TEORITE BASHKEKOHORE TE ORGANIZIMIT

RRNJET HISTORIKE T PRAKTIKAVE BASHKKOHORE T ORGANIZIMIT DHE MENAXHIMIT

Ky model tregon ! n"o#"$ e #%&tor%'(t t! org$n%)%m%t d#e men$*#%m%t m(nd t! "( nd%#mo"! t! '(+ton% teor%n! d#e +r$'t%'!n e men$*#%m%t ,$&#'!'o#or do "( +re)ento"m! me -%lle&$t e &#(m! 'on.e+te/e t! men$*#%m%t modern t! org$n%)$t$/e do t0"( trego"m! &e&% e/ol(.%on% % tyre re-le'to% ne/o"$t n! ndry&#%m t! /$)#d(e&#!m t! org$n%)$t$/e d#e t! &#o !r%&! &% n"! e t!r!1 E+o'$ +$r$moderne Aktivitetet e organizuara dhe menaxhimi kan ekzistuar pr mijra vite. Piramidat egjiptiane dhe Muri i madh Kinez jan prova q tregojn se edhe para kohve modern ndrmerreshin projekte me shtrirje t pamatura dhe q punsoheshin me mijra persona. Piramidat n veanti prbjn nj shembull insteresant. Ndrtimi i vetm nj piramide krkont punn e mijra personave pr disa dekada me rradh. Kush i tregonte kt re puntorve se !ar duhej t bnin" Kush merrte masat q n sheshin e punimeve t kishte sasi te mja!tueshme t gurve n mn rn q punimet t mos ndrpriteshin" Prgjigja pr kto p etje mund t jet vetm menaxhimi. Pavarsisht se si mund t quheshin menaxhert n at koh#duhet t ishte dikush q t plani!ikonte se !ar duhet t bhej dhe t organizonte e t drejtonte punonjsit. $!ar ju vjen n mendje kur dgjoni emrin Mikelanxhelo" Artisti i %ilindjes" &jeniu" Apo menaxheri" Provat tregojn se imazhi tradi'ional mbi Mikelanxhelon ( gjeniu i vetmuar i zn n gra'k mes agonis dhe dalldis# i izoluar dhe duke pikturuar i shtrir n shpin e pa ndihmn e askujt tavanin e Kapels )ikstine# sht nj mit.
1

N t vertet rreth *+, vite m par Mikelanxhelo drejtone nj biznes t vogl. Kishte -. njerz q e ndihmuan at t pikturonte Kapeln )ikstine# rreth /, t tjer ndihmuan me gdhendjen e varreve t mermerta n Kapeln Medii t 0iren's dhe t paktn /,, burra# nn mbikq rjen e tij# drejtuan 1iblotekn 2orentinase n 0iren'.Mikelanxhelo personalisht przgjidhte punonjsit# i trajtonte# indante npr grupe pun dhe mbante regjistrime t deatjuara t det rave t t re. Pr shembull do jav ai regjistrone emrat# ditt q kishin punuar dhe pagat pr se'ilin punonjs. Ndrkoh Mikelanxhelo si menaxher luante dhe !unksionin e zgjidhsit t kon!klikteve. $do dit ai dilte npr sheshet e shumta t puns dhe mbikq rte# kontrollonte prparimin e punonjsve dhe merrej me do problem q mund t ngrihej. A ishte ishte Mikelanxhelo nj menaxher? Megjithise shumica e konsiderojn nj piktor t vetmuar, ai n fakt ishte drejtues i nj biznesi t vogl. Kishte shuinipunonjis i e ndihmonin tipikturonte Kapelen !ikstine si edhe tegdhendte varret e znernzerta ne Kapelen Medici. "he ndirsa Mikelanxhelo przgjidhte punonjisit, i trajnonte, i caktonte npr punra dhe mbante regjistrime mbi mbarivajtjen e t#re, ai luante rolin e nj menaxheri. Kta shembuj nga historia demonstrojn se aktivitetet e organizuara dhe menaxhert kan ekzistuar shum koh prpara %evolu'ionit 3ndustrial. Megjithat# vetem n pak qindra vitet e !undit# sidomos n shekullin e njzet# menaxhimi iu nnshtrua shq rtimeve sistematike duke grumbulluar !akte dhe njohuri dhe duke u kth er n nj disiplin !ormale.

2%l% %&#te 'ontr%,(t% % Ad$m Sm%t#3%t ne -(&#en e men$*#%m%t4

4mri i Adam )mith 'itohet kr esisht n tekstet e ekonomiksit pr kontributin e tij n doktrinn klasike ekonomike# por tezat e tij t libri Pasurit e Kombeve 5-6678 prbjn nj argument t shkelq er mbi avantazhet ekonomike q organizatat dhe shoqrit do t mund t arrinin nga ndarja e det rave.

)i shembull ai mori industrin e prodhimit t gjilprave. )mith(i vuri n dukje se -, individ mund t prodhonin deri n *+.,,, gjilpra n nj dit duke kr er se'ili nj det r spe'i!ike. Megjithat nse ata do t punonin t veuar dhe n mn r t pavarur pr t plotsuar t vetm t gjith pro'esin e prodhimit t gjilprave kapa'iteti i t re varionte nga -, deri n /,, gjilpra n dit. nd$r"$ e detyr$/e $opzimi i punve n det#ra m t specializuara dhe me nat#r prsritse. )mith(i arriti n konkluzionin se ndarja e det rave rriste produktivitetin duke rritur zotsin dhe shkathtsin e se'ilit punonjs# duke kurs er kohn q zakonisht humbet mes pro'eseve dhe duke krijuar makineri pr automatizimin e punve. Popullariteti q gzon n koht e sotme spe'ializimi i det rave# n degt e shrbimeve t tilla si msimdhnia dhe mjekesia si edhe n linjat e montimit n uzinat e automobilave# i dedikohet pa d shim avantazheve ekonomike t 'ituara me shum se /,, vite m par nga Adam )mith(i. S% nd%'o% Re/ol(.%on% Ind(&tr%$l m,% +r$'t%'$t men$*#er%$le4 Re/ol(.%on% Ind(&tr%$l sht ndoshta ndikimi m i rndesishem mbi menaxhimin para shekullit t njzet. 3 nisur n 1ritanin e Madhe n !undin e shekullit t tetmbdhjet# %evolu'ioni kapr'eu Atlantikun pr n Amerik rreth !undit t 2u!ts 9ivile.

)hum shpejt puna njerzore u zvendsua nga !uqia e makinerive. Kto t !undit bn t mundur q prodhimi i mallrave n !abrika t bhej ekonomik dhe me kosto t ars eshme. Re/ol(.%on% %nd(&tr%$l Krjimi i fu ive t makinave, prodhimi n mas dhe transporti efi%ent filluan n fundin e shekullit t tetmbedhjet n &ritanin e Madhe. )hpikja e !uqis motorike# prodhimi n mas# kostot e ulura t transportit# q erdhn si pasoj e zgjerimit t shpejt t rrjetit hekurudhor# dhe mungesa e rregullave qeveritare ishin t gjith !aktor q gjithashtu kontribuan n zhvillimin e organizatave t mdha.

N ato koh :ohn ;. %o'ke!eller ishte duke krijuar monopolin e )tandard <il# Andre 9arnegie po !itonte kontroll mbi d t tretat e industris s elikut# dhe siprmarrs t tjer po krijonin biznese t tjera t mdha q do t kishin nevoj pr praktika menaxhimi t !ormalizuara. Nevojitej nj teori !ormale pr t udhehequr menaxheret gjate pro'esit to drejtimit to organizatave to t re. Megjithate deri n !illimin e viteve -=,, nuk u hodh asnj hap i rndesishm drejt zhvillimit t nj teorie t shtrirjes s krkuar.

Kontr%,(te 'l$&%'e
%rnjet e menaxhimit modern !illuan nga nj grup prakti'iensh dhe shkrimtarsh t 'ilt krkonin t !ormulonin parimet ra'ionale q do t>i bnin organizatat me e!iente. Pr shkak se ata vendosn themelet teorike t disiplins s menaxhimit# k kontribut i t re u quajt qasja klasike. Kjo qasje mund t ndahet n d nnkategori? teoria e menaxhimit shken'or dhe ajo e administrimit t prgjithshm. @eori'ient e menaxhimit shken'or prqendrohen n prpjekje pr t prmirsuar produktivitetin e personelit operativ. Nga ana tjetr teori'ient e administrimit t prgjithshm merren me organizatn si nj e tr dhe si t bjn at me e!ektive.
4

$&"$ '%$&%'e 'erm i prdorur pr t prshkruar hipotezat e teoricienve t menaxhimit shkencor dhe t administrimit t prgjithshm.

2%l% %&#te 'ontr%,(t% % 5reder%' T$ylor3%t4

Nse do to na duhej t zgjidhnim nj vit si vitin kur lindi teoria e menaxhimit modern# mund t prmendim vitin -=-- pasi n at vit 0rederi'k AinsloB @a lor(i botoi punimin e tij (arimet e menaxhimit shkencor. 1rendia e tij do t prqa!ohej nga shum menaxher n t gjith botn. K Crrugn m t mirC pr t br nj pun t 'aktuar. )tudimet e bra para dhe pas botimit t librit do t vendosnin @a lor(in n vendin e babait t menaxhimit shken'or. 0rederi'k @a lor(i kreu pjesn m t madhe t puns s tij n kompanit Midvale dhe &ethlehem !teel n Pensilvani 5shiko ;etaje mbi nj klasik menaxhimi8. )i nj inxhinier mekanik# me s!ond puritan# ai ishte vazhdimisht i shqetsuar nga ine!iien'a e punonjsve. Puntort prdornin nj varitetet t shumllojshm teknikash pr t kr er t njejtn det r. Ata ishin t prirur t Cmerrnin punn lehtC. N at koh @a lor(i besonte se output i puntorve ishte vetm nj e treta e kapa'itetit poten'ial t t re. Pr kt ars e ai mori prsipr det rn t korrigjonte situatn duke aplikuar metoda shken'ore pr det rat baz. Ai shpenzoi m shume se d dekada duke ndjekur me kmbngulje qllimin e tij pr t zbuluar Cmn rn m t mirC pr t kr er do lloj det re. libr prshkruante teorin e men$*#%m%t &#'en.or ( prdorimin e metodave shken'ore pr t pr'aktuar

men$*#%m% &#'en.or

(rdorimi i metodave shkencore pr t prcaktuar mn#rn m t mir pr t br nj det#r.

@a lor(i u prpoq t krijonte nj revolu'ion intelektual n mes t punonjsve dhe menaxhereve duke krijuar udhzime t qarta pr prmirsimin e e!i'en'es n pro'esin e prodhimit. Ai pr'aktoi katr parimet e menaxhimit 5shiko skemen DM(-8. Argumentet e tij ishin se nse do t ndiqeshin kto katr parime rezultati do t ishte mireqnia edhe e menaxherve edhe e punonjsve. Puntort do t mund t paguheshin m shum dhe menaxheret do t !itonin m shum.

K$t!r +$r%met e men$*#%m%t &%+$& T$ylor3%t 61 Ehvilloni nj shken' pr do element t puns s se'ilit individ 'ila t zvendesoj metodn e vjetr t s shkuars. 71 Przgjidheni dhe m pas trajojeni# msojeni dhe zhvillojeni punonjsin n mn r shken'ore? 5N t shkuarn puntort i zgjidhnin vet det rat e t re dhe mundoheshin t msonin vet at det r e tFia dilnin mban sa m mir t mundeshin8. 81 1ashkpunoni me gjith zemr me puntort q t siguroheni se puna po bhet n prputhje me parimet shken'ore q jan zhvilluar pr kt det r. 91 Ndajeni punn dhe prgjegjsin pothuajse n men r t barabart mes menaxhereve dhe puntorve. menaxhert marrin prsipr t gjitha ato det ra q ata mund t>i kr ejn me mir se puntort. 5M par pothuajse e gjith puna dhe pjesa m e madhe e prgjegjsive i liheshin puntorve8. ;uke prdorur teknikat shken'ore t menaxhimit# @a lor(i arriti t pr'aktonte mn rn m t mir pr t br do det r. M pas ai przgjidhte njerzit e duhur pr punn dhe i trajnonte ata pr t ndjekur pikrisht kt mn r m t mir. Pr t motivuar punonjsit# ai i nxiste ata nprmjet planeve stimuluese t pagave. N prgjithsi#@a lor(i arriti prmirsime t qndrueshme n produktivitet me /,,G e m shum dhe rikon!irmoi !unksionet e menaxherve pr t plani!ikuar dhe kontrolluar dhe at t punonjsve pr t kr er det rat sipas udhzimeve.

Ndikimi i puns s @a lor(it sht shum i madh. &jat dekadss par s par t shekullit t njezet# ai drejtoji pr industrialistt e interesuar# shum leksione publike mbi menaxhimin shken'or. Mes vitit -=,- dhe vitit -=--# t pakten -+ !irma prvetesuan disa vari(ante t menaxhimit shken'or. N vitin -=,+ )arvard &usiness !chool e deklaroi metodn e @a lor(it si standardin e menaxhimit modern dhe e miratoi at si boshtin rreth t 'ilit do t organizoheshin t gjitha lndt. Het @a lor(i !illoi t jepte msim n Iniversitetin e Darvard(it n vitin -=,=. N vitin -=-, deri n vitin -=-/ ndodhn d ngjarje t 'ilat e vendosn menaxhimin shken'or n qnder t vmndjes. N vitin -=-, hekurudha lindore krkoi nga Komisioni Ndrshteteror i @regtis nj rritje t tari!ave. Por nj ekspert i e!i'enes argumentonte para komisionit se hekurudhat mund t kursenin deri n - milion dollar n dit 5ekuivalente me -6 milione dollar sot8 nprmjet aplikimit t menaxhimit shken'or. K pohim u b qendra e diskutimeve dhe !ormoi nj audien' kombtare pr idet e @a lor(it. M pas# n vitin -=--# (arimet e menaxhimit shkencor# u b libri m i shitur. N vitin -=-* parimet e @a lor(it ishin br aq t njohura saq n nj ekspozit mbi e!ien's e hapur neNju :ork ku @a lor(i ishte !osi kr esor u mblodhen 7=.,,, vet. Pavarsisht se @a lor(i i prhapi idet e tij jo vetm n )htetet e 1ashkuara por edhe n 0ran'# &jermani# %usi dhe :aponi# in!luen'a e tij m e madhe sht pa d shim n industrin prodhuese amerikane. Metoda e tij i dha kompanive n )D1A nj avantazh krahasues kundrejt !irmave t huaja ka e bri e!ien'n e industris prodhuese amerikane ndrrn e gjith bots t paktn pr J, vitet n vazhdim.

K(&# %&#%n 'ontr%,(e& t! t"er! t! r!nd!&%&#!m n! men$*#%m%n &#'en.or4

3det e @a lor(it !r mzuan shum t tjer q t studionin dhe t zhvillonin metoda t menaxhimit shken'or. Pasuesit m t rndesishm t tij ishin 0rank dhe 2illian &ibreth dhe Denr &antt. 0rank &ibreth(i ishte nj siprmarrs ndrtimesh por pasi dgjoi @a lor( in# n vitin -=-/# n nj takim pro!esional i dha !und karriers s tij pr t studiuar menaxhimin shken'or. 1ashk me gruan e tij 2illian# psikologe# studioi grupimin e punve me qllim eliminimin e lvizjeve t teprta t duarve dhe t trupit. Ata gjithashtu eksperimentuan dizenjimin dhe prdorimin e pajisjeve dhe mjeteve t prshtatshme pr t optimizuar per!orman'n e puns. 0rank &ilbreth(i ndoshta sht m i njohur pr eksperimentet mbi zvoglimin e numrit t lvizjeve gjat vendosjes s tullave. 0rank dhe 2illian &ilbreth ishin ndr t part q prdoren !ilmimin me qllim q t studionin lvizjet e duarve dhe t trupit. Ata shpikn nj mikrokronometr q regjistronte deri n -K/.,,,(n e sekonds dhe e vendosn at n !ushn e studimit q po !otogra!onin duke pr'aktuar kshtu sa koh i duhej puntorit q t bnte do lvizje. Aparati i krijuar arriti t diktonte lvizje t teprta q s ri i lir nuk mund t>i kapL kshtu bhej i mundur eliminimi i t re. 0rank dhe 2illian &ilbreth gjithashtu sajuan nj skem klasi!ikimi pr t emrtuar -6 lvizjet baz t duarve si# pr shembull# CkrkojC# CprzgjedhC# CkapC# dhe CmbajC ( t 'ilat i quajten t#er,l%g& 5*ilbreths i shqiptuar mbrapsht8. Kjo skem dha mundsin at re t analizonin me konkretisht elementet e sakta t lvizjes s duarve t puntorve.

t#er,l%g& !kem klasifkimi e *ilbreth+it pr emrtimet e ,- ,vizjeve baz t duarve.

Nj bashkpuntor tjetr i @a lor(it n Midvale dhe 1ethlehem )teel ishte nj inxhinier i ri i quajtur Denr 2. &antt. Ashtu si @a lor(i dhe i!ti &ilbreth# edhe &antt(i u prpoq t rriste e!ien'n e puntorve nprmjet hulumtimeve shken'ore. Ai pr!or'oi disa nga idet e @a lor(it dhe shtoi edhe disa ide t tij. Pr shembull# &antt(i ideoi nj sistem nxitjeje q u jept punonjsve nj shprblim pr pr!undimin e puns n m pak koh se standardi i lejuar. Ai gjithashtu hodhi iden e nj shprblimi pr mbikq rsit# pr do puntor# q kishte arritur standardin plus nj tjetr shprblim nse t gjith punonjsit e mbikq rur nga ai e arrinin standardin. Me kto ide &antt(i e zgjeroi !ushn e menaxhimit shken'or duke pr!shir edhe punn e menaxherve prve puns s puntorve operative. &antt(i sht ndoshta m i !amshm pr krijimin e nj skem gra!ike t 'iln menaxhert mund t prdornin si nj teknik programimi pr punt e t r plani!ikuese dhe kontrolluese. )kemat &antt do t>i shohim m n detaje n kapitullin.

Det$"e rret# n"e 'l$&%'( men$*#%m%

0rederi'k @a lor(i 'ilsohet si Cbabai i menaxhimit shken'or>? 2ibri i tij CParimet e menaxhimit shken'orL prezantoi parimet a Cmn rs m t mirC pr t promovuar e!ien'n pr do puntor t organizats. %ekomandimet e tij# t dhna para rreth -,, vitesh# jan ende t vrteta sot. 1urimi? Koleksioni i 0rederi'k AinsloB @a lor(it# 3nstituti )tevens i @eknologjis# Doboken# N:. )hembulli ndoshta m i 'ituar i menaxhimit shken'or sht eksperimenti i ) @a lor(it me kallepet e hekurit. Puntort ngarkonin kallpe hekuri me pesh deri n =/ ton n agon treni. <utputi ditor mesatar i t re ishte -/.J ton. @a lor(i besonte se nse puna do to analizohej n mn r shken'ore pr t pr'aktuar mn rn m t mir# outputi mund t rritej n *6 ose *+ ton n dit. @a lor(i e !illoi eksperimentin duke krkuar nj puntor !izikisht t !uqishm i 'ili do t paguhej shum mir.

3ndividi q @a lor(i zgjodhi ishte nj emigrant holandez t 'ilin e quajti C)'hmidt>? )'hmidt(i ashtu si edhe hamallt e tjer merrte -.-JM n dit# shum e 'ila edhe pr at koh ishte minimumi pr mbijetesn. @a lor(i i o!roi )'hmidt -.+JM nse do t bnte !ar i thoshte @a lor(i. ;uke prdorur para pr t motivuar puntorin# @a lor(i i krkoi atij t ngarkonte shu!rat e hekurit ndrkoh q alternonte !aktor t ndr shm pun pr t par !ar ndikimi kishin ndr shimet n outputin ditor t )'hmidt(it. N disa dit pr shembull )hmidt(i duhej t ngrinte shu!rat e hekurit duke prkulur gjunjtL n disa dit t tjera# duhej t mbante gjunjet drejt dhe t perkulte vetm kurrizin. @a (lor(i eksperimentoi me periudhat e pushimit# shpejtsin e t e'urit# pozi'ionet e mbartjes variabla t tjera. Pas nj periudhe t gjat provash metodike# t kombinimeve t ndr shme t pro'edurave# teknikave dhe mjeteve# @a lor(i arriti nivelin e produktivitetit q parashikonte. @a lor(i ishte n gjendje t arrinte objektivin e tij prej *+ tonesh duke vendosur personin e duhur n nj pun me mjetet dhe pajisjet e duhura# duke ndjekur udhzimet n mn r rigoroze dhe duke e motivuar puntorin me nj page ditore m t lart. Nsht e rndsishme t kuptojm at q pa @a lor(i n Midvale )teel dhe q shkaktoi vendosmrin e tij pr t prmirsuar mn rn e kr erjes s punve n uzin. N at koh t menaxherve dhe t puntorve dhe nuk ekzostonte asnj standart pr punn dhe nuk ekzistonte asnj standart pr punn edektive. Puntort punonin qllimisht me ritm t ult. Hendimet e menaxherve ishin tersisht t rastsishme. Puntort 'akotoheshin npr det ra pa menduar sesi prshtateshin kto det ra me a!tsit dhe dhuntit e t re. $Fsht m e rndsishmja menaxhert dhe puntort kishin nj qndrim kon!likti t vazhdushm me njri(tjetrin. N vend q t bashkpunonin pr pr!itime re'iproke# ata e per'eptonin marrdhnien e t re si nj loj me rezultatin zero O !ardo t !itonte njea pal do t kishte humbur tjetra.

10

P&e %( '(&#t($ '$ &#(m! /!m!nd"e men$*#%m%t &#'en.or4 )hum prej udhzimeve q dhan @a lor(i dhe t tjert pr prmirsimin e e!ien's produktive sot duken mendime brenda logjiks s pritshme normale. Pr shembull# dikush nga ju mund t thot se n ato koh pr menaxhert duhet t ket qen e qart q punonjsit duhet t przgjidheshin me kujdes dhe t trajnoheshin para se t !illonin punn. Pr t kuptuar rndsin e menaxhimit shken'or# duhet t kuptojm mentalitetin e kohs n t 'iln jetuan @a lor(i# i!ti &ilbreth dhe &antt(i. Ather standardi i jetess ishte i ult. Prodhimi mbshtetej kr esisht n krahun e puns. N !illim t shekullit Midvale )teel mund t kishte /, ose ., puntor q merreshin vetm me ngarkimin e shu!rave t hekurit npr vagona. )ot ajo ka ata mund t bnin pr nj dit bhet nga nj punetor i vetm pr disa or duke prdorur nj pirun ngrits hidraulik# ndrsa n at koh ata nuk kishin pajisje t tilla. Po kshtu# zbulimet q 0rank &ilbreth(i arriti n !ushn e shtrimit t tullave kan kuptim vetm kur dihet se shumi'a e ndrtesave 'ilsore t asaj koh ndertoheshin prej tullash# q toka ishte e lir dhe q kostoja kr esore e nj !abrike ose shtpie ishte kostoja e materialeve 5tullave8 dhe kostoja e puns pr t>i shtruar ato. 2%l% %&#te 'ontr%,(t% % Henr% 5$yol3%t d#e M$* :e,er3%t n! teor%ne e men$*#%m%t4 Denr 0a ol(i -+*-(-=/J dhe Max Aeber(i jan d studiues t

rndesishm t 'ilt ndihmuan n zhvillimin e teoris s administrimit t prgjithshem. Denr 0a ol(i u prmend n kapitullin -. N veprn e tij menaxhimi prshkruhet si nj trsi e aktiviteteve t prgjithshme ( me spe'i!ikisht# plani!ikim# organizim# komandim# koordinim dhe kontroll. ;o t shohim m n detaje se !ar ka shkruar k konsiderohen t rndsishme. studiues# shkrimet e t 'ilit

11

0a ol botoi studimet e tij n t njejtn koh me @a lor(in. Megjithat# nse @a lor(i u prqndrua mbi menaxhimin n nivelin baz 5ose at q sot n e prshkruajm si punn e nj mbikq resi8 dhe prdori metoda shken'ore# vmendja e 0a ol(it u drejtua drejt aktiviteteve t t gjith menaxherve por dhe tek eksperien'a personale. @a lor(i isht nj shken'tar. 0a ol(i# si drejtuesi i nj minier t madh q m ri n pronsi !ran'eze ishte nj praktikn. 0a ol(i i prshkroi praktikat e menaxhimit si t dallueshme nga ato t kontabilitetit# !inan's# prodhimit# shprndarjes dhe !unksioneve t tjera tipike t biznesit. Ai tregoi se menaxhimi isht nj aktivitet i prbashkt pr t gjitha punt e marra prsipr nga njerzit n biznes# qeveri dhe madje edhe n shtpi. M tej ai shpalli -* parimet e menaxhimit ( t vrteta themelore ose universale q mund t msoheshin n shkolla dhe ne universitete.

+$r%met e men$*#%m%t (arimet themelore ose universale t .a#ol+it pr praktikat e menaxhimit Max Aeber(i ishte nj so'iolog gjerman. Ai shkroi n pjesn e par t shekullit t njzet dhe zhvilloi nj teori mbi strukturn e autoritetit duke i prshkruar aktivitetet organizative n baz t marrdhnieve t autoritetit. Ai prshkroi nj lloj organizate ideale t 'iln e quajti burokra'i# t karakterizuar nga ndarja e det rave# me nj hierarki qartsisht t pr'aktuar# me rregulla dhe norma t detajuara dhe me marrdhenie objektive. Aeber(i e pranonte se kjo burokra'i ideale nuk ekzistonte n praktike# por pr!aqsonte nj rindrtim przgjedhs t bots reale. Ai e prdori kt model organizate ideale si baz pr t ndrtuar teori mbi punn dhe si mund t punohej n grupe t mdha. @eoria e tij u b prototipi pr t dizenjuar shum nga organizatat e mdha t s sotmes.

12

,(ro'r$.%$ !ipas /eber+it lloji ideal i organizats, e karakterizuar nga ndalja e det#rave, hierarki e prcaktuar gam, rregulla dhe norma t detajuara dhe marrdhine objektive. S% $+l%'o#en &ot d%&$ +re" &t(d%me/e '%$&%'e m,% men$*#%m%n4 Nj nga avantazhet e studimit t historis sht mundsia pr t msuar nga e kaluara. ;isa prej ideve dhe praktikave aktuale n menaxhim mund t>i atribuohen drejtperdrejt kontributeve t dhna nga studiuesit klasik t menaxhimit. Pr shembull# bashkrendimi i individve npr punt e t re dhe trajnimi pr t qen m e!ektiv sht vetm nj nga mn rat sesi aplikohet Cmn ra m e mirC. 4dhe !usha e inxhinieris industriale e 'ila i shikon imtsirat gjat pro'esit prpunues i ka themelet n menaxhimin shken'or. Pr m tepr# shqetsimi i kohve t sotme mbi prshtatjen e vendit t puns pr punonjsin pr t krijuar nj mjedis pune q sht i !avorshm pr t rritur produktivitetin# gjithashtu i ka rrnjet e veta n parimet e menaxhimit shken'or# njlloj si theksi mbi menaxhimin e projekteve# mbi programimin e kshtu me radh. Prdorimi i videokasetave pr t shtuar produktivitetin ( n pun ose n rastin e atletiks ( i ka rrnjet n punn e 0rank dhe 2illian &ilbreth(it. K$t!rm,!d#"et! +$r%met e men$*#%m%t ng$ 5$yol3%1 61 Nd$r"$e +(ne/e; Parimi sht i njejt me Cndarjen e det raveC t Adam )mith(it. )pe'ializimi rrit produktivitetin duke i br punonjsit m e!ient. 71 A(tor%tet%1 Menaxhert duhet t jen t a!t p t dhn urdhra. Kjo e drejt lindi nga autoriteti t re. Megjithat# bashk me autoritetin vjen edhe pergjegjsia. Kurdoher q ushtrohet autoritet# merret prsipr prgjegjsi.

13

81 D%&%+l%n$1 Punonjsit duhet t binden dhe t respektojn rregullat q qeveresin nj organizat. ;isiplina e mir sht rezultat i udhheqjes e!ektive# nj mirkuptimi t qart mes menaxherve dhe punonjsve pr sa i prket rregullave t organizats dhe pr dorimin e menur t ndshkimeve pr ndshkimeve pr shkeljen e rregullave. 91 <n%tet% % 'om$nd$/e1 $do punonjs duhet t marr urdhra vetm nj mbikq rs. =1 <n%tet% % dre"t%m%t1 $do grup aktivitetesh organizative q kan t njejtin objektiv duhet t udhehiqet nga i njejti menaxher duke prdorur nj plan t vetm. >1 N!n&#tr%m% % %ntere&$/e +er&on$le nd$" %ntere&$/e t! +!rg"%t#&#me1 3nteresi i do punonjsi ose grup punonjsish nuk duhet t vihet para interesit t organizats? ?1 S#+!r,l%m%1 Punonjsve duhet tFu jepet haku i drejt i puns pr shrbimet q kr ejn. @12entr$l%)%m%1 9entralizimi i re!erohet nivelit n 'ilin vartsit jan t pr!shir n pro'esin e vendimmarrjes. Pr do situat duhet gjetur shkalla optimal e 'entralizimit dhe kjo varion nga 'entralizimi i plot 5menaxhert marrin vendimet8 ne de'entarlizimi 5vartsit marrin pjes n vendimmarrje8? A1 Z%n*#%r% % +!r&#'$ll!)($r1 K zinxhir pr!aqson linjn e autoritetit q

nga menaxhert e lart t nivelit m t ulta. Komunikimi duhet t ndjek kt zinxhir. Megjithat# nse ndjekja e ktij zinxhiri shkakton vonesa mund t lejohet ndrkomunikimi me kushtin q t gjitha palt t bien dakord dhe t in!ormohen eprort. 6B1 Rreg(ll%1 3ndividt dhe materialet duhet t jen n kohen a duhur dhe n vendin e duhur. 661 P$$n!&%$1 Menaxhert duhet t jen t sjellshm dhe t drejt me vart sit s t re. 671 Cendr(e&#m!r%$ e m,$"t"e& &! +er&onel%t1 Parkullimi i lart i punonjsve sht jo e!ient. Menaxhert duhet t sigurojn plani!ikim t rregullt t personelit dhe t sigurohen se vendet bosh zvendsohen n koh optimale.
14

681 In%.%$t%/$1 Punonjsit do t prpiqen m shum nse at re u lejohet t krijojn dhe zbatojn planet e t re. 691 S#+%rt% % gr(+%t De&+r%t de .or+&E1 Prkrahja e !r ms s skuadrs ndrton harmoni dhe unitet brenda organizats. Perspektiva !unksionale e puns s nj menaxheri u ideua nga Denri 0a ol. Megjithse disa prej parimeve t tij nuk mund t aplikohen n t gjitha llojet e organizatave q ekzistojn sot# ato mbeten nj pikre!erimi pr shum kon'epte aktuale. 1urokra'ia e Aeber(it ishte nj prpjekje pr t !ormuluar nj model ideal t ndrtimit t organizats dhe gjithashtu nj prgjigje ndaj abuzimeve qe Aeber(i vuri re n shum organizata. Aeber(i besonte se modeli i tij mund t reduktonte keqkuptimet# ine!ien'at dhe klientelizmin q karakterizonte shumi'n e organizatave t asaj kohe. 1urokra'ia e Aeber(it nuk sht me aq popullore sa ishte disa dekada m par# por shum nga prbrsit e saj jan br pjes e qnsishme e organizatave t mdha. Parimet e teoris s administrimit t prgjithshm vihen re kurdoher q organizatat ristrukturohen# pezullojn punonjsit nga puna ose ndr shojn qllimet a!atgjata. &jithashtu edhe theksi aktual mbi punn n grup mishron elementet e Cesprit de 'orpsCC. teor%.%en!t e $dm%n%&tr%m%t t! +!rg"%t#&#!m !tudiues t cilit pr ndrohen n zhvillimin e teorive t prgjithshme mbi at %ka bjn menaxhert dhe mbi at se %far jan praktikat e mira t menaxhimit. B(ro'r$.%$ %de$le e :e,er3%t 61 Nd$r"$ e +(n!&1 ;et rat 'opzohen n pro'ese t thjeshta# rutine dhe t mirper'aktuara. 71 H%er$r'%$ e $(tor%tet%t1 E rat dhe pozi'ionet organizohen n nj hierarki ku do nivel m ult kontrollohet dhe mbikq ret nga nj nivel m i lart? 81 P!r)g"ed#"$ -orm$le1 @ gjithantart e organizats duhet t zgjidhen n baz t kuali!ikimeve teknike q tregojngjat trajnimit# arsimimit ose provimeve !ormale.
15

91 Rreg(ll$ d#e norm$ -orm$le. Pr t siguruar njtrajtshmri dhe pr t rregulluar veprimet e punonjsve# menaxhert duhet t demonstrojn varsi ndaj rregullave !ormale t organizats. =1 O,"e't%/%)m%1 %regullat dhe kontrollet duhet t aplikohen n mn r t barabart pr t shmangur przierjen me personalitetin ose me pre!eren'at personale t punonjsve. >1 Or%ent%m% nd$" '$rr%er!&1 Menaxhert nuk jan pronart e njsise t 'iln e drejtojn# por vetm administrues pro!esional t saj. Ata punojn pr paga !ikse dhe ndjekin nj linj karriere brenda organizats. C$&"$ e ,(r%me/e n"ere)ore Menaxhert i kr ejn det rat e t re duke punuar me individ t tjere# ka shpjegon pse disa studiues dhe krkues e shq rtojn menaxhimin duke u prqndruar n burimet njerzore t organizats. Nj pjes e mir e asaj q sot prbn !ushn e menaxhimit t personelit ose t burimeve njerzore# si edhe kndvshtrimet bashkkohore mbi motivimin dhe lidershipin# kan rrjedhur nga puna e at re teori'ieneve q n i kategorizojm si pjes e metods s burimeve njerzore. 2%l!t %&#%n +!r'r$#!&%t e +$r! t! $&"e& &! ,(r%me/e n"er!)ore4 Nuk ka d shim q rndesia e !aktorit human n suksesin e organizats u pranua nga shum studiues gjat shekullit t nntmbdhjet dhe gjat !illimit t shekullit t njzet# por nder t gjith kta jan pes individ q mund t>i veojm si prkrahsit m t hershm t qasjes s burimeve njerzore. Kta jan %obert <Ben# Dugo Munsterberg# Mar Parker 0ollett 9hester 1arnard dhe 4lton Ma o.

16

2IFI SHTE KONTRIB<TI I ROBERT O:EN3%t4 %obert <Ben ishte nj biznesmen suksesshm sko'ez q e bleu !abrikn e tij t par n vitin -6+= kur ishte vetm -+ vje. Pr t treguar kundrshtimin e tij ndaj praktikave t ashpra# q i shihte n !abrikat sko'eze si# pr shembull# punsimi i !mijve t vegjl 5shum prej t re nn -, vje8# ditt e puns -. orshe dhe kushtet mjerane t puns ( <Ben u b nj re!ormator. Ai i qortonte pronart e !abrikave sepse ata trajtonin m mir pajisjet sesa njerzit. Ai thoshte se ata blinin makinerit m t mira dhe pastaj blinin punn m t lir pr t>i drejtuar ato. <Ben argumentonte se nj nga investimet m t mira q mund t bnin drejtuesit e bizneseve ishte prmirsimi i kushteve t puns. Ai pretendonte se kujdesi ndaj punonjsve mund t ishte m shum pr!itim pr menaxhert dhe gjithashtu mund t lehtsonte var!rin e njerzve. <Ben(i propozoi nj vend pun utopikL n historikun e menaxhimit ai nuk mbahet mend pr sukseset e tij# por pr kurajn dhe angazhimin q tregoi ndaj zvoglimit t vuajtjeve t klass puntore. N vitin -+/J kur ai argumentonte pr ort e rregullta t puns pr t gjith# pr ligje mbi punn e !mijve# arsimin publik# pajisje dhe vegla pr kompanit dhe pr!shirjen e biznesit n projektet e komunitetit# ai ishte pothuajse m shum se -,, vjet prpara bashkkohsve t tij. PR G5AR MBAHET MEND H<GO M<NSTERBERG3(4 Dugo Munsterberg krijoi !ushn e psikologjike industriale ( studimin shken'or t individve gjat puns pr t maksimizuar produktivitetin dhe prshtatjen e t re. N librin e tij Psikologjia dhe e!ien'a industriale# botuar n vitin 5-=-.8# ai dha argumente pr studimin shken'or t sjelljes njerzore n mn r q t identi!ikoheshin modele t prgjithshme dhe t shpjegoheshin ndr shimet mes individve.

17

Munsterberg(u sugjeroi prdorimin e testeve psikologjike pr t prmiresuar pro'esin e przgjedhjes s punonjsve# vlern e teoris s t msuarit gjat zhvillimit t metodave t trajnimit dhe studimin e sjelljes njerzore pr t pr'aktuar 'ilat teknika jan m e!ektivet pr t motivuar puntort. 3nteresante sht se ai nxori n pah nj lidhje mes menaxhimit shken'or dhe psikologjis industriale? t d ja prpiqen t rrisin e!ien'n nprmjet analizave shken'ore t puns dhe prmes lidhjes m t mir t zotsive dhe a!tsive individuale me krkesat e det rave t ndr shme. )hume nga njohurit tona aktuale mbi teknikat e przgjedhjes dhe t trajnimit t punonjsve# dizenjimin e punve dhe motivimin bazohen n punn e Munsterberg(ut.

G5AR KONTRIB<TI DHA MARH PARKER 5OFFETT N MENAXHIM4 Mar Parker 0ollett(i ishte nj nga studiueset m t hershme q e

shq rtoi organizaten nga perspektiva e sjelljes n grup dhe asaj individuale. 0ollett(i# nj !ilozo! so'iale idet e s 'ils kan ndikime t qarta mbi praktikat menaxheriale# prbn nj !igur transitore e 'ila shkroi gjat periudhs s lulzimit t menaxhimit shken'or por propozoi m shum ide t orientuara drejt njerzve. Ajo mendonte se organizatat duhet t bazoheshin ne etiken e grupit dhe jo mbi individualizmin. Argumentet e saj ishin se poten'iali individual qendronte thjesht potential deri ne momentin e 'lirimit gjat nderveprimit t tij me grupin. ;et ra e menaxherit eshte t harmonizoje dhe t koordinoje perpjekjet e grupit ( ideja e !uqi meC dhe jo C!uqi mbiC punonjesit. Menaxheret dhe punetoret duhet t shohin veten e t re si partnere ( pjese t t njejtit grup. Prandaj per t udhehequr punonjesit menaxheret duhet t mbeshteten me shume mbi ekspertizen dhe njohurite e t re sesa mbi autoritetin z rtar t pozi'ionit qe mbajne. 3det humaniste t 0ollett(it kane in!luen'uar mbi men ren sesi sot ne trajtojme motivimin# lidershipin# !uqin dhe autoritetin.
18

K<SH ISHTE 2HESTER BARNARD4 9hester 1arnard(i# edhe k nje !igur transitore sikurse 0ollett(i# propozoi disa ide q lidhen metoden klasike m at t burimeve njerzore. 1arnard(i ishte nj prakti'ien ( si 0a ol(i ( president i kompanis tele!onike NeB :erse 1ell. Ai kishte lexuar Aeber(in dhe ishte in!luen'uar nga puna e ktij t !unditL por n ndr shim nga Aeber(i i 'ili kishte nj kndvshtrim objektiv mbi organizatn# 1arnard(i i shihte ato si sisteme shoqrore q krkonin bashkpunimin e individeve. <pinionet e tij ai i shprehu n librin 0unksionet e drejtuesve ekzekutivi n vitin 5-=.+8.7 1arnard(i besonte se organizatat prbeheshin nga persona me marrdhnie shoqrore ndrvepruese. 0unksioni kr esor i menaxherit ishte t komunikonte dhe t stimulonte vartsit q t prpiqeshin !ort n punn e t re. )ipas kndvshtrimit t 1arnard(it# nj pjes e mir e suksesit t organizats varej nga bashkveprimi i punonjsve t saj dhe nga ajo q ai e quajti Cpranimi i autoritetitC. 1arnard(i dha gjithashtu argumente se suksesi vinte nga marrdhniet e mira me personat dhe institu'ionet me t 'ilt organizata ndrvepronte rregullisht. ;uke pranuar varsin e organizats nga investitort# !urnitort# klientet dhe in!luen'ues t tjer t jashtm 1arnard(i prezantoi iden se menaxhert duhet t hetonin mjedisin e jashtm dhe si prgjigje duhej t prshtatnin organizatn pr t ruajtur nj gjendje ekuilibri. Pavarsisht sa e!iente mund t jet nj organizate# nse nj menaxher nuk arrin to siguroj nj !urnizim t pandrprer me inpute materialesh e !urniturash ose t gjej treg pr outputet e tij# atherembijetesa e saj mund t jet n rrezik. 3nteresi aktual mbi ndrtimin e puns bashkvepruese n grup# prgjegjsine so'iale t !irmave t biznesit# dhe bashk rendimin e strategjive t organizats me mundsit q i jepen n mjedisin e jashtm sht rrjedhoj e ideve !illimisht t propozuara nga 0ollett(i dhe 1arnard(i. 0det e propozuara nga Mar# (arker .ollett+i dhe $hester &arnard+i kan ndikim1 mbi praktikat e sotme tpuns. !humfirma kan pr afuar fokusin e kt#re studiuesve mbi ndrtimin e grupeve t puns bashkvepruese dhe nxitjen e prgjegjsis sociale t korporatave. (r shembull, k# grup npunisish t !ho ats Kombe+tare t &asketbollit po merr pjes n nj dit pune t komunitetit t 2&A gjat njprojekti pr ndirtimin e nj banese.
19

G5ARE ISHIN ST<DIMET E HA:THORNE3&4 Pa asnj diskutim# kontributi m i rndesishm n metodn e burimeve njerzore u b nga studimet e DaBthorne(s t kr era n Aestern 4le'tri' 9ompan DaBthorne Aorks ne 9i'ero# 3llinois. )tudimet e DaBthornes# t 'ilat !illuan n vitin -=/* dhe vazhduan deri n !illim t viteve -=.,# e patn zana!illn n interesin e inxhinierve industrial t Aestern 4le'tri' pr t shq rtuar e!ektin q kishte mbi produktivitetin e puntorve niveli i ndriimit. Atje u krijuan grupe eksperimentale dhe kontrolli. &rupi eksperimental ekspozohej ndaj niveleve t ndr shme t intensitetit t ndriqimit# kurse grupi i kontrollit punonte nn nj intensitet konstant. Pritjet e inxhiniereve ishin q outputi individual t ishte i lidhur n mn r t drejtprdrejt me intensitetin e drits. Ata zbuluan megjithat se me rritjen e nivelit t ndriqimit n grupin eksperimental# outputi i t d grupeve u rrit. Pr qudin e inxhinierve me uljen e nivelit t drits n grupin eksperimental produktiviteti i t d grupeve vazhdoi t rritej. N !akt produktiviteti n grupin eksperimental !illoi t psonte rnie vetm pasi intensiteti i drits ishte uluar n t njejtin nivel me dritn e hens. Konkluzioni i inxhinierve ishte q intensiteti i drits nuk ishte i lidhur n mn r t drejtprdrejt me produktivitetin e grupit# por ata nuk munden t shpjegonin rezultatet e eksperimenteve. N vitin -=/6 inxhiniert e DaBthorne(s i krkuan pro!esorit t Darvardit 4lton Ma o(s dhe asistenteve t tij t>i bashkoheshin studimit si konsulent# nj marrdhnie q do t zgjaste deri n vitin -=./ dhe q numron eksperimente t shumta si ridizenjimi i det rave# ndr shimi i gjatsis s dits s puns dhe javs s puns# !utja e nj periudh pushimi dhe planet e pagesave individuale kundrejt planeve t pagesave n grup. Pr shembull# nj nga eksperimentet u prqndrua n e!ektin q ka sistemi stimulues i pagess n baz t norms ditore mbi produktivitetin n grup.
20

%ezultatet treguan se planet stimuluese kan m pak e!ekt mbi outputin e puntorve sesa presioni dhe pranimi i grupit dhe siguria q kto t d ja sjellin mbi puntort. Ksisoj u arrit n pr!undimin se normat shoqrore ose standardet e grupeve ishin pr'aktuesit kr esore t sjelljes s individit n pun. &t(d%met ne H$It#orne Krkime t bra n !und t viteve -=/, dhe !illimin e viteve -=., nga inxhiniert industrial t Aestern 4le'tri' pr t shq rtuar e!ektet e niveleve t ndr shme t ndriimit mbi produktivitetin e puntorve# ka solli nj theks t ri mbi!aktorin njerzor n !unksionimin e organizats dhe arritjen e qllimeve. Prgjithesisht studiuesit bien dakord q studimet e DaBthorne(s nn udhheqjen e 4lton Ma o(s kishin nj ndikim t prmasave dramatike mbi rr mn e mendimit menaxherial. Konkluzioni i Ma o(s ishte se sjellja sht e lidhur ngusht me ndjenjat# q in!luen'at e grupit ndikojn ndjeshm sjelljen individuale# q standardet e grupit pr'aktojn outputin e puntorit individual dhe q parat ishin nj !aktor m pak i rndsishm n pr'aktimin e outputit sesa standardet e grupit# ndjenjat e grupit dhe siguria. Kta !aktor s bashku njihen me emrin e!ekti DaBthorne. Kto pr!undime uan n nj theks t ri mbi !aktorin njerzor n !unksionimin e organizats dhe arritjen e qllimeve t t re. Ato gjithashtu solln m shum prkrahje nga menaxhimi. )tudimet e DaBthorne(s megjithat nuk u kan shptuar kritikave. Pr pro'edurat# analizn e zbulimeve dhe konkluzionet e marra n kto studime jan br shum kritika. Nga nj kndvshtrim historik# nuk ka rndsi nse studimet ishin t plota nga ana akademike ose nse konkluzionet e t re ishin t justi!ikueshme !ar mbetet e rndsishme sht se ato nxiten interesin mbi !aktorin njerzor. N !akt studimeve DaBthorne iu desh nj koh e gjat q t ndr shonin pikpamjen mbizotruese t kohs se njerzit nuk kishin ndr shim nga makinatL domthen q ata i vendosim n !abrik dhe duke shtuar nj sasi inputi mund t arrijm prodhimin e nj sasie t njohur outputi. Pr m tepr# trashgimia e DaBthorne(s sht ende aktuale sot.
21

PSE FEVIZJA E MARRDHNIEVE NJERZORE SHT E RNDSISHME N HISTORIN E MENAXHIMIT4 Nsht nj grup tjetr brenda metods s burimeve njerzore q sht i rndesishm n historin e menaxhimit pr shkak t zotimit t tij t paepur q t>i bnte praktikat e menaxhimit m humane. Antart e lvizjes s marrdhnieve njerzore besonin n rndsin e knaqsis s punonjsve ( besonin se nj puntor i knaqur ishte nj puntor produktiv. )humi'a e studiuesve t ksaj lvizjeje ( ;ale 9arnegie# Abraham MasloB dhe ;ouglas M'&regor ( ishin individ# pikpamjet e t 'ilve ishin !ormuar nga !ilozo!it personale t t re dhe jo nga prova t pavarura nga studimet. ;ale 9arnegie shpesh anashkalohet nga studiuesit e menaxhimit# por idet dhe msimet e tij patn nj e!ekt t jashtzakonshm mbi praktikat menaxheriale. 2ibri i tij )i ti besh miq dhe ti in!luen'osh njerizit*,# ka patur miliona lexues ne vitet -=.,# -=*, dhe -=J,. Ne to njejten periudhe kishte gjithashtu mijera menaxhere qe !rekuentuan !jalimet dhe seminaret e tij mbi menaxhimin. 9ila ishte tema e leksioneve dhe e librave to 9arnegies" )ipas tij n vija t prgjithshme rruga pr sukses ishte 5-8 t bj t tjert t ndiheshin t rndsishm prmes nj vlersimi t sinqert t prpjekjeve t t reL 5/8 s pari t bj nj prsht pje t mirL 5.8 t bindje dik sipas mn rs tnde t t menduarit duke i lin t tjert t !lisnin# duke qen dashamirs dhe duke mos i thn kurr dikujt q e ka gabimL dhe 5*8 ndr shoj njerzit duke lavdruar tiparet e mira dhe duke u dhn mundsin t ndreqnin gabimet e t re. 2j nga librat m t lexuar t menaxhimit sht !i t bsh mi dhe t influencosh njerzit nga "ale $arnegie. 3ibri fokuson aftsin pr t br t tjert t ndihen t rndsishm, s t lsh prsht#pie t mira n takimin e par, si t bindish t tjert sipas mn#rs tnde t t menduarit dhe si t ndr#shosh njerzit duke i lavdruar ata. Kto jan tema sot ende studiohen pas afro m shum se nj shekulli. Abraham MasloB# me pro!esion psikolog# propozoi nj hierarki me pes nevoja njerzore? !izike# sigurie# shoqrore# vlersimi dhe vetprmbushjeje.

22

N termat e motivimit# MasloB argumentoi se prpara se t kaloj nj nivel m lart n hierarki duhet t knaqje nevojat e nivelit m t ult# dhe sapo nj nevoj prmbushej ajo pushonte s qeni nj !aktor motivues pr sjelljen e individit. Dierarkia e nevojave sht ende teoria m e njohur n motivimin e prgjithshm# pavarsisht !aktit se krkimet e ardhme asnjher nuk e mbeshtetn n mn r domethnse teorin e MasloB(t. Megjithat# edhe sot t gjith librat e nivelit !illestar n menaxhim# sjellje organizative# marrdhnie njerzore# mbikq rje# psikologji ose marketing pr!shijn nj diskutim mbi hierarkin e nevojave. ;ouglas M'&regor sht m i njohur pr shkak t !ormulimit t d grupeve t supozimeve rreth nat rs njerzore ( @eoria Q dhe @eoria R. @eoria Q prezanton nj kndvshtrim negativ mbi njerzit. )ipas saj ata kan pak ambi'ie# nuk u plqen puna# duan t shmangin prgjegjsin dhe kan nevoj pr mbikq rje t vazhdueshme n mn r q t jen e!ektive. Nga ana tjetr# teoria R o!ron nj kndvshtrim pozitiv# duke supozuar se njerzit jan t a!t pr vetdrejtim# t pranojn prgjegjsin# dhe e konsiderojn punn po aq t nat rshme sa pushimi ose loja. M'&regor(i besonte se ishin supozimet e teoris R ato q pr!aqsonin m mir nat rn e vrtet t puntorve dhe se kjo teori duhet t udhehiqte praktikat menaxheriale. @regohet nj histori rreth M'&regor(it e 'ila kap thelbin e perspektivs se marrdhenieve njerzore. Para se t bhej presidenti i Kolegjit Antioch, M'&regor(i kishte dhn msim pr shum vite n 0nstitutin e 'eknologiis s Masausets 5M3@8. Pas gjasht vitesh n Antio'h ai pranoi se !ilozo!ia e tij kishte dshtuar n prballjen me realitetin e jets organizative. Ai thot? 4n besoja, pr shembull, se nj udhhes mund t vepronte me sukses si nj lloj kshilluesi pr organizatvn e tij. Mendoja se mund t shmangej t enurit 5shefi5. "#shoj se n mn#r t pandirgjegjshme shpresoja t6i bja bisht det#rs s pakndshme t marries si vendimeve ti vshtira, t zgjedhjes s nj alternative mes shum t tillave t pasigurta, t brjes s gabimeve dhe t prballjes me pasojat e t#re.

23

Mendoja se ndoshta mund t veproja n mn#r t till t gjith t m pl enin 7 5marrdhniet e mira me njrizit5 do t eliminonin %do mosmarrveshje dhe mosprputhje. 2uk mund t kisha gabuar m shum se ka . Mu deshn disa vite, por n fund fillova t kuptoja se nj lider nuk mund t shmang ushtrimin e autoritetit po a organizatn e tj. N rastin e M'&regor(it ironia qndron n !aktin se ai u kth e n M3@ dhe !illoi prsri t predikonte doktrinn e tij humaniste. ;he vazhdoi kshtu deri sa vdiq. 1esimet e M'&regor(it mbi nat rn njerzore# ashtu si ato t MasloB(t# kan patur shum pasues mes akademikeve dhe prakti'ieneve t menaxhimit. $!ar i lidhte bashk t gjith prkrahsit e lvizjes s marrdhnieve njerzore" 3deja q i bashkonte mbshtetsit e ksaj rr me# pr!shi 9arnegie(n# MasloB(n dhe M'&regor(in# ishte nj optimizm i palkundur rreth a!tsive t njerzve. Ata besonin !uqishm n kauzn e t re dhe nuk i ndr shuan besimet q kishin edhe prball !akteve kontradiktore nga realiteti. Mendimet e t re nuk mund t ndr shonin nga asnj lloj !akti ose eksperien'e e ndr shme. Megjithket munges objektiviteti# prkrahesit e lvizjes s marrdhnieve njerzore kan nj ndikim t padiskutueshm mbi teorin dhe praktikat menaxheriale. K<SH ISHIN TEORI2IENET E SHKEN2S S SJEFFJES4 Nj kategori e !undit# brenda metods se burimeve njerzore# pr!aqsohet nga nj grup psikologsh dhe so'iologsh t 'ilt u mbshtetn n metoda shken'ore pr t studiuar sjelljen organizative. N ndr shim nga teori'ient e lvizjes s marrdhnieve njerzore# teori'ient e shken's s sjelljes merren me studimin objektiv t sjelljes njerzore brenda organizatave. Ata ishin shum t kujdesshm q to mos i perzienin besimet e t re personale me punn. Ata u prpoqn t zhvillonin studime rigoroze# t dizenjuara n mn r t till# q mund t prsriteshin edhe nga shken'etar t tjer pas t re. Me ket ata shpresonin t ndertonin shken'n e sjelljes organizative.
24

sa nuk mund t shmang prgjegsin pr at %ka ndodh n

SI APFIKOHET SOT METODA E B<RIMEVE NJERZORE4 2ista e plot me qasjet m t rndsishme t burimeve njerzore do t listonte t paktn disa qindra t tilla. Por q nga !undi i 2u!ts s ; t 1otror e deri m sot# puna e kt re krkuesve ka krijuar nj shumi' studimesh q na lejojn t bjm parashikime t sakta mbi sjelljen n organizata. Kuptimi aktual# q kemi mbi shtje t tilla# si lidershipi# motivimi i punonjsve# ndr shimet e personalitetit# dizenjimi i punve dhe i organizatave# kultura organizative# grupet me per!orman' t lart# vlersimet e per!orman's# menaxhimi i kon!liktit# analizat e qndrimeve# kshillimi i punonjsve# trajnimi i menaxherve# marrja e vendimeve me pjesmarrjen e punonjsve# sistemet e shprblimit bazuar n per!orman'n e skuadrs dhe teknikat e nego'imit vjen ne nj mas t konsiderueshme nga kontributet e studiuesve t !ushs s burimeve njerzore. C$&"$ &$&%ore Metoda sasiore e menaxhimit# q njihet ndr she me emrat krkimi opera'ional ose shken'a e menaxhimit# lindi nga zhvillimi i zgjidhjeve matematikore dhe statistikore t problemeve ushtarake gjat 2u!ts s ; t 1oterore. Pr shembull# kur britaniket donin t arrinin e!ektivitetin maksimal mbi avionve e t re# t ku!izuar n numr kundr !or'ave masive gjermane# ata u krkonin matematikanve t t re t ndrtonin nj model shprndarjeje optimale. Po kshtu skuadrat e nndetseve amerikane prdornin teknika t krkimit opera'ional pr t prmirsuar shanset e mbijetss pr !lotat e !uqive aleate. q kapr'enin Atlantikun Herior dhe pr przgjedhjen e lartsis optimale t avioneve gjat sulmeve n sipr!aqe t ujit ndaj nndetseve gjermane. 3ufta e "#t &otrore sht zanafilla e asjes sasiore n menaxhim. Kto teknika tkrkimit operacional fokusoheshin n zhvillimin e zgjidhjeve matematikore dhe statiskore pr problemet ushtarake.

25

(r shembull, skuadrat luftarake n !)&A prdornin metoda t krkimit operacional pr t prmirsuar shanset e mbijetess gjat kaprcimit t Atlantikut 8erior dh pr przgjedhjen e modelit optimal t sulmeve ndaj nndetseve armike. Pas lu!te# shum nga teknikat sasiore q ishin aplikuar pr problemet ushtarake u zhvendosn n sektorin e biznesit. Nj grup o!i'ersh ushtarake# t emertuar CAhiz KidsC u bashkua me kompanin 0ord Motor n mes t viteve -=*, dhe !illoi menjher t prdorte teknika statistikore pr t prmirsuar vendimmarrjen atje. ; nga Ahiz Kids m t !amshm ishin %obert M'Namara dhe 9harles C@exC @hornton. M'Namara m von u b presidenti i 0ord(it si edhe )ekretari i Mbrojtjes i )D1A(s. N ;epartamentin e Mbrojtjes ai u prpoq t prdorte analizn kosto( pr!itim pr t marr vendime mbi shprndarjen e burimeve n Pentagon. Karriera e tij u mb ll si drejtues i 1anks 1otrore. @ex @hornton themeloi konglomeratin miliarda dollarsh 2itton 3ndustries# prsri bazuar n teknikat sasiore pr t marr vendimet e blerjes dhe t shprndarjes s burimeve. ;hjetra krkues t tjer n !ushn e opera'ioneve lvizn nga ushtria n sektorin e konsulen'ave. 0irma kshilluese e Arthur ;. 2ittle(s# pr shembull# !illoi t aplikonte teknikat e krkimit opera'ional n problemet e menaxhimit q sh n !illim t viteve -=J,. Nga mesi i viteve J,# shum !irma kishin !ormuar tashme grupe z rtare t krkimit opera'ional# duke punsuar kshtu qindra analist t krkimit opera'ional n kto industri. Por !ar jan teknikat sasiore dhe si kan kontribuar ato n praktikat aktuale t menaxhimit" @eknikat sasiore n menaxhim pr!shijn prdorimin e statistiks# t modeleve t optimizimit# modelet e in!orma'ionit dhe simulimet kompjuterike. Programimi linear pr shembull sht nj teknik q mund t prdoret nga menaxhert pr t prmirsuar shprndarjen e burimeve. Analiza e programimit t itinerareve kritike mund t bj m e!ient plani!ikimin e puns. Ndrsa modeli i sasis ekonomike t porositjes ka ndikuar shum n vendimet pr pr'aktimin e niveleve optimale t inventarit. N prgjithsi metodat sasiore kan kontribuar n mn r t drejtprdrejt n vendimet e menaxherve# veanrisht n vendimet pr plani!ikim dhe kontroll.
26

An$l%)!; &% '$n! nd%'($r ng"$r"et &o.%$le n! $&"et e men$*#%m%t Po e mb llim shq rtimin e historis s metodave t menaxhimit duke treguar sesi ngjarjet so'iale i kan dhn trajte shkrimeve t teori'ienve dhe praktikave menaxheriale. Megjithse disa historian t menaxhimit mund t debatojn rreth analizs s mposhtme shkak pasoj# vetm pak prej t re nuk do t binin dakord q kushtet n shoqri ishin !or'at kr esore q kan udhhequr emrgjen'at pr zhvillimin e metodave t ndr shme t menaxhimit. G-$r! e &t%m(lo% $&"en '%$&%'e4 4lementi i prbashkt n idet e studiuesve si @a lor(i# &ilbreth(i# 0a ol(i dhe Aeberi ishte rritja e e!i'ens. 1ota e !undit t shekullit t nntmbdhjet dhe !illimit t shekullit t njzet ishte shum ine!iente. )humi'a e aktiviteteve t organizatave ishin t paplani!ikuara dhe t paorganizuara. Prgjegjsit n pun ishin t turbullta dhe t paqarta. Menaxhert# n ato organizata ku kishte ndonj t till# nuk kishin asnj ide se !ar supozohej se duhet t bnin. 4kzistonte pra nj nevoj e !ort pr ide t 'ilat mund t sillnin rregull n mes t ktij kaosi si edhe t prmirsonin produktivitetin. ;he nj mn r pr t arritur kt ishin praktikat e standardizuara q u o!ruan nga teori'ient klasik t menaxhimit. 2e t marrim pr shembull# m spe'i!ikisht rastin e menaxhimit shken'or. N !illim t shekullit t njzet standardi i jetess ishte i ultL pagat ishin mse modeste dhe shum pak puntore ishin pronar t shtpive ku banonin. Prodhimi mbshtetej kr esisht n punn manuale. Keshtu nuk ishte aspak e pazakont q qindra persona t bnin t njejtn pun rraskapitse ore pas or e dit pas dite.

Prandaj @a lor(i gjente justi!ikim pse harxhonte pothuajse gjasht muaj

27

ose m shum pr studimin e nj pune n mn r q t gjente Cmn rn m t mirC pr t br at dhe kjo ishte me levrdi pasi n at koh mbshtetja e gjer n punn manuale krkonte kaq shum puntor q t bnin t njejtn pun gjat gjith kohs. 4!ien'a e !ituar gjat pro'esit t prodhimit transmetohej n trajtn e mimit m t ult t elikut# zgjerimin e tregut# krijimin e m shum vendeve t puns dhe prodhimin e produkteve t tilla si soba dhe !rigori!ere pr !amiljet e puntorve. Po kshtu edhe zbulimet e 0rank &ilbreth(i n rritjen e e!ien's s pro'esit t shtrimit t tullave dhe standardizimi i kt re teknikave do t thoshte kosto m t ulta n ndrtim dhe si rrjedhoj m shum banesa t ndrtuara. Kostoja e ngritjes s !abrikave dhe shtpive ra n mn r drastike duke br q t ndrtohen m shum !abrika# si edhe m shum persona mund t bheshin pronar shtepish. %ezultati pr!undimtar? aplikimi i parimeve t menaxhimit shken'or kontribuoi n rritjen e standardit t jetss n shum vende. G-$r! e &t%m(lo% $&"en e ,(r%me/e n"er!)ore4

3nteresi mbi qasjen e burimeve njerzore !illoi t merrte hov n vitet -=., kur ishin t pranishme d !or'a kr esore q e ushq en kt interes. 4 para ishte reagimi i ashpr kundrejt metods klasike e 'ila i trajtonte punonjsit si makina. 4 d ta ishte depresioni i madh. Pikpamja klasike argumentonte se organizatat dhe antart e t re !unksiononin si makineri. Menaxhert ishin inxhinier t 'ilt siguroheshin se kishte inpute t mja!tueshme q !urnizonin pro'esin e prodhimit dhe se makinat mirmbaheshin me kujdes. do dshtim i punonjsve pr t prodhuar outputin e dshiruar shihej si nj problem inxhinierik? ose kishte ardhur koha t ridizenjoheshin det rat# ose t grasatoheshin makinerit# ose t>u o!rohej punonjsve nj plan m mats i pagave. 0atkqsisht k mentalitet bri q punonjsit t armiqesoheshin. Pniet njerzore nuk jan makineri dhe jo domosdoshmrisht prgjigjen
28

pozitivisht ndaj mjedisit t !toht dhe ushtarak t puns n organizatat e dizenjuara n mn r per!ekte nga klasi'istt. Pasja e burimeve njerzore u o!ronte menaxherve zgjidhje pr uljen e ksaj armiqsie dhe pr prmirsimin e produktivitetit t puntorve. ;epresioni i madh pr!shiu gjith botn n vitet -=., dhe rriti n mn r dramatike rolin e qeveris n shtjet e biznesit dhe ato individuale. Pr shembull# n )D1A# Pakti i %i i 0ranklin ;. %oosevelt(it s nonte t rimkmbte besimin n nj komb t plagosur. Hetm mes viteve -=.J dhe -=.+ u ideua Akti i )igurimeve )hoqrore pr t siguruar asisten' pr t moshuaritL u miratua Akti i Marrdhnieve Kombtare t Puns pr t legalizuar t drejtat e sindikataveL Akti i )tandardeve t ;rejta t Puns !uti pagn orare t garantuarL dhe Akti i )igurimit ndaj Papunesis n hekurudha vendosi pr her t par mbrojtje n rang kombtar ndaj papunsis. Klima q solli Pakti i %i rriti rndsin e puntorve. Dumanizimi i vendit t puns ishte n harmoni me interesat e shoqris. G-$r! % &t%m(lo% metod$t &$&%ore4 3mpulsi kr esor i qasjes sasiore ishte 2u!ta e ; t 1otrore. N at koh !illuan programe krkimi t sponsorizuara nga qeveria pr dhnien e zgjidhjeve matematikore e statistikore pr probleme t ndr shme ushtarake. )uksesi i kt re teknikave t krkimit opera'ional n ushtri ishte i rndsishm. Pas lu!te drejtuesit ekzekutive t bizneseve ishin m t hapur q t>i aplikonin kto teknika n vendimmarrjet e t re organizative. ;he sigurisht# meq kto teknika e prmirsuan ndjeshm 'ilsin e vendimeve dhe rritn !itimet n ato !irma q i prdorn ato# edhe menaxhert e !irmave t tjera konkurrente u det ruan q t adoptonin t njejtat teknika. I krijuan organizata t reja pr t prhapur ndr menaxhert kto njohuri mbi teknikat sasiore. N vitin -=J/ u themelua !ho ata Amerikane e Krkimit 9peracional e 'ila !illoi t botonte reviste Krkimi !hkencor. N vitin -=J.# 3nstituti i )hken's s Menaxhimit deklaroi se objektivi i
29

tij ishte Cidenti!ikimi# zgjerimi dhe uni!ikimi i njohurive shken'ore q kontribuojn n njohjen e praktikave menaxherialeC dhe !illoi t botonte revistn !hkenca Menaxheriale. Nga !undi i viteve -=7, lndt e matematiks# t statistiks dhe t menaxhimit t opera'ioneve ishin br t det rueshme n kurrikulat e shum degve t biznesit. Prqndrimi mbi 'ilsin# i studiuesve t till si :oseph :uran( i dhe A. 4dBards ;eming(u po !illonte t ndr shonte kndvshtrimin mbi biznesin. )i rezultat# lindi nj brez menaxhersh q kishin njohuri n teknika t tilla si teoria probabilitare# programimi linear# teoria e radhitjes# teoria e lojs dhe menaxhimi total i 'ilsis. P!rte" #%&tor%&!; &t(d%m% % men$*#%m%t &ot N kt modul u prqndruan n shkolla spe'i!ike t mendimit menaxherial. Pavarsisht se do metod menaxhimi u !ormua si nj prgjigje ndaj kushteve shoqrore t periudhs n t 'iln lindi# ato qndruan t izoluara nga njra(tjetra. Megjithat mund t dallohen tri sisteme integruese q# mund tju ndihmojn t organiznoni dhe t kuptoni m mir shtjet e menaxhimit? qasjen e pro'eseve# qasjen e sistemeve# dhe dhe qasjen e rrethanave. G-$re !&#t! $&"$ e +ro.e&e/e4 N dhjetor t vitit -=7-# Darold Koontz(i botoi nj artikull n t 'ilin detajonte me kujdes larmin e qasjeve t ndr shme n studimin e menaxhimit ( qasja e !unksioneve# e theksit sasior dhe e marrdhnieve njerzore ( dhe arriti n pr!undimin se ekzistonte nj Cxhungl e teoris menaxherialeC. Koontz(i pranonte se se'ila nga kto qasje kishte dika pr t o!ruar n teorin menaxheriale# por vazhdonte duke treguar se shum prej t re ishin thjesht mjete pr menaxhimin. )ipas tij qasja e pro'eseve mund t pr!shinte dhe sintetizonte larmin q ekzistonte. C$&"$ e +ro.e&e/eJ e prezantuar !illimisht nga Denr 0a ol(i#
30

bazohet n aktivitetet e menaxhimit t 'ilat u diskutuan n kapitullin -. Kr erja e kt re aktiviteteve plani!ikimi# organizimi# udhheqja dhe kontrolli ( sht e vazhdueshme dhe prsritse. $&"$ e +ro.e&e/e Kr#erja e aktiviteteve t planifkimit, t udhhe jes dhe t kontrollit shihet si e vazhdueshme dhe prsritse. Megjithse artikulli i Koontz(i stimuloi shum debate# shumi'a e prakti'ienve dhe msuesve t menaxhimit vazhduan t mbaheshin !ort pas perspektivave t t re individuale. Megjithat Koontz(i kishte ln nj shenj. 0akti q sot shumi'a e teksteve t menaxhimit prdorin qasjen e pro'eseve sht nj prov se ajo vazhdon t jet nj sistem integrues i suksesshm. S% m(nd tI %ntegro#en 'on.e+tet men$*#er%$le &%+$& $&"e& &I &%&teme/e4 N mes t viteve -=7, !illoi nj periudh n t 'iln ideja qe organizatat mund t analizoheshin brenda nj s!ondi sistemesh pati nj jehon t !ort. Pasja e sistemeve i perku!izon sistemet si nj trsi pjessh t ndrlidhura dhe t ndrvarura# t vendosura n mn r t till q t japin nj trsi t uni!ikuar. )hoqrit jan sisteme dhe po kshtu jan kompjutert# automobilat# organizatat dhe trupat njerzor.

$&"$ e &%&teme/e i prkufizon sistemet si nj trsi pjessh t ndrlidhura dhe t ndrvarura, t vendosura n mn#r t till t japin japin trsi t unifikuar.

; llojet baz t sistemeve jan t hapura dhe t mb llura. )istemet e mb llura nuk ndikohen dhe nuk ndrveprojn me mjedisin q i rrethon. N
31

kontrast me t# sistemet e hapura h jn n ndrveprim dinamik me mjedisin 5shiko skemen DM(*8. Kur !lasim sot pr organizatat si sisteme# nnkuptojm sisteme t hapura. Kjo do t thot se pranojm ndrveprimin e vazhdueshm t organizats me mjedisin q e rrethon ka mund t rezultoj n entropi negative ose n sinergji. &%&temet e m,yll(r$ 2j sistem nuk ndikohet dhe nuk ndrvepron me mjedisin rrethues. &%&temet e #$+(r$ 2ji sistem ndrvepron n mn#r dinamike dhe mjedisin rrethues. <rganizata 5dhe menaxhert e saj8 sht nj sistem q bashkvepron dhe varet nga ambienti rrethues. N terma menaxheriale# kjo marrdhnie quhet lidhje me persona in!luen'ues mbi organizatn. &rup interesi 5stakeholders8 sht do grup q ndikohet nga vendimet dhe politikat e organizats# pr!shi agjen'it qeveritare# sindikatat# organizatat konkurrente# punonjsit# !urnitort# klientt# udhheqsit e komunitetit lokal ose grupet e interesit publik. Puna e menaxherit sht t>i koordinoj t gjitha kto pjes n mn r q t arrihen qllimet e organizats. )humi'a e antarve t organizats e kuptojn se klientet pr!aqsojn CmbijetesnC e !irms dhe prezantimi i nj produkti t ri n treg# pa u siguruar m par s klienteve u duhet dhe e dshirojn kt produkt# mund t rroj n katastro!. gr(+ %ntere&% K&t$'e#older&L %do grup ndikohet nga vendimet dhe politikat e organ izats. Pamundsia pr t parashikuar se !ar duan klientet on n rnie t t ardhurave# pra me pak burime !inan'iare n dispozi'ion pr t paguar pagat dhe taksat# pr t bler pajisje t reja ose pr t shl er huat. Pasja e sistemeve shpjegon se ka lidhje t tilla dhe q menaxhert duhet t>i kuptojne ato s bashku me ku!izimet e t re. 4 njejta marrdhnie ekziston
32

edhe n lidhje me etikn menaxheriale. Heprimet shum t diskutueshme t drejtuesve ekzekutive n kompanit 4nron# Arthur Andersen# Aorld9om# 3m9lone dhe Adelphia solln lindjen e ligjeve dhe t rregullave t reja n praktikat kontabl. Pr m tepr# kto veprime rritn interesin e publikut pr praktikat etike n organizatat e sotme. 'ek :nron+i ne shohim nji sistem t hapur t veprimit t menaxhimit n botn e sotme dinamike. 0nteresi publik mbi etikn menaxheriale u rrit nga zbulimi i veprimeve mashtruese t drejtuesve ekzekutiv t :nron+it, dhe t veprimeve t ngjashine n firma t tjera. ' gjitha kto bini ligjet kontable dhe financiare n !)&A t rishkruheshin. ;effre# !killing, ish drejtuesi i :nron+it u dnua me <= vite burg dhe => milion dollar dmshprblim ndaj aksionerve t :nron+it pr komplot, mashtrim, ke orientim t auditve dhe tregti e brendshme. Pasja e sistemeve pranon gjithashtu se organizatat nuk veprojn t vetme. Mbijetesa e organizatave shpesh varet nga bashkveprimet e suksesshme me mjedisin e jashtm i 'ili pr!shin kushtet ekonomike# tregjet globale# aktivitetet politike# zhvillimet teknologjike dhe zakonet shoqrore. 3njorimi i ndonjrit prej kt re !aktorve# pr nj koh t gjat# mund t ket ndikim t dmshm mbi organizatn. Por sa e rndsishme sht qasja e sistemeve pr nj menaxher" Mendohet t jet m shum rndsi# veanrisht pr ars en se puna e menaxherit e det ron at t koordinoj dhe t integroj aktivitete nga pun t ndr shme n mn r q organizata ( t arrije qllimet e saj. Pavarsisht se perspektiva e sistemeve nuk jep prshkrime spe'i!ike t asaj se !ar bjn menaxhert# ajo e prshkruan menaxhimin n men r me t plot sesa qasja e pro'eseve. Mbi t gjitha# pranimi se lidhja e organizats me mjedisin e saj sht gjithashtu nj nga det rat e menaxherit e bn organizatn m t ndjeshme
33

( sistemi i pjeseve t ndrlidhura dhe t ndrvarura

dhe m reaguese ndaj personave in!luen'ues k si klientt# !urnitort# agjen'it qeveritare dhe komuniteti ku ajo vepron. G-$r! !&#t! $&"$ e '(&#t!)%me/e n! &t(d%m%n e men$*#%m%t4 N ngjasim me jetn as menaxhimi nuk mbshtetet n parime t thjeshta. Kompanit e sigurimeve e din se jo t gjith njerzit kan t njejtin probabilitet pr t>u smurur. Mosha# ushtrimet !izike ose prdorimi i alkoolit dhe i duhanit jan t gjith !aktor pasigurie q ndikojn shndetin e dikujt. Po kshtu# nuk mund t thuhet se studentt# n nj kurs msimi n distan'# msojn gjithmon m pak se studentt n nj kurs ku pro!esori sht i pranishm. )hum krkime tregojn se e!ektiviteti i t msuarit ndikohet nga !aktor t till kushtzues si prmbajtja e lends dhe nga mn ra sesi vet individt msojn. Pasja e kushtzimeve 5ndonjher quhet qasja instua'ionale8 sht prdorur pr t zvendsuar parimet e thjeshtzuara t menaxhimit dhe pr t integruar pjesn m t madhe t ktij t !undit. Nsht logjike prdorimi i nj qasje t till n studimin e menaxhimit. Pr ars e se organizatat jan t ndr shme ( pr nga madhsia# objektivat# det rat# e kshtu me radh ( do t ishte udi q t gjenim parime t aplikueshme n mn r universale q do t !unksionin n t gjitha rrethanat. Me !ja- t tjera drejtimi i inxhinierve t dizenjimit t so!tBare n 9racle sht i ndr shm nga drejtimi i agjentve t shitjes n 2ordstrom, dhe madje sht i ndr shm edhe nga drejtimi i sta!it t marketingut t vet 9racle+s. Por# sigurisht t thuash Cdo gj varetC dhe Ckjo gj varet nga...Cjan d gjra t ndr shme. Prkrahsit e qasjes s kushtzimeve nj grup q kr esisht pr!shin prakti'ien dhe studiues t menaxhimit jan prpjekur t>i identi!ikojn kta variabla CngaC.

prshkruan katr variabla kushtzues shume t njohur. Kjo list nuk sht e plot sepse jan identi!ikuar t paktn -,, variabla por jep vetm ata
34

m t prdorur dhe ju jep nj ide s !ar kuptojm zakonisht me termin variabl kushtzues. )i mund t shihet nga lista# variablat kushtzues mund t ken e!ekte t konsiderueshme mbi punn e menaxherve# pra mbi mn rn sesi koordinohen dhe integrohen aktivitetet e ndr shme. $&"$ e '(&#te)%me/e gasje situacionale e cila zlvendison sistemet mi ti thjeshta dbe integron n#ipjesi ti mire ti teorisi si menaxhimit K$ter /$r%$,l$ '(&#te)(e& &#(me t +erdor(r 61 M$d#!&%$ e org$n%)$t!&1 Numri i personave n organizat ka ndikim t lart mbi punn e menaxhrve. Ndrsa prmasat rriten# po kshtu shtohen edhe problemet e koordinimit. Prshembull# ajo lloj struktur organizimi# q sht e prshtatshme pr nj organizat me J,.,,, punonjs# ka t ngjar t jet ine!iente pr nj organizat me J,,.,,, punonjs. 71 Te'nolog"%$ $ +er&er%t&#mer%&e &e detyr$/e1 <rganizata prdor teknologjin me qllim q t arrij s nimet e saj. Pra ajo kr en pro'esin e trans!ormimit t inputeve n outpute. @eknologjit rutin krkojn struktur organizative# stile lidershipi dhe sisteme kontrolli t ndr shme nga ato q krkojn teknologjit jo rutin. 81 P$&%g(r%$ m"ed%&ore1 Pro'eset e menaxhimit ndikohen edhe nga shkalla e pasiguris q vjen nga ndr shimet politike# teknologjike# so'ialkulturore dhe ekonomike. Ajo q !unksionon m mir n nj mjedis t qndrueshm dhe t parashikueshm mund t jet trsisht e paprshtatshme n nj mjedis t paparashikueshm dhe q ndr shon me shpejtsi. 91 Ndry&#%met %nd%/%d($le1 3ndividt ndr shojn pr sa i prket dshirs pr t e'ur prpara# autonomis# toleran's ndaj pasiguris dhe pritjeve q kan. Kto dhe ndr shimet e tjera individuale jan veanrisht t rndsishme kur menaxhert przgjedhin teknikate motivimit# stilet e lidershipit dhe dizenjimin e puns.

M"ed%&% Org$n%)$.%on$l
35

-. Prshkruaj tri 'iklet e historis modern shoqrore dhe ndikimet mbi organizatat. /. )hpejgoj rndsin e trajtimit t menaxhimit nga nj perspektiv globale. .. 3denti!ikoj mn rat nprmjet t 'ilave tekonologjia po ndr shon punn e menaxherve. *. Prshkruaj dallimin mes biznesit elektronik dhe nj organizate eletronike J. Pr'aktoj etikn dhe prgjegjsit so'iale. 7. )hpejgoj se !ar kuptohet me termin siprmarrje dhe t ideneti!ikoj prbrsit e saj. 6. Prshkruaj ndikmet q ka !or'a e diversi!ikuar e puns mbi menaxhimin. +. 3deniti!ikoj kon'eptet e ekuilbrit mes puns dhe jets t 'ilat ndikojn punjosit. =. )hpjegoj prse shum korporata kan shkurtuar vendet e puns. -,. Prshkruaj variablat kr esore pr krijimin e nj kulture reaguese ndaj klientve. --. )hpjegoj prse kompanit !okusohen t 'ilsia dhe prmirsimi i vazhdueshm.

A jan organizatat m t mdha m t mira" A jep mundsi madhsia e organizats t arrihen ekonomit shkalls duke rritur kshtu e!ien'n" A
36

siguron madhsia sukses dhe !itime" Prgjigja e ksaj p etjeje sht CvaretC. 4dhe n nj korporat gjigante t till si AalMart 5korporata me t ardhurat m t mdha n t gjith botn8# madhsia nuk mund t garantoj sukses. :an shum !aktor n mjedisin ku operojn organizatat t 'ilat nuk mund t kontrollohen vetm nga prmasat e organizats. ;rejtuesit e AalMart(it e msuan kt n rastin e kompanis q hapn n &jermani. Pr disa vite drejtuesit e AalMart(it besonin se tregu i t re n &jermani ishte mja!t i gjr. ;uke patur paras sh suksesin e AalMart(it n )htetet e 1ashkuara dhe n disa vende t tjera# dukej sikur zgjerimi n &jermani prbnte nj strategji t mir. ;he pr nj !are koh dukej sikur strategjia e'i mir. AalMart(i shum shpejt hapi +J d qane n &jermani# ku punonin m shum se --.,,, punonjs m t ardhura vjetore nga shitjet me shum se /.J miliard dollar. 0atkeqsisht# kostot vjetore ishin shum m t larta duke br q aktiviteti i AalMart(it n kt vend t ishte me humbje. )i rrjedhoj# pas disa viteve prpjekjesh t pasuksesshme pr t ndr shuar situatn# drejtuesit e AalMart(it i shitn t +J d qanet gjermane5vetem d muaj pasi AalMart u trhoq nga Korea e :ugut# pak a shum pr t njejtn ars e8. P etja e shum analisteve ishte# prse" 0akti me ironik ishte se dshtimi i AalMart(it u shkaktua nga t njejtat ars e pse kjo kompani sht kaq e suksesshme n )htetet e 1ashkuara. 2idhja me !urnitort dhe zgjerimi n kostot e zinxhirit !urnitor nuk u arrit t realizohej n &jermani. AalMar(it bleu d qane qe gjermant i konsideronin t dors s d tL dhe shum prej t re n vende t pr'eptuara si jo shum t prshtatshme. Mbi t gjitha# ndrsa drejtuesit e AalMart(it besonin se tregu gjerman po bhej m i ngjashm me tregjet amerikane# e vrteta ishte krejt tjetr. AalMart(i u gjend prball Ckonkurren's s pamshirshme nga d qanet q shisnin me ulje dhe q kishin hedhur rrnj t !orta n tregun gjermanC. &jithashtu ata nuk munden t bheshin pjes e zinxhirit !urnitor aq lehtsisht sa n vende t tjera t bots# sidomos n industrin e ushqimit ku !urnitort bashkpunonin tashm me konkurrentin kr esor t AalMart(it. )i pasoj# n shum prej segmenteve t tregut AalMart(i nuk mundi t ishte konkurrues n mime ( ka ishte veantia e !ilozo!is s AalMart(it. Megjithat kishte m shum sesa thjesht vshtirsi me !urnitort. Mn ra
37

sesi gjermant blejn dhe bjn biznes ishte shum e ndr shme. Ndr shimet kulturore krijonin probleme. Pr shembull# kur AalMart(i h ri pr her t par n tregun gjerman# shumi'a e d qaneve t t re drejtoheshin nga menaxher amerikan. Kta menaxher u prpoqn t sillnin po at kultur q !unksiononte mir n )htetet e 1ashkuara vetm se m von zbuluan se gjermanve nuk u plqenin !are kto praktika. Pr shembull gjermanve mesa duket nuk u plqen q t tjeret t !usin nepr anta mallrat q ata kan bler# ose t sherbehen nga arktare q u buzqeshin gjat gjith kohs. Kur bjne pazar gjermant pre!erojn nj bashkveprim m t prer dhe drejt n tem. Pr kt ars e dashamirsia e treguar n AalMart dshtoiL n vend q t krijonte nj mjedis t ngroht e miqsor blerjesh ajo i o!endoi blersit gjerman. $!ar na tregon k shembull i AalMart(it mbi biznesin global" )hum e thjesht# praktikat e biznesit duhet t prshtaten sipas vendit ku bhet biznes. @ besosh se suksesi n nj vend sht re'et pr suksesin n nj vend tjetr nuk do t bj biznesin t !unksionoj. K msim i kushtoi AalMart(it m shum se miliard dollar.

38

Nj

gjenerat

par

menaxhert

suksesshm

vleresonin

qndrueshmrin# parashikueshmrin dhe e!ien'n e arritur nprmjet ekonomive t shkalls. Por shum nga jet e s djeshmes# si Pan Am dhe 1ell S DoB ell# jan zbehur pasi nuk arritn t prshtaten prballe ngjarjeve q po ndodhnin rreth t re. Kompanit e suksesshme t s tashms t tilla )i )outhBest Airlines# )on # AalMart# 0ed4x# Nestle dhe 3ntel>( kan sukses pasi jan t shpejta# !leksibl dhe me struktura t lehta. Ato i jan prkushtuar 'ilsisL puna e t re organizohet rreth skuadrave t punsL krijojn mjedise m etike n puneL minimizojn mbingarkesn hierarkike dhe sh!aqin a!tsi siprmarrjeje kur prballen me ndr shimin. N kt kapitull dot vendosim nj themel pr kuptimin e ksaj bote pune n ndr shim. Asnj organizat e suksesshme# ose drejtuesit e t re# nuk mund t !unksionoj pa kuptuar dhe pa ndrvepruar me mjedisin dinamik q e rrethon. Ne do t shohim !or'at q shkaktojn ndr shimin e organizatave# si jan organizatat bashkkohore dhe si reagojne menaxhert e t re. E'onom%$ nI ndry&#%m <rganizatat q jan t amullta dhe t lidhura pas tradits kan gjithnj e m pak t ngjar t>i mbijetojn ndr shimeve t stuhishme q po prjetojn ekonomit e bots sot. Nj nga problemet m t mdha n menaxhimin e organizatave t sotme sht paa!tsia pr t>u prshtatur me nj bot n ndr shim t vazhdueshem. Pr t kuptuar m mir kt pik# le t shohim prapa n rrugn q kemi ndrmarr. Nsht e leht t harrojm q vetm ., vite m par askush nuk kishte !aks# tele!on 'elular# ose kompjuter personal. 0jal q ne sot i prdorim n !jalorin e prditshm si# pr shembull# e(mail dhe 3nternet njiheshin nga maksimumi i pak qindra personave. Kompjutert e athershm ishin shum t mdhenj# shum ndr she nga laptop(t e sotshm# m nj pesh mesatare prej / kilogramesh. Pr m teper# nse para ., vjetsh do t !litej pr rrjetet# gjithkush do t mendonte s bhej !jal pr A19(n# 91)(n ose N19(n ( rrjetet m t mdha televizive. $ipet prej silikoni dhe shpikje t tjera teknologjike kan ndr shuar njher e

prgjithmone ekonomit e bots dhe si do t tregojm tani# edhe mn rn sesi punojn individt. 4lektronika digjitale# ruajtja optike e t dhnave# kompjuter m t !uqishm dhe praktik dhe a!tsia pr t komunikuar mes kompjutereve po ndr shojn mn rn si krijohet# ruhet# prdoret dhe shprndahet in!orma'ioni. Nj person i 'ili i ka studiuar kto ndr shime dhe ka parashikuar disa nga ndikimet e t re sht !uturisti Alvin @o!!ler# i 'ili ka shkruar mja!t rreth ndr shimeve shoqrore. ;uke klasi!ikuar do periudh t historis shoqrore# @o!!ler(i deklaron s q tetrimi modern ka evoluar n tri 'ikle do 'ikl ka ndr shuar mn rn sesi bheshin gjrat. Nga mn rat e reja disa njerz !itonin# t tjert humbitnin. 9ikli i par u mbizotrua nga bujqsia. ;eri n !und t shekullit t nntmbdhjet t gjitha ekonomit ishin agrare. Pr shembull n vitet -=+, a!rsisht =,G e njerzve ishin t punsuar n pun bujqsore. Kta individ ishin n prgjithsi t vetpunsuar dhe ishin prgjegjs pr t kr er nj shumllojshmri det rash. )uksesi ose dshtimi i t re varej nga sa i mir ishte prodhimi i t re. P nga vitet -=+, prpjesa e popullsis q merret me bujqsi ka ardhur vazhdimisht n rnie. @ani pr t siguruar ushqimin nevojitet m pak se JG e !or's botrore t punsL n )htetet e 1ashkuara m pak se .G. 9ikli i d t ishte industrializimi. P nga !undi i viteve -+,, deri n vitin -=7,# shumi'a e vendeve t zhvilluara u shndrruan nga shoqri agrare n shoqri industriale. Me kt lvizje puna u zhvendos nga !ushat n organizatat !ormale. Periudha industriale ndr shoi prgjithmon jett e artizanve. Ata nuk i prodhonin m produktet e t re nga !illimi n !und. Prkundrazi# puna u b shum e strukturuar dhe e prqendruar dhe u morn individ t tjer n pun. Prodhimi n mas# det rat e spe'ializuara dhe lidhjet sipas autoritetit u bn mn rat e prodhimit.

Kjo solli lindjen e nj klas t re puntorsh ( punonjs industrial me

Cjakat bluC ( individ q paguheshin pr t kr er pun rutine# t 'ilat nuk krkonin a!tsi tjeter prve pothuajse qndrueshmrise !izike. %reth viteve -=J, puntort industriale ishin shndrruar n grupin m t madh n do vend t zhvilluar. Ata prodhonin q nga eliku# tek automobilat# goma dhe pajisje industriale. Nshte ironike sepse asnj klas n histori nuk sht ngritur m shpejt sesa puntort me Tjaka bluU. ;he asnj klas nuk ka rn m shpejt. )ot puntort industrial me Tjaka bluU prbjn m pak se .,G t !or's amerikane t puns dhe do t jen m pak se gj sma e ksaj shi!re n vetem pak vite. P nga 2u!ta e ; t 1otrore tenden'a ka qen nga punt n prodhim drejt punve t shrbimit. )ot# puna n prodhim# si pesh ndaj !or's 'ivile totale t puns# sht m e larta n :aponi n nivelin /,G. N )htetet e 1ashkuara ajo z rreth -JG t !or's 'ivile t puns. N kontrast me t# shrbimet prbejn a!ro gj smn e punve n 3tali 5prqindja m e ult ndr t gjitha vendet e industrializuara8 dhe m shum se tri t katrtat e punve n )htetet e 1ashkuara dhe n Kanada. N !illim t viteve -=6,# !illoi t merrte hov nj 'ikl i ri# epoka e in!orma'ionit. )hpikjet teknologjike !illuan t eliminonin shum nga punt me zotsi modeste t Tjakave bluU. Mbi t gjitha# periudha e in!orma'ionit po ndr shonte !okusin e shoqris nga prodhuese n at t shrbimit. Njerzit p lviznin me shpejtsi nga punt n repartet e prodhimit n pun z re# pro!esionale dhe teknike. %ritja e tregut t puns n /, vitet e !undit ka qen n pun shrbimi q krkojn zotsi modeste 5si punonjs !ast(!ood# npuns dhe in!ermiere shtpie8 dhe n pun njohurie. K grup i !undit pr!shin pro!esionist si in!ermiere t li'en'uar# kontabiliste# msues# avokate dhe inxhinier. Ai pr!shin gjithashtu teknolog njerz q bjn pun manuale por tkombinuar me njohuri teorike t 'ilt i njohim shpesh edhe si teknolog in!ormatik. )hembuj t pozi'ioneve t puns n kt kategori jan programuesit e kompjuterve# dizenjuesit e so!tBar(eve dhe analistt e sistemeve.

Aktualisht punonjsit e njohuris si grup prbejn rreth nj t tretn e

!uqis puntore t )D1A(s individ q bjn pun t orientuara rreth pr!timit dhe aplikimit t in!orma'ionit. 0ndividi si kta dizenjues t soft?areve dhe inxhinieri t cilt prodhojn lojrat e !on# (la# !tation prfa sojn nj nga klasat e puntorve po rritet m shpejt n ekonomin globale. Ata bjn pun manuale por shf#tezojn edhe njohuri teorike n punt e t#re, pun t cila jan orientuara rreth prftimit dhe aplikimit t informacionit. +(non"!&%t e n"o#(r%&! (unonjs, punt e t cilve jan pr ndruar rreth prftimit dhe aplikimit t informacionit. %isia teknologjike m e !uqishme q ka in!luen'uar bizneset gjat dekads s kaluar ka qen ngritja e bizneseve dot('om. Prmes prdorimit t 3nternetit# ndikimi i kt re !irmave ka qen i pakrahasueshm m asgj tjetr t shekullit t !undit. Njlloj si hekurudhat# automobilat dhe kompjutert q krijuan se'ili tregje dhe industri trsisht t reja# edhe 3nterneti po bn t njejtn gj. Ai po ndr shon plotsisht Crregullat e biznesitC. Pak m posht ne do t rikthehemi prsri te k !enomen. Kto 'ikle kan ndikuar shoqrin dhe mn rn sesi bhet biznes 5shiko skemen /(-8. @regjet ndrkombtare# prmirsimet teknologjike# tregtia elektronike# ndr shimet n prbrjen e !uqis puntore dhe t tjera si kto po ngren pika t reja diskutimi n organizata. N seksionin n vijim# dhe prgjat gjith ktij kapitulli# n do t eksplorojm disa nga !or'at m t rndsishme q po krijojne s!ida t reja pr menaxhert bashkkohore.

N"! treg glo,$l

&lobalizimi i bizneseve sht pjes e mjedisit n ndr shim t shpejt me t 'ilin prballn menaxhert. Kta t !undit nuk jan m t ku!izuar nga ku!ijt kombtare. 1MA(ja# nj !irm gjermane# prodhon makina n Karolinn e :ugut. Po kshtu# M';onaldFs shet hamburger n Kin. 4xxon(i nj kompani e ashtuquajtur amerikane# merr m shume se tri t katrtat e t ardhurave nga shitjet jasht )hteteve t 1ashkuara. @o ota prodhon makina n KentakiL &eneral Motors prodhon makina n 1razilL dhe pajisjet sportive t Mer'edes(it prodhohen n Alabama.

E'onom%$ n! ndry&#%m EKONOMIA E VJETR Ku!ijt kombetare ku!izojn konkurren'n @eknologjia imponon hierarki t ngurta dhe ku!izon aksesin n in!orma'ion Mundsit e punsimit jan pr puntort industrial me Cjaka bluC Popullsia sht relativisht homogjene 1iznesi sht i ndar prej mjedisit t tij 4konomia udhhiqet nga korporatat e mdha Klientet marrin at q biznesi vendos t>iu jap at re. EKONOMIA E RE Ku!ijt kombtar nuk kan pothuajse asnj rol n pr'aktimin e ku!ijve opera'ionale t organizatave @eknologjia ndr shon mn rn sesi krijohet ruhet# prdoret dhe shprndahet in!orma'ioni dhe e bn at m t arritshm. Mundsit e punsimit jan kr esisht pr punonjsit e njohuris Popullsia karakterizohet nga larmia kulturore 1iznesi pranon prgjegjsit e veta so'iale 4konomia udhhiqet nga !irmat e vogla riprmarrse Nevojat e klienteve jan ato qe orientojn prodhimin nga ana a bizneseve.

Pjest e 0ord Motor 9ompan >s 9roBn Hi'toria vijn nga i gjith globi? nga Meksika 5ndenjset# xhamat e prparm dhe serbatort8# nga :aponia 5amortizatort8# nga )panja 5kontrolli elektronik i motorit8# nga &jermania 5sistemet e !renimit8 dhe nga Anglia 5pjest e boshtit kr esor8. Kto shembuj tregojn se bota sht kth er n nj -&#$t glo,$l1 Pr t qen e!ektive n kt bot pa ku!ij# menaxhert duhet t prshtaten me kultura# sisteme dhe teknika q jan t ndr shme nga t t ret. -&#$t glo,$l i referohet konceptit ti nj bote pa kufj@ prodhimi dhe marketingu i t mirave dhe i shrbimeve n mbar botn. N vitet -=7, kr eministri i Kanadas e prshkroi a!rsin e vendit t tij me )htetet e 1ashkuara# sikurse t !lij me nj ele!ant# Cndien do dridhje t ksaj ka!sheC. N vitet /,,, kt analogji mund t prgjithsojm pr t pr!shir gjith botn. Nj rritje e normave t interesit n :aponi# pr shembull# ndikon menjher menaxhert dhe organizatat n mbar botn. %nia e regjimit komunist n 4uropen 2indore dhe kolapsi i 1ashkimit )ovjetik krijoi mundsi nga'muese pr !irmat dhe bizneset e bots s lire. Kufijti kombtar nuk kufizojm me organizatat e sotme bashkkohore. .shati global i jep mnundsin Mc"onald6s ti shesi produktet e tij kudo n bot pas hapjes s restorantit t par n Kin n vitin ,AAB, Mc"onald6s tani ka -CB restorante n kt vend. 2 shkall botrore, k# mega zinxhir hamburgerash ka m shum se DB.BBB restorante n m shum se ,BB vende. "he hamburgerat n secilin prej kt#re restoranteve kan t njejtin shijeE

@ashm ka koh q bizneset ndrkombtare veprojne rreth nesh. Pr shembull )iemens(i# %emington(i dhe )inger(i i shesnin produktet e t re n shumvende q n shekullin e nntmbdhjet. N vitet -=/, disa kompani# pr!shi 0iat(in# 0ord(in# Inilever(in dhe %o al(in ;ut'hK)hell(in# u bn shumkombeshe.

Por duhej pritur mesi i viteve -=7, q korporatat &#(m!'om,!&#e KMN23t!L t bheshin t zakonshme. Kto korporata# t 'ilat i zhvillojn opera'ionet e t re n disa vende njkohsisht# por q e kan qendrn n vetm nj shtet# !illuan t rriten shpejt n tregtin ndrkombtare. )ot kompani t tilla si *illette, /al+Mart, $oca+ $ola dhe Aflac jan mes shum !irmave q e kan qendrn e t re n )htetet e 1ashkuara dhe q realizojn pjesn m t madhe t t ardhurave nga opera'ionet e huaja.

'or+or$t$ &#(m!'om,!&#e 3 M(lt%n$t%on$l 2or+or$t%on& Kompani e kr#ejn pjesn m t madhe t operacioneve njkohsisht n d# ose m shum vende, por e kan selin endrore n vetm nj vend.

'or+or$t$ nd!r'om,!t$re3Tr$n&n$t%on$l 2or+or$t%on& 2j kompani e cila kr#en pjesin me tmadhe t operacioneve njkohssisht, n m shum se nj vend, dhe decentralizon vendimmarjen pr %do operacion n nivel lokal. Mjedisi global n shtrirje t vazhdueshme ka zgjeruar horizontet dhe qllimet e MN9(ve duke sjell krijimin e organizatave globale m t prgjithshme# t quajtura korporata ndrkombtare 5@N9(te8. Kto organizata nuk prpiqen t prsrisin suksesin e t re n shtetin mm thjesht duke kopjuar biznesin e t re !illestar n vende t tjera# ose duke drejtuar bizneset e huaja q nga shteti ku jan vendosur. Prkundrazi# vendimet e @N9(ve merren n nivel lokal. Eakonisht pr t drejtuar opera'ionet n do vend merren n pun vendas 5individ q jan lindur dhe rritur n nj shtet t 'aktuar8.

TPo prpiqem t gjej vendin ku sht prodhuar kmisha imeU. Produktet dhe strategjit e marketingut t do vendi prshtaten sipas kulturs spe'i!ike t vendit n !jal. Pr shembull nj ndr kompanit ndrkombetare sht edhe Nestle. Pavarsisht se sht kompania m e madhe n

bot n industrin e ushqimit dhe sht e shtrir n pothuajse do vend t globit# menaxhert e saj ia pershtatin produktet klienteve. N nj pjes t 4urops# Nestle shet produkte t 'ilat nuk jan n shitje n )D1A ose n Amerikn :ugore. Nj tjetr shembull sht 0rito(2a i 'ili n tregun britanik tregton patatina ;oritos q ndr shojn edhe n shije edhe n prbrje nga versionet e o!ruara n )D1A dhe n Kanada. )hum kompani t mdha dhe t njohura po i globalizojn n mn r me e!ektive strukturat e t re menaxheriale duke zbrth er dhe shprbr organizimin e brendshm q shpesh imponon barriera gjeogra!ike arti!i'iale. Kjo lloj organizat quhet organizate pa ku!ij. Pr shembull# 31M(ja e braktisi strukturn e saj t vjetr organizative sipas vendeve dhe u riorganizua n -* grupe industrish. 0ord(i shkriu s bashku !abrikat n 4urope dhe n Amerikn Heriore# me gjith dallimet kulturore mes t re dhe ka n plan q n t ardhmen t shtoj edhe nj sektor n Amerikn e :ugut dhe nj n Pagesorin Aziatik. 1ristol(M ers )quibb ndr shoi duke u br m agresive n shitjet ndrkombtare dhe vuri drejtues t rinj n linjat e barnave konsumator mbarbotror si 1u!!erin(in dhe 4x'edrinin. 2vizja drejt menaxhimit pa ku!ij sht nj taktik q organizatat e bjn n prpjekje pr t rritur e!ien'n dhe e!ektivitetin n nj treg global konkurrues.

org$n%)$t$ +$ '(-%"

2j struktur menaxhimi n t cilin orgnizimi i brendshm barriera gieografike artificial sht i zbrth#er ose i shprbr1

imponon

S% nd%'on glo,$l%)%m% m,% org$n%)$t$t4

<rganizatat ndikohen m shum nga globalizimi ather kur drejtuesit e saj vendosin q t h jn n tregjet globale. Nj organizat n -vizjen e saj drejt globalizimit zakonisht kalon npr tri !aza# si tregohet n skemn /(.. N !azen e par menaxhert japin sht sn e par drejt kapr'imit t ku!ijve kombtare duke

eksportuar produktet e organizates n vende t tjera. K

hap pasiv drejt

ekspozimit ndrkombtar krkon nj risk minimal sepse menaxhert nuk bn asnj prpjekje serioze pr t deprtuar n tregjet e huaja. Prkundrazi organizata plotson porosit nga jasht vetm kur i bhen porosi t tilla. Kjo mund t jet pr!shirja e par dhe e vetme ndrkombtare q kan br shum !irma q operojn me porosit e bra nga klientet nprmjet posts.

5$)$t e glo,$l%)%m%t

4ksporti drejt vendeve t huaja

0aza 3 %eagim pasiv

huaj hua 0aza 33 D rja e par e dukshme 0aza 333 @hemelimi i pera'ioneve ndrkombtare 0ilal i Pajtimi i per!aqesive t huaja ose lidhja e kontratave me prodhuesit e huaj 2i'en'imi i !ranshizave )iprmarrjet e prbashkta

N !azen 33# mnaxheret ndrmarrin nj angazhim t hapur pr t shitur produktet n nj vend t huaj ose q t>i prodhojn ato n !abrika t huaja. 4 megjithate ata ende nuk vendosin nj prezen' !izike t punonjsve t kompanis jasht vendit ku ndodhet selia qndrore e saj. Pr sa i prket shitjeve# !aza 33 zakonisht realizohet ose duke drguar punonjsit e brendshm n udhetime pune periodike pr t>u takuar me klientt e huaj# ose duke punsuar agjent ose ndrmjets t huaj pr t pr!aqsuar linjn e produkteve t organizats. Kurse n lidhje me prodhimin# menaxhert h jn n kontrata me !irma t huaja q ato t prodhojn produktet e organizats. 0aza 333# pr!aqson nj zotim t !ort t menaxhereve pr ndjekje agresive t tregjeve ndrkombtare. )i tregohet n skemen /(.# menaxheret kan disa mundsi pr t vepruar. Ata mund t li'en'ojn ose t hapin nj !ran'ize me nj !irm tjetr duke i dhn asaj t drejtn t prdor emrin dhe markn e organizats# teknologjin dhe veantit e produkteve t saj. Kjo metod prdoret m shum nga !irmat !arma'eutike dhe zinxhirt e lokaleve !ast(!ood si# pr shembull# Pizza Dut. )iprmarrjet e prbashkta krkojn angazhim edhe m t !ortL nj !irm vendase dhe nj e huaj ndajn s bashku kostot e zhvillimit t produkteve t reja ose t ndrtimit t linjave t prodhimit n nj vend t huaj. Kto ortakri# ose alean'a strategjike6, prbjn nj mn r m t shpejt dhe me pak t kushtueshme pr konkurren'n globale t kompanive sesa nse ato do t benin kt t vetme. Alean'at m t !undit ndrku!itare pr!shijn 1ritish Aira s dhe Ameri'an Airlines# Polaroid dhe Minolta# dhe Nestle e &eneral Mills. %iskun dhe angazhimin m t madh menaxheret e ndrmarrin kur hapin nj !ilial n nj vend t huaj. Kto !iliale mund t menaxhohen si MN9(ti 5me kontroll t brendshm8# si @N9(ti 5me kontroll t huaj8 ose si organizate pa ku!ij 5me kontroll global8. Nj shembull i nj !iliali t huaj sht A'ura# nj kompani plotsisht me vete por nn pronsin e Donds# $le$n.$ &tr$teg"%'e 2j firm e huaj dhe nj vendase ndajn s bashku kostot e zhvillimit t produkteve t reja ose t ndrtimit t linjave t prodhimit n nj vend t huaj.

2%l% !&#t! e-e't% % glo,$l%)%m%t m,% men$*#er!t4 $!ar ju vjen n mendje kur dgjoni emrin Nhirlpool" Nj prodhues i madh amerikan i pajisjeve si lavatrie# makina tharse dhe !rigori!er" Kjo sht e sakt pak a shum# por aktivitetet e Nhirlpool(it nuk jan t ku!izuara vetm ne )htetet e 1ashkuara. Ai sht prodhuesi dhe shprndaresi kr esor i pajisjeve edhe n Ameriken 2atine# ne 4urope dhe n Azi. Ndrsa !lasim pr nj mjedis global n ndr shim t vazhdueshem# prhapja e kapitalizmit e ka br botn nj vend m t vogl. Para bizneseve sh!aqen tregje t reja pr t>u pushtuar. ;he puntore t trajnuar dhe t besueshm n vende t tilla si Dungaria# )llovakia dhe %epublika eke jan br nj burim i pasur i puns me kosto t ult pr organizatat e mbar globit. 3mplementimi i tregjeve t lira n 4uropn 2indore# thekson m tej ndrvaresin n rritje mes vendeve dhe poten'ialin q t mirat# puna dhe kapitali t lvizin lehtsisht prtej ku!ijve kombtare. Nj bot pa ku!ij prezanton s!ida t reja pr menaxhert si# pr shembull# menaxhimi n nj vend me kulture kombtare t ndr shme. Nj s!ide spe'i!ik sht pranimi i ndr shimeve qe mund to ekzistojne dhe gjetja e mn rave q ndrveprimet t jen e!ektive. Nj nga shtjet e para me t 'iln duhet t merren pra menaxheret sht pr'eptimi pr t ChuajtC. Njher e nj koh menaxhert n )D1A kishin nj pikepamje shum provin'iale mbi botn e biznesit. Provin'ializmi sht nj !okus i ngushtL kta menaxher i shihnin gjrat vetm prmes s ve t t re dhe sipas kndveshtrimit t t re. Ata besonin se praktikat e t re t biznesit ishin m t mirat n bot. Ata nuk pranonin se persona nga vende t tjera kishin mn ra t tjera pr t>i br gjrat dhe se jetonin ndr she nga amerikant. N thelb# provin'ializmi# sht nj kendvshtrim etno'entrik. )igurisht# k kndveshtrim nuk mund t mbijetonte n !shatin global ( dhe nuk sht as kndveshtrimi mbizoterues sot pr sot. Megjithat# ndr shimi i pr'eptimeve t menaxherve n )D1A krkonte q m par t kuptoheshin kulturat e ndr shme dhe mjediset e t re. +ro/%n.%$l%)m% 0 referohet fokusit t ngusht one t cilin dikush i sheh gjrat vetm prmes kndvshtrimit dhe prespektivs s vet.

)e'ili vend ka vlera morale# zakone# ligje dhe sisteme politike e ekonomike t ndr shme. Pasjet tradi'ionale n studimin e biznesit ndrkombetar jan prpjekur t trajtojn se'iln nga kto !usha. Megjithat# qasjet e biznesit tradi'ional duhen kuptuar brenda kontekstit so'ial t t re. Kjo do t thot se suksesi i organizats mund t vij prej nj shumllojshmrie praktikash menaxheriale# se'ila prej t 'ilave buron nga mjedise biznesi t ndr shme. Pr shembull# statusi pr'eptohet ndr she n vende t ndr shme. N 0ran'# statusi shpesh sht rezultat i !aktorve t till t rndsishm pr organizaten si vjetrsia# arsimimi e t tjera si kto. K quhet status i atribuar. N )htetet e 1ashkuara statusi sht m shum nj !unksion i asaj s !ar kan arritur personat 5status i !ituar8. Menaxhert duhet t>i kuptojn ato shtje shoqrore 5si# pr shembull# statusin8 q mund t ndikojn mbi opera'ionet n nj vend tjetr. Hendet kan edhe ligje t ndr shme. Pr shembull# n )htetet e 1ashkuara ligjet u garantojn punonjsve q pundhnsit nuk do t>i diskriminojn ata bazuar n moshn e t re. N vende t tjera k ligj nuk ekziston. Pr organizatat mund t bhet problematik trajtimi i mjedisit global nn nj kendveshtrim t vetm dhe t ngusht. Nj qasje me prshtatshme sht t pranohen dimensionet kulturore t mjedisit n nj vend t 'aktuar. &eert Do!stede-* ka kr er nj studim mbreslns mbi dallimet n mjediset kulturore. )!ondi i Do!stede(s pr trajtimin e kulturave sht nj nga metodat me t 'ituara n analizn e ndr shimeve mes kulturave t ndr shme. Ai vzhgoi m shume se --7.,,, punonjs t 31M(si n *, vende duke u prqndruar n ato vlera t t re q lidheshin me punn. Ai zbuloi se menaxhert dhe punonjsit ndr shonin sipas pes dimensioneve t vlerave t kulturave kombtare t t re. Kto jan listuar dhe shpjeguar m posht? V D%&t$n.$ ng$ +(&#tet%1 )hkalla n t 'iln njerzit e nj vendi e pranojn autoritetin n institu'ione dhe organizata sht e shprndar n men r t pabarabart. Ajo luhatet nga relativisht e barabart 5distan' e ult nga pushteti8 n tejet e pabarabart 5distan' e lart nga pushteti8. M Ind%/%d($l%)m% '(ndre"t 'ole't%/%)m%t1 3ndividualizmi sht shkalla n t 'iln njerzit e nj vendi pre!erojn t veprojn si individe m shum sesa si antar t nj grupi. Kolektivizmi sht ekuivalenti i nj individualizmi t ult M S$&%$ e "et!& '(ndre"t .%l!&%&! &! &$"1 )asia e jets sht shkalla n t

'iln t n person mbizoterojn vlera t tilla si siguria# paraja dhe t mirat materiale# ose konkurren'a. 9ilsia e jets sht shkalla me t 'iln personat vlersojn marrdhniet dhe tregojn ndjeshmri dhe interes pr mirqnien e t tjerve. M S#m$ng%$ e +$&%g(r%&!1 )hkalla n t 'iln njerzit n nj vend pre!erojn situatat e strukturuara ndaj at re t pastrukturuarave. N vendet me nj shkall t lart t shmangies s pasigurive# njerzit kane nivel t lart ankthi i 'ili sh!aqet me m shum nervozizem# stres dhe agresivitet. M Or%ent%m $-$tg"$t! '(ndre"t or%ent%m $-$t&#'(rt!r . Personat n kulturat me orientim a!atgjat shohin drejt t ardhmes dhe vlersojn kmbnguljen dhe kursimet. Nj orientim a!atshkurter vlerson t kaluarn dhe t tashmen dhe thekson respektin pr traditn dhe prmbushjen e det rimeve shoqrore. 9ilat ishin pr!undimet e studimit t Do!stede(s" Ktu po japim disa nga pikat kr esore. Kina dhe A!rika perndimore rezultuan me distan' t larte nga pushtetiL )htetet e 1ashkuara dhe Dolanda rezultuan me distan'e t ult. )humi'a e vendeve aziatike ishin m tepr kolektiviste sesa individualiste dhe )htetet e 1ashkuara u renditn ndr t parat n vendet me individualizm t lart. &jermania dhe Dong Kongu rezultuan me nivel t lart n sasi jetL %usia dhe Dolanda u renditn ndr m t !undit. Pr sa i prket shmangies s pasiguris# 0ran'a dhe %usia ishin t paratL Dong Kongu dhe )htetet e 1ashkuara ishin t !undit. Kina dhe Dong Kongu kishin nj orientim a!atgjat# kurse 0ran'a dhe )htetet e 1ashkuara kishin nj orientim a!atshkurtr. Megjithes puna e Do!stede(it jep nj kuadr baz pr di!eren'imin mes kulturave kombetare# kto t dhna kan rreth ., vjet q jan mbledhur. Pa d shim q n dekadat e !undit kan ndodhur shum gjra. Pr shembull# 1ashkimi )ovjetik ka rn# &jermania 2indore dhe Perndimore jan bashkuar dhe n A!riken e :ugut ka pr!unduar regjimi i aparteidit. )tudimi i &2<14(s bn nj prditsim t kt re dimensioneve klasike kulturor. Programi i krkimit F%der&#%+% glo,$l d#e e-e't%/%tet% % &"ell"e& org$n%)$t%/e KGFOBEL i hapur n vitin -==. sht nj shq rtim ndrkulturor n vazhdimesi i lidershipit dhe i kulturs kombtare. &rupet e &2<14(s prdorin t dhna nga +/J organizata n 7/ vende dhe !illimisht identi!ikuan

nnt dimensionet e mposhtme n t 'ilat ndr shojn kulturat kombtare 5shiko skemn /(* pr renditjen e vendeve8. F%der&#%+% Glo,$l d#e e-e't%/%tet% % &"ell"e& org$n%)$t%/e 3 Glo,$l Fe$der&#%+ $nd Org$n%)$t%on$l Be#$/%or E--e.t%/ene&& KGFOBEL (rogram kirkimor i nisur n vitin ,AAD dhe sht nj hetim i vazhdueshm ndrkulturor i lidershipit dhe i kulturs kombtare. V Rre+t!&%$. Niveli n t 'ilin nj shoqri i inkurajon antaret e saj t jen t rrept# balla!aques# kategorik dhe konkurrues kundrejt t qenit modest dhe t but. V Or%ent%m% dre"t &! $rd#me&. Niveli n t 'ilin nj shoqri inkurajon dhe shpr(blen sjelljet me prqendrim drejt s ardhmes si plani!ikimin# investimin pr t ardhmen dhe pritjen pr t prmbushur knaqsit. VNdry&#%m% g"%nor. Niveli n t 'ilin nj shoqri maksimizon ndr shimet n roletgjinore. V S#m$ng%$ e +$&%g(r%&!. )ir pr'aktohet n paketn e krkimit# &2<14 e prku!izon kt term si mbshtetjen q nj shoqri ka n normat dhe pro'edurat shoqrore me qllim lehtsimin e e!ekteve t paparashikueshmris s ngjarjeve t ardhshme. V D%&t$n.$ ng$ +(&#tet%. Ashtu si n krkimin origjinal &2<14 e prku!izon dis(tan'n nga pushteti si shkalln n t 'iln anetart e nj shorie presin q push(teti t ndahet n men r t pabarabart. V Ind%/%d($l%)m%N'ole't%/%)m%. Prsri k term prku!izohet n mn r t ngjas(hme me krkimin origjinal si shkalla n t 'iln institu'ionet shoqrore i inkura(jojn individet t integrohen n grupe brenda organizatave dhe shoqatave. MKole't%/%)m% n! gr(+. N kontrast me !okusimin n institu'ionet shorore# k dimension pr!shin shkalln n t 'iln individt e nj shoqrie krenohen me anetarsin q kan n grupe t vogla si !amiljet# rrethet e miqve t ngusht ose organizatat ku jan punsuar.
P%'$t 'rye&ore t! 'er'%m%t t! GFOBE3& ;imensioni Hendet a renditura Hendet a renditura me ulet ne nivel mesatar Hendet a renditura me lart

%reptesia

)uedia

4gjipti

)panja 3rlanda 0ilipinet ;animarka 4gjipti 3rlanda Korea e :ugut 1razili Argjentina 3zraeli )htetet e 1ashkuara Meksika Anglia 0ran'a 1razili 4gjipti Maroku Austria ;animarka &jermania %usia )panja @ailanda &regia Dungaria &jermania 4gjipti Kina Maroku )htetet e 1ashkuara @ajvani Eelanda e %e 3ndonezia 4gjipti Malajzia Kanadaja Dolanda )htetet e 1ashkuara &reqia

Eelanda e %e Evi'ra <rientimi drejt se ardhmes%usia )llovenia Argjentina Polonia Ndr shimi gjinor )uedia 3talia

;animarka )llovenia )hmangia a pasigurise %usia Dungaria 1olivia ;istan'a nga pushteti ;animarka Dolanda A!rika e :ugut

3ndividualizmiKkolektivizmiW ;animarkaDong Kongu )ingapori :aponia Kolektivizmi ne grup ;animarka )uedia Eelanda e %e. <rientimi ndaj per!orman'es %usia Argjentina &reqia <rientimi ndaj humanizimit &jermania )panja 0ran'a %enditja e ulet nenkupton kolektivizmin )htetet e 1ashkuara 4gjipti :aponia lzraeli Katari )uedia lzraeli )panja Dong Kongu )uedia @ajvani

M Or%ent%m% nd$" +er-orm$n.!&1 K dimension i re!erohet shkalls n t 'iln nj shoqri inkurajon dhe shprblen antart e grupit pr prmirsimin dhe prsosjen e per!orman's.

M Or%ent%m% nd$" #(m$n%)%m%t1 K

aspekt kulturor paraqet shkalln n t

'iln nj shoqri inkurajon dhe shprblen individt kur ata tregohen t drejt# altruist# bujare# t kujdesshm dhe t dashur me t tjert. V Nse krahasojm dimensionet kulturore t &2<14(s me ato q sugjerojn krkime t tjera t ngjashme arrims n pr!undimin se &2<14 nuk i ka zvendsuar rezultatet e krkimeve t tjera# por i ka pr!or'uar ato. Pr m tepr studimi i &2<14(s kon!irmon se dimensionet kulturore origjinale jan ende t vle!shme. Megjithat# dimensione t tjera t shtuara n kt studim na japin nj mats t prditsuar t ndr shimeve kulturore mes vendeve. Pr shembull# pavarsisht se )htetet e 1ashkuara udhhiqnin botn n vitet -=6, pr sa i prket individualizmit# sot ai rnditet n nivele mesatare pr kt dimension. N t ardhmen pritet q dimensionet e &2<14(s t prdoren gjithnj e m shum nga studime ndrkulturore t sjelljes njerzore dhe nga praktika organizative pr t vleresuar dallimet mes vendeve. P!r !ndr%m% te' te'nolog"%$

)upozoni se ju duhet nj in!orma'ion se sa po i arrin departamenti juaj standardet e prodhimit. Hite m par pr t br kt do t>ju duhej t paraqitnit nj krkes n departamentin e kontrollit t opera'ioneve. Prgjigja e t re mund t vononte deri disa jav dhe in!orma'ioni mund t ishte n !ar do !ormati q departamenti i opera'ioneve do t zgjidhte. Kurse sot mja!ton t sht pim disa tasta n kompjutr dhe mund t marrim in!orma'ionin e krkuar pothuajse menjher. Mbi t gjitha do t jet pikrisht in!orma'ioni q po krkoni dhe mund t jet plotsisht i ndr shm nga in!orma'ioni q krkon nj koleg i juaji pr t njejtat llogari.

P sh n vitet -=6,# kompanit n )D1A# si *eneral :lectric, $itigroup *lobal 'echnologies, /al+Mart dhe D+M kan prdorur z ra t automatizuara# robotikn n pro'esin e prodhimit# so!tBare dizenjimi t asistuar nga kompjutert# qarqet e integruara# mikropro'esoret dhe mbledhjet elektronike.

Kto shpikje teknologjike e bjn organizatn m produktive dhe e ndihmojn at t krijoj dhe t ruaj avantazhe konkurruese. Te'nolog"%$ pr!shin pajisjet# mjetet ose metodat e !unksionimit q jan t para'ak tuara pr t br punn me e!iente. %isit teknologjike pr!shijn edhe integrimin e teknologjis n nj pro'es konvertimi t inputeve n outpute. Pr shembull# q nj organizate t shes t mira ose shrbime s pari ajo duhet t marr disa inpute t 'aktuara pune# lnd t para e t tjera si kto dhe t>i shndrroj ato n outpute. N vitet e kaluara# shum nga kto opera'ione konvertimi kr heshin duke sh!r tzuar punn e njerzve. Megjithat sot teknologjia ka br t mundur prmirsimin e pro'esit t prodhimit duke zvendsuar punn njerzore me pajisje elektronike dhe kompjuterike. Pr shembull# opera'ionet e montimit n *eneral Motors bhen kr esisht nga robott. %obott kr ejn det ra rutin si saldime dhe l erje shum me shpejt sesa njerzit. ;he robott nuk kan probleme me shndetin pr shkak t ekspozimit ndaj lndve kimike dhe nga t tjera materialeve t rrezikshme. @eknologjia po mundson gjithashtu edhe nj shrbim m t mir pr klientt. Pr shembull# Merillat 0ndustries# prodhuesi i dollapeve nga Adrian i Miiganit u o!ron klienteve me shum se 7..,,, kon!igurime dollapsh duke i lejuar ata q t krijojn dollap t pro!ilizuar n m pak koh dhe m me pak kosto sesa dollapet e gatshm. Megjithat teknologjia nuk prdoret vetm n ndrmarrjet prodhuese. 1ankat kan mundur t zvendsojn mijra punonjs me makinerit A@M dhe me sistemet e bankingut online. te'nolog"%$ %do pajisje, mjet ose metod funksionimi sht e dizenjuar t bj punn me efi%ente.

)hpikjet teknologjike prdoren gjithashtu pr t siguruar in!orma'ion m t mir dhe m t dobishm. )humi'a e makinave t sotme kan nj qark kompjuterik t integruar t 'ilin tekniku mundet vetm t vr n priz per t pr'aktuar probleme t !unksionimit duke kurs er kshtu or t panumrta diagnostikimi te mekanikt. 4dhe t Aal(Mart(i teknologjia ka mundsuar marrjen e in!orma'ioneve m t sakta dhe m t

shpejta. Pr!aqsuesit e ksaj kompanie jan n gjendje t sigurojn n ast inventare dhe pajisje n magazinat e t re. )i rrjedhoje# Aal(Mart(i ka rritur e!ien'n me m shum se /,G. 'eknologjia prmirson procesin e prodhimit duke zvendsuar punn e njerzve me pajisjet elektronike dhe kompjuterike. "uke besuar se robott mund t bjn punn m mire se njerizit. )onda prdor shum robot n linjat e montimit. "et#rat e vetme n fabrikat e montimit t )onds krkojn pun njerzore jan inspektimi, rregullimi dhe riparimi i defekteve. 2%l$t "$n! +!r-%t%met %n-orm$.%on%t4 Ndr shimet teknologjike# sidomos ato q lidhen me teknologjin e in!orma'ionit 53@8# kan patur dhe vazhdojn t ken nj e!ekt t ndjeshm mbi mn rn sesi menaxhohen organizatat. Pr shembull# "ell $omputer $orporation e projektoi !abrikn m t re t saj pa asnj hapsire pr magazinim inventari. 4dhe *eneral :lectric kurseu miliona dollars duke i bler pjeset e ndrrimit pr pajisjet e saj n 3nternet. Kto veprime dhe vendime u mundsuan t gjitha nga 3@(ja. Pr m tepr 3@(ja ka mundsuar kapr'imin e ku!izimeve !izike t t punuarit n nj vendndodhje spe'i!ike t organizats. Nprmjet kompjutereve personal dhe lap( top(ve# pajisjeve t !aksit# modemeve me shpejtsi t lart# rrjeteve t brendshme t organizatave dhe !orma t tjera t 3@(ja# antart e organizatave mund t bjn punn e t re nga do vend dhe n do koh. ! '$n! org$n%)$t$t ng$ te'nolog"%$ e

9ilat jan implikimet e ksaj shtrirjeje t gjr t 3@(s" Nj ndikim i rndsishm sht q jan rritur krkesat pr a!tsit n pun t punonjsve. Puntorve u duhet t ken a!tsin to lexojn dhe to kuptojne manualet e perdorimit to so!tBarve dhe hardBareve# revistat teknike dhe raporte t detajuara. Nj ndikim tjetr sht se 3@(ja tenton t niveloj !ushn e

konkurren's. Ajo u jep organizatave 5pavarsisht madhsis ose !uqis s t re n treg8 a!tsin pr t>u riprtrir# pr t sjell m shpejt n treg produktet e t re dhe pr t>iu prgjigjur krkesave t klienteve. Pr shembull# kompani t tilla si '. Fo?e (rice dhe :G'FA": i kan dhn mundsin do individi t tregtoj personalisht aksionet online# n vend q t>i bj kto transaksione nprmjet nj !irm t madhe ndrmjetsimi. Nj nga !enomenet pr t 'ilat n t gjith jemi dshmitare n biznesin e sotm sht shtimi i aktiviteteve n 3nternet ( q shpesh grupohen nn termin organizat elektronike He+organizationI. G-$re !&#t! n"! org$n%)$t! ele'tron%'e4 2e t !illojm duke sqaruar disa kon'epte. ; terma q shpesh

shkaktojn kon!uzion jan tregtia elektronike dhe biznesi elektronik. @ermi tregti elektronike po bhet emrtimi standard pr aspektin e shitjeve gjat biznsit elektronik. Ai pr!shin prezantimin e produkteve n !aqet e internetit dhe plotsimin e porosive t marra. )humi'a e artikujve dhe e vmndjes s medias ndaj prdorimit t internetit n biznes drejtohet drejt blerjes online marketingut dhe shitjes s t mirave dhe shrbimeve n internet. Kur dgjoni pr shum persona q blejn n internet ( pra sesi bizneset hapin !aqe internet n t 'ilat do t shesin mallrat# do t kr ejn transaksione# do t paguhen dhe do t plotsojn porosit po dgjoni pr tregtin elektronike. K sht nj ndr shim rrnjsor i mn rs me t 'iln nj !irme lidhet me klientt e saj. ;he tregtia elektronike sht duke shprth er. @regtia elektronike globale matet n shi!ra triliona dollarsh.

tregt% ele'tron%'e %do transaksion kompjuterik ndodh gjat t cilit t dhnat prpunohen dhe transferohen nprmjet internetit. N dallim me t# biznesi elektronik i re!erohet gams s plot t

aktiviteteve t kr era n nj ndrmarrje t suksesshme q prdor internetin. Ai pr!shin zhvillimin e strategjive pr drejtimin e kompanive q bazohen tek internetiL prmirsimin e komunikimit mes punonjsve# klientve dhe !urnitorveL dhe bashkpunimin me partnert pr t koordinuar n mn r elektronike projektimin dhe prodhimin. ;he termi organizat elektronike 5e(orgs8 i re!erohet thjesht aplikimit t kon'epteve t biznesit elektronik pr t gjitha organizatat. <rganizatat elektronike nuk pr!shijn vetm !irma biznesi# por dhe spitale# shkolla# muze# agjen'i qeveritare dhe ushtrin. Pr shembull# Intern$l Re/en(e Ser/%.e& sht nj organizat elektronike pasi ajo tani u siguron taksapaguesve akses nprmjet internetit.

,%)ne&% ele'tron%'

*ama e plot e aktiviteteve t kr#era nga nj ndrmarje e suksesshme prdor internetin. Mn ra m e mir pr t kuptuar kon'eptin e organizats elektronike sht t shq rtohen tri kon'epte themelore? interneti# rrjetet e brendshme dhe rrjetet e jashtme. 3nterneti sht nj rrjet mbar botror i kompjutereve t ndrlidhur me njri(tjetrinL rrjetet e brendshme jan internete private t organizatsL kurse rrjetet e jashtme jan thjesht rrjete t brendshme t zgjeruara dhe t aksesueshme vetm nga punonjs t przgjedhur dhe nga t tjer persona t jashtm t autorizuar. nj organizat elektronike pr'aktohet nga shkalla n t 'iln ajo prdor lidhjet me rrjetet globale 5internetin8 dhe private 5t brendshme dhe ato t jashtme8. 3lojet A t organizatave jan at tradi'ionale si# pr shembull# shitsit e vegjl me paki' dhe !irmat e shrbimeve. N kt kategori bjn pjes shumi'a e organizatave t sotme. 3loji & jan organizatat bashkkohore q mbshteten s teprmi mbi rrjetet e brendshme dhe t jashtmeL lloji $ jan !irma t vogla q kr ejn tregti elektronikeL dhe s !undmi# lloji ; jan organizata elektronike t plota me rrjete globale dhe private trsisht t integruara. 3loji " pr!shin !irma t tilla si e1a # 9is'o ) stems# Amazon. 'om dhe Aal(Mart. Hini re se ndrsa organizata lviz nga

lloji A n at "# ajo !iton gjithnj e m shum tipare t organizats elektronike. Megjithse ka histori pa !und rreth ngritjes s papritur t organizatave elektronike dhe rreth pasurive t paparalajmruara q ato grumbulluan# shumi'a prej t re konsiderohen si siprmarrje me shprblim dhe kthim shum t lart. Megjithat kjo nuk sht gjithmon e vrtet. )hum prej t re kan dshtuar keq. 3nterneti krijoi mijra biznese t rejaL ai ndr shoi mn rn sesi operonin organizatat. ;he megjithse ai la plot pasoja# perspektiva nuk sht e gjitha e z mt. Prdorimi i internetit nga individt dhe antart e organizatave sht duke u rritur n mn r domthense nga viti n vit. Ndrsa teknologjia zhvillohet dhe menaxhert msojn t drejtojne m mir organizatat elektronike# mund t pritet rigjallrimi i tij.

@eknologjia po ndr shon gjithashtu edhe mn rn sesi kr het puna e menaxherit. N t shkuarn# vendi i puns s menaxherit ishte a!r vendit t puns s punonjsve n mn r q kta t !undit t mund t ishin sa m a!r she!it t t re. Menaxhert mund t vrojtonin se !ar pun po bhej dhe mund t komunikonin lehtsisht me puntort ball pr ball. Prmes shpikjeve t reja teknologjike# menaxhert mund t mbikq rin punonjsit nga vende t largta# dhe nevoja pr ndrveprim ball pr ball ka rn ndjeshm. Pr shum prej t re# puna

sht atje ku jan kompjutert e t re. A!tsit q ekzistojn sot pr t punuar q nga shtpia kan br t mundur q punonjsit t mund t jen n do 'ep t bots. Me kt poten'ial# nuk sht m e nevojshme q biznesi t hapet atje ku ndodhet !or'a puntore.

Pr m tepr# puna nga shtpia i jep mundsin nj biznesi# q ndodhet n nj zon me kosto t larta t !uqis puntore# q t zhvendos prodhimin drejt nj zone me kosto m t ulta t !uqis puntore. Pr shembull# nse (rogresive Auto 0nsurance n <maha# Nebraska ka probleme gjetjen# n komunitetin prreth# e aplikantve t kuali!ikuar pr t kr er det rat e prpunimit t dmeve# por zbulon se ka shum punonjes t kuali!ikuar n ;illon# Karolina e :ugut. Ajo nuk sht e det ruar t hape nj seli biznesi n Karolinn e :ugut. Mja!ton q t>u siguroj kt re punonjsve t kuali!ikuar pajisjet kompjuterike dhe aksesort e duhur dhe puna mund t bhet edhe nga qindra kilometra larg dhe m pas t transmetohet n z rat qendrore. +(n$ ng$ &#te+%$ 3 tele.omm(t%ng 2j sistem i t punuarit n shtpi me nj kompjuter i cili sht i lidhur me nj z#r. Komunikimi e!ektiv me individe ne zona to largeta dhe garan'ia se jane arritur objektivat e per!orman'es jane bere s!ida to verteta. Per adresimin e ket re s!idave# organizatat perqendrohen ne trajnimin e menaxhereve per to vendosur standarde per!orman'e dhe per to siguruar 'ilesi to pershtatshme dhe per!undim ne kohe to punes. Ne vendet e punes to de'entralizuara perballja mes punetorit dhe menaxherit eshte zhdukur dhe nevoja e menaxhereve per to CkontrolluarC punen duhet to ndr shoje. 'eknologiia ka ndr#shuar punn e menaxherit, pasi punonjsit sot mund t bjn punn me ritmin e t#re dhe pothuajse nga %do vend. (rshkak se teknologji t tilla si kompjutert laptop mundsojn lidhjen mes menaxherive dhe punonjsve, kta t fundit mund t prfundojn det#rat e t#re n mn#re efektive dhe efi%ente, edhe kur jan n plazh. Prkundrazi# bhet e rndsishme pr!shirja e punonjsve duke u dhn at re mundsine t marrin ato vendime q ndikojn mbi ata vet. Pr shembull#

megjithse puna q u sht 'aktuar punonjsve ka nj a!at pr!undimi# menaxhert duhet t kuptojn q puntort q punojn n shtpi e'in me hapin e t re. Prqndrimi nuk duhet t jet n kohen e puns tetorarshe sepse individi mund t punoj me shkputje# d or tani# tre pastaj dhe ndoshta tre or natn von. @heksi duhet t jet pra mbi outputin dhe jo mbi mn rn si arrihet k output. G-$r! +ret &#o !r%$ ng$ org$n%)$t$t d#e men$*#er!t4 %ndsia e prgjegjsis so'iale t korporatave u sh!aq n vitet -=7, kur lvizjet aktiviste !illuan t vinin n pikp etje objektivin e vetm ekonomik t biznesit. Pr shembull# a ishin prgjegjse korporatat e mdha pr diskriminim ndaj grave dhe paki'ave# si ishte evidente n at koh mungesa e dukshme e menaxhereve !emra dhe e minoritarve" A po injoronte prgjegjsit e saj so'iale nj kompani si "o? $orning e 'ila bnte !ushata marketing pr zmadhimin e gjoksit me silikon kur t dhnat tregonin se silikoni kishte t ngjar t ishte i dmshm pr shndetin" A po injoronin kompanit e duhanit problemet e shndetit q lidheshin me nikotinn dhe lidhjen pas saj" A dshtuan kompani t tilla si :nron+i dhe !irma audituese e saj Arthur Andersen, t mbronin si duhet interesat !inan'iare t stakeholder(it t t re" Para viteve -=7,# pak i bnin kto p etje. 4dhe sot madje mund t jepen argumente t mira pr t d ekstremet e shtjes s prgjegjsis so'iale 5shiko skemn /(78. ;uke i ln menjan argumentet# koht kan ndr shuar. Menaxhert tani prballen rregullisht me vendime q kan dimensione t prgjegjsis so'ialeL disa nga me t dukshmet ndr t jan bamirsia# vendosja e mimeve# lidhjet me punonjsit# ruajtja e burimeve# 'ilsia e produktit dhe opera'ionet n vende me regjime totalitare. Pr t adresuar kto shtje# menaxhert rishq rtojn mn rat e paketimit# ri'iklueshmrin e produkteve# praktikat e siguris mjedisore etj.

3deja e t qenit miqsore ose ekologjike ndaj mjedisit ndikon shum aspekte t biznesit# q nga kon'eptimi i produkteve ose i shrbimeve q do t prdoren deri t hedhja e t re m pas nga klientt. N nj bot globale konkurruese# jan t pakta organizatat q mund t prballojn imazhin e keq n media ose pasojat e mundshme ekonomike t imazhit t mungess s prgjegjsis so'iale. (rgjegjsia sociale nnkupton disa aktivitete. ;isa nga m t njohurat jan maksimizimi i !itimit# t shkuarit prtej thjesht realizimit t !itimit# aktivitetet vullnetare# interesimi pr sistemin e gjr shoqror dhe reagimi so'ialC. )humi'a e debatit sht prqndruar n ekstreme. Nga njra an qndron pikpamja klasike ( ose e pastr ekonomike ( se prgjegjsia e vetme so'iale e menaxherve sht t maksimizojn !itimet. Nga ana tjetr qndron pikpamja so'ial(ekonomike# e 'ila deklaron se prgjegjsia e menaxherve e kapr'en realizimin e !itimit duke pr!shir edhe mbrojtjen dhe rmirsimin e mirqenies shoqrore. 2%l$t "$n! d%&$ /e+r%me n!+!rm"et t! .%l$/e org$n%)$t$t m(nd t! trego"n! +!rg"eg"!&%n! &o.%$le t! tyre4 $!ar nnkuptojm kur !lasim pr prgjegjsi so'iale" K sht

det rimi i nj !irme biznesi# prtej asaj ka i krkon ligji ose ekonomiksi# q t jepet pas qllimeve a!atgjata t 'ilat jan t mira pr shoqrin. Hini re se k prku!izim supozon se biznesi i bindet ligjeve dhe ndjek interesin e tij ekonomik. Ne e marrim pr t mirqen q t gjitha !irmat e biznesit ( ato q kan prgjegjsi so'iale si edhe ato q nuk kan ( do t>i binden t gjitha ligjeve q imponon shoqria. Hini re gjithashtu se k prku!izim i trajton bizneset si agjent morali. Ndrkoh q perpiqen pr t>i br mir shoqris# ata duhet t bjn dallimin mes s drejts dhe s gabuars. +erg"eg"e&%$ &o.%$le "et#rimi i nj firme, prtej asaj %ka i krkon ligji dhe ekonomiksi, ti

jepet pas llimeve afatgjata jani me prfitim pr sho rin. Prgjegjsia so'iale mund t kuptohet m mir nese e krahasojm me d kon'epte t ngjashme? det rimin so'ial dhe reagimin so'ial. ;et rimi so'ial sht themeli i pr!shirjes so'iale t nj biznesi. <rganizata i prmbush det rimet so'iale t saj kur plotson prgjegjsit e saj ekonomike dhe ligjore dhe vetm kaq. Ajo bn minimumin e krkuar nga ligji. 1iznesi ndjek vetm ato qllime so'iale q kontribuojn n qllimet ekonomike t saj. N kontrast me det rimin so'ial# edhe prgjegjsia so'iale edhe reagimi so'ial shkojn prtej thjesht prmbushjes s standardeve ekonomike dhe ligjore baz. Pr shembull# t d ja mund t nnkuptojn respektin ndaj komunitetit n t 'ilin operon biznesi# duke i trajtuar punonjsit me drejtsi# duke respektuar mjedisin# duke mbshtetur qllimet e karrieres dhe nevojat e veanta n pun t grave dhe t paki'ave ose mos kr erjen biznes me ato vende ku shkelen t drejtat e njeriut. detyr%m% &o.%$l "et#rimi i nj biznesi pr t plotsuar vetm prgjegjsit e tij ekonomike dhe ligiore. Prgjegjsia so'iale shton edhe nj domosdoshmri etike pr t>i br ato gjra q e bejn shoqrin m t mir dhe pr t mos br ato gjra q do t bnin shoqrin m keq. %eagimi so'ial i re!erohet kapa'itetit t nj !irme pr t>iu prshtatur kushteve t ndr shueshme shoqrore. Prgjegjsia so'iale krkon nga bizneset q ato t pr'aktojn !ar sht e drejt ose e gabuar duke krkuar kshtu t vrtetat themelore etike. N kontrast me t reagimi so'ial udhhiqet nga normat so'iale q mund t>u japin drejtim dhe ndihm menaxherve gjat pro'esit t vendimmarrjes.

re$g%m% &o.%$l Aftsia e firms pr t6u prshtatur me kushtet e ndr#shueshme sho rore.

Arg(mentet +ro d#e '(nd!r +!rg"eg"!&%&! &o.%$le Argumentet kr#esore pro supozimit t prgjegjsis sociale nga ana e biznesit jan1 61 Pr%t"et e +(,l%'(t1 Pritjet so'iale pr bizneset jan rritur ndjeshm q n vitet -=7,. <pinioni publik i 'ili aktualisht e shikon biznesin jo vetm si ndjeks t qllimeve ekonomike por edhe t at re shoqrore# tashm sht br solid. 71 5%t%met $-$tg"$t$1 1izneset me prgjegjsi so'iale tentojn t arrijn !itime a!atgjata m t sigurta. K sht rezultat normal i marrdhnieve m t mira me komunitetin dhe i prmirsimit t imazhit t biznesit q vjen si pasoj e sjelljeve n mn r t prgjegjshme. 81 Detyr%met et%'e1 Nj !irm biznesi mund dhe duhet t ket nj ndrgjegje. bizneset duhet t kene prgjegjsi so'iale pasi veprimet e prgjegjshme jan t drejta pr vet organizatat. 91 Im$)#% +(,l%'1 0irmat prpiqen t prmirsojn imazhin publik t t re pr t terhequr m shume kliente# punonjes me to mire# akses netregjet e parave dhe per!itime to tjera qe vijne nga nje imazh i mir. Meq pr publikun qllimet so'iale jan t rndsishme# biznesi mund t krijoj nj imazh publik t !avorshm duke ndjekur kto qllime. =1 M"ed%& me % m%re1 Pr!shirja e biznesit mund t zgjidh probleme t vshtira so'iale# duke krijuar kshtu nj 'ilsi m t mir jetese dhe nj komunitet m t dshirueshm n t 'ilin t trheqin dhe t mbajn punonjs zot. >1 P$'e&%m % rreg(ll$/e e/er%t$re. %regullat e qeveris shtojn kostot ekonomike dhe ku!izojn !leksibiiitetin e vendimeve menaxheriale. ;uke marr prsipr prgjegjsi so'iale# bizneset mund t presin m pak rregulla nga ana e qeveris. ?1 E'(%l%,er % +erg"eg"e&%&e d#e % +(&#tet%t1 1iznesi ka shum pushtet n shoqri. Pr t balan'uar at duhet nj sasi po kaq e madhe prgjegjshmrie. Kur pushteti sht shum m i madh se prgjegjsia# kjo munges ekuilibri inkurajon sjellje t paprgjegjshme q veprojn kundr s mirs publike.

@1 Intere&$t e $'&%onere/e1 Prgjegjsia so'iale n a!atin e gjat do t prmiresoj mimet e aksioneve t nj !irm. @regu i aksioneve do ta shoh kompanin q angazhohet n praktika t prgjegjsis so'iale si m pak riskoze dhe m pak t ekspozuar ndaj sulmeve t publikut. Prandaj# do t>i 'aktoj aksioneve t ksaj kompanie nj raport m t lart mimi !itim. A1 Zoter%m% % ,(r%me/e1 1iznesi ka burimet !inan'iare# ekspertizn teknike dhe talentin menaxherial pr t>i siguruar mbshtetje projekteve publike t bamirsis q kan nevoj pr asisten'. 6B1 E+!r&%$ e +$r$nd$l%m%t '(ndre"t '(r!&1 Deret ose von problemet so'iale duhen trajtuar dikur. 1izneset duhet t merren m t para se ato t bhen serioze dhe t kushtueshme pr t>u korrigjuar dhe t marrin kohn e menaxherve nga arritja e qllimit pr!undimtar t prodhimit t t mirave dhe shrbimeve. Argumentet kr#esore kunder supozimit to pergjegje sise sociale nga ana e biznesit jane1 61 S#'el"$ e +$r%m%t to m$'&%m%)%m%t to -%t%m%t1 K sht thelbi i

pikpamjes klasike. 1iznesi sht me prgjegjs n shoqri ather kur i prmbahet n mn r strikte interesave ekonomike t tij dhe aktivitetet e tjera ia l institu'ioneve prkatse. 71 Z,e#"$ e !ll%m%t1 Ndjekja e qllimeve so'iale dobson qllimin kr esor t biznesit? produktivitetin ekonomik. )hoqria mund t vuaj nse as qllimet ekonomike e as ato so'iale nuk arrihen. 81 Ko&tot1 )hum aktivitete t prgjegjsis so'iale nuk i justi!ikojn kostot e t re. ;ikush duhet t>i paguaj kto kosto. Ato ose do t prthithen nga biznesi ose k do t>ia proj klienteve n !ormn e mimeve mtlarta. 91 P(&#tet % te+!rt1 1izneset jan tashm nder institu'ionet m t !uqishme t shoqris son. Nse ato do tejepeshin pas qllimeve so'iale# do to kishin edhe m shum pushtet. )hoqria i ka dhn bizneseve mja!t pushtet deri m tani. =1 M(nge&$ e $-te&%/e1 1otkuptimi dhe a!tsit e udhhqsve t bizneseve

jan t orientuara kr esisht drejt ekonomis. Njerzit e biznesit jan t pakuali!ikuar pr t prballuar shtjet so'iale. >1 M(nge&$ e +erg"eg"&#mer%&e1 Pr!aqsuesit politik jepen pas qllimeve so'iale dhe mbajn prgjegjsi pr veprimet e t re. Por nuk ndodh kshtu me udhheqsit e bizneseve. Nuk ka linja t drejtprdrejta t prgjegjsis so'iale ngasektori i biznesit drejt publikut. ?1 M(nge&$ e m,!&#tet"e& &! g"!r! +(,l%'e1 1iznesit nuk i sht dhn nj mandat i plot nga shoqria pr t>u pr!shir n shtjet so'iale. Publiku nuk sht i nj mendjeje mbi kt shtje. N !akt kjo prbn nj pik t nxeht debati. Heprimet q kr hen pa nj mbshtetje t plot ka t ngjar tdshtojn.S% m(nd t! ,!#en men$*#er!t m! t! +!rg"eg"&#!m ng$ $n$ &o.%$le4 Et%'$ zakonisht i re!erohet nj trsie rregullash ose parimesh q pr'aktojn sjelljen e drejte ose t gabuar. Megjithat ndonjher sht e vshtir t pr'aktohet !ar sht sjellje e drejt ose sjellje e gabuar. )humi'a pranojn se do gj ilegale sht gjithashtu joetike. Po !ar mund t thuhet pr pikat e diskutueshme t ligjit" 1otimet e !undit jan t mbushura m praktika menaxheriale n kompani t tilla si :nron, Adelphia ose 0na $lone. Ajo !ar drejtuesit e kt re kompanive bn mund t jet ligjrisht e diskutueshmeL disa veprime t tjera jan joligjoreL problemi m i gjr sht se !ar pasojash kan sjelle veprime t tilla" Pr shum individ hesapet pr!undimtare t skandaleve n kto korporata rezultuan n munges besimi n strukturat menaxheriale. Njerzit p esin sesi ka mundsi q organizata i sht nnshtruar kontrolleve t duhura dhe veprime t tilla joetike nuk jan vn re. Pr m tepr# vetm tani publiku po shq rton kulturat joetike q ishin prhapur n kto organizata. et%'$ 2j trsi rregullash ose parimesh prcaktojn sjeljen e drejt ose t gabuar. Ndoshta sht e vshtir t kuptojm etikn# kjo n varsi t kndvshtrimit t se'ilit mbi kt pik Pavarsisht kndvshtrimeve personale# sjellja etike ose jo e nj menaxheri varet nga disa !aktor.

Tr% '!nd/!&#tr%met e et%'!&1 K!nd/!&#tr%m% (t%l%t$r%&t % et%'!&1

Kjo i re!erohet nj situate n t 'iln vendimet merren vetm n baz t rezultateve ose t pasojave t t re. Pllimi i utilitarizmit sht t siguroj sa m shum t mira pr sa m shum persona. Nga njra an# utilitarizmi inkurajon e!ien'n dhe produktivitetin dhe sht konsistent me qllimin e maksimizimit t !itimit. Megjithat# nga ana tjetr ai mund t rezultoj n nj shprndarje t de!ormuar t burimeve# veanrisht kur disa nga t prekurit nuk kan z ose pr!aqsim. K!nd/!&#tr%m% % t! dre"t$/e1 3 re!erohet nj situate n t 'iln individi interesohet pr respektimin dhe mbrojtjen e lirive dhe t privilegjeve individuale# pr!shi t drejtat pr !shehtsi# lirin e ndrgjegjs# !jaln e lir dhe pro'esin e duhur. Ana pozitive e perspektivs s t drejtave sht se ajo mbron lirin dhe !shehtsin e individit. Por ajo ka edhe nj ndikim negativ mbi organizatat? mund t sjell pengesa ndaj produktivitetit dhe e!ien's s lart duke krijuar nj mjedis pun tejet ligjor. K!nd/!&#tr%m% % teor%&! &! dre"!&%&!1 3 re!erohet nj situate n t 'iln nj individ imponon rregulla t drejta dhe t paanshme. Nj menaxher do t prdorte perspektivn e teoris s drejtsis n vendimin pr t>i paguar nj punonjsi t sapomarr n pun -.JM mbi pagn orare minimale pasi ai beson se paga minimale sht e pamja!tueshme t plotsoj nevojat baze !inan'iare t punonjsit. Hendosja e standardeve t drejtsis gjithashtu ka avantazhet dhe dizavantazhet e veta. Ajo mbron interesat e at re grupeve t interesit q mund t jen t papr!aqsuar ose q u mungon pushteti# por mund t inkurajoj nj ndjesi vetdrejtsie q zvoglon marrjen prsipr t riskut# ndr shimin dhe produktivitetin.

Z#/%ll%m% % $-t!&%/e et%'e

<DHZIME PR SJEFFJEN ETIKE Rret# '!&$" $-t!&%e )hpesh zgjedhjet etike rezultojn t vshtira pr menaxhert. 1indja ndaj ligjit sht e det rueshme kurse sjellja etike shkon prtej prmbushjes s ligjit. ;o t thot t sillesh me prgjegjsi n t ashtuquajturat zonat gri ku sht e vshtir t ndahet e drejta nga e gabuara. !ar mund t bni pr t prmirsuar a!tsit menaxheriale pr sa i prket sjelljes etike" M posht po japim disa udhzime. H$+$t n! +r$'t%'%m%n e $-t!&%&! &! &"el%"e& et%'e 61 N"%#(n% me +ol%t%'en e org$n%)$te& m,% et%'en1 Nse ekzistojn# politikat e kompanive mbi etikn prshkruajn se !ar per'epton organizata juaj si sjellje etike dhe !are ajo pret nga sjellja juaj. Kjo politik do t>ju ndihmoj t sqaroheni mbi !ar lejohet dhe mbi maturin menaxheriale q duhet t ushtroni. Ajo bhet kodi juajietiksX 71 K(+ton% +ol%t%'$t e et%'!&1 @hjesht ekzisten'a e politikave nuk garanton q do t arrihen !ar ato s nojn t arrijn. :uve ju duhet t>i kuptoni ato n thellsi. )jellja etike nuk sht nj pro'es i para'aktuar# por politikat mund t luajne rolin e udhzuesve dhe t sigurojn nj themel mbi t 'ilin ju mund t bazoni veprimet tuaja n organizat. 4dhe nse nj politike e 'aktuar nuk ekziston ende# mund t ndrmerren disa hapa para zgjidhjes s situats s vshtir. 81 Mendon% +$r$ &e t! /e+ron%1 P eteni vetn? CPse do t bj kt gj" !ar e solli kt problem" 9ili sht qllimi im i vrtet q !shihet pas ktij veprimi" A jan t vle!shme ars et e mia" Apo ka motive mt thella pas ksaj si# pr shembull#t qenit besnik ndaj organizates" A do t lndojn ndoknd veprimet e mia" A do t>ia tregoja she!it apo !amiljes sime se !ar po bjC" Kujtoni se sht sjellja juaj dhe veprimet tuaja. ;uhet t siguroheni se nuk po bni dika e 'ila mund t rrezikoje rolin tuaj si menaxher# organizatn ose reputa'ionin tuaj. 91 B!"%n% /ete& +yet"e O-$r!3n!&e; Nse po mendoni pse duhet ta bni dika#

duhet gjithashtu t>i bni vets p etje !ar(nse. Pr shembull# p etjet e mposhtme mund t>i japin !orm veprimeve tuaja? C!ar ndodh nse marr vendimin e gabuar" !ar dot ndodhte me mua" Po me punn time" Po sikur veprimet e mia t tregoheshin me detaje n televizion apo n gazet" A do t m vinte kjo n vshtirsi mua apo t tjert q jan rreth meje" Po sikur t m kapnin duke br dika joetike" A jam i gatshm t prballem me pasojat"C =1 K!r'o mend%m%n e t! t"er!/e . Nse ajo q do bni sht dika e madhe dhe nuk jeni i sigurt rreth saj# krkoni kshilla nga menaxhert e tjer. Ndoshta me par ata kan qen n nj situat t ngjashme dhe ju mund t pr!itoni nga pervoja e t re. <se ata ndoshta vetm do t>ju dgjojn dhe do t jen nj bankprove prju. >1 B!n% $t! ! /!rtet ,e&on% &e !&#t! e dre"t!1 :u keni ndrgjegje dhe jeni prgjegjs pr sjelljen tuaj. !ar do q t bni# nse vrtet mendoni se ishte m e duhura pr t>u br# ather nuk ka rndesi se !ar thon t tjert. :u duhet t>i qndroni besnik standardeve tuaja t brendshme etike. P eteni veten tuaj? A mund tjetoj duke e ditur !ar kam br" Pr$'t%'%m% % $-te&%/e et%'e &jeni nj kopje t kodit t etiks s shkolls suaj ose t organizates ku punoni. <se gjeni nj kopje t kodit t etikes s nj organizate pro!esionale# pjes e s 'ils shpresoni t bheni pasi t diplomoheni. )hq rtoni politikat dhe rregullat e kodit. A ka ndonj pjes n kt kod me t 'ilin ju nuk prshtateni" Pse" A ka ndonj rregull t kodit q e keni shkelur n mn r t vazhdueshme" Pse mendoni se po i shkelni kto rregulla" 9ilat jan pasojat e pritshme nga ko shkelje" A i gj koni t prshtatshme kto pasoja" Nse ishte e vshtir t gjenit nj kod etike# gjejeni prse. Nn 'ilat rrethana k kod u shprndahet# postohet apo u vihet zakonisht n dispozi'ion antarve t organizats"

Kta !aktor pr!shijn q nga morali i individit# vlerat# personaliteti dhe prvoja e tij# e deri te kultura dhe etika e organizats.

Nj studim i !undit# pr shembull# tregoi se +/G e drejtuesve ekzekutiv t korporatave# q u studiuan# pranuan se ata mashtronin n lojn e gol!it ( dhe 6/G e t re besonin se gol!i dhe biznesi kan ngjashmri. Megjithat# personat pa nj sens t !orte morali ka m pak t ngjare t bjn gjra t gabuara nse jan t ku!izuar nga rregulla# politika# prshkrime pune ose norma t !orta kulturore q dekurajojn sjellje t tilla. Pr shembull# dikush nga klasa juaj vjedh p etjet e provimit dhe !illon t>i shes ato pr J,M. :u patjeter duhet t dilni mir n kt provim prndr she nuk do t arrini t kaloni n kt lnd. Meq dihet se disa prej studenteve t tjer n klas e kan bler provimin# kjo mund t ndikoj rezultatin tuaj pasi pro!esori i v notat n baz t nj shprndarjeje normale. Ather a do blini edhe ju nj kopje t provimit pr shkak se keni !rik se pa to do t jen n dizavantazh# apo do t re!uzoni t blini provimin dhe do prpiqeni n maksimum# apo do t shkoni edhe m tej dhe do t raportoni ngjarjen te pro!esori" )hembulli i msiprm me p etjet e provimit tregon sesi paqartsia mbi !ar sht e !ar nuk sht etike mund t prbej problem pr menaxhert. Pr t zvogluar kt paqartsi# sot gjithnj e m shum po bhen mjete shum t prhapura kodet e etiks. Nj 'od et%'e sht nj dokument z rtar q shpall vlerat dhe rregullat etike kr esore t nj organizate# t 'ilat duhet t ndiqen nga menaxhert dhe punonjsit operative t saj. N trajtn m ideale t t re kto kode duhet t jen kaq t detajuara sa t mund t udhheqin personelin e organizats n veprimet q ata duhet t kr ejn dhe gjithashtu t jen edhe t lirta q t lejojn hapsir pr lirin e gj kimit personal. Pothuajse =,G e kompanive t .ortune -,,, kan nj kod etike t deklaruar# dhe kto kode shtrihen deri n arenn globale. 'od% % et%'e& nj dokument z#rtar shpall vlerat dhe rregullat etike kr#esore t nj organizate, t cilat duhet t ndi en nga menaxhert dhe punonjsit. @e izoluara# kodet e etiks ka t ngjar t mos jen m shume sesa thjesht mjete pr t maskuar situatat reale npr organizata ( edhe :nron+i kishte nj

deklarate t kodit t etiks. 4!ektiviteti i kodeve t etiks varet shum nga !akti nse menaxhert i mbshtesin dhe i integrojn ato n kulturn e organizats si edhe nga !akti sesi trajtohen individt t 'ilt i shkelin ato. Nse menaxhert i konsiderojn t rndsishme kodet e etiks# kon!irmojn rregullisht prmbajtjen e t re# bhen vet zbatuesit e par dhe qortojn n men re publike ata q e th ejn kodin# k i !undit mund t prbej nj themel t !ort pr nj program e!ektiv t etiks s korporats. G-$r! !&#t! &%+!rm$rr"$4 Ndr shum prku!izimet e siprmarrjes# disa i re!erohen krijimit t nj biznesi t ri. Prku!izime t tjera prqendrohen te qllimi# duke pretenduar se siprmarrsit s nojn t krijojn pasuri# ka sht e ndr shme nga hapja e nje biznesi thjesht si zvendsim i t ardhurave 5domethn# t punosh pr vete dhe jo pr dik tjetr8. )hum njerz kur prshkruajn nj siprmarrs# prdorin mbiemra t till si i guximshm# inovator# ini'iator# aventurier dhe ndrmarrs i riskut. &jithashtu ekziston tenden'a q siprmarrsit t lidhen me biznesin e vogl. Ne do t prku!izojm sipermarrjen si nj pro'es n t 'ilin nj individ ose grup individsh riskon kohn dhe parat n ndjekje t shanseve pr t krijuar vler dhe rritje prmes risive# pavarsisht burimeve q kontrollojn. @ri pikat m t rndsishme n kt prku!izim jan 5-8 ndjekja e shanseve dhe e mundsive# 5/8 risit dhe 5.8 rritja. )iprmarrsit jepen pas shanseve pr t rritur nj biznes duke ndr shuar# revolu'ionarizuar# trans!ormuar ose prezantuar produkte dhe shrbime t reja. &%+!rm$rr"$ (rocesi i fillimit t nj nisme biznesi, duke organizuar burimet e duhura dhe duke marrprsipr ris et dhe shprblime prkatse. )hum persona besojn q aktivitetet e siprmarrsve dhe bizneset e vogla jan e

njejta gj# por kjo nuk sht e vrtet. Mes t d jave ka ndr shime k e. )iprmarrsit ndrmarrin sprova siprmarrjeje ( organizatat q ndjekin shanset karakterizohen nga praktika inovatore dhe kan si qllime kr esore rritjen dhe pr!itueshmrin. Nj biznes i vogl# n ann tjetr# sht i !inan'uar# i drejtuar dhe nn pronsi t pavarurL ka m pak se J,, punonjsL jo domosdoshmrisht angazhohet n praktika t reja dhe zakonisht ka ndikim t ult n industrin ku bn pjes. Nj biznes i vogl nuk sht domosdoshmrisht nj siprmarrje vetm pr shkakun se sht i vogl. @ jesh siprmarrs do t thot t jesh novator dhe t krkosh pr shanse dhe mundsi t reja. Megjithse nismat siprmarrse mund t nisin t vogla# ato jepen pas rritjes. ;isa !irma t reja t vogla mund t rriten# por shum mbeten biznese t vogla sepse zgjedhin t mbeten t tilla ose sepse nuk kan zgjedhje tjetr. !i shumica e siprmarrsve, Michael "ell themeluesi i "ell 0nc., e krkon ndr#shimin, i prgjigjet atij dhe m pas shfr#tzon mundesit. (r shembull, n Kin, "ell+i dizenjoi posa%risht nj kompjuter t vogl dhe me kosto t ult i jep mundsin shum fillestarve t futen online. 2djekja e shanseve jep tregu i ri duke ofruar produkte novatore e ndihmon "ell+in t vazhdoj n rrugn e tij t suksesit. G-$r! !&#t! +ro.e&% &%+!rm$rr!&4 $!ar pr!shihet n pro'esin e sipermarrjes" )iprmarrsve u duhet t ndjekin katr hapa kr esore ndrsa hapin dhe menaxhojn nismat e t re siprmarrse. Dapi i par sht eksplorimi i kontekstit siprmarrs. Konteksti prbn realitetet e ekonomis s re# ligjet dhe rregullat shoqrore q prbejn kuadrin ligjor# dhe realitetet e nj bote pun n ndr shim t vazhdueshm.

Nsht e rndsishme q se'ila prej kt re aspekteve t kontekstit siprmarrs t shq rtohet me kujdes pasi ato pr'aktojn CrregullatC e lojs dhe

!ar vendimesh ose veprimesh ka t ngjar t ken sukses. &jithashtu prmes eksplorimit t kontekstit siprmarrsit prballen me hapin e d t t pro'esit t siprmarrjes ( identi!ikimin e shanseve dhe avantazheve t mundshme konkurruese. Nga prku!izimi i siprmarrjes ne e dim se ndjekja e shanseve sht nj aspekt i rndesishm. Pasi siprmarrsit eksplorojn kontekstin siprmarrs dhe identi!ikojn shanset dhe avantazhet e mundshme konkurruese# hapi tjetr sht t pr'aktojn se !ar ini'iativash duhet t ndrmarrin q t bjn nismn e t re realitet. K hap i tret n pro'esin e siprmarrjes sht !illimi i projektit. N kt !az kr hen krkime pr !izibilitetin e nisms s ndrmarr dhe plani!ikohet# organizohet dhe !illohet kjo nism. ) !undmi# ndrsa nisma siprmarrs sht hapur dhe po e'n# hapi i !undit i pro'esit sht mnenaxhinii i nismns# t 'iln siprmarrsi e kr en nprmjet pro'eseve menaxhuese# personave t tjer dhe rritjes. Ne do t>i rikthehemi shtjes s menaxhimit t nisms siprmarrse n kapitujt n vazhdim t ktij libri. 2%l$t "$n! $'t%/%tetet e &%+!rm$rr!&/e4 @ prshkruash se !ar bjn siprmarrsit nuk sht as e leht dhe as e thjesht. Asnj aktivitet siprmarrs nuk sht i njejt me t tjert. Me !ja- t prgjithshme# siprmarrsit krijojn dika t re# dika ndr she. Ata jan n krkim t vazhdueshem pr ndr shim# i prgjigjen atij dhe e sh!r tzojne atC. 0illimisht nj siprmarrs merret me shq rtimin e poten'ialit t nisms siprmarrse dhe m pas merret me shtjet q kan t bjn me hapjen e saj. &jat eksplorimit t kontekstit t siprmarrjes# ata mbledhin in!orma'ione# identi!ikojn shanset e mundshme dhe lokalizojn avantazhet konkurruese. M pas# t pajisur me ket in!ormation# siprmarrsit !illojn t hetojn mbi !izibilitetin e nisms s t re ( zbulojn idet e biznesit# shq rtojn konkurrentt dhe eksplorojn mundsit pr !inan'im. Pasi shikon poten'ialin e nisms s propozuar dhe vlerson mundsit pr ndjekjen me sukses t saj# siprmarrsi vazhdon me plani!ikimin e nisms s tij# ka pr!shin aktivitete t tilla si zhvillimi i nj misioni organizativ q t ket

shanse pr sukses# eksplorimi i shtjeve q kan t bjn me kulturn organizative dhe krijimi i nj plani biznesi t menduar mir. Kur zgjidhen kto probleme# q kan t bjn me plani!ikimin# siprmarrsi duhet t prqndrohet n organizimin e nisms s tij# q do t thot se ai duhet t zgjedhe !ormn ligjore t organizimit t biznesit# t merret me shtje t tjera ligjore# si krkime pr patenta ose t drejta autori# dhe t dizenjoj nj strukture organizative t prshtatshme pr t kr er det rat e duhura. Pasi pr!undojn kto aktivitete !illestare# siprmarrsi sht gati t lan'oj nismn e tij. K hap pr!shin vendosjen e qllimeve dhe t strategjive si edhe pr'aktimin e metodave teknologjike t prodhimit# t planeve t marketingut# t sistemeve t in!orma'ionit# t sistemeve t kontabilitetit !inan'iar dhe t sistemeve t menaxhimit t !lukseve monetare. Ndrsa nisma siprmarrse sh duke !unksionuar vmendja e siprmarrsit kalon drejt menaxhimit t saj. $!ar pr!shihet konkretisht n menaxhimin e nj nisme siprmarrjeje" Nj aktivitet i rndsishm sht menaxhimi i pro'eseve t ndr shme q jan pjes e do biznesi? marrja e vendimeve# pr'aktimi i planit t veprimeve# analiza mjedisit t jashtm e t brendshm# matja dhe vlersimi i per!oman's dhe kr erja e ndr shimeve t nevojshme. Nj siprmarrs duhet t bj gjithashtu edhe aktivitete q shoqrojn menaxhimin e individve t tjer pr!shi przgjedhjen dhe marrjen n pun# vlersimin dhe trajnimin# motivimin# menaxhimin e kon!liktit# delegimin e det rave dhe lidershipin e!ektiv. ) !undmi# siprmarrsi duhet t menaxhoje rritjen e nisms s tij# ka pr!shin aktivitete t tilla si zhvillimi dhe dizenjimi i strategjive t rritjes# prballimi i krizave# eksplorimi i mundsive t ndr shme pr rritje !inan'iare# vlersimi i nisms dhe ndoshta dalja nga biznesi.

A m(nd t! 'et! &%+!rm$rr!& n! org$n%)$t$t e m!d#$4 )hpirti siprmarrs nuk sht e thn t jete i lidhur vetm me hapjen e bizneseve

t vogla. ;isa kompani t mdha si *eneral :lectric, po prpiqen t modelojn aktivitetet e siprmarrsve. Pse" N prgjithsi# siprmarrsit jan m t gatshm t>i prgjigjen ndr shimeve# n krahasim me menaxhert n organizatat q kan hierarki tradi'ionale. Menaxheri(pronar pr!shihet n opera'ionet e prditshme dhe zakonisht sht m a!r me klientin. M tej# menaxheri(pronar sht vendimmarrsi kr esor dhe t gjith punonjsit i raportojne atijKasaj. %ezultati sht nj organizat m e CsheshtC m m pak shkall hierarkie. N organizatat e mdha# personat me a!tsi siprmarrjeje quhen shpesh &%+!rm$rr!& t! ,rend&#!m1 A ekzistojn siprmarrsit n do organizat t madhe dhe t stabilizuar" Prgjigja varet nga prku!izimi i ktij termi. Msuesi i shquar i menaxhimit# (eter "rucker, jep argumente se ata mund t ekzistojn n organizatat e mdha. Ai e prshkruan menaxherin siprmarrs si dik i 'ili sht kon!ident n a!tsit e tijKsaj# q i kap mundsit pr ndr shim dhe q jo thjesht i pret be!asit por q i sh!r tzon ato. N kontrast me t ;ru'ker(i v menaxherin tradi'ional i 'ili ndihet i kre'nuar nga ndr shimi# bezdiset nga pasigurit# pre!eron parashikueshmrin dhe sht i prirur t ruaj status quo(n. Megjithat# ;ru'ker(i e prdor termin siprmarrs# n mn r orientuese. )ipas do prku!izimi q i bhet menaxhimit t mir# lloji i tij i siprmarrjes do t pre!erohej ndaj asaj tradi'ionale. 4 megjithat# siprmarrja e brendshme kurr nuk mund t kap autonomin dhe riskun q jan pjes e siprmarrjes s vrtet# pr shkak se ajo e brendshme ndodh n gjirin e nj organizate t madhe.@ gjitha risqet !inan'iare i mban pikrisht organizata. %regullat# politikat dhe ku!izimet e tjera vendosn nga organizataL siprmarrsit e brendshm i raportojn she!ave t t re dhe shprblimi pr suksesin sht zakonisht e'ja n karrier dhe jo pavarsia !inan'iare.

&%+erm$rr!& % ,rend&#!m K%ntr$+rene(rL Person q bn pjes n nj organizat dhe i 'ili sh!aq karakteristika t nj

sipermrrsi. S% do to "et! -( %$ +(n!tore e /%t%t 7B7B4 ;eri koht e !undit# organizatat kishin nj qasje t llojit Cpoi shkrirsC ndaj larmis. )upozohej se personat q ishin ndr she n nj!ar mn re do t donin automatikisht t asimiloheshin. Por menaxhert sot kan par se punonjsit nuk duan t>i ln menjanvlerat e t re kulturore dhe stilin e jetess kur vijn n pun. Prandaj# s!ida pr menaxhert sht t>i bjn organizatat e t re m akomoduese pr grupe t ndr shme personash duke iu drejtuar stileve t jetess# nevojave !amiljare dhe stileve t ndr shme t puns. )upozimi i Cpoit shkrirsC po zvendsohet me pranimin dhe vlersimin e ndr shimeve. Nsht interesante t vihet re se ata q zgjedhin t>i lavdrojn ndr shimet zbulojn se !itimet e organizats s t re jan m t larta. S% !&#t! -( %$ +(n!tore &ot4 )humi'a e ndr shimeve q kan ndodhur n !uqin puntore i atribuohen legjisla'ionit !ederal n )D1A i 'ili ndalon diskriminim n punsim dhe q h ri n !uqi n vitet -=7,. 1azuar n kto ligje# u hapn shtigje t reja pr aplikantt !emra dhe pr ata nga paki'at kombtare. P ather kto d grupe jan br segmenti i !uqin puntore me rritjen m t shpejt dhe plotsimi i nevojave t t re sht br nj prgjegjsi vitale pr menaxhert. Pr m tepr# gjat ksaj kohe# ritmi i lindjeve n )D1A !illoi t binte.

1rezi me lindjet m t mdha tashm kishte arritur kulmin pr sa i prket mundsive pr punsim# ka do t thoshte se ndrsa marrjet n pun vazhdonin# m pak poten'ial kishte mbetur dhe m pak mund t zgjidhje. ;he ndrkoh q

globalizimi theksohej gjithnj e m shum# n )D1A erdhn meksikan# aziatike dhe imigrant t tjer q krkonin pun. Parashikimi i s ardhmes sht shpesh nj hamendsim q prdor gjith t dhnat q dihen deri n nj moment t 'aktuar. Prpjekja jon pr t parashikuar prbrjen e sakt t larmis s !uqin puntore nuk bn prjashtim# megjithse dihet se ajo do t jet heterogjene? e prber nga meshkuj e !emra# t bardh dhe me ngj r# heteroseksuale dhe homoseksuale# meksikane# aziatike# amerikane vendas# me a!tsi t ku!izuara dhe t moshuar. Nj !aktor tjetr q ka shum ndikim mbi !uqin puntore sht shtimi i madh 5bumi8 i puntorve t moshuar. ;uke iu re!eruar zakonisht si C!uqia puntore q po thinjtC numri i individve q kan dshir t punojn edhe pasi kan arritur moshn e pensionit vazhdon t tregoj rritje t qndrueshms. Pr shkak t nevojave 5pr t patur t ardhura m t larta q t ruajn standardin aktual t jetess8# ose dshirs 5pr t qndruar aktive8 m shum individ mbi JJ vje pritet t qndrojn n !or'n e puns. )tudimet tregojn s m shum se +,G e ktij brezi pret t punoj deri n 7J vje e ndoshta m shum. Kt re statistikave shtojeni edhe !aktin se Kongresi Amerikan miratoi Aktin e 2iris t )htetasve t Moshuar pr t Punuar# i 'ili eliminoi dizavantazhet n pr!itimin e pensionit pr ata individ q !itonin m shum se -6.,,,M n vit. Pritet pra q !or'a e puns t vazhdoj t plakt# me punonjs 6, e +,( vjeare dhe kjo t jet nj gj e zakonshme. l$rm%$ e -( %n! +(n!tore 0ormimet e ndr shme kulturore q kan antart e organizatave n terma t gjinis t ra'es# t moshs# t prrjeve seksuale dhe etnis? Pjesmarrja n rritje e grave dhe t moshuarve nuk sht i vetmi aspekt larmie q po i jep !orm !uqis puntore. &lobalizimi ka zvogluar pengesat e emigrimit. N )D1A# raporti i meksikaneve# aziatikeve# a!rikaneve dhe at re nga ishujt e Paqsorit# sht rritur ndjeshm n d dekadat e !undit dhe pritet q kjo tenden' t vazhdoj edhe n t ardhmen.

5%lo)o-%$ e l$rm%&! &! Mars Incorporated Era t dallueshm q punojn s bashku brenda t njejts kultur sht nj nga mn rat sesi ne e kemi prshkruar t brit biznes n Mars. Ne besojm se suksesi i biznesit ton mund t rritet duke patur nj !uqi puntore me bashkpuntore nga shum !ormime kulturore# po ashtu si shoqria dhe klientet tan prbehen nga nj varietet i pasur individesh. Ne vlersojm talented dhe kontributet e !uqis puntore t larmishme n e'jen drejt s ardhmes dhe n luajtjen e roleve t lidershipit t prgjegjshm. Pr m tepr# !enomeni i shum kulturave nuk haset vetm n )D1A. Hende si 1ritania e Madhe# &jermania dhe Kanadaja po prjetojn t njejtat ndr shime. Po t marrim pr shembull# Kanadan# nj pjes e madhe e popullsis s saj ka emigruar koht e !undit nga Dong Kong# Pakistani# Hietnami# dhe vendet e 2indjes s Mesme. kta emigrant po e bjn popullsin e Kanadas m t larmishme dhe !uqin puntore t saj m heterogjene. S% nd%'on l$rm%$ m,% org$n%)$t$t4 Ndrsa organizatat bhen m t larmishme# menaxhert duhet t prshtatin praktikat e burimeve njerzore pr t>i re!lektuar kto ndr shime. )hum organizata sot# si 1anka e Ameriks kan programe pr larmin e !uqis puntore. Ato tentojne t marrin n pun# t promovojn dhe mbajn paki'at# t inkurajojn larmin n radht e shitsve dhe u bjn trajnime punonjsve mbi larmin. ;isa kompani# pr!shi $oca+$ola+n, Motorolan dhe Mars+in kr ejn edhe auditime kulturore pr t>u siguruar q larmia n t ka shtrirjen e krkuar.. 2armia e !uqis puntore krkon q menaxhert t jen m t ndjeshm ndaj ndr shimeve q se'ili grup sjell n vendin e puns. Pr shembull# menaxherve mund t>iu duhet t ndr shojn !ilozo!in e t re nga trajtimi i t gjithve n mn r t njejt# n njohjen e ndr shimeve individuale dhe reagimit ndaj kt re ndr shimeve n mn ra q garantojn mbajtjen e punonjsve dhe produktivitet m t lart. Ata duhet t jen n gjendje t njohin dhe t merren me

vlerat# nevojat# interesat dhe pritjet e ndr shme t punonjsve. Ata duhet t shmangin !ardolloj praktike ose veprimi q mund t interpretohet si ra'ist ose agresiv ndaj do grupi t veant dhe sigurisht n t njejtn koh menaxhert nuk duhet t diskriminojn n mn r t paligjshme asnj prej punonjsve. ) !undmi# menaxhert duhet t gjejn mn ra si t>i ndihmojn punonjsit q kta t !undit t menaxhojn problemet e ekuilibrit mes jets dhe puns.

S% m(nden org$n%)$t$t t! nd%#mo"n! +(non"!&%t ! t! e'(%l%,ro"n! 'on.e+tet e e'(%l%,r%t me& "et!& d#e +(n!&4

Punonjsi tipik i viteve -=7, ose -=6, vinte n puns nga e hna deri t premten dhe bnte punn e tijKsaj n orare tet ose nntorsh. Hendi dhe koha e puns ishin t spe'i!ikuara n mn r t qart# nj realitet k q nuk qndron m pr nj segment t gjr t !uqis s sotme puntore. &jithnj e m tepr punonjsit ankohen se ku!iri mes kohs s puns dhe jasht puns sht turbulluar duke krijuar kshtu kon!likte personale dhe stres. Ka disa !aktor q e shkaktojn kt turbullim mes puns s punonjsve dhe jetve t t re personale. ) pari# krijimi i organizatave globale do t thot se bota e t re kurr nuk !le. N do koh dhe n do dit pr shembull# mijra punonjs t "aimler$hr#sler jan duke punuar diku. Nevoja pr t>u konsultuar me koleg ose me klient n zona q jan + deri -, or larg t re do t thot se shum nga punonjsit e !irmave globale jan Cn tele!onC /* or n dit.

) d ti# teknologjia e komunikimit i lejon punonjsit t bjn punn e t re n shtpi# makine ose n plazh n@ahiti. Kjo a!tsi u lejon shum personave me det ra teknike dhe pro!esionale t bjn punn n do koh e n do vend. ) treti# organizatat u krkojn punonjsve t punojn m shum or. Nuk sht e pazakont q punonjsit t punojn m shum se *J or n jav# dhe disa punojn shum m tepr se J,. ) !undmi# m pak !amilje kan vetm nj person q punon. Punonjsi i sotm i martuar sht pjes e i!tit ku t d partnert

jan n ndjekje t karriers# ka e bn edhe m t vshtir pr punonjsit e martuar t gjejn koh t plotsojn det rimet e t re ndaj shtpis# bashkshortiKes# !mijeve# prinderve dhe miqve. &jithnj e m tepr# punonjsit kuptojn se puna po i mb t jetet personale t t re dhe kjo gj at re nuk u plqen. Pr shembull# studimet e !undit sugjerojn se punonjsit duan det ra q u japin !leksibilitet n orarin e puns q ata t mund t menaxhojn m mir kon!liktet mes jets dhe puns. Pr m tepr# kto shqetsime ka t ngjare t>i ket edhe brezi i ardhshm i punonjsve. )humi'a e studenteve t kolegjeve dhe universiteteve thon se arritja e nj ekuilibri mes jets personale dhe puns prbn nj nga qllimet kr esore n karriern e t re. Ata duan t ken Cnj jetC t vetn po aq sa duan t jen edhe nj punX <rganizatat q nuk i ndihmojn antart e t re t arrijn ekuilibrin e jetsKpuns do t ken gjithnj e m t vshtir t trheqin dhe t mbajn punonjsit m t zot dhe me t motivuar. A !&#t! e '(-%)($r o-ert$ e +(n!&4 A sh me bollk puna e kuali!ikuar n )htetet e 1ashkuara" Apo sht e ku!izuar" Prgjigja e thjesht e t d ja kt re p etjeve sht po. )igurisht# prgjigjet e thjeshta nuk e prshkruajn n mn r t plot kt shtje dhe as nuk shpjegojn sesi t d ja situatat 5nj tepri' dhe munges8 mund t ekzistojn njkohsisht. Kto shpjegime do t>i japim ne seksionin e mposhtm. P&e org$n%)$t$t % +e)(llo"n! +(n!tor!t ng$ +(n$4

Njher e nj koh n Amerikn e epoks s korporatave# organizatat ndiqnin nj rregull t thjesht? N koh t mira punonjsit merren n punL n koh t kqija ata pushohen nga puna. Por q nga !undi i viteve -=+, k CrregullC nuk mbahet m si i vrtet# t pakten jo pr shumi'n e kompanive t mdha t bots. &jat dekads s kaluar# shum nder kompanit e .ortune J,,

bn shkurtime t mdha n sta!et e t re. Mijra punonjs jan shkurtuar nga organizata si 0&M, A'J', &oeing dhe !ears. N !akt# vetm n tremujorin e !undit t vitit /,,7# kompanit n )D1A shkurtuan m shum se /JJ.,,, vende puneL gjat vitit /,,7 u shkurtuan a!rsisht - milion vende pune. K !enomen i shkurtimit t organiks ekziston edhe jasht )hteteve t 1ashkuara. )hum pun po eliminohen gjithashtu n pothuajse t gjitha vendet e industrializuara. &#'(rt%m% % org$n%'!& 2j aktivitet n organizat i dizenjuar pr t krijuar operacione m efi%ente prmes pezullimeve n mas nga puna. Pse ekziston kjo tenden' pr shkurtimin e organiks s kompanive" <rganizatat po prpiqen t rrisin !leksibilitetin e t re pr t reaguar m mir ndaj ndr shimit. Programet e theksit mbi 'ilsin jan duke krijuar struktura m t sheshta dhe po ridizenjojn punt pr t rritur e!ien'n. %ezultati sht nevoja pr m pak punonjs. A po themi me kt se kompanit e mdha po zhduken" Absolutisht joX Ajo q po ndr shon sht mn ra e t re e veprimit. 4 madhe nuk do t thot domosdoshmrisht joe!iente. Kompani si (epsi$o dhe )ome "epot ia dalin t prziejn prmasat e t re t mdha me zhdrvjelltsin duke i ndar organizatat e t re n njsi m t vogla dhe m !leksible.

)i strategji# shkurtimi i organiks mund t qendroj nj koh t gjat. Ajo sht pjes e nj qllimi m t madh t ekuilibrimit t sta!it pr t plotsuar nevojat n ndr shim. Kur organizatat bhen t tejmbushura# ka t ngjar q ato t shkurtojn vendet e puns. N t njejtn koh# ka t ngjar qe edhe mund t rrisin sta!in nse k veprim i shton vler organizats. Kshtu# nj term m i mir pr kt veprim organizativ mund t jet o+t%m%)%m% % org$n%'!&. <ptimizimi i organiks nnkupton lidhjen e niveleve t sta!it me qllimet organizative. Ai promovon sh!r tzim m t madh t !irmave t jashtme pr t

siguruar produktet dhe shrbimet e domosdoshme ( i quajtur sigurim i jashtm i burimeve 5outsour'ing8 ( n prpjekje pr t qndruar !leksibl dhe reagues ndaj nj mjedisi pune n ndr shim t vazhdueshm. Pr shembull# 3ucent 'echnologies, ka arritur nj marrveshje me !olectron+in q jo vetm t>i jap me qira nj !abrike !olectron+it# por gjithashtu t>i ChuazojC ktij t !undit *,, punonjs t 2u'ent(it pr t punuar n !abrik. Me kt veprim ata po prpiqen t krijojn sisteme reagimi t shpejta dhe !leksible. o+t%m%)%m% % org$n%'!& 3idhja e niveleve stafit me llimet organizative. &%g(r%m% % "$&#tem % ,(r%me/e Ko(t&o(r.%ngL (rdorimi nga ana e nj organizat i firmave t jashtme pr t siguruar produktet dhe shrbimet e nevojshme.

PSE NEVOJITEN SISTEMET E REAGIMIT T SHPEJT DHE 5FEKSIBFE4 Mijra organizata n !shatin global arritn n pr!undimin q mund t kursenin para dhe t rrisnin !leksibilitetin duke konvertuar shum pun n pozi'ione me koh t pjesshme duke krijuar kshtu at q shpesh njihet si !or'a rastsore e puns. )ot# puntore t till mund t gjenden n pozi'ione sekretarie# in!ermierie# kontabiliteti# linjash montimi# ligjore# dentare# programimi kompjuterik#

inxhinierie# marketingu dhe madje menaxheresh t lart. -or.$ r$&t!&ore e +(n!& (untori me koh tpjesshme, t prkohshm, dhe me kontrat t cilt jan, n dispozicion pr tu marr n pun sipas nevojave t organizats. Pse organizatat kan nj !okus kaq t theksuar mbi punonjsit rastsor" )hum kompani t mdha po konvertojn disa nga punt e prhershme n t prkohshme 5shikoni "ilema etike n menaxhim8. <rganizatat q prballen me nj mjedis n ndr shim t shpejt duhet t jen t a!ta t>i prshtaten shpejt kt re ndr shimeve. )hum punonjs t prhershm me koh t plot e ku!izojn a!tsin e menaxherve pr t reaguar. Pr shembull# nj organizata t ardhurat e s 'ils zvoglohen ndjeshm gjat nj periudhe rnieje ekonomike mund t jet e det ruar t shkurtoj sta!in. Hendimi se kush do t pezullohet nga Puna dhe !are e!ekti do t ken kto pezullime n produktivitet dhe mbi antart e tjer t organizats mund t jet shum i ndrlikuar pr ato organizata q kane nj !uqi puntore t madhe dhe t prhershme.

N ann tjetr# organizatat q mbshteten m shum mbi punonjsit rastsor kan !leksibilitet m t lart sepse punonjsit mund t shtohen ose t eliminohen m leht sipas nevojs. Pr m tepr# shkurtimet e sta!it# mundsit pr t pr!ituar nga tregjet e reja# gjetja e dikujt q sht i kuali!ikuar pr nj projekt t veant e t tjera si kto tregojn nevojn q ka nj organizat q t jet e a!t t prshtat shpejt nivelet e sta!it t saj. G5AR PROBFEMESH KRIJOJN P<NONJSIT RASTSORE PR MENAXHERT4

Prkohshmria dhe !leksibiliteti i t re prbejn s!ida spe'iale pr menaxhert do punonjs rastsor mund t ket nevoj pr trajtim t veant pr sa i prket praktikave dhe politikave ndaj t re. Menaxhert duhet t sigurohen gjithashtu q punonjsit rastsore mos t shohin veten e t re si puntore t dors s d t. Pr shkak se ata shpesh nuk marrin paketn e plot t pr!itimeve q marrin punonjsit baz ( t tilla si pr!itimet e kujdesit shndetsor dhe lejen vjetore ( punonjsit rastsore kan tenden'n t shohin punn e t re si jo t rndsis maksimale. Pr shkak t ksaj# ata mund t mos jen shum besnik dhe shum t prkushtuar ndaj organizats# ose aq t motivuar n pun sa punonjsit e prhershm. Kjo tenden' mund t jet m e !uqishme tek ata individ t 'ilt kan qen t det ruar t bashkohen me !uqin puntore t prkohshme. Menaxhert aktuale duhet t kuptojn se do t jet prgjegjsia e t re pr t motivuar t gjith !uqin puntore# ata me koh t plot dhe ata t prkohshm# dhe t zhvillojn prkushtimin e t re pr t br nj pun t mirX +(non"!&%t ,$)! *rupi i vogl i punonjsve n koh t plot t organizats t cilt bjn pr kt t fundit disa nga det#rat dhe punt m thelbsore. A do t! 'en! S#tetet e B$&#'($r$ &! &#+e"t% n"! +$'!&%m t! -( %&! +(n!tore4 @enden'at 'iklike t puns jan t vshtira pr t>u parashikuar. Pr shembull# ekonomia botrore e !undit t viteve -==, ishte n prgjithsi e !ort dhe tregjet e puns ishin t ngushta. )humi'a e pundhnsve e kishin t vshtir t gjenin puntor t kuali!ikuar pr t mbushur vendet bosh t puns. Pastaj# n /,,-# shum vende t zhvilluara perjetuan nj re'esion ekonomik. Pati shum pezullime nga puna dhe o!erta e puntoreve t kuali!ikuar u b m e bollshme. N kontrast me kt# tenden'at demogra!ike jan shum m t

parashikueshme. ;he njra ka pasoja t drejtprdrejta pr menaxhert? ve disa !atkeqsive t paparashikueshme ekonomike ose politike# realiteti pr t paktn -, deri -J vitet q vijn sht nj paksim i !uqis puntore. Kt problem do t diskutojm duke prdorur t dhna nga )D1A(ja# por kjo rnie n !uqin puntore t kuali!ikuar ka t ngjare t jet po aq dominuese n shumi'n e vendeve t 4urops pr shkak t popullats n plakje dhe norms n renie t lindjeve. Paksimi i !uqis puntore n )D1A sht !unksion i d !aktorve ( norms s lindjeve dhe norms s angazhimit me pun. P nga !undi i vitit -=7, e deri n !undin e vitit -=+, pundhnsit amerikan pr!ituan prej h rjes n !uqin puntore t at re personave q kishin lindur n periudhn e pikut t lindjeve n )D1A 5mes viteve -=*7 dhe -=7J8. M spe'i!ikisht# pjes e !uqis puntore u bn 67 milion persona# kurse n brezin pas t re 5ata t lindur pas vitit -=7J8 ka ., milion m pak persona pr t>i zvendsuar kur ata t dalin n pension. ;isa prej t re kane dal tashm n pension. Por problemi do t ashprsohet n vitet /,-, /,-/# kur pritet t ndodh eksodi m i madh nga vendet e puns dhe kur pritet q 7 milion vende pune t mbeten bosh. ;he k paksim nuk do t ndihet vetm n nj ose d industri. Ai do t pr!shij shumi'n e industrive? shndetsin# qeverin# ndrtimin# inxhinierin# !inan'n# energjin dhe teknologjin e in!orma'ionit. M e rndsishmja# pavarsisht rritjes s emigra'ionit# h rjet e reja n !uqin puntore nga vendet e huaja nuk do t kontribuojn shum n korrigjimin e paksimit t o!erts s puns. Pr m tepr# jehona e ngjarjeve t -- shtatorit /,,- n )htetet e 1ashkuara mund t ku!izoj emigra'ionin duke paksuar m tej o!ertn e punve t kuali!ikuara. Problemit t paksimit t !uqis puntore i shtohet edhe !akti se nga pjesa e !undit e shekullit t njzet organizatat pr!ituan nga nj rritje e madhe e numrit t grave q u bn pjes e !or's s puns. Ato prbnin nj o!ert t re t puntoreve t talentuar dhe t kuali!ikuar. Por k burim tani sh shndrruar n ezme me rubinet. Pr m tepr# interesi i puntoreve m t vjetr pr t vazhduar punn sht duke rn. N vitin -=J, ishin a!rsisht +,G e 7/ vjearve q ende vazhdonin punn. )ot jan vetm pak m tepr se gj sma e t re.

0aktor si plane pensioni t mira# pr!itime m t mdha nga )igurimet )hoqrore dhe nj treg i kontrolluar aksionesh kan br q m shum puntor t dalin n pension m heret# sidomos ata q kan patur pun t lodhshme ose pa perspektiv. Kshtu# kombinimi i popullats s vonshme# m t ult n numr# norma tashm e lart e pr!shirjes s grave n !or'n e puns dhe dalja e shpejt n pension do t bjn q n t ardhmen t ket nj rezerve !uqie puntore shum m t vogl prandaj pundhnesit do t ken mundsi m t ku!izuara zgjedhjeje. N termat e paksimit t !uqis puntore pagat dhe pr!itimet e larta nuk do t mja!tojn pr t gjetur dhe pr t mbajtur punonjs t kuali!ikuar. Menaxhert do t ken nevoj pr strategji t so!istikuara rekrutimi dhe punsimi si edhe do t ken nevoj t kuptojn sjelljen njerzoreC. N tregje pune t ngushta# ata menaxher t 'ilt jan t paa!t t kuptojn sjelljen njerzore dhe q nuk i trajtojn si duhet punonjsit e t re ka rrezik t mos u mbetet askush pr t>i menaxhuarX N! OPm!nyr! org$n%)$t$t e tr$"to"n! 'l%ent%n &% m,ret4 Denr 0ord(i tha se klientt e tij mund t zgjidhnin makinn me

!ardolloj ngj re q t>u plqente ( pr aq koh sa ngj ra q zgjidhnin ishte e zez. N kontrast me t# )teB 2eonard# :r.# drejtuesi ekzekutiv i d qanit m t madh t bulmetit n Konektikatin jugor# thot se biznesi i tij ka vetm d rregulla. C%regulli - ( klienti ka gjithmon t drejt. %regulli / ( nse klienti bn ndonj gabim# lexoni prseri rregullin -.C Menaxhert e organizatave t sotme po in!luen'ohen nga )teB 2eonard(t kudo n bot. Ata e kuptojn se suksesi a!atgjat arrihet kr esisht duke knaqur klientin# sepse sht klienti ai i 'ili n !und t !undit paguan !aturat. ;he si e kemi thn disa her n kt kapitull# klientet kan tani shum m tepr zgjedhje se m par dhe kshtu sht m e vshtir pr t>i knaqur. Pr shembull# klientt krkojn shrbim m t shpejt# 'ilsi m t lart dhe me shume vler pr parat q paguajn. Masiviteti i klientels# shrbimet tele!onike pa pages# rritja e tregtis elektronike dhe asaj nprmjet posts# d qanet e mdha me ulje dhe menaxhert

q jan br t !iksuar pas 'ilsis jan t gjitha reagime ndaj kon'eptit se 'ilsia sht ajo q klienti thot q sht. Pr t br realitet kt teori# organizatat dhe menaxhert e t re kan !illuar t kr ejn disa aktivitete kritike? krijimi i nj kulture me prgjegjsi ndaj klientit# prmirsime t vazhdueshme t 'ilsis dhe inxhinierimi i pro'eseve t puns. A m(nden org$n%)$t$t t! +!rm%r!&o"n! &#!r,%m%n e 'l%ent%t4 Koht e !undit American :xpress e ktheu makthin m t keq t :oan Aeinbel(it n nj ngjarje pr t mbajtur mend. N orn -, t darks# :oan(a ishte n shtpin e saj n Nju Qhersi# duke br gati valixhet pr nj udhtim njjavor# kur u kujtua papritur se e kishte harruar kartn e saj Am:x *old n nj restorant n q tetin e Nju :orkut po at mbrmje. %estoranti ishte ., milje larg. ;itn tjetr ajo duhet t kapte avionin n orn 6.., t mngjesit dhe i duhej karta e saj gjat udhtimit. Ajo mori n tele!on American :xpress. )hum shpejt iu pergjigj nj pr!aqsues i shrbimit t klientit t Am:x+it, i sjellshm dhe i gatshm pr t>i ardhur n ndihm. Ai i tha zonjs Aeinbel t mos shqetsohej. Pasi i bri disa p etje tshpejta ai i tha asaj q Cndihma po vinteC. Nshte pak t thuhet se ajo mbeti pa goj kur zilja e ders ra n orn --.*J t nates# m pak se d or q kur ajo i kishte tele!onuar :m:x+it. N deren e saj ishte nj korrier me nj kart t re. Eonja Aeinbel ende uditet sesi kompania arriti t prodhonte kartn e saj aq shpejt dhe t>ia onte asaj n shtpi. Por ajo tha se kjo eksperien' e bri prjetsisht kliente t Am:x+it. )humi'a e punonjsve sot n vendet e zhvilluara kan pozi'ione shrbimesh n punet e t re. Pr shembull# 6JG e t gjitha punve n sektorin privat# n )htetet e 1ashkuara dhe n Kanada jan n industrin e shrbimit. N Australi kjo shi!r sht 6.G. N Mbretrin e 1ashkuar# &jermani dhe :aponi sht respektivisht 7=G# 7+G dhe 7JG. ;isa shembuj t kt re pozi'ione n shrbime jan pr!aqsuesi i mbshtetjes teknike# puntort e banakut n restorantet !ast !ood# agjentt e shitjeve# msuesit# kamariert# konsulentt# agjentet e kredis#

plani!ikuesit !inan'iar dhe stjuardesat. Karakteristika e prbashkt e kt re punve sht se ato krkojn nj shkall t lart ndrveprimi me klientt e organizats. ;he pr shkak se nj organizat nuk mund t ekzistoj pa klientet e saj ( qo!t kjo organizate Merrill 2 n'h# 2.2.1ean# nj studio ligjore# muze# shkoll ose agjen'i qeveritare ( menaxheret duhet t sigurohen se punonjsit bjn gjith !are duhet pr t knaqur klientt e saj. Menaxhert e !ears+it e kuptuan lidhjen shkak pasoj t gndrimit t punonjsve dhe t ndrimit t klientive dhe t t ardhurave t kompanis. "uke i trajnuar punonjsit e saj t kishin sjellje m pozitive me klientt, !ears+i e rriti kna sin e klienteve, e cila, pr pasoj rriti t ardhurat e kompanis. <rganizatat n industrin e shrbimeve duhet gjithashtu t>i kushtojn vmendje nevojave dhe krkesave t klienteve n mn r q t mund kuptojn nivelin e e!ektivitetit. Pse" )epse n kto lloj biznesesh# ka nj lidhje t qart shkak(pasoj# mes sjelljes e qndrimit t punonjsve dhe sjelljes e qndrimit t klienteve nga njra an dhe t ardhurave e !itimeve t organizates nga ana tjetr. N !akt !ears+i e dokumentoi kt lidhje me shum kujdes.

Menaxhert e ksaj kompanie zbuluan q nj prmirsim me JG n qndrimet e punonjsve onte n nj rritje prej -.. piksh n shkalln e knaqsis s klientit# e 'ila mund t prkthehej si rritje e t ardhurave me ,.JG. 4 thn me qart# !ears+i zbuloi se duke trajnuar punonjsit e saj pr t prmirsuar ndrveprimet punonjs(klient# kompania arriti t prmirsonte knaqsin e klientit me *G n nj periudh -/ mujore# e 'ila gjeneroi a!rsisht /,, milion dollar t ardhura shtes. Me prjashtim t interesit t pak krkuesve mbi knaqsin e klientit# nprmjet rmirsimit t 'ilsis# !usha e menaxhimit n prgjithsi e ka injoruar klientin. Mendohej se prqndrimi te klienti duhej t ishte shqetsimi i personave q

studionin dhe praktikonin marketingun. Por !usha e menaxhimit mund t kontribuoj shum n prmirsimin e per!orman's s organizats duke iu treguar menaxherve sesi lidhen sjellja dhe qndrimi i punonjsve me kenqsin e klienteve. :o pak organizata kan dshtuar pasi punonjsit e t re nuk kan mundur t>i knaqin klientt. Pr kt ars e# menaxhert duhet t krijojn nj kultur me prgjegjsi ndaj klientit ( ku punonjsit jan t sjellshm dhe t dashur# t disponueshm# kan in!orma'ione mbi produktet# jan t shpejte pr t reaguar ndaj nevojave t klientve dhe t gatshm t bjn !ar duhet br pr t knaqur klientin. A M<ND T KRIJONI NJ K<FT<R ME PRGJEGJSI NDAJ KFIENTIT4 )hitsit !ran'eze gzojn nj reputa'ion t mirnjohur pr indi!eren'n e t re ndaj klientve. Pr shembull# agjentt e shitjeve e thon hapur se nuk duan t ndrpriten gjat tele!onatave q bjn. Nsht nj s!id e vrtet nse dikush do t marr ndihm prej kt re agjenteve. ;he askujt n 0ran' nuk do t>i dukej shum e uditshme ankesa e nj pronari d qani n Paris se e kishte pasur t pamundur t punonte me librat e tij gjat paradites pasi vazhdimisht bezdisej nga klientt.

Por sot shum organizata po prpiqen vrtet shum pr t qen krejt ndr she nga ato !ran'eze. Ato po tentojn to krijojn nj kultur reaguese ndaj klientit pasi e din se kjo sht rruga drejt besnikris s klientit dhe e pr!itueshmris a!atgjate. Ato kompani q e kan krijuar nj kulture t till O !outh?est Airlines, .ed:x, ;ohnson J;ohnson, 2ordstrom dhe 3.3.&ean ( kan krijuar nj baz klientele t !ort dhe besnike dhe n prgjithsi kan treguar per!orman' m t mir sesa konkurrentt e t re pr sa i prket rritjes s t ardhurave dhe aspektit !inan'iar. 2e t shq rtojm variablat q !ormojn kulturn reaguese ndaj klientit dhe le t japim disa sugjerime q mund t ndiqen nga menaxhert pr t krijuar kultura t tilla.

2IFT JAN VARIABFAT KRHESORE C NDIKOJN N 5ORMIMIN E K<FT<RS REAG<ESE NDAJ KFIENTIT4 Nj shq rtim i provave zbulon disa variabla q hasen m shpesh n kulturat reaguese ndaj klientit. 3 pari sht tipi i punonjsve. <rganizatat e suksesshme dhe t orientuara drejt shrbimeve marrin punonjs t 'ilet jan t dashur dhe t shkatht. ) d ti# q punonjsit e shrbimeve t mund t plotsojn krkesat vazhdimisht t ndr shueshme t klienteve ata duhet t gzojn nj shkall lirie. ;et ra e t re vshtirsohet n kushtet e rregullave# pro'edurave dhe politikave t ngurta. ) treti# punonjsit kan nevoj t ken m shum pushtet. 0uqizimi i t re nnkupton se ata kane lirin t vendosin se !ar duhet br pr t knaqur klientin.

-( %)%m Fidizenjimi i punve n mn#r t pritet liria e puntorve pr t marr vendime 4 katrta sht a!tsia e mir pr t dgjuar. Punonjsit n kulturat reaguese ndaj klientit jan t gatshm dhe t a!t t dgjojn dhe t kuptojn mesazhet e drguara nga klientet. ) !undmi# kulturat reaguese ndaj klientit kan punonjs t 'ilt sh!aqin sjellje q tetare organizative. ;shira e t re pr t knaqur klientet sht nj dshir e vetdijshme. ;he ata jan t gatshm t ndrmarrin ini'iativn e knaqjes s klientit edhe kur kjo sht jasht krkesave normale t punes s t re. Pr t prmbledhur# kulturat reaguese ndaj klientve marrin n pun punonjs t orientuar ndaj shrbimeve me a!tsi t mira dgjimi dhe me gatishmrin pr t shkuar prtej ku!ijve t det rave q u krkohen at re# pr t br sht e nevojshme pr t knaqur klientin. M pas kjo i kthjellon rolet e t re# i liron ata pr t plotsuar nevojat n ndr shim t vazhdueshm t klientve t t re duke minimizuar rregullat dhe politikat dhe u lejon at re nj interval t gjere lirie pr t marr vendime q t bejn punn e t re sa m mir brenda kushteve t dhna.

G5AR VEPRIMESH D<HET T BJN MENAXHERT4 N baze t karakteristikave t identi!ikuara m lart# ne mund t sugjerojm disa veprime q menaxhert mund t ndrmarrin nse duan t bjn kulturn e organizats s t re m shum reaguese ndaj klienteve. Kto veprime s nojn t krijojn punonjs me a!tsi# zotsi dhe gatishmri pr t zgjidhur problemet me klientin kurdoher q ka t tilla. Per)g"ed#"$1 Pika e !illimit n ndrtimin e nj kulture reaguese ndaj klientit sht q n pozi'ionet organizative n kontakt me klientin t vendosen persona# personaliteti dhe qndrimet e t 'ileve jan n prputhje me orientimin ndaj shrbimit. )outhest Airlines+i prben nj shembull t shklq er pr kompanit q e kan prqndruar pro'esin e marrjes n pun n prjashtimin kategorik t kandidatve q nuk kan personalitet t dashur dhe miqsor. Aplikantt pr pun i nnshtrohen nj interviste t detajuar gjat s 'ils punonjs dhe drejtues ekzekutive t kompanis shq rtojn me kujdes nse kandidati e ka at personalitet t hapur dhe miqsor q kompania krkon nga do punonjs i saj.

M Tr$"n%m%1 <rganizatat q po prpiqen t behen m t prgjegjshme ndaj klientit nuk kan gjithmon mundsin t marrin n pune sta! plotsisht t ri. Me zakon(shme sht q menaxhert t prballen me s!idn e shndrrimit t punonjsve aktuale n punonjs m t !okusuar ndaj klientit. N raste t tilla# theksi nuk sht mbi marrjen n pun t punonjsve por mbi trajnimin e t re. ;rejtues t lart ekzekutiv n kompani si *eneral Motors, !hell dhe ;.(.Morgan jan prballur me kt dilem gjat dekads s kaluar# ndrsa prpiqeshin t largoheshin nga !okusi i mparshm q kompanit e t re kishin mbi produktin. Prmbajtja e kt re programeve t trajnimit mund t ndr shoj s teprmi por duhet t jet e !okusuar n prmirsimin e njohurive rreth produktit# rreth t dgjuarit aktiv# durimit dhe sh!aqjes s emo'ioneve. N vijim# edhe punonjsit e rinj# q jan t pajisur me nj

personalitet miqsor ndaj klientit# mund t ken nevoj t kuptojn pritjet e menaxherve# q do t thot se i gjith personeli i ri q do t merret me shrbimin duhet t prezantohet me qllimet dhe vlerat e organizats. ) !undmi# edhe punonjsit m t orientuar ndaj klientit mund t orientohen ndonjher. K problem duhet t zgjidhet me trajnime t rregullta prditsuese gjat t 'ilave t shpallen dhe t pr!or'ohen vlerat e organizats n !okusin e saj mbi klientin. MOrg$n%)%m%1 )trukturat e organizats duhet t>u japin punonjsve m shum kontroll.Mn ra kr esore pr t rritur kontrollin sht duke reduktuar rregullat dhe politikat. Punonjsit kan m shum shanse t knaqin klientt nse kan mundsi t ushtrojn kontroll gjat pro'esit t shrbimit ndaj klientit. Prandaj# menaxhert duhet t>i lejojn punonjsit q t>i prshtatin sjelljet e t re sipas nevojave dhe krkesave t ndr shme t klientve. Ajo !ar klientt nuk duan t dgjojn jan prgjigje t tilla si CIn nuk mund t merrem me kt shtjeL duhet t !lisni me dik tjetrCL ose CM vjen keq por kjo sht kundr politikave t kompanis sonC. M 5( %)%m%1 0uqizimi i punonjsve sht nj prbers i domosdoshm n nj kultur prgjegjse ndaj klientit sepse ajo i lejon punonjsve t shrbimit t marrin vendime t menjhershme pr t>i knaqur plotsisht klientt.

M F%der&#%+%1 2idert transmetojn kulturn e organizats me ato q thon dhe ato q bjn. 2idert e!ektive n kulturat reaguese ndaj klientve e tregojne prkushtimin e t re ndaj klienteve duke transmetuar vazhdimisht me sjelljen e t re nj vizion me !okus ndaj klientit. M Vlere&%m%1 Per!orman'a e punonjsve duhet t vlersohet n baz t matsve t till si sjellja ose veprimet e t re ( duke patur si kritere prpjekjet# angazhimin# punn n grup# dashamirsin dhe a!tsin pr t zgjidhur problemet e klienteve ( dhe jo thjesht n baz t treguesve t matshm q ata arrijn. M S#+er,l%met1 ) !undmi# nse menaxhert duan q punonjsit e t re t shrbejn mir# ata duhet t shprblejn kt shrbim. Ata duhet t shprehin vlersim

t vazhdueshm pr punonjsit t 'ilt prpiqen shum pr t>i knaqur klientt dhe q jan dalluar nga vet ata pr prpjekjet e t re t pakurs era. ;he pr t prmirsuar shrbimin e klientit duhet t prdoren si mjete nxitse edhe pagat e mundsit pr ngritje n det r. S% +o &#+re#et %ntere&% n! rr%t"e % org$n%)$t$/e +!r .%l!&%n!4 N sektorin publik dhe n at privat sht duke u zhvilluar nj revolu'ion i vrtet 'ilsie. @ermi i prgjithshm q prdoret pr t prshkruar kt revolu'ion sht menaxhimi i 'ilsi si ose prmirsim i vazhdueshm. K revolu'ion u !r mzua nga nj grup i vogl ekspertsh t 'ilsis# individ si :oseph :uran dhe se !undmi /. :d?ards "eming. N diskutimin ton do t prqndrohemi s pari n punn e ;eming(ut. +!rm%r!&%m% % /$)#d(e&#!m Angazhimi i organizatave pr t prmirsuar n mn#r t vazhdueshme cilsin e produkteve ose t shrbimeve.

;eming# nj amerikan i 'ili gjeti n )htetet e 1ashkuara vetm pak menaxhre t interesuar pr idet e tij# shkoi n :aponi n vitin -=J, dhe !illoi kshillimin pr shum menaxher t lart japoneze mbi mn rat e prmirsimit t e!ektivitetit t prodhimit. 0okusi i metodave t tij menaxheriale ishte prdorimi i statistiks pr t analizuar ndr shueshmrin e pro'eseve t prodhimit. )ipas ;eming(ut# nj organizat e menaxhuar mir# sht ajo ku kontrollet statistikore reduktojn ndr shueshmrin dhe rezultojne n nj 'ilsi uni!orme dhe sasi prodhimi t parashikueshme. ;eming(u zhvilloi nj program me -* pika pr trans!ormimin e organizatave. )ot programi !illestar i ;eming(ut sht zgjeruar dhe sht shndrruar n nj !ilozo!i menaxhimi t udhhequr nga nevojat dhe pritjet e klienteve. Menaxhimi i 'ilsis e zgjeron termin klient prtej prku!izimit tradi'iohal duke pr!shir t gjith ata q jan t lidhur me

organizatn# brenda ose jasht saj# q nga punonjsit dhe !urnitort deri tek individt q blejn produktet ose shrbimet e organizats. <bjektivi sht t krijohet nj organizat e prkushtuar ndaj prmirsimit t vazhdueshem ose si e quajn japonezet# nj kaizen. '$%)en 'ermi japonez pr nj organizat t angazhuar n procesin e pirmirsimit t vazhdueshm. Menaxhimi i 'ilsis sht nje largim prej teorive m t hershme t menaxhimit q bazoheshin n besimin se kostot e ulta ishin rruga e vetme pr t rritur produktivitetin. Pr shembull# industria e automobilave n )D1A prdoret shpesh si shembull klasik i asaj s !ar mund t shkoj keq kur !okusi i vetm i menaxherve sht prpjekja pr t ruajtur kosto t ulta. N !und t viteve -=6, &M# .ord dhe $hr#sler ndrtuan automjete q u re!uzuan nga shum klient. Kur u mblodhn bashk kostot e re!uzimit t produktit# t riparimit t pjesve me de!ekte# t zevedsimit t produkteve si edhe kostot e kontrolleve t kushtueshme pr t identi!ikuar problemet# u pa se prodhuesit amerikan t automobilave ishin m pak produktive sesa shume konkurrente t huaj.

:aponezet pr shembull# treguan se ishte m se e mundur pr prodhuesit me 'ilsin m t lart t ishin edhe ndr ata me kostot m t ulta. Menaxhrt ne !abrikat amerikane t prodhimit t autorrmobilave# ashtu si edhe shum menaxher n industri t tjera# shum shpejt pan rndsin e menaxhimit t 'ilsis dhe implementuan shum nga komponentt baz t tij. Pr shembull# bazuar n nj program prmirsimi t vazhdueshm ( i 'ili mbeshtetet kr esisht n !eedba'k(un nga klientt ( "aimler$hr#sler+i po ndr shon ndjeshm suspensionin e automjetit t tij sportiv ;eep 3ibert# pasi more shume komente negative nga klientet6=. )ot# termi menaxhimi i 'ilsis mund t mos jet aq i prhapur sa >ishte -J vite m par. )i ndodh shpesh me praktikat e reja t biznesit# ato mund t kthehen n klishe. Megjithat# pavarsisht terminologjis# elementet dhe

qllimet e menaxhimi t 'ilsis dhe prmirsimet e vazhdueshme jan ende karakteristika thelbsore n krijimin e nj vendi pune e!ektiv dhe t organizuar. K(r men$*#er!t d(#et t! mendo"n! n! 'onte'&t%n $ ndry&#%m%t rr!n"!&or d#e "o n! $t! t! +!rm%r!&%m%t t! /$)#d(e&#!m4 Megjithse metodat e prmirsimit t vazhdueshm prbejn risi t dobishme pr shum organizata# ato zakonisht prqndrohen n ndr shime akumuluese. K veprim nj krkim i vazhdueshm pr t>i br gjrat m mir ( sht pr t>u admiruar. Megjithat# shum organizata veprojn n nj mjedis i 'ili ndr shon shpejt dhe shpesh. ;he ndrsa elementet rrethuese ndr shojn kaq shpejt# nj pro'es prmirsimi i vazhdueshm mund t>i lr mbrapa ato. Problemi me !okusin pr ndr shim t vazhdueshm sht q ai mund t jap nj ndjenj t rreme sigurie. Ai mund t>i bj menaxhert t ndihen sikur po merren n mn r aktive me veprime pozitive# ka n nj!ar mn re sht e vrtet. Pr !at t keq# ndr shimi inkremental i vazhdueshm mund t>i pengoj menaxhert t kuptojn se ajo q vertet duhet br n organizat sht nj ndr shim radikal ose rrenjsor# i njohur si inxhinierimi i pro'eseve t puns.

&jithashtu# ndr shimi i vazhdueshm mund t>i bj menaxhert t ndihen sikur po ndrmarrin veprime progresive# ndrkoh q n t njejtn koh ata nuk arrijn t kuptojne se mos implementimi i ndr shimeve rrnjsore# aq shum t nevojshme# do t kr'noj antart e organizats. Kshtu# qasja inkrementale e ndr shimit t vazhdueshm mund t jet versioni aktual i rregullimit t karrigeve n kuvertn e @itanikut. %n*#%n%er%m% % +ro.e&e/e t! +(n!& 2dh#shimi radikal ose rrnjsor ndodh n organizat. Nese e keni lexuar me kujdes kte kapitull# mundet q t>i bni vetes kt

p etje? CA nuk po biem n kundrshtim me ato q u than pak paragra!e m lart rreth menaxhimit t 'ilsisC" Mund t duket kshtu por nga ana tjetr mendoni kt? pavarsisht se prmirsimi i vazhdueshm shpesh mund t oj drejt prmirsimeve organizative# kjo mund t mos jet !are qasja e duhur. Nsht sikur t prodhosh versionin e prmirsuar t nj produkti t dale nga moda. N t vrtet ajo q duhet sht nj rindrtim i plot. Hetm pasi bhen kto ndr shime# mund t vazhdohet me prmirsimin e vazhdueshm. 2e t shohim si !unksionon k pro'es. )upozoni se juve si menaxher ju kan ngarkuar implementimin e ndr shimeve n dizenjon e agjends elektronike. Nse ndiqni qasjen e prmirsimit t vazhdueshm# ju do t prpiqeni t zgjeroni tiparet e krkimit t emrave dhe t adresave n agjend# t prmirsoni kalendarin e det rave# t shtoni !unksionet e tastieres e kshtu me radh. Programi i prmirsimit t vazhdueshm q po ndiqni mund t>ju det roj t !okusoheni n inova'ione t tipit# m shum memorie# a!tsi m e madhe n ruajtjen e t dhnave ose bateri q zgjasin m shum. )igurisht# agjenda elektronike q krijuat pas ksaj mund t jet m e mir sesa e para# por a sht e mja!tueshme kjo" Krahasojeni produktin tuaj me at t konkurrentit tuaj i 'ili zgjodhi t riinxhinieroj pro'esin e dizenjimit. 0illimisht konkurrenti juaj shtron kt p etje? )i mund t dizenjojm nj agjend elektronike e 'ila t jet m praktike dhe m e prdorshme dhe q o!ron lvizshmri m t lart" ;uke !illuar nga hiqi dhe pa qen i ku!izuar nga kapa'itetet prodhuese aktuale# konkurrenti juaj pr!undon !azn e ridizenjimit me dika q ajo e quan asistent personal t dhnash. Pr!undimi sht se tani juve nuk ju duhet t konkurroni kundr nj produkti m t shpejt ose m t madh# por kundr nj teknologjie e 'ila mund t nxjerre produktin tuaj jasht tregut. N kt shembull teorik# t d ja kompanit bn progres. Por 'ila kompani mendoni ju s pati progresin m t lart prball mjedisit dinamik me t 'ilin u prballn" )hembulli n tregon pse kompani si 'hermos, F#der 'rucks dhe

$asio $omputer po priren gjithnj e m shum drejt inxhinierimit t pro'eseve t

puns duke ln pas ndr shimet inkrementale. N mjedisin e sotm t biznesit sht e domosdoshme q t gjith menaxhert gjat aktiviteteve t t re t marrin n konsiderat edhe s!idn e inxhinierimit t pro'eseve t puns. Prse" )epse inxhinierimi i pro'eseve t puns mund t oj n kursime m t mdha n kosto# shrbime ose koh# si edhe t ndihmoj organizatn ndrsa ajo prgatitet t prballoj s!idat q sjellin ndr shimet teknologjike.

DISA NDR MENAXHERET M T S<KSESSHM BOTROR

FI JA KOKA KFEE IA2O22AL

N vitin -=6+ 2i :akoka ishte dikund n gj smn e de'enies s pest t jets s vet# n kulumin e nj karriere t shklq eshme si kr etari i 0ord Motor 9ompan # e 'ila kishte realuzra pro!it re'ord. At e largon pa ars e nga puna autokrati Denr 0ord 33. 9hr sler 9orporation# e 'ila ishte para likuidimit# e zgjodhi :akokn n vendin e kr etarit dhe e kr etarit dhe ai !illoi nj det r t rnd n jetn e vet prmes s 'ils ndrroi shum poste menaxherike dhe politike.

N baz t njohurive t mdha nga biznesi automobilistik si dhe me kombinimin e mentalitetit !itues dhe !laksibilitetin e tij n gjetjen e zgjidhjeve adekuate# jakoka arriti t zhvilloj nj korporat# e 'ila ishte para bankrotimit dhe ta shpie n nj rrug t suksesshme# duke krijuar mundsi q t paguhet m s nj milliard dollar obligim# n baz t huas pr t 'iln ishte garantues shteti. Kt e arriti tet vjet para a!atit t kthimit. 2i :akoka# kr etari i kshillit t kompanis 9hr sler# konsiderohej si model i drejtorit amerikan. 1iogra!ia e tij sht shitur me miliona ekzemplar# njerzit dshironin t dinin se ka kishte dashur t thot ai. 2ibrin e kishte shkruar me sinqeritet. Nj koh e konsideronin kandidat pr kr etar. Pas nj kohe ai kaloi n @okio dhe Iashington# q pr njerzit e lir t zgjedh tregun e lir. Me paraqitjet e shpeshta n emisionet televizive ishte br simbol i 9hr slerit. 2i :akoka n vitin -=+6 ka realizuar rrogn vjetore n shum prej -6.7J7.,,, dollar.

KARFO DE BENEDETI K2ARFO DE BENEDETTIL 9arlo ;e 1enedetti n vitin -=6+ e mori udhheqjen e kompanis <livetti# e 'ila m par kishte vshtirsi t madhe. Nn udhheqjen e tij# kjo kompani u b ndr m t suksesshmet n lmin e elektroniks dhe paisjeve pr z ra. Ai kishte qllim t qart zhvillimor# ishte shum e!ikas dhe i vendosur. Prvojat e 1enedettit jan t mdha. Ka !illuar me udhheqjen e !irms !amiljare# pastaj ka punuar n shum kompani# duke rea( lizuar qllimet e t re strategjike dhe !inan'iare n teknologjin in!ormative# elektromekanik# n prodhimin e ushqimit etj. 1enedetti ishte pjesmarrs n udhheqjen e shum kompanive evropiane t teknologjis in!ormatike etj.

N! /%t%n 6A>8

Aeinsto'k sht emruar drejtor i prgjithshm i kompanis s aparateve &49# e 'ila sht m e madhja n grupin e kompanive t aparateve elektrike dhe elektronike n 1ritanin e Madhe. Aeinsto'k bri riorganizimin e ktij gjiganti elektronik n mn r m bashkkohore. Ai u quajt menaxheri m i mir n 1ritanin e Madhe. &49 sot sht kompania m e suksesshme botrore n veprimtarin e grupit elektronik dhe elektrik. Moto e tij sht? TAt q punoni duhet ta punoni m mir se konkurrentt tuaj q t realizoni pro!it m t madh# zhvillim m t shpejt etjU. SIR JOHN 2<2KNH KSIR JOHN 2<2NEHL )ir :ohn 9u'ne sht kr etar i agjen'is m t vjetr dhe m t suksesshme n bot @homas 9ook. Ai sht edukuar q nj t tretn e jets s vet ta kaloj n msim# nj t tretn tjetr n biznes 5duke !ituar8 dhe pjesn tjetr t jets n shrbim. Karriern e vet t shklq eshme ia prkushtoi zhvillimit t biznesit dhe punve n shrbimet publike. 9u'kne ishte udhheqs i nj grupa'ioni !inan'iar# kur pr her t par n vitin -=6, u punsua n shrbime publike si kr etar i Merse ;o'ks dhe Darbour 1oard q ishte n gjendje t vshtir. FORD RAJNER KFORD RAHNERL %a ner n vitin -=+* mori udhheqjen e !irms Mar's and )pen'er. Ai konsolidoi karriern e vet# me marrjen e njrs nga !irmat m t mdha t shitjes me paki'. 3shte antar i kshillit t ksaj !irme prej vitit -=76. Pas zgjedhjes ndihms i drejtorit t prgjithshm e shptoi tr veprimtarin e Mar's and )pen'er n Kanad. )i strateg i njohur gjithnj sht munduar ta mbaj sominimin e kompanis s vet n treg# n kushtet e konkurren's s !ort. Kulmin e karriers e arriti n vitin -=6= kur kr etarja e shtetit Margaret @hat'her i dha autorizime t gjra q t eliminoj shpenzimet# vendet e ngushta# t

prmirsoj e!ikasitetin e shpenzimeve shtetrore. Me kontributin e tij qeveria kursen a!r .,, milion !unta n vit. HEROFD GENIN KHEROFD GENINL &enin !irmn 3@@ e zhvilloi n njrn ndr kompanit m t mdha botrore# para se t shkoj n pension. Ai thoshte ? TNse jeni n kr e t kompanis duhet ta siguroni zvendsin kompetent nse lshoni punn ose pasi t shkoni n pensionU. &enin ka merita t mdha pr suksesin e 3@@. ANITA RODIK KANITA RODDI2KL Anita %oddi'k sht themelues dhe menaxhere kr esore n kompanin 1od )hop 3nternational. )hitoren e par e hapi n 1ritanin e Madhe n vitin -=67. 1od )hop shet preparate pr mirmbajtjen e lkurs dhe t !lokve. &jat dhjet vjetve ajo arriti q nga nj shitore t krijoj nj rrjet t madh me shitore prej 3slands deri te 4miratet e 1ashkuara Arabe.

PHIFIP H<XHE KPHIFIP H<GESL Duges sht kr etar dhe bashkthemelues i kompanis 2ogike# e 'ila merret me kompjuterrt so!tver# me kshillim dhe prodhim. Kjo !irma i ka pr!aqsit e veta n tr botn. Duges njkohsisht sht edhe artisti i suksesshm. Ai ka a!tsi t jashtzakonshme t merret me biznes dinamik# t organizoj kohn e vet q t merret me pikturim dhe t hap ekspozita. XHERAFD RONSON KGERAFD RONSONL %onson sht kr etar i !irms Deron 3nternational# q sipas madhsis sht !irma e d t private angleze. Nsht shum i respektuar pr mn rn e a!arizmit t vet#

sipas t gjitha kritereve ai sht nj auto'rat por gjithnj i dashur. %ivalt e tij a!ariste thon se Qheraldit duhet besuar -,,G. <rari i tij i puns sht shum rigoroz# kshtu q nuk i mundson t ket koh t lir pr aktivitetete shoqrore. %onsoni gjithnj sht i shoqruar me grupin e biznesmenve. Kohn m t madhe ia kushton biznesit# me pasuri t palvizshme# sigurimit# shitjes s benzins me paki' dhe shitjes s motorve. MARXHERI H<RST KMARGERH H<RSTL Durst e ka hapur 1rook )treet 1ureau# agjen'i pr punsim# n shum prej vetm J, !untash. Kompania e saj punon n Angli dhe i ka pr!aqsit e veta n Australi# )D1A dhe n Dong Kong. Nsht njra ndr grat e para q sht br antare e 2ojdit t 2ondrs. 3shte gruaja e par n Komitetin amerikan(britanik t Kshillit na'ional pr eksport. Kshillat e saj pr t punsuarit jan ? Tt udhhiqet me talent# t prkrahen grat sipas kritereve t a!tsis s t re menaxherike. &rat t mos i parashtrohen ndonj regjimi t veant dhe mos t 'aktohen a!tsit pr ndonj pun sipas gjinis. JANIS FA R<SHE KJANI2E FA RO<2HEL %ou'he sht kshilltare pr zgjedhjen e pro!esioneve dhe autore e librit T)trategjia pr grat n punU. Ajo beson se suksesi i grave n pun varet nga !akti se a do ta marrin rolin a!arist n t njejtn mn r si e marrin meshkujt. Ajo sht e bindur se grat duhet ta marrin kontrollin pr karriern e vet dhe t bhen plotsisht t pavarura n arritjen e vetive t udhheqjes dhe t vetbesimit. &rat i kshillon q tFi pranojn parimet me t 'ilat !unksionojn strukturat a!ariste. XHENI5ER 2<TTS 2EI KJENNI5ER 2O<TTS 2FAHL 9la sht udhheqse ekzekutive e ngarkuar pr realizimin e programit t

identitetit a!ariste t Agjen'is Ajrore 1ritanike. Ajo m par punoi si instruktore pr gjuhn industriale n Kshillin 1ritanik dhe n 31M.

Ka !illuar si instruktore n Agjen'in Ajrore 1ritanike dhe sht br drejtoresh pr a!tsimin e kuadrove n sektort e shitjes e pastaj ka kaluar me pun operative n sektorin e shitjes pr Amerikn Perndimore. Ajo sht gruaja e par e 'ila sht br drejtoresh e Aviokompanis tejdetare# e pastaj ka kaluar n vendin e drejtorit pr )kotland. Me rastin e dorzimit t krkess pr pun ajo jep kto kshilla ? ( ( ( Mos punoni pr she!at e klasit t tret. ;uhet tFi dini prgjigjet n kto p etje? TPse e dshironi kt punU# TKu e shihni veten pas puns trivjeare"U ;uhet t dini sa m shum pr kompanin n t 'iln konkurroni# prgatitni dhjet pika pr diskutim dhe mos lejoni t jeni shum i lir n intervju.

DISA PRVOJA N PRAKTIKN E MENAXHIMIT KARAKTERISTIKAT E A5ARIZMIT T DISA KOMPANIVE BOTRORE APPFE 2OMP<TER 2OMPANHJ SHBA

N vitin -=76 njzetvjeari )teven :obs s bashku me mikun e vet ka zhvilluar prototipin e kompjuterit dhe kshtu ka lindur Apple 9omputer 9ompan # e 'ila rrnjsisht e ka ndr shuar industrin kompjuteristike. )hitjet e kompjuterve Apple arrin n . milion dollar n vitin -=66. N vitin -=+7 pro!iti i saj ishte -J, milion dollar. N kuadr t kompanis Apple jan sh!r tzuar + kompjuter personal. Aplle 33 ka arritur sukses t madh. )h!aqja e 31M me kompjuter t vet paraqiti rrezik t madh pr ekzisten'n e Apple(it. N vitin -=+J duket se Apple arriti sukses me modelin e vet Ma'intosh dhe :azz me a!arizm t integruar me paketin so!tver.

N vitin -=+6 Apple udhhoqi revolu'ionin me kompjutert personale. N vitin -=,, ekipi i ri pro!essional# )'olle dhe )pindler hartuan strategjin e re t Apple(it me mime t lira. :ohn )'ulle drejtor kr esor i ksaj kompanie deklaroi se TAppleU punon m s miri kur t mbshtetet pr muriU. Kjo sht nj e vrtet pr historikun e Apple(it. )'olle vitin -==, e quajti vitin m t vshtir n jetn e ksaj kompanie. Apple zvogloi pjesmarrjen n treg# kishte shpenzime t larta t a!arizmit# !luktua'ion t prhershm t menaxherve. Morali i ult i puns krijoi vizionin e paperspektivs t Apple(it n t ardhmen. )trategjin e re e krijuan )'ulle dhe udhheqsi i ri numr d Mi'hael )pindler. Kta i kushtuan kujdes zhvillimit t teknologjis s re. Apple nga kompania Pepsi 9o i mori prvojat e marketingut. Mi'hael )pindler# udhheqs gjerman# i 'ili udhheqte opera'ionet e suksesshme n 4vrop e mori shitjen# marketingun# prodhimin dhe komunikimin e korporats. Ai kishte !ituar prvoja t mdha n kompanin )iemens# 3ntel dhe ;igital 4quipment# para se t !illoj punn n kompanin Apple n 4vrop. )trategjia e re e )'ulle (it dhe e )pindler(it bazohet n mimet e lira# q kishte pr qllim kthimin e blersve t mparshm 5individt# shkollat# ndrmarrjet e vogla etj8. Ata aplikuan lloje t prodhimeve t reja# laptop dhe Notebook kompjutert. 3 shq rtuan edhe mundsit pr aranzhmane kooperative me kompanit )on dhe @oshiba. Ndan mjete pr zhvillim t sistemeve t reja operative dhe programe aplikative. N strategjin e Apple(it u paraqit dilema se a duhet t prodhoj kjo kompani pr konsum t gjer apo sipas destinimit dhe porosive t ndrmarrjeve. ; armiqt m t mdhenj n botn kompjuteristike 31M dhe Apple 9omputer n vitin -==- vendosn t bashkojn !or'at n vend se t lu!tojn si kundrshtar# vendosn ta shpallin paqn pr t shkmb er teknologjit dhe t krijojn t ardhmen e industris kompjuteristike. )i rezultat i kombinimit t 31M dhe Apple sht vija e prbashkt prodhuese dhe zhvillimi i ri i gjeneratave t DardBerit dhe )o!tBerit# me kapa'itete t larta. Apple prmes shrbimeve t veta ka shitur nj million kompjuter pr nevojat e shkollave.

XEROS 2ORPORATIONJ SHBA Qerox e ka aplikuar e para makinn e !otokopjimit n vitin -=J=. ;eri n vitin -=6= Qerox nuk ka pasur !are konkurren' n treg. N vitin -=6, ndrmarrjet japoneze kan dal n treg me makina m t mira dhe m t lira se Qerox(i. Qerox n vend q tFu prgjigjet kushteve t tregut ai kon'etrohet n pjesn e tregut me pro!it t knaqshm dhe t lart. Qerox# deri n vitin -=6=# nuk e kuptoi seriozisht rrezikun nga konkurren'a japoneze. Konkurrentt japonez !illuan t prodhojn makinat m kaulitative me shpenzime shum t ulta. Qerox me ndihmn e njsis s vet japoneze 50uji Qerox8 !illoi t prgjigjet ashpr duke br riorganizimin dhe integrimin si dhe ngritjen e kontrollit t 'ilsis s prodhimeve. Qerox n vitin -=+J ka realizuar shitjen prej m se -/ miliard dollarsh# prej saj m se J/G n tregun e jashtm. Pjesmarrja e pasuris n botn e jashtme ishte J/G. GIFFETTE 2OMPANHJ SHBA &illette 9ompan prodhon dhe shet lloje t ndr shme t prodhimeve. )hitoret e ksaj kompanie shesin lloje t ndr shme t aparateve t rrojs# zhileta# pasta pr rroj# shampone pr !lok etj. N vitin -=++ kjo kompani riorganizohet. @hemelohet njsia North Atlanti'# q prodhon zhileta dhe aparate t rrojs dhe ndrmarrja pr prodhimin e produkteve t higjiens personale dhe prodhime t letrs n Amerikn Heriore dhe n 4vrop. 0ormohen edhe njsi t tjera jasht 4vrops si psh.1rauni me prodhimin e aparateve t vogla. &illette n vitin -=+J realizoi shitjen a!r * miliard dollar ku m se 7JG e shitjes u realizua n botn e jashtme# ndrsa pjesmarrja e kapitalit n botn e jashtme ishte -,G. &illette n vitin -==, aplikon tipin e ri t zhiletave )ensor dhe aparet t rrojs me zhvillimin e t 'ilave harxhon m se /,,.,,, dollar dhe -,,.,,, dollar n reklam.

Pritet q pro!iti nga zhiletat dhe aparatet e rojs )ensor t realizohet mbi J,, milion dollar. &illette sht balla!aquar me konkurren'n e tregut t disa !irmave t mdha botrore si jan Pro'ter and &amble dhe :ohnson and :ohnson. AMERI2AN AIRFANESJ SHBA Ameri'an Airlines e kishte qarkullimin m t madh t udhtarve dhe rrjetin m t mir n vitin -=++. Ka plani!ikuar t blej !lotn e madhe M';onell(;auglas t avioa'ionit si dhe s non t ndaj me ;elta Airliness sistemin e vet shum t sukseshm t rezervimeve T)A1%4U 5)emi Automated 1usiness %esear'h 4nvironment8. Kr etari i ksaj kompanie sht %obert 2.9randall. K biznesmen shum i suksesshm e zhvillon strategjin e rritjes nga brenda. N strategjin e zhvillimit t ksaj kompanie sht br lshim q nuk sht bler TPan Amove %uteU pr 2indjet e 2argt t 'iln e ka bler Inited Airlines. Ameri'an Airlines me shpejtsi t madhe deprton n tregun evropian n q tetet si jan? Parisi# 2ioni# 2ondra# Man'hesteri# 1ruxelli dhe )toskolmi. Pritet q rritja e tregut n 4vrop# Amerikn 2atine e vemas n Azi t jet shum m e madhe. )trategjia e ksaj kompanie sht e orientuar edhe n zhvillimin e saj n botn e jashtme# duke i prkrahur ndr shimet nga brenda. Ameri'an Airlines s non ta blej sistemin ;elta Airlines. K sistem i rezervimit sht aq i rndsishm sa q kr etari 9randall n nj !jalim t vetin kishte thn ? TNse qeveria na det ron q t heqim dor nga dika# mund t na lind dilema se ka t shesim? )A1%4 ose kompaninU. :o vetm q !lota e avia'ionit do t jet e modernizuar por !irma do t aplikoj edhe sistemin kompjuteristik pr gjetjen e sendeve t humbura dhe zvoglimin e arritjeve me vones. M. DONAFDPSJ SHBA %a Kro' i pari e hapi restorantin M';onaldFs n vitin -=JJ. ka o!ruar men t ku!izuar me 'ilsi t lart# me mime t ars eshme# me shrbime t shpejta dhe me pastrti t nivelit t lart.

%rjeti i kt re restoranteve sht zhvilluar n t gjitha shtetet amerikane. ;eri n vitin -=+. n Amerik kishte m se 7,,, restorante t ktij lloji. N vitin -=76 M';onaldFs hapi n Kanad restorantin e vet t par. ;eri n vitin -=+J pjesmarrja e shitjes jasht shtetit ishte m se nj e pesta e t gjitha t ardhurave t ksaj kompanie. M se =,G e japonezve n @okio ushqehen me hamburger n M';onaldFs. N 4vrop M';onaldFs edhe m tutje ka nj prqindje t vogl t shitjes n restorante# por i takon nj prqindje e madhe e tipit t tregut 0ast 0ood. N Mosk njerzit presin n rend pr hamburger. N restorantet e M';onaldFs(it n Mosk ushqehen /6,, vet n dit. )tili i ushqimit amerikan sht duke u rritur m shpejt n botn e jashtme sesa n Amerik. $do dit m se -+ milion njerz nga *, shtete ushqehen n restorantet e M';onaldFsit. Nga artikujt ushqimor t kt re restoranteve m t njohura jan hamburgeri dhe pom!riti. M';onaldFs sot o!ron edhe mish pule# sallat etj. Kohve t !undit o!rohen edhe pi'a 5pizza8. M' ;onaldFs ishte njri ndr restorantet e para q i ka prshndetur !amiljet me !mij. N lokalet e shum restoranteve jan vendosur lojrat pr !mij. Pronart dhe menaxhert jan t det ruar t ndjekin msimet n universitetin pr hamburger# n a!rsi t 9hi'ago(s pr t msuar se si udhhiqet dhe mbahet restoranti M';onaldFs. N hapjen e nj restoranti n @okio kan marr pjes aq shum njerz sa q sht dashur q poli'ia ta mb ll rrugn automobilistike. N :aponi ku hamburgeri shitet si ushqim i leht dhe i shpejt# M';onaldFs zhvillon gara me mbltoret dhe !ast sushi restorantet 5sushi(ushqim i pre!erushm japonez nga orizi# perimet# peshqit e !reskt etj8. N restorantet evropiane dhe t Ameriks jugore udhhiqen vet kompanit ose punojn n baz t !ranshizs. N 2indjen e 2argt shum restorante t M';onaldsit# jan !ormuar me investime t prbashkta me ndrmarrsit lokal q posedojn J,G e m tepr t vlers s kapitalit t restorantit. restorantet

4dhe prkundr suksesit M';onald(s kohn e !undit ndeshet me konkurrent t mdhenj si 1urger King# Aend Fs# Kentu'k 0ried 'hi'ken edhe me Pizza Dut. @ani !ast !ood i 'ili mund t nxehet n en t vogla shitet n vetshrbime# n d qane t vogla etj. M';onaldFs deri m tani ka realizuar biznes t suksesshm me pro!it t madh nga aktiviteti ndrkombtar. Majkll Kvinlen drejtor i prgjithshm i M';onaldFs(it nuk ka lindur me lug t art n goj. Kvinleni sht rritur n 9hi'ago n !amilje t klass mesatare# kshtu q ka !illuar t punoj prej moshs /, vjeare. Para se t !illoj t punoj n M';onaldFs prej vitit -=7. ka punuar si korier dhe sho!er i kamionit t 9o'a(9ols n 9hi'ago. Kvinlen ka punuar pr rrjetin e shitjes s hamburgerve me gj smn e orarit t puns# derisa nuk e ka marr diplomn e M1A n Iniversitetin 2o ol# pastaj sht punsuar me orar t plot si re!erent i blerjes e m von ka punuar gati n t gjith sektort e kompanis. BANKAMERI2A 2ORPORATIONJ SHBA ;ikur kjo bank ishte m e madhja n Amerik# ndrsa sot bn pjes n grupin e .,, kompanive m t mdha. N vitet e +,(ta kjo ishte banka m pro!itabile n Amerik. N vitin -=+, kishte t punsuar m se +6.,,, puntor dhe kishte mbi /,,, !iliala n -,, shtete. N periudhn prej J vitesh huat e saj vlenin mbi * miliard dollar. N vitin -=+7 )amuel Arma'ost deklaronte se situate sht nn kontroll# mimet e aksioneve kishin rn dukshm n kt vit. Nsht shitur ndrtesa n )an 0ran'isko# pritet t shitet 9harles )'hBab and 9o# !ilialet broker t 1ank Ameri'a n vitin -=+6. 1anka e ka zgjeruar a!arizmin hipotekar n vitin -=6= dhe -=+,# duke pritur se normat e kamats do t zvoglohen# por ato n t vrtet u rritn para vitit -=+,. %ritja e konkurren's ishte rezultat i dallimeve t vogla n mes t mimeve. Mose!ikasiteti i disa organizatave e solli kt bank n situat t vshtir. Konkurren'a nuk erdhi vetm nga bankat tjera por edhe nga ndrmarrjet. &eneral Motors(i sht br njri ndr huazuesit m t mdhenj t blersve. 0irmat q kan deponuar n a!arizmin !inan'iar jan?

)ears# 0ord Motor 9ompan # National )teel# &eneral 4le'tri'# Ameri'an 4xpress etj. 1an'Ameri'a u ka dhn hua edhe shteteve m pak t zhvilluara# mirpo disa prej kt re huave nuk kan qen t inkasuara. N vitin -=+7 Arma'ostin e zvendson A.A.9lausenom. 5ORD MOTOR 2OJ SHBA 0ord Motor 9o e themeloi Denr 0ord n vitin -=,. n ;etroit# )D1A. Kjo kompani deri n vitin -=JJ ishte ndrmarrje !amiljare# ndrsa n vitin -=J7 nj pjes e madhe e aksioneve ishte n pronsi t aksionarve t tjer. 0abrikat e 0ordit prodhojn a!rsisht / milion automobile n vit. Kjo !abrik prve automobilave prodhon edhe traktor dhe aeroplan. 0ord n vitin -=+7 me !itimin e vet prej ... miliard dollar e ka tejkaluar konkurrentin e vet &eneral Mottors. Pjesmarrja e 0ordit n treg sht rreth /,G. Kr etarin e 0ordit# ;onald 4.Petersen e pengon vetknaqsia. Kompania e tij duhet t punoj shum q t ruaj prestigjin si prodhues i automobilave shum kualitativ# aerodinamik dhe modern. Kompania 0ord nn udhheqjen e mhershme nga Denr 0ord Tishte shum e 'entralizuarU. Petersen plani!ikon q 0ordin ta ngrit n ndrmarrje t integruar globale. @ash n vend se t zhvillohet puna m e madhe n ;etroit# aktiviteti sht 'entralizuar n qendra t ndr shme teknike npr tr botn. )ipas planit automobile dhe pjest e tij zhvillohen n qendrat pro!esionale botrore. Kompania kursen para t shumta# sepse i eliminon aktivitetet e njjta q zhvillohen n shum vende dhe me kt zvoglohen shpenzimet pajisjeve. Pjesa evropiane e 0ordit sht e vendosur n Angli# ku sht themeluar qendra e plat!orms pr model t ri# i 'ili do ta zvendsoj )ierra(evropiane# tempon dhe @opazin amerikan. Ndrsa koht e !undit bumin m t madh e bri me modelet 0iesta# 0okus dhe Mondeo. e prgatitjes s

0ordi kto modele t ri do ti shes n 4vrop si dhe n Amerik. ;o t jet qendr e zhvillimit t plat!orms pr automobila# t 'ilt do ta zvendsojn 4s'ort(in. Plani!ikohen edhe qendra t tjera t zhvillimit pr prodhimin e pjesve kr esore si jan mekanizmat bartse dhe motort. Ndrsa !ormsimi i brendshm dhe i jashtm i automobilit bhet n kompanit e regjioneve t ndr shme. Kompania 0ord m se ..G t prodhimeve t veta i shet n tregun jasht Ameriks. Ajo merr pjes me /JG n pronsin e Mazds dhe t :aguarit. Mazda prodhon automobile pr 0ordin# ndrsa 0ordi prodhon kamiont e Mazds# kshtu q edhe njra edhe tjetra jan pronare t nj pjese t Kia Motors t Kores# e 'ila prodhon T0ord0iestaU. 0ordi dhe HolksBageni e kan !irmn e prbashkt n Amerikn 2atine# e 'ila eksporton automobila n )D1A.

PEPSI 2OJ SHBA Pepsi 9o sht kompani pr prodhimin e pijeve joalkoolike !reskuese. %oxher 4nriko sht kr etar i kompanis. Ai sht njeri i marketingut dhe veteran i Hietnamit. Hlera e aksioneve t Pepsi9o(s sht *7.J miliard dollar q sht -.7 her m e madhe se t ardhurat e prgjithshme t 'ilat jan .,.* miliard dollar. Hlera e aksioneve t 4nrikos n kompani sht m se -= milion dollar. Ai e ka zvendsuar kr etarin e mparshm Hejn Kalovej# i 'ili sht trhequr pr shkak t smundjes. TPepsi9oU mbi +,G t t ardhurave t veta i !iton n tregun e brendshm# punson *+,.,,, njerz. Me numrin e puntorve sht e treat n bot. &ati /, vjet TPepsi9oU ka qndruar m mir se T9o'a(9olaU. &jat viteve t +,(ta ka punuar shum mir# ka pasur marketinggun e mir. TPepsi9oU nn udhheqjen e ;onald Kendalit dhe Kalovejit ka ndrtuar restorante dhe sna'k(bare pr shitjen e ipsit# pulave t pjekura dhe pi'ave# t 'ilat me vjet kan pasur rritje t madhe t t ardhurave dhe vlerave t aksionit. Pepsi9o n -, tregjet m t mdha ka kt pjesmarrje? n )D1A .-G# n Meksik /-G# n :aponi JG# n 1razil -,G# n 4vropn 2indore dhe Pndrore /-G#

n &jermani JG# n Kanad .*G# n 2indjen e A!rt .+G# n Kin -,G#n 1ritanin e Madhe -/G. TPepsi9oU pr nj koh t gjat sht kompani e madhe. 1esohet se do t jet edhe m tutje# edhe pse n koh t !undit ka br poteza t gabuar# mirpo 4nriko nuk ka qen !ajtor. @ani do gj sht n duart e tij. 2O2A 2OFA 2OMPANHJ SHBA 9o'a(9ola me seli n Atlant# shteti i &jorgjis# ka t ardhura t prgjithshme -+ miliard dollar nga tri veprimtarit kr esore? pijet joalkoolike# ushqimi dhe zbavitja. N kr e t ...,,, puntorve t kompanis gjendet %obert 9.&oizueta# inxhinier i kimis# i 'ili me !amilje ka ikur nga Kuba n Majami# menjher pasi Kastro erdhi n pushtet n vitin -=J=. 0amilja e 'ila kishte qen pronare e !abriks s sheqerit i kishte humbur t gjitha. Pak a shum# t vetmen gj q e kishte &oizueta kur ishte vendosur n Amerik ishte puna n kompanin 9o'a(9ola. Pesdhjetennt vjeari &oizueta sht n kompani m shum se tri de'enie# kompanin e udhheq q nga vitit -=+-. N vitin -=+= ka arritur ta rris pjesmarrjen e aksioneve prej /-G n ./G. 0ormula e tij themelore sht t zvoglohen pagesat e dividendit n t gatshme prej 7,G# sa ka qen n vitin -=+- n *-G. Mjetet e kurs era jan prdorur pr blerjen e pozi'ioneve aksionare t kompanive t pavarura# t 'ilat jan marr me prgatitjen e prodhimit. N nj moment 9o'a 9ola kishte para t gatshme n shum prej /.6 miliard dollar prej t 'ilave -.- miliard dollar i ka !ituar n vitin -==, kur *=G t pronsis mbi 9olumbia Pi'tures 4ntertainment ia ka shitur kompanis )on . 9o'a(9ola ka arritur pozi'ion dhe 'ilsi t lart n bot. Parashihet q prej !illimit t vitit -==, t jet !uqi udhheqse e pijeve joalkoolike n do shtet. 3nsistohet n prmirsimin e kualitetit si dhe n rritjen e pjesmarrjes n treg# n ato shtete n t 'ilat sht duke u zhvilluar# si dhe n rritjen e pjesmarrjes n treg# n ato shtete n t 'ilat sht duke u zhvilluar tregu# q prodhimet t zn pozi'ion udhheqs n tregjet kujan prezente e vemas n )D1A. Parashikon ta pr!or'oj pozitn n lmin e paketimit t mallit konsumues# t o!roj shrbime konsumuese# ta zhvilloj sistemin e !ranshizs.

Pllimi i 9o'a(9ols sht t jet !itues n arenn botrore. Kjo krkon trimri dhe prgjegjsi n kohn e pasiguris dhe t ndr shimeve t shpejta. 9o'a(9ola s non q aksionarve tFua paguaj gjithnj dividendin m t madh# ta rris !itimin vjetor pr aksione dhe tFi rris t ardhurat nga pasuria. )i kompani e vrtet multina'ionale# me struktur multikadrovike n aspektin kulturor dhe na'ional# kultivon kon'eptin e !amiljes ndrkombtare q sht pjes e tradits s saj. @ gjith puntort kan t njejtat mundsi t prparojn dhe ta zhvillojn karriern. Aksionet e 9o'a(9ols jan gjithnj n rritje krahas dominimit t saj n tregjet e jashtme. Hlera e t re sht -/*#= miliard dollar q sht 7.= her m e madhe se t ardhurat e prgjithshme. Hetm aksionet e kr etarit t kompanis 9o'a(9ola# %oberto &oizuetes vlejn +** milion dollar. 9o'a(9ola ka deponuar n marketing dhe n paisjen e tregtarve t vegjl me !rigori!er pr shitje me paki'. Kr etari i 9o'a(9ols pr )D1A sht ;ag Ajvester# i 'ili sht njkohsiht personi i d t n 9o'a(9ola. Pjesmarrja e 9o'a(9ols n -, tregjet m t mdha botrore duket kshtu? n )D1A */G# n Meksik 7-G# japoni .*G# n 1razil .-G# n 4vropn 2indore dhe Pndrore *,G# n &jermani J7G# N Kanad .6G# n 2indjen e A!rt /.G# n Kin /,G# n 1ritanin e Madhe ./G. 9o'a(9ola nuk e aplikon rrota'ionin e shpejt t menaxhmentit. HONDA3'om+$n% $(tomo,%l%&t%'e ng$ J$+on%$ Donda ka nj pjesmarrje relativisht t vogl n tregun e 3ndustris automobilistike t :aponis. Ajo n japoni z vendin e katrt# pas Mitsubishit. N vitin -=6, kur u sh!aq kriza dhe shtrejntimi i benzis Donda n tregun amerikan deprtoi me automobilat me harxhim t vogl t benzins. Ajo ndrtoi repartin e automobilave n )D1A. N vitin -=+. nga kjo !abrik u prodhuan automobilat e par# kshtu q Donda n vitin -=+J me shitjen e automobilave t vet tejkaloi shitjen e Nissanit dhe @o ots dhe arriti n vendin e katrt n listn e prodhuesve t automobilave n )D1A.

%eparti n Marisville nuk sht aspak m i automatizuar sesa !abrikat e tjera t Ameriks# por ai punon ndr she nga ato. N vitin -=+J Donda realizoi shitjen mbi /7 miliard dollar me mse 7.G t shitjes n botn e jashtme. Pjesmarrja e saj n botn e jashtme ishte .7G# ndrsa pjesmarrja n pronsi n botn e jashtme ishte 7.=G. Donda suksesin e vet e lidh me meritn e puntorve q punojn me vullnet pr kompanin. T<rtakia e barabartU bn t mundshme q puntort t ken interes n kompani. N !illim puntort u be!asuan kur she!at e t re i p esnin pr kshilla. Puntort jan t lumtur q punojn n Donda edhe pse !itojn /,G m pak sesa puntort e industris automobilistike t )D1A(ve. Donda ka arritur t shes t gjitha produktet dhe t !itoj pro!it pr do automobil. Donda plani!ikon t d !ishoj kapa'itetet e veta n )D1A dhe t prodhoj automobile luksoz# duke i shitur me emr tjetr(A'ura( dhe me ndrmjetsimin e distributorve t tjer. N tregun amerikan Donda e zhvilloi modelin e Tstilit evropianU i 'ili sht trheqs pr ekspertt e rinj. :aponia deri n vitin -==/ e ka prvetsuar m se .,G tregun amerikan t automobilave# prej ksaj -+G prmes eksportit dhe -.G prmes prodhimit n )D1A. Donda ka vizionin e qart t zhvillimit. At e kishte !ormuluar n vitin -=J* inxhinieri me emrin Donda. N muret e do !abrike t Donds shkruan ? TPllimi n sht q tregun ta paisim me prodhime t kualitetit t lart dhe me mime q jan t pranueshme pr blersit nga tr botaU. Kr etari ekzekutiv i Donds# )kot Hitlok e de!inon mn rn dhe jep shpjegime teknike se si knaqen blersit. Krkohet prodhimi i kualitetit t lart me mime t volitshme. SIEMENSJ GJERMANI

)iemens sht kompani gjermane me prvoj m se -*, vjeare. Merret me? veprimtari energjetike# automatizim# energji nukleare# rrjeta spe'iale tele!onike# makina llogaritse# sisteme t telekomunika'ionit# sisteme t sigurimit# pajisje medi'inale# paisje elektrike# prodhime industriale automobilistike etj. N t ardhmen kjo kompani parasheh q t punsoj m se .7J.,,, puntor. ;rejtori i ksaj kompanie Karl Deinz Kaske me rrog vjetore =.,.,,, dollar# angazhohet q kt kompani ta zhvilloj n nj korporat agresive multina'ionale me qllim q ta prballoj konkurren'n e kompanive t ngjashme botrore si jan? Ameri'an @elephone and @elegraph 9ompan nga )D1A dhe &eneral 4le'tri'. Kompania )iemens pr hulumtime shken'ore zhvillimore ka harxhuar m shum se konkurrentt e saj megjithat# ajo ka pro!it m t vogl sesa konkurrentt e saj. N vitin -=++ ka !illuar riorganizimi i saj. Nga skema e organizimit t ksaj kompanie jan eliminuar d nivele t udhheqjes 5t menaxherve8. Nj vit m von 6 pjes t saj t veanta jan zgjeruar n -J njsi organizative me shitje t vet dhe me kuadro t marketingut. )iemens i kushton kujdes t madh rritjes s pjesmarrjes n tregun evropian# amerikan dhe japonez. M -+6= )iemens ka patentuar hekurudhn e par elektrike# ndrsa m -=66 sht psin e par laserik me pre!eren' t lart etj.

<NIFEVER 2OMPANHJ BRITANI T MADHE Inilever sht korporat multina'ionale q i ka mbi J,, kompani n +, shtete. Heprimtaria m e madhe e ksaj kompanie sht nga lmi i prodhimtaris s mallrave konsumuese si jan? ushqimi# produktet e konsumit personal# detergjentet etj. Njra nga !ilialat e Inilever n Amerik# 2ever 1rothers# e 'ila ka qen kompetente t prodhoj produktet pr nevojat shtpiake# produktet ushqimore# personale etj# ka pasur liri t madhe n marrjen e vendimeve.

Kah !undi i viteve t +,(ta 2ever prodhoi kr esisht produkte pr larje dhe sapuna# t 'ilat n treg i ka plasuar me emrat? Aisk# )ur!# )nuggle# ;ove dhe 2i!ebo . )nuggle psh. n vitin -=+= ka mbuluar tregun amerikan me m shum se /,G. Heprimtaria e )D1A pr!shin ? 2ever 1rothers# 9hesebrought(PoundFs# 4lizabeth Arden# 9alvin Klain 9osmeti's# @omas 2ipton 5ajra# ushqim t that dhe ushqime t tjera8# Han ;en 1ergh 5ushqimin8. KOMPANIA OFIVETTIJ ITAFI <livetti kishte reputa'ion t madh si prodhues i makinave t shkrimit. ;uke prvetsuar teknologjin e re ajo bhet prodhuese e paisjeve pr z ra dhe sistemeve t rrjetit shrb es. <livetti sht njra ndr kompanit m t vjetra italiane# q sh nga viti -=,,. ;eri n vitin -=7, kompania ishte e njohur pr zhvillimin dinamik progresiv dhe pr rezultate t mira !inan'iare. N periudhn n mes t viteve -=7, dhe -=6, kjo kompani ka stagnuar n zhvillim. N vitin -=6+ 9arlo ;e 1enedetti mori udhheqjen e ksaj kompanie. N at koh u shnuan rezultate t dukshme. Mirpo# m von !irma prsri hasi n probleme# kur edhe pasoi rritjen e ngadalshme. 9amillo <livetti ka !ormuar !irmn n vitin -=,+. Ai ishte i angazhuar n aktivitetet shoqrore. Adriano <liveti djali i 9amillo <livettit# orientoi !irmn kah shoqria e re# duke e komponuar n strukturat e reja shoqrore. Idhheqja e tij kordinohet me ide inventive. Ai ishte ini'iator dhe kreator pr zvoglimin e numrit t orve t puns# dhe pr zvoglimin e rndsis s titujve organizativ. Idhheqja e tij sht bazuar n parime shoqrore. Puntort ishin shum t lidhur me kompanin. N vitin -=7,# kur vdiq Adriano <livetti# kompania mbeti pa nj udhheqs t !ort. N vitin -=6+ 9arlo de 1enedetti# !illoi epokn e re t ksaj kompanie. Ai bri shum ndr shime q ishin t lidhura me iden e themeluesit. P.sh. ai vuri kohn !leksibile t puns n shkall t lart t vendosjes s lir t puntorve dhe nxiti !r mn ndrmarrsve t puntorve. Kah !undi i vitit -=+, dhe !illimi i vitit -==,# n kompanin <livetti u bn ndr shime radikale organizative? u zvoglua numri i

puntorve# largimet nga puna u bn n marrveshje me sindikatn. Kshtu vitet e =,( ta do t jen grishjet kr esore pr <livettin. DAE:OO3KOMPANI KOREANE ;aeBoo sht themeluar n vitin -=76. Kr etari i saj sht Aoo(9hoong kim. Pas suksesit q arriti n eksportin e tekstilit# kompania !illoi t merret edhe me tregtin e automobilave# makinave elektronike# me ndrtimtari# transport# kompjuter# me shrbimet tele!onike e !inan'iare. Kjo kompani sipas madhsis sht e katrta n Kore. ;aeBoo s bashku me &eneral Motors(in prodhon automobilat 2e Mans. 0uqia puntore e kompanis ;aeBoo kr esisht sht e re dhe e arsimuar. Menaxhert me !unksionart e ksaj kompanie nuk jan t lidhur !amiljarisht. ;aeBoo punson m se =-.,,, puntor. N vitin -==- kompania deponon n 4vrop investime t prbashkta me kompanit pr distribuim n 0ran' etj. 3nvestimet e prbashkta me &eneral Motor(sin jan treguar t suksesshme. )a i takon prodhimit t automobilve kjo kompani# n vitin /,,7# shit dhe aksionet e ksaj kompanie i bleu 9hevrolett# q don t thot se 9hevroletti qndron pas ktij gjiganti automibilstik Korean.

DISA NGA FA<RATT E GMIMIT NOBEF NGA SHKEN2AT EKONOMIKE DHE KONTRIB<TI I THRE N ZHVIFFIMIN E EKONOMIS BASHKKOHORE

AF5RED BERNERD NOBEF KAl-red Bern#$rd No,elJ 6@8836@A>L Kimisti suedez Al!red Nobel# ishte bir i nj pronari t !abriks s minave. Ka punuar n prsosjen e eksplozivit.

Pas prpjekjeve t para t mossuksesshme n przierjen e nitrogli'erins dhe barutit# rastsisht n vitin -+76 e zbuloi se e met kr esore e nitrogli'erins ishte ndieshmria e saj e madhe. 4ksplozivin e !ituar e quajti dinamit. N vitin -=6J i pari e prodhon t ashtuquajturn xhelatina e ngjeshur# kurse n vitin -++7 barutin pa t m balistik. Me pasurin e vet t !ituar me prodhimin e dinamitit e ka !ormuar !ondin pr shprblim t veprave m t njohura shken'ore botrore. $mimi Nobel# q nga viti -=,- ndahet do vit 5prjashtim bjn vitet e lu!ts -=*,(*/8 n ditn e prvjetorit t vdekjes s Nobelit m -,.-/. )hprblimet ndahen pr zbulime n !izik# kimi# medi'in ose !iziologji# pr letrsi# pr sukseset rreth zgjerimit t paqs dhe vllazrimit n mes t popujve. )huma e shprblimit sht e barabart pr t gjith kategorit# por nuk sht e njejt pr do vit# ajo varet nga shuma e mjeteve t !ondit 5pr vitin -==7 ishte 6.7 milion kruna suedeze( ose -.,= milion M8 pr nj lmi. )hprblimi mund t ndahet n mes t !ituesve# por m s shumti mund t ket . t shprbl er nga nj lmi. )hprblimi mund t mos ndahet# nse komisioni vlerson se nuk ka vepra t merituara# mirpo duhet t ndahet s paku nj her brenda pes vitesh. Pr shken'at ekonomike mimi Nobel sht vendosur t ndahet n vitin -=7+ me propozimin e 1anks Pndrore t )uediz 5)veriges %iksbank8 me rastin e !estimit t .,, vjetorit t saj# ndrsa ndarja e ktij shprblimi ka !illuar n vitin -=7=. ;eri m tani k shprblim u sht dhn disa ekonomistve botror pr kontributin e t re n zhvillimin e teorive dhe disiplinave ekonomike.

D%&$ ng$ l$(r$t!t e Om%m%t no,el ng$ &#'en.$t e'onom%'e d#e 'ontr%,(t% % tyre n! )#/%ll%m%n e e'onom%&! ,$&#'!'o#ore K shprblim u sht ndar ekonomistve t )D1A# t )hteteve )kandinave# t 1ashkimit )ovjetik# 0ran's dhe Anglis. N periudhn prej vitit -=7=(-==7 shprblimin e kan marr kta individ? -=7= %agner 0ris'h 5Norvegji8# :an @inbergen 5Doland8 -=6, Paul )amuelson 5)D1A8

-=6- )imon Kuznets 5)D1A8 -=6/ Kenneth ArroB 5)D1A8# :ohn Di'ks 51ritania e Madhe8 -=6. Aassil 2eontie! 5)D1A8 -=6* 0riedri'h von Da ek 51ritania e Madhe8# &unnar M rdal 5)uedi8 -=6J 2eonid Kantorovi'h 51ashkimi )ovjetik8# @jalling 9.Koopmans 5)D1A8 -=67 Milton 0riedman 5)D1A8 -=66 :ames Meade 51ritania e Madhe8# 1ertil <hlin 5)uedi8 -=6+ Derbert )imon 5)D1A8 -=6= A.Arthur 2eBis 5)D1A8# @heodore )'hutz 5)D1A8 -=+, 2aren'e Klein 5)D1A8 -=+- :ames @obin 5)D1A8 -=+/ &eorge )tigler 5)D1A8 -=+. &erard ;ebreu 5)D1A8 -=+* %i'hard )tone 51ritania e Madhe8 -=+J 0ran'o Modigliani 5)D1A8 -=+7 :ames M.1u'hanan 5)D1A8 -=+6 %obert M.)olo 5)D1A8 -=++ Mauri'e Allais 50ran'8 -=+= @r gve Daavelmo 5Norvegji8 -==, Darr Markovitz Merton Miller # Ailliam )harpe 5)D1A8 -==- %onald 9oase 51ritania e Madhe8 -==/ &ar )tanle 1e'ker 5)D1A8 -==. %obert 0ogel 5)D1A8# ;ouglas North 5)D1A8 -==* :.9.Darsan i # :.0.Nash 5)D1A8# %.)elten 5&jermani8 -==J %obert 2u'as# :r. 5)D1A8 -==7 H.Ailliam 5)D1A8# :ames Mirrlees 51ritania e Madhe8 N! /%"%m do t! +re)ento"m! d%&$ ng$ no,el%&t!t3m$n$*#er!t m! t! d$ll($r t! &#'en.$/e e'onom%'e

RAGNAR 5RISH KR$gner Anton K%tt%l 5r%&.#J 6@A=36A?8L

4konomisti norvegjez %agnar 0ris'h prej vitit -=/J(-=7J ishte pro!esor i ekonomis n Iniversitetin e <slos. Prej vitit -=.-(-=7J ishte drejtor i 3nstitutit 4konomik n <slo. 3shte Kshilltar i Partis 2aburiste norvegjeze. Ka adaptuar planin qndror t industris n baz t aplikimit t ideve ekonometrike. 3det e tij nga politika !iskale jan t ngjashme me ato t Ke nesit. %agnar 0is'h pr her t par e prdori termin ekonometri n veprn T)ur un probleme de lFe'onomie pureU n vitin -=/7. Mendohet se termi ekonometri ka lindur n analogji me termin biometri q sht aplikuar kah !undi i shekullit Q3Q pr tFi treguar metodat shken'ore# q n biologji aplikohen si instrumente matematikore( statistikore.

Me kt ai vuri themelet e ekonometris# duke zhvilluar aktivitete pioneer n !ushn e aplikimit t matematiks n teorin e ekonomis. Kujdes t veant u ka kushtuar studimeve t programimit ekonomik matematikor# t !ormuluara n shken'n mbi ekonometrin si !ush e re e dituris. %ezultatet e hulumtimeve t tij ekonometrike jan sh!r tzuar n politikn ekonomike t shteteve dhe n politikn a!ariste t kon'er( neve private# sidomos n kushtet e krizave t mdha ekonomike. Metodat dhe modelet e tij t zhvillimit ekonomik dhe prin'ipet e bazuara n kto metoda# vemas n nilan'et na'ionale kan gjetur aplikim t gjer n dokumentet e organeve statistikore t Norvegjis dhe shteteve t tjera t Perndimit. %agnar 0ris'h s bashku me 3rving 0isherin n vitin -=., themeluan )hoqatn e 4konometristve 54'onometri' )o'iet 8 me karakter botror# n t 'iln u tubuan nj numr i madh ekspertsh# nga qarqet shken'ore botrore. Kjo shoqat ini'oi dhe themeloi n vitin -=.. revistn T4'onometri'aU e 'ila u ka trhequr vmendjen gjithnj e m shum shken'tarve dhe lexuesve t tjer. Pr kontributin e dhn shken'or n hartimin e metodave t analizs s !enomeneve ekonomike %agnar 0ris'hit n vitin -=7= iu nda shprblimi i par i Nobelit nga shken'at ekonomike bashkarisht me holandezin :an @imbergen.

Kontributi i %agnar 0is'hit sht i njohur n lmin e studimit t monopoleve dhe poliopoleve# n zhvillimin e teoris s dinamiks ekonomike# t analizs dhe teoris makroekonomike. N qarqet shken'ore mendohet se atij i takon merita pr termin makroanaliz 5ma'roanal sis8 n kuptimin e metods s analizs ekonomike# e 'ila variablet e ndonj sistemi ekonomik i zbrthen n njsi m t vogla t agregateve so'iale si jan? t ardhurat totale# investimet totale# konsumi total etj. Ai dha kontribut t dukshm n zhvillimin e teoris s krkess# duke aplikuar teorin n baz t aksiomave. Nga k mendimtar jan t pranuar edhe shum no'ione t tjera# de!ini'ione t veanta t no'ioneve t ndr shme# si psh. analiza statistikore# analiza dinamike etj# me t 'ilat sot shrbehet teoria moderne ekonomike. Ai vuri bazat logjike t sistemeve llogaritare na'ionale n lmin e plani!ikimit ekonomik dhe n aplikimin e vendosjes smodeleve t politiks ekonomike. 0ris'hi ka studiuar e'urit sistemore me ndihmn e matematiks. 2idhshmrit e kt re e'urive i tregon prmes shembullit ku ekzistojn tre lavjerrs t lidhur n varshmri n t 'ilin 1 sht i varur n A# kurse 9 sht i varur n 1. 2avjerrsi i par sht m i gjat dhe m i rnd# ndrsa lavjerrsi i !undit m i shkurtr dhe m i leht. Pr hulumtim sht marr vetm e'uria e lavjerrsit 1 me supozim se lavjerrsi A sht m i gjat dhe nuk lviz n periudhn e shikuar dhe lvizja e lavjerrsit m t shkurtr 9 nuk ka ndikim t dukshm n 1 kur jan dallimet e mdha n mes lavjerrsve n aspektin e gjatsis dhe madhsis s peshs. N t kundrtn# kur jan dallimet e vogla n mes t lavjerrsve nuk mundsohet !itimi i rezultateve t sakta me ndihmn e ksaj metode. Kjo analiz e kt re# sipas 0is'hit# sht treguar n kt mn r? x x

A 1

9 2 palvizje 2 lvizje

0ris'hi sht prpjekur q n mn r statistikore ta mat dobishmrin margjinale dh n kt mn r ta zhvilloj teorin e margjinalizmit nga lmi i dobishmris. Ktij mendimtari i takon edhe merita e veant pr !ormimin e modeleve t rritjes ekonomike si dhe pr analizn e problemeve rreth zgjidhjes s investimeve etj. %agner 0ris'h ka dhn kontribut t veant n zhvillimin e !unksionit t prodhimit# t 'ilin e shprehme ndihmn e simboleve n d mn ra

,I K L fH8, M. 8nI ose <I K L K H8, M. 8nI

ku xLsasin e prodhimit, ndrsa 8,,8<M8n jan sasit e faktorve t prodhimit N ekua'ionin e par sht shprehur varshmria !unksionale 5!8 e sasis s prodhimit Q prej sasis s !aktorve t prodhimit 5H-YHn8. N ekua'ionin e d t n ann e majt t barazimit sht shprehur sasia e prodhimit ndrsa n ann e djatht t barazimit sht paraqitur varshmria e prodhimit nga !aktort e prodhimit. %.0ris'h n mn r analitike e ka !ormuluar !unksionin e prodhimit# q duket kshtu? / /

QZ/*v# H/ O -,H O +H %aportet n mes t kuantitetit t prodhimit dhe kuantitetit t !aktorit shprehen me numra n !orm t tabels s prodhimit. Konstrukti i ksaj tabele sht? Fritja mesatare e peshs Hn funta anglezeI pr lop dhe sipas dits gjat ,DN ditve

V6 Q &$&%$ e m%&r%t +!r lo+! d#e &%+$& d%t!& Kn! -(nt$ $ngle)eL1

)asia e sans pr lop dhe sipas dits 5n !unta8 Z H/

-, !unta -J !unta /, !unta /J !unta

@ -(nt$ -.7- !unta -.=7 !unta /./6 !unta /.*- !unta

67 -(nt$ -.+- !unta /.-7 !unta /.*6 !unta /.7- !unta

6> -(nt$ -.=+ !unta /... !unta /.7* !unta /.6+ !unta

7B -(nt$ /.-. !unta /.J+ !unta /.6= !unta

0unksioni i prodhimit mund t paraqitet n gra!ik prmes lakores s prodhimit n sistemin koordinativ# psh. n sistemin d dimensional# n vijn vertikale mund t tregohet sasia e ushqimit t bagtis# ndrsa n pjesn horizontale t koordinats rritja e peshs s lops. /8 Punimet m t njohura t %agnar 0ris'hit jan ? ( ( Metodat e reja pr matjen e dobishmris margjinale 5NeB methods o! measuring margjinal utilit (-=./8# Analiza statistikore e ndikimit me ndihmn e plot t sistemit regresi 5)tatisti'al 'on!luen'e anal sis b means o! 'omplen'e regression s stem( -=.*8# ( ( Metoda multiplekse n programimin linear 5@he multipleks metod !or 2inear programming(-=JJ8 dhe @eoria e prodhimit 5@heor o! produ'tion(-=7J8.

JAN TINBERGEN KJ$n T%n,ergenJ 6AB8L :an @inbergen sht ekonometrist i dalluar holandez# i lindur n vitin -=,.. Pas studimit t !iziks n Iniversitetin 2eiden dhe pas doktorimit n problemet e ekonomis dhe !iziks# hulumtimet e tij shken'ore i orienton n lmin e 'iklit t biznesit 5n vitet -=/=(-=*J8 t prezentuara n 1 ron Pndrore Dolandeze t )tatistiks. N vitet -=*J(

-=JJ ishte drejtor i 4ntit pr plani!ikim. 3shte pro!esor i zhvillimit plani!ikues n Iniversitetin 4rasmus n %otterdam prej vitit -=JJ deri n vitin -=6. dhe pro!esor i kooperimit interna'ional n 2eiden prej vitit -=6. deri n -=6J. Dulumtimin e !aktorve t krizave ekonomike e ka br n baz t metods s korrela'ionit. N vitin -=7= s bashku me %agnar 0ris'hin e ka marr )hprblimin e Nobelit. .8 Katr vjet m von edhe vllai i tij e ka marr shprblimin Nobel pr biologji. Punimi i par i @inbergenit ishte nga 'iklet e biznesit# meqense kishte arritur nj prvoj n 1 ron Pndrore t Plani!ikimit t prodhimit. Ai krijoi sistemin e ekua'ioneve t ekuilibrit t prgjithshm ekonomik n rela'ione dinamike. Ka br modelimin e zhvillimit ekonomik# ka !ormuluar teorin e konvergjen's s sistemeve ekonomike kapitale dhe so'iale. Ktij mendimtari i jepet merita q Dolanda gjendet n vendin e par n aplikimin e metodave ekonometrike n sistemin e plani!ikimit shoqror. Kontributi i tij veohet kr esisht pr aplikimin e problemeve praktike. Nn ndikimin e @inbergenit hulumtimet ekonometrike jan orientuar n studimin e ndr shimeve n aktivitetet ekonomike. Analiza ekonomike e ekonomis si trsi sht br me ndihmn e t ashtuquajturave modele makroekonometrike. Me ndihmn e kt re modeleve jan treguar varshmrit e ndr shme t komponenteve t ekonomis na'ionale prmes ekua'ioneve simultane q shprehin raportet e disa madhsive matse ekonomike nga t 'ilat varet !unksioni i sistemit ekonomik. Metodat e tilla analitike ekonometrike me ndikimin e @inbergenit jan aplikuar n plani!ikimin ekonomik dhe politikn ekonomike t Dolands. 1azat ekonometrike pr!shijn pro'eset e optimizimit n kuadr t hulumtimeve opera'ionale. Nsht i njohur ekua'ioni i tij n kt !orm ? a,,x, O a,<x< L b, a<,x, O a<<x< L b< ku a--# a-/ dhe a// shprehin parametrat teknik# ndrsa x- dhe x/ variablet q n !ormn e amzs merr kt !orm? AQ Z 1

a-AZ a/xQZ x/

a-/

a// b1Z b/

0orma e modelit ka karakterin e trsis s ekua'ioneve strukturale# q se'ila e shpreh lidhshmrin e nj variable endogjene nga variablat e tjera dhe ekzogjene q e marrin !ormn !illestare strukturale t modelit# ndrsa parametrat e ktij modeli quhen parametra struktural. $donjra nga kto ekua'ione prmban numrin e konstatuar t t panjohurave dhe numrin e konstatuar t variableve dhe konstanteve t dhna. @ gjitha variablat endogjene nuk do t thot se medoemos duhet t paraqiten n do ekua'ion. Nse do variabl endogjene n do ekua'ion themi se sht n ndrvarshmri t plot. Ather asnjra nga variablat nuk mund t 'aktohet e pavarur nga t tjerat. Mund t ndodh q variablat endogjene t jen n mes veti plotsisht t pavarura dhe kshtu paraqiten vetm n nj rela'ion? a--x- Z bA//x/ Z b/ ose n !ormn e amzs? AQZ1 gjegjsisht ?

a--

a-/

xZ

b-

a/-

a//

x/

b/

Nga kjo shihet se amza A ka !ormn diagonale. $do ekua'ion i !orms strukturale sht autonom n at kuptim q donjri tregon plotsisht rela'ionet 5teknike# t sjelljes etj8# q ekzistojn brenda trsis spe'i!ike t variableve endogjene dhe ekzogjene. @ gjitha variablat e spe'i!ikuara n rela'ion q tregojn varshmrin e nj variable endogjene lidhur me to# jan ekzogjene n raport me at variabl kshtu q ndr shimi i 'ilsdo nga ato ndikon n ndr shimin e vetm asaj variable endogjene. *8 Kontributi i @inbergenit sht i rndsishm edhe pr studimin e !unksionit t prodhimit. Ai aplikoi trendin kohor n !unksionin e 9obb(;ouglasit# i 'ili sht !unksioni i par i aplikuar n analizat empirike me karakter makroekonomik. N kushtet e prgjithshme trendi kohor inkorporon !aktort multiplikativ t !unksionit t prodhimit n kt !orm? P L A HtI FQ KR Pro'edura matematikore q e ka aplikuar @inbergen me rastin e studimit t !unksionit t prodhimit e ka kt !orm? S L AKQ 3ReT K ekua'ion paraqet !ormn ekspli'ite t !unksionit prodhimit# i 'ili

veprimin e t gjith !aktorve# prve !aktorve themelor t prodhimit dhe punsimit# e pr!shin n mn r sintetike me !unksionin eksponen'ial 5 eTI si !unksion i kohs. Kjo sht njkohsisht edhe !orma e !unksionit t prodhimit q m s shpeshti aplikohet n literaturn ekonomike# autor i s 'ils sht :an @inbergen. Ai pr her t par kt !unksion t prodhimit e publikoi n punimin TEur @heorie der 2ang!ristigen Airts'ha!tsenti'klungU n vitin -=*/# !q.J--(J*/. Aplikimin e ktij !unksioni pr ekonomin e )D1A# 1ritanis s Madhe# &jermanis dhe 0ran's pr periudhn -+6,(-=-* e bazon n supozimin se koe!i'ientt Q dhe R n trsi jan njsi t barabarta dhe apriori vlerat e t re jan marr n shumn prej [ dhe \ ashtu si i kan punuar s pari 9obb dhe ;ouglas. Kurse n nj !orm tjetr kt !unksion t prodhimit e aplikon edhe %obert )olloB n punimet e publikuara n vitin -=J6.

@inbergeni n studimet e veta sht prqndruar edhe n problemet e plani!ikimit. Ai ndalet vetm n ato pjes t plani!ikimit total t 'ilat e interesojn# q do t thot se me ndihmn e reduktimit t amzs input(autput konsolidon tabeln n at numr t rreshtave dhe sht llave pr t 'ilat ka qen e interesuar ndonj qendr e plani!ikimit dhe ashtu q planet t jen edhe m tutje konzistente me mekanizmin e trsishm t plani!ikimit.

Heprat e tij m kr esore jan? ( ( ( ( ( T@esti statistikor i 'iklit t biznesit teorikU 5)tatisti'al @esting o! 1usiness 9 'le @heories O -=.=8# T4konometriaU 54'onometri's(-=J-8# TPolitika ekonomikeU 54'onomi' Poli' (-=J78 TModeli matematikor i zhvillimit ekonomikU 5Mathemati'al Models o! 4'onomi' &roB(-=7/8 TPlani!ikimi i zhvillimitU 5;evelopment planning(-=768 POF ENTONI SEMJ<EFSON KP$(l Ant#ony S$m(el&onJ 6A6=L )amuelson sht i lindur n vitin -=-J n &ar 3ndiana. Nsht shkolluar n Iniversitetin e $ikagos dhe t Darvardit# ka doktoruar n Iniversitetin e Darvardit n shken'at ekonomike n vitin -=*-. ;oktoratn m von e prgatiti pr publikim n !orm t librit me titull T1azat e analizs ekonomikeU 50oundation o! 4'onomi' Anal zis8 dhe e botoi n Iniversitetin e Darvardit# n vitin -=*6. )amuelson ishte student i :oseph )'humpeterit dhe i pro!esorve t tjer t njohur 5Knight# Hiner# Dansen8. Ai !illoi t shkruaj n moshn /. vjeare. Karriern e !illoi dhe e mbaroi n 3nstitutin teknologjik t Maseusestsit 5Masa'husets 3nstitut o! @e'hnolog 8 si pro!esor ordinar prej vitit -=*6. 3shte kshilltar ekonomik i kr etarit Kenedi 5-=7-(-=7+8. )amuelson sht ekonomisti i par amerikan q n vitin -=6, e !itoi shprblimin e Nobelit. 78

Ai i takon grupit t ekonomistve m t njohur botrore. )hum gjenerata t studentve i morn bazat e para t ekonomis nga libri i tij m i njohur n bot T4'onomi'sU i publikuar n vitin -=*+. Nga kjo koh jan shitur m se -, milion ekzemplar# libri sht prkth er n shum gjuh t bots. Publikimi i librit t tij sht prezentuar n shum gazeta dhe revista nga t gjitha ant e bots pr shkak t aktualitetit dhe zgjidhjes s problemeve t politiks ekonomike jo vetm n )D1A por edhe n shtetet e tjera botrore. N libr trajton teorin e konsumit 5sjellja e konsumatorit8# 'iklet e biznesit !inan'iar publik# tregtin ndrkombtare# programimin linear dhe lmenj t tjer. N vitin -=.+ !ormuloi rregullat e teoris s pre!eren's s zbuluar t konsumatorit 5revealed pre!eren'es o! 'onsumers8 q prmban * kritere# si jan? ,I Facionalizimi1 + )upozohet se konsumuesi rajonal gjithnj me mimet dhe t ardhurat e dhna e zgjedh sasin e mallit m t pre!eruar me prparsi m t madhe n shkalln e pre!eren's. <IKonzistenca1 ( Konsumuesi ka sjellje t qndrueshme dhe sht konsekuent n zgjedhjen e shports me mallin A n nj situat e 'ila sht m e volitshme sesa po t zgjedhte shportn me mallin 1# q mund t shihet nse A]1 ndrsa 1]A. DI 'ranzitivi O N ndonj situat t veant A]1 dhe 1]9# pastaj A]9. =I Aksioma e preferencs s zbuluar1 ( Konsumuesi zgjedh llojin e mallit n ndonj situat buxhetore. Ebulimi i pre!eren's s tij bhet n koleksione t veanta. Egjedhja e shports s mallit sht zbulim me pre!eren' 5prparsi8 midis t gjitha alternativave nn vijn buxhetore. Pre!eren'a e zbuluar pr koleksion t veant t mallit pra!rsisht sht domosdoshmri margjinale e konsumuesit. 2akorja e indi!eren's mund t jet burimore dhe konvekse q parashikohet n hipotezat e pre!eren's s zbuluar. @eoria e pre!eren's s zbuluar e )amuelsonit krkon nga konsumuesi t radhis# pre!eren'at e tij dhe jep in!ormata lidhur me shijen e tij. Pre!eren'a e zbuluar sht konstruktuar n hartn e indi!eren's s konsumuesit 5pr shpjegimin e sjelljeve t tij# n zgjedhjen e llojeve t mallit me mime t ndr shme n treg8 n kt mn r?

a8 Egjedhja e konsumuesit sht konsistente# b8 shijet e tij jan t pavarura nga zgjedhjet pr tr kohn dhe nuk i shkmben# '8konsumuesi sht ra'ional n kuptim t Paretos dhe orienttohet pr m shum mallra q mund t shihet n gra!ikun vijues?

'

)hporta e pre!eren's z A zona e injoran's d

)hporta , 1

Mallrave in!erior x

Hija buxhetore e konsumit sht A 1 dhe zgjedhja e shports s mallit sht pika E# t gjitha pikat e tjera n vijn buxhetore dhe nn shportn e mallrave jan in!eriore ndaj piks E. Pikat E#9E# dhe E; 5paraqesin shportn n kt vij dhe n kt hapsir8 de!inohen nga e djathta prej piks E dhe jan pre!erente ndaj E. )hporta e mallrave n hapsirn nn pikat 9E; dhe mbi vijn buxhetore ende nuk sht e renditur. 68 Konsumuesi i blen kombinimet e mallit Q dhe R 5shportn e mallrave8 pr ars e se e ka plq er m tepr sesa mallrat e tjera ose pse kan qen m t lira se mallrat e tjera. Nse malli sht njsoj i shtrenjt# q do t thit se gjendet n vijn ku!izuese buxhetore A1# konsumuesi e blen shportn n pikn E t 'iln e ka plq er m tepr# pra pika E sht pre!eren'at e zbuluar n krahasim me pikat e tjera. @ gjitha

shportat e mallit n vijn buxhetore jan zbuluar si in!ereiore ndaj piks E pr ars e se jan m t lira# ndrsa shportat n pikat mbi vijn buxhetore 9; nuk mund t jen pre!eren' e zbuluar ndaj piks A# sepse jan m t shtrenjta. Mund t thuhet se teoria e indi!eren's s zbuluar e )amuelsonit ka prparsi ndaj teoris s krkess. 1urimi i ksaj teorie sht n lakoren e krkess# e 'ila nuk krkon prdorim t kon'eptit t dobishmris. +8 )amuelsoni i kontribuoi zhvillimet e matematiks ekonomike duke studjuar !aktort e teoris ekonomike. Me !ormulimet origjinale dhe me a!tsit e veta arriti ta aplikoj matematikn n teorin dhe praktikn ekonomike. Ai botoi nj punim t rndsishm lidhur me interaksionin sipas prin'ipit t multiplikatorit 5multiplier8 dhe ak'eleratorit. N vitin -=*, botoi punime pr analizn dhe modelet statike dhe dinamike dhe aplikoi metodn 'omparative n mes t kt re modeleve. %ezultaet e arritura nga analiza statike dhe dinamike i publikoi n librin 1azat e Analizs 4konomike 50oundations o! 4'onom ' Analis # -=*68. N kt mn r i dha kontribut t mueshm zhvillimit t teoris statike dhe dinamike# duke e pasuruar prmbajtjen e ksaj teorie me elemente t reja# t shprehura n !orm matematikore dhe gra!ike. N baz t ksaj teorie ai !ormoi sistemin e ekuilibrit t kategorive ekonomike 5o!erta# krkesa# t ardhurat# konsumi# punsimi# investimet e tjera8. 2idhjet n mes t modelit statik dhe dinamik i !ormuloi n !orm t prin'ipit t ashtuquajtur TPrin'ip korresponduesU 59orrespoden'e prin'iple8. ;uke br analizn 'omparative t gjendjeve t ndr shme t ekuilibrit zhvilloi modelin e stabilitetit dinamik. Ai krijoi kon'eptin e prgjithshm t maksimizimit t qllimeve t subjekteve ekonomike# individve# shtetit etj. )ipas tij# konsumuesi dshiron ta maksimizoj dobishmrin ekonomike t mallit# duke bler m shum mallra me m pak t ardhura. N biznes# !irmat s nojn ta maksimizojn pro!itin 5me shpenzime sa m t vogla t !aktorve t prodhimit# !uqis puntore# toks# kapitalit8# ndrsa shteti s non tFi maksimizoj neto t ardhurat so'iale etj. )amuelsoni teorin ekonomike e pasuroi me elemente dhe kritere t ndr shme# t shprehura nprmes lakores s indi!eren's. Kontribuoi# gjithashtu n lmin e

investimeve# n lmin e mimeve n kushtet e tregtis s lir# theksoi rolin e tregtis ndrkombtare n !unksion t ndarjes etj.

Ai trejtoi !irmat dhe kriteret e matjes s e!ekteve n zhvillimin e bashkpunimit tregtar ndrkombtar 5duke e vn n pah rolin e mimeve n tregun botror8# problemet dhe !ormat e trans!erit t mallrave n tregtin ndrkombtare si dhe shum elemente t tjera t teoris mbi tregun ndrkombtar. 5=8 )amuelson sht i njohur me hartimin e sintezs teorike t Halrasit# Marshalit dhe Ke nesit. Ai i kombinoi n analizn ekonomike multiplikatorin dhe ak'eleratorin# krijoi sistemin e analizs instrumentale t ekonomis bashkkohore# q gjen aplikim n zgjidhjen e problemeve vitale ekonomike t kohs s sotshme. Problemet ekonomike i shikon nga aspekti mikro dhe makroekonomik# nga aspekti teorik dhe praktik# statik dhe dinamik. Problemet e teoris s prodhimit i ka trajtuar n raport dhe lidhshmri me !aktort e prodhimit 5puna# toka# kapitali8. Nga k aspekt i trajton mditjet# rentn# kamatn# pro!itin etj# N analizn e !unksionit t prodhimit# t konsumit# t ndarjes dhe t shkmbimit i prezentoi ligjshmrit e rnies dhe rritjes s rendimentit# ndikimin e !aktorve !iks dhe variabil n rritjen apo zvoglimin e rezultateve. @rajtoi problemet e progresit teknik# raportin n mes t investimeve# t ardhurat# kursimin# konsumin etj. Analizoi sjelljen e subjekteve ekonomike n kushtet ekonomike t monopolist dhe n !ormat e tjera t tregut. N punn e vet komponoi idet dhe rezultatet shken'ore t mendimit Marshallit# Paretos# Kejnzit# )humperetit etj8. )ipas )amuelsonit tregu klasi!ikohet n tri struktura? n konkurren'n e prsosur# konkurren'n e paprsosur dhe n monopol. Kjo struktur mund t shihet nga tabela vijuese? t mhershm t teoris ekonomike 5Aristotelit# @oma Akuinsit# )mithit# %ikardos#

Nr1 % Flo"et e 'on'(rren.!& +rod#(e&/e d#e n%/el% % d%-eren.%m%t t! Kon'(rren.$ e +!r&o&(r KPer-e.t .om+et%t%onL Kon'(rren.$ e +$+!r&o&(r KIm+er-e.t .om+et%t%onL )hum S#(m! &#%t!& t! ndry&#!m prodhues? )hum dallime de'orative n prodhime disa prodhues? Ol%go+ol% dallime t shprehura t produkteve Mono+ol% % +lot! K2om+lete mono+olyL vetm nj prodhues# i vetmi prodhim pa substitute t a!rta +rod#%m%t shum prodhues? produktet identike

P"e&$ e e'onom%&! n! t! .%l!n &(ndon

S#'$ll$ e 'ontroll%t m,% Om%met

Metod$t n! m$r'et%ng

disaprodhues industri bujqsore

kurr!ar

Kmbimi tregtar dhe auk'ion

Pastat pr dhmb# tregtia me paki' konglomeratet $eliku# alumini dika Automobilat# makinat Prparimi dhe ;isa shrbime t dobishme i konsiderueshm reklama Tinstitu'ionaleU me sh!r tzimin e lidhjeve publike Propaganda dhe rivaliteti i kualitetit# mimet administrative

TIPET E KONK<RREN2S DHE STR<KT<RAT E TREG<T )amuelsoni klasi!ikimin e tregut e ka br n baz t tri kritereve q jan? numri i pjesmarrsve# di!eren'imi i prodhimit dhe ndikimi n mime. Ai ka prdorur d tregues ndihms si jan? metoda e shitjes(marketingu dhe pjesa e ekonomis n t 'iln sundon.

Konkurren'n e prsosur e karakterizon numri i madh i prodhuesve me produkte identike# nuk ka kontroll n mime. Kjo !orm e tregut sht prezente n degt e veanta bujqsore ku metod e shitjes sht bursa. Konkurren'a e paprsosur dallohet me numrin e madh t pjesmarrsve dhe me munges t produkteve. 4kziston konkurren'a e paprsosur n t 'iln nj numr i madh i prodhuesve prodhon produkte me dallime t mdha ose me dallime !ormale 5prodhimi i pastave pr dhmb# tregtia me paki'8. N kt !orm t tregut nj numr i vogl i prodhuesve prodhojn produkte me di!eren'a t vogla ose pa kurr!ar dallimesh 5eliku8# kurse nj numr i vogl prodhuesish prodhojn me dallime t dukshme 5automobile8. N kto tri !orma t konkurren's s paprsosur ekziston kontrolli i pjesrishm n mime# ndrsa metodat n marketing jan reklama dhe rivaliteti i kualitetit. N monopolin e plot nj prodhues prodhon produkte me dallime t mdha# gjegjsisht produkte pr t 'ilat nuk ekzistojn substitutet e a!rta. Prodhuesi e ka shkalln e madhe t kontrollit n mime. Kjo gjendje m s shpeshti paraqitet te disa lloje t shrbimeve# ndrsa n marketing sh!r tzohet promo'ioni prkatsisht komunikimet publike. -,8 )amuelsoni ka dhn kontribut n aplikimin e matematiks ekonomike disomos n zhvillimin e ekuilibrit dhe maksimizimin e modeleve. Ai aplikoi !ormat e ndr shme t kalkulimeve# ekua'ionet di!eren'iale# algjebrn am dhe programimin linear. Ka zhvilluar teorin e shpenzimeve publike duke i pr!shir tatimet si element i shpenzimeve n analizat e t mirave materiale dhe publike# duke studiuar n mn r rigoroze !aktort e mimit etj. Heprat e tij m t rndsishme jan? ( T4konomiaU 54'onomi's(-=*+8 ( T1azat e analizs ekonomikeU 50oundations o! 4'onomi' Anal sis(-=*68# ( TAbetarja ekonomikeU 5%eadings in e'onomi's(-=6,8.

XHON RIGARD HIKS KJo#n R%.#$rd H%.'&J 6AB936A@AL Di'ksi sht ekonomiks i njohur i shekullit t QQ nga 1ritania e Madhe. Ka studiuar n <x!ord matematikn# !ilozo!in# politikn dhe ekonomin. Di'ksi kishte ligjeruar n shkolln ekonomike t 2ondrs prej vitit -=/7 deri n vitin -=*7. N pikpamjet e tij kan ndikuar kuptimet dhe alternativat e ekonomis marshaliane t Kembrixhit dhe pjesrisht ishte !r mzuar me idet e Ai'ksellit. &jithashtu interesim i studimeve t tij jan idet kejnziane t publikuara n ;iskutimet e @eoris s Prgjithshme. Prej vitit -=.J deri n vitin -=7J ai ishte pro!esor i ekonomis politike n Manester# n Kembrixh# <ks!ord# 2ondr dhe n universitete t tjera. Kontribut t rndsishm i ka dhn rikontstruktimit t teoris s krkess# nprmjet zhvillimit t analizs s kahjes indi!erente. Hepra e tij# sht pasoj e tradits s prgjithshme t teoris s ekuilibrit# q e kishin !ormuluar 2eon Halrasi dhe Hil!redo Pareto nga !undi i shekullit Q3Q. Prve tjerash# kontribut i rndsishmi Diksit sht edhe ria!irmimi i teoris s produktit margjinal. Nsht marr me paga dhe me analizn e integruar kejnziane# me teorin e klasi!ikimit. Di'ksi# kr esisht# sht marr me problemet e 'ikleve ekonomike. Ka shkruar pr ekuilibrin e prgjithshm ekonomik# pr vlern# mimet etj. N kuadr t e'urive ekonomike rndsi m t madhe i kushton veprimit t !aktorve real ndaj at re monetar# kshtu q kujdes t veant u kushton prin'ipeve t multiplikatorit dhe ak'eleratorit. N vitin -=6/ Di'ks s bashku me Kenet 4rou e kan marr shprblimin Nobel. --8 Di'ksi dhe Alleni n teorin e indi!eren's n vend t termave dobia totale# dobia ku!itare dhe rnia e dobishmris# prdorin termat? shkalla margjinale e substituimit dhe shkalla e rnies s dobishmris. )hkalla 5norma8 margjinale paraqet raportin n mes t sasis s mallit mallit x q pr'akton kombinimet q i blen konsumuesi. K raport sht pjerrsia e 'aktuar e lakores s indi!eren's dhe tregon a!tsin e substituimit t mallit x me mallin mallin d.m.th. tregon sasin e mallit x q kompensohet me dhe anasjelltas q sht e barabart me !ormuln Ix K I . 2igji i krkess sipas ktij autori ka !ormuln? ndaj sasis s

"L. H(,,(<,(DM(n,FI Kjo !ormul e krkess paraqet !unksionin e mimeve t mallit dhe t ardhurave t konsumuesit. )asia e mallit t krkuar varet nga ndr shimi i mimeve dhe i t ardhurave. Di'ksi aplikon edhe termat e!ekti i substituimit dhe e!ekti i t ardhurave. Ndr shimi i mimit sipas tij sht d llojesh 5n e!ektin e t ardhurave dhe n e!ektin e substituimit8. Di'ksi thot se malli me elasti'itet negative quhet mall in!erior. )ipas tij Paradoksi i &i!!en(it paraqitet n kto tri raste?

,I Malli inferior me elasticitet t lart negative t t ardhurave@ <I :fekti i substituimit duhet t jet i vogl@ DI ' ardhurat proporcionale shpenzohen n mallin inferior duhet t jen t mdha. Me zbritjen e mimit t ndonj malli rriten t ardhurat reale 5e!ekti sht i ngjajshm sikur kur rriten t ardhurat8# kurse n ann tjetr kemi tenden'n e substituimit t mallrave t 'ilave iu ka zbritur mimi. @eoria e )lutsk (Allenit dhe Di'ksit sht bihevioristike# !illon nga sjelljet e konsumuesve t 'ilt dshirojn ta maksimizojn knaqsin 5dobin8. M i njohuri n kt drejtim sht )amuelsoni me teorin e pre!eren's s zbuluar. Di'ks dhe Allen kan treguar se teoria e sjelljes s konsumuesve ra'ional bazohet n interpretimet ordinare t !unksionit t indi!eren's. Di'ksi dhe )lutsi kan br ndarjen e mimit n d pjes q sht krijuar ne ndikimin e krkess. Njra pjes rrjedh nga ndr shimet n t ardhurat reale 5in'ome e!!e't8 dhe pjesa tjetr rrjedh nga ndr shimet relativ i mimeve# me t ardhura reale konstante 5substitution e!!e't8.

)ipas Di'ksit konsumuesi do t ndr shoj kombinimet e mallrave# q t ndr shoj pozitn e vet n lakoren e indi!eren's# por me kush q ndr shimet e mimit t nj malli mos t ndikojn n ndr shimin e t ardhurave reale t konsumuesit.

)ipas Di'ksit e!ekti i substituimit matet me ndr shimin e mimit duke mbetur t ardhurat reale konstante. Pr shkak t ndr shimit t mimit t nj malli konsumuesi e ndr shon konsumin e mallit# zvendson blerjen e mallit q sht br relativisht i shtrenjt# ndrsa e rrit blerjen e mallit q sht br relativisht i lir. 4!ektet e t ardhurave maten me ndr shimin e t ardhurave reale t konsumuesit. Konsumuesi mund t blej sasi m t madhe t mallit me rritjen e t ardhurave reale. 4!ekti i t ardhurave mund t ndahen nga e!ekti i substituimit. 4!ekti total nga e!ekti i ndr shimit t mimeve 54 @8 minus e!ekti i substituimit e jep e!ektin e t ardhurave. Kur kt e ndajm e !itojm lakoren e krkess# e 'ila do t na tregoj vetm e!ektet e substituimit. Pra me ndr shimin e mimeve kemi kto raporte ? 4!ekti total Z 4!ektin e substituimit ^ 4!ektin e t ardhurave :' L :$U O $' :ohn Di'ks sht pionier i !ormulimit t lakores s indi!eren's. Ai ka pr'aktuar bazat e e!ektit t t ardhurave dhe t substituimit. Di'ksi ka dhn kontribut edhe pr zhvillimin e teoris s t ardhurave# ka br de!inimin e !aktorve ekonomik 5toka# puna dhe kapitali8 q e determinojn realizimin e sasis s autputit total. N vitin -=*/ e !ormulon teorin moderne t ndarjes TModern distribution theor U n librin e vet T@eoria e pagaveU 5@he theor o! Bages8. N mn r sistematike ai e tregon !or'n ekonomike q e determinon ndarjen e t ardhurave n prbrjen e nj shoqrie.

Analizn e teoris s ndarjes Di'ksi e bazon n kushtet e ekonomis s konkurren's# n t 'iln supozon se ekzistojn vetm d inpute t !aktorve# puna dhe kapitali dhe se autputet totale ose t ardhurat mund t ndahen me norma t redimentit konstant t !unksionit t prodhimit sipas ksaj !ormule ?

P Z ! 52#K8 ku kapitali aksionar holding sht 'onstant dhe pjesa e t ardhurave na'ionale ndahet pr !aktorin e puns R2 q kishte me u shpreh n kt !orm? R2 Z A2 Pagat e puns A dhe numri i puntorve t punsuar 2 jan determinues nga prerja e lakoreve t krkess dhe o!erts s puns. Pjesmarrja e puns n t ardhurat agregate R2 shtrihet n sipr!aqen <A12. Matja e pjesmarrjes s kapitalit n t ardhurat agregate RK do t ishte e barabart me RKZ%K# ku % sht mimi i rents pr njsin e kapitalit. 0unksionin e produktit agregat e kemi nse P sht e barabart me mimin mesatar t auputit agregat P. Hlera aggregate e autputeve ose t ardhurat na'ionale shprehen kshtu? RZPP. Pjesmarrja e puns n t ardhurat na'ionale do t jet e barabart me? S3 V S L /3 V (P dhe pjesmarrja e kapitalit n t ardhurat na'ionale do t jet e barabart me? SKVS L FKV(P %ezultati i pjestimit t kt re d ekua'ioneve sht i barabart me !ormuln? S3 V SK L/3 V FK N ekonomin me konkurren' t prsosur# pr !aktort e prodhimit do t mund t paguhej vlera e produktit margjinal q mund ta shprehim n kt !orm? A Z HMP2 Z P 5MP28 % Z HMPK Z P 5MPK8 :.%.Di'ks tregon e!ektin e progresit teknologjik n kushtet e dhna t sasive t inputeve prodhuese 5kapitali dhe puna8. Klasi!ikimin e progresit teknik e bn sipas ndikimit q mund ta ket n rritje# n nivelin 'onstant dhe n zvoglimin e norms s substituimit t kapitalit dhe puns.

Karakteri i ndr shimit t norms margjinale t substituimit n kushtet e dhna t paisjes kapitale 5KK28 t puns paraqet bazn e dallimit t progresit linear n tri tipe? a8 Progresi teknik intensive kapital 59apital(Ising @e'hnologi'al Progress8 b8 Progresi teknik intensive punues 52abour(Ising @e'hnologi'al Progress8 '8 Progresi teknik intensive punues dhe kapital neutral 5Neutral @e'hnologi'al Progress8 Diksi ka dhn kontribut edhe n zhvillimin e teoris ekonomike# duke shprehur mendimet rreth prin'ipit t kompensimit t 'ilin e zhvilloi N.Kaldor ndrsa modi!ikimin e bri Di'ksi. Kaldor dhe Di'ks 5Ni'holas Kaldor dhe :ohn Di'ks8 sugjeruan disa qasje t !ormimit t kritereve pr mirqenien 5Bel!are 'riterion8. )ipas t re# ndonj mas e politiks ekonomike rrit mirqenien shoqrore nse me ndr shimet e krijuara !itojn m shum# pr t kompensuar at q me kt ndr shim e kan humbur# si psh. nse struktura A sht m e mir se struktura 1# sepse A ka resurse m t mira materiale me t 'ilat mund tFi mbuloj humbjet e strukturave t tjera q u keqsohet gjendja. Kt mund ta ilustrojm me nj shembull. Nse i marrim d individ ekonomik# A sht milioner# ndrsa 1 ka pasur vetm *,,, dollar t ardhura. Nse n politikn ekonomike t shtetit ngjajn ndr shime ather A do tFi paguhen /,,, dollar# kurse 1 -,,, dollar. Kto ndr shime sipas Kaldorit dhe Di'ksit paraqesin prmirsim# sepse !itimi i personit A sht m i madh sesa kompensimi i personit 1. Nse personi A sht i pasur# ndrsa personi 1 i var!r ather sht leht t supozohet se /,,, dollar t personit A nuk do t thon shum# ndrsa pr personin 1 shuma prej -,,, dollarsh do t jet me rndsi t madhe. ;mi i t 'ilit ndr shimi i plani!ikuar mund tFia sjell personit 1 mund t jet shum m i madh sesa dobia q do ta ket personi A# kshtu q kjo e keqson e nuk e prmirson e!ikasitetin ekonomik# gjegjsisht mirqenien shoqrore. Prin'ipi i kompensimit presupozon dobishmrin margjinale t paras e 'ila sht e barabart pr t gjitha njsit dhe sht konstante. Kshtu q vlera e njsive t paras e ka rndsin e njjt pr t gjith individt. K prin'ip e injoron sistemin e ndarrjes. -.8

Modeli i !amshm i marrveshjeve kolektive sipas Di'ksit sht quajtur T@eoria e pagaveU. Heprat kr esore t Di'ksit jan? ( ( ( ( ( ( ( ( ( THlera dhe kapitaliU 5Halue and 'apital(-=.=8 TKontributi n teorin e 'ikleve ekonomikeU 5A 'ontribution to the theor o! the trade ' 'le(-=J,8# T@eoria e pagaveU 5A theor o! Nages(-=./8. T@eoria e prgjithshmeU 5&eneral @heor (-=.68 TKornizat so'ialeU 5@he )o'ial 0rameork(-=*/ T%evizioni i teoris s krkessU 5A %evision o! ;emand @heor (-=J78 TKapitali dhe rritjaU 59apital and &roBth (-=7J8 TKapitali dhe kohaU 59apital and @ime8L T@eoria e historis ekonomikeU 5A theor o! 4'onomi' Distor (-=7=8. MIFTON 5RIDMAN KM%lton 5r%edm$nJ 6A67L 0riedman u lind n NeB Rork n vitin -=-/. 0amilja e tij kishte shkuar n Amerik nga viset e Karpateve dhe ishte balla!aquar me probleme t shumta materiale# kshtu q shkollimi i tij materialisht ka qen i vshtirsuar. Kjo ndoshta edhe ka ndikuar q 0riedman ta respektoj shum paran# e 'ila edhe ka qen qendr e teoris s tij ekonomike. Nsht shkolluar n Iniversitetin e %utgersit dhe 9olumbias. 0riedmani sht ndr teori'ientt m t njohur t ekonomis amerikane dhe botrore# pro!et i kapitalizmit dhe monetarizmit# lider i ekonomis liberale# krijues i teoris kuantitative monetare# pr!aqsues konservativ i politiks ekonomike dhe kundrshtar i ashpr i intervenemit shtetror n ekonomi. 0riedman ishte pro!esor i Iniversitetit t $ikagos prej vitit -=*+(-=6= dhe themelues i shkolls s njohur monetare. 3shte kshilltar n kabinetin e presidentit %i'hard Nixon. Kontributi i tij shken'or dallohet n zhvillimin e metodologjis ekonomike. Nsht e njohur qasja e tij shken'ore lidhur me t ardhurat permanente dhe me !unksionin e konsumit. Ka br shpjegimet nga !unksioni i shkalls s in!la'ionit 5-=7+8

q sht modi!ikuar n lakoren Phillips 5duke pr!shir edhe pritjet8 dhe ka br prezentimin e kon'eptit t norms materiale t papunsis. )tudimet i bazon n teorin e kapitalit t 0isherit dhe n baz t saj analizon !unksionin e konsumit# duke sh!r tzuar kon'eptin e t ardhurave permanente me elementet e kohs s pritjes s t ardhurave 5!uture in'ome8 q i determinojn shpenzimer vijuese. @eoria e tij kuantitative e parave bazohet n teorin e krkess s parave q shprehet me koe!i'ientin e 9ambridge(t MdZkPR# k sht n prputhje me variablet jokonstante t 0riedmanit. Ai ka br zgjerimin e likuiditetit kejnzian t teoris s pre!eren's# me qasje shum m moderne t port!olios. Ai shkroi pr reduktimin e sistemit !ederal rezerv t parave t )D1A n periudhn -=/=(... 0riedmani n vitin -=67 e mori shprblimin e Nobelit. /-8 )ipas tij krkesa e parave duhet t jet kategori stabile# normat e prodhimit duhet t jen t harmonizuara me variablet reale dhe o!erta e parave duhet t jet ekzogjene e 'aktuar. Ai n politikn e !ort monetare e sheh udhheqjen stabile ekonomike. Kundrshtart e tij e quajn romantik# ndrsa simpatizuesit e quajn Tapologjet t !undit t kapitalizmit t pakon( trolluarU dhe personin m t a!t# i 'ili deri m tani nuk ka ekzistuar. Kritikt neutral e quajn Telitist anarkistU i 'ili pad shim beson n ligjet e tregut dhe pret ndikimin e t re t papenges# pr t arritur e!ekte sa m t mdha 5maksimizimin e pro!itit# minimizimin e shpenzimeve8 n nivel t mikro dhe makroekonomis pr mirqenien individuale dhe kolektive. ;uke i analizuar krizat ekonomike gjat zhvillimit ekonomik# ka vrrejtur se ato jan sh!aqur m tepr pr shkak t intervenimit t shtetit. )ipas tij# ishte dashur q t ku!izohet sa m shum ndikimi i shtetit n ekonomi.

)hkaku kr esor i krizs s viteve t 6,(ta thoshte ai# sht przierja e shtetit n ekonomi# e 'ila ka shkaktuar in!la'ionin dhe prirjen e puntorit t jetoj n llogari t dota'ioneve shtetrore# madje pagesat q u bhen t papunsuarve ai i kupton si !aktor t nxitjes s Tkrkess s papunsisU n mes puntorve. )i metod nat rore t rregullimit ekonomik t shtetit monopolistik 0riedmani e pranon vetm politikn kreditore(monetare# q sipas tij sht ila m i prshtatshm kundr in!la'ionit(papunsis dhe !or'imit t gjithanshm t konkurren's n treg. Nj

pjes e mir e kt re porosive sht komponuar n programin ekonomik t kr etarit %egan i ashtuquajtur TreganomiU. 0riedmani 1ritanis s Madhe i ka propozuar kt reet pr ekonomin e saj? dena'ionalizimi# zvoglimi i shpenzimeve shtetrore# zvoglimi i tatimeve pr /JG n t ardhurat e larta# heqja e arsimit shtetror pa pages dhe zvendsimi i tij me pages n shkollat private# heqja e mbrojtjes shndetsore# zvendsimi i subven'ioneve shtetrore me ndrtimin e banesave dhe kontrolli i qiras. )ipas ksaj shihet se ai angazhohet pr tregun e lir. )ipas mendimit t tij roli primar i politiks s shtetit sht n lmin e in!la'ionit# nprmes t kontrollit t plot t mass s parave t nj vendi. Milton 0riedman sht teori'ien i teoris kuantitative t parave# sipas t 'ils parat nuk e kan vlern e vet t brendshme# por ajo !itohet n qarkullimin me mallrat. Ai i prkrah idet themelore t teoris klasike kuantitative t parave por at e modi!ikon ashtu q shopejtsia e qarkullimit t parave Tnuk duhet kuptuar si konstant numrashUpor si gjendje stabile dhe si !unksionon i parashikuar i numrit t 'aktuar t variablave. <rganeve monetare ua pr'akton pr det r q ta mbajn rritjen e drejt dhe stabile t mass s parave prej muajit n muaj. )hpejtsia e qarkullimit n a!at t shkurtr n !azn e zhvillimit 5bumit8 rritet# kurse n !azn e re'ensionit zvoglohet. Mirpo# n kohn a!atgjat ajo tregon stabilitet t madh relativ me nj tenden' shum t but t zvoglimit. Monetaristt e rinj kuptojn se in!la'ioni sht pasoj e rritjes s teprt t krkess aggregate# q sht mundsuar me rritjen e tejkaluar t mass s parave. Hersioni i 0riedmanit bazohet n supozimet e teoris moderne kuantitative q sasia e parave MKP paraqet trsin e mallrave dhe shrbimeve t 'ilat mund t blihen me para. Pr kt ars e monetaristt modern e ri!ormulojn teorin klasike t krkess pr para# duke i dhn karakteristika identike me teorin e krkess s do malli tjetr konsumues. Ata gjithnj e sh!r tzojn de!ini'ionin m t gjr t sasive t parave# ku prve parave n qarkullim jan edhe depozitet. 0riedman n !unksionin e krkess pr para ka vn variabla t reja. 0unksioni i tij i krkess duket kshtu ? MKP Z ! 5 #B#rm#rb#re# -Kp dPKdtL u8

Ku MKP sht sasia reale e parave# (pjesa e t ardhurave nga pasuria# rm(norma nominale e pritur e t ardhurave nga parat 5prqindja e interesit8# rb(norma e pritur e t ardhurave nga obliga'ionet# re(norma e pritur e t ardhurave nga aksionet# -KP dPKdt O norma e rritjes s mimeve# kjo do t thot norma e t ardhurave nga mallrat reale# u O ndikimi i !aktorve t tjer. N hulumtimet empirike !unksioni i krkess s sasis s parave shprehet me termat reale? MKP Z ! 5Q-#Q/YQn8 Me rastin e aplikimit t ksaj !ormule duhet respektuar supozimin se elasti'iteti i krkess s parave n krahasim me nivelin e mimeve duhet t jet i barabart me -. Kjo do t thot se nuk ekzistojn iluzionet pr para dhe me ndr shimin e krkess me numr - n raport me sasin e parave ka karakter propor'ional t aplikimit t nivelit t mimeve. Prandaj# !unksioni i krkess pr para sipas 0riedmanit shpreh sasin reale t parave MKP# si !unksion ? -8 i t ardhurave qo!t nga puna apo nga pasuria BL /8 norma e t ardhurave nga paraja 5prqindja e interesit8# obliga'ionet# aksionet dhe mallrat reale# dhe .8 !aktort e tjer. @eoria e till kuantitative e parave# gjegjsisht versioni i 0riedmanit i teoris kuantitative monetare paraqet kalimin n mes teoris klasike t krkess pr para dhe teoris kejnziane t krkess pr para.

Aplikimi i versionit t 0riedmanit n disa shembuj konkret? )D4M1I223 Nse t ardhurat na'ionale RZJ,,# sasia e parave MKPZ-,,# shpejtsia e qarkullimit sht? MKPZk x R )D4M1I223 / Nse shpejtsia e qarkullimit HZJ ather t ardhurat kombtare mund t realizohen nga kjo sasi? MKP Z -,,

-,, Z k x J,,KZ-KJ HZ-KkZJ

ZMKP x -Kk Z MKP x H Z Z -,, x J Z J,,

Nga modeli i dhn i 0riedmanit mund t kuptojm se ekziston nivel i lart i varshmris !unskionale t krkess pr para me nj sr !aktorsh variabil. Kjo tregon se analiza e krkess pr para n sistemet e zhvilluara ekonomike sht e ndrlikuar dhe varet nga shum !aktor. %regullimi i sistemit t kamats n nivelin e trsis ekonomike ndikon n realizimin e e!ekteve# n stimulimin apo destimulimin e investimeve# n kursimin# n punsimin# n stabilitetin e valutave# n trheqjen apo eliminimin e kapitalit t huaj dhe n orientimet e e'urive kapitale. %olin kr esor n !unksionimin e tregut t sistemit ekonomik e kan mallrat kapitale q prodhohen n kuadr t vet sistemit ekonomik. Ato jan t destinuara pr deponime t mtejshme q mund t jen n prdorim n a!at t shkurtr dhe n a!at t gjat. Kto mallra kapitale mund t huazohen dhe n kt mn r pronarit i sjellin ndonj pro!it t 'aktuar. Harsisht nga lloji i mallrave kapitale pr'aktohet edhe lloji i rendimentit 5pro!itit8. Nse mallra kapitale jan parat# ather parat pronarit i sjellin rendiment t 'aktuar# varsisht nga situate n treg dhe marrveshjet q arrihen mes subjekteve ekonomike pr kamat. Kamata pra sht rendiment i kapitalit. Norma vjetore e kamats llogaritet n prqindje pr njsi t kohs pr vit# muaj# jav# dit etj.

0riedman gjithnj thekson se in!la'ioni sht !enomen monetar dhe sasia e lart e emisionit t parave sht ars eja kr esore e in!la'ionin t mimeve n a!at t gjat. Momentalisht prmendim edhe !aktort e tjer q ndikojn n in!la'ion si jan in!la'ioni i shpenzimeve# in!la'ioni struktural# por kta !aktor nuk shkaktojn in!la'ionin n a!at t gjat nse nuk udhhiqet ndonj politik monetare ekspanzive e 'ila mundson realizimin e produktit shoqror me mimet in!latore. Millton 0riedman e pranon programimin gradual t zvoglimit t norms s rritjes monetare n periudhn transitore. Kjo politik monetare sht e njohur si

monetarizm standard# e 'ila krkon q programi kalimtar me norma t ulta t rritjes monetare t zbatohet n periudhat tranzitore n kohn prej disa vitesh me qllim q t zbuten pro'eset e re'ensionit n periudhn tranzitore. 0riedman propozon q n periudhn tranzitore prgjat kohs s realizimit t politiks s dezin!la'ionit t zvo( glohet norma e rritjes monetare duke aplikuar indeksimin# i 'ili sipas vlersimit t tij nuk paraqet instrument direkt t politiks s dezin!la'ionit# por vepron n drejtim t minimizimit t ndikimeve t re'esionit. 0riedman si protagonist kr esor i strategjis s norms konstante t rritjes monetare vlerson se me zhdukjen e !leksibilitetit t politiks anti'iklike monetare automatikisht zvoglohet nj pjes e madhe e os'ilimeve 'iklike t aktivitetit ekonomik. Mbetet vetm pjesa tjetr e os'ilimeve 'iklike e agregateve reale# t 'ilat nuk kan lindur pr shkaqe monetare dhe ato duhet lshuar q tFi kr ejn e!ektet e veta n ekonomi. 0riedman vrteton se strategjia e norms konstante e rritjes monetare sht m e mir n krahasim me aktivizimin e prhershm t politiks monetare anti'iklike n a!at t shkurtr. Ai ka dhn sqarimin m komplet monetaristik. )ipas tij agregatet reale nuk mund t jen kriter i politiks monetare# sepse politika monetare a!atgjat nuk vepron n to. Kshtu norma e papunsis nuk mund t jet indikator i politiks monetare vijuese por# vetm n a!at t shkurtr mund ta ndr shoj normn nat ror t papunsis e 'ila m von prsri kthehet n nivel q varet nga !aktort struktural 5real8 e jo prej politiks monetare. &jithashtu politika monetare nuk mund t sh!r tzoj normat e kamatave no( minale si indikator t politiks vijuese t parave. 3ndeksi i e'urive t nivelit t mimeve gjithashtu nuk mund t sh!r tzohet si indikator i politiks monetare vijuese. 0riedman konstaton se shuma e parave sht i vetmi agregat q mund t sh!r tzohet si indikator i politiks monetare. Modeli standard i 0riedmanit pr projektimin e norms konstante t rritjes monetare bazohet n supozimin se qllimi i politiks monetare n a!at t gjat sht q nivelin e prgjithshm t mimeve ta mbaj n nivel t ekuilibrit t plot. Kjo do t thot se ekziston norma zero e in!la'ionit n periudhn a!atgjate. Me supozimin e monetarizmit politika monetare 5pa marr paras sh se a sht me norm monetare t rritjes variabile apo konstante8 nuk mund t ndikoj n !ormimin e norms reale t rritjes ekonomike n periudhn a!atgjat. Norma e in!la'ionit paraqitet n periudhn

a!atgjat n largsin e dallimit n mes norms s periudhs a!atgjate t rritjes ekonomike reale dhe periudhs a!atgjate t norms monetare t rritjes 5gjegjsisht norma e rritjes nominale e produkit shoqror8. Nse qllimi i politiks monetare sht q t mbahet norma zero e in!la'ionit a!atgjat# ather parashikimi i par i norms monetare i rritjes a!atgjate duhet t jet i barabart me normn reale t rritjes ekonomike n periudhn a!atgjat# e 'ila sipas supozimeve determinohet kr esisht me !aktort real 5kapitali dhe puna8. 0riedman n baz t analizs empirike pr nj periudh t gjat ka vlersuar se norma mesatare reale e rritjes ekonomike e nj periudhe a!atgjate n ekonomin e )D1A(ve sht n lartsin prej .G dhe sugjeron se kjo norm duhet t jet baz !illestare n projektimet a!atgjate t norms konstante t rritjes monetare n kt shtet. 0riedmani# n baz t rezultateve t ksaj analize konstanton se kan ekzistuar tenden'a sekulare t ngadalsimit t shpejtsis s qarkullimit t parave prej -G n vit. P strategjia monetare e rritjes n periudh a!atgjate t mbahet n normn zero t in!la'ionit sht e nevojshme q norma e rritjes e shums s parave t mbuloj si normn vjetore reale t rritjes s sektorve t ekonomis 5.G8 ashtu edhe t kr ej kompensimin e trendeve t ngadalsimit t shpejtsis s qarkullimit t parave 5-G8. N kt mn r !itohen kuali!ikimet e rritjes monetare vjetore prej *G n periudhn a!atgjat# q paraqet kusht se mund t realizohet stabiliteti i plot i nivelit t mimeve t prgjithshme n vend n periudhn a!atgjate. Norma e in!la'ionit t rritjes mesatare prej *G gjegjsisht JG n periudhn a!atgjate sht n varshmri prej asaj se a do t sh!r tzohet de!ini'ioni i shums s parave n kuptim t ngusht apo t gjer. Kjo politik monetare e 0riedmanit duhet t jet e zbatuar n mn r konsekuente nga banka qndrore pa marr paras sh se a do t paraqiten shenjat n e'urit ekonomike me tenden' t in!la'ionit ose t dukurive t re'esionit. )ipas 0riedmanit banka qndrore nuk duhet t korigjoj normn e rritjes monetare n periudhn a!atgjate si dhe n periudhat e e'urive 'iklike ose n vshtirsit e tjera n sektort real t ekonomis# q kan ndikim n ndr shimet e norms reale t rritjes ekonomike# n krahasim me drejtimet e trendeve. Norma vjetore e kishte pr tFu realizuar -K-/ e programit vjetor t rritjes s sasis s parave. rritjes mesatare n baz t Trregulls JGU do t realizohej n baza mujore kshtu q do muaj

)ipas 0riedmanit do shtet pavarsisht do ta pr'aktoj ekuilibrin e norms s rritjes monetare n periudhn a!atgjat# duke pasur paras sh per!orman'n e !unksionimit t do ekonomie na'ionale sidomos n aspektin e norms s rritjes s prodhimtaris dhe tenden's s ndr shimit t shpejtsis s qarkullimit t parave n periudha a!atgjat. 0riedmani ka kon'eptuar strategjin e norms konstante t rritjes monetare me supozim t !unksionimit t sistemit !leksibl t kurseve devizore# pa kurr!ar opera'ionesh intervenuese t banks qndrore n tregun devizor pr rregullimin e ndikimit n e'urit e kurseve devizore. Modelin e vet monetar e ka plotsuar edhe me elementet e reja. Ka br revidimin e kuali!ikimeve# normave konstante t rritjes monetare# duke i komponuar n implikimin e rndsishm teorik q prmban aplikimin e kamatave n transak'ionin e parave. )ipas ktij modeli t reviduar dhe t plotsuar t 0riedmanit norma optimale e rritjes s sasis s parave n periudhn a!atgjat kishte pr tFu vn n nivelin zero# duke supozuar se produkti shoqror real rritet n periudhn a!atgjate me norm vjetore prej .G deri *G# kur norma e rritjes monetare sht zero do t shkaktohen tenden'a t zvoglimit t mimeve prej .G deri *G n periudhn a!atgjate. Norma nominale e kamatave n kt model teorik !ormohet n nivelin zero. Mirpo duke pasur paras sh trendet negative t in!la'ionit prej .G deri *G n vit# norma totale e kamatave kishte me qen gjithashtu .G deri *G n vit. Kur sht !jala pr kursimet dhe depozitat e a!atizuara te institu'ionet kreditore si dhe t obliga'ionet# mn ra e re e llogaritjes s rritjes s norms reale t kamats nuk do t ndikonte n ndr shimin e saj. @e k model ideja e 0riedmanit ishte q t vihen normat reale t kamats pr parat n transak'ion q ai i opera'ionalizoi prmes !ormulave q tregojn normn zero t emisionit t sasis s parave n periudhn prkatse. N kombinim me normn e rritjes reale ekonomike kjo do t sjell deri te norma negative e in!la'ionit q do t prputhej me vlersimin e norms s kamats reale n periudh a!atgjate. Kuptimi i !undit i ktij !ormulimi monetar sht zbatimi impli'it i norms reale t kamats pr parat n transak'ion.

0ormula tjetr pr kuanti!ikimin e rritjes s norms monetare bazohet n variant kompromisi# sipas t 'ilit norma e rritjes s sasis s parave sht /G n vit n periudhn a!atgjat. Kjo norm e rritjes monetare n a!at t gjat bazohet n projek'ionin e rritjes s popullsis t parave pr -G n periudhn a!atgjate. N kto kushte rritja e shums s parave me norm prej /G n vit n periudhn a!atgjate implikon tenden'a t zbritjes s nivelit t mimeve pr /G n vit# q t mund t sigurohet rritja reale e produktit shoqror pr *G. @eoria bashkkohore monetare t 'iln e ka !ormuluar 0riedman i shq rton shkaqet e in!la'ionit# duke !illuar nga tri supozime themelore? -8 !unksioni i krkess s parave sht me stabilitet t lart dhe sht m stabil nga !unksioni i konsumit. )hpejtsia e qarkullimit t parave nuk sht konstante# por n periudh a!atshkurtr n !azn e zhvillimit rritet kurse n !azn e re'ensionit zvoglohet# ndrsa n periudhn a!atgjat kemi stabilitetin relative dhe tenden'n e but t zvoglimit. 0unksioni i krkess s parave# kr esisht pr'aktohet nga niveli i t ardhurave nominale dhe nga niveli i mimit. Ktu duhet krkuar edhe ars en e in!la'ionit. /8 4kzistojn !aktort e pavarur t 'ilt ndikojn n krkesn dhe o!ertn e parave. N o!ertn e parave veprojn kushtet e ndr shme politike# psikologjike dhe teknike# t 'ilat kan ndikim n sistemin banker dhe n politikn monetareL .8 4kzistojn !ormat ekzakte t !unksionit t krkess s parave dhe !unksioneve t tjera t 'ilat me t jan t lidhura. ;uke !illuar nga kto supozime 0riedman ka !ormuluar modelin e in!la'ionit. K model sht nxjerr nga teoria e krkess s parave si objekt themelor i hulumtimit n lmin e kuantitativ. Krkesa e parave varet nga tri grupe t !aktorve themelor ? -8 vlera totale e pasuris# e 'ila prbhet nga !ormat e ndr shme dhe sht e barabart n raport me e'urit e t ardhurave totaled he normn e kamats# kshtu q pasuria totale e individit prbhet prej pes !ormave t ndr shme? parat# aksionet# mallrat !izike# kapitali njerzor ose pasurit humaneL /8 mimi dhe rendimentet e !ormave t 'aktuara t pasuris n raport me mimin dhe rendimentin e !ormave t tjera t pasurisL .8 shijet dhe pre!eren'at e pronarit t pasuris.

Kontributi shken'or i Milton 0riedmanit sht i rndsishm n lmin e studimeve n !unksionin e konsumit. @eoria e !unksionit t konsumit dallohet n de!ini'ionin e variableve ekzogjene# kshtu q 0riedman !unksinin e konsumit e bazon n teorin e mikroekonomis pr sjelljet e konsumuesit. )ipas tij konsumi sht !unksion permanent i t ardhurave. @eoria e t ardhurave permanente trajton t ardhurat absolute dhe relative# si t ardhura vijuese# q do t thot se t ardhurat nga veprimtaria vijuese ose t ardhurat nga veprimtaria e kaluar jan variabla ekzogjen n !unksionin e konsumit. )i variabl ekzogjene i merr t ardhurat permanente n vend t t ardhurave vijuese. @ ardhurat permanente de!inohen sit ardhura mesatare t 'ilat njsia konsumuese i konsideron si permanente. 0riedman krkon q n baz t ligjeve t tregut personat privat t ndrtojn shkollat# banesat pr t var!r# aeroportet etj. )hteti# sipas tij# duhet t pr'aktoj Trregullat e lojs ose paraveU por jo me !or' dhe mjete. )ipas tij# m s miri do t ishte q komunat t ken kompeten'a sa m t mdha. 0riedman n studimet e veta ka vrrejtur se gabimet kr esore bhen nga qeveria dhe banka emisionare# pr ars e t mosnjohjes s politiks monetare 5parave8 q kan ashprsuar dhe prolonguar krizn. Ai nuk sht kundr punsimit t plot# por jo me do kusht q ai t realizohet. &jithnj duhet matur se ka sht pr shoqri m mir# a t rritet papunsia apo t rriten mimet. Ai i jep prparsi stabilitetit monetar # duke theksuar se ekziston vetm nj ila kundr in!la'ionit dhe at mund ta aplikoj vetm shteti duke i zvogluar shpenzimet e veta. 0riedman sht kundr ndihmave so'iale pr njerzit me t ardhura t vogla# ai insiston q ata t angazhohen m shum# q vet ta rregullojn pozitn materiale. N vend t ndihmave so'iale propozon lirimin nga tatimet pr !amiljet me t ardhura minimale. )ipas tij jan shum !aktor q shkaktojn var!rin. 4kzistimi i mditjeve minimale i zvoglon mundsit e punsimit t t rinjve. )i burim t var!ris e konsideron politikn e mbrojtjes so'iale# e 'ila ka qen pasuksesshme dhe nuk ka mundur ta zvogloj normn e var!ris.

N shoqrin ideale roli i shtetit sht t siguroj e!ikasitetin i 'ili individit i mundson tFi zgjedh problemet vet. Nse njeriu mendon se sht mja!t i pasur dhe harxhon krejt at q e ka krijuar n vend se t kursej me qllim q m von t ket t ardhura m t mdha# kjo do t jet shtja e tij. Kur shteti mundohet q normn e rritjes ekonomike ta bj shtje shtetrore# ather kjo do t bhej me m tepr dm se sa !itim sepse lidhet me przierjen e shtetit n vendimet personale t njerzve. Kjo ndikon negativisht n motivim dhe i pengon njerzit t bjn prpjekje q ti realizojn qllimet e veta. Norma e vrtet e rritjes sht ajo e 'ila lind nga vendimet individuale# pa marr paras sh se sa sht ajo. Ai n baz t t dhnave empirike tregon se norma e rritjes s non t jet m e madhe# nse przierja e shtetit sht m e vogl n pro'eset e vendimeve individuale. 2idhur me tregtin e lir# ai thot# se asnjher nuk ka ekzistuar kon'enzusi lidhur me eprsit e saj# por nj plqim i till m tepr ka ekzistuar n !jal se n vepr. Nse sistemi i tregtis ndrkombtare i ka mbijetuar impulset protek'ioniste prgjat d qind viteve# kt mund ta bj edhe n d qind vitet e ardhshme.

0riedman sht liberal n kuptim t plot# ai tregon at q sht e lir ose burimin nga rrjedh ajo. Kjo !r m sht karakteristik e mendimeve t tij me nj shprehje gjithnj m t madhe e sidomos n kushtet kur so'ializmi sht bar dshtim e kapitalizmi ka arritur sukses# s nimi pr tregun e lir dhe lirit personale jan gjithnj m t rndsishme. Punimet m t rndsishme t Milton 0riedmanit jan? ( ( ( ( T4se i ekonomis pozitiveU 54ssa in positive e'onomi's# -=J.8L T)tudimi kuantitativ i teoris s paraveU 5)tudies in the Puantit theor o! mone # -=J78# TProgramimi i stabilizmit monetarU 5A Program !or monetar -=7,8# TKapitalizmi dhe liriaU 59apitalism and 0reedom# -=+/8L stabilit #

( (

TDistoria monetare e )hteteve t 1ashkuara t Ameriks# -76(-=7, 5A Monetar Distor o! the Inited )tates -+76(-=7,8 botuar n vitin -=7.L <ptimumi kuantitativ monetar dhe eset e tjeraU 5@he optimum quantit o! mone and other 4ssa -=7=8. //8 HERBERT AFEKSANDER SAJMON KHer,ert Ale*$nder S%monJ 6A6>L

Derbert )imoni sht ekonomist amerikan. Ka studiuar n Iniversitetin e Mi'higanit dhe t 9hikagos. 3shte pro!esor i psikologjis dhe i kompjuteristiks n shum universitete si n? Pittsburg t Pensilvanis# n 1erkli dhe :el. Ka ligjruar n 3nstituin e teknologjis n 3lionios prej vitit -=*/ deri n vitin -=*=# ndrsa n 3nstitutin e teknologjis n 9arnegie(Mellon ligjroi administratn dhe psikologjin prej vitit -=*=(-=JJ. 3shte udhheqs i katedrs s shken's kompjuteristike dhe psikologjis. Kishte njohuri t mdha nga psikologjia# shken'a kompjuteristike dhe ekonomike. Ai themeloi teorin e sjelljes administrative pr marrjen e vendimeve t korporats. I b i !amshm me librin e vet shkollor T)jellja administrativeU 5Administrative 1ehavior8 n vitin -=*6. Kontributi i tij n ekonomi shprehet prmes kon'eptit t qllimit t ra'ionalizimit. N meset e shken'tarve njihet si njeri i renesanss dhe nj nga gjenit e shken'ave shoqrore. Kto epitete i mori n baz t krijimit t modelit bihevioristik t ndrmarrjes. Ai studioi problemet dhe krijoi modele t sjelljes ekonomike t individve# i dha kontribut t rndsishm zhvillimit t teoris s !irms. )imoni s bashku me DaBkins m -=*= e prsosn analizn input autput# me aplikimin e modelit t ashtuquajtur Tkushtet DaBkins()imonU. Ebrthimi i ksaj tabele mund t bhet n kt !orm?

A1 C1 B1 A2 C2

B2 A3 C3

Kjo tabel prdoret# kr esisht# n sistemet dinamike dhe shrben pr pr'aktimin e ekuilibrit t temperaturs n nj a!at t shkurtr n do dhom 5nj mesatare e tregimit t temperaturs s z rs8 kshtu q parimet e ksaj tabele mund t shrbej si nj termometr i do dhome q do t ishte adekuat me t treguarit e sjelljes dinamike t sistemit t jashtm(termometrit n kub. Nj metod e till e shprehur nprmes elementeve t ksaj tabele mund t shpreh elementet e sistemit so'ial n pr'aktimin e raporteve t !orta t pro'esit amz duke treguar sisteme spe'iale dinamike. Kjo metod mund t gjej aplikim t gjer edhe n dinamikn ekonomike n variablat kr esore pr analizn e mimeve dhe sasin e mallit.

Prshkrimi i thjesht i sistemeve komplekse mund t tregohet n !orm t sistemit d dimensional n kt !orm? A 9 < % @ D : 1 ; P ) I 3 K M < A 9 D : % @ N % P 1 3 ) I @ D ) 3 K D % 3 K )

I :

M N

; : K 9

@ I M N P 1 ; A 9

A 1 M N < P

; <

Kto raporte mund t rreshtohen n kt !orm? A 9 1 a# dhe radhitja ; M N < P m# radhitja % ) @ I r

D 3 : K

h# rradhitja# kurse

a m m a

dhe r h

h r

x.

N baz t kt re propor'ioneve mund t krijohet struktura origjinale n kt !orm? A 9 simbolin e vetm a. 1 ;#

pr shembull prmban katr elemente t ksaj mostre q ekonomikisht prezentohen me

Propor'ionet e kt re metodave mund t shrbejn pr shpjegimin e sistemit hierarkik# vetriprodhues etj. /.8 Derbert )imon n vitin -=6+ !itoi $mimin Nobel pr shken'at ekonomike. /*8 Ai krijoi nj dimension t ri t analizs s organizimit prmes veprs s tij T)jellja administrativeU 5Administrative 1ehaviorU q paraqet nj kontribut n teorin e organizimit# duke i dhn nj prmbajtje t re pro'esit t prurjes s vendimeve t bazuara n logjikn dhe psikologjin e zgjedhjes humane. )ipas D.)imonit do pro'es i vendosjes kalon n tri !aza? ( ( ( identi!ikimi i problemit q e mundson vlersimin e gjendjes n baz t realizimit t periudhs s kaluar# qllimeve t dshiruara etjL gjetja e zgjidhjeve t mundshme n baz t in!ormatave disponueseL zgjedhja e vendimeve t knaqshme.

Kto vendime n mn r permanente kr hen n t gjitha nivelet hierarkike. @eoria e organizimit t sjelljes bihevioristike sipas )imonit bazohet n grupet hulumtuese q pr!shin * aspekte themelore? ,I grupet si trsi e individve t pavarur@

/8 lidhshmria e antarve t grupit@ DI norma grupore dhe kohezioni i grupit@ =I udhhe ja e grupit dhe komunikimi n mes t antarve t grupit. )imoni organizimin e kuptoi si struktur t marrjes s vendimeve. )ipas tij# vendosja ekziston n t gjitha nivelet e organizimit. $do vendim bazohet n premise t 'aktuara# t 'ilat duhet de!inuar pr t miratuar vendimet. ;isa prej premisave u prkasin personave# disa i prkasin gjendjes so'iale e disa lmit t komunikimit. )ipas )imonit# top menaxhmenti nuk mund tFi 'aktoj do antari t organizats se si duhet t merret vendimi# por top menaxhmenti mund t ndikoj n disa premise n t 'ilat bazohet nxjerrja e vendimeve. @op menaxhmenti mund t pr'aktoj strukturn organizative e 'ila do ta stimuloj transmisionin e porosive dhe ndikimin e t re. 1azat e teoris s organizimit t )imonit paraqesin nj sistem t nxjerrjes s vendimeve. @eoria e tij sht e !ormuar n baz t rezultateve kritike t analizs klasike dhe neoklasike t teoris s organizimit. Analiza e tij themelore e organizimit sht bazuar n qasjen e motivimit t organizimit# si pro'es i ku!izuar n prurjen e vendimeve n kuadr t organizats# kshtu q )imoni analizoi qasjen e stimulimit n para t @ejlorit q shrbente si baz e rritjes s produktivitetit t organizats. Ai krijoi modelin adekuat t sjelljes s njeriut n organizim q prmbahet n kto qllime? -.Knaqsia e ult rrit krkesat pr alternative t reja t nevojaveL /.Krkesat e larta pr nevoja t reja krkojn rritjen e vlerave reale t shprblimitL ..Hlerat e larta reale t shprblimit t puns logjikisht rrisin nivelin e aspirataveL *.Niveli i lart i aspiratave ul shkalln e plotsimit t nevojave. Modeli i motivimit i )imonit tregon raportet n mes t plotsimit t nevojave individuale dhe produktivitetit t individit n mn r t ndrlikuar. Ai pr!undon se pr plotsimin e lart t nevojave t personave nuk sht e mja!tueshme q personi qllimet e veti tFi ndaj me qllimet e dhna n hierarkin e organizimit. )upozojm se njeriu n organizat nuk i plotson nevojat e veta# ather duhet shikuar se !ar alternativash ekzistojn q eventualisht tFi plotsojn nevojat e veta.

! pari ai mund ta lshoj organizatn dhe t krkoj organizat tjetr ku supozon m par se do tFi gjej kushtet pr plotsimin e nevojave t veta. Kjo alternativ sht e lidhur me rrezik q n organizatn tjetr t mos i plotsoj nevojat dhe kshtu lindin probleme t ndrlikuara# t 'ilat i prmbajn logjikisht kto alternative# kurse bazn e kan n shum ndr shime t kushteve so'iale shoqrore t 'ilat# n mn r nat rore# lindin me prvetsimin e kt re alternativave. ! d#ti individi, sjellja e t 'ilit vshtrohet mund tFi pranoj normat ekzistuese n organizat duhet tFia prshtat krkesat dhe nevojat e veta mundsive q i o!ron organizata.

! treti pr shkak t paknaqsis me shprblim njeriu mund t zgjedh alternativn e rezisten's n organizat dhe n mn r t vetdijshme t ndikoj n zvoglimin e e!ekteve t autputit dhe n rezultatet e sjelljes s ngjashme t individve t tjer. Ai !illon t inkuadrohet n grupe jo!ormale t 'ilat !ormohen n kushtet e mosplotsimit t nevojave. Njeriu n organizat shum shpejt identi!ikon varshmrit dhe ligjshmrit n mes t pags s vet dhe produktivitetit dhe sipas situats i adapton sjelljet e veta# e vemas nse nuk merr pjes n sistemin e vendimeve# q implikon edhe mungesn e do prgjegjsie t tij pr rezultatet e organizats si trsi. D.)imoni teorin e vet e bazon n tri elemente kr esore? n komunikim, autoritet dhe n identifikimin HlojalitetI me organizatn. <rganizimi duhet t sh!r tzoj rrjetin e komunikimit# i 'ili e pajis me in!ormata t domosdoshme pr nxjerrjen e vendimeve. Pa in!ormata subjekti i prurjes s vendimeve nuk mund t jet i a!t pr vendosjen e suksesshme n situatat e 'aktuara. 0orma e komunikimit shpesh varet nga autoritetet# kshtu q )imon me rastin e sqarimit t autoritetit sht nn ndikimn e 9hester 1ernardit# gjegjsisht teoria e pranimit 5a''eptan'e theor 8 q bazohet n ligjet dhe bazat shoqrore t autoritetit. Hlera e ksaj teorie qndron n njohjen e suksesshme t vendosjes individuale n baz t s 'ils individi !illon t komunikoj. 2ojaliteti n organizat ndikon n kualitetin e vendimeve. $do antar i organizats nuk mund tFi zhvilloj t gjitha vlerat dhe tFi komponoj n do vendim. 3ndividi pranon premise t 'aktuara t bazuara n

qllimet e organizats ose n krkesat e menaxherit. %astet e lojalitetit m s shumti i ndihmojn koordinimit n vendosje. D.)imon sht njohs i mir i shken's pr aprovimin e vendimeve dhe i pro'esit t in!ormimit. Ai krijoi menaxhmentin shken'or t njohur si hulumtime opera'ionale 5<perations resear'h8 me qasje t menaxhmentit q i kontribuon ngritjes s produktivitetit dhe ngritjes s e!ikasitetit organizativ# duke aplikuar metoda shken'ore dhe duke sh!r tzuar modelet matematikore.

N kto baza dha kontribut n studimin e organizimit me nj rritje kompleks t zhvillimit t pro'eseve t vendosjes dhe n kt mn r bri ndikim n sjelljen 5bihevioristike8 humane. )tudimet e veta i prku!izoi n !unksionin e pro'eseve t vendosjes me prmbajtje dhe in!luen' t sjelljes humane# n zgjedhjet humane n prputhje me parimet e organizimit. Ai !ormoi organizimin e!ikas me elementet e ekuilibrit t krkesave t lira t individve n aprovimin e vendimeve n mn r pro!esionale# t domosdoshme pr organizim# duke br edhe restrik'ione n krkesat e lira t individve. )imon dhe :ames Mar'h n librin e prbashkt T<rganizationsU de!inuan organizimin si nj koali'ion t t gjith pjesmarrsve. Ata de!inuan nevojat pr parti'ipim n vendime si dhe implikimin n s nimet dhe nevojn e individve pr marrjen e prgjegjsis n organizat si pjes konstruktive e psikologjis s njeriut# meq ai nuk mund t knaqet vetm me nivelin e lart t plotsimit t nevojave personale prmes stimulimit me para n pun. Mar'h dhe )imon e kritikuan teorin e organizimit klasik t prezentuar nga @ejlori dhe 2uther &ulik. Ata konstatuan se teoria e @ejlorit kishte elemente psikologjike dhe sihte shum e spe'ializuar duke de!inuar motivet dhe studimet e kohs nga qasja inxhinierike teknike e organizimit# ndrsa &uli'k dhe grupi i tij 5MoonB dhe %eile # IrBi'k dhe 0a ol8 ishin orientuar n teorin e menaxhmentit administrativ q ishte e departmentalizuar me elemente koordinimi dhe me nj skem integrative. Mar'h dhe )imon pr!aqsojn teorin e organizimit tradi'ional me elemente t organizimit human dhe me vendosje t thjesht me elemente t teoris s motivimit etj.

Ata o!rojn organizim q prmban elemente t ekuilibrit organizativ me struktur t balan'uar n mes t krkesave dhe qllimeve t antarve t organizats. Heprat kr esore t Derbert )imonit jan? (T)jellja administrativeU 5Administrative 1ehavior# -=*68# (TModelet e njeriutU 5Models o! man# -=J68# (T<rganizimiU 5<rganization# -=J+8 TEgjedhja e problemit t njeriutU 5Duman Problem )olving# -=J+8. /J8

XHEJMS BJ<KENEN KJ$me& M.G%ll B(.#$n$nJ 6A68L :ames 1u'hanan sht ekonomist amerikan. Nsht shkolluar n Iniversitetin e @ennessee(t dhe n 9hi'ago. 3shte pro!esor i ekonomis prej vitit -=J7 n universitete t ndr shme t Ameriks 5n universitetin e 0lorids# t Hirxhinis8. 3shte drejtor i prgjithshm i Pendrs pr studime t zgjedhjes publike n &eorge Mason Iniversit # drejtor i 3nstitutit politeknik n Hirxhini n vitin -=7=. 0ama e tij u arrit me !ormimin e teoris mbi zgjedhjen publike e 'ila u quajt edhe revolu'ion publik i zgjedhjes 5publi' 'hoise revolution8. N teorin e zgjedhjes publike komponon elemente t teoris s shkmbimit n treg dhe t !unksionimit t politiks s tregut. Ai u inspirua n 3tali n vitin -=JJ kur lexoi klasikt evropian t shekullit QQ nga !inan'at publike. Ehvilloi kon'eptin e shtetit demokratik pr marrjen e taksave nga q tetart dhe kthimin e t re prmes shrbimeve shtetrore t themeluara n baz konstitu'ionale ligjore me majorizim kon'enzues. 1ri kriteret dhe klasi!ikimin e sektorve ekonomik publik dhe rela'ionet e sektorve ekonomik n kuptimin e shpenzimeve n baza subjektive. ;oktrina e ti bazohet n koston margjinale dhe n prin'ipet e dobishmris publike. Analiza e tij e zgjedhjes zgjerohet kah zbulimet e sjelljeve 5behavior8 politike legjislative dhe burokratike. Megjithse ishte lider i shkolls publike t zgjedhjes ekonomike ai sh!r tzoi kontributin e hershm t Ai'ksellit i 'ili pat trajtuar distribuimin e kostos n shpenzime publike.

;uke i pasur mentor 0rank Knight(in dhe Denr kapitalizmit dhe t individualizmit.

)imon(in n studimet

pasdiplomike n 9hi'ago# nuk sht be!asi q puna e tij sht br lojale pr prin'ipet e N vitin -=+7 1u'hanan !itoi )hprblimin Nobel t shken'ave ekonomike pr kontribut n teorin e zgjedhjes publike 5publi' 'hoise theor 8.

N kt teori prezenton krijimin e politiks n sektorin publik# duke br analizn e nat rs s seleksionimit politik. Ai prezenton d qasje shken'ore? analizn spe'iale t pjess politike dhe prgjegjin ndaj votuesve dhe qasjen institu'ionale q predikon konsekuen'at e zgjedhjeve t votuesve n prmbajtjen e institu'ioneve spe'iale. Kjo sht !orm e aplikimit t mirqenies ekonomike me sigurim t lirive. )ipas tij# pra!rsisht m se *,G t t ardhurave n )D1A ndahen pr nevojat e sektorit publik. :ames 1u'hanan jep vizionin e politiks so'iale# individt i shikon si njsi baz t sistemit so'ial dhe t shtetit. Analizon institu'ionet q merren me kujdesin so'ial dhe n t 'ilat bhet vendosja kolektive# analizon sjelljet individuale dhe parti'ipimin e individve n pro'esin e vendimeve lidhur me politikn so'iale t 'iln e udhheq shteti dhe agjen'it shtetrore n t 'ilat krijohen vendimet nga kjo lmi. :a bn nj qasje ekonomike dhe politik analizs moderne n lmin so'ial# studion politikn shken'ore n aspektin e krijimit dhe marrjes s vendimeve t prgjithshme ose vendimeve me interes publik. Preokupimi i tij sht !unksioni so'ial dhe metodat q udhhiqen nga ana e shtetit pr zgjidhjen e ktij problemi. Ai prmend metodn benevolent despot q prdoret n marrjen e vendimeve# jep de!ini'ionin lidhur me interesin e prgjithshm# de!inon dhe !unksionin e t mirave so'iale# interesin publik# alternativat lidhur me zgjedhjen e problemeve so'iale ekonomike nga ana e shtetit etj. :ames 1u'hanan e krijoi nj sistem shken'or lidhur me rolin e politiks so'iale# duke e komponuar elemen( tin so'ial n modelin demokratik t pro'eseve shtetrore dhe prpiqet q k sistem tn nnkuptohet nga individt dhe nga vet shteti. Ai insiston q !unksioni so'ial t prparohet me metodat drejta t pro'eseve politike duke kompletuar institu'ionet adekuate q merren n zgjidhjen e problemeve politike duke kompletuar institu'ionet

adekuate q merren me zgjidhjen e problemeve so'iale t individve t ndr shm t gjenerats ekzistuese dhe t ardhshme n mn r komplete dhe zgjidhje t matura n realizimin e qllimeve kolektive. Pr kt ars e i jep rndsi t madhe zhvillimit ekonomik dhe qasjes pro!esionale n zgjidhjen e kt re problemeve dhe n mn r shken'ore i interpreton sjelljet q duhet t ekzistojn n politikn shken'ore.

Ai shpjegon rolin e shtetit n lmin e politiks so'iale# nevojn e kompletimit t institu'ioneve shtetrore q do t ken si rezultat rregullimin e marrdhnieve t individve n vetorganizim dhe knaqjen e nevojave t t re n variantet e ndr shme t sektorit privat. )ipas tij# duhet t ekzistojn institu'ionet paralele ekonomike dhe shtetrore q do ta realizojn politikn so'iale n realizimin e interesave n shum pika t veanta. Ai i de!inon qllimet ekonomike ose objektivet ekonomike dhe shtetrore dhe propozon masat q duhet pr'aktuar# normuar pr realizimin e qllimeve ekonomike dhe shoqrore. 3nsiston edhe n sank'ionimin e mosrealizimit t tari!ave dhe dispozitave t ndr shme ligjore q aprovohen n Kongres. Mendimet e tij lidhur me zgjidhjen e problemeve so'iale ekonomike bazohen n idet e Heblenit# Mit'hellit etj. Ai zhvillon teorin institu'ionale prkatsisht analizn institu'ionale q e aplikon n rastet e shumta. Pre!eron metodologjin e vet pr studimin e aktivitetit t shtetit n drejtime t ndr shme t zhvillimit so'ial ekonomik# kshtu q teoria e sjelljes individuale n pro'eset politike mund t gjej aplikim t gjer n praktik. Ajo prmban elemente t zhvillimit ekonomik dhe shken's politike# kshtu q mund t aplikohet q nga pro'eset e tregut e deri te pro'eset politike. 4kzistojn shum dallime n mes t ksaj teorie dhe politiks shken'ore ortodokse q jan t komponuara n vet shtetin. N diskutimet e shumta n baz t in!ormatave q o!ron kjo teori jan dhn kahjet e zhvillimit dhe aplikimit t saj# n sistemin e s 'ils jan pr!shir individt me sjelljet private n parti'ipimin e t re n aprovimin e vendimeve kolektive etj. 1u'hanan dhe &ordon @ullo'k kan prezentuar modelin e!ikas t rregullave t votimit n sistemin e zgjedhjeve demokratike q mund t shihet n gra!ikun vijues?

Fregullat e votimit efikas

M13

MN9

PW

-,,

H*rafiku i prezentuar sht shf#tzuar nga libri1 .red F.*laheJ"ight F.3ee WMicroeconomics, 'heor# and Applications, f .><AI Prgjat absiss shnohet prqindja e votimeve t miratuara e!ikase# ndrsa n ordinat prezentohen nego'iatat dhe kostoja e jashtme 5externalit 'osts8. N kt gra!ik prezentohen d lakore? kostoja margjinale e bisedimeve 5MN98 dhe lakorja e dobishmris margjinale 5marginal bene!it8 5M138. Me zbritjen e dobishmris margjinale rritet prqindja e aprovimit# kshtu q rregullat e votimit e!ikas 5the e!!i'ient voting rule8 realizohen n prqindjen e aprovimit 5PW8.

N pikprerjen e kt re d lakoreve arrihet prqindja e aprovimit t votimit e!ikas 5PW8. 2igjshmrit n e'urit e kt re d llojeve t kostos dhe dobishmris margjinale kan rndsi pr nxjerrjen e vendimeve politike me rastin e organizimit dhe realizimit t votimeve. Modeli i rregullave t votimit e!ikas mund t shrbej pr analiza t pr'aktimit t rregullave t votimit e!ikas sin nivel shtetror ashtu edhe n nivel t kon'ernit. Kshtu q rezultatet e ktij modeli t hartuar nga :ames 1u'hanan kan gjetur aplikim n sistemin e zgjedhjeve t )D1A vemas me rastin e marrjes s vendimeve pr shpenzimet e sistemit t zgjedhjes presiden'iale# duke pr'aktuar prqindjet e!ikase t shpenzimeve me rastin e votimit. %ezultatet e ktij modeli aplikohen edhe n analizat e ndr shme me rastin e nxjerrjes s vendimeve t karakterit ekonomik# !inan'iar etj# sepse kur lakorja margjinale e dobishmris sht n pik ekstreme t lart dhe kostoja margjinale e bisedimeve sht relativisht e ult ather rregullat dhe ligjshmrit e votimit krkojn ekuilibrin n mes t kostos margjinale dhe dobishmris margjinale. :.1u'hanan ka dhn kontribut t dukshm n studimin e o!erts s puns duke prezentuar lakoren e o!erts s puns t kth er prapa 5ba'kard(bending labour suppl 'urve8 q e ka kt !orm?

2akorja e o!erts

Paga reale A

<rt e puns s o!ruar

Ndr shimi i pagave shprehet n ndr shimin e madhsis s shums s puns s o!ruar# q mund t shihet edhe sipas e'uris s lakores s paraqitur n gra!ikon. 2akorja e o!erts zakonisht sht rritse# mirpo n ndonj situat mund t ket shmangie nga kjo rregull 5paga m e lart o!erta e puns m t lart8# mirpo pas pjess s rritjes s lakores mund t bhet zvoglimi i ashtuquajtur lakorja regresive e o!erts si e quan 1u'hanan# lakorja e o!erts s puns e kth er prapa. K rast# paraqitet te o!erta e puns# kshtu q# pas nj shume t 'aktuar t rritjes s pags dhe o!erts deri n pikn A# !illon zvoglimi i o!erts s puns ndrsa paga edhe m tutje rritet dhe kshtu puntori me m pak pun i merr t ardhurat prkatse dhe !iton m shum koh t lir. %ritja e mtejme e pagave reale do t sjell zvoglimin e o!erts s puns dhe ather lakorja e o!erts s puns merr !ormn rnse t kth er prapa. Me rritjen e norms s pags gjithashtu rritet mimi i kohs s lir. K e!ekt i mimit mund t ndahet n e!ektin e substituimit 5q sht e!ekti i numrit t orve t zgjedhura pr pushim dhe i rritjes s mimit t t re8 dhe n e!ektin e t ardhurave 5e!ekti i rritjes s norms s mditjes(pags s dhn me t ardhura8 q sht arritja me m pak or t puns mbi pikn A# mditjet m t larta i dekurajojn puntort q t o!rojn m shum or pune. 4!ekti negative i t ardhurave m i madh se zero ose e!ekti pozitiv i substituimit tregohet me lakoren e o!erts s puns t kth er prapa. 4!ekti i t ardhurave mund ta tejkaloj e!ektin e substituimit# por jo gjithnj. N korrespondim lakorja e o!erts s puns e kth er prapa sht reale e mundshme por jo edhe e ln pasdore. &jat shq rtimit t lakores s puns# t kth er prapa duhet t kemi paras sh o!ertn e puns n treg si trsi 5n kundrshtim me alternativn e papunsis ose kohn e lir(leisure8. 2vizja e lakores s o!erts s puns t kth er prapa prej ans s majt kah e djathta n pjerrsi pozitive deri n pikn A zbulon se pagat m t mdha jan t lidhura me m shum or t puns# ndrsa lvizja e ksaj lakore prej piks A n drejtim prej s

djathts kah e majta 5t kth er prapa8 tregon se rritja m e madhe e pagave rezulton numr t vogl t orve t puns. %ezultati i saj sht lakorja e o!erts s puns e kth er prapa. Me analizn e lakores s o!erts s puns t kth er prapa sugjerohet se pr nj person ort e puns mund t rriten n nj koh me rritjen e pags deri n nj pik 5 n rastin konkret n pikn A8# por rritja e pagave mund ta sjell zvoglimin e o!erts s kohs s puns. 2akorja e o!erts s kth er prapa mund t shpjegohet me ndihmn e e!ektit t t ardhurave dhe t substituimit. Kurt ndr shohet paga kto d e!ekte do tFi ndr shojn kombinimet me t 'ilat personi e maksimizon dobin. Heprat kr esore t 1u'hananit jan ? (T0inan'at publike n pro'esin demokratik? institu'ionet !iskale dhe zgjedhjet individualeU 5Publi' 0inan'e in a ;emo'rati' Pro'ess? 0is'al 3ndividual 9hoise# -=778. (T@eoria e zgjedhjeve publike? aplikimi politik i ekonomis 5@heor o! Publi' 9hoise? Politi'al Appli'ations o! 4'onomi's# -=6/8 (TPolitika ekonomikeU 5@he politi'al 4'onom # -==,8 dhe 9onsentU# -=7/. T9al'ulus o! 3nstitutions and