Professional Documents
Culture Documents
Precalculus
Precalculus
1
c Koen De Naeghel
1
Dit werk is beschermd onder het auteursrecht en is geregistreerd bij de Federale Overheidsdienst Financiën. Verboden af
te drukken zonder schriftelijke toestemming van de auteur.
Deel I
I
Inhoudsopgave
1 Veeltermfuncties 15
1.1 Definitie en voorbeelden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.2 Algebraı̈sch bepalen van nulwaarden en tekentabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
1.3 Gedrag op oneindig van veeltermfuncties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Oefeningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
2 Rationale functies 25
2.1 Rationale vormen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
2.2 Rationale vergelijkingen en ongelijkheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
2.3 Definitie rationale functie en voorbeelden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
2.4 Algebraı̈sch bepalen van domein, nulwaarden en tekentabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
2.5 Homografische functies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
2.6 Asymptoten van rationale functies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Oefeningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
3 Irrationale functies 47
3.1 Definitie irrationale functie en voorbeelden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
3.2 Bepalen van domein en nulwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Oefeningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Interludium 53
1. Machtswortels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
2. Machten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
3. Bewerkingen met functies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
4. Inverse functies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
5. Soorten functies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
Oefeningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
4 Exponentiële functies 68
4.1 Lineaire groei, lineaire functies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
4.2 Exponentiële groei, exponentiële functies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Oefeningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
5 Logaritmische functies 77
5.1 Inleiding en motivatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
5.2 Definitie logaritmische functie en eigenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
5.3 Rekenregels voor logaritmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Oefeningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
i
7 Goniometrische en cyclometrische functies 91
7.1 Periodieke functies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
7.2 Goniometrische functies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
7.3 Bewerkingen met periodieke functies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
7.4 Cyclometrische functies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
7.5 Cyclometrische vergelijkingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Oefeningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Herhalingsoefeningen 116
ii
Hoofdstuk 0
Herhaling
el
10
0.1 Cartesische coördinaten en grafieken
h
20
• Definities en notaties. Een orthogonaal assenstelsel (of Cartesisch 1
g
assenstelsel) bestaat uit twee getallenassen in het vlak die loodrecht op elkaar
e
staan, de x-as en de y-as. Het snijpunt van de assen noemen we de oorsprong O.
9-
N a y
e
00
l.b
e
P (a, b)
b
2
D
he
1
r
René Descartes
ww sc en
a
(1596 - 1650)
eg O a x
lja
1
A, Ko
na
oo
Elk punt P in het vlak is uniek bepaald door een koppel reële getallen (a, b). We noemen a en b de (Cartesische)
coördinaten van P , waarbij a staat voor de abscis en b voor de ordinaat van P . We noteren 2
de
en
Een grafiek (in het vlak) is een verzameling van punten ten opzichte van het assenstelsel.
• Voorbeeld 1. Stel de grafiek G = {P (2, 1), Q(−1, 3), R(2, −1)} voor ten opzichte van een Cartesisch assenstelsel.
Oplossing. We duiden de punten van de verzameling G aan ten opzichte van het assenstelsel
ko
y
LV
w.
2
O
O x
−2 −1 1 2 3
−1
1 Genoemd naar Descartes 1637. De gelatiniseerde naam voor René Descartes was “Renatus Cartesius”, vandaar de term Cartesisch.
2 . . . en we noteren NIET “P = (a, b)”.
1
• Voorbeeld 2. Stel de grafiek
G = {P (x, y) | y = 2x − 3}
voor ten opzichte van een Cartesisch assenstelsel. Welke meetkundige figuur stelt deze grafiek voor?
Oplossing. Om de grafiek te tekenen is het handig om enkele elementen van de verzameling G op te sommen
G = ...
Aanduiden van enkele punten van de grafiek volstaat om een idee te krijgen van de volledige grafiek
el
10
2
h
20
1
e g
O x
9-
a
−3N −2 −1 1 2 3
−1
e
00
l.b
−2
e
2
D
−3
he
r
ww sc en
a
eg
De meetkundige figuur van deze grafiek is . . .
lja
A, Ko
na
• Voorbeeld 3. Stel de grafiek
oo
1
G= P n, | n ∈ N0
n
de
Oplossing.
c
en
ko
LV
w.
O
2
0.2 Basisbegrippen in verband met functies
• Definitie (Reële functie) 3 . Een (reële) functie f is een verband dat aan elk
reëel getal x hoogstens één reëel getal y associeert. Dit getal y hangt (meestal)
af van het getal x. Daarom noteren we
y = f (x)
el
10
tie)voorschrift f (x). Johann Dirichlet
(1805 - 1859)
√
h
• Voorbeeld 1. Beschouw de functie f (x) = x. Om een zicht te krijgen op de
20
functie maken we
g
∗ Tabel van enkele functiewaarden
e
x −1 0 1 2 3 4
9-
N a f (x) ... ... ... ... ... ...
e
00
∗ Grafiek
l.b
y
e
2
D
he
2
r
ww sc en
1
a
eg
lja
O x
A, Ko
1 2 3 4
na
−1
oo
G = ...
h
c
w.
O
• Definitie. De grafiek van een functie f is de verzameling van alle punten P in het vlak van de vorm P (x, f (x)).
We noteren deze verzameling met graf f .
In symbolen
def
graf f = {P (x, y) | y = f (x)}
3
• Opmerkingen.
1. De drie voorstellingswijzen van een functie f en hun interactie kan als volgt worden voorgesteld
tekenen grafiek
invullen > y
> tabel van enkele functiewaarden
functievoorschrift
x . . . −1 0 1 ... graf f
f (x) 1
< f (x) · · · · ·
“raden” < O
1
x
aflezen
el
10
2. Niet elke grafiek is de grafiek van een functie f . Nemen we bijvoorbeeld als grafiek de cirkel C(O, 1) met
middelpunt de oorsprong O en straal 1, dan is dit niet de grafiek van één functie f .
h
20
y
g
Inderdaad, uit de vergelijking van de cirkel C(O, 1) volgt
e
1 C(O, 1)
9-
N a
e
00
l.b
O 1 x
e
2
D
he
r
ww sc en
a
eg
lja
De volgende eigenschap zegt ons wanneer een grafiek ook de grafiek van een functie is.
A, Ko
na
• Eigenschap. Gegeven een willekeurige grafiek G. Dan is
oo
G de grafiek van een functie f ⇔ bij elke x-waarde hoort hoogstens één y-waarde zodat P (x, y) ∈ G
de
h
Bepaal telkens wanneer de grafiek ook de grafiek van een functie is.
en
y y
ko
2 2
1 1
LV
w.
O x O x
−3 −2 −1 1 2 3 −3 −2 −1 1 2 3
O
−1 −1
−2 −2
Oplossing.
4
• Definitie. Het domein van een functie f is de verzameling van alle x-waarden waarbij er een y-waarde hoort.
We noteren deze verzameling met dom f .
In symbolen
def
dom f = {x ∈ R | f (x) bestaat }
Meetkundige betekenis. Het domein van f is de loodrechte projectie van graf f op de x-as.
y
graf f
el
10
h
20
x
g
O dom f
e
• Definitie. Het beeld (of bereik) van een functie f is de verzameling van alle y-waarden die bereikt worden
9-
In symbolen
N a
door f . We noteren deze verzameling met bld f (of met 4 im f of ber f ).
e
00
def
bld f = {y ∈ R | ∃x ∈ R : y = f (x)}
l.b
e
Meetkundige betekenis. Het beeld van f is de loodrechte projectie van graf f op de y-as.
2
D
he
r
graf f
ww sc en
a
eg
lja
A, Ko
bld f
na
oo
de
O x
h
c
en
• Definitie. De nulwaarden (of nulpunten) van een functie f zijn alle x-waarden waarvoor f (x) = 0.
De verzameling van alle nulwaarden noemt men ook wel de kern van f , we noteren deze verzameling met ker f .
In symbolen
ko
def
ker f = {x ∈ R | f (x) = 0}
Meetkundige betekenis. De nulwaarden van f zijn de x-waarden van de snijpunten van graf f met de x-as.
LV
w.
graf f
O
O x
nulwaarden van f
Merk op dat elke nulwaarde behoort tot het domein van f , want de schrijfwijze “f (x) = 0” betekent eigenlijk
“f (x) bestaat en is gelijk aan 0”.
4 De Engelse term voor beeld is “image”, vandaar de notatie im f .
5
0.3 Elementaire functies
5
In de volgende voorbeelden bespreken we enkele elementaire functies.
∗ Grafiek
y
el
10
4
h
20
3
e g
2
9-
N a 1
e
00
l.b
O x
e
−2 −1 1 2
2
D
he
∗ Eigenschappen van de functie f (x) = x2
r
1. Domein.
ww sc en
a
eg
lja
A, Ko
na
2. Beeld.
oo
de
h
3. Nulwaarden.
c
en
ko
4. Tekentabel.
LV
w.
O
Omdat f voldoet aan deze eigenschap zeggen we dat f een even functie is.
Meetkundige betekenis. De y-as is een symmetrie-as van graf f .
5 In de volksmond ook wel “moederfuncties” genoemd.
6
• Voorbeeld 2 (De kubische parabool).
∗ Functievoorschrift f (x) = x3
∗ Tabel van enkele functiewaarden ∗ Grafiek
x −2 −1, 5 −1 −0, 5 0 0, 5 1 1, 5 2 y
f (x) ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
7
∗ Eigenschappen van de functie f (x) = x3
6
1. Domein.
el
10
5
h
4
20
g
2. Beeld.
3
e
9-
N a 2
e
00
1
3. Nulwaarden.
l.b
e
2 x
D
O
−2 −1 1 2
he
−1
r
ww sc en
4. Tekentabel.
a
eg −2
lja
A, Ko
−3
na
oo
−4
5. De functie f voldoet aan
de
−5
c
Inderdaad,
en
−6
−7
ko
−8
LV
w.
Omdat f voldoet aan deze eigenschap zeggen we dat f een oneven functie is.
O
7
• Voorbeeld 3.
√
∗ Functievoorschrift f (x) = x
∗ Tabel van enkele functiewaarden ∗ Grafiek
y
x −2 −1 0 1 2 3 4
f (x) ... ... ... ... ... ... ... 2
√
∗ Eigenschappen van de functie f (x) = x 1
1. Domein.
O x
−1 1 2 3 4
2. Beeld.
el
10
h
3. Nulwaarden.
20
e g
4. Tekentabel.
9-
N a
e
00
l.b
• Voorbeeld 4.
e
√
2
D
∗ Functievoorschrift f (x) = 3 x
x −8 −4 −1 0 1 4 8
he
∗ Tabel van enkele functiewaarden
f (x) ... ... ... ... ... ... ...
r
ww sc en
a
∗ Grafiek
eg y
lja
A, Ko
na
2
oo
1
de
h
x
c
O
1 2 3 4 5 6 7
en
−7 −6 −5 −4 −3 −2 −1
−1
ko
−2
LV
w.
√
∗ Eigenschappen van de functie f (x) = 3
x
1. Domein.
O
2. Beeld.
3. Nulwaarden.
4. Tekentabel.
8
• Voorbeeld 5 (Hyperbool).
1
∗ Functievoorschrift f (x) =
x
∗ Tabel van enkele functiewaarden
x −4 −2 −1 −0, 5 −0, 25 0 0, 25 0, 5 1 2 4
f (x) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
∗ Grafiek
y
el
10
2
h
20
1
e g
O x
1 2 3
9-
a
−3 −2 −1
−1
N
e
00
−2
l.b
e
2
D
−3
he
r
ww sc en
1
a
∗ Eigenschappen van de functie f (x) =
eg x
lja
1. Domein.
A, Ko
na
oo
de
2. Beeld.
h
c
en
ko
3. Nulwaarden.
LV
w.
4. Tekentabel.
O
5. De functie f is een even/oneven/noch even, noch oneven functie (schrappen wat niet past).
Inderdaad,
9
• Voorbeeld 6 (Rechte).
∗ Functievoorschrift f (x) = x. Deze bespreking laten we over als oefening voor de leerling.
• Voorbeeld 7 (Absolute waarde).
∗ Functievoorschrift f (x) = |x|
∗ Tabel van enkele functiewaarden
x −3 −2 −1 0 1 2 3
f (x) ... ... ... ... ... ... ...
∗ Grafiek
y
el
10
3
h
20
2
e g
1
9-
N a O x
e
−3 −2 −1 1 2 3
00
l.b
e
∗ Eigenschappen van de functie f (x) = |x|
2
D
1. Domein.
he
r
ww sc en
a
eg
lja
2. Beeld.
A, Ko
na
oo
de
h
3. Nulwaarden.
c
en
ko
4. Tekentabel.
LV
w.
O
5. De functie f is een even/oneven/noch even, noch oneven functie (schrappen wat niet past).
Inderdaad,
10
0.4 Transformaties van functies.
Verschuiven
• Op ontdekking. Gegeven is de functie f (x) = x2 . Voer de volgende stappen uit op het functievoorschrift van
f en observeer wat er gebeurt met de grafiek van f .
y
y = x2
∗ y=x 2
4
vervang x door x − 2: 3
el
10
y = (x − 2)2 1
h
20
g
O x
1 2 3 4
e
−4 −3 −2 −1
∗ y = x2
9-
a
N −1
vervang x door x + 3: −2
e
00
l.b
verschuif volgens . . .-as met . . . naar . . .
e
−3
2
D
y = ... −4
he
r
ww sc en
a
eg
lja
∗ y = x2 y
A, Ko
y = x2
na
vervang y door y + 1: 4
oo
3
h
y = x2 + 1 2
c
en
∗ y = x2 1
ko
vervang y door y − 4:
O x
−4 −3 −2 −1 1 2 3 4
verschuif volgens . . .-as met . . . naar . . .
LV
w.
−1
y = ... −2
O
vervang x door x + 2: −3
y = ...
11
• Algemeen. We kunnen de grafiek van een functie f verschuiven door de volgende transformaties uit te voeren.
∗ y = f (x) ∗ y = f (x)
verschuif volgens x-as met k naar rechts: verschuif volgens y-as met k naar boven:
y = f (x − k) y = f (x) + k
el
10
1
• Voorbeeld 1. Gegeven is functie f (x) = . Vul de volgende transformaties aan. Schets bij elke stap de nieuwe
h
x
grafiek ten opzichte van het assenstelsel.
20
g
y
1
e
y=
1 x
∗ y=
9-
4
x N a
vervang . . . door . . . . . . 3
e
00
l.b
verschuif volgens . . .-as met . . . naar . . .
2
e
2
D
1
y= −3 1
he
x
r
vervang . . . door . . . . . .
ww sc en
a
O x
eg
verschuif volgens . . .-as met . . . naar . . .
−4 −3 −2 −1 1 2 3 4
lja
−1
A, Ko
na
1
y= −3 −2
oo
x−2
de
−3
h
−4
c
en
ko
√ √
• Voorbeeld 2. Welke transformaties moet je uitvoeren op de functie y = x om de functie y = x + 7 − 13 te
bekomen? Wees volledig.
LV
w.
Oplossing.
O
12
Uitrekken en spiegelen
• Op ontdekking 1. Gegeven is de functie f (x) = x2 . Voer de volgende stappen uit op het functievoorschrift
van f en observeer wat er gebeurt met de grafiek van f .
y
y = x2
∗ y=x 2
4
x
vervang x door : 3
2
rek uit volgens . . .-as met factor . . .
2
x 2
el
10
y= 1
2
h
20
O x
1 2 3 4
g
−4 −3 −2 −1
∗ y = x2 −1
e
9-
vervang y door 3y:N a −2
e
rek uit volgens . . .-as met factor . . .
00
−3
l.b
e
y = 3 x2 −4
2
D
he
r
ww sc en
a
eg √
lja
• Op ontdekking 2. Gegeven is de functie f (x) = x. Voer de volgende stappen uit op het functievoorschrift
A, Ko
√
∗ y= x 4
de
h
√
en
y= x
spiegel om de . . .-as
2
ko
y = ... 1
LV
w.
O x
−4 −3 −2 −1 1 2 3 4
√
∗ y= x −1
O
spiegel om de . . .-as
−3
y = ... −4
13
• Algemeen. We kunnen de grafiek van een functie f uitrekken door de volgende transformaties uit te voeren.
∗ y = f (x) ∗ y = f (x)
rek uit volgens x-as met factor k: rek uit volgens y-as met factor k:
x
vervang x door vervang y door k y
k
x
y=f y = k f (x)
k
el
10
We kunnen de grafiek van een functie f spiegelen door de volgende transformaties uit te voeren.
h
20
g
∗ y = f (x) ∗ y = f (x)
e
9-
a
spiegel om de x-as:
N spiegel om de y-as:
e
00
l.b
e
y = −f (x) y = f (−x)
2
D
he
r
• Voorbeeld. Gegeven is functie f (x) = x. Vul de volgende transformaties aan. Schets bij elke stap de nieuwe
ww sc en
a
grafiek op het assenstelsel.
eg
lja
A, Ko
na
∗ y=x y
oo
vervang . . . door . . . . . . 4
de
y=x
....................................
h
3
c
en
y =x−3 2
ko
vervang . . . door . . . . . . 1
....................................
LV
w.
O x
−4 −3 −2 −1 1 2 3 4
y = 2x − 3 −1
O
vervang . . . door . . . . . . −2
....................................
−3
y = −2x + 3 −4
14
Hoofdstuk 1
Veeltermfuncties
el
10
1.1 Definitie en voorbeelden
h
20
• Definitie. Een (reële) veelterm A(x) is van de vorm
g
A(x) = a0 + a1 x + a2 x2 + · · · + an xn
e
waarbij n ∈ N en a0 , a1 , a2 , . . . , an ∈ R
9-
a
Als an 6= 0 noemen we n de graad van de veelterm A(x), notatie n = gr A(x).
De graad van de nulveelterm wordt niet gedefiniëerd 1 .
N
e
Elke veelterm A(x) bepaalt een functie
00
l.b
A:R→R
e
x 7→ A(x) = a0 + a1 x + a2 x2 + · · · + an xn
2
D
Een functie van deze vorm noemt een veeltermfunctie, die men dan meestal noteert met f in plaats van A.
he
• Voorbeeld 1. Gegeven is de veelterm
r
A(x) = x3 − 3x2 − x + 3
ww sc en
a
eg
Hier is a0 = . . . , a1 = . . . , a2 = . . . en a3 = . . . .
lja
na
De corresponderende veeltermfunctie heeft als
oo
x −3 −2 −1 0 1 2 3
h
en
∗ Grafiek
y
graf f
ko
dom f = . . .
LV
w.
2
We kunnen dit ook algebraı̈sch aantonen:
1
dom f = {x ∈ R | f (x) bestaat }
O
O x = ...
−1 1 2 3
−1
−2
−3
1 In hogere wiskunde stelt men gr 0 = −∞ omdat op deze manier rekenregels in verband met de graad van een veelterm geldig blijven
(bijvoorbeeld de rekenregel “de graad van het product van twee reële veeltermen is gelijk aan de som van de graden van de veeltermen”).
15
• Eigenschap. Zij f een veeltermfunctie. Dan is dom f = R.
• Voorbeeld 2 (Eerstegraadsfunctie). Gegeven is de functie
f (x) = −0, 17 x + 28
(a) Teken, zonder gebruik te maken van je grafisch rekenmachine, de grafiek van de functie f .
(b) Plot de grafiek van f (dat wil zeggen: teken de grafiek met behulp van je grafisch rekenmachine).
(c) Bepaal dom f en bld f .
(d) Welke transformaties moet je uitvoeren op de functie y = x om de functie y = −0, 17 x + 28 te bekomen?
Oplossing.
(a) De functie f is een veeltermfunctie van graad 1, ook wel een eerstegraadsfunctie genoemd. In het derde
el
10
jaar heb je gezien dat de grafiek van een eerstegraadsfunctie een stijgende of dalende rechte is.
Om de grafiek van een eerstegraadsfunctie op te bouwen, doorlopen we de volgende stappen.
h
20
Stap 1. Vorm: . . .
e g
Teken vorm.
9-
a
Stap 2. Snijpunt met de y-as: dan is . . .
N
e
Teken de y-as, daarna de x-as.
00
l.b
Stap 3. Snijpunt met de x-as: dan is . . .
e
2
D
he
r
Y= WINDOW GRAPH
ww sc en
a
eg
lja
A, Ko
na
oo
de
h
c
en
(d) y=x
ko
vervang . . . door . . . . . .
LV
w.
....................................
y = ...
O
vervang . . . door . . . . . .
....................................
y = ...
vervang . . . door . . . . . .
....................................
y = −0, 17x + 28
16
• Voorbeeld 3 (Tweedegraadsfunctie). Gegeven is de functie
f (x) = 0, 4 x2 + 4x − 8
(a) Schets, zonder gebruik te maken van je grafisch rekenmachine, de grafiek van de functie f .
(b) Controleer je grafiek in (a) door de grafiek van f te plotten.
(c) Bepaal dom f en bld f .
(d) Welke transformaties moet je uitvoeren op de functie y = x2 om de functie y = 0, 4 x2 + 4x − 8 te bekomen?
Oplossing.
(a) De functie f is een veeltermfunctie van graad 2, ook wel een tweedegraadsfunctie genoemd. In het vierde
jaar heb je gezien dat de grafiek van een tweedegraadsfunctie een parabool is.
Om de grafiek van een tweedegraadsfunctie op te bouwen, doorlopen we de volgende stappen.
el
10
Stap 1. Vorm: . . .
h
Schets vorm.
20
g
b
Stap 2. Symmetrie-as: x = − dus x = . . .
2a
e
Schets symmetrie-as, daarna de y-as.
9-
N a
Stap 3. Top: T (. . . ,... )
e
00
Schets top.
l.b
Stap 4. Snijpunt met de y-as: dan is . . .
e
2
D
Schets de x-as.
he
Stap 5. Snijpunt(en) met de x-as: dan is . . .
r
ww sc en
a
eg
lja
(b)
A, Ko
na
oo
de
h
c
en
(d) y = x2
vervang . . . door . . . . . .
LV
w.
....................................
O
y = ...
vervang . . . door . . . . . .
....................................
y = ...
vervang . . . door . . . . . .
....................................
y = 0, 4x2 + 4x − 8 17
• Voorbeeld 4 (Gebruik van grafisch rekenmachine). Karel maakt een
vlucht met een luchtballon. De ballon vliegt volgens de functie
1 3 1 4
h(t) = 40 − 2t + t − t
30 250
met h de hoogte van de ballon boven de grond (uitgedrukt in meter) en t de
tijd (uitgedrukt in veelvoud van 10 minuten), met t = 0 het tijdstip waarop de
ballon boven het stadhuis van Damme vliegt.
Los de volgende vragen op met behulp van je grafisch rekenmachine (hoogtes
afronden op 1 cm nauwkeurig, tijdstippen afronden op 1 seconde nauwkeurig).
(a) Plot de grafiek met behulp van je grafisch rekenmachine, en neem een schets over op je blad. Noteer de
vensterinstellingen die je gebruikt hebt.
el
10
(b) Bepaal het theoretisch domein en het praktisch domein van de functie.
(c) Hoe lang vliegt Karel al voordat hij boven het stadhuis van Damme vliegt?
h
(d) Hoe lang duurt de volledige vlucht?
20
g
(e) Op welke hoogte vliegt de ballon op het ogenblik dat hij boven het stadhuis van Damme vliegt?
e
(f) Hoe lang vliegt de ballon hoger dan 40 meter?
9-
a
(g) Op welk tijdstip bereikt de ballon zijn maximale hoogte? Wat is deze maximale hoogte?
Oplossing.
N
e
00
(a) Y= 2ND TABLE ∨ WINDOW GRAPH
l.b
e
2
D
he
r
ww sc en
a
eg
lja
A, Ko
na
oo
Praktisch domein: de t-waarden waarvoor h(t) ≥ 0. We zoeken de nulwaarden met behulp van het grafisch
c
rekenmachine.
en
w.
O
(c)
(d)
18
(e)
(f) We plotten de rechte y = 40, en bepalen de snijpunten van de grafiek van h met deze rechte.
el
10
h
20
e g
< ENTER ENTER ENTER
9-
N a
e
00
l.b
e
2
D
he
r
ww sc en
a
eg
lja
A, Ko
na
oo
de
Antwoord. De ballon vliegt ongeveer . . . minuten en . . . seconden op een hoogte hoger dan 40 meter.
h
(g) 2ND
c
w.
O
Antwoord. De ballon bereikt zijn maximale hoogte ongeveer . . . minuten en . . . seconden alvorens de
ballon boven het stadhuis van Damme vliegt.
19
1.2 Algebraı̈sch bepalen van nulwaarden en tekentabel
Om de nulwaarden van een veeltermfunctie algebraı̈sch te bepalen, maken we gebruik van de deling van veeltermen
uit het vierde jaar. We herhalen de belangrijkste resultaten.
• Euclidische deling. Gegeven twee veeltermen A(x) en B(x) waarbij B(x) 6= 0. Dan bestaat er precies één
veelterm Q(x) en één veelterm R(x) zodat
We noemen Q(x) het quotiënt en R(x) de rest. Als R(x) = 0 dan zeggen we dat A(x) deelbaar is door B(x).
• Reststelling. De rest bij deling van een veelterm A(x) door x − a is gelijk aan A(a).
• Kenmerk van deelbaarheid door x − a.
Een veelterm A(x) is deelbaar door x − a als en slechts als A(a) = 0.
el
10
• Staartdeling. Te gebruiken bij deling van twee veeltermen.
h
Voorbeeld. Deling van A(x) = 4x5 − 2x4 − 3x2 − 2x + 2 door B(x) = 2x3 + x − 1
20
g
4x5 −2x4 −3x2 +2x +2 2x3 + x − 1
e
9-
N a ±4x5
−2x4
±2x3
−2x3
∓2x2
−x2 +2x +2
2x2 − x − 1
e
∓2x4 ∓x2 ±x
00
l.b
−2x3 +x +2
e
∓2x3 ∓x ±1
2
D
+2x +1
he
Dus
r
4x5 − 2x4 − 3x2 + 2x + 2 = (2x2 − x − 1) · (2x3 + x − 1) + 2x + 1
ww sc en
a
| {z } | {z } | {z } | {z }
A(x) Q(x) B(x) R(x)
eg
lja
• Schema van Horner 2 . Te gebruiken bij deling van een veelterm door x − a.
A, Ko
1 −2 −3 0 −2 31
2 ↓ 2 0 −6 −12 −28
de
1 0 −3 −6 −14 3
h
Dus
c
| {z } | {z } | {z }
A(x) Q(x) B(x) R(x)
f (x) = x3 − 3x2 + 2x − 6
Oplossing.
LV
w.
dus x3 − 3x2 + 2x − 6 = . . .
⇔ ...
2 Genoemd naar William George Horner die deze methode beschreef in 1819, maar reeds bekend bij Isaac Newton 1669 en Ch’in
20
• Voorbeeld 2. Gegeven is de veeltermfunctie
el
10
h
20
e g
9-
N a
e
00
l.b
e
2
D
he
r
ww sc en
a
eg
• Voorbeeld 3. Gegeven zijn de veeltermfuncties
lja
na
(a) Plot beide grafieken, en neem een schets over op je blad (beide grafieken tekenen in één assenstelsel).
oo
(b) Bepaal algebraı̈sch alle x-waarden waarvoor graf f boven graf g ligt.
de
Oplossing.
c
en
ko
LV
w.
O
21
1.3 Gedrag op oneindig van veeltermfuncties
• Voorbeeld 1. Gegeven is de functie
f (x) = x3 − 2x2 − x + 2
We plotten de grafiek van f met behulp van het grafisch rekenmachine
el
10
h
Uit de grafiek van f lezen we af
20
g
∗ Als x evolueert naar +∞ dan evolueert f (x) naar +∞. We noteren in symbolen
e
als x → +∞ dan f (x) → +∞ of nog lim f (x) = +∞
x→+∞
9-
a
Dit kunnen we ook inzien door de functiewaarde van enkele grote x-waarden te nemen
N
e
00
f (10) = . . .
l.b
e
f (100) = . . .
2
D
he
r
of aan de hand van het grafisch rekenmachine
ww sc en
a
VARS
egY-VARS 1:Function 1:Y1
lja
A, Ko
na
oo
de
h
c
en
∗ Als x evolueert naar −∞ dan evolueert f (x) naar −∞. We noteren in symbolen
LV
w.
Oplossing.
22
Oefeningen bij §1.1
Oefening 1. Welke van de volgende veeltermfuncties zijn even, oneven of geen van beide? Ga algebraı̈sch na.
(a) f (x) = x4 − x2 (c) f (x) = 6
(b) f (x) = 1 + x3 (d) f (x) = (1 − x)2 + 2x
Oefening 2. Gegeven is de functie f (x) = −x2 + 7x − 8
(a) Schets, zonder gebruik te maken van je grafisch rekenmachine, de grafiek van de functie f .
(b) Controleer je grafiek in (a) door de grafiek van f te plotten.
(c) Bepaal dom f en bld f .
(d) Welke transformaties moet je uitvoeren op de functie y = x2 om de functie y = −x2 + 7x − 8 te bekomen?
el
10
?Oefening 3. Toon aan: niet elke derdegraadsfunctie kan bekomen worden door transformaties uit te voeren op y = x3 .
h
weten hoeveel computers er per uur moeten geproduceerd worden om winst te maken.
20
Het verband tussen de winst W (in euro) en de productie x (aantal geproduceerde
g
computers) per uur wordt gegeven door
e
1
9-
N a
W (x) = − x3 + 8x2 − 24x
2
Winst kan ook negatieve waarden aannemen, dan spreken we van verlies.
e
00
Los de volgende vragen op met behulp van je grafisch rekenmachine.
l.b
e
(a) Bepaal het theoretisch domein van de functie W (x).
2
D
he
(c) Hoeveel eenheden moet het bedrijf produceren om een maximale winst te maken?
r
(d) Bij welke productie is de winst groter dan 36 euro per uur?
ww sc en
a
eg
Oefening 5. De doorsnede van een rivier in China kan beschreven worden door het functievoorschrift
lja
d(x) =
na
12000
oo
met d de diepte (in meter) en de x-as de huidige waterspiegel. Los de volgende vragen op met behulp van je grafisch
rekenmachine (lengtes afronden op 1 cm nauwkeurig).
de
(a) Plot de grafiek met behulp van je grafisch rekenmachine, en neem een schets over op je blad. Noteer de venster-
h
en
(d) In het regenseizoen stijgt de rivier met 3 meter ten opzichte van de huidige waterstand. Hoeveel breder is de
rivier dan ten opzichte van zijn laagste peil in het droge seizoen?
LV
w.
Oefening 6. Een firma produceert taartdozen in de vorm van een balk. Men vertrekt van het onderstaand patroon
waarbij de machine het karton plooit langs de stippellijnen, om zo de doos rechts te bekomen.
64 cm
O
39 cm
x x
Voor welke x is de inhoud van de taartdoos maximaal? Maak gebruik van je grafisch rekenmachine.
23
Oefeningen bij §1.2-§1.3
Oefening 7. Bepaal van de volgende functies algebraı̈sch de nulwaarden en de tekentabel.
(a) f (x) = x4 − 16
(b) f (x) = x(2 − x)(3 + x)2
(c) f (x) = 3x3 + 3x
(d) f (x) = 2x3 − 5x2 − 28x + 15
el
10
x4 + 6x3 + 8x2 − 6x ≤ 9
h
20
Controleer je antwoord met behulp van je grafisch rekenmachine.
g
Oefening 10. Bepaal grafisch (dat wil zeggen, met behulp van je grafisch rekenmachine) de oplossingenverzameling
e
van de ongelijkheid
16x3 + 332x + 210 > 168x2
9-
a
Oefening 11. Bepaal algebraı̈sch de x-waarden waarvoor de grafiek van functie f (x) = x4 − 3x2 + 2 boven de x-as
N
e
ligt.
00
l.b
Oefening 12. Bepaal algebraı̈sch de snijpunten van functies
e
f (x) = x3 − 3x2 + x + 3 en g(x) = (x − 1)2
2
D
Oefening 13. Onderzoek het gedrag op oneindig van de veeltermfunctie f (x) = −12x5 + 81x3 + 120.
he
r
?Oefening 14. Bepaal het voorschrift van een veeltermfunctie f (x) waarvoor
ww sc en
a
• x=−
1
eg
is een nulwaarde van f , en
lja
2
A, Ko
x2 + x + 1, x3 − 1, x2 − 1, x4 + x2 + 1, x4 + x, x2 − x
c
en
w.
is niet juist?
(A) Als a = 0 en bcd 6= 0 dan heeft de veeltermfunctie f hoogstens twee nulwaarden.
O
f (x) = x2 − 5x + 1 en g(x) = −x + 2
Bepaal algebraı̈sch de snijpunten van de grafiek van f (x) met de grafiek van g(x).
3 De Vlaamse Wiskunde Olympiade, afgekort VWO, is een wiskundewedstrijd voor scholieren die jaarlijks in Vlaanderen wordt georga-
24
Hoofdstuk 2
Rationale functies
el
10
2.1 Rationale vormen
h
20
• Definitie. Een rationale vorm is een quotiënt van veeltermen
e g
T (x)
R(x) = met T (x) een veelterm en N (x) 6= 0 een veelterm
9-
a
N N (x)
We noemen de rationale vorm R(x) echt indien gr T (x) < gr N (x) of T (x) = 0.
e
00
We noemen de rationale vorm R(x) onecht indien gr T (x) ≥ gr N (x).
l.b
e
• Voorbeeld 1. De uitdrukking
x + 1302
2
D
R(x) =
x5 − 2009
he
is een echte/onechte rationale vorm (schrappen wat niet past).
r
ww sc en
7x2 − 6x + 1
A(x) = 7x2 − 6x + 1 =
1
A, Ko
na
dus A(x) is een rationale vorm. In het bijzonder is gr T (x) ≥ gr N (x) dus A(x) is een onechte rationale vorm.
oo
In het algemeen is elke veelterm verschillend van de nulveelterm een onechte rationale vorm (waarom?).
de
• Voorbeeld 3. De uitdrukking
h
x5 − 7x + 12
R(x) =
c
x3 − 4
en
is een onechte rationale vorm. Voeren we de staartdeling (zie pagina 20) uit dan verkrijgen we (vul aan)
ko
x5 − 7x + 12 x3 − 4
LV
w.
zodat
x5 − 7x + 12 = .|. {z
. . .}. (x3 − 4) + .|. . . . . . . . .{z
. . . . . . . . . .}.
O
Q(x) R(x)
x5 − 7x + 12
R(x) = = ...
x3 − 4
= ...
Dus we hebben de onechte rationale vorm R(x) herschreven als de som van een veelterm en een echte rationale
vorm. Deze eigenschap blijkt ook in het algemeen waar te zijn.
25
• Eigenschap. Elke onechte rationale vorm kan men (op een unieke manier) schrijven als de som van een veelterm
en een echte rationale vorm.
T (x)
Bewijs. Zij R(x) = een onechte rationale vorm. Wegens de Euclidische deling bestaat er juist één veelterm
N (x)
Q(x) en één veelterm R0 (x) zodat
T (x)
R(x) = = ...
N (x)
el
10
= ...
h
20
e g
2.2 Rationale vergelijkingen en ongelijkheden
9-
a
• Modelvoorbeeld 1. Bepaal algebraı̈sch alle oplossingen van de rationale vergelijking
N
e
00
8x − 3 3x2
− 2x = 4 −
l.b
x+3 x+3
e
Oplossing.
2
D
he
r
ww sc en
a
eg
lja
A, Ko
na
oo
de
h
c
2+x
≥1
x2 − 2
ko
Oplossing.
LV
w.
O
26
2.3 Definitie rationale functie en voorbeelden
• Definitie. Een rationale functie is een functie y = f (x) waarbij f (x) een rationale vorm is, i.e.
T (x)
f (x) = met T (x) een veelterm en N (x) 6= 0 een veelterm
N (x)
• Voorbeelden.
√ √
−x2 − 3x + 2 3x − 5 7
(a) f (x) = en g(x) = zijn rationale functies.
2x − 1 x2 − 4π
(b) f (x) = x3 − 7x is een rationale functie. Algemeen is elke veeltermfunctie een rationale functie.
√
(c) f (x) = x is geen rationale functie (waarom?).
el
10
• Voorbeeld. De temperatuur in een koele berging wordt gegeven door de functie
h
3t2 − 6t + 3
20
T (t) =
g
t2 − 2t + 2
e
met T de temperatuur (in graden Celsius) en t de tijd (in uren). Het tijdstip
t = 0 komt overeen met 3 uur ’s nachts. Los de volgende vragen op met behulp
9-
N a
van je grafisch rekenmachine.
(a) Schets de grafiek van de functie T .
e
00
(b) Op welk tijdstip was de temperatuur het laagst? Hoe laag was deze tem-
l.b
peratuur dan?
e
(c) Als de temperatuur lager wordt dan 1◦ C dan is er gevaar voor schade aan
2
D
he
(d) Naar welke waarde evolueert de temperatuur in de berging?
r
ww sc en
a
Oplossing.
eg
lja
A, Ko
na
oo
de
h
c
en
ko
LV
w.
(d) Uit de grafiek van T vermoeden we dat naarmate de tijd toeneemt de temperatuur naar een constante
O
waarde zal evolueren. Door de functiewaarde van een groot getal te berekenen kunnen we deze constante
waarde “raden”.
27
2.4 Algebraı̈sch bepalen van domein, nulwaarden en tekentabel
T (x)
• Algemeen. Zij f (x) = een rationale functie.
N (x)
∗ Het domein van f vinden we via
dom f = {x ∈ R | f (x) bestaat }
= ...
= ...
el
10
We besluiten dat dom f = R \ { nulpunten noemer}
8x
h
Voorbeeld. Bepaal algebraı̈sch het domein van f (x) =
20
x2 − 4x
e g
9-
N a
e
00
l.b
∗ De nulwaarden van f vinden we via
e
los op: f (x) = 0
2
D
he
⇔...
r
ww sc en
a
eg ⇔...
lja
A, Ko
na
oo
Besluit: De nulwaarden van f zijn de nulpunten van de teller die geen nulpunten zijn van de noemer
De nulpunten van de noemer noemt men de polen van de rationale functie f .
de
h
8x
Voorbeeld. Bepaal algebraı̈sch alle nulpunten en polen van f (x) =
c
x2 − 4x
en
ko
LV
w.
O
∗ De tekentabel van f vinden we door de tekentabel van teller en noemer door elkaar te “delen”
8x
Voorbeeld. Bepaal algebraı̈sch de tekentabel f (x) =
x2 − 4x
28
• Modelvoorbeeld 1. Gegeven is de functie
x
f (x) =
x2 −1
(a) Bepaal algebraı̈sch het domein, alle nulpunten, polen en de tekentabel van de functie f .
(b) Plot de grafiek van f , en neem een schets over op je blad.
Oplossing. Hoewel eerst gevraagd wordt algebraı̈sch te bepalen, is het toch verstandig om eerst de grafiek van f
te plotten om zo een idee te krijgen van de te bekomen resultaten.
el
10
h
20
e g
9-
N a
e
00
l.b
e
2
D
he
r
ww sc en
a
eg
lja
A, Ko
na
oo
de
h
c
en
ko
LV
w.
Daarom noemen we de rechte y = 0 een horizontale asymptoot voor x → +∞ aan de grafiek van f .
Analoog, als x evolueert naar −∞ dan nadert f (x) naar 0.
∗ Als x nadert naar 1 van links dan nadert f (x) naar −∞. We noteren in symbolen
als x →
<
1 dan f (x) → −∞ of nog lim f (x) = −∞
x→ 1
<
29
• Modelvoorbeeld 2. Gegeven is de functie
x2 − 4
f (x) =
x2
+ 5x + 6
(a) Bepaal algebraı̈sch het domein, alle nulpunten, polen en de tekentabel van de functie f .
(b) Plot de grafiek van f , en neem een schets over op je blad.
(c) Beschrijf de eventuele asymptoten aan de grafiek van f , gebruik de correcte notaties.
Oplossing.
el
10
h
20
e g
9-
N a
e
00
l.b
e
2
D
he
r
ww sc en
a
eg
lja
A, Ko
na
oo
∗ Wanneer we de grafiek van f plotten met behulp van het grafisch rekenmachine, vertoont de grafiek schijn-
h
baar geen onderbreking voor x = −2. Dat er wel degelijk zo’n “gaatje” is blijkt uit bovenstaande tekentabel
c
en
w.
O
dom f = . . . dom g = . . .
Algemeen kunnen we dus stellen dat voor twee functies f en g
f =g ⇔ dom f = dom g en ∀x ∈ dom f : f (x) = g(x)
30
y
1
f (x) = met als grafiek
x x
el
10
De uitkomst van deze limiet kunnen we ook inzien met behulp van het grafisch rekenmachine
h
20
e g
9-
N a
e
00
l.b
Daarom schrijven we deze limiet in het vervolg als volgt uit
e
2
D
1 1
lim = =0
he
x→+∞ x +∞
r
1 1
ww sc en
a
Analoog is lim = = 0 dus de rechte y = 0 is een horizontale asymptoot voor x → −∞.
−∞
eg x→−∞ x
lja
1
∗ Als x → 0 dan f (x) → . . . of nog lim = . . .
> x→ 0 x
A, Ko
>
na
Dus de rechte . . . . . . is een verticale asymptoot aan de grafiek van f . De uitkomst van deze limiet kunnen
oo
en
ko
LV
w.
1 1
lim = + = +∞
x→ 0 x 0
O
>
1 1
Analoog is lim = − = −∞
x→ 0
<
x 0
31
• Voorbeeld 2. Gegeven is de functie
2x − 1
f (x) =
x
We plotten de grafiek van f met behulp van het grafisch rekenmachine
el
10
1
De grafiek van f heeft de zelfde vorm als de grafiek van de elementaire functie f (x) =
x
h
Om in te zien waarom de grafiek van f deze vorm heeft, herschrijven we het functievoorschrift van f als volgt
20
g
2x − 1 2x 1 1
f (x) = = − =2− (∗)
e
x x x x
9-
transformaties
N a 1
Op deze manier wordt het duidelijk dat we y = f (x) kunnen bekomen uit y = door middel van de volgende
x
e
00
l.b
y
e
2
D
1
y= 3
he
x
r
vervang . . . door . . . . . . 2
ww sc en
a
eg
....................................
lja
1
A, Ko
na
y = ...
O x
oo
−3 −2 −1 1 2 3
vervang . . . door . . . . . .
de
−1
h
....................................
−2
c
en
1
y =2− −3
x
ko
LV
w.
Opmerking. In (∗) hebben we f (x) herschreven als de som van een veelterm en een echte rationale vorm. Bij de
laatste gelijkheid in (∗) “schrappen” we x in teller en noemer. Nochtans zagen we in de opmerking op pagina
30 dat we niet zomaar mogen “schrappen” in het functievoorschrift. Waarom mogen we dit hier wel doen?
O
Omdat . . .
32
Uit de grafiek van f lezen we af
∗ Als x → +∞ dan f (x) → . . . of nog lim f (x) = . . .
x→+∞
el
10
h
20
e g
9-
N a
e
00
l.b
e
2
We kunnen deze limiet ook “berekenen”
D
he
1
lim f (x) = lim 2− = ...
r
x→+∞ x→+∞ x
ww sc en
a
Analoog is
eg
lja
lim f (x) = . . .
x→−∞
A, Ko
na
oo
∗ Als x →
>
0 dan f (x) → . . . of nog lim f (x) = . . .
x→ 0
>
de
Dus de rechte . . . . . . is een verticale asymptoot aan de grafiek van f . De uitkomst van deze limiet kunnen
h
en
ko
LV
w.
1
lim f (x) = lim 2− = ...
x→ 0
>
x→ 0
>
x
Analoog is
lim f (x) = . . .
x→ 0
<
33
• Voorbeeld 3. Gegeven is de functie
6x + 2
f (x) =
2x − 3
Om de grafiek van f te begrijpen, schrijven we f (x) eerst als de som van een veelterm en een echte rationale
vorm
el
10
1
en we kunnen y = f (x) bekomen uit y = door middel van de volgende transformaties
h
x
20
g
y
e
1
y=
9-
x
a
vervang . . . door . . . . . .
N
e
00
....................................
l.b
e
y = ...
2
D
he
r
vervang . . . door . . . . . .
ww sc en
a
....................................
eg x
lja
A, Ko
y = ...
na
oo
vervang . . . door . . . . . .
de
....................................
h
c
en
6x + 2
y=
2x − 3
ko
w.
∗ lim f (x) = . . . dus de rechte . . . . . . is een horizontale asymptoot voor x → +∞ aan de grafiek van f .
x→+∞
lim f (x) = . . . dus de rechte . . . . . . is een horizontale asymptoot voor x → −∞ aan de grafiek van f .
O
x→−∞
hoogstegraadsterm teller
=
hoogstegraadsterm noemer
∗ lim f (x) = . . . dus de rechte . . . . . . is een verticale asymptoot aan de grafiek van f .
x → ...
>
dom f =
34
• Voorbeeld 4. Gegeven is de functie
5x + 10
f (x) =
2x + 4
(a) Plot de grafiek van f met behulp van je grafisch rekenmachine, en neem een schets over op je blad.
1
(b) Kunnen we y = f (x) bekomen uit y = door middel van transformaties? Leg uit.
x
Oplossing.
el
10
h
20
e g
9-
N a
• Definitie. Een homografische functie is een functie y = f (x) waarbij
ax + b
e
f (x) = waarbij a, b, c, d ∈ R met c 6= 0 en ad 6= bc
00
cx + d
l.b
e
• Opmerking. In de bovenstaande definitie is
2
D
he
r
ww sc en
a
eg
lja
A, Ko
ax + b 1
c
• Eigenschap. Zij f (x) = een homografische functie. Dan kunnen we y = f (x) bekomen uit y = door
en
cx + d x
middel van transformaties.
Bijgevolg is de grafiek van f van de vorm
ko
ax+b ax+b
y= cx+d y= cx+d
LV
w.
O
y = ...
of
y = ...
x = ... x = ...
• Opmerking. Hoe men in de praktijk het onderscheid maakt tussen deze twee vormen, wordt duidelijk aan de
hand van het volgend modelvoorbeeld.
35
• Modelvoorbeeld. Gegeven is de functie
3x − 2
f (x) =
3x + 2
(a) Toon aan dat f een homografische functie is.
(b) Schets, zonder gebruik te maken van je grafisch rekenmachine, de grafiek van de functie f .
(c) Controleer je grafiek in (b) door de grafiek van f te plotten.
(d) Bepaal dom f en bld f .
1
(e) Welke transformaties moet je uitvoeren op de functie y = om de functie y = f (x) te bekomen?
x
Oplossing.
(a)
el
10
h
20
e g
(b) Om de grafiek van een homografische functie op te bouwen, doorlopen we de volgende stappen.
9-
a
Stap 1. H.A.: y = . . .
N
e
00
Teken H.A. daarna de x-as.
l.b
Stap 2. V.A.: x = . . .
e
2
D
he
Stap 3. Snijpunt met de x-as: dan is . . .
r
ww sc en
a
Teken snijpunt, daarna de grafiek van f .
eg
lja
(c)
A, Ko
na
oo
de
h
c
en
(d)
ko
LV
w.
(e)
O
36
2.6 Asymptoten van rationale functies
Verticale asymptoten en perforaties
• Algemene regel 1 . Gegeven is een functie f . Voor een verticale asymptoot of perforatie voor x = a zijn de
kanshebbers voor a de randpunten van dom f die niet tot dom f behoren.
In de volgende voorbeelden ontdekken we criteria hoe we bij rationale functies alle verticale asymptoten en
perforaties kunnen vinden.
• Op ontdekking 1. Gegeven is de functie
x−1
f (x) =
x2 − 4
Om de alle verticale asymptoten en perforaties te vinden, gaan we voorlopig als volgt te werk.
el
10
∗ dom f = . . .
h
∗ De kanshebbers voor een V.A. of perforatie zijn . . .
20
g
∗ Plot de grafiek van f met behulp van je grafisch rekenmachine.
e
9-
a
N y
e
00
l.b
e
2
D
he
x
r
ww sc en
a
eg
lja
A, Ko
na
oo
< x→ 2
<
c
2 dan f (x) → . . .
en
Als x →
>
of nog lim f (x) = . . .
x→ 2
>
x→ 2 x→ 2
w.
< <
x−1
lim f (x) = lim = ...
x→ 2 x → 2 x2 − 4
O
> >
1 Voor de meest courante functies - inclusief degene die we in Deel Precalculus behandelen - is deze regel van toepassing. Toch bestaan
er functies waarbij x = a een verticale asymptoot is, en toch a ∈ dom f . Voor een expliciete behandeling van de begrippen asymptoot en
perforatie, en een algemene werkwijze om deze te bepalen zal de leerling geduld moeten uitoefenen tot Deel Calculus.
37
• Op ontdekking 2. Gegeven is de functie
x2 − 1
f (x) =
x−1
Om de alle verticale asymptoten en perforaties te vinden, gaan we voorlopig als volgt te werk.
∗ dom f = . . .
el
10
h
20
e g
x
9-
N a
e
00
l.b
e
2
D
he
∗ Uit de grafiek van f lezen we af
r
Als x →
<
1 dan f (x) → . . . of nog lim f (x) = . . . 6= ±∞
x→ 1
ww sc en
a
<
eg
Als x → 1 dan f (x) → . . . of nog lim f (x) = . . . 6= ±∞
lja
> x→ 1
>
A, Ko
Dus de rechte x = 1 is geen V.A. aan de grafiek van f . Daarom is x = 1 een perforatie aan de grafiek
na
van f .
oo
x2 − 1
lim f (x) = lim = ...
h
x→ 1 x→ 1 x − 1
< <
c
en
x2 − 1
lim f (x) = lim = ...
x→ 1 x→ 1 x − 1
> >
ko
w.
• Algemene werkwijze. Gegeven is een rationale functie f . Om alle verticale asymptoten en perforaties
x = a aan de grafiek van f te vinden gaan we als volgt te werk.
Stap 1. Bepaal dom f . De kanshebbers voor a zijn de randpunten van dom f die niet tot dom f behoren.
Stap 2. Voor elke kanshebber gaan we na
∗ als aantal keer x = a nulpunt teller < aantal keer x = a nulpunt noemer dan is de rechte x = a een V.A.
aan de grafiek van f
∗ als aantal keer x = a nulpunt teller ≥ aantal keer x = a nulpunt noemer dan vertoont de grafiek van f
een perforatie voor x = a
38
• Modelvoorbeeld. Bepaal alle eventuele verticale asymptoten en/of perforaties aan de grafiek van de functie
2x3 − 8x2
f (x) =
x(x − 4)2
Oplossing.
el
10
h
20
g
Horizontale asymptoten en schuine asymptoten
e
• Op ontdekking 1. Gegeven is de functie
9-
N a −3x + 5
f (x) =
2x2 + x + 1
e
00
Om alle horizontale en schuine asymptoten van f te vinden, gaan we voorlopig als volgt te werk.
l.b
∗ Plot de grafiek van f met behulp van je grafisch rekenmachine.
e
2
D
he
r
ww sc en
a
eg
lja
A, Ko
na
x
oo
de
h
c
en
w.
−3x + 5
lim f (x) = lim = ...
x→−∞ x→−∞ 2x2 + x + 1
39
• Op ontdekking 2. Gegeven is de functie
3x2 + 5
f (x) =
x2 − x
Om alle horizontale en schuine asymptoten van f te vinden, gaan we voorlopig als volgt te werk.
∗ Plot de grafiek van f met behulp van je grafisch rekenmachine.
el
10
x
h
20
e g
9-
N a
e
∗ Uit de grafiek van f lezen we af
00
Als x → +∞ dan f (x) → . . .
l.b
of nog lim f (x) = . . .
x→+∞
e
Dus de rechte . . . . . . is een H.A. voor x → +∞ aan de grafiek van f .
2
D
he
Als x → −∞ dan f (x) → . . . of nog lim f (x) = . . .
r
x→−∞
ww sc en
a
Dus de rechte . . . . . . is een H.A. voor x → −∞ aan de grafiek van f .
eg
lja
∗ Om in te zien waarom de rechte y = 3 een H.A. is, schrijven we f (x) als de som van een veelterm en een
echte rationale vorm
A, Ko
na
3x2 + 5
f (x) = = ...
oo
x2 − x
de
h
c
en
3x2 + 5
lim f (x) = lim = ...
x→+∞ x→+∞ x2 − x
ko
LV
w.
3x2 + 5
lim f (x) = lim = ...
x→−∞ x→−∞ x2 − x
O
hoogstegraadsterm teller
graad teller = graad noemer en =3
| {z } | {z } hoogstegraadsterm noemer
... ...
40
• Op ontdekking 3. Gegeven is de functie
x2 + 2x
f (x) =
x−1
Om alle horizontale en schuine asymptoten van f te vinden, gaan we voorlopig als volgt te werk.
∗ Plot de grafiek van f met behulp van je grafisch rekenmachine.
el
10
x
h
20
e g
9-
N a
e
∗ Uit de grafiek van f lezen we af
00
Als x → +∞ dan f (x) → . . . of nog lim f (x) = . . . 6∈ R
l.b
x→+∞
e
Dus er is geen H.A. voor x → +∞ aan de grafiek van f .
2
D
he
Als x → −∞ dan f (x) → . . . of nog lim f (x) = . . . 6∈ R
r
x→−∞
ww sc en
a
Dus er is geen H.A. voor x → −∞ aan de grafiek van f .
eg
∗ Toch heeft deze functie f een specifiek gedrag als x → ±∞. Om dit gedrag te ontdekken schrijven we f (x)
lja
na
x2 + 2x
f (x) = = ...
oo
x−1
de
h
c
lim f (x) − (x + 3) = lim . . .
x→+∞ x→+∞
ko
LV
w.
lim f (x) − (x + 3) = lim . . .
x→−∞ x→−∞
41
• Algemene werkwijze. Gegeven is een rationale functie f . Om alle horizontale en schuine asymptoten aan
de grafiek van f te vinden gaan we als volgt te werk.
∗ Als graad teller < graad noemer dan is er een H.A. voor x → ±∞, namelijk de rechte y = 0.
∗ Als graad teller = graad noemer dan is er een H.A. voor x → ±∞, namelijk de rechte y = a met
f (x) = a
|{z} + g(x)
|{z}
veelterm graad 0 echte rationale vorm
el
10
∗ Als graad teller = graad noemer +1 dan is er een S.A. voor x → ±∞, namelijk de rechte y = ax + b met
h
20
f (x) = ax + b + g(x)
g
| {z } |{z}
veelterm graad 1 echte rationale vorm
e
Praktisch vinden we de getallen a en b door de Euclidische deling van de teller met de noemer uit te voeren
9-
(staartdeling).
N a
∗ Als graad teller > graad noemer +1 dan is er geen H.A. en geen S.A.
e
00
l.b
e
• Modelvoorbeeld. Bepaal de eventuele horizontale en/of schuine asymptoten aan de grafiek van de volgende
functies.
2
D
2x2 − 5x + 2
he
(a) f (x) =
0, 3 x2 − 5
r
ww sc en
x2 + 3
a
(b) f (x) =
eg
2x + 4
lja
Oplossing.
A, Ko
na
oo
de
h
c
en
ko
LV
w.
O
• Opmerking. De grafiek van een functie kan niet tegelijk een horizontale asymptoot voor x → +∞ en een
schuine asymptoot voor x → +∞ bereiken. Immers, mocht dit toch het geval zijn dan zou . . .
42
Oefeningen bij §2.1
Oefening 1. Waar of vals? Beoordeel de volgende uitspraken. Indien vals, geef een tegenvoorbeeld of argumenteer
waarom vals.
(a) Elke rationale vorm is een veelterm.
x5 − 3x x2 − 3x
el
10
(a) (c)
x x3 − 7
2x + 5x3 − 4x2 − 7x + 2
4
h
(b) (d) 5x2 − 17
x2 + x − 3
20
g
Oefening 3. Vereenvoudig zoveel mogelijk de volgende rationale vormen.
e
x2 + 5x + 6 8 − x3
9-
a
(a) (c)
7(x + 3) N x2 − 4x + 4
25 − x2 −x3 + x2 + 9x − 9
(b) (d)
e
2x2 + 6x − 8
00
x+5
l.b
Oefening 4. Herleid tot een rationale vorm en vereenvoudig zoveel mogelijk.
e
2 x−2
D
4 3x 1 − 2x 1−
x+2
he
(a) + − (c)
x − 2 x + 3 x2 + x − 6 x+2
r
−1
x−2
ww sc en
a
1 1
1 2 3
eg x2
− 2
lja
x a
na
oo
1 1 8 x+3 x+2 x2 − 75
c
(a) + = 2 (b) − = 2
en
x 2x + 1 (3x − 1)(x + 2)
(a) ≥ (c) ≤0
2x − 1 x x3 + 8
6x2 + 5x + 5 x3 − 1
LV
w.
Karel in totaal 42 minuten nodig. Aan welke snelheid roeit Karel, mocht hij in stilstaand water roeien?
43
Oefening 10. Een sporter krijgt injecties met een spierversterkend product. De concentratie in het bloed wordt
gegeven door
15t
C(t) = 2
t +3
met C de concentratie (in milligram per liter) en t de tijd (in uren). Het tijdstip t = 0 stelt het moment van inspuiting
voor. Indien de concentratie lager dan 2mg/l wordt dan treedt een omgekeerd effect op (spieratrofie). Indien de
concentratie van het middel minder dan 0, 1mg/l bedraagt dan is het spierversterkend product moeilijk opspoorbaar.
(a) Na hoeveel tijd is er een nieuwe injectie nodig, wil men geen versnelde spierafbraak bekomen? Afronden tot op
1 seconde nauwkeurig.
(b) Hoe lang blijft het product opspoorbaar?
el
10
Oefening 11. Gegeven is de functie
h
x2 − 1
f (x) =
20
x2 − x
g
(a) Bepaal algebraı̈sch het domein, alle nulpunten, polen en de tekentabel van de functie f .
e
(b) Plot de grafiek van f , en neem een schets over op je blad.
9-
a
(c) Bepaal het beeld van de functie f .
N
e
Oefening 12. Gegeven is de functie
00
−x3 + 9x2 − 22x + 56
l.b
f (x) =
x3 − 2x2 − 5x + 6
e
2
(a) Bepaal algebraı̈sch het domein, alle nulpunten en polen van de functie f .
D
he
(b) Bepaal algebraı̈sch de x-waarden waarvoor de grafiek van f boven de x-as ligt.
r
(c) Beschrijf de eventuele asymptoten aan de grafiek van f , gebruik de correcte notaties.
ww sc en
a
eg
Oefening 13. Gegeven is een rationale functie
lja
x2 + 12x + 35
A, Ko
f (x) = waarbij m ∈ R
na
x3 − 6x2 + 11x + m
oo
Oefening 14. Welke van de volgende functies zijn homografische functies? Motiveer je antwoord.
en
4x − 4 7
(a) f (x) = (c) f (x) = 2 −
x+1 3(x − 2)
ko
2
2x − 11 3x − 2
(b) f (x) = (d) f (x) =
5x − 9 9 − 6x
LV
w.
(b) Schets, zonder gebruik te maken van je grafisch rekenmachine, de grafiek van de functie f .
(c) Controleer je grafiek in (b) door de grafiek van f te plotten.
(d) Bepaal dom f en bld f .
1
(e) Welke transformaties moet je uitvoeren op de functie y = om de functie y = f (x) te bekomen?
x
Oefening 16. Bepaal domein, beeld en alle asymptoten aan de grafiek van de volgende homografische functies.
2x + 5 −7x
(a) f (x) = (c) f (x) =
x+3 2x + 3
3x − 7 −5x + 2
(b) f (x) = (d) f (x) =
x−3 3−x
44
Oefening 17. Bepaal bij elk van de homografische functies in Oefening 16 welke transformaties je moet uitvoeren op
1
de functie y = om de functie y = f (x) te bekomen. Wees volledig.
x
Oefening 18. Bepaal telkens het voorschrift van de homografische functie f die voldoet aan de gegeven voorwaarden.
(a) Bepaal f zodat −4 een pool is, 3 een nulpunt is en de rechte y = 2 een asymptoot is.
(b) Bepaal f zodat −1 een nulwaarde is, de rechte x = 5 een asymptoot is en P (4, 10) ∈ graf f .
Oefening 19. De volgende grafieken stellen de grafiek van een homografische functie y = f (x) voor. Bepaal telkens
een mogelijk functievoorschrift (enkel roosterpunten gebruiken).
(a) (b)
y y
y = f (x)
el
10
3 3
h
2 2
20
g
1 1
e
9-
−3 −2 −1
O
N a 1 2 3
x
−4 −3 −2 −1
O
1 2 3
x
e
00
−1 −1
l.b
e
−2 −2
2
D
y = f (x)
he
−3 −3
r
ww sc en
a
eg
lja
na
Oefening 20. Gegeven is de functie
oo
5x2 − 25x + 30
f (x) =
x2 − 6x + 9
de
en
(c) Bepaal alle eventuele perforaties en/of verticale asymptoten aan de grafiek van f . Laat zien hoe je te werk gaat.
(d) Bepaal alle eventuele horizontale en/of schuine asymptoten aan de grafiek van f . Laat zien hoe je te werk gaat.
ko
w.
(c) Bepaal alle eventuele perforaties en/of verticale asymptoten aan de grafiek van f . Laat zien hoe je te werk gaat.
(d) Bepaal alle eventuele horizontale en/of schuine asymptoten aan de grafiek van f . Laat zien hoe je te werk gaat.
Oefening 22 (Toelatingsexamen arts Katholieke Universiteit Leuven 1997).
Welke van de volgende beweringen is juist? De rationale functie
x2 − 2x + 1
f : x 7→ y(x) =
x
(A) heeft de rechte y = 0 als asymptoot.
(B) vertoont geen (relatieve) extrema.
(C) heeft de rechte y = x + 2 als schuine asymptoot.
(D) heeft de rechte y = 2x als schuine asymptoot.
45
Oefening 23. Gegeven is de functie
x2 − x + 5 + p
f (x) = waarbij p ∈ R
x−3
(a) Bepaal de waarde(n) van p waarvoor de grafiek van f een perforatie bereikt.
(b) Bepaal voor de waarde van p die je vond in (a) alle eventuele asymptoten
aan de grafiek van f .
?Oefening 24. Caroline houdt van sporten. Ze fietst een helling op, aan de top blijkt
haar gemiddelde snelheid (over de rit van beneden naar boven) 6 km / u te zijn. Hoe
snel moet Caroline terug naar beneden fietsen om ervoor te zorgen dat haar totale
gemiddelde snelheid (dus over de ganse rit, van beneden naar boven en terug) gelijk
is aan 12 km / u?
el
10
?
Oefening 25 (Toelatingsexamen burgerlijk ingenieur Universiteit Gent 1984).
1
h
Gegeven is f (r) = 2
r
20
g
(a) Bepaal f (r) − f (r + 1)
e
(b) Bepaal
9-
a
n
N X 2r + 1
r=1
r2 (r + 1)2
e
00
Oefening 26 (Toelatingsexamen arts Katholieke Universiteit Leuven 2000).
l.b
Welke van de volgende beweringen is juist? De rationale functie
e
2
D
27
f : x 7→ y(x) = x2 −
he
x
r
(A) heeft de rechte y = 0 als asymptoot.
ww sc en
a
eg
(B) vertoont een (relatief) minimum.
lja
na
(D) heeft een schuine asymptoot.
oo
x2 − 6x + 9 x2 − 5x + 6 1
h
: +
x2 − 4 −x + 2 x+2
c
en
≤0
−x2 + 4x − 5
x+5 x + 26
> 2
LV
w.
x−2 x −4
Oefening 29 (Vlaamse Wiskunde Olympiade 2008 eerste ronde).
4
De oplossingenverzameling van ≤ 2 is
O
(A) R \ [0, 2] (B) ]0, 2] (C) [2, +∞[ (D) ]−∞, −2] ∪ ]0, +∞[ (E) ]−∞, 0[ ∪ [2, +∞[
46
Hoofdstuk 3
Irrationale functies
el
10
3.1 Definitie irrationale functie en voorbeelden
h
20
• Definitie. Een irrationale functie is een functie y = f (x) waarbij in f (x) de variabele x onder een wortelteken
g
voorkomt (na vereenvoudiging met behulp van algebraı̈sche operaties).
e
• Voorbeelden.
9-
(a) f (x) =
√
x
N
en
a g(x) =
p
3
16 − x2 en h(x) =
√
169 − x2 − x − 7
√
x
zijn irrationale functies.
e
00
7x2 − 3
l.b
(b) f (x) = −3x2 + 2x − 6 en g(x) = √ zijn geen irrationale functies want . . .
x− 2
e
√
3
2
(c) f (x) = x3 is geen irrationale functie want . . .
D
he
(d) f (x) = x2 is een irrationale functie want . . .
r
ww sc en
• Voorbeeld. De families Jacobs en Swinnen bezitten beide een appartement aan zee. Ze willen samen een
a
eg
strandcabine huren. De familie Jacobs woont op 500 m van het strand, de familie Swinnen op 1 km. Hun
lja
appartementen liggen in vogelvlucht op 1, 3 km van elkaar. Ze willen een strandcabine op de kustlijn, die op
A, Ko
gelijke afstand van de twee appartementen ligt. Waar op de kustlijn moet de strandcabine komen? Los eerst op
na
met behulp van je grafisch rekenmachine, daarna algebraı̈sch.
oo
Swinnen
de
1 , 3 km
h
c
en
Jacobs
1 km
ko
500 m
LV
w.
kustlijn
cabine
O
Oplossing.
47
el
10
h
20
e g
9-
N a
e
00
l.b
e
2
D
he
3.2 Bepalen van domein en nulwaarden
r
ww sc en
a
eg
• Modelvoorbeeld 1. Gegeven is de irrationale functie
lja
√
x + 2x − 4
A, Ko
f (x) = √
na
3
3x − 9
oo
(a) Bepaal grafisch het domein van f . Schets de grafiek van f op je blad.
(b) Bepaal algebraı̈sch het domein f .
de
h
Oplossing.
c
en
ko
LV
w.
O
48
• Modelvoorbeeld 2. Gegeven is de irrationale functie
√
169 − x2 − x − 7
f (x) = √
x
el
10
h
20
e g
9-
N a
e
00
l.b
e
• Modelvoorbeeld 3. Gegeven is de irrationale functie
2
D
he
p
f (x) = 169 − x2 − x − 7
r
ww sc en
Oplossing.
A, Ko
na
oo
de
h
c
en
ko
LV
w.
O
49
Oefeningen bij §3.1
Oefening 1. Een olieplatform op zee is 10 km van de kustlijn verwijderd. Door een menselijke fout lekt olie uit het
platform aan een snelheid van 90000 m3 per uur, en vormt een cirkelvormige laag met een dikte van 1 cm.
(a) Tot welke afstand van het boorplatform reikt de olievlek vijf uur na het ontstaan van het lek?
(b) Toon aan dat de straal r (in meter) van de olievlek in functie van de tijd t (in uur) gegeven wordt door het
voorschrift r
t
r(t) = 3000
π
(c) Na hoeveel uur spoelt de eerste olie aan de kust? Bepaal algebraı̈sch, en controleer met je grafisch rekenmachine.
1
Oefening 2. Beschouw de functie f (x) = x +
x
el
10
(a) Is f een irrationale functie? Verklaar.
h
(b) Bepaal algebraı̈sch de oplossingen van f (x) ≤ 6, en controleer met je grafisch rekenmachine.
20
g
Oefeningen bij §3.2
e
√
9-
a
Oefening 3. Gegeven is de functie f (x) =
N
(a) Bepaal algebraı̈sch het domein van f .
−3x + 2 − 6.
e
00
√
(b) Welke transformaties moet je uitvoeren op de functie y = x om de functie y = f (x) te bekomen?
l.b
e
(c) Schets de grafiek van f met behulp van (b). Controleer door de grafiek van f te plotten.
2
D
he
Oefening 4. Bepaal zonder gebruik te maken van je grafisch rekenmachine welke functie bij welke grafiek hoort.
r
ww sc en
a
r
1
(a) f (x) =
eg
9 − x2
(c) f (x) =
p
x3 − 3x2 + 2x
lja
√ p
(b) f (x) = −2x + 6 (d) f (x) = 3x2 − x + 2
A, Ko
na
Grafiek 1 Grafiek 2
oo
y y
de
h
3 3
c
en
2 2
1 1
ko
O x O x
LV
w.
−3 −2 −1 1 2 3 −3 −2 −1 1 2 3
O
Grafiek 3 Grafiek 4
y y
3 3
2 2
1 1
O x O x
−3 −2 −1 1 2 3 −3 −2 −1 1 2 3
50
Oefening 5. Los de volgende irrationale vergelijkingen algebraı̈sch op.
√ √ √
q
(a) x + 5x + 10 = 8 (f) 2 + x − 5 = 13 − x
√ √ √
(b) x − 7 − x = 3 (g) x+5− x−2=1
p √ √
(c) 2x2 + 2 = 2x + 2 (h) x−3=3− x
p √ √
(d) x − 2 = x2 − x + 1 (i) 2x + 1 − x − 1 = 2
√ √ x+1
(e) 6x + 1 = 7x + 4 (j) 1 + √ =0
x2 + 2x
Oefening 6. Bepaal algebraı̈sch het domein, de nulwaarden, snijpunten met de assen en het tekentabel van de volgende
functies. Controleer je resultaten met behulp van je grafisch rekenmachine. Maak een schets van de grafiek op je blad.
√
el
10
p x−3
2
(a) f (x) = x − 4 (d) f (x) = √ √
2x + 2 − x − 1 − 2
√
h
√ 50 − x2 + x − 6
20
(b) f (x) = 5 − 8 + 2x
(e) f (x) = √
36 − x2
g
√
1 2x2 − 3x − 2
e
(c) f (x) = √ (f) f (x) = √
3
x x −42 x + 3x2 + 7 − x − 1
3
9-
N a
Oefening 7. Onderzoek algebraı̈sch of f en g gelijke functies zijn.
√
e
r
x−2 x−2
00
(a) f (x) = en g(x) = √
l.b
x+3 x+3
√
e
r
2
x − x − 20 x2 − x − 20
(b) f (x) = en g(x) = √
2
D
2
x −9 x2 − 9
√
he
r
2
x −4 2
x −4
(c) f (x) = en g(x) = √
r
2
x +9 x2 + 9
ww sc en
a
eg
Oefening 8 (Vlaamse Wiskunde Olympiade 1998 eerste ronde).
lja
na
r
1
f (x) = −1
oo
x
I. f is gedefinieerd voor alle x groter dan 0.
de
h
en
w.
p 1
f (x) = 16 − x2 en g(x) = x+3
2
(a) Plot beide grafieken, en neem een schets over op je blad (beide grafieken tekenen in één assenstelsel).
O
51
Oefening 11. Een oliepijplijn moet punt A met punt B verbinden. Het punt A ligt aan de ene oever van een stroom
die 25 km breed is, punt B aan de andere kant van de oever. De afstand van A tot B is 50 km. Een leiding trekken
onder water kost 25000 euro per kilometer, aan land is de kostprijs 13000 euro per kilometer.
A
50
25
el
10
h
20
C D B
e g
x
9-
a
(a) Bepaal de kostprijs voor het leggen van de pijplijn volgens het traject AB.
N
(b) Bepaal de kostprijs voor het leggen van de pijplijn volgens het traject ACB.
e
00
(c) Waar moet het punt D aan de andere kant van de oever liggen opdat de kostprijs voor het leggen van de pijplijn
l.b
volgens het traject ADB zo klein mogelijk is? Los op met behulp van je grafisch rekenmachine.
e
? x2 + 1
2
D
he
Toon aan, zonder gebruik te maken van je grafisch rekenmachine, dat bld f = ]−∞, −1] ∪ ]1, +∞[.
r
ww sc en
a
Oefening 13 (Toelatingsexamen burgerlijk ingenieur Katholieke Universiteit Leuven).
√ √
eg
Bepaal de oplossingen in R van 3 3
x + x2 + x = 0
lja
A, Ko
?
Oefening 15 (Vlaamse Wiskunde Olympiade 2008 tweede ronde).
de
q p q p
en
2
g1 (x) = −(x + 2x) + 8x + 4x 3 2 g3 (x) = −(x2 + 2x) − 8x3 + 4x2
q p q p
g2 (x) = − −(x2 + 2x) + 8x3 + 4x2 g4 (x) = − −(x2 + 2x) − 8x3 + 4x2
ko
w.
O
y y y y y
x x x x x
52
Interludium
1. Machtswortels
el
• Definitie. Zij n ∈ N0 en b ∈ R.
10
Elke (reële) oplossing van de vergelijking xn = b noemt een (reële) n-de machtswortel van b.
h
De bespreking van n-de machtwortels valt uiteen in twee wezenlijk verschillende gevallen.
20
g
• Geval 1: n-de machtswortels met n even.
e
∗ Voorbeelden.
9-
a
(a) 3 is een 2-de machtswortel (of vierkantswortel) van 9 want 32 = 9.
Ook −3 is een vierkantswortel van 9 want (−3)2 = 9.
N
2 is een 6-de machtswortel van 64 want 26 = 64.
e
00
Ook −2 is een 6-de machtswortel van 64 want (−2)6 = 64.
l.b
(b) −16 heeft geen reële vierkantswortels want de vergelijking x2 = −16 heeft geen oplossingen in R.
e
−64 heeft geen reële 6-de machtswortels want de vergelijking x6 = −64 heeft geen oplossingen in R.
2
D
he
1. Als b ≥ 0 dan heeft b reële n-de machtswortels,
r
en als x een n-de machtswortel is van b dan is ook −x een n-de machtswortel van b.
ww sc en
a
2. Als b < 0 dan heeft b geen reële n-de machtswortels.
eg
lja
∗ Meetkundige betekenis. We kunnen deze eigenschap verklaren aan de hand van de grafiek van de functie
f (x) = xn met n even (duid aan)
A, Ko
na
y
oo
en
x
ko
LV
w.
O
∗ Definitie en notatie. Zij n ∈ N0 even. Elk positief reëel getal b heeft dus twee n-de machtswortels, waarvan
de ene het tegengestelde is van de andere. De positieve van de twee noemen we de positieve n-de machtswortel
√
n
van b, en we noteren deze met b
De negatieve van de twee n-de machtswortels heten we de negatieve n-de machtswortel van b. Omdat deze
√n
het tegengestelde is van de positieve n-de machtswortel is die gelijk aan − b
∗ Voorbeelden (vervolg).
(a) Het getal 9 heeft√twee vierkantswortels,
√ namelijk
√ 3 en −3. De positieve vierkantswortel van de twee
noteren we met 2 9 of kortweg 9. √Dus 9 = 3. De negatieve √ van de√twee is dan gelijk aan het
tegengestelde van de positieve, dus − 9 = −3. Analoog is 6 64 = 2 en − 6 64 = −2.
√ √
(b) Het symbool “ −16 ”heeft geen betekenis. Immers, de notatie heeft enkel betekenis voor positieve
√6
reële getallen. Analoog voor “ −64 ”.
53
• Geval 2: n-de machtswortels met n oneven.
∗ Voorbeelden.
(a) 2 is een 3-de machtswortel (of kubische wortel) van 8 want 23 = 8.
−2 is geen 3-de machtswortel van 8 want (−2)3 6= 8.
3 is een 5-de machtswortel van 243 want 35 = 243.
−3 is geen 5-de machtswortel van 243 want (−3)5 6= 243.
(b) −8 heeft een reële 3-de machtswortel want de vergelijking x3 = −8 heeft een oplossing in R,
namelijk x = . . .
−2187 heeft een reële 7-de machtswortel want de vergelijking x7 = −2187 heeft een oplossing in R,
namelijk x = . . .
el
10
∗ Eigenschap. Zij n ∈ N0 oneven en b ∈ R. Dan heeft b precies één n-de machtswortel.
h
20
∗ Meetkundige betekenis. We kunnen deze eigenschap verklaren aan de hand van de grafiek van de functie
g
f (x) = xn met n oneven (duid aan)
e
y
f (x) = xn met n oneven
9-
N a
e
00
l.b
e
2
D
he
r
ww sc en
a
eg
lja
A, Ko
na
oo
∗ Definitie en notatie. Zij n ∈ N0 oneven. Elk reëel getal b heeft dus één n-de machtswortel, en we noteren
√
n
deze met b
de
∗ Voorbeelden.
h
√
c
8 = 2 want 8 = 23
3
(a)
en
√
0 = 0 want 0 = 011
11
(b)
√
(c) 3 −8 = −2 want − 8 = (−2)3
ko
√
w.
n n
−b = − b
54
2. Machten
• Definitie. Een macht is een uitdrukking van de vorm ar met a, r ∈ R. Men noemt a het grondtal en r de
exponent.
De betekenis van elk van deze machten wordt hieronder duidelijk, waarbij we eerst machten met natuurlijke en
gehele exponent herhalen, om dit dan uit te breiden naar machten met rationale en reële exponent.
• Machten met natuurlijke exponenten.
∗ Voorbeelden.
el
10
(a) 25 = . . .
h
20
g
(b) 71 = . . .
e
9-
40 = . . .
a
(c) N
00 = . . .
e
(d)
00
l.b
e
∗ Definitie (natuurlijke macht).
2
D
he
def
∀a ∈ R : ∀n ∈ N0 : an = a
| · a ·{z. . . · a}
r
ww sc en
a
n keer
eg ∀a ∈ R0 : a0 = 1
def
lja
A, Ko
na
∗ Op ontdekking.
oo
(a) 22 · 23 = . . .
de
h
25
(b) = ...
22
c
en
3
(c) 25 = ...
ko
3
(d) (2 · 7) = . . .
LV
w.
3
2
(e) = ...
7
O
∀a ∈ R0 : ∀n, m ∈ N : am · an = am+n
am
= am−n
an
n
(am ) = am·n
n
∀a, b ∈ R0 : ∀n ∈ N : (a · b) = an · bn
a n an
= n
b b
55
• Machten met gehele exponenten.
∗ Op ontdekking. 2−5 = ?
Wat dit ook is, we wensen wel dat de vijf rekenregels voor machten nog steeds blijven gelden.
Dus dan moet
2−5 = 20−5 = . . .
Zo komen we vanzelf tot de geschikte
∗ Definitie (gehele macht).
def 1
∀a ∈ R0 : ∀n ∈ N0 : a−n =
an
∗ Opmerking. De vijf rekenregels voor machten blijven gelden voor machten met gehele exponenten.
• Machten met rationale exponenten.
el
10
1 7
∗ Op ontdekking. 2 3 = ? en 2− 3 = ?
Wat dit ook is, we wensen wel dat de vijf rekenregels voor machten nog steeds blijven gelden.
h
Dus dan moet
20
1 3 1
g
2 3 = 2 dus 2 3 = . . .
e
en 13
7
2− 3 = 2−7 = ...
9-
N a
Zo komen we vanzelf tot de geschikte
∗ Definitie (rationale macht).
e
00
l.b
1 def √
∀a ∈ R0 : ∀n ∈ N0 : a n = n
a
e
√
2
D
m def
∀a ∈ R+
0 : ∀n ∈ N0 : ∀m ∈ Z : a
n = n
am
he
∗ Opmerking. De vijf rekenregels voor machten blijven gelden voor machten met rationale exponenten.
r
ww sc en
p√ = ...
4
a
A, Ko
na
m
∗ Opmerking. De eis a > 0 is cruciaal in de definitie van a n , zo toont het volgend voorbeeld
oo
12 p
(−2) 4 6= 4 (−2)12
de
∗ Op ontdekking. 2π = ?
en
q 2q
3 ...
LV
w.
3, 1 ...
3, 14 ...
O
3, 141 ...
3, 1415 ...
3, 14159 ...
.. ..
. .
↓ ↓
π 2π = . . .
∗ Opmerking. De formele definitie van een reële macht steunt op het bovenstaand idee, maar valt buiten het
bestek van Deel Precalculus.
∗ Opmerking. De vijf rekenregels voor machten blijven gelden voor machten met rationale exponenten.
56
3. Bewerkingen met functies
• Som en verschil van functies. De som (resp. verschil) van twee functies f en g is de functie
f +g :R→R f −g :R→R
def
resp. def
x 7→ (f + g)(x) = f (x) + g(x) x 7→ (f − g)(x) = f (x) − g(x)
√
Voorbeeld. Voor f (x) = x2 − 2 en g(x) = x + 2 is
(f + g)(x) = . . . (f − g)(x) = . . .
y y
y = x2 − 2 y = x2 − 2
el
10
3 3
h
2 2
20
√ √
y= x+2 y= x+2
g
1 1
e
9-
−3 −2 −1
NO
a 1 2 3
x
−3 −2 −1
O
1 2 3
x
e
00
−1 −1
l.b
e
−2 −2
2
D
he
−3 −3
r
ww sc en
a
eg
lja
• Product en quotiënt van functies. Het product (resp. quotiënt) van twee functies f en g is de functie
A, Ko
na
f
f ·g :R→R :R→R
g
oo
resp.
def
x 7→ (f · g)(x) = f (x) · g(x) f def f (x)
x 7→ (x) =
de
g g(x)
h
√
Voorbeeld. Voor f (x) = x2 − 2 en g(x) = x + 2 is
c
en
f
(f · g)(x) = . . . (x) = . . .
g
ko
y y
y = x2 − 2 y = x2 − 2
LV
w.
3 3
2 √ 2 √
y= x+2 y= x+2
O
1 1
O x O x
−3 −2 −1 1 2 3 −3 −2 −1 1 2 3
−1 −1
−2 −2
−3 −3
57
• Veelvoud en macht van een functie. Het veelvoud (resp. macht) van een functie f met r ∈ R is de functie
r·f :R→R fr : R → R
def
resp. def
(als r 6= 0)
x 7→ (r · f )(x) = r · f (x) x 7→ f r (x) = f (x)r
(r · f )(x) = . . . f r (x) = . . .
y y
y = x2 − 2 y = x2 − 2
el
10
3 3
h
2 2
20
g
1 1
e
9-
−3 −2 −1
N a
O
1 2 3
x
−3 −2 −1
O
1 2 3
x
e
00
−1 −1
l.b
e
−2 −2
2
D
he
−3 −3
r
ww sc en
a
eg
lja
na
f ◦g :R→R g◦f :R→R
oo
def
en def
x 7→ (f ◦ g)(x) = f (g(x)) x 7→ (g ◦ f )(x) = g (f (x))
de
√
Voorbeeld. Voor f (x) = x2 − 2 en g(x) = x + 2 is
h
c
en
(f ◦ g)(x) = . . . (g ◦ f )(x) = . . .
ko
y y
y = x2 − 2 y = x2 − 2
LV
w.
3 3
2 √ 2 √
y= x+2 y= x+2
O
1 1
O x O x
−3 −2 −1 1 2 3 −3 −2 −1 1 2 3
−1 −1
−2 −2
−3 −3
58
• Absolute waarde van een functie De absolute waarde van een functie f is de functie
|f | : R → R
def
x 7→ |f | (x) = |f (x)|
y = x2 − 2
3
el
10
1
h
20
g
O x
e
−3 −2 −1 1 2 3
9-
a
N−1
e
−2
00
l.b
e
−3
2
D
he
• Gebruik van grafisch rekenmachine. Bovenstaande voorbeelden kunnen we als volgt controleren.
r
ww sc en
a
eg
lja
A, Ko
na
oo
de
h
c
en
ko
LV
w.
O
59
4. Inverse functies
• Op ontdekking. Gegeven is de functie f (x) = 2x + 1.
(a) Vul de linkerkolom aan.
O
c
Hoe kunnen we uit de grafiek van f afleiden dat f een functie is?
LV
..................................................................
(b) De functie f is bijzonder in die zin dat er bij elke y-waarde hoogstens één x-waarde hoort waarvoor P (x, y) ∈ graf f . Daarom noemen we f een inverteerbare functie.
Op deze manier kunnen we een nieuwe functie g maken, namelijk het verband dat aan elke y-waarde die x-waarde associeert. Vul nu de middelste kolom aan.
(c) De middelste kolom stelt een nieuwe functie g(y) = x voor, die we de inverse functie van f noemen. Omdat we gewoon zijn om een functie in de letter x te zien, en
A, Ko
niet in y, verwisselen we de letters x en y. Vul de rechterkolom aan.
ww sc en
Functievoorschrift f (x) = 2x + 1
h D Functievoorschrift . . . Functievoorschrift . . .
w.
Tabel van enkele functiewaarden
oo e Tabel van enkele functiewaarden Tabel van enkele functiewaarden
x −2 −1 0
ko 1 2
N ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
60
lja
f (x) ... ... ... ... ... a ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
en ar e
Grafiek g Grafiek Grafiek
y x y
3
de
na 2 00 h el 3 3
2 2 2
1 1 1
eg 9-
x y x
1 2 3 1 2 3 1 2 3
−3 −2 −1
he 20 −3 −2 −1 −3 −2 −1
−1 −1 −1
l.b 10
−2 −2 −2
−3
e −3 −3
• Definitie. Een functie f noemt inverteerbaar als er bij elke y-waarde hoogstens één x-waarde hoort waarvoor
P (x, y) ∈ graf f . In dat geval is het verband dat met elke y-waarde die x-waarde associeert een nieuwe functie
g:R→R
y 7→ x = g(y)
Meetkundige betekenis. De grafieken van de functies f en g zijn elkaars spiegelbeeld om de eerste bissectrice (de
rechte y = x).
el
10
• Opmerkingen.
h
1. Zij f een inverteerbare functie. Vaak noteert men de inverse functie van f met f −1 in plaats van met g.
20
Ongelukkig genoeg valt deze notatie dan samen met het omgekeerde van f . In het vervolg zal de context
g
steeds duidelijk moeten maken welke van de twee men bedoelt. Om verwarring te voorkomen gebruiken we
e
in het vervolg van deze cursus liever de notatie g in plaats van f −1 .
9-
a
2. De interactie tussen een inverteerbare functie f en zijn inverse functie g kan als volgt worden voorgesteld.
N
e
grafiek
00
y
y = f (x)
l.b
>
e
> tabel van enkele functiewaarden
functievoorschrift
2
D
x . . . −1 0 1 ...
f (x) = y
he
< f (x) · · · · · 1
r
<
ww sc en
O x
a
1
eg
lja
A, Ko
na
oo
en
x grafiek
x = g(y)
>
> tabel van enkele functiewaarden
ko
functievoorschrift
y . . . −1 0 1 ...
x = g(y)
< g(y) · · · · · 1
<
LV
w.
O y
1
O
61
5. Soorten functies
• Definitie. Functies die opgebouwd worden door de algebraı̈sche operaties optelling, vermenigvuldiging, deling,
machten en n-de machtswortels heet men algebraı̈sche functies 2 . Alle functies die we tot nu toe besproken heb-
ben vallen onder deze categorie. Functies die niet algebraı̈sch zijn, noemen we transcendent.
rationale functies
veeltermfuncties
• x • sign(x)
• −x7 + 5x • bxc
• ...
• exponentiële functies
el
10
1
• • logaritmische functies
x
• goniometrische functies
h
8x − π
20
• • cyclometrische functies
x3
g
• ...
e
• ...
√
9-
N a• x
√
7x3 − 8
e
•
00
x5
l.b
e
• |x|
2 • ...
D
he
irrationale functies
r
ww sc en
a
| {z }| {z }
eg
lja
na
We bespreken twee voorbeelden van transcendente functies, namelijk sign(x) en bxc. De andere vermelde functies
oo
−1 als x < 0
c
def
en
sign(x) = 0 als x = 0
1 als x > 0
w.
x −2 −1 −0, 01 0 0, 01 1 2
f (x) ... ... ... ... ... ... ...
y
O
∗ Grafiek
O x
−3 −2 −1 1 2 3
−1
2 Al is deze beschrijving een oversimplificatie. In hogere wiskunde noemt men een functie f algebraı̈sch indien a (x) · f (x) + a (x) ·
0 1
f 2 (x) + . . . + an (x) · f n (x) = 0 voor een zekere n ∈ N en veeltermen a0 (x), . . . , an (x). Dit impliceert dat alle rationale en irrationale functies
algebraı̈sch zijn. Dat dit niet de enige zijn volgt uit het feit dat niet alle algebraı̈sche functies uitgedrukt kunnen worden door middel van
radicalen.
62
• Voorbeeld 2 (De “floor” functie) 3 . Voor x ∈ R stellen we
def
bxc = het grootste geheel getal dat kleiner of gelijk is aan x
∗ Grafiek
y
el
10
h
3
20
g
2
e
9-
N a 1
e
00
O x
1 2 3 4
l.b
−3 −2 −1
e
−1
2
D
he
−2
r
ww sc en
a
−3
eg
lja
A, Ko
na
• Opmerking. Deze functies staan niet rechtstreeks in het grafisch rekenmachine.
oo
en
ko
LV
w.
∗ In het grafisch rekenmachine staat een functie “iPart” voorgeprogrammeerd. Deze functie neemt van elk
reëel getal het geheel deel. De grafiek van “iPart” lijkt op de grafiek van de “floor” functie.
O
3 De tegenhanger van de “floor” functie is de “ceiling” dxe, zijnde het kleinste geheel getal groter of gelijk aan x. De benamingen floor
en ceiling voor deze functies zijn afkomstig van K.E. Iverson 1962.
63
Oefeningen bij §1 - §2
Oefening 1. Gegeven zijn de volgende decimale getallen. Vul in met ∈ of 6∈. Is het decimaal getal rationaal, schrijf
het dan als een breuk.
(a) 1, 321322323324 . . . ... R\Q (d) π = 3, 141592 . . . ... Q
√
(b) 3, 333 . . . ... Q (e) 2 = 1, 414213 . . . ... Q
(c) 5, 74245245245 . . . ... R\Q (f) 0, 999 . . . ... R \ Q
Oefening 2. Bereken zonder grafisch rekenmachine. Exacte waarde noteren.
1
(a) 42 (g) 81−0,25
1
√ √ 3
16− 2
3 3
(b) (h) 16 − 4
el
10
−5 s 2
1 3 64
(c) (i)
32 1000
h
√ √
20
2
100000− 5
6 3
(d) 9 243 (j)
g
√
3
p
(e) 27a6 b12 (k) 4 (−3)12
e
√ √ 2 √
n
a3n bn met a, b ∈ R+ en n ∈ N
4
2 25 − 3 5
9-
(f) (l)
N a
Oefening 3. Welke van de volgende uitdrukkingen zijn gelijk?
e
00
1 4 1 −7 1
4x 7 x7 x 7x−4
l.b
4 4x7
e
2
D
√ √ 7 √
4
√
7
7 4
x 4 7
x x7 x4
he
x4
r
Oefening 4. Los algebraı̈sch de volgende vergelijkingen op.
ww sc en
a
(a) 0, 7 x4 = 58
eg (c) 3x5 = 7x2
lja
3
(b) (3x + 2)5 = 74 (d) √ =6
A, Ko
4
5x
na
Oefening 5. Bereken met behulp van je grafisch rekenmachine.
oo
1
− 19
3 √
de
1302
(a) − (b) 20092010
50
h
Oefening 6. Schrijf als n-de machtswortels van de letters a, b, c (die steeds niet-negatieve reële getallen voorstellen).
c
en
r − 83
− 67 4 − 3 1
(a) a (d) a 2 b2
√ √
ko
5
√ 43 a3 b ab3
(b) a (e) √
10
a ab7
1
!r
LV
16−2 a 2 b−3 3 12
w.
6 1
−1 − 31 21 −2 −4 6 − 2 9
(c) a b c a b c (f) 1 ab 4 ab 2
81−1 a− 2 b3
Oefening 7 (Vlaamse
q p Wiskunde Olympiade 1991 tweede ronde).
O
√
Als x ≥ 0 dan is x x x =
√ √ √ √
8
√
8
(A) x x (B) x 4
x (C) 8
x (D) x3 (E) x7
√
3
q p
x2 3 4 (x2 )3
64
Oefening 10. De planeten van ons zonnestelsel bewegen in ellipsvormige banen rond
de zon. Noemen we a de halve grote as van deze ellips (in miljoen km) en T de
omlooptijd rond de zon (in dagen), dan geldt volgens de derde wet van Kepler 4
a3 = 2, 9277 · T 2
el
10
beschrijven, gegeven. Bepaal de omlooptijd T in jaren en dagen (gebruik 1 jaar
≈ 365, 25 dagen).
h
20
planeet Mars Jupiter Saturnus
g
halve grote as a (in miljoen km) 227, 939 778, 294 1429, 373
e
9-
Oefeningen bij §3 N a
Oefening 11. Bepaal telkens het functievoorschrift van f · g, f
g, 3 · g, f ◦ g en g ◦ f .
e
00
l.b
(a) f (x) = x − 1 en g(x) = x−1
e
1
g(x) = √
(b) f (x) = x + 2
2 en
D
he
π
(c) f (x) = 2x − en g(x) = x2
r
4
ww sc en
a
Oefening 12. Gegeven is de functie f (x) = x2 . Bepaal (f ◦ f ◦ f ◦ f )(3).
eg
lja
na
(a) Bepaal g(3).
oo
Oefening 14. De volgende grafieken stellen de grafiek van een functie f voor. Teken telkens de grafiek van |f |.
h
c
en
y y
3 3
ko
2 2
LV
w.
1 1
O
O x O x
−3 −2 −1 1 2 3 −3 −2 −1 1 2 3
−1 −1
−2 −2
−3 −3
4 Kepler 1619.
65
Oefening 15. Gegeven zijn twee functie f en g en een reëel getal r. Waar of vals? Beoordeel de volgende uitspraken.
Indien vals, verbeter tot een ware uitspraak.
el
10
2 2
Oefening 17 (Vlaamse Wiskunde Olympiade 2002 eerste ronde).
h
Als f (x) = x + x1 dan is f (f (f (x))) gelijk aan
20
g
3
1 1 1 3 3
(A) 1+ (B) 3 + (C) 1 +
e
(D) 1 + (E) 1 +
x x 1 x x3
1+
9-
a
1
1+
x
N
e
Oefening 18 (Vlaamse Wiskunde √ Olympiade 2005 eerste ronde).
00
Met de functies f : x 7→ x2 en g : x 7→ x construeert men vijf nieuwe functies:
l.b
e
f f (x)
: x 7→ f ◦ g : x 7→ f (g(x)); f · g : x 7→ f (x) · g(x); g ◦ f : x 7→ g(f (x)); g ◦ f : x 7→ g(f (x))
;
2
D
g g(x)
he
Twee van deze vijf functies hebben hetzelfde domein. Twee andere functies hebben ook hetzelfde domein. Welke is de
r
overblijvende functie?
ww sc en
a
eg f g
lja
na
Oefening 19. Gegeven is de grafiek van een functie
oo
y
de
h
5
c
en
3
ko
2
LV
w.
1
O
O x
−5 −4 −3 −2 −1 1 2 3 4 5
Bepaal algebraı̈sch welke van de volgende vijf voorschriften bij deze functie hoort.
2
|x − 1| + 1 ||x| − 1| + 1 |x − 1| + |x + 1| ||x| + 1| + 1 x − 1 + 1
is gelijk aan
(A) 0 (B) 1 (C) 2 (D) 3 (E) 4
66
Oefening 21 (Meervoudig functievoorschrift). Beschouw de functie
(
x+2 als x < 3
f (x) =
4 als x ≥ 3
Omdat het functievoorschrift niet enkelvoudig is, zeggen we dat f een meervoudig functievoorschrift heeft.
(a) Schets zonder gebruik te maken van je grafisch rekenmachine de grafiek van de functie f .
(b) Controleer je resultaat in (a) met je grafisch rekenmachine.
Aanwijzing bij (b).
el
10
h
20
e g
(
9-
a
1 als x < 3
Opmerking. Bij het grafisch rekenmachine staat “X < 3” voor de functie g(x) =
0 als x ≥ 3
N
e
Oefening 22 (Meervoudig functievoorschrift). Gegeven is de grafiek van een functie. Bepaal het (meervoudig)
00
functievoorschrift dat bij deze functie hoort.
l.b
e
y
2
D
he
5
r
ww sc en
a
4
eg
lja
3
A, Ko
na
oo
2
de
1
h
c
en
O x
−5 −4 −3 −2 −1 1 2 3 4 5
ko
Oefeningen bij §4
Oefening 23. Ga telkens na of de functie inverteerbaar is. Zo ja, bepaal het functievoorschrift van de inverse functie.
LV
w.
Oefeningen bij §5
Oefening 24. Schets de grafiek van de functie f (x) = sign(1+x)+sign(1−x). Controleer met je grafisch rekenmachine.
Oefening 25 (Vlaamse Wiskunde Olympiade 1995 eerste ronde).
Beschouw de volgende 4 uitspraken:
b7xc = 7 b7xc = 7bxc b7 + xc = 7 + x b7 + xc = 7 + bxc
11
Hoeveel van deze uitspraken zijn waar voor alle x ∈ 1, 10 ?
67
Hoofdstuk 4
Exponentiële functies
el
10
4.1 Lineaire groei, lineaire functies
h
20
• Op ontdekking. Een bepaalde soort bamboe groeit in de zomer aan een
g
snelheid van 1, 4 cm per dag. In het begin van de zomer is een bamboeplant 1 m
e
lang.
9-
a
Noem f (x) de lengte van de bamboe (in cm) op x dagen na het begin van de
zomer. Om het functievoorschrift te ontdekken maken we eerst een tabel van
enkele functiewaarden.
N
e
00
∗ Functievoorschrift f (x) = ?
l.b
∗ Tabel van enkele functiewaarden
e
x 0 1 2 3
2
D
he
r
∗ Grafiek
ww sc en
a
eg y
lja
A, Ko
na
oo
de
h
x
c
en
ko
LV
w.
Om de y-waarde van een volgende dag te vinden, moeten we bij de vorige dag de waarde a = . . . optellen.
Daarom noemt men a de groeiterm. Omdat a > 0 zegt men dat de lengte van de bamboe lineair stijgt.
Dankzij het functievoorschrift kunnen we nu de volgende vragen beantwoorden.
O
68
Oplossing.
el
10
h
20
e g
9-
N a
e
00
l.b
e
• Definitie. Een lineaire functie is een functie y = f (x) waarbij
2
D
f (x) = ax + b met a, b ∈ R en a 6= 0
he
r
ww sc en
• Eigenschap. Zij f (x) = ax + b een lineaire functie. Dan is de grafiek van f van de vorm
A, Ko
na
oo
+1
y y
de
+a +a
h
c
+1
en
b b
ko
of
O x O x
LV
w.
O
a<0 a>0
lineaire daling lineaire stijging
Bewijs.
69
4.2 Exponentiële groei, exponentiële functies
• Op ontdekking 1. Een bepaalde soort waterlelie groeit in de zomer zo snel
dat de totale bladoppervlakte elke dag 18% groter wordt. In het begin van de
zomer is de totale bladoppervlakte van een plantje 3 cm2 .
Noem f (x) de oppervlakte van de plant (in cm2 ) op x dagen na het begin van
de zomer. Om het functievoorschrift te ontdekken maken we eerst een tabel van
enkele functiewaarden.
∗ Functievoorschrift f (x) = ?
∗ Tabel van enkele functiewaarden
x 0 1 2 3
f (x) ... ... ... ...
el
10
∗ Grafiek
h
y
20
e g
9-
N a
e
00
x
l.b
e
2
D
he
r
ww sc en
a
eg
lja
Om de y-waarde van een volgende dag te vinden, moeten we bij de vorige dag de waarde a = . . . vermenigvuldigen.
Daarom noemt men a de groeifactor. Omdat a > 1 zegt men dat de oppervlakte van de lelie exponentiëel stijgt.
A, Ko
na
Het verband tussen de procentuele toename p = 18 en de groeifactor a wordt gegeven door
oo
p
a=1+
de
100
h
en
(c) Hoeveel groeit de waterlelie elke twee dagen (de groeifactor elke twee dagen)? En elke 10 dagen?
(d) Wat is de groeifactor elke halve dag? En elk uur?
√
LV
w.
(g) Op de hoeveelste dag van de zomer is de oppervlakte van de waterlelie precies 1 m2 ? Bepaal (indien
mogelijk) algebraı̈sch, en duid de betekenis aan op de grafiek.
Oplossing.
70
el
10
h
20
e g
9-
a
• Op ontdekking 2. Een bepaalde soort waterlelie krimpt in de winter zo snel dat de totale bladoppervlakte
elke dag 15% kleiner wordt. In het begin van de winter is de totale bladoppervlakte van een waterlelie 900 m2 .
N
e
Noem f (x) de oppervlakte van de plant (in m2 ) op x dagen na het begin van de winter. Om het functievoorschrift
00
te ontdekken maken we eerst een tabel van enkele functiewaarden.
l.b
e
∗ Functievoorschrift f (x) = ?
2
D
he
x 0 1 2 3
r
f (x) ... ... ... ...
ww sc en
a
∗ Grafiek
eg
lja
y
A, Ko
na
oo
de
h
c
en
x
ko
LV
w.
Om de y-waarde van een volgende dag te vinden, moeten we bij de vorige dag de waarde a = . . . vermenigvuldigen.
Daarom noemt men a de groeifactor. Omdat a < 1 zegt men dat de oppervlakte van de lelie exponentiëel daalt.
O
el
10
h
20
e g
9-
a
• Definitie. Een exponentiële functie is een functie y = f (x) waarbij
N f (x) = b · ax met a ∈ R+
0 \ {1} en b ∈ R0
e
00
l.b
• Opmerking. In de bovenstaande definitie is
e
1
2
∗ a ≥ 0 want anders is bijvoorbeeld f
D
= ...
2
he
r
∗ a 6= 0 want anders is f (x) = . . . dus de functie f is een . . .
ww sc en
a
eg
lja
na
∗ b 6= 0 want anders is f (x) = . . . dus de functie f is een . . .
oo
• Eigenschap. Zij f (x) = b · ax een exponentiële functie. Dan is de grafiek van f van de vorm (voor b > 0)
de
h
+1
y y
c
en
·a ·a
y=b · a x
ko
b b +1
y = b · ax
LV
of
w.
O x O x
O
0<a<1 a>1
exponentiële daling exponentiële stijging
72
Oefeningen bij §4.1
Oefening 1. Een bepaalde soort bamboe krimpt in de winter aan een snelheid van 0, 8 cm per dag. In het begin van
de winter is de bamboeplant 7 m lang. Noem f (x) de lengte van de bamboe (in cm) op x dagen na het begin van de
winter.
(a) Bepaal het voorschrift van f (x).
el
10
Oefening 2. De volgende grafieken stellen de grafiek van een lineaire functie y = f (x) voor. Bepaal telkens het
h
functievoorschrift (enkel roosterpunten gebruiken).
20
g
(a) (b)
y y
e
y = f (x)
y = f (x)
9-
5
N a 5
e
00
4 4
l.b
e
3 3
2
D
he
2 2
r
ww sc en
a
1
eg 1
lja
A, Ko
na
O x O x
−1 1 2 3 4 5 −1 1 2 3 4 5
oo
−1 −1
de
h
c
en
(a) Een spaarrekening groeit met 2, 1% netto per jaar. Bepaal de groeifactor per jaar.
(b) In een bepaalde streek neemt de populatie mussen af met 4% per jaar. Bepaal de groeifactor per jaar.
LV
w.
(c) Het aantal klanten van een firma verdubbelt elk jaar. Bepaal de groeifactor en de procentuele toename per jaar.
(d) Door een gunstige belegging neemt een kapitaal toe met 15% per jaar. Bepaal de groeifactor en de procentuele
toename per week.
O
Oefening 4. In een tank is door een fout 10 kg zout toegevoegd. Men spoelt de tank
door het toevoegen van zuiver water en lozen van het verontreinigd product. Op deze
manier verdwijnt er per minuut 20% van het aanwezige zout.
(a) Bepaal de groeifactor per minuut.
73
Oefening 5. Bij samengestelde intrestberekening zet je een kapitaal uit aan p% per jaar. Daarbij laat je jaar na jaar
de verworven intrest ongemoeid. Stel een formule op die het totale kapitaal berekent na n jaar.
Oefening 6 (Toelatingsexamen arts Katholieke Universiteit Leuven).
Als een handelaar de prijs van een product met p% verhoogt, met hoeveel procent moet hij dan de nieuwe prijs verlagen
om terug bij de oorspronkelijke prijs te komen?
p 100p 100p
(A) p (B) p (C) (D)
1 − 100 100 − p 100 + p
el
10
in functie van t, het aantal jaar na 1995)
• Model I: lineaire groei
h
20
• Model II: exponentiële groei
e g
Beoordeel de volgende uitspraken (juist of fout).
9-
N a
(a) Voor t = 22, 5 voorspelt model I precies 500000 bejaarden met psychische problemen.
√
(b) Voor t = 22, 5 voorspelt model II precies 2 · 400000 bejaarden met psychische problemen.
e
00
(c) Voor t = 10 voorspelt model I precies 333333, 33 . . . bejaarden met psychische problemen.
l.b
e
√ 10
(d) Voor t = 10 voorspelt model II precies 200000 15 2 bejaarden met psychische problemen.
2
D
(e) Volgens model II zouden er in 2005 meer bejaarden met psychische problemen zijn dan volgens model I.
he
r
(f) Volgens model II zouden er in 2015 meer bejaarden met psychische problemen zijn dan volgens model I.
ww sc en
a
eg
Oefening 8 (Toelatingsexamen arts Katholieke Universiteit Leuven).
lja
Veronderstel dat de concentraties in het bloed van stof A en van stof B omgekeerd evenredig zijn. Als de concentratie
van stof A met p% toeneemt, met hoeveel procent zal de concentratie van stof B dan afnemen?
A, Ko
na
Oefening 9. Zij f (x) = ax een exponentiële functie. Bewijs
oo
Oefening 10. De volgende grafieken stellen de grafiek van een exponentiële functie y = f (x) voor. Bepaal telkens
c
(a) (b)
y y
ko
y = f (x)
6 12
P −2, 45
4
LV
w.
5 10
4 8
O
3 6
Q(0, 5)
2 4
1 2
y = f (x)
O x O x
−3 −2 −1 1 2 3 −6 −4 −2 2 4 6
74
Oefening 11. David en Katrijn hebben een job gevonden. David verdient 20 euro per uur en krijgt jaarlijks een
loonsverhoging van 1 euro per uur. Katrijn verdient 16 euro per uur en krijgt jaarlijks 10% opslag.
(a) Noem f (x) het loon (in euro per uur) van David in jaar x. Bepaal het functievoorschrift van f . Welke soort
groei is dit?
(b) Noem g(x) het loon (in euro per uur) van Katrijn in jaar x. Bepaal het functievoorschrift van g. Welke soort
groei is dit?
(c) Schets de grafieken van f en g in één assenstelsel. Vanaf welk jaar verdient Katrijn meer dan David (uiteraard
afronden op 1 jaar nauwkeurig)? Los grafisch op. Hoeveel verdienen beide dan?
Oefening 12. Bart K. Ell koopt een nieuwe auto ter waarde van 20000 euro. Per
jaar verliest deze auto 20% van zijn waarde.
(a) Noem f (x) de waarde van de auto na x jaar. Bepaal het functievoorschrift van
el
10
f . Welke soort groei is dit?
h
(b) Schets de grafiek van f zonder grafisch rekenmachine. Duid duidelijk de begin-
20
waarde en de groeifactor aan.
g
(c) Wat is de waarde van de auto na 10 jaar? Gebruik je grafisch rekenmachine.
e
9-
(d) Na hoeveel jaar is de auto van Bart minder dan 1000 euro waard? Afronden op
1 jaar nauwkeurig.
N a
Oefening 13. De volgende tabel geeft de groei weer van een aantal grootheden tijdens vijf opeenvolgende tijdseen-
e
00
heden. In welke gevallen is er sprake van lineaire groei of daling? In welke gevallen is er sprake van exponentiële groei
l.b
of daling?
e
t 0 1 2 3 4 5
2
D
he
g(t) 105 118 131 146 163 182
r
h(t) 29, 7 27, 1 24, 5 21, 9 19, 3 16, 7
ww sc en
a
eg
Oefening 14. Bij een gitaar zijn zogenaamde frets geplaatst, plaatjes bevestigd aan
lja
1 24
2 25, 4
c
en
3 26, 9
4 28, 5
5 30, 2
ko
brugzadel in functie van fret) waarvan de grafiek door deze punten gaat.
w.
75
∗ Plotten van de gegevens: 2ND STAT PLOT 1: Plot1 wijzigen, daarna GRAPH
el
10
h
20
e g
9-
N a
e
∗ Plotten van de exponentiële functie: Y= VARS 5:Statistics. . . EQ 2:a etc.
00
l.b
e
2
D
he
r
ww sc en
a
eg
lja
A, Ko
na
oo
de
h
c
en
ko
Oefening 15. Bij het inschenken van een glas bier ontstaat een schuimkraag. In de
onderstaande tabel staat per 20 seconden de hoogte 1 van de schuimkraag.
LV
w.
60 1, 84
80 1, 56
100 1, 33
120 1, 13
140 0, 96
(a) Bepaal met behulp van je grafisch rekenmachine de best passende exponentiële
functie (hoogte van de schuimkraag in functie van tijd) waarvan de grafiek door deze punten gaat.
(b) Bepaal, uitgaande van de exponentiële functie in (a), de groeifactor per 20 seconden.
(c) Bepaal de hoogte van de schuimkraag na 5 minuten.
1 Volledigheidshalve dienen we op te merken dat de hoogte van de schuimkraag afhangt van heel wat parameters, zoals biersoort, kwaliteit
76
Students usually find the concept of logarithms
very difficult to understand.
Hoofdstuk 5
Logaritmische functies
el
10
5.1 Inleiding en motivatie
h
20
• Op ontdekking 1. “Salvinia Molesta” is een snelgroeiende waterplant. In
g
optimale omstandigheden verdubbelt de omvang van deze plantjes iedere week.
Een visser ontdekt op een dag 1 dm2 van deze plantjes.
e
Noem f (x) de totale oppervlakte van de plantjes (in dm2 ) op x weken na de
9-
ontdekking. We hebben
N a
e
∗ Functievoorschrift f (x) = . . .
00
∗ Tabel van enkele functiewaarden Salvina Molesta overwoekert
l.b
de Finniss rivier, Australië
e
x −2 −1 0 1 2 3
2
D
he
r
∗ Grafiek y
ww sc en
a
eg 8
lja
A, Ko
7
na
6
oo
5
de
h
4
c
en
2
ko
1
LV
w.
x
−2 −1 1 2 3 4 5 6 7 8
77
Opmerking. Vraag (c) kunnen we (voorlopig) niet algebraı̈sch oplossen. Met behulp van het grafisch rekenma-
chine vinden we de oplossingen door het snijpunt van f (x) = 2x met g(x) = 5 te zoeken.
Antwoord op vraag (c). Na ongeveer . . . weken en . . . dagen is de totale omvang van de waterplantjes 5 dm2
el
10
Besluit. We kunnen dit soort vragen altijd grafisch oplossen. Maar telkens de grafieken plotten, zinvolle venster-
instellingen bepalen en snijpunt laten berekenen is tijdrovend. Daarom zoeken we naar een alternatieve manier
h
om dit soort vragen op te lossen.
20
g
De functie f (x) = 2x is wel/niet inverteerbaar (schrappen wat niet past) want . . .
e
9-
N a
We zoeken de inverse functie van de functie f .
e
00
l.b
∗ Tabel van enkele functiewaarden ∗ Tabel van enkele functiewaarden
e
2
D
x −2 −1 0 1 2 3 y
he
f (x) = y 0, 25 0, 5 1 2 4 8 x = g(y)
r
ww sc en
a
∗ Grafiek ∗ Grafiek
eg
y
lja
x
y = 2x
A, Ko
7 7
na
oo
6 6
de
5 5
h
4 4
c
en
3 3
2 2
ko
1 1
LV
w.
x y
−1 1 2 3 4 5 6 7 −1 1 2 3 4 5 6 7
−1 −1
O
f (x) = y ⇔ x = g(y)
De functie g(y) is een nieuwe functie. We noemen die de logaritmische functie met grondtal 2 en we schrij-
ven 1 g(y) = 2 log y. Zo wordt bovenstaande formule
2x = y ⇔ x = 2 log y x ∈ R, y ∈ R+
0
In woorden: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.........................................................................................................
1 In de literatuur noteert men naast 2 log y ook log2 y. Lees: “de 2-logaritme van y”.
78
• Voorbeelden. Bereken met behulp van bovenstaande formule.
2 2
(a) log 8 = . . . (e) log 1 = . . .
2 2
(b) log 32 = . . . (f) log 0 = . . .
2 2 1
(c) log 1024 = . . . (g) log = ...
4
2 2
(d) log 2 = . . . (h) log (−8) = . . .
el
10
• Logaritme berekenen met behulp van grafisch rekenmachine.
Het getal 2 log 12 berekenen we met het grafisch rekenmachine als volgt 2
h
20
e g
9-
N a
e
00
l.b
e
2
D
he
r
2 2
(a) log 8 = . . . (c) log 4096 = . . .
ww sc en
a
eg
lja
2 2
(b) log 0, 000001 = . . . (d) log (−3) = . . .
A, Ko
na
oo
(a) Bepaal algebraı̈sch na hoeveel weken de totale omvang van de waterplantjes 5 dm2 bedraagt.
h
(b) Bepaal algebraı̈sch na hoeveel weken de totale omvang van de waterplantjes 100 m2 bedraagt.
c
en
Oplossing.
ko
LV
w.
O
79
• Op ontdekking 2. Een gevaarlijke ziekte tast het waterplantje Salvinia Molesta aan. Elke week blijft er slechts
de helft over van de vorige week. Een biologisch instituut meet op een dag 1 km2 van deze plantjes.
Noem f (x) de totale oppervlakte van de plantjes (in km2 ) op x weken na de meting door het instituut. Ook nu
heeft de grafiek van f een inverse.
x −3 −2 −1 0 1 2 y
f (x) = y ... ... ... ... ... ... x = g(y)
∗ Grafiek ∗ Grafiek
el
10
y x
h
6 6
20
g
5 5
e
4 4
9-
3
2
N a 3
e
00
l.b
1 1
e
2
D
x y
1 2 3 4 5 6 7 1 2 3 4 5 6 7
he
−1 −1
−1 −1
r
ww sc en
a
−2 −2
eg
lja
na
f (x) = y ⇔ x = g(y)
oo
1
De functie g(y) is een nieuwe functie. We noemen die de logaritmische functie met grondtal en we
de
2
1
h
x
en
1 1
=y⇔x= 2 log y x ∈ R, y ∈ R+
0
2
1 1 1
(a) 2 log = ... (c) 2 log (−1) = . . .
16
LV
w.
1 1 1
(b) 2 log = ... (d) 2 log (16) = . . .
64
O
• Op ontdekking 2 (vervolg). Een gevaarlijke ziekte tast het waterplantje Salvinia Molesta aan. Elke week
blijft er de helft over van de vorige week. Een biologisch instituut meet op een dag 1 km2 van deze plantjes.
(a) Bepaal algebraı̈sch na hoeveel weken de totale omvang van de waterplantjes 0, 1 km2 bedraagt.
(b) Aangenomen dat de waterplant al een tijd is aangetast, bepaal algebraı̈sch hoeveel weken vóór de meting
de omvang van de plantjes 5 km2 was.
Oplossing.
80
5.2 Definitie logaritmische functie en eigenschappen
• Opbouw. Beschouw een exponentiële functie met grondtal a ∈ R+
0 \ {1} en beginwaarde b = 1
f :R→R
x 7→ f (x) = ax
Uit de grafiek blijkt dat f een inverteerbare functie is, want . . .
Noem g de inverse functie van f . Uit de overgang van tabel f naar tabel g volgt
f (x) = y ⇔ x = g(y)
a
We noemen de functie g de logaritmische functie met grondtal a en we schrijven g(y) = log y. Zo wordt de
bovenstaande formule
• Eigenschap (Grondformule van logaritmen). Voor a ∈ R+ x a
0 \{1} is a = y ⇔ x = log y ∀x ∈ R, ∀y ∈ R+
0
el
10
Samengevat komen we tot de volgende
h
• Definitie. Zij a ∈ R+
0 \ {1}. De logaritmische functie met
3
grondtal a
20
g
g:R→R
x 7→ g(x) = a log x
e
is de inverse functie van de exponentiële functie met grondtal a
9-
N a f :R→R
x 7→ f (x) = ax
e
00
l.b
• Opmerking. Elimineren we y (resp. x) uit de grondformule dan verkrijgen we de handige formules
e
a
x = a log ax resp. a log y
=y
2
D
he
• Eigenschap. Zij g(x) = a log x een logaritmische functie. Dan is de grafiek van g van de vorm
r
ww sc en
y y
a
y = a log x
eg
lja
y = a log x
A, Ko
na
+1
oo
·a
de
of
O 1 x O 1 x
h
c
en
+1
ko
·a
LV
w.
0<a<1 a>1
logaritmische daling logaritmische stijging
O
(b) Nulwaarden: . . .
(d) Voor 0 < a < 1 is lim g(x) = . . . en voor a > 1 is lim g(x) = . . .
x→ 0 x→ 0
> >
3 Men gebruikt ook de term “basis” in plaats van “grondtal”. In de literatuur noteert men naast a log y ook loga y. Lees: “de a-logaritme
van y”.
81
5.3 Rekenregels voor logaritmen
Uit de tabel van enkele functiewaarden lezen we af dat een exponentiële functie y = ax een som omzet in een product
(zie ook Hoofdstuk 4 Oefening 9). Dit betekent blijkbaar dat een logaritmische functie een product omzet in een som.
x −1 0 1 2 3 y
x a
a =y ... ... ... ... ... x = log y
el
10
• Rekenregel 1 (Logaritme van een product).
h
a
log(y1 · y2 ) = a log y1 + a log y2
20
g
Bewijs.
e
9-
N a
e
00
l.b
e
2
D
he
r
ww sc en
a
eg
lja
A, Ko
na
4
Voorbeeld. log 32 + 4 log 2 = . . .
oo
de
y1
en
a
log = a log y1 − a log y2
y2
Bewijs.
ko
LV
w.
O
7
Voorbeeld. log 63 − 7 log 9 = . . .
82
• Rekenregel 3 (Logaritme van een macht).
a
log(y r ) = r · a log y
Bewijs.
el
10
h
5
Voorbeeld. log 40 − 3 5 log 2 = . . .
20
g
• Rekenregel 4 (Verandering van grondtal) 4 .
e
a
log y
9-
a
b
N log y = a log b
e
Bewijs.
00
l.b
e
2
D
he
r
Leonhard Euler
ww sc en
a
(1707 - 1783)
eg
lja
A, Ko
na
oo
4
Voorbeeld. log 8 = . . .
de
b
log a = a log b
= a log b
c
en
• Bijzondere logaritmen.
∗ De logaritme met grondtal 10 noemen we de Briggse 5 logaritme, en noteren we korter door 10
log x = log x
∗ De logaritme met grondtal e = 2, 7182818 . . . noemen we de natuurlijke logaritme (of Neperiaanse 6 logaritme),
ko
w.
4 Ook wel “Euler’s Golden Rule” genoemd. Het verband tussen logaritmen, de afstand van breedtecirkels in een kaartprojectie van
Mercator, de exponentiële functie ex , de natuurlijke logaritme ln x en de integraal van x1 is langzaam ontdekt, en wordt voor het eerst door
Euler in 1748 helder uiteengezet.
5 Henry Briggs 1617.
6 Genoemd naar John Napier 1614, alhoewel zijn opbouw van logaritmen geen verband houdt met het getal e.
83
Oefeningen bij §5.1
Oefening 1. Bereken algebraı̈sch de volgende logaritmen. Controleer je resultaat met je grafisch rekenmachine.
2 81
(a) 5 log 625 (c) 3 log
16
√
(b) 3 log 3 · 3 (d) 125 log 533
el
10
a a 1
(a) log 9 = 2 (c) log 5 =
2
h
a a
(b) log 64 = 3 (d) log 3 = −1
20
g
Oefening 4. Gegeven is de functie
f (x) = 3 log (−x + 5)
e
9-
(a) Bepaal algebraı̈sch het domein van f .
a
(b) Welke transformaties moet je uitvoeren op de functie y = 3 log x om de functie y = f (x) te bekomen?
N
e
00
(c) Schets de grafiek van f met behulp van (b). Controleer door de grafiek van f te plotten.
l.b
(d) Bepaal bld f en alle asymptoten aan de grafiek van f .
e
2
D
he
r
(a) Bepaal algebraı̈sch het domein van f .
ww sc en
a
0,5
eg
(b) Welke transformaties moet je uitvoeren op de functie y = log x om de functie y = f (x) te bekomen?
lja
(c) Schets de grafiek van f met behulp van (b). Controleer door de grafiek van f te plotten.
A, Ko
na
(d) Bepaal bld f en alle asymptoten aan de grafiek van f .
oo
Oefening 8. Bereken algebraı̈sch de volgende logaritmen met behulp van de rekenregels. Tussenstappen opschrijven!
ko
2 2 1
(a) log 12 + log (e) 7 log 63 − 7 log 9
3
2 1
(f) 2 log 52 + 2 log 12 − 2 log 75
√
LV
(b) log
w.
6
8 32
(c) 9 log 27 (g) 5 log 40 − 3 5 log 2
√
log 10 10 √
(h) 0,04 log 5
3
(d)
O
log 0, 1
Oefening 9. Gegeven zijn de afschattingen log 2 ≈ 0, 301 en log 3 ≈ 0, 477. Bereken algebraı̈sch (bij benadering) de
volgende logaritmen met behulp van de rekenregels en deze afschattingen. Tussenstappen opschrijven!
√
(a) log 1, 5 (d) log 2
(b) log 0, 16 (e) log 500
10 1
(c) log (f) log 13 +
9 3
x x x x
Oefening 10. Als gegeven is dat log a = 2, log b = 3, log c = 4 en log d = 5, bereken dan
r
2
x 3 ab
log 4
cd
84
Oefening 11. Bewijs de volgende logaritmische identiteiten (we veronderstellen dat alle uitdrukkingen bestaan).
el
10
Oefening 12. Gegeven is de functie
f (x) = 3 log 3x2
h
20
Kunnen we y = f (x) bekomen door transformaties uit te voeren op de functie y = 3 log x? Verklaar.
g
Oefening 13. De volgende grafieken stellen de grafiek van een functie van de vorm f (x) = a log x + b voor. Bepaal
e
telkens een mogelijk functievoorschrift (enkel roosterpunten gebruiken).
9-
y
N a(a)
y
(b)
e
00
l.b
3 1
e
y = f (x)
2
D
2
x
he
O
−1 1 2 3 4 5
r
1 −1
ww sc en
a
eg
lja
−2
O x
1 2 3 4 5
A, Ko
−1
na
−1 −3
oo
de
−2 −4
h
y = f (x)
−3 −5
c
en
ko
Oefening 14. Bereken algebraı̈sch met behulp van de rekenregels voor logaritmen. Tussenstappen opschrijven!
√
(a) e5 ln 3 (c) e3 ln 7 · ln 49 e
LV
w.
√ 7 1
(b) e−2 ln 5 · ln e2 (d) 72 · log 3 · 3 log 3 33
5
√ √ √ √
q q q q
1
(a) log 5 = log 6 + 2 5 + 6 − 2 5 − log 6+2 5− 6−2 5
2
√ √ √ √ √
q q q q
(b) log 5 = log 9 + 3 5 + 9 − 3 5 − log 9+3 5− 9−3 5
b c
Oefening 16. Vereenvoudig a log ab
r
5(x − 3)3
Oefening 17. Schrijf log als een som van logaritmen.
x+2
1
Oefening 18. Schrijf (log 125 + 8 log 6 − 3 log 121) als één logaritme.
2
√
3 √
Oefening 19. Bepaal x als je weet dat 2 log 2 = x.
85
Oefening 20 (Koolstof 14-datering). Elk levend organisme (mens, plant, dier,
. . . ) bevat een zekere hoeveelheid van de radioactieve stof koolstof-14, een isotoop
van koolstof die in onze atmosfeer uit stikstofkernen gevormd wordt door kernreacties
ten gevolge van de kosmische straling waaraan de aarde voortdurend blootstaat. Na
14
het afsterven van het organisme neemt de hoeveelheid C exponentieel af, wegens
radioactief verval. Dit fenomeen wordt in de archeologie gebruikt 7 om de ouderdom
van een vondst te bepalen. De methode is bruikbaar voor materialen tot circa 60.000
14
jaar oud. De halfwaardetijd van C is 5736 jaar.
(a) In opgegraven beenderen meet men nog 70% van de oorspronkelijke hoeveelheid
14
C. Wat is de ouderdom van de beenderen? Los grafisch op (afronden tot op 1
jaar nauwkeurig).
14
(b) Men heeft met de C de leeftijd van de lijkwade van Turijn (de zogenaamde
el
10
lijkwade van Christus) trachten te achterhalen. In 1988 trof men in het plant-
14 Willard Frank Libby
aardig weefsel van het doek 92, 2% van de oorspronkelijke hoeveelheid C aan. (1908 - 1980)
h
Hoe oud zou de lijkwade zijn volgens dit resultaat?
20
Oefening 21. Onderzoek heeft uitgewezen dat het risico op het hebben van een auto-ongeval exponentieel stijgt met
g
de hoeveelheid alcohol in het bloed.
e
(a) Schrijf een functie op die het verband aangeeft tussen R (risico, uitgedrukt in een percentage) en b (hoeveelheid
9-
N a
alcohol in het bloed, uitgedrukt in promille).
(b) Indien bij b = 0 (helemaal geen alcoholische dranken genuttigd) het risico R = 1 en bij b = 1, 4 het risico R = 20
e
00
is, bereken dan het risico bij 0, 5 promille en bij 0, 8 promille.
l.b
e
Oefening 22. Het aantal salmonellabacteriën op een stuk vis dat niet koel bewaard
wordt neemt exponentiëel toe. Na 3 uur vindt men 2500 bacteriën, na 8 uur zo’n
2
D
7000.
he
r
(a) Bepaal de groeifactor en de procentuele toename per uur.
ww sc en
a
(b) Hoeveel bacteriën bevinden zich op de vis na 20 uur?
eg
lja
?
Oefening 23. Voor n ∈ N0 houdt log n verband met het aantal cijfers in de decimale
A, Ko
9 ... ...
c
en
10 ... ...
99 ... ...
ko
w.
(a) Geef het verband tussen log n en het aantal cijfers van n ∈ N0 .
(b) Bepaal het aantal cijfers van het getal 1324 en 5273 .
(c) Het grootste priemgetal tot op heden 8 bekend werd ontdekt op 4 september 2006 en is gelijk aan
232582657 − 1
86
Oefening 24. De intensiteit van een aardbeving wordt weergegeven op de schaal van
Richter 9 . Het verband tussen deze intensiteit M en de vrijgekomen energie E (in
joules) wordt gegeven door log E = 4, 4 + 1, 5 M .
(a) Bepaal de energie E die vrijgekomen is na de aardbeving in San Francisco op
18 april 1906 die een intensiteit had van 7, 8 op de schaal van Richter.
(b) Als de vrijgekomen energie van een eerste aardbeving 10 keer groter is dan die
bij een tweede aardbeving, wat is dan het verband tussen de intensiteit van deze
twee aardbevingen? Stockton Street
San Francisco 1906
(c) Onderstel dat de intensiteit van twee aardbevingen met 1 verschilt op de schaal
van Richter, wat is dan de verhouding van de vrijgekomen energie van de krach-
tigere aardbeving ten opzichte van de minder krachtige aardbeving?
Aanwijzing bij (b) en (c). Noteer M1 resp. M2 voor de intensiteit en E1 resp. E2 voor de vrijgekomen energie bij de
el
10
eerste resp. tweede aardbeving.
?Oefening 25. Gegeven is de functie f (x) = a · bcx met a, b, c ∈ R en a > 0, b > 0, b 6= 1 en c 6= 0. Toon aan dat ln f
h
20
een eerstegraadsfunctie is in x.
g
?Oefening 26. Gegeven is de functie
e
a
log x
f (x) = waarbij a, b ∈ R+
0 \ {1}
9-
a
b log x
N
(a) Bepaal algebraı̈sch het domein van f .
e
00
(b) Toon aan dat f (x) onafhankelijk is van x ∈ dom f .
l.b
(c) Maak een schets van de grafiek van f .
e
Oefening 27. Toon aan dat de uitdrukking
2
D
he
a log 27 + a log (275 ) − 3 · a log 0, 125
r
a log 3 + a log 6
ww sc en
a
+
onafhankelijk is van a ∈ R0 \ {1}.
eg
lja
na
(A) 5 (B) 7 (C) 9 (D) 11 (E) 13
oo
?Oefening 29 (Vlaamse Wiskunde Olympiade 1990 tweede ronde). Als x, y > 0, log x + log y = 10
en
y x 3
de
√ √
(A) 12 2 (B) 13 3 (C) 24 (D) 30 (E) 36
c
en
?Oefening 30 (Betekenis van de natuurlijke logaritme ln x.). De oppervlakte onder de grafiek van de functie
1
f (x) = gedraagt 10 zich als een logaritme, zo blijkt uit de volgende stappen.
x
ko
w.
1
(b) Voer op de functie f (x) = de volgende transformaties uit:
x
• rek uit volgens x-as met factor 31
O
87
Hoofdstuk 6
Exponentiële en logaritmische
vergelijkingen en ongelijkheden
el
10
h
20
g
6.1 Modelvoorbeelden
e
• Modelvoorbeeld 1 (Exponentiële vergelijking). Bepaal algebraı̈sch alle x-waarden die voldoen aan
9-
N a 3x+1 − 2 = 9x
e
00
Controleer met behulp van je grafisch rekenmachine.
l.b
Oplossing.
e
2
D
he
r
ww sc en
a
eg
lja
A, Ko
na
oo
de
h
c
en
• Modelvoorbeeld 2 (Exponentiële vergelijking). Bepaal algebraı̈sch alle x-waarden die voldoen aan
ko
3x+1
x−1 1
3 =
LV
4
w.
88
• Modelvoorbeeld 3 (Logaritmische vergelijking). Bepaal algebraı̈sch alle x-waarden die voldoen aan
1
3
log (x + 2) + 1 + 3 log (x2 + 4x) = 0
el
10
h
20
e g
9-
N a
e
Controle met behulp van het grafisch rekenmachine.
00
l.b
e
2
D
he
r
ww sc en
a
eg
lja
A, Ko
na
oo
de
h
c
en
ko
Oefeningen
LV
w.
1
(b) = 1252−x (h) 3x + 3x−1 + 3x−2 + 3x−3 + 3x−4 = 121
52x
2x + 3
(c) = 11 (i) 4 log x · x log 7 = 3 · 2 log x + 8 log x3
2x+1 − 15
4
−2x2 +1 4
−2x2 +1
(d) 5x = 3x (j) x+1
log 8 = log(500x + 500)
1 1
(e) 8x+1 + 8 · 4x = 5 · 2x−1 (k) 2 log (x + 2) + 2 log = 2 log (7 − x)
8
1 1 0,5
25 · (125)−x = (0, 04)x− 2 0,5 0,5
0,5
(f) (l) log log x = log 2 − · log x + 1
3
+0,5 log 2
89
Oefening 2. Los op met behulp van je grafisch rekenmachine.
x x
(a) 32 = 3(2 ) (c) xx = 0, 8
x−2
1 1
(b) 2 log (x + 3) + 2 ≥ 3 log (−x + 5) (d) 2x − 5 < 3 · −1
2
Oefening 3. Los algebraı̈sch de volgende exponentiële en logaritmische ongelijkheden op.
2x−1
1 1
(a) − < −1 (e) 3 log (x − 2) ≥ −2
3
x−1 1
(b) 4 x+4 ≤ (f) 3 log (x2 − 3) > 0
256
1−x
3x−x2 1
(c) 2 > (g) xlog 2 > 8
8
el
10
2 + 3x+1 1 1
(d) 9−x < x
(h) 3 log (4x) < 3 log (x − 1) − 2
h
3
20
Oefening 4. Luchtschepen kunnen gebruikt worden om reclame te maken. Het gas
g
waarmee een luchtschip gevuld is moet regelmatig aangevuld worden. Stel het verband
e
tussen de hoeveelheid gas in een luchtschip en de tijd in dagen wordt gegeven door
9-
N a f (t) = 3000 · (0, 98)0,1 x
e
00
l.b
(b) Om te kunnen vliegen moet er minimaal 2400 m3 gas aanwezig zijn. Bepaal
e
algebraı̈sch na hoeveel dagen het gas aangevuld moet worden.
2
D
Oefening 5. Een kopje koffie heeft onmiddellijk na het inschenken een temperatuur van 80◦ C. De temperatuur T
he
(in graden Celsius) in functie van de tijd t (in minuten) van de koffie kan berekend worden met de functie
r
T (t) = 20 + 60 · (0, 881)t
ww sc en
a
eg
(a) Ga algebraı̈sch na dat de begintemperatuur inderdaad 80◦ C is.
lja
na
(c) Eva vindt koffie lekker als de temperatuur tussen 45◦ C en 55◦ C is. Bepaal algebraı̈sch hoeveel seconden Eva de
oo
?
h
Oefening 6. Een fout bij het aanmaken van brandstof voor de nucleaire opwerkingsfabriek in Tokai-Mura heeft op 30
c
september 1999 het ergste nucleaire ongeval ooit veroorzaakt op Japanse bodem. Bij deze kernramp is een hoeveelheid
en
van het radioactief isotoop jodium 131 vrijgekomen. In een straal van 2 kilometer rondom de centrale werd tien keer
de normale radioactieve waarde gemeten. De autoriteiten evacueerden 130 mensen uit de buurt. Hoeveel dagen moet
men die mensen uit de buurt verwijderd houden, als je weet dat jodium 131 per 4 dagen 30% van zijn waarde verliest?
ko
w.
y 2 − 300 = 4x2
?Oefening 9 (Toelatingsexamen Burgerluchtvaartschool).
Los de volgende logaritmische vergelijking op
5
2 5 5
log x + 5 log 30− log 3 = 5 log x6 + 26
90
Mathematics compares the most diverse phenomena
and discovers the secret analogies that unite them.
Hoofdstuk 7
Goniometrische en cyclometrische
functies
el
10
h
20
g
7.1 Periodieke functies
e
In de natuur komen veel verschijnselen voor die zich op geregelde tijdstippen herhalen volgens een vast patroon. We
9-
N a
noemen ze periodieke verschijnselen. Ze kunnen vaak beschreven worden door een functie.
• Voorbeeld 1. De hartslag van een mens in rust is een periodiek verschijnsel,
e
00
ruwweg tussen 60 en 100 slagen per minuut (30-40 voor sporters in topconditie,
l.b
en 80 of meer voor mensen die weinig of niet aan sport doen, 70 is een gemiddelde
e
waarde). Theoretisch gezien blijft het basispatroon zich voortdurend herhalen.
2
D
he
schijnsel. Elke 12 uur bereikt de waterstand een piek en een dal. De volgende
r
grafiek geeft de waterstand op dinsdag 22 januari 2008.
ww sc en
a
eg
lja
A, Ko
na
oo
de
h
c
en
• Voorbeeld 3. De propeller van een vliegtuig maakt 1 omwenteling per seconde, in tegenwijzerzin. Teken de
hoogte van het vast punt P op de propeller in functie van de tijd t. In de afbeelding van de propeller is t = 0, 125.
LV
w.
P
O
91
• Defintie. Een periodieke functie is een functie y = f (x) waarbij er een strikt positief reëel getal p bestaat
waarvoor 1
∀x ∈ dom f : f (x − p) = f (x) = f (x + p)
Indien er een kleinste strikt positief reëel getal p bestaat met die eigenschap dan noemen we p de periode van f .
• Voorbeeld. Welke grafiek is de grafiek van een periodieke functie? Bepaal indien mogelijk ook de periode.
(a) (d)
y y
2 2
el
10
1 1
h
20
g
x x
−1 1 2 3 4 5 6 −1 1 2 3
e
−1 −1
9-
−2
N a −2
e
00
l.b
e
2
D
he
r
(b) (e)
ww sc en
a
eg
y y
lja
A, Ko
na
1 1
oo
π x x
de
2 −1 1 2 3
h
−1 −1
c
en
ko
LV
w.
(c) (f)
y y
O
1 1
x x
−1 1 2 3 4 5 6 −1 1 2 3
−1 −1
1 Merk op: de schrijfwijze “f (x − p) = f (x)” impliceert dat f (x − p) bestaat en gelijk is aan f (x). In het bijzonder is dus x − p ∈ dom f .
92
7.2 Goniometrische functies
Elementaire goniometrische functies
• De sinusfunctie.
∗ Functievoorschrift f :R→R
def def
x 7→ f (x) = sin x met sin x = sin(x rad)
el
10
∗ Grafiek
h
y
20
g
1
e
9-
N a
− π2 π
2
π 3π
2
2π 5π
2
x
e
00
−1
l.b
e
2
D
he
1. Domein.
r
ww sc en
a
eg
lja
2. Beeld.
A, Ko
na
oo
en
4. De functie f is even/oneven/noch even, noch oneven functie (schrappen wat niet past).
ko
Inderdaad,
LV
w.
5. Nulwaarden.
O
6. Tekentabel.
want
93
• De cosinusfunctie.
∗ Functievoorschrift f :R→R
def def
x 7→ f (x) = cos x met cos x = cos(x rad)
∗ Grafiek
y
el
10
1
h
20
g
− π2 π
2
π 3π 2π 5π x
2 2
e
−1
9-
N a
e
00
∗ Eigenschappen van de functie f (x) = cos x
l.b
1. Domein.
e
2
D
he
2. Beeld.
r
ww sc en
a
eg
lja
na
oo
de
h
4. De functie f is even/oneven/noch even, noch oneven functie (schrappen wat niet past).
c
Inderdaad,
en
ko
5. Nulwaarden.
LV
w.
O
6. Tekentabel.
want
94
• De tangensfunctie.
∗ Functievoorschrift f :R→R
def def
x 7→ f (x) = tan x met tan x = tan(x rad)
∗ Tabel van enkele functiewaarden
x − π2 − π3 − π4 − π6 0 π
6
π
4
π
3
π
2
f (x) ... ... ... ... ... ... ... ... ...
∗ Grafiek y
el
10
2
h
20
1
e g
− π2 π π 3π 2π 5π x
9-
a
N 2 2 2
−1
e
00
l.b
−2
e
2
D
−3
he
r
ww sc en
a
∗ Eigenschappen van de functie f (x) = tan x
eg
1. Domein.
lja
A, Ko
na
2. Beeld.
oo
de
h
en
ko
4. De functie f is even/oneven/noch even, noch oneven functie (schrappen wat niet past).
Inderdaad,
LV
w.
5. Nulwaarden.
O
6. Tekentabel.
8. Verticale asymptoten.
95
• Goniometrische functies plotten met behulp van grafisch rekenmachine.
π
∗ De sinusfunctie invoeren. Stel de schaal op de x-as in op , via 2ND WINDOW
el
10
2
h
20
e g
9-
N a
e
00
∗ Analoog plot je cosinusfunctie en de tangensfunctie.
l.b
e
2
D
he
r
ww sc en
a
eg
lja
A, Ko
na
1
oo
en
ko
LV
w.
∗ Je kan ook functies tegelijk plotten. Je kan de grafieken onderscheiden door je cursor op \Y2 te plaatsen
en te wijzigen met ENTER
O
96
De algemene sinusfunctie
• Op ontdekking. Voer de transformaties uit op de sinusfunctie, en maak telkens een schets van de bekomen
grafiek.
y = sin x
1
y = sin x
π
2
π 3π 2π x
2
−1
el
10
rek uit volgens y-as met factor 2:
h
vervang . . . door . . .
20
y
e g
1
9-
y = ...
N a π π 3π 2π x
e
2 2
00
l.b
−1
e
2
rek uit volgens x-as met factor 13 :
D
he
vervang . . . door . . .
r
y
ww sc en
a
eg 1
lja
A, Ko
y = ...
na
π π 3π 2π x
oo
2 2
−1
de
h
en
vervang . . . door . . .
y
ko
y = ...
LV
w.
π
2
π 3π 2π x
2
−1
O
vervang . . . door . . .
y
y = ...
π
2
π 3π 2π x
2
−1
97
• Algemeen. We kunnen de volgende transformaties uitvoeren op de sinusfunctie
y = sin x
vervang . . . door . . .
y = ...
el
10
vervang . . . door . . .
h
y = ...
20
g
verschuif volgens x-as met c naar rechts:
e
9-
a
vervang . . . door . . .
N
e
00
y = ...
l.b
e
verschuif volgens y-as met d naar boven:
2
D
he
vervang . . . door . . .
r
ww sc en
a
y = ...
eg
lja
A, Ko
na
• Definitie. Een algemene sinusfunctie is een functie y = f (x) waarbij
oo
De grafiek van een algemene sinusfunctie is van de gedaante (duid de betekenis van a, b, c, d aan)
c
en
y
y = f (x)
ko
...
...
LV
w.
O
O x
...
...
2π
Uit het bovenstaande leiden we af dat de periode van f (x) gelijk is aan p = Verder noemen we
b
∗ a de amplitude,
∗ c het faseverschil,
∗ de rechte y = d de evenwichtsas (of evenwichtslijn).
98
• Modelvoorbeeld. De volgende grafiek stelt de grafiek voor van een algemene sinusfunctie y = f (x). Bepaal
een mogelijk functievoorschrift (enkel roosterpunten gebruiken). Controleer je antwoord met je grafisch reken-
machine.
6
y = f (x)
5
el
10
3
h
2
20
g
1
e
9-
−1
N a 1 2 3 4 5 6 7
x
e
00
−1
l.b
e
−2
2
D
he
r
ww sc en
a
Oplossing.
eg
lja
A, Ko
na
oo
de
h
c
en
ko
LV
w.
99
7.3 Bewerkingen met periodieke functies
• Voorbeeld 1. Gegeven zijn de functies
1 1
f (x) = 2 sin x+1 en g(x) = 3 sin x+2
2 3
Is f + g een periodieke functie? Indien ja, bepaal de periode van f + g. Controleer met je grafisch rekenmachine.
Oplossing.
el
10
h
20
e g
9-
N a
e
00
l.b
e
2
D
he
r
ww sc en
a
eg
• Voorbeeld 2. Gegeven zijn de functies
lja
√
f (x) = cos 2x en g(x) = cos x
A, Ko
na
Is f + g een periodieke functie? Indien ja, bepaal de periode van f + g. Controleer met je grafisch rekenmachine.
oo
Oplossing.
de
h
c
en
ko
LV
w.
O
100
• Stelling. Zij 2 f een periodieke functie met periode p en g een periodieke functie met periode q. Dan is
p
f + g is een periodieke functie ⇔ ∈Q
q
• Modelvoorbeeld. Ga algebraı̈sch na of de volgende functies periodiek zijn. Indien periodiek, bepaal de periode.
el
10
2x
(a) f (x) = tan + 2 sin(3x + 1)
3
h
(b) f (x) = sin x + cos(2πx)
20
g
Oplossing.
e
9-
N a
e
00
l.b
e
2
D
he
r
ww sc en
a
eg
lja
A, Ko
na
oo
de
h
c
en
ko
LV
w.
O
2 . . . en f is begrensd en er bestaat een interval waarover f continu is. Ook deze voorwaarden kunnen nog afgezwakt worden. Voor meer
informatie verwijzen we naar het artikel “On the Sum of Two Periodic Functions”, John M. H. Olmsted, Carl G. Townsend, The Two-Year
College Mathematics Journal, Vol. 3, No. 1 (Spring, 1972), pp. 33-38.
101
7.4 Cyclometrische functies
De boogsinusfunctie
• Op ontdekking. Beschouw de sinusfunctie f (x) = sin x.
y = sin x
1
− π2 π
2
π 3π 2π 5π x
2 2
el
10
−1
h
20
De sinusfunctie is wel/niet inverteerbaar (schrappen wat niet past) want . . .
e g
Daarom beperken we de sinusfunctie. Bij afspraak kiezen we op de x-as het interval − π2 , π2 .
9-
sinusfunctie.
N a
We noemen dit de beperkte sinusfunctie en noteren f (x) = Sin x. We zoeken de inverse functie van de beperkte
e
00
∗ Functievoorschrift f (x) = Sin x ∗ Functievoorschrift: g(y) = ?
l.b
e
2
D
he
− π2 − π4 π π
r
x 0 4 2 y
ww sc en
a
f (x) = y /// /// x = g(y)
eg
lja
A, Ko
∗ Grafiek ∗ Grafiek
na
x
oo
y
π
de
2
y = Sin x
1
h
c
en
− π2 π x y
2 −1 1
−1
ko
− π2
LV
w.
f (x) = y ⇔ x = g(y)
O
De functie g(y) is een nieuwe functie. We noemen die de boogsinusfunctie (of de arcsinusfunctie) en we
schrijven 3
g(y) = Arcsin y
Zo wordt bovenstaande formule
h π πi
sin x = y ⇔ x = Arcsin y x∈ − , , y ∈ [−1, 1]
2 2
∗ Elimineren van x respectievelijk y levert
h π πi
sin(Arcsin y) = y voor alle y ∈ [−1, 1] en Arcsin(sin x) = x voor alle x ∈ − ,
2 2
3 In de literatuur noteert men naast Arcsin x ook Bgsin x. Lees: “de arcsinus van y” of “de boogsinus van y”.
102
• Voorbeelden. Bepaal zonder grafisch rekenmachine (exacte waarde noteren).
1
(a) Arcsin = ...
2
(b) Arcsin(−1) = . . .
√ !
3
(c) Arcsin = ...
2
el
10
• Boogsinusfunctie plotten met behulp van grafisch rekenmachine.
h
20
e g
9-
N a
e
00
l.b
e
Opmerking. Ongelukkig genoeg wordt de notatie voor Arcsin x in het grafisch rekenmachine gegeven door
2
D
he
1
Arcsin x 6= (sin x)−1 =
r
sin x
ww sc en
a
eg
• Voorbeelden (vervolg). Bepaal met behulp van je grafisch rekenmachine.
lja
A, Ko
na
(d) Arcsin(−0, 275) = . . .
oo
(e) Arcsin(1, 3) = . . .
de
h
c
en
h π πi
de boogsinus van een getal y is de hoekwaarde x ∈ − , waarvan de sinus van die hoek gelijk is aan y
| {z 2 2}
lengte van de boog!
LV
w.
C(O, 1)
O
1 x = Arcsin y
x
O x
103
De boogcosinusfunctie
• Op ontdekking. Beschouw de cosinusfunctie f (x) = cos x.
y = cos x
1
− π2 π
2
π 3π 2π 5π x
2 2
−1
el
10
De cosinusfunctie is wel/niet inverteerbaar (schrappen wat niet past) want . . .
h
20
g
Daarom beperken we de cosinusfunctie. Bij afspraak kiezen we op de x-as het interval [0, π].
e
We noemen dit de beperkte cosinusfunctie en noteren f (x) = Cos x. We zoeken de inverse functie van de be-
perkte cosinusfunctie.
9-
N a
∗ Functievoorschrift f (x) = Cos x ∗ Functievoorschrift: g(y) = ?
e
00
l.b
e
∗ Tabel van enkele functiewaarden ∗ Tabel van enkele functiewaarden
2
D
π π 3π
x 0 π y
he
4 2 4
f (x) = y /// /// x = g(y)
r
ww sc en
a
eg
∗ Grafiek ∗ Grafiek
lja
A, Ko
x
na
y
oo
π
y = Cos x
1
de
h
π
2
π π x
c
2
en
−1
y
ko
−1 1
w.
f (x) = y ⇔ x = g(y)
De functie g(y) is een nieuwe functie. We noemen die de boogcosinusfunctie (of de arccosinusfunctie) en
O
we schrijven 4
g(y) = Arccos y
Zo wordt bovenstaande formule
4 In de literatuur noteert men naast Arccos x ook Bgcos x. Lees: “de arccosinus van y” of “de boogcosinus van y”.
104
• Voorbeelden. Bepaal zonder grafisch rekenmachine (exacte waarde noteren).
1
(a) Arccos = ...
2
(b) Arccos(−1) = . . .
√ !
3
(c) Arccos = ...
2
el
10
• Boogcosinusfunctie plotten met behulp van grafisch rekenmachine.
h
20
e g
9-
N a
e
00
l.b
e
Opmerking. Ook nu is
2
D
1
Arccos x 6= (cos x)−1 =
he
cos x
r
ww sc en
a
• Voorbeelden (vervolg). Bepaal met behulp van je grafisch rekenmachine.
eg
lja
A, Ko
(e) Arccos(1, 3) = . . .
de
h
en
de boogcosinus van een getal y is de hoekwaarde x ∈ [0, π] waarvan de cosinus van die hoek gelijk is aan y
ko
| {z }
lengte van de boog!
LV
y
w.
x = Arccos y
C(O, 1)
O
y O x
105
De boogtangensfunctie
• Op ontdekking. Beschouw de tangensfunctie f (x) = tan x.
y
y = tan x
3
− π2 π π 3π 2π 5π x
el
10
2 2 2
−1
h
20
g
−2
e
−3
9-
N a
e
De tangensfunctie is wel/niet inverteerbaar (schrappen wat niet past) want . . .
00
Daarom beperken we de tangensfunctie. Bij afspraak kiezen we op de x-as het interval − π2 , π2 .
l.b
e
We noemen dit de beperkte tangensfunctie en noteren f (x) = Tan x. We zoeken de inverse functie van de be-
2
perkte tangensfunctie.
D
he
∗ Functievoorschrift f (x) = Tan x ∗ Functievoorschrift: g(y) = ?
r
∗ Tabel van enkele functiewaarden ∗ Tabel van enkele functiewaarden
ww sc en
a
egx − π2 − π4 0 π π
y
lja
4 2
f (x) = y /// /// x = g(y)
A, Ko
na
y
oo
3
h
x
2
c
en
π
2
1
ko
− π2 π x y
2 −3 −2 −1 1 2 3
LV
w.
−1
− π2
−2
O
−3
∗ De functie g(y) is een nieuwe functie. We noemen die de boogtangensfunctie (of de arctangensfunctie) en
we schrijven 5 g(y) = Arctan y. Zo volgt uit bovenstaande tabel
i π πh
tan x = y ⇔ x = Arctan y x∈ − , , y ∈ [−1, 1]
2 2
∗ Elimineren van x respectievelijk y levert
i π πh
tan(Arctan y) = y voor alle y ∈ [−1, 1] en Arctan(tan x) = x voor alle x ∈ − ,
2 2
5 In de literatuur noteert men naast Arctan x ook Bgtan x. Lees: “de arctangens van y” of “de boogtangens van y”.
106
• Voorbeelden. Bepaal zonder grafisch rekenmachine (exacte waarde noteren).
√
(b) Arctan( 3) = . . .
el
10
h
20
e g
9-
Opmerking. Ook nu is N a Arctan x 6= (tan x)−1 =
1
e
tan x
00
l.b
• Voorbeelden (vervolg). Bepaal met behulp van je grafisch rekenmachine.
e
2
D
he
(c) Arctan(−12) = . . .
r
ww sc en
a
(d) Arctan(0, 12) = . . .
eg
lja
A, Ko
na
• Meetkundige betekenis van de boogtangens.
oo
i π πh
de boogtangens van een getal y is de hoekwaarde x ∈ − , waarvan de tangens gelijk is aan y
h
| {z 2 2}
c
y
ko
y
LV
w.
C(O, 1)
O
arctan y
x
O 1 x
107
7.5 Cyclometrische vergelijkingen
• Modelvoorbeeld 1. Bepaal de oplossingsverzameling van de cyclometrische vergelijking
π
Arccos(1 − 2x) =
6
Controleer met behulp van je grafisch rekenmachine.
Oplossing.
el
10
h
20
e g
9-
N a
e
00
l.b
e
2
D
he
• Modelvoorbeeld 2. Bepaal de oplossingsverzameling van de cyclometrische vergelijking
r
1
ww sc en
a
Arctan(−x) − Arctan x = Arctan −
eg 2
lja
na
Oplossing.
oo
de
h
c
en
ko
LV
w.
O
108
• Modelvoorbeeld 3. Bepaal de oplossingsverzameling van de cyclometrische vergelijking
x x
Arctan + Arctan + Arctan 16 = 0
x−1 x+1
el
10
h
20
e g
9-
N a
e
00
l.b
e
2
D
he
r
ww sc en
a
eg
lja
A, Ko
na
oo
de
h
c
en
w.
O
109
Oefeningen bij §7.1
Oefening 1. Omschrijf drie periodieke verschijnselen uit het dagelijks gegeven die niet in de cursus vermeld worden.
Oefening 2. Een fietswiel rolt voorbij. Welke baan beschrijft het fietsventiel?
el
10
(f) Geen enkele logaritmische functie is periodiek.
h
20
Oefening 4. Schets een periodieke functie met periode 3.
e g
Oefeningen bij §7.2
9-
volledig.
N a
Oefening 5. Welke transformaties moet je uitvoeren op de sinusfunctie om de volgende functies te bekomen? Wees
e
00
(a) f (x) = 3 sin (2x − 5) − 8
l.b
e
(b) f (x) = cos x
2
D
Oefening 6. Geef telkens de amplitude, periode, faseverschil, verticale verschuiving, nulpunten en evenwichtsas.
he
x
1
(a) y = 3 sin (c) y = sin 10π x + +3
r
2π 2
ww sc en
a
2 2 π
(b) f (x) = sin
eg x− − 11 (d) y = −2 sin(2 − 3x) + 1
lja
3 3 4
8π
A, Ko
Oefening 7. Bepaal een voorschrift van een algemene sinusfunctie met periode , amplitude 1, 75; evenwichtslijn
na
5
3π
oo
y = −2, 23 en faseverschil .
5
de
Oefening 8. De volgende grafieken stellen de grafiek van een algemene sinusfunctie y = f (x) voor. Bepaal telkens
h
en
y y
y = f (x)
6 6
ko
5 5
LV
w.
4 4
O
3 3
y = f (x)
2 2
1 1
− π2 π π x − π2 π π x
2 2
−1 −1
−2 −2
110
Oefening 9. De volgende grafieken stellen de grafiek van een algemene sinusfunctie y = f (x) voor. Bepaal telkens
een mogelijk functievoorschrift (enkel roosterpunten gebruiken).
(a) (b)
y y
2 2
1 1
x − π2 π π x
−2 −1 1 2 3 2
el
10
−1 −1
y = f (x) y = f (x)
h
−2 −2
20
e g
9-
a
Oefening 10. Van een fietser merkt men in het donker enkel de zijwaardse reflectoren
van de pedalen op. Voor het linkerpedaal wordt de beweging beschreven door
N
e
00
h(t) = 11 sin (πt) + 38
l.b
e
met h de hoogte (in cm) en t de tijd (in seconden).
2
D
(a) Bepaal een voorschrift van de functie die de beweging van het rechterpedaal
he
beschrijft.
r
(b) Bij elke omwenteling legt de fietser 10 m af. Hoe snel rijdt de fietser? Zet om
ww sc en
a
in kilometer per uur.
eg
lja
Oefening 11. Herleid de volgende functies tot een algemene sinusfunctie. Bepaal op deze manier de amplitude,
A, Ko
3
(a) y = sin x + cos x (d) y = sin(2x) + cos(2x)
3
de
en
Oefening 12. Een draaimolen op de kermis maakt horizontale en verticale bewegingen. De hoogte (in meter) van de
vloer van de attractie in functie van de tijd t (in seconden) is
π
ko
h(t) = 1, 8 sin (t − 3) + 2, 3
3
w.
(b) Plot de grafiek van h(t) met behulp van je grafisch rekenmachine. Noteer de vensterinstellingen waarvoor de
grafiek duidelijk op je grafisch rekenmachine verschijnt, en neem een schets over op je blad.
O
(c) Een toeschouwer laat zijn tas (met hoogte 20 cm) vallen. Dreigt de tas verpletterd te worden? Los algebraı̈sch
op.
(d) Hoe lang bevindt de vloer zich hoger dan 3 m per draaibeweging? Los op met behulp van je grafisch rekenmachine.
Oefening 13. Het tijverschil (verschil tussen hoogste en laagste waterstand) aan de Belgische kust bedraagt 3, 90
meter. De getijdenbeweging te Oostende wordt benaderd door h(t) = 1, 95 sin(0, 52 t) met h de hoogte (in meter) ten
opzichte van de gemiddelde waterstand en t de tijd (in uur).
(a) Wat is de minimale en maximale waterhoogte ten opzichte van de gemiddelde waterstand?
(b) Bepaal algebraı̈sch hoeveel uur er verstrijkt er tussen twee ebstanden?
111
Oefening 14. De tijd die verloopt tussen zonsopgang en zonsondergang noemt men daglengte. Voor de daglengte in
2007 hebben we 6
datum dag van het jaar daglengte
10 juli 191 16u29
10 augustus 222 15u01
10 september 253 13u02
10 oktober 283 11u02
10 november 314 9u05
10 december 344 7u50
(a) Bepaal met behulp van je grafisch rekenmachine de best passende algemene sinusfunctie (daglengte in functie
van de tijd) waarvan de grafiek door deze punten gaat.
(b) Bepaal, uitgaande van de algemene sinusfunctie in (a), de periode.
el
10
(c) Valt resultaat (b) binnen de verwachtingen? Waarom (niet)?
h
Aanwijzing bij (a).
20
g
∗ Invoeren van de gegevens in een lijst: STAT EDIT 1:Edit
e
9-
N a
e
00
l.b
e
2
D
he
r
∗ Plotten van de gegevens: 2ND STAT PLOT 1:Plot1 wijzigen, daarna GRAPH
ww sc en
a
eg
lja
A, Ko
na
oo
de
h
c
en
w.
O
112
Oefening 15. Een volwassene ademt gemiddeld 12 keer per minuut. De luchtstroomsnelheid L (in liter per seconde)
is positief bij het inademen, negatief bij het uitademen. De luchtstroomsnelheid in functie van de tijd t (in seconden)
wordt gegeven door de volgende grafiek.
y
1
y = L(t)
−2 −1 1 2 3 4 5 6 t
−1
el
10
h
Bij een grote inspanning wordt de periode van de ademhaling gedeeld door drie en wordt de luchtstroom vier keer zo
20
groot. Geef een functievoorschrift van beide functies. Controleer met je grafisch rekenmachine. Enkel roosterpunten
g
gebruiken!
e
9-
Oefeningen bij §7.3 N a
Oefening 16. Ga na of de volgende functies periodiek zijn. Zoja, bepaal indien mogelijk de periode.
e
00
5πx
l.b
(a) y = sin + cos (2πx) (d) y = sin x · cos x
e
2
2
D
1 1
(b) y = sin x + cos(2x) + tan(3x) (e) y = − tan πx −
he
2 5
√
7
r
(c) y = 3 sin(12x − 5) − 2 tan(18x − 7) (f) y = −8 cot 5x +
ww sc en
6
a
eg
?Oefening 17. In §7.1 hebben we reeds opgemerkt dat er periodieke functies bestaan zonder periode, bijvoorbeeld een
lja
constante functie. Er bestaan 7 echter ook niet-constante periodieke functies zonder periode.
A, Ko
na
Beschouw bijvoorbeeld de Dirichlet functie 8
oo
f :R→R
de
1 als x ∈ Q
x 7→ f (x) =
0 als x ∈
6 Q
h
c
∀x ∈ R : f (x − q) = f (x) = f (x + q)
Hieruit volgt dat f een periodieke functie zonder periode is (waarom?).
ko
w.
Arctan(− 3) − Arccos 0
113
Oefening 20. Bepaal het domein van de volgende functies.
el
10
Aanwijzing. Maak gebruik van onderstaande figuur.
E
h
20
e g
9-
N a
e
00
l.b
e
2
D
he
r
ww sc en
a
eg B C D
lja
A, Ko
1+x2
√
cos 1 − x2 x √ 1
h
1+x2
√
√ x 1−x2
c
tan 1−x2 x x
en
w.
12 13 89 89
8 8 1
(c) tan Arcsin − Arctan (f) tan Arcsin √ − Arctan(−3)
17 15 5
O
114
Oefening 26 (Toelatingsexamen burgerlijk ingenieur Universiteit Gent 1985).
Los de volgende vergelijking op in R x π
Arcsin − Arcsin (2x) =
2 6
Oefening 27 (Toelatingsexamen burgerlijk ingenieur Katholieke Universiteit Leuven).
Bereken x uit de vergelijking
1 1
4 Arctan − Arctan = Arctan x
5 239
?Oefening 28. De beperkte cotangensfunctie f (x) = Cot x is de functie die men bekomt door de cotangensfunctie te
beperken tot het interval [0, π]. De boogcotangensfunctie (of arccotangensfunctie) is dan de inverse functie van de
beperkte cotangensfunctie. Je gaat eenvoudig na dat
el
10
(a) Bewijs dat !
y
h
∀y ∈ R : Arccot y = Arccos p
20
1 + y2
g
Op deze manier kun je toch de boogcotangensfunctie plotten met behulp van je grafisch rekenmachine
e
9-
N a
e
00
l.b
e
2
D
he
r
1
Opmerking. Alhoewel cot y = is
ww sc en
a
tan y
eg 1
lja
Arccot x 6=
Arctan y
A, Ko
na
(b) Bewijs dat
oo
π
∀y ∈ R : Arctan y + Arccot y =
2
de
0
1 1 1
c
x 1+x 1 + x + x2
?
Oefening 30. In een Amerikaanse staat snijden de wegen Highway 20 en Highway 32 elkaar loodrecht. In het land-
ko
schap ligt een boerderij, op 256 voet van Highway 20 en 108 voet van Highway 32. Men wil nu een nieuwe (rechte)
weg aanleggen die Highway 20 en Highway 32 met elkaar verbindt, en die de boerderij bereikt. Voor welke hoek α is
de lengte van de nieuwe weg het kortst? Maak gebruik van je grafisch rekenmachine.
LV
w.
O
Highway 20
boerderij
108 voet
α
Highway 32
256 voet
115
Herhalingsoefeningen
el
Oefening 1 (Symmetrie-as van de grafiek van een functie). Zij f een functie. Een rechte x = a is een
10
symmetrie-as van de grafiek van f indien
h
∀x ∈ R : f (a − x) = f (a + x)
20
g
Toon aan dat de rechte x = −1 een symmetrie-as is van de grafiek van de functie
e
x(x + 2)
9-
N a f (x) =
(x + 1)4
e
en maak een schets van de grafiek van f op je blad waarop je de betekenis van de symmetrie-as aanduidt.
00
l.b
Oefening 2 (Symmetrie-middelpunt van de grafiek van een functie). Zij f een functie. Een punt S(a, b) is
e
een symmetrie-middelpunt van de grafiek van f indien
2
D
f (a − x) + f (a + x)
he
∀x ∈ R : =b
2
r
ww sc en
a
Toon aan dat het punt S(5, 0) een symmetrie-middelpunt is van de grafiek van de functie
eg
lja
na
en maak een schets van de grafiek van f op je blad waarop je de betekenis van het symmetrie-middelpunt aanduidt.
oo
Oefening 1. Welke van de volgende veeltermfuncties zijn even, oneven of geen van beide? Ga algebraı̈sch na.
c
en
Oefening 2. Schrijf de functie f (x) = 5x5 − 3x4 + x2 − 8x + 6 als de som van een even functie met een oneven functie.
ko
(1) f (x) = 2x3 + 6x2 + 4x (6) f (x) = 12x5 − 26x4 + 2x3 + 4x2
LV
w.
(5) f (x) = 9x4 + 9x3 − 19x2 − x + 2 (10) f (x) = (3x − 1)(4 − x)2
Bepaal de waarde(n) voor a, b ∈ R zodat −5 een nulwaarde van f is en f (x) deelbaar is door x − 3.
116
Oefening 6. Gegeven is de veeltermfunctie
Bepaal de waarde(n) voor a ∈ R zodat de rest bij deling van f (x) door x + 1 gelijk is aan 2.
?
Oefening 7. Gegeven is de functie
el
10
Oefening 8. Gegeven is de grafiek van een veeltermfunctie. Welk functievoorschrift hoort bij deze grafiek? Los op
zonder gebruik te maken van je grafisch rekenmachine.
h
20
(A) f1 (x) = x(x + 2)(x − 1)(x − 3) (B) f3 (x) = −(x + 2)2 (x − 1)(x − 3)2
g
(C) f2 (x) = (x − 2)3 (x + 1)(x + 3) (D) f4 (x) = (x + 2)2 (x − 1)(x − 3)3
e
9-
y
N a
e
00
l.b
e
2
D
he
r
ww sc en
a
eg
lja
A, Ko
na
oo
x
−2 −1 1 2 3
de
h
c
en
(A) 0 (C) 2
(B) 1 (D) 4
(A) − 16 (B) 0
(C) −4 (D) 16
117
Herhalingsoefeningen bij Hoofdstuk 2
Oefening 1. Bepaal algebraı̈sch de oplossingen van de volgende rationale ongelijkheden.
x2 − 2x − 3 2x − 2 2x
(a) <0 (d) < +x
x+1 x−3 x−3
x2 + 9 1 x 20
(b) ≤ (e) ≥
x + 12x2 + 11x
3 x x−1 (x − 1)2
13 x3 − 6x2 − x + 6
(c) >0 (f) >0
(5x + 1)2 x2 − 4x + 4
?
Oefening 2. Bepaal algebraı̈sch de oplossingen van de volgende rationale vergelijking (waarbij a ∈ R)
2a x−a 2
el
− 2 − =0
10
(x − 2a)2 x − 5ax + 6a2 3a − x
h
Oefening 3. Gegeven is de functie
2x2 + 12x + 10
20
f (x) =
g
−3x2 + 9x + 12
e
(a) Bepaal algebraı̈sch het domein, alle nulpunten en polen van de functie f .
9-
N a
(b) Bepaal algebraı̈sch de x-waarden waarvoor de grafiek van f boven de x-as ligt.
(c) Beschrijf de eventuele asymptoten en perforaties aan de grafiek van f , gebruik de correcte notaties.
e
00
Oefening 4. Gegeven is de functie
l.b
x3 − 8
e
f (x) =
4x2+ 4x − 3
2
D
(a) Bepaal algebraı̈sch het domein, alle nulpunten en polen van de functie f .
he
r
(b) Bepaal algebraı̈sch de x-waarden waarvoor de grafiek van f onder de x-as ligt.
ww sc en
a
eg
(c) Beschrijf de eventuele asymptoten en perforaties aan de grafiek van f , gebruik de correcte notaties.
lja
x2 − 1
na
f (x) =
(x3 − 1)(x + 1)3
oo
(a) Bepaal algebraı̈sch het domein, alle nulpunten en polen van de functie f .
de
(b) Bepaal algebraı̈sch de x-waarden waarvoor de grafiek van f onder de x-as ligt.
h
c
(c) Beschrijf de eventuele asymptoten en perforaties aan de grafiek van f , gebruik de correcte notaties.
en
Oefening 6. Bepaal telkens het domein, de nulpunten, de tekentabel en het eventueel even oneven zijn van de gegeven
functie.
ko
x3 + x2 − 6x x2 − 18x + 77
(a) f (x) = (d) f (x) =
x x3 − 5x2 + 3x − 15
x4 − 13x2 + 36 −x3 + 3x2 − x + 3
LV
w.
Toon aan dat het punt S − dc , ac een symmetrie-middelpunt is van de grafiek van f .
el
10
Oefening
√ 12. Bepaal het voorschrift van de homografische functie waarvoor de grafiek als symmetrie-middelpunt
S( 3, −6) heeft en waarvoor de grafiek het punt P (5, −8) bevat.
h
Oefening 13. Gegeven is de rationale functie
20
g
ax2 + bx + 4
f (x) = waarbij a, b ∈ R
e
x−2
9-
N a
Bepaal de waarde(n) voor a, b ∈ R waarvoor de rechte y = 5x + 4 een asymptoot is aan de grafiek van f .
Oefening 14 (Toelatingsexamen arts Katholieke Universiteit Leuven).
e
00
7x2 − 5x + 2
De rationale functie f (x) = heeft
l.b
2x + 1
e
(A) een schuine asymptoot
2
D
he
(B) een verticale asymptoot
r
(C) een schuine en een verticale asymptoot
ww sc en
a
(D) geen van beide
eg
lja
na
2x2 + 2x − 24
Wat heeft de rationale functie f (x) = niet?
oo
3x2 − x + 7
(A) Een horizontale asymptoot
de
h
Oefening 16. Een fabrikant van conservenblikken maakt cilindervormige blikjes (met
straal r en hoogte h) met een inhoud van 1 dm3 . Het materiaal van de onder-en
bovenkant kost 0, 20 euro per dm2 en het materiaal van de cilindermantel kost 0, 10
euro per dm2 . Voor welke afmetingen zijn de materiaalkosten minimaal? Los op met
LV
w.
119
Herhalingsoefeningen bij Hoofdstuk 3
Oefening 1. Los de volgende irrationale vergelijkingen algebraı̈sch op.
√ √
(1) x + 12 = x (6) 5x − 1 + x − 5 = 0
√ √ √ √
(2) 3 − 3x − 5 + 2x = 2 (7) 1+x= 1−x
√ √ √ √ √ √
(3) 2x + 5 − 4x + 3 = 2x + 2 (8) 3x + 1 − x − 4 = x + 1
p p √ √
(4) x2 − 16 = 59 − 2x2 (9) x+2+ x+7=5
p √ √
(5) 5 − x2 + 16 = 0 (10) 2 x + 2 = 3 + 4x − 7
Oefening 2. Bepaal telkens algebraı̈sch de snijpunten van de grafiek van f met de grafiek van g.
p
(a) f (x) = 1 + 5 − x2
el
en g(x) = x
10
√ √
(b) f (x) = 2x + 8 − 1 en g(x) = x + 5
h
p
(c) f (x) = 2x2 − 2x + 4 − 3x + 1 en g(x) = 1 − x
20
g
Oefening 3. Bepaal algebraı̈sch het domein van de volgende functies. Maak telkens een schets van de grafiek op je
e
blad.
9-
a
p p
3
(a) f (x) = x2 − 9 (c) f (x) = x2 − 9
(b) f (x) = √
1
N (d) f (x) = √
1
e
00
2 3 2
x −9 x −9
l.b
Oefening 4. Onderzoek algebraı̈sch of f en g gelijke functies zijn.
e
√
2
D
r
x−2 x−2
(a) f (x) = en g(x) = √
he
x+1 x+1
√
r
r
2
x − 4x + 3 x2 − 4x + 3
ww sc en
eg
lja
Oefening 5. Gegeven is de grafiek van een irrationale functie. Welk functievoorschrift hoort bij deze grafiek? Los op
A, Ko
s
x2 − 7x + 12 x2 − 2x − 3 − 5
(A) f1 (x) = (C) f3 (x) =
(x + 1)(x − 4) x2 − 4x
de
√ √ √
x2 − 2x − 3 x2 − 2x − 3 − 5
h
en
y
ko
LV
w.
O
x
−4 −3 −2 −1 1 2 3 4 5
120
Oefening 6. Bepaal welke van de volgende functies gelijk zijn aan de functie f (x) = |x − 2|.
p
(A) f1 (x) = x2 − 4x + 4
r
(x − 2)3
(B) f2 (x) =
x−2
2
|x − 2|
(C) f3 (x) =
|x − 2|
|12 − 6x|
(D) f4 (x) =
2 6
x + x − 6
(E) f5 (x) =
x+3
Oefening 7. Waar of vals? Beoordeel de volgende uitspraken. Verklaar telkens algebraı̈sch je antwoord.
el
10
√
(a) De grafiek van f met voorschrift f (x) = x + 2 − −x2 − 5x − 6 heeft twee snijpunten met de x-as.
h
r √
20
2−x 2−x
(b) De functies f (x) = en g(x) = √ zijn gelijk.
g
x+2 x+2
√
e
r
x−2 x−2
(c) De functies f (x) = en g(x) = √ zijn gelijk.
9-
x+2
N a x+2
r
x
e
Oefening 8. Een punt P ligt op de grafiek van de functie f (x) = 3 − . De punten P en O(0, 0) zijn de hoekpunten
00
2
l.b
van een vierkant met de assen als zijden. Bereken de coördinaten van P .
e
Oefening 9 (Vlaamse Wiskunde Olympiade 2009 eerste ronde).
2
D
he
r
(A) ]−3, 0[ (B) ]−∞, −3[ (C) R (D) ]−∞, 0[ (E) ]0, +∞[
ww sc en
a
eg
Herhalingsoefeningen bij Interludium
lja
A, Ko
√
q p
3
2 248
(a) p √
de
5
16 3 32
h
3
!2
81− 4 + 3−4
c
(b) 3
en
3 · 9− 2 − 27−1
√ √
q q
4 4
(c) 17 − 33 · 17 + 33
ko
3
w.
3
2+ 3 · 2− 2+ 3 · 2+ 2+ 3
2( 50 )
n
121
Oefening 6. Beschouw de functie f met als domein [−3, 2] waarvoor
2
als −3≤x<0
f (x) = x als 0 ≤ x < 1
2 − x als 1 ≤ x < 2
el
10
(a) f (x) = 3x + 5
(b) f (x) = 1 − 2x2 waarbij x ≤ 0
h
20
ax + b
(c) f (x) = waarbij a, b, c, d ∈ R met c 6= 0 en ad 6= bc
g
cx + d
e
Oefening 8 (Toelatingsexamen arts Katholieke Universiteit Leuven).
9-
a
p
2
Wat is het domein van de functie f (x) = 7 − 3 x − 12x + 35?
N
(A) R (C) [5; 7]
e
00
(B) {} (D) R \ [5; 7]
l.b
e
Oefening 9 (Toelatingsexamen arts Katholieke √ Universiteit Leuven).
2
Welke uitspraak over de functie f (x) = 5 + 2 −x2 − 4x + 10 klopt?
D
he
(A) f is nergens gedefinieerd.
r
(B) Het domein van f is niet leeg, maar f heeft geen nulpunten.
ww sc en
a
eg
(C) f heeft 1 nulpunt.
lja
A, Ko
Oefening 1. Een zeester groeit exponentiëel. Bij een eerste meting (31 juli) heeft het
h
een diameter van 2 cm. Vervolgens wordt het tot en met 70 dagen later (9 oktober)
c
Oefening 2. Het aantal inwoners van stad A is vanaf 1995 elk jaar met 420 inwoners
toegenomen. Op 1 januari 1995 telde deze stad 32154 inwoners.
LV
w.
Het aantal inwoners van stad B is vanaf 1995 elk jaar met 4% inwoners toegenomen. Op 1 januari 1995 telde deze
stad 24380 inwoners.
(a) Vul de volgende tabel aan
O
122
Oefening 3. Thijs koopt een veulen van 50kg dat volgens hem 10% per 14 dagen (dus per halve maand) groeit.
Groeit dit veulen even snel als dat van Jonathan, dat 20% per maand groeit?
Oefening 4 (Toelatingsexamen arts Katholieke Universiteit Leuven).
Een populatiegrootte wordt aangeduid met n en ze varieert in de tijd volgens het voorschrift N (t) = 70 − 25 e−0,1 t .
Wat gebeurt er op lange termijn met deze populatie?
(A) De populatie daalt naar de evenwichtswaarde 70.
(B) De populatie stijgt naar de evenwichtswaarde 70.
(C) De populatie sterft uit.
el
10
Herhalingsoefeningen bij Hoofdstuk 5
h
Oefening 1. Bereken 653502 .
20
g
Oefening 2. Bereken algebraı̈sch
7 1
72· log 3
· 3 log 3 33
e
9-
a
Oefening 3. De sterkte van het geluid dat we horen, noemen we het geluidsniveau N . Dit wordt uitgedrukt in 9
decibel dB. Om het geluidsniveau te bepalen wordt de geluidsintensiteit I gemeten in Watt per vierkante meter W/m2 .
N
Het geluidsniveau N kan je berekenen met de formule
e
00
l.b
N = 120 + 10 log I
e
Van het geluid op een rustige dag buiten is de intensiteit ongeveer
2
D
he
(a) Bij de gehoordrempel is de geluidsintensiteit ongeveer I = 10−12 W/m2 . Hoeveel decibel is dat?
r
(b) De pijngrens ligt bij ongeveer I = 100W/m2 . Hoeveel decibel is dat?
ww sc en
a
eg
(c) Bij 180dB treedt er onherstelbare gehoorschade op. Wat is de intensiteit I dan?
lja
na
kelijk van de hoogte h boven de zeespiegel (in meter). Het verband wordt gegeven
oo
door
1013
h = 18400 log
p
de
h
en
Mount Everest
(b) Als de (gemiddelde) luchtdruk p = 500hPa is, op welke hoogte bevinden we ons
dan?
ko
(c) Wat is de gemiddelde luchtdruk op het topje van de Mount Everest, op een hoogte van 8848m?
Oefening 5 (Toelatingsexamen arts Katholieke Universiteit Leuven).
Als je weet dat log 2 ≈ 0, 301 en log 3 ≈ 0, 477, hoeveel is dan log 11 + 14 ongeveer?
LV
w.
123
Oefening 2. Los algebraı̈sch de volgende exponentiële en logaritmische ongelijkheden op.
x−2
1 1
(a) 2x − 5 < 3 · (c) x log ≥2
2 3
8x
1
(b) >6 (d) xlog x−2· log 0,4 > 23·(2−log 2)
3
Oefening 3 (Toelatingsexamen arts Katholieke Universiteit Leuven).
Wat zijn de oplossingen van de vergelijking 6 log (x − 3) + 6 log (x + 2) − 6 log 6 = 0?
(A) Er zijn geen oplossingen.
(B) x = 4
(C) x = 4 en x = −3
el
10
(D) x = −4 en x = −3
h
20
Herhalingsoefeningen bij Hoofdstuk 7
g
Oefening 1. Bepaal het voorschrift van een algemene sinusfunctie f met als periode 8π/5, amplitude 1, 75, even-
e
wichtslijn de rechte y = −2, 23 en waarvoor P (3π/5; −2, 23) een punt is op de grafiek van f .
9-
N a
Oefening 2 (Toelatingsexamen arts Katholieke Universiteit Leuven).
Bij een volwassene in rust pompt het bloed in de grote bloedsomloop. De bloedstroomsnelheid kan benaderd worden
e
00
door het positieve deel van een sinusoı̈de: (zie figuur)
l.b
e
Bloedstroomsnelheid (in m/s)
2
D
he
r
200
ww sc en
a
eg
lja
A, Ko
na
100
oo
de
h
t (in sec)
c
Bij inspanning verdubbeld de frequentie van de cyclus en wordt de bloedstroomsnelheid vier keer zo groot. Bij welke
van de volgende sinusoı̈den is het positieve deel de beste benadering van de bloedstroomsnelheid bij inspanning?
ko
w.
Oefening 3. Bewijs
(a) Arccos(−x) = π − Arccos(x) voor elke x ∈ [−1, 1]
(b) Arctan(−x) = − Arctan x voor elke x ∈ R
1 − a2
(c) cos(2 Arctan a) = voor elke a ∈ R
1 + a2
1 1 1
(d) Arctan = Arctan + Arctan voor elke a ∈ R+
0
a a+1 a2 + a + 1
Oefening 4. Bereken zonder grafisch rekenmachine
8 12
cos Arccos − − Arctan
17 35
124