GUSTAV INDREB:

NORSK og NORSK

NOREGS BOKLAG
OSLO 1939

GUSTAV INDREB

NORSK og NORSK
AHA ***,

<^

NOREGS

BOKLAG

OSLO 1939

Prenta hj Johansen & Nielsen

I Norsk Skuleblad nr. 8 og utetter hev rektor D. A. Seip nokre artiklar um Vinning og tap ved den nye rettskrivningen. Underskrivne skal f setja fram nokre tankar um same emnet. I mangt ser eg onnorleis enn Seip. Innlegget vert difor ymist pole mikk. I. Ikkje freista avskipa noko i utrengsml. I sumt fell rektor Seips og mine synsmtar saman. Den grunnsetningi han set upp til slutt (nr. 13), mei ner eg er heilt rett: Det er innlysende at vi ikke br skifte ut noe i utrengsml, og vi m aldri avskaffe noe vi ikke er trygge p kan avskaffes. I Sverike hev tvo so framstande fagmenn som professorane J. A. Lundell og Bengt Hesselman med sers ulik syn p nystaving hvda kraftigt same tan ken. Det var eit misgrip at rettskrivingsnemndi fr 1917, der D. A. Seip var ein aktiv medlem, retta seg for lite etter den grunnsetningi. Norderlendsk er vidare enn dansk Eg er og samd i at me br taka umsyn til norder lendsk samdrtte i mlpolitikken vr. Det er ei vin ning, ein kulturell herlegdom som me br verdsetja ovleg hgt, at dei norderlendske folki skynar skrift mali t kvarandre, og tolleg bra normal-talemli og. Alle Norderlandi turvte koma dette i hug, og vara seg

for styra inn i uturvande isolering som karm gjera kultursamkvmet tyngre millom landi. Men nettupp nr det gjeld det norderlendske, er der samstundes viktug ulikskap i grunnsynet til rektor Seip og underskrivne. For det fyrste: Seip avgrensar det nordiske um synet i hovudsak til dansk, soleis at nordisk og dansk gjerne vil verta synonyme i argumentasjo nen hans, p same mten som ofte i danskt forret ningsml (nordisk Selskab i danske firmanamn == dansk Selskab). Han synest t. d. rekna det for ei nordisk utviding i mlet, dersom nynorsk skifter ut fleirtalsformene oisor, hanar med viser, haner (= dansk). Seip segjer ikkje dette endefram. Men etter samanhengen og heile tendensen i utgreidingi avgren sar han umsynet til det norderlendske soleis. Un derskrivne meiner, at nr me talar um norderlendsk, m me i mlvegen som elles ha alle Norderlandi jned i tanken. Ut ifr den synsmten er former som viser, haner isolering, dei bryt sund samanheng med den strste og den viktugaste luten av det norderlendske ml- og kultur-valdet. Dei grammatiske hovudfor mene oisor, hanar derimot er dei som fremdar norder lendsk mlsamliv, og knyter saman strsteluten av den norderlendske ml-verdi (svensk, islendsk, fr ysk, norsk hanar, sy., n. visor, isl., fr. visur). For det andre: For rektor Seip veg umsynet til det nordiske (i tydingi: dansk-tradisjonelle) so mykje at han for den skuld er viljug til brjota sundt eller gjera uklrt det norske ortografiske systemet. Nr det gjeld reglane for e L d., er han viljug til gjera eit viktugt undantak fr ein stor og vidfemnande norsk ortografisk regel, og undantak att fr undan taket, til halda uppe konformitet med dansk p eit serskilt umkverve (ved e framfyre r; sjk her etter p sida 33 f.). Underskrivne meiner, at um umsynet til norderlendsk ml-samliv er viktugt (norderlendsk teke i den fulle tydingi), m me ikkje for den skuld

brjota sund samanheng og system i det nynorske skrift mlet; me br tvertimot freista f det norske systemet inn i norskdansk og. I det nemnde dmet med e meiner eg d at me br lata umsynet til den danske tradisjonen fara heilt, og ikkje skapa irrasjonelle und antak og undantaks undantak att for denne tradisjo nen skuld. Og norsk er vidare enn sudaustlandsk Der er ein skilnad til i rektor Seips syn og under skrivne sitt. Seip ynskjer nok taka sumt umsyn til det norske, attt at han vil berga so mykje som rd er av den tradisjon norsk-dansk og dansk hev i saman. Men her vil han avgrensa soleis at han tek umsyn hovudsakleg eller oftast berre til mlfret i hovud staden og nrmast der ikring, til sudaustlandsken. Ser-umsynet til sudaustlandsk vil han lata gjelda ikkje berre for skrivemten, men for uttala og. Han gjev t. d. mei, dei, sei fyrerangen som skule-uttala for pro nomeni meg, deg, seg i bokml. Det er logisk nok ifr Seips synsstad at han dreg fram soleis den sud austlandske dialektgreini. Sudaustlandsk hev mykje servokster og hev i ymse viktuge ting havt parallel vokster med dansk; er difor lettast semja saman med den litterre tradisjon i norskdansk som Seip vil verna um. Men underskrivne meiner at det norske grunn laget vert for sterkt avgrensa nr ein skal rekna hovudsakleg eller berre med ei einskild mlfregrein, og resultati vert ofte ulaglege fr meir lmenn-norsk synsstad. Eg meiner at nr me skal taka umsyn^ til norsk, br me taka med i rekningi norskt taleml i heile landet. Landsluter utanfor sentrumsstaden i sud aust lyt koma med, jamvel dei meir avsides landslutene. Dette riksnorske kravet frer atter til at ein lyt leggja hovudvekti p dei sams systematiske grunndragi i mlfri, og ikkje p fonetiske detaljar i einskilde mlfre.

Av di rektor Seip legg slik vekt p den tradisjo nelle samanhengen ifr dansk til norskdansk, vil han byggja ml-framvoksteren i Noreg p det norskdanske skriftmlet (bokml). Underskrivne vil byggja ml framvoksteren p det nynorske skriftmlet. . Av desse ulikskapane i grunnsyn kjem ulikt syn p svrt mange ting i det einskilde.
11.

Ivar Aasen. Uppgva peika ut leidi for honom. Seip og underskrivne verdset og Ivar Aasen og ml verket hans noko ulikt. Seip skriv: Ivar Aasens lands ml fekk en sterk arkaisk karakter utifr oppfatnin gen i den tid det ble til. I dette skulde liggja: Ivar Aasen bygde seg sjlvsagt og usjlvstendigt for ml synsmtane t dei frande mlgranskarane i samtidi (her i Noreg P. A. Munch). Og av den grunn fekk landsmlet hans den form som det fekk. Under skrivne meiner: Det er greidt at Ivar Aasen tok imot impulsar fr vitskapleg teori i si eigi tid. Men saki er ikkje brtt utgreidd med det. Ivar Aasen stod sam stundes merkjeleg sjlvstendig. Mykje sjlvstendigare andsynes si tid enn t. d. mange norske filologar end til i dag stend andsynes den ortografiske nyromantik ken fr siste luten av fyrre hundradret. Eg trur end til at han i sumt stod altfor kritisk. Hadde han stade noko .minder kritisk andsynes P. A. Munch, so hadde han venteleg valt den tradisjonelle og fylgjerette skrive mten gera, henna, likso vel som geit, hyra (Jfr. Ivar Aasen, Norsk Grammatik 37). Og me hadde no stade saman med heile resten av Norderlandi uni g, k i slike ord, og eit ovvanskelegt ortografisk problem, som hev plaga grammatikarar, reformatorar og lre sveinar mykje, vilde ha lege greidare til rettes for oss. No er det vanskelegt gjera noko med. P sume andre

punkt og kann heada han kunde ha kome til vel so heppelege lysingar dersom han ikkje hadde vore so kritisk andsynes tidsstraumen. Det var difor ikkje serleg oppfatningen i samtidi som frde Ivar Aasen til den lysingi han kom til. Det var fyrst og fremst sjlve den uppgva han sette seg, ho tvinga lysingi fram so som ho vart. Ivar Aasen vilde skapa ein skrift norm som skulde vera organisk generalnemnar for norsk tala i dei ymse mlfre og ikkje berre ortografisk kld nad for eit einskilt mlfre. Ein slik syntetisk skrift norm krev at ein legg vekt p det sams systemet i ml fri; freistar finna vidfemnande typeformer. No er grunnformene ofte dei romslegaste organiske typefor mene for fleire mlfre p ein gong. So frde uppgva logisk og tvingande til at Ivar Aasen ofte valde grunn former til det grammatiske systemet sitt. Stundom former i fonetisk samsvar med dialektar i sentrale luter av riket (t. d. hanar, hestar; kastar, lrer); stundom former i fonetisk samsvar med ikkje sentrale dialektar (t. d. uisor). Bygdemli vart gode, fullkomne i same mun som dei hadde velskikka og vidfemnande type former. Det er vitskapleg radt ufullngjande forklra normalformi til Ivar Aasen berre med ei utvertes til vising til tidsstraumen. Vitskapsmannen hev skyldnad til freista skyna verket hans innanfr, ut ifr upp gva han sette seg, og ut ifr dei krav som sprang logisk fram av uppgva. Tilsvarande krav hev meldt seg for deim i notidi som hev sku forma ut ei skriftleg sam-form for dei lgtyske mlfri. Nr me ser verket til Ivar Aasen soleis innanfr, fr det strre styrke og gildskap. Normalformi hans vert ikkje berre noko tilfellelegt og tidbunde; det vert ei samform utdregi systematisk etter logiske krav or dei norske bygdemli. Ei samform som so segja mtte verta um lag som ho vart. Dermed fr normal formi hans ankerfeste i noko varigt og faktisk, i desse same bygdemli.

Mangt kann segjast vera norskt Hovuduppgva for mlarbeidet i Noreg bde den ny-norske mlrrsla og fornorskingi av norskdansk er skapa eit skriftml p nasjonalt grunnlag; f frigjort Noreg fr det danske mlveldet. Fyrr me byr jar rkja etter mn mlreformi fr 1938 fremdar dette hovudfyrem let, lyt me tala noko um tilhvet millom norsk og dansk ; um kva som er skilnad millom norsk og dansk, og um kva som rynleg fremdar norskdomen i normalmlet. Det er turvande tala um dette, for skil merki millom norsk og dansk er ikkje so lette defi nera greidt som kann henda mange trur. Det forvildrar ikkje sjeldan folk, so det vert uklrt for deim kva som rynleg tener norskdomen. Det freistar og stundom dei halvlrde og jamvel ein og annan fagmannen til fara med formal-prosedure. Ein formalprosedure som er lite verdfull og er det motsette av rettleiding. Me skal nemna nokre dme p at det ikkje er so endefram definera med skarpe og atterhaldslause ord skilmerki millom norsk og dansk. So at det vel kann verta rd til prosedera for den som er huga p det. Me skriv stein, aust, dryma i nynorsk i: skriftml, og i dansk er det sten, st, drmme. Er so stein sten osb. eit greidt skilmerkje? Nei ikkje soleis at det gjeng ei skarp grensa i talemlet millom stein osb. p norsk sida og sten osb. p dansk. Dei segjer sten i ei heil rad med dialektar serskilt aust langs svenske grensa, og st, drmme i mange norske bygdeml, ser skilt sudaustnorsk (drmme vidare enn st). Og dette er rot-norske former i dei fleste av desse dialektane, framvaksne p organisk veg fr gamalnorsk, ikkje im portera til desse dialektane p litterr veg gjenom norskdansk. Nynorskt skriftml hev former som ka star, hestar, visa, dansk hev kaster, Heste, Visen. Men folk segjer kaster p Upplandi og, heste i Gudbrands dalen, og desse segjemtane hev vakse fram p desse

stadene fr gamalnorsk. I Bergen segjer dei visen, og det gjeng visst ein tradisjonstrd um og noko tunn ifr denne notidformi i Bergen attende til gamal norsk visan. Nynorskt skriftml er: vatn, kvass, sag, skog, baka; dansk: Vand (utt. vann), hvas, Sav, Skov, hage. Men Viki og Skagerak-strandi hev og vann, i sud aust-hyrna av Noreg segjer dei (h)vass; segjemtar svarande til skriftformene sav, skov karm me firma sumstad bde p Agder og i ysterdalen; ja, um det so er formi bage, som dei kasta ut or norskdansk for 30 r sidan med hge rop um at ho var dansk, so finn me henne att sumstad p Agder med bde g og e, og g'en gjeng vidare. Og alt dette er ekte, rotvakse norskt og ikkje importera til desse dialektane p litterr veg gjenom det danske skriftmlet. Me kunde halda p telja upp soleis nr-sagt alt som finst i dansk, og syna at det er rotekte norsk p fleire eller frre stader. Eg skal nemna eit par setningar: Mor bager kager, o(g) far kjrer plooen me(d) io heste. En sten falt ne(d) av tage(t) ude for dren, me(d) de(t) samme konen gikk ud. Me karm prova for alle rettar at kvart ord i be setningane er norskt, soleis at kvart einskilt ord er innfdt og nedervt norskt i talemlet p den eller hin staden i Noreg. Nr me fr framsett slikt, skynar jne: Der er godt rom for provfring av mange slag. Og det er ikkje so forunderlegt um folk ofte hev vorte forvildra av den gamle tala um at norskdansken er eit godt norskt ml bde slik som han hev vore (det sagde dei fyrr) og slik som han er i dag (det segjer sume no).

10

Men ikkje alle norske former er like gode Men me skynar samstundes: Det karm ikkje vera nok berre prova at ei form er til innanfor dei norske mlgrensone. Der m vera ein feil i ei provfring som karm fra til det resultat at dei tvo setningane me nemnde skal gjelda for norske. For me kjenner p oss: Um dei frer aldri so mange prov for kvart einskilt ord, so er ikkje desse tvo setningane som heilskap norske. Kvar ligg d feilen? Nr me skal freista svara p det, vert me fyrst tvinga til sl fast ein reint negativ ting: Um me legg saman norskt plus norskt, er det ikkje sagt at summen vert norsk. Dette heng saman med ei onnor negativ setning, som gjev oss svaret p spursmlet vrt: Ikkje alle norske former er like gode. Dei er like gode vitskapleg st. Og dei er like gode p den mten at det kjennest like heimelegt og gjvt for ein romeriking t. d. segja st, viser, som for ein halling segja aust, Disu(r). Like naturlegt og kjrt for ein bergensar segja gaten som for ein nordfjording segja gata. Men deierifcfcjelikegodenrdetspyrstetter byggja upp eit sa m-ni l med samanheng og med nasjonal karakter. D lyt det ei verdsetjing til. Kva verdsetjingsnorm skal me bruka, so me karm f karakterisera norsk og dansk og skilt millom godt og minder godt, og f peika ut rimelege sermerkje for eit norskt sammal? Det er vanskelegt segja i streng formulering, og her karm vera hve til meiningsskilnad. Eg meiner: Nr me skal firma eit dmings-grunnlag som karm halda, lyt me freista firma fram til nokre grunndrag, nokre be rande og reprsentative grunndrag i norskt taleml teke under eitt, andsynes dansk teke under eitt. Det som karm semjast med og understrikar desse grunn dragi, fr me rekna for gode norske former i skrift

11

mlet (sam-mlet). Det fr me rekna for norske skil merkje. Det som ikkje kann semjast med eller ikkje understrikar desse grunndragi, fr me rekna for min der gode eller beint fram ringe former. Nokre norske grunndrag. Eg skal f nemna nokre norske grunndrag, etter mitt syn. Eitt grunndrag i norsk andsynes dansk nar me tek norsk under eitt, er harde konsonantar. Trass i undan tak p sudveststripa og sume andre stader. Eit anna grunndrag er at norsk hev halde uppe dei gamle tviljodane: au, ei, y; jo, ju. Tviljod er nok ikkje fullt gjenomfrd alle stader. Men det finst so mykje tviljod i norsk. Og noko tviljod finst so godt som alle stader. Difor torer me kalla gamle tviljodar eit godt merkje p norsk andsynes dansk. Eit tridje grunndrag er at norskt taleml hev fullIjodande endings-vokalar (hanar, gamal). Ikkje like mykje full-ljodande endingar i alle mlfre, og ikkje dei same endingar alle stader. Men nokre full-ljodande endingar hev dei alle stader i rynleg norskt taleml, og oftast mange. Danskt riksml derimot er reint e-ml kalla (Heste, gammel). Dette er ein 600 r gamal skil nad og ein djup skilnad. Han heng saman med heile tale-framburden eller aksenten. Norsk fylgjer her sa man med dei germanske mali i nord, dansk med dei germanske mali i sud. Hokyn p -i eller -a, fortid p -a (kasta) er einstaka ovringar av dette store, vid femnande fnomenet i norsk (og svensk). Eit hovuddrag som heng ngje saman med det fyrre, er at det plar finnast ein triklang millom endingane i norsk. Ikkje berre a, eller berre o (u), eller berre i (e). Men dei fleste stader triklangen aoe i ei eller onnor form, eller aui, eller be. Det riksdanske en dingsverket derimot er eins-lita (praktisk tala). Me kunde nemna andre grammatiske og ljodlege

12

merkje. T. d. norsk bru, tru osb. mot dansk Bro Tro norsk o mot dansk u i golv, hol og ei heil rad med ord' norsk bylgja (gj) mot dansk Blge. Ein hovudskilnad reint ortografisk millom dei tvo skriftmli ny norsk og dansk er at nynorsk til denne tid hev havt em sjeldsynt fylgjerett ortografi, dansk er mykje meir inkonsekvent. Vor retskrivning er virkelig vrimlende hild av unmeligheder og vanskeligheder, skriv den danske mlgranskaren Otto Jespersen; misk-mask ortograii. Norskdansk hev ervt ei mengd av desse in konsekvensane fr dansk: flytte, hytte - btte, gltte; dum, kum - om; er - vre; fole - flte, k. Osb. i\ar norskdansk skal norskast upp, el han seg attt gjerne til nye inkonsekvensar (t. d. vid - ti (subst) jtr. gard skar). Orsaki til denne skilnaden millom norsk og dansk (med norskdansk) er at dansk er eit gamalt skriftml, og gamle skriftml hev fenge skrive mten fest p slump nedigjenom. Nynorsk derimot er eit ungt skriftml, og ein mann med djup sakkunnskap og med systematisk evna skipa ortografien. Dermed hev nynorsk til no vore uvanleg heppen med sleppa slpa p synder og uppsamla rot fr eldre ttleder Eit mlbrigde lyt me prva p dei norske grunndragi. Etter det som no er sagt, vil me sl fast: Um eit malbngde tek med berre norske former, former som finst i rotvakse norskt taleml innanfor dei norske grensone, gjev ikkje det i og for seg trygd for at reformi f remdar norskdomen. Der hev vore utruleg mykje uklr og umogen agitasjon p dette punktet. Eit mlbrigde lyt me prva p dei norske grunn dragi. Og det fremdar den norske voksteren i same mun som det dreg fram eller understrikar desse grunn dragi. Dersom det ikkje fremdar eller dreg frajn desse grunndragi, er det ikkje til norsk vokster. Det same um kvart bidige ord og kvar bidige form som vert god teki er rotekte her eller der i norskt taleml.

13

Det frer ikkje til noko stande resultat prose dera p einskildting eller utkant-fnomen. Ingen ting er meir vill-leidande enn det. Me lyt freista so godt det let seg gjera sj alt norskt ml under eitt, som ein heilskap, og det danske mlet som ein heilskap p si sida.

IV. Tviljodar.
Me skal prva ymse ting i mlbrigdet p dei nor ske grunndragi. Ut ifr det syn at tviljodar er eit norskt grunn drag, m eg i motsetnad til rektor Seip rekna det for eit framstig at nynorsk hev gjort former som haust, aust, straum, gyma, glyma til eineformer att (som fyre 1917). Likeins m eg rekna det for framstig ai tviljod hev vorte styrkt i bokmlet. P hi sida er det eit atterstig at yre (mynten), syle og sume andre tvi ljodformer hev vorte forbodne i offisiell nynorsk. Det kjem ifr norskdansk skrift nr dei segjer re utan tviljod no p stader som dei segjer ei yr. Det er og ein feil at reformi gjeng so hardt fram som ho gjer mot dei gamle tviljodane jo, ju. Ein karm nok ikkje taka sikte p halda desse tviljodane uppe i same mun som au, ei, y. Men det offentlege br ikkje endefram arbeida imot det sernorske. T. d. bljug, drjug, rjupe er sennerkte norske former likso vel som sjuk, mjuk, og dei burde ha fenge sjansen, fullt ut (dubbelformer; um rjupa sj sida 24 f.). Ut ifr mitt syn er eg usamd med Seip nr han vil stengja tviljod so godt som heilt ute framfyre tvo konsonantar og dubbelkonsonant i norskdansk, og vil gjera det trongare for tviljod i desse stillingane i ny norsk og. Det er av umsyn til sudaustlandsk han vil gjera dette. Sudaustlandsk hev samandregen ljod i ord som hst og bygjingsformer som lst, lste (derimot i grunnform helst laus, lyse). Av den grunn vil rektor

14

Seip ha hst, st, og i fylgje med det drmme, hre m. ni. til eineformer i bokml. Og han vil ha ikkje berre lst, lste, men grunnformene ls, lse og til lre bokformer, i det heile konsekvent diftonglause for mer i lrebker for bokml, so sant eit ord hev ei by gjingsform utan diftong i sudaustlandsk. I nynorsk vil han ha inn att hsl, st, strmme m. m., valfritt (fyre bils). Dette er alt saman arbeida imot eit lmenn norskt grunndrag. Og det er leggja ei hovudvekt p sudaustlandsk som synest meg til skade for heilskapen. Det er so mykje mindre grunn til bgja mot tviIjodar i desse stillingane, som Seip tek i mist her i vik tuge ting med umsyn til dei faktiske mltiJhvi. Han tek i mist i sumt 1. med umsyn til bymli; 2. med um syn til det norskdanske normalmlet; 3. med umsyn til dei sudaustlandske dialektane.
Bymli, formene ausf, haust, draum, gyma o. dil. Seip skriv: Praktisk talt alle byfolk av alle klasser hev st, hst, drm, gjmme o. dil. i sitt mors ml. Desse ordi gjev eit radt uheilt bilte av det rynlege.

M. Berntsen og A. B. Larsen upplyser at bymlet i ein so vidt stor by som Stavanger hev aust, haust, naust, straum, taum, gyma, glyma, dryma, stryma jamsides med tviljodlause former (boki um Stavanger byml 1925). Ivar Hoel nemner i Ml og Minne 1915 at aust, haust ev i bruk i Kristianssund med stutt tviljod. Jrgen R e i t a n upplyser i boki um Rros-mlet (1932) at aust, haust, straum, taum rder i Rros dialekten. Lrar Anders Hove, Litlehamar, skriv (i brev) at naust, haust er noko i bruk i bymlet p Litlehamar jamsides med nst, hst. I det samansette ordet haust ver synest tviljod vera vel kjend i gatemlet. (Der imot st).

15

Lrar Sren Haugland, Mandal, skriv um m let i den byen (i brev): Aust blir nytta sumtid, mest st; austanfr (austenfra), meir nytta; austanomd blir mest nytta. I ein 7. klasse sa alle at dei bruka det. Haust, som aust. Straum og taum, sjeldan. Glmme, gjmme. Skulestyrar Gustav Selstad skriv um bymlet i Flekkefjord (i brev): Dei segjer st, men i samanset ningar aust: austavind, austafor; hst, men haustver (tviljoden var her ikkje klr, helst ein millomtmg). Dei segjer glyma, gyma, nokre og glmma, gjmma. Lrar Helge Tinde land, Haugesund, upplyser i brev at det var naturleg tala for honom d han voks upp segja aust, haust; det segjer innfdde hauge sundarar framleides, dei eldre konsekvent, dei yngre jamsides med st og hst etter norskdansk skritt. Haugesundarar segjer jamt naust, og straum jamsides med strm(m). I Koparvik er det etter lrar L. B u d a 1 (i brev) aust og stundom st; austre; jamt austanoind; haust og hst; hausta vb.; taum; skreddar-sm, men batsaum; helst strm, men stundom straum; flaum. Um talemlet i Sandnes skriv lrar Sigvard In drehus (i brev): Folk her segjer aust, haust, naust, austanvind, austanfr, haustver. Berre denne form her. Dei segjer glyma, gyma like-mykje som dei segjer glmma, gjmma. Begge dele like mykje, tenkjer ' Lrar R. Davanger gjer upp desse formene fra gatemlet i Eikersund (i brev): helst aust, haust, naust. I samansetning: austanf(re), austavind, haustver. Um ma, gjmma. > c 0 Lrar O. M. Horneland skriv (i brev) fra Sogndal i Dalane, at i gatemlet der nyttar dei aust, haust, naust, straum, taum, saum, gyma, glyma. Me karm g ut ifr at tviljod er kjend i^ smbyen Skuteneshamn og i Rogaland. I Bergens byml er det nok no st, hst, men der imot raust (adj.). Og inkjekynsformi laust av laus

16

finst i dette bymlet jamsides med lst av ls. A. B. Larsen og G. Stoltz, Bergens Byml s. 75 f., f rer upp bist, bisk, list, mistar (skarre-r) og legg til: Om utbredelsen av diftong i bisk, list og maske flere ord er s stor at den uttale kan kaldes for bergensk eller blot er indflytternes, er usikkert. Me hev ikkje teke med desse ordi elles i denne etter rkjingi. Men me karm fylla ut upplysningane hj Lar sen og Stoltz med at inkjekynsformene beint, reint, seint o. diL er like mykje bruka som grunnformene bein, rein, sein, og dei er mykje bruka i Bergens byml. Ber gensk hev ikkje mothug mot tviljod fyre tvo konsonantar. Kontorsjef Ansgar Hegrens upplyser at aust, haust finst i bymlet p Flora jamsides med st, hst fr norskdansk bokml (han er p aust). Aust, haust er det ekte bymlet p Flora, og likeins gyme. I lesund hev eg med lektor Ola Sandnes til millommann fenge gjort etterrkjingar i ei rad skuleklassor. Resultatet i det einskilde er: I ei folkeskuleklassa p 20 sagde 1 haust, 9 aust, men alle 20 haustver, austavind og naust; 4 straum, 2 dryme, stryme, 1 gyme, resten drmme, strmme, gjmme. I ei klassa p den hgre skulen gav alle upp naust, ein del aust, nokre (eit mindretal) straum. I nokre andre klassor var det lment naust, eit mindretal i eit par klassor hadde gyme, glyme med veik dif tongisering (fleirtalet hadde gjemme, glemme, ikkje --). I desse klassone vart visst ikkje spurt etter samanset ning av ordi. Summen er: Naust er nytta jamt, aust, haust er ymist i bruk i bymlet i lesund, serskilt i samansette ord som ikkje stend so ofte i bok. Straum er bruka stundom, dryme, gyme, glyme sjeldan, men ein karm d hyra det. Tviljod i desse ordi hyrer ein serskilt i byluten Steinvgen. Tviljod er nok det gamle ekte i bymlet. Rektor Leiv Heggstad upplyser fr Molde (i brev) : Dei fleste talar bokml eller bygdeml (bygde mlet hev tviljod). Men det ekte folkemlet er haust,

17

aust, naust, straum, gyme, glyme. Hji yngre hev han fenge uppgjeve aust eller st (men austaoinn), hst, naust, gjemme, glemme, strmm, blanding fr bokml. Rektor Asbjrn v era as hev fenge gjort nokre etterrkjingar millom innfdde byfolk um bymlet i Trondheim i dag. st, hst er det vanlege der no. Men ein hyrer ymist naust, og aust, haust ka n n hyrast ikkje berre hj innflytjarar, men ein sers sjeldan gong hj gamle byfdde. Det heiter laust og lst. au er nok gamalt Trondheims -ml i alle desse ordi. Skulestyrar Johan Kva r v ing skriv i brev um talemlet i Steinkjer: Aust, haust, naust er det van lege millom eldre folk. Sume unge har rein , men dei fleste har ein millomting millom au og , ein trong tviljod. I samansetningane er det vanlege: austant (med avtytting), stavind og haustver (med ein millomting millom au og ). Det heiter gjmm og glmm. Det heiter og strm. Eg reknar med gatemlet, dei som talar utan bry seg om korkje nynorsk eller bokml. [Ein millomting millom au og , ein trong tviljod, er nok det same som stutt tviljod.] Lagmannsrettssakfrar Ivar Aur snes skriv (i brev) at i folkemlet i Namsos heiter det: aust, austant, austavind ; haust, haustver (eller hst); naust; straum i vatn, men elektrisk strmm; taum; saum, btsaum, men kjolesmm; glmm, gjmm. Telegrafstyrar Einar Hvding, Brnnysund, skriv: 1 gatemlet i Brnnysund vilde det heita: aust, haust, naust, austavind, austant, haustver, straum, glmm, gjmm. Dei brukar ikkje skarp eller au, men diftong. [Me karm ikkje f gje\e att her det serlege ljodteiknet for tviljoden.] Fr Mosjen hev eg fenge uppgjeve gjenom rektor Heggstad: aust, haust, naust (og gjmm, glmm, strmm). Journalist frk. Ruth Alvs e n o. fl. heimelsmenn upplyser at aust, straum er kjent i sumt taleml i Body.

18

Lrar M. Andersen, Svolvr, hev gjort etter rkjing i tvo guteklassor (4 og 5.). Svari vart so: st, austan a, austavind; hst, hstver; naust; straum og strm sloss um makta; taum, men sm; glem, gjem (mf.). Han legg til: Gatemlet i Svolvr er ikkje anna enn mlet i bygdene i og kring Lofoten. Ingenir Asbjrn Dahl fr Vatsy segjer at i Harstad-mlet er aust, haust vanlegt, i Vardy er aust, Austhavet noko i bruk, og dei same formene karm ein hyra i Vatsy, um og sers sjeldan. Vatsy-mlet er meir pverka av norskdanskt bokml enn mlet i hine Finnmarks-byane. Yverlrar Johan H v e d i n g skriv (i brev) um by mlet i Trums: Ord som aust, haust og naust er le vande i Trums byml. Det er sagtans eit lag av folket som ikkjevil ta slike ord p tunga; men dei er lys levande p gata, i butikkar, p torg og p verkstader. Ord som glyme og gyme er nok ikkje hyra i by mlet lenger. Ein og annan av dei gamle so.m er inn flutt fr bygdene, kan vel nytta det; men det er sjel dan. Me tek visst ikkje i mist nr me meiner at aust, straum o. dil. er bruka meir eller minder i dei aller fleste nordnorske byane. Denne etterrkjingi gjeld ikkje tviljod i andre ord typar enn nett deim som Seip nemner; i mange andre ord hev byane meir tviljod. Men det vesle yversynet viser utan kommentar um dei nemnde typane og: Tviljodformene aust, haust er kjende i mange norske byar, straum i ikkje so fe, gyma, glyma i nokre. Rektor Seip ordlegg seg svrt einsidugt um by mli i det sitatet me nemnde fyrst i denne bolken. Tvi ljod i dei nemnde ordi, serskilt i aust, haust, stend mykje sterkare i bymli enn utsegni gjev tokke av.1 xDraum stend i ei serstoda, veikare enn t. d. straum, taum.

19

I dei byar der austst finst jamsides, er den tviljodlause formi ikkje framvaksi fr gamalnorsk, men inn kom i fr det norsk danske bokmlet. Eg trur helst at st, hst er innkome fr norskdansk skrift i Bergens byml og. Det norskdanske normaltalemlet og tviljod framfyre tvo konsonantar. Likso viktugt eller viktugare er at rektor Seip mis tek seg med umsyn til det norskdanske normalmlet. Det er eit mistak at det norskdanske normaltalemlet prinsipielt ikkje karm taka imot tviljod-ord av typen aust, haust, og bygjingsformer av typen laust, lyste. For det fyrste hev det norskdanske normalmlet alt no teke upp ein god mun meir av slike ord og by gjingsformer, enn utgreidingi til Seip gjev tokke av. Eg nemner: geistlig(het), begeistre og begeistring, meisle, litnant; viscount, auskultere osb.; bygjmgsformene reiste, reist av lnordet reise, gjera ei ferd (etter dette ordet tviljod i alle former av det norske ordet reise og, reisa upp); (op)reisning; heiste, heist; og noko nyare: deiste, deist; sveiste, sveist; beiste, beist. Dertil by gjingsformene feilte, feilt av feile, og noko minder van legt: kveilte, kveilt; nytrumsformi taust, av taus, jfr. Welhaven: Hvad nu er taust, skal finde strke Munde i Thingets Sale og i Templets Buer; superlativet hist (hist-xede) , nytrum feigt (ty ding fr nyhgtysk), fleirtalsformene seidler, vindbit ler; _ genitivfor,mi laugs{nd), til laug. 1 taleml hyrer ein jamvel seisten, for seksten. Dette er unorske ord eller former, men sams er at ordi alle

20

saman er godkjende i dansk (dejse i dansk dialekt). Nr dansk hev ordi med tviljod, valdar det ikkje nokon prinsipiell vanske for norskdansk normalml taka tviljoden med framfyre tvo og tri konsonantar. Det er radt tydelegt. Me merkar slett ingen tilhug i norsk dansk til skrive- og segjemtar som gestlig, eller til bygjingsjntar som taus tst, hi hst, heise heste (dansk: hejse hejsede ell. -te). Ikkje hel ler nokon tilhug til draga saman tviljoden i geogra fiske namn som Australia, Austerlitz osb., som fr framljoden samandregen i engelsk (streilj). Det kjennest ikkje meir mlstridigt i norskdansk med Au stralia enn med t. d. Libau. Desse namni ogso er god kjende i dansk. Norskdansk hev teke upp noko fleire ord og by gjingsformer fr norsk og med tviljod framfyre tvo konsonantar, enn ein lett kunde tru av ordleggjingi hj Seip: enkelte ord som teiste (fuglenavn) og naust. Av norske ord som norskdansk hev teke upp, utanum teiste og naust, karm me nemna: raust (adj.), traust, fausk, veitsle (i historisk stil fr gamalnorsk). Me kunde dessutan nemna mange namn. Av norske by gjingsformer karm me peika p: Verbalformene kveikte, kveikt og (minder bruka) sleikte, smeikte, smeiste, fi ste, reinte, lipte (p lypestreng); eitrende (sint); in kjekynsformer som seigt (utt. seikt, seitt, seit), sleipt, veikt; kleint (fr tysk, gjenom austlandsk dialekt til norskdansk). Lista karm gjerast lengre. Til saman er det meir enn enkelte ord av typane haust og lyste som alt er godkjende i norskdansk. Og me merkar oss serskilt, anten so lni er av framand eller norsk rot, at hev norskdansk fyrst godkjent grunnformi med tviljod, so glid tviljoden inn av seg sjlv i bygjingi utan umsyn til kor mange konso-, nantar som kjem etter. Det torer me kalla for rynsla. Sleip og sleipt hev hoggande like vanjskelegt og like lett for glida inn. Og dersom ein norskdansk forfattar skriv rein (dyrenamn), so skriv han nett like lett reins

21

horn og reins-bukk og. Det hev ingen heimel i rynsla hvda at det eine fell tyngre for honom enn hitt p grunn av serhtten i det norskdanske normalmlet. For det andre hev norskdansk ein kvantitetsregel i slike bygde ord som t. d. ls lst, som me lyt leg gja mykje vekt p i denne samanhengen. Den kvanti tetsregelen hev Seip ikkje hugsa p. Ord som k (utt. ls) held up pe lang vokal fr grunn f orm i i bygjingi, end um bygjings formi hev tvo konsonantar: lst vert vut tala lst. Ivar Aln s hev peika p at dette Pjin sippet rder vidt i det norskdanske normaltalemlet. Serskilt gjeld det nr stomnen endar p s, r, I, n, m, men ofte ved andre konsonantar dg (framfyre dub belkonsonant er det onnorleis. Norsk Uttaleordbok, 2. utg.). Dette er eit radt anna uttaleprinsipp enn det gamle prinsippet i dei sudaustlandske dialek tane. Og analogien fr dette prinsippet lyt me fra yver p tviljod-ordi. Dermed kjem me til same resul tatet her som det rynsla frer oss til: Dersom norsk dansk fyrst godkjenner ei grunnform som laus, so krev sjlve ljodlovene i norskdansk normaltaleml laust: vokal-elementet fr grunn formi skal koma likt att i bygjingsformi utan um syn til um det kje.m tvo konsonantar etter. Det er ein bygjingsmte laus lst som vilde strida mot ljod-prinsippi i norskdanskt normaltaleml. Dei sudaustlandske dialektane. Kontraksjonen der framfyre tvo konsonantar. Seip mistek seg endeleg noko med umsyn til dei sudaustlandske dialektane. Han synest meina at kon traksjon framfyre tvo konsonantar er ei ljodlov som er i full kraft i desse mlfri den dag i dag. D hev han ikkje lagt merkje til bygjingi i eit ord som verbet seile, det er sigla (segla). Dette er eit mykje yngre tvi

22

ljod-ord enn t. d. lyse. Og dette nye tviljod-ordet by gjer dei soleis i dei sudaustlandske dialektane, likso vel som i det norskdanske normalmlet: seile seilte seilt. Dei karm kanskje bygja det som a-verb og (fortid seila); men dei bygjer ikkje seile selte selt, det eg kjenner til. I minsto ikkje vanleg. D talar dette verbet for at kontraksjon framfyre tvo konsonantar ikkje er nokor aktiv ljodlov no lenger i dei sudaustlandske dialektane heller. Og d lyt ein tru at det ikkje skulde valda nokon serleg vanske for deim heller som hev sudaustlandsk til morsml bruka bygjingsprin sippet laus laust lment i skrift. Dette er der so mykje meir grunn til tru, nr me kjem i hug rynslone fr ymse andre landsluter. Ei rad granskarar fyrr hev peika p, og Seip peikar p i utgreidingi si, at nordvestlandske bygdeml hev bygjingi brei(d) brett, laus lst [og lost]. Desse bygdene hev for det meste frt inn nynorsk i skulen for lenge sidan, og dermed skrivemten breid breidt, laus laust. Og rynsla hev vist at i desse bygdene hev dette ikkje valda vanskar, men tvertimot vore til lette. Det same hev synt seg sume andre stader. Det skal nok syna seg vera eit rasjonelt prinsipp for Sud austlandet med lata grunnformi gjeva norm soleis for bygjing i skrift. Det hver i hop med eit lment ortografisk prinsipp: samanhengslovi. Kvifor hev d typen naust havt mindre framgang i norskdansk skrift i det siste enn typen hauk? Eg meiner, etter det som er sett fram her framan fyre, at dei faktiske mltilhvi gjev ikkje slikt grunn lag for setja bgje mot tviljod framfyre tvo konso nantar som Seip hvdar. Korkje tilhvi i bymli gjer det, eller tilhvi i det norskdanske normalmlet, eller i dei sudaustlandske dialektane.

23

Korleis hev det seg d at typane naust, laust ikkje hev havt so mykje framgang i det norskdanske skrift mlet dei siste 20 ri som typen hauk, eik? Nr det ikkje frer fram gjeva berre naturlege jnl-grunnar skuldi? Det hev i hg mun ei berrsynleg kunstig or sak: Det offentlege etter tildriv fr filologiske rd gjevarar for bokmlet hev nettupp i den tidbolken arbeidt systematisk imot slike tviljodord som aust osb. i norskdansk, og end til freista veikja deim i nynorsk. Dette offenllege motstrvet trengde seg sers sterkt fram i skrivereglane bde for norskdansk og nynorsk fr 1917 av. , , , Di verre hev dei laga hindring p nytt i norskdansk ved den siste mlreformi. Reglane fr 1938 og ordli stone fr 1939 syner reaksjon i det stykket jamfrt med nemndtilrdingi fr 1937. Etter nemnd-tilrdingi 1937 skulde beisk, beist vera eineformer i norskdansk. Kyrkjedepartementet 1938, d. e. dei filologiske rdgje varane til departementet, sette desse skrivemtane ned att til sideformer, utan nokon rett i lrebker. Til rdingi 1937 godtok dei norske ordi kreiste, tyme, som berre er brukande med tviljod. Bokmls-ordlistone fr 1939 sette deim utanfyre att. Heller enn godtaka ein diftong framfyre m eller framfyre tvo konsonantar neittar dei blankt eit nyttigt ord tilgjenge til mlet! Tilrdingi 1937 frde upp aust, austre, haust, draum, flaum, saum, straum, taum, flyme, geispe, sveitte til dubbelformer. I 1938 er tviljodane radt forbodne att. Det er sers leidt at det vert laga slik kunstig hin dring p nytt mot ein naturleg norsk vokster. Dermed hev bokmlet lagt alvorleg hindring i vegen her lor samarbeid, - p grunnlag av doktrinar som ikkje hev fullngjande heimel i det faktiske maltilstandet. Mi syn er: Nynorsk br framleides halda uppe tvi ljod fullt ut bde framfyre ein og fleire konsonantar. Og skilja ut dei fe sideformene av typane hra, trtt som enno stend att fr 1917. Samarbeidet m koma

24

i stand med at norskdansk opnar for tviljod framfyre m, r, I og tvo konsonantar og, og godtek til dubbel former eller eineformer etter som det hver til kvar tid ord som aust og former som laust, lyste. Elles vinn bokmlet aldri nokon gong fram til meir enn verta dansk-sudaustlandsk. Ein m ikkje stkka for mykje av dei falske analogi-formene yvingar, skanda laust, semeister som skal ha synt seg, det hadde vore rd her nemna klioer dg, som ein professor i historia skreiv for klver (klyvjar). Ukunnige folk lagar falske analogiar til alle store ortografiske og grammatiske kategoriar. Nr det gjeld harde konso nantar t.d., karm me minna um fremrakende, mot og motig, bate og. Men slike misformer skrmer oss ikkje fr skriva harde konsonantar der dei hyrer heime. Nokre sporadiske rangskrivingar br ikkje skrma oss ifr skriva tviljodar heller der dei hyrer heime etter norsk grunnregel. V. Nokre full-ljodande endingsvokalar. Rettskrivingsreglane for nynorsk hausten 1938 sette forbod mot fleirtalsendingi -or (visor) i lrebker, og hkems mot hokynsendingi -i (soli, opi, bundi). Flekket kom inn til sideform jamsides med flekkut. Reknar me full-ljodande endingsvokalar og endingstriklang for norskt grunndrag, er dette alt saman tap. Rundskriv fra Kyrkjedepartementet 21. mars 1939 gjorde or-en dmgi og i-endingi i hokyn lovlege att i morsmlslre bker. Dette btte noko. Det rette er gjeva fleirtal msor heilt fyrerangen. Med det vernar me oss og mot isolasjon andsynes storluten av det norderlendske ml valdet. Soli sola br vera jamstelte dubbelfonner. Flekkut br verta eineform att. Reglane sette forbod mot formi ei visa i nynorsk, altso mot -a i bunde lint hokyn eintal. Formi hev vore mykje bruka i skrift. So ugreidt og vanskelegt

25

som spursmlet um bygjingi av hokynsord er, burde dei ha late denne formi st med same rett som fyrr (sideform). Adjektiv og partisipium p -en. I adjektiviske ord frde reglane inn noko som var heilt nytt i offisiell nynorsk so nr som i midlands ml: Partisipiiun inkjekyn (supinum) skulde f hovudform p -i (har bundi). Det var ein konses sjon til austnorske dialektar, sudaustlandske og. Det var dessutan tenkt til kompensasjon for at reglane fr fyrst av hadde stroke i-ending i hokyn heilt or lreboknormalen (jfr. tilrdingi fr Knut Liestl). Rektor Seip mler kvast imot dette brigdet i nynorsk. Han skriv heller spitigt um det vilja fra inn ein -i til kompensasjon for andre i-endingar: Det er frste gang i sprkhistorien at vi kan oppvise maken til sprk utvikling. Den i som blir borte i noen substantiver, skal komme igjen i en verbalformb Men dette mot mlet mot kompensasjons-tanken hev ingi vekt, for det rkar radt p sida av det Liestl hev meint. Liestl meiner: I det norske talemlet hev i-endingar eit so stort og fast rom at normalmlet og m ha i-endingar einkvan staden i endingsverket, dersom normalmlet skal gjeva att sannferdigt den norske samklangen. Eit spursml som d karm diskuterast er kvar i by gjingsverket i-ending karm vera laglegast. Dette er in gen absurd tankegang. Det er eit moment som kvar al vorleg dryfting er nydd til taka med, so sant ho vil ha utgangspunkt i norskt ml. Den som vil polemi sera, skal svara p tanken so som han er meint. Seip er imot taka upp partisipium inkjekyn (supinum) p -i i bokml og. Det er ulogisk, nr han i andre hve talar so sterkt for sudaustlandsk. Umsynet til litterr dansk tradisjon og danskpverka normal-taleml (bun det) veg her sterkare for honom enn umsynet til dia lektar p Sudaustlandet.

26

Eg meiner at partisipium inkjekyn p -i hev ikkje so lite fyre seg. Like vel er eg rdd for at det ikkje fr nokon serleg succes denne gongen. For den hovudform som dei hev valt for heile partisipbygjingi i ny norsk, er upraktisk og uturvande vanskeleg for landet teke under eitt. Bygjingi bunden bunden bundi er so unaturleg heilt igjenom for dei fleste nynorsk skrivande, at det er ikkje godt f tenkt det ut vanske legare. Reglane for dei reine adjektivi p -en er og utforma ugreidt og med ustd hand. Mine tankar u.m skrivemten for adjektiv og parti sip p -en er: Ved desse ord-kategoriane duger det ikkje leita etter nokon lmenn-gild fonetisk rett sknvmgsregel. Ein karm laga 20 fonetiske reglar. Ein lyt byggja p systemet i talemlet. Norske ml fre hev tvo hovudsystem for desse ordi. Halve landet eller derikring hev systemet med tri kyn. Resten av dialektane hev oftast systemet med tvo kyn: samkyn (felleskjnn) inkjekyn. Trikyns-systemet er det som stend sterkast. For den luten av landet som hev tri kyn, kjenner slett ikkje tvikyns-systemet ved ord p -n. Men den luten som hev tvo kyn (-4- Bergen), kjenner vel til trikyns-systemet fr andre kategoriar: substan tiv, talordet ein, eigedomspronomen, pronomenet hin, og gjerne nokre pronominale ord til. Dessutan fr nokre reine adjektiv, som hev trikyns-bygjing nrp i alle mlfre (liten, eigen.) Trikyns-systemet er difor det laglegaste i normalmlet. For dei reine adjektivi er d bygjingi open opi ope ei god riksnorsk lysing. I alle adjektivi. Denne bygjingi karm brukast i samband med bde -i og -a i hokyns-substantivi. Partisipiet og karm ein bygja bunden bundi bunde i i-ml, som no. I a-ml kjem det krys sande umsynet inn at a-mlet treng i-endingar til kompensasjon. Der kunde ein bygja partisipiet bun den bundi bundi. A-malet styd seg mykje til byg deml med -i her i inkjekyn, so den bygjingi skulde

27

ikkje falla so tung for dei fleste som skriv a-ml. Par tisip-bygjingi bunden bundi bundi k u n d e vel brukast for i-mlet og. Men det er sers tvilsamt um vinningi der vilde vega upp dei systematiske vanskane som melder seg. Ein mter ofte sterk sosial fordom mot i-endingar hj deim som talar um at Austlands-mlfri meir br setja farge p nynorsk-normalen. Austlands-mlfri krev at ein let sosial fordom mot i-endingar i normal mlet fara. VI. Hokyn i norskdansk. Reglane fr 1938 tek upp i den norskdanske lre boknormalen a-endingar i bundi form av ein slump hokynsord. Derimot vart ikkje hokyn obligatorisk i noko ord i bundi form. Det lyt reknast for ei umbot som prinsipielt viser rette vegen, at norskdansken hev fenge nokre full-ljo^ dande endingar. Tri kyn i substantiv! samstavar og med det grammatiske s y s t e m e t i norskt taleml. Like vel ottast eg, liksom Seip, at umboti i den form ho hev fenge no, kjem til valda ovstore vanskar. Vanskane vert for store, so det kjem em revisjon p a eikor vis. Men eg legg ikkje same vekt som beip pa alle moment her. Seip meiner det valdar en srlig vanskelighet at linne stuttstava hankynsord i bundi form no endar p -a i austnorsk (ein hna). Han nemner at ein bergensar i ret 1919 for den skuld tok toa for hokyn i austnorsk. Eg trur ikke at hokynsreformi fr vanskar av dette. Det er austlendingar og trnder som skal lra normalmlet pa grunnlag av austnorske mlfre, og dei tek ikkje i mist av systemet i dialektane sine, og mistyder ikkje hna og dihke ord for hokyn. Ein kunde likso godt nemna at pa Mord vestlandet fr hankynsord -a i bunden dativ, og det

28

Jn ? embttsfolk til segja at p Nordves landet er prest hokyn. Men nordvX endmgane sjlve tek ikkje i mist. Ein m ikkje W aust konstruera upP vanskar av det at folk fr in landslut. Y r SUmt { dklekten fr ein anna I det heile: Uni det, som Seip nemner, er ymse kategoriar av a-ord i austnorsk - fleire forutan hna mI W lfm ?, JC Yanfkane for hokyn v det. Mange mlfre hev d ymse kategoriar av e*-ord med, og dei d T?J^ Sla?*-*d' S me karm nemna dme pa at dette hev valda ei og onnor mistyding hj utanfor-staande. Men det hev ikkje vore serlege van maYl k nl haDkyn g inkie^n f skrift" Dei rynlege vanskane for hokyn i norskdansk. Fnfn^ cA ?1 kVkkJe hkyn fylgJast { bundi og bundi iTrfnnH JST? Vra^ felleskJnn i bundi form samstundes med hokyn i bundi. Det trur eg, motsett Seip, undangrev reformi. Store luter av austnorsk hev nok som han nemner 1jodlett e (i) til bunden artikkel bade i hokyn og inkjekyn, det er so: e (i) vise, e (i) hus Men det at hokyn og inkjekyn hev eitkvart likt er ikkje noko vektigt argument for laga eit felleskjnn, i skrift av hokyn og hankyn. Eg tykkjer beint ut sagt at revisjonsnemndi hev argumentera svrt lausleg her Ifet var skade at ikkje grunngjevingi hennar kunde koma under offentleg umdming fyrr departementet tok avgjerd. - Ungdomen fr heile det austnorske ml valdet kjenner greidt trikyns-systemet fr den bundne lormi av substantivet, fr eigedomspronomen, oftast fr sume andre pronomen, fr alle eller nokre adjektiv p 7m ?-&VikOr 7is fr I det Jiodtunge talordet e(i)n, e(i), e(i)tt f r a m f y r e bundne substantiv. D er fyl gjerett trikyns-system i bundi form og det rasjonelle i skrift for austnorsk, likso vel som for vestnorsk og nord

29

norsk. Ein kombinasjon med trikynssystem i bundi form og tvikyn i bundi forvildrar reint, og set reformi i fare. Ingen dialekt hev eit slikt utval av hokynsord som den obligatoriske lista yver a-ord i norskdansk dik terar (ikr. 800 ord eller so!). Det og veikjer. Og so kjem attt eit tridje moment: Mesta alle a endingane strider mot mlkjensla t deim som ber norskdansken, det er dei som hev norskdansk til mors ml (eg talar ikkje serskilt um bergensarane). Oga-en dingane strider dessutan enno mot stilkjensla t dei fleste av deim som skriv norskdansk utan at dei hev det til morsml. Ei reform som styter soleis mot stilkravet i norskdansk normalml, og p same tid ikkje torer g i samband med norske mlfre, vert ei syrgjeleg pina, ho lyt etter mi tru vlast p. Eg vil f leggja til her: Eg trur i det heile at det er for tidleg enno leggja hovudvekti p norska upp endingsverket i norsk dansk. .. , Ei hovudlov for mlblanding er at eit ml plar byrja med lna ordrter. Grammatiske bygjingsendingar er det som kjem aller sist. Norskamerikanarane, nr dei tek til blanda med engelsk, byrjar med slikt som: han krossa streeten, han killa doggen, engelske ordrter, men ordi bygde p norsk. Albansk hev lnt ei veldug mengd ord fr andre ml, so at granskarane no ikkje finn so mykje som 1000 ord av heimleg rot i m let. Ikkje dess minder hev mlet halde uppe eit sjlv stendigt grammatisk system, som gjer albansk til ei vik tug serskild mlgrein den dag i dag. Denne hovudlovi for mlblanding turvte dei taka umsyn til nr dei skal norska upp bokmlet, og taka det leksikalske prinsipielt fyrst. Dei kunde ha opna meir no for norske ordformer, t. d. tviljod-ord. ber skilt verdfullt vilde det ha vore um dei hadde teke upp ord med faststande ljodlett staving, ord som herad, ha mar. Tilleggstilrdingi 1937 opna for ord som fiskar

30

(dubbelform). Det viste rett veg soleis. Revisjonsnemndi stengde att i hovudsak p dette punktet. Tek ein upp slike ord som herad, hamar i strre mengd, so ven ml kjensla i norskdansk seg med kvart til fullvokal i skift ande bygjingsendingar og. D kjem til slutt dei norske grammatiske endingane som ei meir mogi frukt. Valfritt karm dei sleppa norske bygjingsendingar til, men med obligatoriske pbod i det stykket m dei vera varsame, skal dei ikkje f reklamevedtak, stillaus miksing og atterslag. Uppnorskingsvegen er ein lang og pinefull veg i alle hve. Dersom dei ikkje tek umsyn til den grunnleggjande lovi for mlblanding, vert vegen bde lengre og pinefullare enn han trong um vera Ingen br ha interessa av skapa uturvande og gagn lause plgor for deim som skriv bokml.
VII.

Notid og fortid av verb som vga Nemndtilrdingi fr 1936 hadde ein sers uheppen regel um at verb som vga, looa skulde ha notid-endingi -er i nynorsk. Den regelen hev vorte heilt umattgjord i 1938, og prsens p -ar skal no vera obligatorisk i desse verbi. Denne umboti styd det norske grunndraget, og me lyt helsa henne med gleda. Seip kritiserar. Han i i\(s' 1?9): et Cr <<uforsteiiS at desse verbi ikke skal ha lov til ha -er i presens nr dei karm ha -de (-te) i fortid. Det er ikkje uforstelig. Notid Dga(r), lova(r) er einrdande i mange mlfre der desse verbi hev -de (-te) i fortid. Men eg er samd med Seip i at det er inkonsekvent lata former som bruker, geip er, roser m. m. st (valfritt), nr vgar, lovar skal vera obligatorisk. Etter mi meining br me her retta den vegen at me gjer notidendingi -ar obligatorisk so langt rd er. I fortid er det vanskelegt gjeva noko radt obligatorisk pbod. Men me br draga fram bygjingi p - (vga, rosa) mest mogelegt. Seip nemner at for tidformi p -de (-te) er i uppgang hj den unge slekt >

31

i Oslo. Der finst i minsto ein motstrau.ni og. I det Oslo milj som underskrivne hev kjennskap til (villastrok p nordsida av byen) hyrer ein -a i fortid av mange verb der -a ikkje hev historisk rett: t. d. fortidformer som ryha, sleika, drssa, lessa, nska, trekka (== trakk) forutan gltta, skifta, bytta osb. Infinitiv i refleksiv og aktiv. Ut fr det syn at full-ljodande endingsvokalar er eit norskt grunndrag, lyt ein helsa det og med gleda at vokalen a skal vera obligatorisk no for nynorsk i reflek siv (og passiv) infinitiv. Rektor Seip set utropsteikn ved dette. Det er ulogisk fr hans sida. For elles argu menterar han so ofte med statistikk yver folketal, at den og den ljodformi hev so og so mange hundradtusund menneskje bak seg; no gjev rettskrivingsnemndi Ira 1917 som han var med i, denne upplysningi: En lntini tivendelse -es er i bygdemlene litet kjendt (-est enda minder). Det er -ast og -as som er det vanlege i bygde mli D skulde han etter den argumentasjonen som han nyttar so ofte elles, ha kravt nettupp a i refleksiv infinitiv. Her openberrar atter det skeivbygde seg i argumentasjonen til Seip. Han reknar med folketal i dei hve d han p eikor vis karm nytta det ut til a stydja uppuaider tradisjonelle norskdanske former (eller sudaustlandske former), men ikkje elles. ,.,, Aktiv infinitiv p -a hev og god studnad i dialek tane nr me ser alt i samanheng. Seip hev nyleg synt i ei utgreiding i Ml og Minne at aktiv infinitiv p -at er meir livskraftig i Austlands-mlfri og enn me hadde full greida p fyrr. Serskilt forvitnelegt i denne saman hengen er at austlendingane hev valt -a i ei heil rad med nye langstava ord, p trass av regelen um klyvd mli nitiv. Det er forvitnelegare her enn dei nye upplysnin gane um -e. ...... i_i ** Det var ein feil at ikkje rein e-infinitiv gjekk ut att or aktiv i nynorsk, likso vel som or refleksiv. Samar-

32

beidet millom mali br ein fremja p den visi at norsk dansk med tidi opnar meir enn i 1938 far -a Ex torer ikkje plent segja at tidi er komi til det enno VIII. Ortografisk fordansking i nynorsk Eit serdrag i nynorskt skriftml andsynes dansk og andre gamle skriftml er som me nemnde (sida 12) at nynorsk ortografi hev vore meir fylgjerett til no enn ortografien i hine skriftmli. Brigdet i 1917 skapa sume inkonsekvensar, etter norskdansk. Reformi 1938 frde inn mange fleire. Etter som norskdansk hev ervt desse inkonsekvensane fr dansk, vert det ortografisk for dansking. Dme p slik ortografisk fordansking som re ,! , 1938 drS inn i nynorsken er dei umotivera vokalskifti som ein no skal ha offisielt i skylja dlja (dansk skylle - dlge); styrke - mrk (d. styrke ~"%J' g ! mange andre hve ved y-0 > du> kum om (d dum - om); fole - flte (valfritt), k (obl.). Osb Osb. Dette er imot norskt taleml som plar lata ordi fylgjast t: t. d. anten bde dom og om, eller bde dum og um. Eit anna slag offer til dansk skrifttradisjon er at upp hev vorte brigda offisielt til opp, og dermed hev lenge same skrivemten som topp, sopp osb., i strid med norskt Ijodsystem. Desse fordanskingane av vokalverket i skrift dreg etter seg fordansking i tala. Folk kjem ofte til lesa og sidan scgja i daglegtala ord som styrke og mrk med ulik vokal. Og dei kjem til lesa og sidan segja opp med same vokal som topp, sopp. I konsonantverket og hev nynorsk lote ofra mykje bade til gamal dansk tradisjon og til ny inkonsekvens i norskdansk. Alt dette m reknast for tap. Det er stuttsynt re formering. Dei skal plent tvinga fram eins skrivemte i dei tvo mali straks. I staden for at dei skulde lata den

33

fylgjerette nynorske skrivemten draga den inkonse kvente norskdanske til seg med kvart, til pryd for be mali og til lette for folket i den lange framtidi. Dei mange dubbelformene og sideformene med tvifeld kon sonant i staden for einfeld (t. d. sommar jamsides med sumar) er oftast radt uturvande. Skard, urd. Skjera, bera. P eit par einskilde punkt hev reformi til eit inn byte styrkt konsekvensen i nynorsk. Men der hev norsk dansk ikkje vilja gjeva tilsvarande fylgjerette skrive mtar rderomet hj seg, men held fast p tilvande in konsekvensar. Skrivemten med rd i skard, urd og nokre ord til hev vorte obligatorisk att i nynorsk som han var fyre ,1917, so det svarar til gard, hard; der hev norsk dansk ikkje samarbeidt, men late skar, ur vera dub belformer; det end dei hev gard, hard i norskdansk og, og skar, ur er berre minne um fkunna hj gamle norskdanske rett-skrivarar. Skjera, bera m. m. hev og vorte obligatorisk i ny norsk, og dei valfrie formene skjra, bra fr 1917 hev vorte avskipa; ikkje der heller hev norskdansk sam arbeidt, men vil halda fast p -formene til eineformer. Rektor Seip hev jamvel kritisera skarpt bde i Norsk Skuleblad og i Ml og Minne at skjera og bera hev vorte eineformer att i nynorsk. Og 60 lek torar i Oslo krins skte 28. oktober 1938 Kyrkjedeparte mentet um f 'en attende. Eg tykkjer verkeleg der var liten grunn til skja. Eg skal f nemna nokre ord um dette. Tilhvet millom e og skifter i mallri, so det er umogelegt setja upp nokon lmenngild fonetisk skri veregel. Nynorsk hev d fr gamalt stort set halde seg til ein etymologisk skrivemte. Norskdansk retta seg til 1917 stort st etter det danske skrivebruket, som visstnok opviser overmte store ujevnheter (Rettskr.

34

tilr. 1917), men som dreg mest fram . I 1917 gjekk norskdansk prinsipielt yver til den nynorske regelen. Men p eitt punkt vart norskdansk hangande fast i dei gamle reglane sine, og kravde end til at nynorsk skulde lempa seg: det var nr det galdt lang open ljod fram lyre r, skjre, bre og ei rad slike ord. Dette vart og vert framleides grunngjeve med at ein skulde retta seg etter sudauetlandsk (og byml). Men i ryndi er det reint skeivt visa til sudaustlandsk her. Regelen t norskdansk for desse ordi er slett ikkje bygd p sudaustlandsk tala. Det er ein dansk ortografisk tradi sjon som vert halden uppe i ein teig av mlet. I dansk hev dei prinsipielt i ordflokken skjre, bre osb., men undantak med e i dei 4 ov-viktuge ordi er, her, der, hver; nett soleis er det i norskdansk og. Sudaustlandske dialektar hev ikkje desse undantaki, men fylgjerett fyre r i alle ordi (i sume sudaustlandske bygder, der imot ikkje i hovudstaden, finst nok nokre spreidde un dantak, men ikkje so at det hver til den danske skriveregelen). Eg karm ikkje skyna anna enn at det m vera irra sjonelt halda uppe ein dansk skriveskikk som er utan grunn bde i tala og i etymologien. I minsto fekk dei ha i er, her, der, hver og, so det vart rynleg sudaust landsk (jfr. svensk r, hr, dr likso vel som bra). Men nr me tek landet under eitt, er det ikkje laglegt med sudaustlandsk dialekt heller. Det er ikkje lment lag legt etter ljodhvi rundt um i mlfri brjota systemet og lata den gamle e'en i bera fara annan veg enn i an dre ord. Nynorsk br halda uppe etymologisk e i skjera, bera osb., og br n., lomvr, saltvring br f e for konsekvensen skuld. Og so karm ein fremda samar beidet med at norskdansk tek upp e i desse ordi likso vel som i dei 4 hovudordi er, her, der, hver. Det vilde vera framhald av ei god umbot fr 1917.

35

Samanhengslovi. Me hev set p sumt i mlreformi ut ifr nasjonal synsstad. Me skal sj p eitt og anna ut fr litt andre synspunkt. Ei tolleg lment godkjend rettskrivingsgrunnsetnmg no millom fagfolk er at i ein velskipa ortografi br sa manhengslovi vera ei rettesnor. Samanhengslovi karm me forma soleis: Ordroti br koma att mest mo geleg brigda i bygjing, avleiding og samansetning nar ordi hyrer tydeleg saman for mlkjensla, utan um syn til det strengt fonetiske (raud - raud-t). Eller me karm segja det som nystavaren J. A. Lundell: Be tydelsesammanhang vager tyngre an ljudlagar. ba manhengslovi er ein lut av det etymologiske prinsippet, men ikkje heile det prinsippet. Samanhengslovi hev vore ein aktiv tendens i skritt mlet vrt i all den tid me hev havt litteraturml, og mange umskifte i skriftmlet kjem seg av henne 1 den fyrste primitive skrifttidi, runetidi, skreiv dei t. d almak(k)an, det er ei bygjingsform til adjektivet almUigr, - etter uttala. I litterr gamalnorsk vart dette til almatkan, ja end til almatgan, for di saman hengen med grunnformi skulde syna betre Kravet pa samanheng hev brigda andre germanske skriftml og. 1 millomhgtysk skreiv dei lnt - landes, tac -Jages, i nyhgtysk hev det vorte til Land - Landes, lag Tages. Kravet p samanheng hev makt yver talemlet med Det er samanhengslovi som hev frt til at det norskdanske normaltalemlet i dag hev bygjingsfor mer som lst med lang vokal (lst), etter grunnformi lS (ls). iiFr ikr 1875 og utetter var samanhengslovi som ortografisk prinsipp lenge i miskredit hj dei ortogra fiske ny-romantikarane. Dei gjorde harde tak pa henne. Dei rekna tilstandet i den eldste primitive skrift-

36

hyrde aldri so berrsynleg saman (almattigr -Zmak vilde at skriftmlet skulde retta seg heilt fonetisk etter nksmalstala p sentrumsstadene i notidi, - dermed vart lra deira samstundes eit vpen for dn iSkiudL og konomiske yverklassa i den sprklege ma^poHtik ken hennar. Men den ortografiske nyromantikken hev vore tydeleg p retur i den siste tidl og sainTnhen-s ovi em som ortografisksidan prinsipp stend sterkare Tdagenn for mannsalder S ne/ZT mf reformi 7 fr 1938 P samanhengslovi, sy det n Se g , at * nyorsk er gjort brot p hen i mange hve. Ord som ersynlgb for ale heng samn er no skilde i skrivemtn. T. d. ner - nest; tjug (elr tjau) ~ tjue; fjortande - fjorten; ful, fult -fylte dru ?l site mlfrt); Slikt di botna terauml og her ek da.^fir dansk ikje fisel dansk hade norsk g tvingar ny umvlg tvingar og, kome hade den ref nyorsk hev dryge p seg at det in dei vorte at seg hade logiske ormatne obligatrsk (valfrit) kunde meir i ryg(j)ed fram med i rendmalif er greid reaksjon. 61 / i fyrevgn skrivemtn skruva drye ha samnheg dryge! late tid vera i nyorsk p andre det styer i ein er uvant. natlig med (svenk, 1 ' Samstunde nrma dryge, heilt slik ordet MW ikje Kravet trong. upbygnad dansk, tysk, ^n seg atend. dryge, Dersom brigda og. punkt Og til dryge. ber hev an k aust-fr. med p Det samnheg er som holendsk). prins. nyorsk Det So men no og hev norsk nok ny ei Norsk god hev of det eit same, krav me hev en ordet Og baking mangt ikje hev fr ser an ber livet i rtv synt Brigd s i itl ml seg *ida slikt for i

37

ogso, der dei hev synda grovt mot samanhengslovi. Brigde imot samenhengslovi hev dei ymist gjort i norsk dansk og.
X,

Ordskilnads-grunnsetningi. Ei ortografisk grunnsetning som det hev vore ord skifte van der som dei hev dryft rettskrivingsspursml prinsipielt, er ordskilnad s-g runnsetningi. Kor mykje vekt skaJ ein leggja p f skilt i skrift ord som hev ulik tyding men lyder likt? Oftast gjer det ikkje noko uni einslydande ord vert skrivne likt (jfr. t. d. rot av eit tre rot i pengesaker). Dei ortografiske nyromantikarane hev end til hvda at ordskilnads-grunnsetningi ikkje hev rett fyre seg som ortografisk prinsipp i noko hve. Men det er g for langt att. Stundom gjer det talemlet utydelegt at ordi lyder likt. D gjeld det som den tyske nystavaren O. C. Lend le segjer: Um mlet (= talemlet) er ufullkome, treng ikkje difor skrifti og vera det. I ser i tvo hovudtilfelle karm ordskilnadsgrunnset ningi ha rett fyre seg, trur eg. Det er for det fyrste nr tvo einslydande ord hyrer til ein og same grammatiske kategori (t. d. tvo verb; tvo substantiv av same kyn) og dei d anten a) hev nrskyld tyding, eller b) er det eine velkjent og hitt minder kjent. I det siste hvet stend det meir sjeldsynte ordet i fare for dy ut or skriftmlet, dersom ein ikkje skil ordi fr kvarandre med ulik skriving. Etter dei nye reglane for nynorsk skal ordi g (= ganga) og g (= leggja merkje til) skri vast likt jamt offisielt i normalprosa, so nr som i for tid: ggrgtt. Det frer til at det gode, men etter mten sjeldsynte ordet g, leggja merkje til, dyr ut, so nr som karm henda i fortid (gdde). Dette er ein av grunnane til at skrivemten gangagjenggjenge ikkje br bannstytast or normalprosa, men br st val

38

fritt. Det andre hvet d ordskilnads-grunnsetningi ymist hev rett fyre seg, er i samansette ord, som german ske ml hev so ovleg mykje av. Ordi mjl (av korn) og mjll (mjllen sn) karm f lik uttala i dialektane i samansetning, so at folk segjer mjlhvit og mjllkvit med stutt be1. Like vel lyt me skilja ordi mjlkvil og mjllkvit i skrift, for dei hev ulik stilistisk valr. Ein sterk fraksjon i nemndi fr 1934 gjorde framlegg um at ein skulde skriva einskild konsonant jamt i sa mansetning, utan umsyn til grunnordet og samanhengs loyi (vill vilmann). Hadde det framlegget gjenge igjenom, vilde me ha lote gjera ei mengd undantak etter ordskilnads-grunnsetningi for slike ord som mjllkvit og norskdansk jorddrotter. Me kunde ikkje ha skrive mjlkvit og jordrotter nr me ikkje tenkte anten p mjl eller rottor! Framlegget vilde ha frt til eit utenkt rot. Eg karm visa um dette til boki God norsk, s. 54 ff. (1937). Framlegget var noko av det minst gjenomtenkte som er framkome i rettskrivingssaki desse siste ri. Von leg kjem det ikkje upp att. XI. Norderlendsk samarbeid i mlvegen. Dei norderlendske folki br sj yver landskili til kvarandre. Det er eit umsyn for mlpoli tikk i dei einskilde landi (sj her framanfyre, sida 3 f.). Me br halda fast p samnorderlendske drag, so sant ikkje det tyngjer urimelegt, skjeplar samanhengen eller veikjer den nasjonale karakteren t vrt eige ml. D fremdar me kultur-samkvmet millom dei norderlend ske frendefolki. Eg meiner at dette umsynet hev vege noko for lite ved mlreformer bde hj oss og i granneland. Med mlreformi i Sverike 1906 frde dei inn der skrivemten 1 Jfr. at namnet Mjlfjell hev stutt i bygdemlet p Voss, end det kjem av ordet mjl. Namnet siktar til eit kvitt bergslag i fjellet.

39

vad, vit, vass osb. for hvad, hvit, hoass. Det var eit stig i isolerings leid. Det er tvilsamt um den fonetiske vin sten som dette var for svenskane, veg tapet upp. Ei gruppa med ord i svensk vart vandare kjenna att for andre norderlendingar, anten dei so skriv kvas, hoass eller kvass. Med same reformi frde svenskane inn skrivemten god go^, rd rtt. Det med var isole ring, skilde skrivemten i svensk fr skrivemten i dei andre norderlendske mali, forutan at det p reaksjo nr vis braut med samanhengslovi. Sume svenske fag menn hev seinare lasta hardt brigdet god gott og kravt det mnattgjort. So seint som i 1934 ynskte ein svensk fagmann f skrivemten hvit og uppatt-teken offisielt. I 1917 og 1938 var det stig p isolerings veg hj oss at dei be gongene strauk i nynorsk ei heil rad med cfar i rotstavingar, no i 1938 t. d. i brei, lei, spreia osb. Nr me skriv brei, kjem likskapen med svensk dansk bred (tysk breit, eng. broad) minder greidt fram, det vert ein grand vandare for norderlendingan lesa mali t kvarandre. End mykje lenger hev dei gjenge i norskdansk med strjuka sam-norderlendske rot-<far, nr dei skulde taka upp norske sideformer, t. d. ti(a), rav (!) for tid(a), raud. Dei hev ikkje tenkt p samarbeid der anten med nynorsk eller med andre norderlendske ml. Dersom dei norderlendske folki gjev p soleis med strjuka eller brigda konsonantar i roti av ordi kvar p sin kant, utan umsyn til kvarandre, er det ein trygg og heller snar veg inn i ymsesidig isolasjon. Det vert au kande bgje for ndelegt og kulturelt samkvme. Med halda uppe kvar p sin kant rotformene av ordi, held dei p hi sida uppe verdfullt vilkr for kultur-sam kvmet. Eg vil gjera eit innkast til her: Dei norskdanske re formatorane ikkje minst rektor Seip er so reint ihuga etter strjuka rot-konsonantar, fyrst og fremst rot-d'ar. Det er forunderlegt d lesa Seips klagesukk:

40

Et tap (understriking av Seip) er det naturligvis at vi gjr vr egen og vre fedres litteratur mer fremmed og mindre leselig for vre barn. styva ordrtene er nettupp noko av det som kjem til skilja generasjonane mest. Det synest meg vera lite samanheng i lata ille yver at det vert sett skil millom feder og sner, og sam stundes arbeida aktivt p auka skilnaden, radt tarv laust. D'ar i roti av ordi br me etter .mi meining halda p so mykje som mogelegt (det vert no attp so mykje ulaglege vokal-samanstytar nr me stryk deim). Med tidi gjeng det d so at skrift fr noko innverknad p tala. Fyrr hev d kome inn att i tala i ord som nde, bde og; skriv me cTane, lyt me venta at etter mten meir d'ar kjem inn att i tala heretter, for alt folk les mykje meir no enn fyrr. Men dette er i og for seg ikkje noko gale eller mlstridigt. Det er nok ei sterk mistru hj oss mot lata skrifti f setja merkje p talemlet, for di etterverknaden av den ortografiske nyromantik ken er sterkare enno hj oss enn i granneland; og so er folk innstilte imot for di mesta all pverknad fr skrift fyrr laut verta avnasjonalisering hj oss. Men so sant skriftformi er nasjonal, er det ikkje noko verre at skrift verkar p tala her i landet enn i andre land. Det gjer ikkje noko at folk les raudleitt, breidleitt med d, som bygdemli hev ein god mun vidare enn i Nordfjord og p Sunnmre. Det gjer ikkje heller noko at norsk dansk hev teke upp ifr nynorsk den restituera fornii duger for duer, og at dei d les og segjer duger i norsk danskt normalml. Me m ikkje driva fram noko kun stigt i tala. Men me skal roleg lata cTane st der dei stend, og so lata utviklingi g sin naturlege gang. I nynorsk er v stroken i roti av ordi drue, due, grue. Det er isolering andsynes storluten av det norderlend ske mlvaldet. P hi sida hev bokml teke upp side former som huve, tuve, og dufrbelformer som lmuge, boge, loge. Det dreg den andre vegen. Ein saknar sa manheng i avgjerdene.

41

Bde nynorsk og norskdansk hev stroke n i visse hve anten obligatorisk eller valfritt i adverb som endar p -an i nynorsk (-en i norskdansk) Det er isolasjon andsynes heile det norderlendske mlvaldet Kegule ringi som dei nye reglane gjer i denne ordgruppa er elles eit skule-eksempel p korleis reformatorao karm makta f gjort rotut det som fyrr var greidt Uiiisiell nynorsk no skal vera: austafr, men austanifra; vesta, men utan (eller uta); dessutan, men / or ut a (eller for utan). Og soleis heile vegen! Norskdansk hev fenge rot og, etter serlege prinsipp som skil seg fra nynorsk att Fyrr galdt in einaste, undantakslaus regel tor ny norsk lreboknormal; og in, mesta undantakslaus regel for norskdansk. Sjlvsagt hev ikkje so mykje rot stud nad i nokon norsk dialekt. Dialektane hev anten bade vestanfr - utanfr, eller bde vestafr --utafra osb. Orsaki til ufret som hev vorte her i bae nwl er: Nr bokmlet skal taka upp norske former skal det pa dy og drepa vera strengt fonetisk etter sudaustlandsk, og der er det vestafor (det same finst i mange andre landsluter, men det hev ikkje vore avgjerande). Og w skal me ha tilnrming p dette grunnlaget. Altso. sudaustlandsk ml-sentralisering i sa^andum^ grafisk nyromantikk ligg til grunn. Og alt skipa tiJ med halve, updagogiske avgjerder. Lysingi fr 1938 p dette punktet vert sjlvsagt ikkje endeleg; ikkje langvarande eingong. Den mest rasjonelle lysingi er visseleg: Nynorsk ingi brigde, men -an i alle hve som fyrr. Norskdansk minst moge leg brigde, d. v. s. dei skifter ut bokstaven e med a (vestenvin - p^anvind). Dei karm d lesa som dei vil, med eller utan n. P denne mten held me uppe -reid regel i be mali, fr einskap millom mali med eit minimum av brigde og umak, held uppe tradisjonen, og held ved lag systemet i norskt ml - det at alle ordi i gruppa skal fylgjast t. P dette punktet hev sanne leg norderlendsk samarbeid berrsynlege fyremuner.

42

XII. Kunne, skulle, ville m. m. Der er ymse andre ting i mlreformi som er um rda verdt. Soleis dei nye fortidformene kunne, skulle, mile. Dei strider mot systemet og mot ein hovudten dens i mlet. I gamalnorsk heitte det kunni i fortid det hev vorte til kunde i dag i ikkje fe bygdeml' beint imot det dei kallar ljodlover. Verbet unna hadde unni i fortid i gamalnorsk, det hev vorte unte no i all norsk tala. Den gamalnorske fortidformi nyrdi skulde no ljodrett ha vorte hle med tjukk I i sume dialektar, og hyre i andre. Dialektane hev retta det upp att til hyrde, hrte, og sume stader hev dei laga eit nytt ljodsprang hyra. haure, so mykie dei skulde f tydeleg fortidform p den visi. I mange bygdeml som hev fenge han vga, lova i notid, utan r, hev dei teke upp fortidformene vgde, lovde serleg for di det var tydelegare i desse bygdemli. Alt dette og mangt anna viser ein berrsynleg tendens i mlet: tilhugen til f fram tydelege fortidformer i samsvar med hovudtypar. Det er ei naturleg og mektig vok sterlov som ovrar seg i dette. Den voksterlovi set dei stengje for med skrivemtane kunne, skulle, ville. Dei pdagogiske umsyni alle stader hadde vore betre tente p lengdi med at kunde, skulde, vilde hadde fenge st, og at talemlet hadde fenge veksa fritt i den leid som yvergangen fr gamalnorsk kunni til kunde no i ikkje fe mlfre peikar ut. Barneskulen burde heller hjelpa til med fremda den naturlege voksteren her enn sten gja for honom. Vilde, skulde segjer folk mange stader. Kva skal lrarane grunngjeva den nye skrive mten med der? Me kunde og nemna forbodet i nynorsk (prosastil) mot dei eldre formene hev, fr, gjeng, stend, stade m. m. 7-ljodbrigdet som dei fleste av desse formene hev, er ei rotfest norsk ljodlov nr me ser heile mlet un der eitt. Og um me tek kvar av desse formene for seg,

43

so Uver dei alle saman i talemlet mange stader. I andre land reknar dei det for mlkultur ikkje for fylgja med forbod eldre litterre former, dei let det eldre og det nye sia. valfritt jamsides, um dei so elles hev mykje mindre valfridom enn me hev. Skoriande samarbeids-evna i norskdansk. Eller me kunde nemna kor forunderleg lite det er tenkt p samarbeid fr bokmlet si sida nr bokm let skal taka upp norske former. Bokmlet tek t. d. upp lokalformene hesta, gampa til sideformer i bunde hankyn fleirtal, i staden for dei nynorske normalfor mene hestane, gampane. Hesta, gampa er ikkje lment sudaustlandsk ein gong, men hovudstadformer (Upp landi hev nok ikkje vore avgjerande). Like vel vert desse formene dregne fram. Det slumpar so til at hovud stadml kjenner typen betane og (jamsides med hesta), og det fell saman med nynorsk. Men det slag hovudstadml vert ikkje godkjent! So langt gjeng skorten p samarbeids -vilje. Me hev nemnt dme fyrr p at dei som reformerar bokmlet i notidi, hev ein forunderleg, grunnlaus stygg til dei nynorske nor malformene. Me kunde telja upp mange fleire dme p det, so me vart seint ferdige. Dei vilde spara mykje med taka meir umsyn til nynorsk. So kunde skulane med rektor Seips ord f tid til noe nyttigere enn ve inn to motstri dende ortografiske prinsipper, eller ngnare tri prinsipp. For det vert tri slag skrivemtar nr dei skal ha bde den gamle norskdanske, og den nynorske, og attp ei tridje sideform som ikkje er anten det eine eller det andre.

Eit tridje eller femte og sette offisielt ml? Rektor Seip tek til slutt til ords for laga ei sam form, det er eit offisielt millomml millom nynorsk og bokml, til bruk i skjema og for deim som elles munde vilja nytta det. Eg trnr ikkje at dette fram legget er praktisk eller nasjonalt gagnlegt. Millommlet laut fulla f sitt system med einefomier, dubbelformer og^ sideformer det og, likso vel som dei tvo offisielle mali me alt hev. For det skulde vel vera fleire um laga det? Ein kunde ikkje neitta skulane gjeva upplring i noko av dei tri offisielle mali som vart d. Soleis ikkje heller segja nei til kravet um lre bker p kvart av deim, med og utan sideformer for kvart. Problemi er .mange nok i fyrevegen, um me ikkje aukar ugreida og vanskane p den mten. Fr mlmannssynsstad er det ein annan grunn og til vera imot eit slikt framlegg. Det akademiske em bttsstandet hev til denne tid for det meste havt sam hugen hj norskdansken. Det vert soleis heretter og, fyrebils. Resultatet vilde d verta: I statstenesta kom tenestemennene til bruka norskdansk til dei lands luter som hev kravt norskdansk, og millomml til deim som hev kravt nynorsk, utan umsyn til folke ynskjet. Skipnaden vart i ryndi ei rdgjerd til f skift ut nynorsk or statstenesta so langt det var rd. Det meiner eg er til skade for den nasjonale mlvok steren. Framlegget er ikkje originalt i grunntanken. Det er tanken fr 1917 um dei valfrie formene upp att i ny skapnad. Dei valfrie formene fr 1917 var til ov stor ulempa, mest skadde dei nynorsk, men dei var til meins elles og. Det var trongen til koma burt fr den valfrie ugreida som fyrst og fremst dreiv poli tikarane til freista med ei ny rettskrivingsnemnd i 1934. Nemndi stetta fulla lite vonene t politikarane.

45

Men ein br ikkje attp no leggja eit nytt u-gjenom tenkt eksperiment av typen 1917 ovanp rysane av det gamle. XIV. Slutning.
1. Hovudfyremlet for mlstrv i Noreg er fa at

terreist eit skriftml p heilt nasjonal grunn. Uitor skal me fara varleg og visleg med det skriftml me hev som alt er fullnorsk. Me skal halda nynorsk uppe i ei konsekvent ogh ei I stypt form, og soleis at me under strikar dei nasjonale grunndragi. Med det fr nynorsk sterkaste dragmgsmakti and synes norskdansk og. Norskdansk lyt brigdast. 2. Viljen til reisa eit sajn-ml som er generalnemnar for dei ymse dialektar utyver landet og ikkje berre skriftnorm for ei einskild dialektgrein er det som gjev det nynorske mlstrvet originalitet og kul turelt sjlvstende. Skal ein driva mlreising etter eit slikt pro gram, karm ein ikkje festa seg ved fonetiske detal jar i dei einskilde, ulike mlfri. Ein lyt nytta typef ormer som gjer rett mot systemet i dialektane so godt og so vida utyver som det er rd. Grunnformer er dei mest vidfemnande og otte dei laglegaste typeformene. 3 NorskdLsk m ikkje nr det skal brigda seg skja tilknyting berre til sudaustlandsk Det lyt skja tilknytingi p eit lment nasjonalt grunnlag lik som nynorsk alt gjer. 4. I uppnorskingi av norskdansk br dei taka um syn til den lmenne lovi for mlblandmg, at leksi kalske ln prinsipielt gjeng fyrst og bygjmgslan kjem seinare. Uppnorskingi i norsk dansk skal vera soleis at det gjer em

46

gl a d, at fordomslause menneskje kjenner det som em vokster. Knote-norsk, stilbrot, mekanisk miks ing er ikkje sann norsk vokster. 5. Me br ikkje uturvande isolera oss andsynes hine JNorderlandi, men halda uppe sam-norderlendske drag so sant det ikkje tyngjer urimelegt, og ikkje skjeplar samanhengen og den nasjonale karakteren at vrt eige ml. Det skapar ni. a. krav um at me m vera vare med styva dei gamle, sams ord rtene. Mlreformi no fremdar desse grunnsetningane i sumt. Men i mykje meir gjeng ho imot deim. Og i mangt byggjer ho ikkje p grunnsetningar. Ein lyt venta seg at ho heller snart treng umvling, ved ser skild nemnd eller p annan mte. Ein lyt vona at den umvlingi vert etter grunnsetningar; og at det d vert etter rasjonelle grunnsetningar fr riksnorsk sjlvstendig synsstad. TILLEGG. Til sida 14, nedst: Rjukan lyt me rekna for by, um det so ikkje er kaupstad etter lovi. I dette unge by samfundet som voks upp i slik fart, tevlar aust og st um herredmet: Auslbygde-bussen stbygdens gate, austaver, austavind st, stavind. Haust, haustver tevlar likeins med diftonglause former. Naust segjer dei fleste (sume bthus). Elvestraum vert bruka, men mest elvestrm; elles strm, og sm, tom. Ein del segjer glyme. Desse upplysningane er etter lrar M. Barsnes (i brev), han hev gjort etter rkjingar millom nokre skuleborn p Rjukan. Til sida 17, nedst: I Narvik og er eit ungt bysam fund som hev vakse fram sngt. Folket er kome fr alle kantar av landet, og alt fr fyrste stund hev det vore mange svenskar i byen. Noko rettelegt, sjlvsten digt byml er der vel snaudt tala um. Hr. B. Knu d

47

gen, Narvik, gjev desse upplysningane fr Narvik (i brev) : st aust er begge i bruk, men mest st. sta vind austavind, mest austavind. Hst haust, dei fleste hst, likeins med hstver haustuer. Strm, strmmen og straum, straumen, men stfrm-forma er mest brukt. Naust er brukt av praktisk talt alle. Sm er den vanlege forma, men hesteskosaum er noko brukt. Gyme og glyme er ikkje i bruk i gatemlet. For mene gjmme og glmme, gjemme og glemme er dei vanlege. Dei fleste brukar forma tmman(e) for tau mane. Eit par andre heimelsmenn som ikkje no bur i byen, hev hvda munnleg at bymlet i Nar vik ikkje kjenner tviljod i noko av dei nemnde ordi (so nr som naust). Det er lett skyna at det karm verta ulike meiningar um byml av eit sovore slag som det i Narvik. Tviljod er nok kjend i sumt taleml i byen i ordi aust, haust, straum, (hestesko) saum, for utan i naust. _ Til sida 18: Eit par heimelsmenn fr Trums hev upplyst munnleg at tviljodformi straum og er kjend i gatemlet i Trums, jamsides med strm.

INNHALD. t ti i Sida 1. Ikkje freista avskipa noko i utrengsml 3 Norderlendsk er vidare enn dansk 3 Og norsk er vidare enn sudaustlandsk 5 ill' Jyar Aasen- Uppgva peika ut leidi for honom 6 Uh Mangt karm segjast vera norskt 8 Men ikkje alle norske former er like gode 10 Nokre norske grunndrag 11 Eit mlbrigde lyt me prva p dei norske grunn dragi 12 IV. Tviljodar Bymli, formene aust, haust, draum, guma o. dil 14 Det norskdanske normaltalemlet og tviljod fram fyre tvo konsonantar 19 Dei sudaustlandske dialektane. Kontraksjonen der framfyre tvo konsonantar 21 Kvifor hev d typen naust havt mindre fram gang i norskdansk skrift i det siste enn typen naukr 22 V. Nokre full-ljodande endingsvokalar 24 Adjektiv og partisipium p -en [[" 25 VI. 27 vi. Hokyn noKyn i i norskdansk norsKdansk 27
?ei - roynlege vanskane for hokyn i norskdansk ..' 2S VIL Notid og fortid av verb som vga 30 Infinitiv i refleksiv og aktiv 31 VIII. Ortografisk fordansking i nynorsk 32 Skard, urd. Skjera, bera ; . . . 33 IX. Samanhengslovi 35 X. Ordskilnads-grunnsetningi 37 XI. Norderlendsk samarbeid i mlvegen 38 XII. Kunne, skulle, ville m. m 42 Skortande samarbeids-evna i norskdansk 43 XIII. Eit tridje eller femte og sette offisielt ml? 44 XIV. Slutning 45 Tillegg ........'.'..*.*.'.'.' 46

Depotbiblioteket

iiiiinniiiii 75sd 24 349

Nye smasKnuer
Merknader til rettskrivingsframlegget Ved ei nemnd i Noregs Mllag - Kr. 1,50 Merknader fil rettskrivingsframlegget Ved ei nemnd i Studentmllaget - Kr. 0,50 Knut Liesfl : Kr. 0,25 A. Bergsgrd : Kr. 0,25 > Kr. 0,70 Ingolf Kvamen: Kr. 0,75 Sigmund Skard: Kr. 0,50 Rettskrivingsframlegget Rettskrivingsframlegget Mlstriden i dag Hgnorsk Stridande demokrati og

Halvor Floden: Austlandsborna morsmlet - Kr. o,so

NOREGS BOKLAG

Johansen & Nlelsan, Oslo