericke: batalion grenadierw
Fabecky'ego, puk Rtichela (pod dowdztwem pk. Hamil
tona), batalion dragonw Baczki, 4 szwadrony kirasjerw
Wagenfelda (mjr Ziegler) i pbateria konna nr 1 3;
Ariergarda - gen. von Prittwitz: batalion fizylierw
Stutterheima, batalion huzarw Prittwitza, pbateria konna
nr 6.
Pod Schlauthienen Prusacy natknli si na awangard
VI K Neya, ktra zmierzaa z Orschen przez Borneh
nen-Schlauthienen na Krzybork (brygada lekkiej j azdy
92
Lasalle' a, brygada piechoty Li gier-Belaire' a) . Ney bo
wi em jeszcze 7 lutego otrzyma rozkaz i na Krzybork,
a zachowuj c stale czno z trzonem armii uni emo
l i wi Prusakom odwrt na Krlewiec, po czym zostawi
i ch Bernadotte' owi , ktry zmierza w tym kierunku.
Lestoq, angaujc w bj cz si, przepchn si szybko na
Wacker. Tu jednak rwnie spotka oddziay awangardy
Neya. Z uwagi na ich sabo siy gwne Prusakw zdoay
jeszcze przej, ale ariergarda Prittwitza musiaa o to przejcie
walczy. Francuz
I
bowiem zdyli ju obsadzi Wackern.
W efekcie tylko drobna cz pruskiej stray tylnej przedara
si, reszta 5 szwadronw huzarw Prittwitza, 2 kompanie
fzylierw Stutterheima, p baterii konnej n 6 zmuszona
zostaa do zboczenia z drogi i pjcia na Krzybork. Dla
Prusakw obrcio si to o tyle na korzy, e Francuzi
straci li nagle orientacj co do kierunku odwrotu si gwnych
Lestoqa. Te za, widzc drog na Domtau-Gorken zamknit,
skieroway si na Pompicken. Tu, nieco na poudnie od wsi,
zostawiy batalion grenadierw Fabecky' ego, a gwna
kolumna posza dalej - na Graventhien-Althof.
Do pozostawionego pod Pompicken batalionu doczyy
niebawem wspomniane wyej dwie kompanie Stutterheima,
a take i dcy od Bomben P16tz. Doszo tu do kolejnego
starci a ze cigajcymi Francuzami, w wyniku ktrego
cz Prusakw wycofaa si na Krzybork, natomiast
grenadierzy Fabecky' ego odeszli w lad za siami Lestoqa.
Ney tymczasem, w wyniku otrzymanych raportw oceni,
e odwrt pruski poszed na Krzybork. Zarzdzi zatem
oglny ruch na pnoc.
Lestoq w midzyczasie osign Drangsitten, gdzie
w przesonie przy mocie zostawi batalion grenadierw
Kurowskiego, a sam z reszt - o godz. 1 3. 00 - wszed
do Althof. Std mg ju zobaczy rozgrywajc si bitw.
Zdoa przyprowadzi ze sob 9,5 batalionu, 28 szwadronw
i dwie baterie konne - razem 5584 ludzi .
.
WEJCI E PRUSAKW DO BITWY.
ODEBRANI E KUTSCHITTEN I AUKLAPPEN
93
Lestoq, nie orientujc si w sytuacji , nie bardzo wie
dzia, w jakim kierunku ma wystpi. Przybyy do Althof
kurier od Bennigsena przekaza mu rozkaz przejci a na
lewe skrzydo Rosjan, by tam odzyska drog na Lam
pasch-Krlewiec. Ruszy wic szybkim krokiem w trzech
kolumnach na Schmoditten (o godz. 14.00), a std o godz.
1 5.00 na Kutschitten. W pierwszej linii od lewej po
stpowali : puk Riichela z Towarzyszami i grup 200
kozakw, jacy do nich doczyli okrywaj c flank, puk
muszkieterw wyborskich, puk Schoninga; w drugim
rzucie batalion grenadierw Fabecky' ego, za nimi jazda
w kolumnach.
Kutschitten obsadzay cztery kompanie 1 08 puku pie
choty z dywizji Frianta i 5 1 puk piechoty z dywizji
Moranda maj ce na prawej fl ance brygad lekkiej jazdy
Marulaza. Na t ostatni uderzya pruska kawaleria i od
rzuciwszy j wysza na tyy wsi, ktr bezporednio
atakoway puki wyborgski i Riichela, podczas gdy puk
Schoninga zachodzi j z lewej. Po zaciekej walce Francuzi
musieli opuci ponce Kutschitten zostawiac trzy rosyj
skie dziaa uprzednio zdobyte, a 5 1 puk piechoty straci
podczas tej walki ora, ktrego wzili Towarzysze.
Francuzi odeszli w kierunku pobliskiego Birkenwlldchen.
Znajdujca si w pobliu 3 dywizja dragonw Milhauda
nie moga im przyj z pomoc ze wzgldu na niemal
zupene wyczerpanie koni .
Pruskie natarcie postpowao dalej w nie zmienionym
szyku - jedynie grenadierzy Fabecky' ego weszli do
pierwszej l i nii. Towarzysze wraz z kozakami nadal osaniali
lew fank puku Richela trzymajc w szachu j azd
francusk stojc niedaleko Klein Sausgarten .
Caulai ncourt W Napoleon wid der Herzog VUH Vicenza ( s. 1 82) opisa
94
Birkenwaldchen broniy 12 puk piechoty i batalion 25
puku z dywizji Gudina. Atak pruski rozpocza tutaj artyleria.
Piechota natara bez wystrzau, ale za to w morderczym ogniu
Francuzw. Doszo do walki wrcz, w ktrej przewaga
liczebna przeciwnika wzia gr i po pgodzinnych zmaga
niach Francuzi oddali ten punkt. Towarzysze i kozacy,
obszedszy las z lewej strony, posuwali si na Melohnkeim
i Klein Sausgarten.
W midzyczasie, pobudzone pomylnym atakiem Lestoqa,
ruszyo naprzd rosyjskie lewe skrzydo (Baggewut, Kamins
koj, jazda Czaplica) chcc wesprze dziaania sprzymierze
ca, a zarazem odzyska Auklappen. Natarcie podpar 21 puk
jegrw z brygady gen. aptiewa. Mimo wciekego oporu
Moranda trzeba byo opuci ponc ju wie.
III K znalaz si teraz w odwrocie na caej li ni i . Davout,
przebiegaj c szeregi, zagrzewa do wytrwania wykrzykuj c:
- Odwani zgin tutaj, tchrze zdechn na Sybirze!
Jednoczenie szykowa now lini oporu w oparciu o niezaan
gaowane jeszcze bataliony Gudina, w ktr nastpnie
wprowadzi cofajce si oddziay. W ten sposb utworzy
front od Kreegeberge po Klein Sausgarten zasilony ca
posiadan artyleri. Na tej linii udao si marszakowi
powstrzyma dalsze zapdy przeciwnika. Prbujcy j eszcze
ataku puk wyborgski zosta skartaczowany ostrzaem ze swej
lewej flanki. Na tym odcinku bitewnych zmaga pozycje obu
stron nie ulegy ju adnym przesuniciom do koca tej
straszli wej batali i .
Dochodzia godz. 1 7. 00. Pole bitwy przesaniay teraz
zapadajce ciemnoci rozwietlone unami poarw.
jeden z widokw, jaki cesarska wi ta zobaczya podczas objazdu pola
bitwy, gdzie: pry opuszczonej baterii wroga w krgu leao 1 50-200
grenadierw francuskich otoczonych wiankiem poczwrego szeregu
padych Prusakw. Lecy w strugach krwi, wrd rozbitych dzia,
jaszczy i poamanych karabinw tworzyli widok, ktry nie sposb opisa.
95
NADEJCIE NEYA
Wysany przez Napoleona do Neya Montesquieu z roz
kazem, by marszaek przybywa pod Prusk Iaw, jadc
okrn drog przez Growo Iaweckie i Orschen, zdoa
dopa marszaka dopiero o godz. 1 4.00 pod Krzyborkiem.
Ten w midzyczasie zorientowa si ju, e ciga tylko
oderwane czci pruskiego korpusu, a w okolicach Iawy
trwa bitwa. Poi nformowa go o tym jeden z flankierw
ubezpieczajcych marsz, ktry chcc si zorientowa w po
oeniu, wjecha na wzgrze, z ktrego dostrzeg po
wtarzajce si byski wystrzaw. Ney zmieni wic kieru
nek marszu na przeciwny - na Pompicken i Graventhin.
W ruchu tym poprzedzaa go awangarda w nie zmienionym
skadzie - brygada lekkiej jazdy z dywizji Lasalle' a
i brygada piechoty gen. Ligier-Belaire' a (6 puk lekki i 39
liniowy) z dywizji Marchanda. Pod Drangsitten stara si
ona z fizylierami Stutterheima, ktrzy po krtkiej walce,
zniszczywszy most, odeszli na folwark Sollseyn.
Okoo godz. 1 9.30 Francuzi podeszli pod Al thof, gdzie
z kolei starli si z batalionem grenadierw Schlieffena.
Prusacy, stawiwszy saby opr, odeszli w czworoboku na
Kutschitten, skd o godz. 21 .00 poczyli si z Lestoqiem
w Birkenwlldchen.
Tymczasem o godz. 20.00 awangarda Neya uderzya
(u w ciemnociach) na sabo obsadzone, a przepenione
rannymi, Schloditten i zaja je. Bennigsen wzmocni tu
ogie artyleryjski poprzez przerzucenie na ten kierunek
dwch pruskich baterii 1 2-funtowych Kulicke' a, po czym
pchn do natarcia ostatnie bataliony - puk grenadierw
taurydzkich i puk muszkieterw woroneskich wspartych
dwoma pukami jazdy. Wie zostaa odebrana. Oddziay
francuskiej awangardy odeszy z powrotem pod Althof,
gdzie ju w midzyczasie podeszy gwne siy VI K
- razem okoo 9000 ludzi.
96
Na dalsze dziaania byo ju stanowczo za pno -tym
bardziej e Ney nie ma penej orientacji w sytuacji oglnej .
Do godz. 22.00 walki ustay na caym froncie, a onierze
rozpalili ogniska. Ponce wsie owietlay ponure pobojo
wisko usane tysicami zabitych i rannych.
BEZ PI TEGO AKTU
Bi twa dobiega swego tragicznego koca. W jej wyniku
rosyjskie lewe skrzydo zagio si o 90 do 1 00 stopni
i biego przed Lampasch i Auklappen. Pozostae wojska
utrzymay w zasadzie swe poprzednie pozycje. Ze strony
francuskiej I I I K Davouta zaj mowa stanowiska w oparciu
o Klein Sausgarten i Kreegeberge z dywizj dragonw
Milhauda za 2 dywizj Frianta. Reszta wojsk Napoleona
trzymaa si na pierwotnych pozycjach za wyjtkiem VI I K,
ktrego niedobitki zbieray si przy iawskim cmentarzu,
oraz lekkiej jazdy lewego skrzyda, ktra przesuna si
bardziej ku Althof dla nawizania cznoci z VI K Neya.
W nocy Bennigsen czujc zagroenie z obu skrzyde
i dostrzegaj c ogln dezorganizacj oraz maruderstwo,
zarzdzi o godz. 22.00 odwrt na Krlewiec. W ariergar
dzie mia pozosta Lestoq i wyruszy o godz. 1 .00.
Na tle tych decyzj i doszo do ostrej wymiany zda
midzy Bennigsenem a kilku generaami. Knnoring, Stein
heil i Ostermann-Tostoj obstawali bowiem przy pozostaniu
na placu boju i podjciu walki nazajutrz, motywujc to
zupenym wyczerpaniem przeciwnika i zadanymi mu stra
tami. Gen. Knnoring pokci si wrcz z gwnodowodz
cym i tylko wstawiennictwo Steinheila zaagodzio ca
spraw (pniej Knnoring zosta odwoany).
Sdzi naley, e w tym przypadku to wanie Bennigsen
mia racj. Rosjanie mogliby na 9 lutego wystawi co najwyej
30 000 ludzi. Z dywizji gen. Ostennanna-Tostoja, ktra
+
97
zostaa zniszczona w krzyowym ogniu francuskich dzia,
zostao po bitwie tylko 27 1 0 ludzi. Niewiele lepiej byo
w innych dywizjach. Piciodniowe walki odwrotowe, mrz,
niedostatek, nocne marsze i dwudniowe walki pod Prusk
Baw dokonay wielkich spustosze w szeregach armii
rosyjskiej. Na wyczerpaniu bya te amunicja. Nie mona
byo zatem oczekiwa, e armia bdzie stawia rwnie
zacieky opr j ak dzie wczeniej.
Francuzi byli wprawdzie nie mniej wyczerpani i wykrwa
wieni od przeciwnika, ale posiadali jeszcze do dyspozycji
przybyy i nie zuyty walk VI K Neya oraz ca gwardi
piesz (razem jakie 13 00 ludzi) i to mogo preway. Straty
po obu stronach byy wyjtkowo wielkie. Wedug caociowej
analizy przychylam si do niej podanych cyfr. Francuzi
400 zabitych (w tym 286 ofcerw), 9000 rannych (w tym
66 1 ofcerw) i 5000 jecw. Na te 1 8 000 straconych
onierzy 6200 przypada na VII K, a 5007 na l K . Korpus
marsz. Augereau, jak pamitamy, zosta zniszczony w ogniu
artylerii, za to wielko strat III K wiadczy najlepiej o skali
jego zaangaowania w bitwie.
Pomidzy zabitymi i rannymi oficerami znalazo si
2 marszakw (Murat, Augereau), 5 generaw dywizji i 1 5
generaw brygady (m.in. d' Hautpoul, Levasseur, Corbineau,
Oisjardins, Heudelet, Leval, Gudin, Friant, Lefranc, Bonnet,
D'AUemagne, Dorsenne, Amey, Lohet, Sarrut, Lapisse, Vare,
Straty III K pod Prusk !aw wedug raportu marsz. Davouta
dywizja zabici ranni jecy razem
I DP gen. Moranda 275 265 1 245 3 7 1
2 DP gen. Frianta 225 l i i i 7 1 1 407
3 DP gen. Gudina 77 262
.
339
Kaw. gen. Maruaza 7 83
.
90
ogem 584 41 07 3 1 6 5007
Pniska lIawa 1 807
98
Saint Sulpice, Suchet). Ponadto zabici zostali pukownicy Dahl
mann, Lacuee, Lmmarois (brat generaa), Bourbier. A 7 orw
wpaco w re wroga, co byo prwdziw kk. Nigdy, w adnej
bitwie, Francuzi nie utcili tylu znakw. Po tym prykm
dowiadczeniu Napleon zdzi (w 1 808 r.) ograniczenie orw
do jednego na puk. Pozostay one w pierwszych batalionach,
natomiast drugie i tecie bataiony otymay prpre (Rosjanie
twierdzili, zdobyli pd naw 13 orw i 6 sztandarw) .
Rosj anie mieli 8000 zabitych, 5000 rannych pozostawio
nych na pobojowisku, 1 2 000 rannych zabranych ze sob.
Zabitych bd rannych zostao 9 generaw (Arseniew,
Barclay de Tolly, Dochturow, Gersdorf, Korff, Lieven3,
Sukin2, Titow2, Mickij). Ponadto Rosjanie przyznali si do
utraty 400 oficerw zabitych i rannych.
Do niewoli wpado 3000 onierzy . Co do jecw
.(
:
w prawdziwe osupienie wprawi gen. Colberta poj many po
Tak pisze P l o t h o w swoim Tagebllch wii/lIend des Krieges zwischen
Rllss/and lllld Frankreich 1806-/807, Berlin 1 8 1 1 , s. 78.
Istniej spore rozbienoci co do strat poniesionych przez obie strony.
Il ustruje to poniszy wykaz:
|
rdlo Francuzi Sprzymierzeni
zabici ranni razem zabici ranni razem
Pelet 1 800 5000 6800 7000 2 1 000 28 000
Dumas 2000 15-1 8 000 1 7-20 000
Thiers 3000 7000 1 0 000 1 2 000 1 5 000 27 000
Jany 29 634 1 8 000
Urlanis 6600 1 5 400 22 000 9000 1 8 000 27 000
Biuletyn WA 1 900 5700 7600 7000 1 2-1 5 000 1 9-22 000
MEW t 8 000 25 000
Hoepfner 1 0 000 1 8 000
Plot ho 1 900 5700 7600 7000 1 8 000 . 25 000
99
bitwie oddzia rosyjskich grenadierw. Przyprowadzeni
przed jego oblicze padli na kolana bagajc:
"
Hospodi,
pomiuj . Nie dawaj nas sje waszym sodatom
"
. Ja si
pniej okazao ludzie ci uwierzyli w goszone przez
popw na rozkaz cara wieci , e Francuzi ywi si
misem ujtych nieprzyj aci.
Rosjanie stracili ponadto 24 dziaa i 16 chorgwi. Prusacy
mieli 2000 zabitych i rannych. Sami Rosj anie przyznawali
si tylko do 7000 zabitych i 1 2 000 rannych.
Uwzgldniaj c nieco zawyony wykaz rosyjski z 20
lutego, z ktrego wynikao, e ich armia dysponowaa
wraz z kozakami si 43 000 ludzi , cyfra wymienionych
wyej strat samych Rosjan wynoszca 28 000, jest do
przyjcia.
Pruska Iawa bya jedn z najkrwawszych bitew okresu
napoleoskiego. Pado bowiem razem 40 000, czyli 29,4%
ogu uczestnikw (Francuzi - 28%, Rosj anie i Prusacy
- 40,3%). Napoleon w przypywie melancholii napisa:
"
Ojciec, ktry traci swoje dzieci, nie zaznaje uroku zwycis
twa. Gdy serce mwi - gasn zudzenia sawy
"
.
Gen. Bennigsen za, podobnie j ak po bitwie pod Putus
kiem, donis carowi, e . . . pokona Napoleona.
Tak naprawd to trudno mwi o zwycistwie kogokol
wiek, gdy rozstrzygnicia nie byo - triumf wicia
tylko mier, aczkolwiek sukces czysto taktyczny nalea
do Napoleona z racji pozostania na pobojowisku, jak
i z faktu cakowitego wyczerpania siy zaczepnej armii
przeciwnika. Kiedy w nocy doniesiono cesarzowi, e
Rosjanie odeszli, stwierdzi:
"
Odnielimy zwycistwo
"
.
Sama bitwa zostaa przez Napoleona przeprowadzona
w sposb dla niego typowy i cho nie osign on
zamierzonego celu, zdoa jednak sabszymi siami utrzy
ma pozycje, a nawet - mimo rozbicia korpusu marsz.
Augereau - zachowa nadal inicjatyw i postawi Ben
nigsena w niezwykle gronym pooeniu. Nie wykorzysta
1 00
wprawdzie ostatniego odwodu - gwardii , ale wpyn na
to zapewne fakt opnienia si Neya, ktry swym bdnym
ruchem, umoliwi odsiecz prusk dla Rosjan. Przybycie
po poudniu Lestoqa uratowao przecie ich lewe skrzydo
i pozwolio na odzyskanie swobody w pasie odwrotu.
Pytanie stawiane przez niektrych historykw - czy
uycie Prusakw na preciwnym skrzydle nie przyniosoby
wikszych efektw - jest waciwie bezprzedmiotowe.
Lestoq bowiem wkroczyby do akcji na Prusk Iaw po
godz. 14.00. O tej pore mg t zosta szybko zneut
ralizowany prez cz jazdy, gwardi piesz oraz pozo
stawione na nonym biwaku gwardii 1 8 puk piechoty
z dwoma batalionami gwardii . Zakadajc, e Napoleon
pozostawiby przy sobie dwa bataliony gwardii , mgby
zaangaowa przeciw niemu ponad 500 onierzy, a wic
wystarczajco duo. W ' dodatku Lestoq miaby tyy od
sonite przed nadchodzcym Neyem. W efekcie mogo to
jedynie doprowadzi do odcicia obu drg odwrotu na
Krlewiec.
Napoleon do koca bitwy posiada swobod manewru
dziki elaznemu odwodowi, a operatywno, stanowczo
i elastyczno dowodzenia, wyraone czasem reakcji na
zachodzce na polu bitwy zmiany, podejmowaniem trafnych
decyzji oraz opanowaniem sytuacji , pozwoliy na osi
gnicie przynajmniej takiego wyniku, e zmuszono sprzy
mierzonych do dalszego odwrotu czynic ich niezdolnymi
do dalszych dziaa.
Gen. Bennigsen popenia bdy typowe dla wszystkich
wodzw, z ktrymi Napoleon si potyka. Szukajc
rozstrzygnicia na swym prawym skrzydle, zuy gros
odwodw w centrum w trzeciej godzinie bitwy. Po
garszajce si o tej porze pooenie na lewym skrzydle
zmusio go do wprowadzenia tam ostatni ch rezerw.
W krytycznym momencie zabrako mu ich . i tylko zdu
miewajcej wprost odpornoci swych onierzy oraz
1 01
przybyciu Prusakw zawdzicza, e utrzyma si do
wieczora. Ci ostatni zreszt ju te byli u kresu si - od
2 lutego zrobili przeszo 1 50 km.
Armia francuska bya nie mniej wyczerpana, a ogrom
ofiar w tej bitwie spowodowa, e onierze zamiast
"
Vive
I ' Empereur
"
, woali
"
Vive la paix
"
,
"
Vive le France et la
paix
"
,
"
Du pain et la paix
"
.
Wytrawny znawca psychiki tumw, jakim by Napoleon,
wyczu od razu, co to oznacza. W adnej z dotd stoczonych
bitew nie poniesiono tak wielkich ofiar. Okropne warunki
klimatyczne, brak regularego zaopatrzenia doprowadzi
armi do ostatecznoci . Midzy innymi take z tego powodu
cesarz zdecydowa pozosta na polu bitwy kac rozpah
jak najwicej ognisk i zbiera rannych. Sam na drugi dzie
rano objeda pobojowisko i mona byo dostrzec, e by
wstrznity. Zreszt jeszcze wieczorem, kiedy spotka si
z Soultem w starej szopie przerobionej szybko na prowizo
ryczn sal operacyjn, rzek do niego:
"
Marszaku, Ros
janie wyrzdzi li nam wielk krzywd
"
. Soult odpowiedzia:
"
A my im. Nasze kule te nie byy z waty
"
. Sam jednak
czu podobnie.
Liczby rwnie mwiy same za siebie. , Korpusy, j akie
wziy udiia w bitwie, liczyy na 3 1 stycznia 86 000
ludzi. Do Iawy doszo jedynie 64 000. Reszta to w gw
nej mierze chorzy i maruderzy. Straty bojowe nie prze
wyszay za ten okres 6000-7000 onierzy, za to na polu
bitwy leao ich a 1 3 000. Napoleon w biuletynie
pobitewnym przyzna si jedynie do 1 900 zabitych i 5700
rannych, za w li stach do brata Jzefa i Cambaceresa
poda tylko 1 500 zabitych oraz 3000 rannych.
Powanie wyeksploatowane byy take konie francuskiej
kawalerii, co uniemoliwio jej osignicie lepszych re
zultatw. Najlepiej sytuacja wygldaa w pukach jazdy
gwardi i, co tumaczyoby tak znaczne zaangaowanie
jej w boju jeszcze zanim nastpio przesilenie. Jeden
1 02
z francuskich pukw - 20 strzelcw konnych pk.
Castexa - posun si w bitwie do rzeczy nie prak
tykowanej przez francusk kawaleri. Przyj szar rosyjs
kich dragonw w miejscu otwierajc ogie z karabinkw.
Pad wprawdzie pierwszy szereg atakujcych, jednak nie
powstrzymao to pozostaych i trzeba byo ciko walczy,
eby dotrzyma pola. Przyjmowanie szary w miejscu jest
o tyle niebezpieczne, e ta samym rozpdem potrafi obali
jedcw i tym samym przeama front.
Napoleon wycin za to praktyczne dowiadczenia
z udanych szar cikiej kawalerii . W marcu 1 807 r.
zarzdzi rozbudowanie pukw kirasjerw o jeden szwad
ron, czyli cznie do piciu. Odtd etat puku obejmowa
1 040 onierzy.
Jazda po obu stronach stanowia a 21 % udziaowcw.
Jest to jeden z naj wyszych wskanikw w duych
bitwach napoleoskich (Austerlitz - 2 1 %, Wagram
- 1 5, 5%, Moajsk - 21 , 2%, Lipsk - 1 8, 8%, Mont
Saint Jean [Waterloo] 20, 8%).
Trzeba wzi pod uwag, e na przeszkodzie do
osignici a penego zwycistwa wpyny bardzo ze
warunki atmosferyczne, wskutek czego VII K nie wykona
zadania, co z kolei zachwiao ekonomi si, poniewa
cesarz zosta zmuszony przedwczenie zuy mas wspa
rcia -jazd Murata.
Bitwa ta, cho niezupenie susznie, podkopaa wojskowy
autorytet Napoleona znajdujc odbicie na politycznym polu
dziaania. Potrzeba znaczcego sukcesu bya teraz nie
mniej pilna od potrzeby pokoju. Ten ostatni za nie by
moliwy bez tego pierwszego.
PO BITWIE (9-1 6 LUTEGO)
Nieporzdek, jaki zapanowa w armii rosyjskiej w nocy
na 9 lutego, by powszechny. Wielka liczba zgodniaych
1 03
onierzy rozbiega si po okolicznych wsiach szukajc
jakiego poywienia. Zebrane wojska liczyy co najwyej
30 000 ludzi. Wprawdzie rozesane patrole nie stwierdziy
adnego ruchu ze strony przeciwnika, ale z uwagi na
zupene wyczerpanie, brak rezerw, ywnoci i amunicji ,
Bennigsen zarzdzi o godz. 22.00 odwrt na Krlewiec.
Wojska zebrane w dwie kolumny ruszyy w rodku
nocy przez Miihlhausen, gdzie nastpi krtki odpoczynek,
do Wittenberga. Na polu bitwy pozostay jedynie wojska
lekkie Bagrationa i Prusacy Lestoqa, ktrzy mieli utworzy
ariergard. Ci zaczli opuszcza stanowiska o godz.
2.00 w nocy.
Armia francuska spdzia noc na zajmowanych pozycjach.
Niektrzy maszakowie obawiali si ponownej bitwy w dniu
nastpnym, ale Napoleon trafnie wyczu sytuacj i stwierdzi,
e do jej wznowienia nie dojdzie. Jeszcze o godz. 2 1 marsz.
Murat wyda rozkazy dla swej jazdy, by w dniu nastpnym (9
lutego) dokonaa rozpoznania na nastpujcych kierunkach:
O wicie patrole potwierdziy obecno w okolicy jedynie
kozackich oddziaw i nieco jazdy regularej przesaniaj
cych odwrt sprzymierzonych. Wobec tego marsz. Murat
ruszy z rezerw konn do przodu po drodze na Krlewiec,
a brygada lekkiej jazdy Marulaza na Dornowo, skd
wyrzucia pruski oddzia.
1 0 lutego Bennigsen z Wittenbergu ruszy prosto do
Krlewca. Stan na wysokoci Bramy Frydlandzkiej opie
rajc lewe skrzydo o Prego. Prawe przesaniali Pltz
i Prittwitz oraz przybyli Esebeck i Maltzahn. Tego samego
dnia dotar tu jeszcze mjr BorstelI, ktry odczywszy si
od Rouquette' a, przedar si forsownymi marszami drog
Morg-Mamonowo.
Gwne siy pruskiego korpusu przeszy w tym dniu do
Wgorzewa obsadzaj c oddziaami przejcia przez Prego
pod Welaw i trzymaj c komendy we Frydlandzie, Gross
Wohnsdorf i Schnbaum.
1 04
Tymczasem lekka jazda Murata przeskoczya rzek
niadw i Gbocz.
Savary dowiedziawszy si, e Essen ruszy ku Bennig
sen owi (informacja bya faszywa) ruszy 5 lutego ze swym
1 08
korpusem na Ostrok - ale nie drog naj krtsz, przez
Ostrw-Czerwin (spotkaby dziki temu Rosjan), lecz przez
Putusk-Ran ( 1 1 0 km) - prawym brzegiem Narwi .
8 lutego przerzuci swoj jazd na drugi brzeg. Tam
odepchna ona rosyjskie oddziay z Gbocza i
ni adowa.
Zleciwszy potem dywizji Sucheta przesun si pod
Kadzido, przeszed z gwnymi siami pod Czerwony
Br, gdzie poleci te nadej Oudinotowi . Cay marsz
zaj mu sze dni i zakoczy si 10 lutego.
1 2 lutego oddzia jazdy gen. Lwowa odbi pod Wielbar
kiem kolumn 3000 jecw prowadzonych spod Pruskiej
Iawy. Zaatakowany rwnie zosta i rozproszony oddzia
gen. Grandeau w Myszycu, a Howajski 1 0 uniemoliwi
swymi kozakami grupie jazdy francuskiej przepraw przez
Pis pod Dobrym Lasem.
Essen z gwnymi siami wyruszy 1 3 lutego z Wysokie
go posuwaj c si lewym brzegiem Narwi na Kolno.
Poprzedza go o dzie marszu ks. Wokoski , ktry
z Gonidza zmierza drugim brzegiem (puki muszkieterw:
krymski, ukraiski, 1 0 puk jegrw, puk dragonw mitaw
skich, kozacy Howajskiego 1 0). Dywizja Sedmoradzkiego
nie moga zosta zaangaowana, poniewa Bennigsen, po
klsce pod
.
Prusk Haw, przyzywa j pilnie do siebie
(wyruszya 1 4 lutego).
1 4 lutego ks. Wokoski przekroczy Pis pod Dobrym
Lasem. Nastpnego dnia stoczy walk pod Stanisawowem
z francuskim oddziaem, ktry opniajc jego ruch, cofa
si na Rozog.
Raporty o dziaaniach przeciwnika z 1 2 lutego na tyle
zaniepokoiy Savary' ego, e nastpnego dnia zebra swoje
siy w Ostroce. 1 4 lutego, wykorzystujc opnienie
Essena, skierowa si z dywizj Sucheta, brygad Grain
dorge'a z dywizji Gazana i dwoma brygadami grenadierw
Oudinota na Wokoskiego. W miecie pozostawi tylko
5000 ludzi (brygad gen. Campany z dywizj i Gazana
1 09
i brygad grenadierw Ruffina z dywizji Oudinota). Wo
koski, wobec oczywi stej przewagi, od razu odszed do
Stanisawowa. 1 5 lutego doszo tu do potyczki. Rosj anie,
zagroeni obejciem, cofali si w walce pod Osowiec.
Odparci i std, przeszli dalej na Zbj no. Dalszy pocig
zosta przerwany z chwil, kiedy Savary usysza odgosy
wystrzaw spod Ostroki. Zostawiwszy brygad Grain
dorge' a zawrci z reszt na Ostrok i wysa gen.
Rei lle' a (szefa sztabu) na objcie dowdztwa w miecie do
czasu nadejcia si gwnych.
Pod miastem za pokaza si sam Essen idcy na
Ostrok od Zambrowa z 1 3 000 ludzi. Na miejscu
zaskoczy go fakt gotowoci Francuzw, ktrzy rozwinli
si pkolem na wydmach, z artyleri na prawym brzegu
Narwi wspierajc skrzyda. Essen wysa zatem Wo
koskiemu rozkaz odwrotu, a sam, pewny przewagi
(2,6: l ), zaatakowa przeciwnika. Przy silnym wsparciu
artylerii zepchn Francuzw do miasta, ale tam by
trzykrotnie odrzucany w walce na bagnety. Podczas
boju zgin wprawdzie gen. Campana, ale Essen, nie
mogc zama oporu Francuzw, cofn swe wojska
2 km na poudniowy wschd od miasta majc pozycj
przesonit wydmami. Po stronie rosyjskiej zgin w wa
lkach gen. Suworow.
W poudnie przybyy pod Ostrok gwne siy z gen.
Savary. Oudinot z grenadierami w dwch liniach i j azd na
flance uszykowa si na lewym skrzydle. Suchet zaj
centrum, Reille z brygad zabitego gen. Campany prawe
skrzydo. Ca lini wzmocniono artyleri.
Essen, straciwszy ju szans na sukces wobec wyranej
przewagi przeciwnika, zarzdzi odwrt na Nur-Wysokie
(dotar tam w nocy z 19 na 20 lutego), cigany do
zapadnicia ciemnoci przez Oudinota a pod
niadowo
(Wokoski w midzyczasie wycofywa si w kierunku si
gwnych Bennigsena).
1 1 0
Essen przyznawa si do straty w walkach pod Ostrok,
Stani sawowem i Osowcem 1 000 zabitych i rannych.
Francuzi oceniali jego straty na 2500 podajc wasne na
460-560. Sdzi naley, e w rzeczywistoci straty Rosjan
nie byy nisze od 2000, a Francuzw wynosiy zapewne
800-1 000.
Savary cofn si teraz nad Orzyc przyjmujc postaw
defensywn i niszczc most na Narwi w Ostroce.
Napoleon, po otrzymaniu 1 9 i 20 lutego raportw
Savary'ego, uzyska peny obraz wydarze i uzna bitw
ostrock za zakoczenie kampanii zimowej . Niezadowo
lony jednak z caoksztatu dziaa Savary' ego, ktremu
zarzuca, e zuy wojsko niepotrzebnymi marszami i nawet
nie wiedzia, kiedy odnis zwycistwo, obdarzy go
wprawdzie orderem, ale cign z powrotem do sztabu
oddajc dowdztwo V K, 24 lutego, w rce marsz. Masseny
przybyego z Kalabrii. Ten obj przydzielone mu oddziay
w Putusku.
KONIEC KAMPANII. BRANIEWO
(1 7 LUTEGO-1 MARCA)
ODEJCIE FRANCUZW NA LEA ZI MOWE
Wsteczny ruch wojsk francuskich zapocztkoway 1 6
lutego dotychczasowe oddziay awangardowe, ktre znad
rzeki
lska 2 dywizj
bawarsk kronprinza Ludwiga (dowodzi nominalnie, fak
tycznie -gen. Wrede) 7000 ludzi, ktra ma odpowiednio
wzmocni V K osabiony odejciem grenadierw Oudinota
do si gwnych. Bawarzy dopiero 29 lutego ruszyli z Wroc
awia docierajc 8 marca do Warszawy, a w trzy dni pniej
do Putuska . W midzyczasie - 24 lutego - cesarz
mianowa dowdc tego zgrupowania przybyego z Kalabrii
marsz. Massen (kilka dni pniej oficjalnie przej obowi
zki w Putusku).
I marca Napoleon wyda rozkaz dla gen. Zajczka, by
z batalionami legii kaliskiej odszed spod Grudzidza i skie
rowa si w rejon Nidzicy, gdzie jako korpus obserwacyjny,
ktry powinien liczebnie rozwin do 10 000-1 2 000 ludzi,
wypeni luk istniejc midzy armi gwn a V K. Do
Nidzicy Zajczek przyby 8 marca. Spotka tam gen. Guyona
ze szwadronem szaserw z 1 2 puku i batalionem piechoty
I I I puku. Napreciwko mia kozakw Patowa i puk huzarw
pawogradzkich.
I W kwietniu zostaa tu jeszcze skierowana bawarska brygada gen. Pierrona.
o - ltu8k lIawa 1 807
1 1 4
RUCHY SPRZYMI ERZONYCH
Bennigsen, powiadomiony o przesuwaniu w ty wojsk
francuskich, cign natychmiast gros swych si do Krlew
ca, gdzie chcia je zaopatrzy we wszelkie niezbdne
materiay wojenne i zasili napywajcymi stale maruderami
oraz powracaj cymi do zdrowia. Armia rosyjska potrzebo
waa przede wszystkim uzupenienia materiaem ludzkim.
Stany pukw piechoty spady niejednokrotnie poniej
poziomu jednego batalionu, pukw jazdy prawie do
poowy. Car zapowiada wszake wsparcie jedn dywizj
i gwardi o cznej si le 30 000 ludzi (faktycznie przybyo
17 000), ale na razie - na 20 lutego - armia liczya
w gwnej masie tylko 39 545 onierzy w korpusie
wydzielonym 1 0 400 i 6300 kozakw (ponadto 3000
posikw jeszcze w drodze), czyli razem ponad 56 200
onierzy. Kampani polsk zaczynao 1 09 000, z korpusem
Essena 1 27 000. Na pokrycie stanw wyjciowych
potrzeba zatem byo ponad 70 000 ludzi.
W tym samym czasie korpus gen. Lestoqa, ju po
otrzymaniu wspomnianych wyej posikw, liczy tylko
5000 bagnetw ( 1 6 batalionw), 6000 szabel (69 szwad
ronw) i 300 artylerzystw .
W chwili odwrotu Francuzw Prusacy znajdowali si
w ariergardzie i pierwsi podjli ruch naprzd (jedynie
wydzielony oddzia PlOtza cign nad rzek
wie bliej
` W 36 pukach li niowych 24 737 ludzi, w 9 pulkach jegrw 3477,
w 3 pukach kirasjerw 91 4, w 10,5 pulkach dragonw 4042, w 6 pukach
huzarw 3795. w artylerii 2580.
W przypadku Prusakw mwienie o batalionach nie znajdowao pokrycia
w rzeczywistoci. Dla przykadu: 5 batalionw stanowicych przed wybuchem
wojny garnizon warszawski liczyo razem 1 000 ludzi. 7 batalionw tworzcych
rezerw gen. Potza 995 onierzy, a batalion Chlebowsky'ego liczy tylko 45
onierzy. Spord oddziaw jazdy 15 szwadronw Towarzyszy i puk kirasjerw
Wagenfelda byy ogromnie osabione wskutek dezercji (Towarzyszy rekrutowano
gwnie z Poakw).
1 1 5
Rosjan). Jeszcze 1 6 lutego ruszyy brygady forpocztowe
(Stutterheim i Zieten) na Frydland wyrzucajc francuski
oddzia z Allenau. Nastpnego dnia zajy sam Frydland.
Z wojsk rosyjskich jedynie 6 dywizja Sedmoradzkiego,
majca rozkaz doczenia do si gwnych, bya w drodze
na Wgorzewo-Gerdany. Ruszy te za ni ks. Wokoski.
1 8 lutego, po uzyskaniu pewnoci o odejciu III K
Davouta na Bartoszyce, trzon korpusu Lestoqa przyby do
Frydlandu. Wydzielone oddziay pozostay jednak pod
Welaw i Wgorzewem, a to dla zachowania cznoci
z Rosjanami.
1 9 lutego pruskie awangardy zajy Spopoi i Prusk
Iaw, gdzie zetkny si z kozakami atamana Patowa,
ktrzy tego dnia rwnie osinli te miejscowoci ,
a ponadto Krzybork. Podobno w Pruskiej Iawie zna
leziono pozostawionych 1 800 rannych Rosjan oraz kilkuset
Francuzw.
Wreszcie 20 lutego z Krlewca wyruszyy gwne siy
Rosjan dochodzc do rzeki
elazna
Gra, Siekiera, dywizja Rembowa - Gieduty i wzdu
Waszy z forpocztami wzdu Paski, rezerwa PI6tza
-Tolkowiec, Lubnowo, Augustyny.
OCENA
Zaplanowana przez Bennigsena zimowa ofensywa na szeroko
rozrzucone korpusy francuskie miaa doprowadzi do przeta
sowania sytuacji strategicznej na wschodnioeuropej skim
teatrze dziaa wojennych. Wykonywana pod oson wielkich
kompleksw lenych zapewniaa mu czynnik zaskoczenia.
Jednak mao zdecydowanie prowadzone dziaania umoliwiy
najpierw odskoczenie VI K Neya, a nastpnie koncentracj
najbardziej rozproszonemu I K Bernadotte' a. Stracono przy
tym szans rozbicia tego korpusu, a przynajmniej zadania mu
znaczcych strat.
Bennigsen przez cay czas operacji sprawia wraenie,
jakby nie by jeszcze zupenie zdecydowany co do suszno
ci swych zamiarw. By moe przygniatao go brzemi
odpowiedzial noci, j akie wzi na siebie, a moe po prostu
obawa przed zmierzeniem si z samym Napoleonem.
W kadym razie 28 stycznia, w wyniku starcia pod
Morgiem, zarzdzi a trzy dni odpoczynku, rozlokowujc
si od 3 1 stycznia w trapezie Pask-Dobre Miasto-Olsz
tyn-Iawa. Jego dziaanie w kierunku dolnej Wisy ograni
czyo si ju tylko do ruchw Prusakw. Bennigsenowi
zabrako nagle celu do dalszej ofensywy i widzc j ju
chybion, nie bardzo wiedzia co dalej . Tym samym
1 21
dobrowolnie odda inicjatyw w rce swego adwersarza.
Temu ostatniemu za te trzy dni day czas potrzebny na
koncentracj armii, wytrcenie przeciwnikowi inicjatywy
i podjcie manewru skrzydowego. Manewr ten, nazwany
olsztyskim, cechowao due podobiestwo do manewru
jenajskiego. Ofensywa sprzymierzonych w kierunku dol nej
Wisy stawiaa ich bowiem w pooeniu, ktre umoliwio
cesarzowi wykonanie ruchu na przecicie im komuni kacji
i zmuszenie ich tym do bitwy z odwrconym frontem.
Wskazyway na to wyranie ruchy IV i III korpusw na
lew flank nieprzyjaciel a.
Wybr w tym czasie przez Bennigsena pozycj i oporowej
na wzgrzach Jonkowa, kiedy wiedzia ju o koncentracji
Wielkiej Armii i przybyciu do niej Napoleona, okaza si
wysoce niewaciwy , poniewa postawi rozczonkowan
armi w obliczu skoncentrowanych si Francuzw, bez
monoci zczenia si z Prusakami i z zagroonym
odwrotem. Zmusio to ostatecznie Bennigsena do general
nego odwrotu a czterema nocnymi marszami (prawie 1 00
km), przy czym po marszu z 3 na 4 lutego jeszcze cay
dzie armia bya w ruchu. Wysza dziki temu z opresji ,
al e, j ak wspomniano wyej , brak organizacji marszw,
chaos panujcy w kolumnach i beztroska dowdcw,
poczyniy ogromne spustoszenia w jej szeregach. Wynik
tego by taki, e setki onierzy pado po drodze z wyczer
pania lub pod oficerskimi pakami.
W kocu 8 lutego Bennigsen zosta przymuszony stan
do general nej bitwy, poniewa dalszy odwrt grozi mu
cakowit demoralizacj armii. Bya to ju jednak bitwa na
frontach normalnych. Rosjanie, pomimo wielkich strat,
mieli nawet przewag l iczebn -znosili bowiem surowo
klimatu lepiej anieli Francuzi. Ci ostatni za to uzyskali
przewag pooenia - ruch korpusw III i VI by tak
rozplanowany, e umol i wi wyjcie na obydwa skrzyda
Rosj an i gdyby nie pomyka Neya, ju koo poudnia
1 22
doszoby do obustronnego zachodzenia ich skrzyde. Sama
bitwa nie przyniosa rozstrzygnicia, ale zmusia rosyjskiego
wodza do pitego nocnego marszu odwrotowego.
Zwrmy jeszcze uwag na ekonomi si. Na wstpie
dziaa Napoleon mia do dyspozycji 1 35 000 ludzi . Z nich
do operacj i drugorzdnych i osonowych przeznaczy okoo
37 000, czyli 27,4%. Jednake z pozostaych zawid
znowu Bemadotte pozostajc poza systemem operacji
(mwic znowu mam na myli udzia jego korpusu w ma
newrze jenajskim, kiedy to znalaz si on midzy obu
bitwami bez poytku dla ktrejkolwiek).
Sprzymierzeni dysponowali prawie 1 45 000 onierzy,
przy czym dziaania drugorzdne i osonowe pochony a
37,9%. Mimo tak duych si wydzielonych nie osigny one
adnych znaczcych wynikw. Najdobitniej wiadcz o tym
dziaania nad Narwi, w ktrych waciwie nie popisaa si
adna ze stron. Savary dowodzi raczej mikko, wymczy
wojsko marszami, nie ograniczy mimo sprzyjajcych warun
kw swobody ruchw przeciwnika. Cesarz, w obawie
o bezpieczestwo komunikacji, przerzuci j na prawy brzeg
Wkry po linii Dziadowo-Raci-Modlin, a ponadto wysa
dwa polskie bataliony i 500 jazdy, eby odepchnli kozakw
od Narwi.
Essen z kolei, nie majc przewagi oglnej, dziaa
dwoma grupami, bez penej koordynacji i rozdzielony
przeszkod wodn (Narew). Nie bez winy jest tu te
Bennigsen, ktry w najwaniejszym momencie pozbawi
Essena 6 dywizji Sedmoradzkiego, przez co ta wypada
poza ramy dziaa bojowych, gdy armii gwnej rwnie
nie zdya wesprze.
Operacje w Prusach Wschodnich udowodniy Napoleo
nowi wadliwy system dziaania prywatnych przedsibiorcw
zaopatrzeniowych. Kompania Breidta nie bya w stanie na
czas dostarczy niezbdnego zaopatrzenia dla walczcych
wojsk, take z powodu fatalnych drg i walUnkw atmo-
1 23
sferycznych, ale gwnie z powodu nieudolnoci. Napoleon,
chcc usprawni ten system zaopatrzenia, zarzdzi powo
anie do ycia 8 batalionw pociw.
Reasumujc kampania zimowa w Prusach Wschodnich
zakoczya si swoistym patem. Rozstrzygnicie przyszo
dopiero w czerwcu, a sfinalizowa je traktat tylycki, ktry
przynis odrodzenie pastwowoci polskiej w postaci
Wielkiego Ksistwa Warszawskiego.
+ + +
Pruska Iawa, dzi Bagrationowsk, ley tu przy obecnej
polskiej granicy, w obwodzie kalini ngradzkim, i naley do
Rosji . Miasto od pocztku XIX w. , kiedy rozgrywaa si
tam bitwa, ulego rozbudowie, przez co widok z cmentarza
pooonego na wzniesieniu, jest ju nieco ograniczony.
W 1 856 r. , na dominujcym nad drog do Bartoszyc
wzniesieniu na poudnie od Pruskiej Jawy, tam gdzie
jedna z francuskich baterii miaa swoje stanowiska,
Prusacy wznieli I I -metrowy kamienny obelisk z wyryt
w gotyku inskrypcj: DEM GLORREICHEN AND EN
KEN L' ESTOQ' S, OIERICKS UNO IHRER WAFFEN
BRUDER (Sawnej pamici Lestoqa, Oiericka i ich
towarzyszy broni). Na poudniowy zachd od miasta,
na wzgrzach Waschkeiten, stoi widoczna z daleka
"
sosna
napoleoska
"
. W tym miejscu cesarz mia swoje sta
nowisko dowodzenia w dniu 7 lutego.
1 24
ANEKSY
ANEKS 1
Proklamacja Napoleona do armii
wydana w Poznaniu 2 grudnia 1806 r.
w zwizku z wczeniem si do wojny Rosjan.
wi tkowo Heiligenbeil
wikity Schwenkittel/
Tolkmicko Tollkll1 itten
Tolkowiec TollksdOlf
Trukiejmy Trukkeinell
Toru T/lOrI/.
Tychnowy Tiel/(///
Tyrowo Tlzyrall
Urban owo Zechern
Walsza rz. Walsch
Wapnik Kalkl-rein
Welawa Wehlau
Wgorzewo Angerbllrg
Wi el bark Willellberg
Wielochowo GrossendO/f
Wolnica Freimarkt
Wi lczta DeutschendO/f
Wi lczkowo Wo(f\'dO/f
Wi lnowo Willnau
Wodowo WaltersdO/f
Wojciechy AlbreehtsdO/f
Worawki Warlaek
Wysoka Braniewska El!gels
walce
Wyszkowo Hohenfiirst
Zagony Sommelj'ld
Zalewo Saalfeld
Zawierz Zagem
1 33
arcleniki Schamigk