Piotrkowskie Zeszyty Historyczne, t.

14 (2013) _______________________________________________________________

Witold Jarno
(Instytut Historii U, d)

Organizacja i dziaalno wojskowej suby zdrowia i weterynaryjnej w dzkim Okrgu Wojskowym w latach 1945-1946

Wojskowe suby medyczne obejmujce wojskow sub zdrowia oraz wojskow sub weterynarii odgryway wan rol w strukturze nie tylko caoci si zbrojnych, ale rwnie w okrgach wojskowych. Pierwsza z nich zajmowaa si profilaktyk, leczeniem i opiek nad stanem zdrowotnym onierzy, za druga realizowaa podobne zadania w odniesieniu do zwierzt uytkowanych przez wojsko. Obie te suby stanowiy wany element w strukturze dzkiego OW1. Dowdztwo owego okrgu zaczto formowa w myl rozkazu NDWP z 1 lutego 1945 r. dopiero pod koniec marca, za prace w tym zakresie zakoczono 20 kwietnia. Powstay okrg wojskowy obejmowa pod wzgldem terytorialnym obszar dwch wojewdztw kieleckiego i dzkiego. Utworzenie okrgw wojskowych pomimo niewielkiego zakresu zada, jakie im powierzono w czasie wojny pozwolio w poowie 1945 r. stworzy realne podstawy nie tylko dla potrzeb mobilizacyjnych, ale rwnie dla pniejszej demobilizacji, poczonej z przejciem si zbrojnych na stop pokojow, w ktrym to procesie wspomniane okrgi miay odegra niezwykle wan rol, kierujc rozformowaniem oraz reorganizacj jednostek i instytucji wojskowych dyslokowanych na ich obszarze. W tym te czasie wadze wojskowe opracoway zaoenia nowej pokojowej struktury si zbrojnych, zgodnie z ktr, dziki zespoleniu w ich dziaalnoW tekcie uyto nastpujcych skrtw: CAW Centralne Archiwum Wojskowe, DP Dywizja Piechoty, MON Ministerstwo Obrony Narodowej, NDWP Naczelne Dowdztwo Wojska Polskiego, OW Okrg Wojskowy (okrelony), sygn. sygnatura i WP Wojsko Polskie.
1

Witold Jarno _______________________________________________________________ ci funkcji administracyjnych i operacyjnych, znaczco wzrosa rola terytorialnych wadz wojskowych szczebla okrgowego2. Formalny proces pokojowej reorganizacji si zbrojnych, ktry obj rwnie dzki OW, zapocztkowa rozkaz NDWP nr 208 z 22 sierpnia 1945 r. Wraz z wprowadzeniem nowego rozbudowanego etatu, dowdztwo owego okrgu stao si samodzielnym administracyjno-operacyjnym organem dowodzenia oraz administracyjnogospodarczym centrum majcym kierowa przygotowaniami podlegego obszaru dla potrzeb mobilizacyjnych. Wraz z przejciem okrgw wojskowych na organizacj pokojow, podporzdkowano im wszystkie jednostki i instytucje wojskowe stacjonujce na ich obszarze, ktre zostay wczone do ich organicznego skadu. Zapowied tego zawiera ju wspominany rozkaz NDWP z 22 sierpnia: Od chwili sformowania Okrgw Wojskowych wszystkie jednostki stacjonujce na terytorium odnonych OW podporzdkowa dowdcom OW, w tym celu szef SG do 30.08.1945 r. przedstawi plan rozdziau formacji i jednostek na dany okrg3. Plan ten zosta uszczegowiony w rozkazie NDWP z 5 wrzenia, na mocy ktrego dowdca dzkiego OW przej zwierzchnictwo nad jednostkami i instytucjami wojskowymi wczonymi do organicznego skadu owego okrgu. Przejcie przez dowdc dzkiego OW zwierzchnictwa nad wyznaczonymi jednostkami i instytucjami wojskowymi stanowio jednak dopiero wstpny etap pokojowej reorganizacji, gdy z jednej strony przystpiono niebawem do formowania nowych oddziaw i jednostek obsugi wojska niezbdnych dla prawidowego funkcjonowania okrgu w czasie pokoju, za z drugiej podjto szereg przedsiwzi zwizanych z rozwizaniem frontowych jednostek, zakadw i instytucji wojskowych zbdnych w czasie pokoju. By to niezwykle skomplikowany i zoony proces, ktry ze wzgldu na swoj skal stanowi powane wyzwanie dla niedawno co powstaego i borykajcego si
2 CAW, Warszawski OW, sygn. IV.510.1/A, t. 83. Prawa i obowizki dowdcy Okrgu Wojskowego z 1 II 1945 r., k. 1-2; K. Frontczak, Siy zbrojne Polski Ludowej. Przejcie na stop pokojow 1945-1947, Warszawa 1974, s. 117; D. Mierzejewski, S. Sadowski, Zarys historii Pomorskiego Okrgu Wojskowego 1919-1994, Bydgoszcz 1994, s. 147. Szerzej na temat organizacji i dziaalnoci okrgw wojskowych w pierwszych latach powojennych patrz: W. Jarno, Terytorialne wadze wojskowe w Polsce w latach 19451949. Organizacja i dziaalno okrgw wojskowych, d 2011, s. 77 i n. 3 CAW, Sztab Generalny, sygn. IV.501.1/A, t. 141. Rozkaz organizacyjny NDWP nr 208 z 22 VIII 1945 r., k. 449.

184

Organizacja i dziaalno wojskowej suby zdrowia _______________________________________________________________ z powanymi trudnociami kadrowymi dzkiego OW. Z powodu niezbyt precyzyjnego okrelenia podporzdkowania czci jednostek, na pocztku 1946 r. NDWP rozkazem z 18 stycznia okrelio wyranie, i jednostki i instytucje wojskowe stacjonujce na obszarze dzkiego OW, lecz podlegajce bezporednio instytucjom centralnym lub dowdztwom rodzajw wojsk, zostay podporzdkowane dowdcy dzkiego OW jedynie pod wzgldem administracyjnoporzdkowym, tzn. w zakresie porzdku wewntrznego i dyscypliny, suby garnizonowej, zaopatrzenia materiaowego, udziau w uroczystociach, przygotowa mobilizacyjnych oraz pomocy sanitarnej i weterynaryjnej4. dzki OW istnia jednak bardzo krtko, gdy tylko do 30 listopada 1946 r., kiedy to zosta formalnie rozformowany. U podstaw tej decyzji leay przede wszystkim wzgldy finansowe, wynikajce z rosncych trudnoci finansowych WP w pierwszych latach powojennych. Zapowied likwidacji owego okrgu zawarta zostaa w dyrektywie NDWP nr 2 z 12 wrzenia 1946 r., po czym potwierdzono j sze dni pniej w dyrektywie NDWP nr 3, ktra z kolei 20 wrzenia zostaa ujta w ramy szczegowego rozkazu organizacyjnego NDWP nr 232, nakazujcego, by rozformowanie dzkiego OW oraz dokonanie towarzyszcych temu zmian w podziale terytorialnym Pomorskiego, Poznaskiego i Lubelskiego OW zakoczy do 25 listopada 1946 r. W praktyce nastpio to z kilkudniowym opnieniem, co stwierdzao zarzdzenie organizacyjne NDWP nr 611 z 25 listopada 1946 r.: Z dniem 30.11.1946 r. Dowdztwo OW VI rozkazem Naczelnego Dowdcy Wojska Polskiego zostaje rozformowane5. Trzeba tu doda, i cho 30 listopada formalnie rozformowano dzki OW, to jednak przekazanie jednostek i instytucji wojskowych stacjonujcych na obszarze trzech wojewdztw zmieniajcych sw przynaleno wzgldem okrgw wojskowych (kieleckiego, dzkiego i pomorskiego) rozpoczo si ju 25 padziernika, za ostateczne wykrelenie dzkiego OW ze wszelkiego rodzaju ewidencji nastpio 12 stycznia 1947 r.6 Ten nieco rozbudowany wywd by potrzebny dla
4 K. Frontczak, Formowanie i rozwj wojskowej administracji terenowej w warunkach przechodzenia Polskich Si Zbrojnych na stop pokojow, Przegld Historyczny 1969, t. 60, z. 3, s. 488489. 5 CAW, Sztab Generalny, sygn. IV.501.1/A, t. 377. Zarzdzenie organizacyjne nr 611 z 25 XI 1946 r., k. 31. 6 CAW, Gwny Zarzd Polityczno-Wychowawczt, sygn. IV.502.1, t. 14. Dyrektywa NDWP nr 2 z 12 IX 1946 r., k. 479 i Dyrektywa NDWP nr 3 z 18 IX 1946 r.,

185

Witold Jarno _______________________________________________________________ wyjanienia zakresu chronologicznego niniejszego tekstu, obejmujcego organizacj i dziaalno dwch sub medycznych w dzkim OW, istniejcym zaledwie niecae dwa lata. Z uwagi na specyfik wojskowej suby zdrowia i suby weterynarii, zostan one omwione oddzielnie wedle wspomnianej kolejnoci. Wojskowa suba zdrowia odgrywaa i nadal odgrywa niezmiernie wan rol w siach zbrojnych, gdy do jej zasadniczych zada naley: czuwanie nad stanem zdrowotnym onierzy, niesienie im pomocy lekarskiej, szerzenie owiaty sanitarnej w wojsku, szkolenie podlegego personelu sanitarnego oraz zaopatrzenie si zbrojnych w szeroko rozumiany materia sanitarny. Zadania te suba zdrowia realizowaa poprzez propagowanie zasad higieny wrd onierzy, zapobieganie chorobom (zwaszcza zakanym), leczenie onierzy w stacjonarnych placwkach leczniczych (izby chorych, szpitale okrgowe i garnizonowe oraz sanatoria wojskowe), racjonalne gospodarowanie materiaem sanitarnym, organizowanie odczytw i pogadanek z zakresu higieny, prowadzenie ewidencji i statystyki sanitarnej, nadzorowanie dziaalnoci wojskowych zakadw sanitarnych, utrzymywanie staej wsppracy z cywiln sub zdrowia, a take sprawowanie opieki medycznej nad rodzinami oficerw i podoficerw zawodowych. Wojskowa suba zdrowia wiosn 1945 r. podlegaa Gwnemu Kwatermistrzostwu WP przeksztaconemu 27 lipca 1945 r. w III Wiceministerstwo Obrony Narodowej, w ramach ktrego funkcjonowa Departament Suby Zdrowia kierowany w pierwszych latach powojennych kolejno przez gen. bryg. Michaa Moguczego (do 24 czerwca 1946 r.) oraz gen. dyw. Bolesawa Szareckiego (do 16 grudnia 1949 r.)7. Wiosn 1945 r., w zwizku z udziaem jednostek 1 i 2 Armii w walkach, pojawia si potrzeba zwikszenia liczby zakadw leczniczych suby zdrowia, ktre generalnie dzieliy si w owym czasie na zakady stacjonarne i frontowe. Pierwsze z nich podlegay dowdztwom okrgw wojskowych, za drugie dowdcom zwizkw operacyjnych i taktycznych. Zakady lecznictwa stacjonarnego
k. 482 oraz t. 25. Rozkaz NDWP nr 232 z 20 IX 1946 r., k. 97; K. Frontczak, Siy zbrojne Polski, s. 128. 7 W. Jurgielewicz, Organizacja Ludowego Wojska Polskiego (22.VII.1944 9.V.1945), Warszawa 1968, s. 119-123; K. Frontczak, op. cit., s. 84-86; S. Wojtkowiak, J. Talar, W. Majewski, F. Piotrowski, Zarys dziejw wojskowej suby zdrowia, Warszawa 1974, s. 493-494; L. Grot, T. Konecki, E. Nalepa, Pokojowe dzieje Wojska Polskiego, Warszawa 1988, s. 50.

186

Organizacja i dziaalno wojskowej suby zdrowia _______________________________________________________________ to przede wszystkim szpitale okrgowe i garnizonowe, natomiast frontowe zakady lecznictwa wojskowego to gwnie polowe szpitale ewakuacyjne, punkty ewakuacyjne, pralnie i anie polowe, pocigi i czowki sanitarne oraz punkty kontrolno-sanitarne. Sze dni po wydaniu rozkazu o przystpieniu do formowania okrgw wojskowych, NDWP nakazao 6 lutego 1945 r. utworzy w kadym z szeciu majcych powsta okrgw wojskowych po jednym szpitalu okrgowym na 600 ek. W dzkim OW sformowano wwczas 4 Wojskowy Szpital Okrgowy w odzi, ktry ulokowano w budynku przedwojennego wojskowego szpitala okrgowego przy ul. Stefana eromskiego 113. Oprcz niego na mocy wspomnianego rozkazu przystpiono do organizowania Szpitala Garnizonowego w Radomiu na 150 ek, ktry to proces miano zakoczy do 1 kwietnia8. Na szczeblu okrgowym ju wiosn 1945 r., wraz z formowaniem dowdztwa dzkiego OW utworzono okrgowy organ kierowniczy omawianej suby, ktrym by pocztkowo Referat Zdrowia, przeksztacony w sierpniu 1945 r. w Wydzia Suby Zdrowia (oba podlegay bezporednio dowdcy okrgu). Samodzielny charakter wydzia ten utraci w kwietniu 1946 r., kiedy to wczono go w skad Kwatermistrzostwa dowdztwa okrgu, ktre skupio wwczas wikszo zada zwizanych z zabezpieczeniem potrzeb materialnobytowych jednostek dyslokowanych na obszarze dzkiego OW. Pierwszym szefem suby zdrowia w dowdztwie owego okrgu wojskowego by oficer Armii Czerwonej pk lek. med. Jan Woosiewicz, zabity 21 padziernika 1945 r. przez polskie podziemie niepodlegociowe. Po jego mierci, stanowisko szefa suby zdrowia obj mjr lek. med. Jzef Sowik (22 X 1945 r. 18 II 1946 r.), a nastpnie ppk lek. med. Wacaw Zajczkowski (18 II 30 XI 1946 r.). Wedug danych z kwietnia 1946 r. obsada Wydziau Suby Zdrowia w dowdztwie dzkiego OW wygldaa nastpujco: szef wydziau wspomniany wyej ppk lek. med. W. Zajczkowski, szef Sekcji 1. Leczniczo-Profilaktycznej mjr lek. med. Konstanty ledziewski, szef Sekcji 2. Rewizyjno-Lekarskiej kpt. lek. med. Jan Krajewski,
8 CAW: Warszawski OW, sygn. IV.510.1/A, t. 83. Prawa i obowizki dowdcy okrgu wojskowego z 1 II 1945 r., k. 1-2; Regulamin suby zdrowia w czasie pokoju, cz. 1, Warszawa 1948, s. 3 i nast.; S. Wojtkowiak, Szefostwo suby zdrowia dzkiego Okrgu Wojskowego (1945-1946), Lekarz Wojskowy 1972, r. 48, nr 12, s. 11361137; K. Frontczak, op. cit., s. 84-86; S. Wojtkowiak, J. Talar, W. Majewski, F. Piotrowski, op. cit., s. 493-496; K. Adamek, Kwatermistrzostwo Wojska Polskiego w latach 1945-1956, Warszawa 1992, s. 88-89.

187

Witold Jarno _______________________________________________________________ szef Sekcji 3. Finansowej kpt. Jan Jaworski oraz szef Sekcji 4. Zaopatrzenia kpt. Jzef Kubiszewski. Po przejciu WP na stop pokojow, szefom suby zdrowia na szczeblu okrgowym podlega personel sanitarny wszystkich jednostek dyslokowanych na obszarze danego okrgu wojskowego, ktrym w dywizjach i brygadach kierowa szef suby zdrowia danego zwizku taktycznego, w pukach i innych samodzielnych oddziaach tzw. starszy lekarz9, za w jednostkach, gdzie etat nie przewidywa owego stanowiska, etatowy lekarz, ktremu powierzono obowizki starszego lekarza. Z kolei w jednostkach, w ktrych nie byo etatu lekarza, sub zdrowia kierowa instruktor sanitarny. Szefom suby zdrowia jednostek wojskowych podlega cay personel medyczny jednostek wojskowych w postaci: modszych lekarzy, instruktorw sanitarnych, podoficerw sanitarnych, sanitariuszy oraz pielgniarek kontraktowych10. Po zakoczeniu wojny, wraz z przejciem armii na stop pokojow, przeprowadzono rwnie redukcj zakadw i instytucji leczniczych, dostosowujc struktur suby zdrowia do nowych potrzeb. W ramach tego procesu wikszo zakadw lecznictwa frontowego rozformowano, wykorzystujc ich personel i zasoby medyczne do wzmocnienia istniejcych wojskowych zakadw lecznictwa stacjonarnego lub te do tworzenia nowych instytucji i placwek suby zdrowia zgodnie z etatami pokojowymi, jak np. szpitale (okrgowe, garnizonowe czy kliniczne), laboratoria, skadnice sanitarne, sanatoria wojskowe, wojskowe domy wypoczynkowe, okrgowe komisje lekarskie, przychodnie lekarskie, czy te garnizonowe pralnie, anie i punkty dezynfekcyjne. Wrd rozformowanych polowych zakadw i instytucji suby zdrowia byo m.in. ponad 50 rnego rodzaju szpitali oraz 55 innych instytucji wojskowej suby zdrowia. Najwicej spord nich, bo a okoo 40%, rozformowano w Poznaskim OW, okoo 20% w lskim OW, po okoo 10-15% w Pomorskim i Warszawskim OW, za pozosta cz w Krakowskim, Lubelskim i dzkim OW (rednio po okoo 5% ogu rozformowanych placwek wojskowej
W jednostkach tych wystpowaa etatowa izba chorych. CAW: Warszawski OW, sygn. IV.510.1/A, t. 83. Prawa i obowizki dowdcy okrgu wojskowego z 1 II 1945 r., k. 1-2; Lubelski OW, sygn. IV.510.7, t. 3. Etat dowdztwa okrgu wojskowego nr D1/17 z 1 II 1945 r., k. 4-13; Pomirski OW, sygn. IV.510.2/A, t. 14. Instrukcja o organizacji i zakresie dziaania okrgw wojskowych z 15 XII 1945 r., k. 95; Regulamin suby zdrowia, s. 3 i n.; K. Frontczak, op. cit., s. 84-86; S. Wojtkowiak, J. Talar, W. Majewski, F. Piotrowski, op. cit., s. 493-496; S. Wojtkowiak, op. cit., s. 1136-1137; K. Adamek, op. cit., s. 88-89.
10 9

188

Organizacja i dziaalno wojskowej suby zdrowia _______________________________________________________________ suby zdrowia). Wrd rozformowanych zakadw wojskowej suby zdrowia w dzkim OW znajdoway si m.in.: 15 Polowy Szpital Chirurgiczny, 2620 Szpital Lekkorannych i 1565 Szpital Ewakuacyjny w Skierniewicach oraz 46 Szpital Ewakuacyjny 2 Armii WP w odzi, czy 68 Szpital Rozdzielczy w Czstochowie11. W padzierniku 1945 r. po zakoczeniu zasadniczego etapu reorganizacji wojskowych zakadw sanitarnych w myl pokojowych zaoe, wojskowa suba zdrowia skadaa si z siedmiu szpitali okrgowych, dwudziestu szpitali garnizonowych, trzech centralnych laboratoriw, piciu szpitali podlegych wadzom szczebla centralnego, jednej centralnej przychodni dentystycznej, omiu komisji lekarskich (w tym siedmiu okrgowych), siedmiu garnizonowych pralni, ani i punktw dezynfekcyjnych, omiu skadnic sanitarnych (w tym siedmiu okrgowych), szeciu sanatoriw i trzech wojskowych domw wypoczynkowych. Spord nich dowdztwu dzkiego OW od jesieni 1945 r. podlegao sze samodzielnych zakadw wojskowej suby zdrowia, w tym trzy szczebla okrgowego i trzy szczebla garnizonowego. Zakadami wojskowej suby zdrowia szczebla okrgowego byy mieszczce si w odzi: 4 Wojskowy Szpital Okrgowy z Poliklinik przy ul. S. eromskiego 113, ktrego komendantem w latach 1945-1946 by mjr/ppk lek. med. Konrad Szpilman, Okrgowa Komisja Lekarska, mieszczca si rwnie przy ul. S. eromskiego 113 (na jej czele sta por. lek. med. Krajewski imienia nie
11 S. Zauski, Formowanie jednostek kwatermistrzowskich w pierwszej poowie 1945 roku, Przegld Kwatermistrzowski 1971, z. 2 (118), s. 100-101. Wedug rozkazu NDWP nr 233 z 6 IX 1945 r. wrd zakadw suby zdrowia rozformowano m.in.: Szpitale Ewakuacyjne nr 38, 62, 63, 64, 66, 69, 1587, 1763, 1796, 1797, 1977, 2101, 2114, 2138, 2145, 2146, 2343, 3196, 3299, 3416, 4234 i 4478, Szpitale Rozdzielcze nr 67, 68 i 4478, Polowe Szpitale Chirurgiczne nr 1, 2, 4, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16 i 17, Polowe Szpitale Wewntrzne nr 3, 20 i 21, Szpitale Zakane nr 5, 24 i 25, Szpitale dla Lekkorannych nr 6, 28, 29, 30, 31 i 32, SanitarnoEpidemiologiczne Laboratorium nr 9, Oddzia Dezynfekcyjno-Instruktorski nr 28, Ewakuacyjno-Odbiorczy Punkt Kontrolny nr 1, 4 i 5, Samodzielne Kompanie Pogotowia Chirurgicznego nr 1 i 6, Samodzielne Kompanie Dezynfekcyjne nr 4 i 12, Laboratorium Anatomiczno-Patologiczne nr 1 i 6, anie Polowe nr 7, 8, 9, 10, 22, 23 i 24, Sanitarne Kompanie Konne nr 3 i 10, Pralnie Polowe nr 2, 3, 4, 7, 8, 9, 10, 16, 17 i 18, Sanitarne Punkty Kontrolne nr 2, 5, 6 i 7, Pocigi Sanitarne nr 1, 2, 101, 102, 103, 104 i 828, Polowe Zarzdy Ewakuacyjne nr 1 i 3, Oddziay SanitarnoEpidemiczne nr 1 i 14, Polowe Skady Sanitarne nr 8 i 49, Frontowy Zarzd Ewakuacyjny nr 8, Stacja Przetaczania Krwi, Samochodowa Kompania sanitarna nr 2 i 8 oraz Samodzielna Konna Kompania Sanitarna nr 3 i 10.

189

Witold Jarno _______________________________________________________________ ustalono) oraz 93 Okrgowa Skadnica Sanitarna przy ul. Gdaskiej 162, ktrej komendantami w latach 1945-1946 byli kolejno: por. Wodzimierz Katczak do grudnia 1945 r., kpt. Jzef Kubiszewski do marca 1946 r. oraz kpt. Rozenszajn (imienia nie ustalono) od marca do listopada 1946 r. Z kolei wspomnianymi trzema zakadami wojskowej suby zdrowia szczebla garnizonowego byy: Garnizonowa Pralnia, ania i Punkt Dezynfekcyjny nr 12 w odzi przy ul. Lucjana eligowskiego 39 (jej komendantem w 1946 r. by ppor. Henryk Brzostowicz) oraz dwa szpitale garnizonowe. Pierwszym z nich by Szpital Garnizonowy w Czstochowie na 100 ek (utworzony we wrzeniu na bazie rozformowanego 68 Szpitala Rozdzielczego), ktry mieci si pocztkowo w tzw. Koszarach Zawada przy ul. Jana Henryka Dbrowskiego 69, za pniej zosta przeniesiony na ul. Adama Mickiewicza 12. Jego komendantem przez cay okres dziaalnoci owego szpitala w Czstochowie by ppk lek. med. Jan Wjtowicz. Drugim szpitalem garnizonowym na obszarze dzkiego OW by szpital w Radomiu na 50 ek, ktry rozpocz dziaalno w czerwcu 1945 r. i mieci si przy ul. Gabriela Narutowicza 20. Jego pierwszym komendantem, w 1945 r., by oficer Armii Czerwonej mjr lek. med. Iwan Moroz, a nastpnie, w 1946 r., mjr lek. med. Zygmunt Siedlecki. W listopadzie 1945 r. dostosowujc powsta sie szpitali garnizonowych do rzeczywistych potrzeb wojska przeniesiono z Siedlec do Kielc Szpital Garnizonowy na 75 ek12, co zwikszyo liczb szpitali garnizonowych w dzkim OW do trzech. Szpital Garnizonowy w Kielcach zaj budynek przy ul. Bandurskiego 27, za jego komendantem w latach 19451946 by mjr lek. med. Eugeniusz Dorengowski (jesieni 1946 r. szpital ten przeformowano na nowy zmniejszony etat szpitala garnizonowego na 50 ek)13. Powysza organizacja i dyslokacja zakadw suby zdrowia w dzkim OW ulega w 1946 r. kilku zmianom spowodowanym narastajcymi trudnociami finansowymi polskiej armii. Ju styczniu rozformowano podobnie jak w innych okrgach wojskowych Okrgow Komisj Lekarsk w odzi, w czerwcu Szpital Garnizonowy
Szpital ten powsta na bazie Szpitala Ewakuacyjnego nr 2101. CAW, II wiceminister Obrony Narodowej, sygn. IV.500.2, t. 4. Rozkaz NDWP nr 187 z 31 VII 1945 r., 151; Sztab Generalny, sygn. IV.501.1/A, t. 143. Rozkaz NDWP nr 233 z 6 IX 1945 r., 85-97 i t. 141. Rozkaz NDWP nr 208 z 22 VIII 1945 r., k. 7-10; S. Zauski, op. cit., s. 100-101.
13 12

190

Organizacja i dziaalno wojskowej suby zdrowia _______________________________________________________________ w Czstochowie przeniesiono do Siedlec na obszarze Lubelskiego OW, za w listopadzie wobec likwidacji dzkiego OW rozformowano w odzi kolejne dwa zakady sanitarne szczebla okrgowego: 4 Wojskowy Szpital Okrgowy z Poliklinik i 93 Okrgow Skadnic Sanitarn. Ponadto w grudniu (a wic ju po rozwizaniu omawianego okrgu) przeniesiono z Otwocka do odzi Gwny Szpital Kliniczny WP, ktry ulokowano w budynku dawnego wojskowego szpitala okrgowego przy ul. eromskiego 113 (komendantem owego szpitala klinicznego w grudniu 1946 r. by ppk lek. med. Kajetan Pietraszkiewicz). W tym te czasie Garnizonow Pralni, anie i Punkt Dezynfekcyjny nr 12 w odzi podporzdkowano Departamentowi Intendentury. Bez zmian za to funkcjonoway w 1946 r. pozostae dwa szpitale garnizonowe w dzkim OW (w Kielcach i Radomiu), ktre po likwidacji owego okrgu zostay podporzdkowane (bez zmiany dyslokacji) dowdztwu Lubelskiego OW14. W ramach dziaa organizacyjnych zwizanych ze zmniejszeniem stanu liczebnego WP oraz rozformowywaniem i przenoszeniem zakadw sanitarnych na nowe etaty pokojowe, zmniejszeniu uleg take stan personelu suby zdrowia, ktry jeszcze 20 sierpnia 1945 r. (a wic niemal w przeddzie przejcia na stop pokojow) etatowo wynosi 17 267 ludzi, w tym 15 325 wojskowych i 1 942 pracownikw kontraktowych. W cigu kolejnych kilku miesicy w toku zasadniczej reorganizacji si zbrojnych personel ten planowano zmniejszy o 7 967 osb, tak by w kocu 1945 r. liczy etatowo 9 300 ludzi, w tym 6 077 wojskowych i 3 223 kontraktowych. W wyniku przeprowadzonej reorganizacji, 1 stycznia 1946 r. personel ten (bez kursantw i pracownikw kontraktowych) liczy etatowo 4 586 wojskowych (w tym 2 769 w instytucjach i zakadach suby zdrowia oraz 1 826 w jednostkach wojskowych). W praktyce stan ewidencyjny owej grupy by wwczas wikszy o prawie 20%, gdy liczya ona ogem 5 336 wojskowych (w tym 3 120 w instytucjach i zakadach omawianej suby oraz 2 216 w jednostkach wojskowych). Spord nich, wedug stanu etatowego, 567 wojskowych miao pracowa w dzkim OW,
14 CAW, Sztab Generalny, sygn. IV.501.1/A, t. 376. Wykaz jednostek sanitarnoleczniczych podlegych Departamentowi Suby Zdrowia z 1 XI 1945 r., k. 10; dzki OW, sygn. IV.510.6, t. 8. Rozkaz dowdztwa dzkiego OW nr 110 z 21 XI 1945 r., k. 186; Departament Suby Zdrowia, sygn. IV.503.7, t. 45. Wykaz dyslokacji jednostek sanitarno-leczniczych podlegych Departamentowi Suby Zdrowia z 1 VII 1946 r., k. 545.

191

Witold Jarno _______________________________________________________________ z czego 299 w instytucjach i zakadach suby zdrowia oraz 268 w jednostkach wojskowych, lecz i w tym wypadku stan ewidencyjny by o okoo 20% wyszy i wynosi 664 wojskowych (w tym 352 w instytucjach i zakadach sanitarnych oraz 312 w jednostkach wojskowych). Wiosn 1946 r., w ramach kolejnej redukcji si zbrojnych, ponownie zmniejszono personel wojskowej suby zdrowia, czemu towarzyszya likwidacja lub przeformowanie niektrych placwek medycznych. W rezultacie, 1 maja 1946 r., suba ta miaa etatowo liczy 7 756 ludzi, w tym 4 710 wojskowych i 3 046 kontraktowych (wrd wojskowych miao si znajdowa 1 511 oficerw, 1 337 podoficerw, 362 szeregowych oraz 1 500 kursantw). W praktyce jednak stan ewidencyjny by tym razem niszy od etatowego, gdy np. wedug sprawozdania Departamentu Suby Zdrowia zamiast 3,2 tys. wojskowych (bez kursantw) liczya ona faktycznie wwczas 2 229 wojskowych, wrd ktrych a 680 pochodzio z Armii Czerwonej. W kolejnych miesicach 1946 r. kontynuowano przeksztacenia strukturalne w zakresie wojskowej suby zdrowia, powanie zmniejszajc stan etatowy jej personelu, na ktry po zakoczeniu wojny w naturalny niejako sposb malao zapotrzebowanie si zbrojnych. W rezultacie, co pokazuje ponisza tabela, pomidzy styczniem a grudniem tego roku stan etatowy personelu omawianej suby w odniesieniu do osb wojskowych (bez kursantw i pracownikw kontraktowych) zmniejszy si z 4 586 osb do 3 523, za stan ewidencyjny z 5 336 do 3 51315. W piciu najwikszych garnizonach na obszarze dzkiego OW powoano naczelnych lekarzy garnizonw, ktre to stanowiska w 1946 r. zajmowali: w garnizonie dzkim mjr lek. med. W. Zajczkowski (do 30 listopada 1946 r. by jednoczenie szefem Wydziau Suby Zdrowia w dowdztwie dzkiego OW, za po likwidacji owego okrgu naczelnym lekarzem dzkiego garnizonu zosta komendant Szkoy Modszych Oficerw Suby Zdrowia ppk dr med. Franciszek Goertz), w garnizonie czstochowskim kpt. lek. med. Jan Burchardt (szef suby zdrowia 6 Puku Piechoty 2 DP), w garnizonie kieleckim ppk lek. med. Aleksander LachowCAW: Sztab Generalny, sygn. IV.501.1/A, t. 540. Referat o przedsiwziciach organizacyjnych WP na 1945 r.; Departament Suby Zdrowia, sygn. IV.503.7, t. 45. Sprawozdanie z dziaalnoci suby zdrowia za kwiecie 1946 r.; Departament Organizacji i Planowania MON, sygn. IV.503.1/A, t. 109. Sprawozdanie z dziaalnoci suby zdrowia za 1946 r.
15

192

Organizacja i dziaalno wojskowej suby zdrowia _______________________________________________________________ ski (szef suby zdrowia 2 DP), w garnizonie piotrkowskim por. lek. med. Stefan Szmidt (szef suby zdrowia 5 Puku Piechoty 2 DP) oraz w garnizonie radomskim mjr lek. med. Z. Siedlecki (komendant tutejszego szpitala garnizonowego). W myl instrukcji dla naczelnych lekarzy garnizonw byli oni organami wykonawczymi szefa suby zdrowia dzkiego OW w zakresie dziaalnoci omawianej suby w danym garnizonie i podlega im w tym zakresie cay personel medyczny wszystkich jednostek wojskowych dyslokowanych w garnizonie (warto w tym miejscu doda, i w garnizonie kieleckim naczelnym lekarzem 2 Puku Artylerii Lekkiej 2 DP by kpt. lek. med. Antoni Bobrowski, naczelnym lekarzem 4 Puku Piechoty 2 DP kpt. lek. med. Kamila Kadygrobowa, za naczelnym lekarzem 2 Batalionu Saperw 2 DP por. lek. med. Leonard Thumm)16. Pokojowa reorganizacja suby zdrowia miaa j przygotowa do wypeniania swych zada w nowych warunkach, w ktrych naleao jak najlepiej wykorzysta jej moliwoci w stosunku do zmieniajcych si potrzeb armii. Wizao si z tym zmniejszenie liczby zakadw sanitarnych i ek szpitalnych oraz nowe rozmieszczenie instytucji sanitarnych, czemu towarzyszya rwnie redukcja ek szpitalnych w zakadach stacjonarnych omawianej suby. Wedug danych z 1 lutego 1946 r. we wszystkich zakadach owej suby w dzkim OW byo etatowo 550 ek szpitalnych, w tym 400 w 4 Szpitalu Okrgowym w odzi, 100 w Szpitalu Garnizonowym w Czstochowie i 50 w Szpitalu Garnizonowym w Radomiu, za tzw. oboenie wynosio wwczas ogem 588 ek szpitalnych, w tym 460 zajtych ek w 4 Szpitalu Okrgowym (a wic o 60 wicej ni przewidywa etat owego szpitala), 78 w Szpitalu garnizonowym w Czstochowie i 50 w Szpitalu Garnizonowym w Radomiu. Co ciekawe, sprawozdanie nie wymienia Szpitala Garnizonowego w Kielcach na 75 ek, przeniesionego tu w listopadzie 1945 r., co moe sugerowa, i do tego czasu nie rozpocz on jeszcze formalnie swej dziaalnoci. Dopiero kolejne sprawozdanie Departamentu Suby Zdrowia z 1 marca 1946 r. uwzgldnia w szpital, w wyniku czego etatowa liczba ek w zakadach wojskowej suby zdrowia w dzkim OW wzrosa do 625 (w caym WP byo tego dnia wedug
CAW: Komenda Miasta d, sygn. 38.53.10673. Pismo ppk. dr. med. F. Goertza z 26 XI 1946 r.; Departament Suby Zdrowia, sygn. IV.503.7, t. 63. Wykaz naczelnych lekarzy garnizonw w dzkim OW z jesieni 1946 r. i Instrukcja dla naczelnych lekarzy garnizon z 7 V 1946 r.
16

193

Witold Jarno _______________________________________________________________ stanu etatowego 7,3 tys. ek szpitalnych, w tym poza dzkim OW 2 250 w Warszawskim OW, 1 850 w Pomorskim OW, 975 w Poznaskim OW, 700 w lskim OW, 650 w Krakowskim OW i 250 w Lubelskim OW). Oboenie ek w dzkim OW nadal przekraczao nieznacznie stan etatowy, gdy zajtych byo wwczas cznie 637 ek, w tym 487 w 4 Szpitalu Okrgowym w odzi, 81 w Szpitalu Garnizonowym w Kielcach, 39 w Szpitalu Garnizonowym w Radomiu i 30 w Szpitalu Garnizonowym w Kielcach17. Tabela 1 Wykaz stanu personelu suby zdrowia WP w 1946 r. (bez kursantw oraz pracownikw kontraktowych)
Warszawski OW Krakowski OW Poznaski OW Pomorski OW Wyszczeglnienie Lubelski OW 133 175 227 289 360 464 231 207 264 284 495 491 dzki OW lski OW Razem

Stan etatowy Stan faktyczny Stan etatowy Stan faktyczny Stan etatowy Stan faktyczny

Stan etatowy Stan faktyczny Stan etatowy Stan faktyczny Stan etatowy Stan faktyczny

Stan na 1 I 1946 r. Stan personelu suby zdrowia w instytucjach leczniczych 1 039 330 391 292 276 299 1 119 337 437 342 318 352 Stan personelu suby zdrowia w jednostkach wojskowych 342 236 234 254 265 268 419 293 286 302 315 312 Ogem wedug stanu na 1 I 1946 r. 1 381 566 625 546 541 567 1 538 630 723 644 633 664 Stan na 31 XII 1946 r. Stan personelu suby zdrowia w instytucjach leczniczych 544 375 406 231 256 542 356 399 229 255 Stan personelu suby zdrowia w jednostkach wojskowych 300 232 233 212 239 317 233 232 215 244 Ogem wedug stanu na 1 XII 1946 r. 844 607 639 443 495 859 589 631 444 499 -

2 760 3 120 1 826 2 216 4 586 5 336

2 043 1 988 1 480 1 525 3 523 3 513

rdo: CAW, Departament Organizacji i Planowania MON, sygn. IV.503.1/A, t. 109. Sprawozdanie z dziaalnoci suby zdrowia za 1946 r.

17 CAW, Departament Suby Zdrowia, sygn. IV.503.7, t. 113. Sprawozdania o stanie szpitali z 1 lutego oraz 1 III 1946 r.

194

Organizacja i dziaalno wojskowej suby zdrowia _______________________________________________________________ W kocu czerwca 1946 r. po przeniesieniu Szpitala Garnizonowego z Czstochowy do Siedlec zwikszono liczb etatowych ek w Szpitalu Garnizonowym w Radomiu z 50 do 100 oraz rozformowano istniejcy od jesieni 1945 r. Wojskowy Dom Wypoczynkowy dla Oficerw w Busku, tworzc na jego bazie Sanatorium Oficerskie na 100 ek. W rezultacie owych zmian, liczba etatowych ek w samodzielnych wojskowych placwkach suby zdrowia w omawianym okrgu zwikszya si do 675 (w tym 100 ek w Sanatorium Oficerskim w Busku), cho w skali caego WP spada wwczas do 6 625 z 7 300 ek w porwnaniu z marcem, co byo konsekwencj nie tylko rosncych trudnoci finansowych wojska, ale take konsekwencj stopniowej poprawy opieki medycznej w armii18. Tabela 2 Sprawozdanie o stanie szpitali w dzkim OW z 1 lutego i 1 marca 1946 r.
Szpital 4 Szpital Okrgowy w odzi Szpital Garnizonowy w Czstochowie Szpital Garnizonowy w Radomiu Szpital Garnizonowy w Kielcach Razem w dzkim OW 1 II 1946 r. Ilo ek Ilo ek wg etatu zajtych 400 100 50 460 78 50 1 III 1946 r. Ilo ek Ilo ek wg etatu zajtych 400 100 50 487 81 39

brak tego szpitala w sprawozdaniu z 1 II 1946 r. (by moe jeszcze nie rozpocz dziaalnoci) 550 588

75

30

625

637

rdo: CAW, Departament Suby Zdrowia, sygn. IV.503.7, t. 113. Sprawozdania o stanie szpitali z 1 lutego oraz 1 III 1946 r.

W miar upywu czasu zacza si poprawia sytuacja sanitarnohigieniczna w wojsku, warunki jego zakwaterowania i wyywienie, co znajdowao odbicie w oglnej liczbie onierzy leczonych szpitalnie,
18 CAW, Departament Suby Zdrowia, sygn. IV.503.7, t. 45. Sprawozdanie z dziaalnoci suby zdrowia za kwiecie 1946 r., k. 42-43 i t. 113. Sprawozdanie o stanie szpitali z 1 lutego, 1 marca i 24 VI 1946 r.; K. Adamek, op. cit., s. 93.

195

Witold Jarno _______________________________________________________________ gdy jeszcze w 1946 r. byo ich cznie 57 485, za rok pniej ju tylko 42 731 (brak danych ilu z nich byo leczonych w placwkach podlegych dowdztwu dzkiego OW). W pierwszych latach powojennych najwiksze zagroenie dla stanu zdrowotnego wojska przedstawiay choroby weneryczne, stanowice 27% ogu zachorowa w 1946 r. i 14% w 1947 r. Kolejne miejsca pod tym wzgldem zajmoway rnego rodzaju urazy odniesione w trakcie suby wojskowej oraz choroby przewodu pokarmowego. Te ostatnie wiadczyy o nienajlepszym poziomie wyywienia oraz sabym stanie higieny w jednostkach wojskowych. onierze w pierwszym okresie powojennym niemal powszechnie narzekali na monotonne jedzenie, w rezultacie czego czsto zdarzay si sytuacje, i przez kilka tygodni w niektrych jednostkach karmiono onierzy codziennie grochem oraz solonymi rybami, majcymi zastpi niedobr misa. Rwnie czsto otrzymywali oni do spoycia niewiee produkty, co powodowao liczne zachorowania przewodu pokarmowego. Towarzyszy temu take powszechny niedobr wieych jarzyn i tuszczw, na co nakada si dodatkowo kiepski poziom wyszkolenia personelu kuchennego i nieprzestrzeganie przez onierzy podstawowych zasad sanitarnohigienicznych. Stopniowej poprawie ulegaa za to sytuacja w zakresie innych chorb zakanych, jak np. wierzbu, zimnicy czy duru brzusznego. Szczeglnym problemem by wierzb dotykajcy przede wszystkim onierzy nowo powoanych do wojska, ktrych trzeba byo nauczy niemale od podstaw zasad higieny. W 1946 r. najtrudniejsza sytuacja pod tym wzgldem wystpowaa w lskim OW (3 627 przypadkw owej choroby), Krakowskim OW (3 021) i Warszawskim OW (2 837), za najlepsza w dzkim OW, gdzie odnotowano wwczas jedynie 21 zachorowa na ow chorob. W zwalczaniu schorze i w poprawie warunkw sanitarnych wan rol odegraa Garnizonowa Pralnia, ania i Punkt Dezynfekcyjny nr 12 w odzi, poprzez organizowanie obowizkowych kpieli dla onierzy tutejszego garnizonu oraz zapewnienie czystego umundurowania i pocieli dla wikszoci jednostek stacjonujcych na obszarze dzkiego OW19.

CAW: Departament Suby Zdrowia, sygn. IV.503.7, t. 45. Sprawozdanie z dziaalnoci suby zdrowia za kwiecie 1946 r., k. 42-43; Departament Organizacji i Planowania, sygn. IV.503.1/A, t. 113. Sprawozdanie z dziaalnoci suby zdrowia za 1947 r. i t. 109. Sprawozdanie z dziaalnoci suby zdrowia za 1946 r.

19

196

Organizacja i dziaalno wojskowej suby zdrowia _______________________________________________________________ Istotnym elementem zmierzajcym do poprawy sytuacji zdrowotnej wrd onierzy byy masowe szczepienia przeciwko durowi brzusznemu i czerwonce, jakie przeprowadzono we wszystkich jednostkach WP pomidzy 10 kwietnia a 25 maja 1946 r. W okresie tym zaszczepiono ogem 129 903 onierzy, z czego najwicej w Poznaskim OW 26 447 onierzy, Warszawskim OW 25 866 i lskim OW 22 749, podczas gdy w pozostaych okrgach liczby te byy znacznie mniejsze: w Krakowskim OW 17 938, Pomorskim OW 15 741, Lubelskim OW 10 371 oraz w dzkim OW 9 769 (pozostaa cz zaszczepionych przypada na Marynark Wojenn, Lotnictwo i instytucje centralne MON). O skutecznoci leczenia onierzy decydowao w duym wzgldzie oprcz samego personelu medycznego take zaopatrzenie zakadw wojskowej suby zdrowia w leki i szeroko rozumiane materiay sanitarne. Dziki poprawie funkcjonowania suby zdrowia oraz caego kwatermistrzostwa, znacznej poprawie uleg rozdzia lekw, jednak zaopatrzenie w nie podobnie jak i w materia sanitarny byo wysoce niedostateczne. Z uwagi na sabo krajowego przemysu farmaceutycznego, wikszo lekw pochodzia z zapasw wojennych, przydziaw z Ministerstwa Zdrowia, zdobyczy wojennych lub darw PCK. Dua cz lekw w pierwszych dwch latach powojennych pochodzia z importu (gwnie z ZSRR), a sytuacj w tym zakresie udao si poprawi dopiero w latach 1947-1948. Jeszcze w 1946 r. stan zaopatrzenia w materia sanitarny wynosi: w materiaach opatrunkowych 100%, w przyborach i przyrzdach lekarskich 60%, za w lekach 50%. W roku nastpnym zaopatrzenie nieco si poprawio, gdy zapotrzebowanie na leki pokrywano w 75%, za na przybory i przyrzdy lekarskie w 65%. Stopniowa poprawa sytuacji w tym wzgldzie niewtpliwie rwnie uatwia skuteczniejsz walk z chorobami (zwaszcza zakanymi)20. Wanym elementem wpywajcym na coraz lepsz prac personelu medycznego bya take rozbudowa wyszego wojskowego szkolnictwa medycznego pozwalajca na wyksztacenie lekarzy wojskowych dla potrzeb si zbrojnych. Ju w kocu 1944 r. utworzono Katedr Medycyny Wojskowej przy Uniwersytecie im. Marii CurieSkodowskiej w Lublinie, za w lipcu 1945 r. (rozkazem NDWP nr 187 z 31 lipca) take pierwsz wojskow uczelni medyczn, jak
20 CAW, Departament Suby Zdrowia, sygn. IV.503.7, t. 45. Sprawozdanie z dziaalnoci Departamentu Suby Zdrowia za kwiecie 1946 r.

197

Witold Jarno _______________________________________________________________ bya Wojskowa Medyczna Szkoa Felczerw w odzi, ktr ulokowano pocztkowo przy ul. Piotrkowskiej 3, a nastpnie przy ul. 1 Maja 69. Zgodnie z przyjtym wwczas etatem nr 20/25, miaa ona liczy 250 staego personelu oraz 500 kursantw. W lutym 1946 r. przemianowano j na Szko Modszych Oficerw Suby Zdrowia, za czerwcu na Oficersk Szko Instruktorw Sanitarnych (jej komendantem by ppk lek. med. F. Goertz). Wspomnian szko wczono w nastpnym roku w skad utworzonego 15 stycznia 1947 r. a wic ju po rozwizaniu dzkiego OW Centrum Wyszkolenia Sanitarnego, ktre ulokowano rwnie przy ul. 1 Maja 69 w odzi. W 1947 r. utworzono take kompanie akademickie przy rnych cywilnych szkoach wyszych, spord ktrych niektre przeksztacono w bataliony, a nawet w Fakultety Wojskowe, jak np. Kompani Akademick nr 2 w odzi przeformowan we wrzeniu 1948 r. w Batalion Akademicki nr 2, za rok pniej w Fakultet Wojskowo-Medyczny. W grudniu 1950 r. z poczenia Centrum Wyszkolenia Sanitarnego oraz Fakultetu WojskowoMedycznego powstao Wojskowe Centrum Wyszkolenia Medycznego w odzi. W praktyce wic, pomimo rozformowania dzkiego OW i zmniejszenia znaczenia garnizonu dzkiego w strukturze si zbrojnych, sta si on w kocu lat czterdziestych wiodcym orodkiem w medycznym szkolnictwie wojskowym21. Oprcz suby zdrowia, drug sub medyczn funkcjonujc w WP bya suba weterynaryjna zajmujca si zaopatrywaniem wojska w zwierzta pocigowe (konie), opiek nad zdrowotnoci, wyywieniem i waciwym uytkowaniem zwierzt nalecych do wojska, nadzorem weterynaryjnym nad produktami pochodzenia zwierzcego przeznaczonymi na potrzeby wojska oraz wspdziaaniem ze sub zdrowia w kwestiach zwizanych z ochron onierzy przed chorobami odzwierzcymi. Zadania te suba weterynaryjna realizowaa m.in. poprzez szkolenie podlegego jej personelu oraz personelu innych sub w zakresie spraw weterynaryjnych, leczenie zwierzt, nadzr weterynaryjny nad ubojem zwierzt przeznaczonych na potrzeby wojska, biece zaopatrzenie si zbrojnych w mateCAW, II Wiceminister Obrony Narodowej, sygn. IV.500.2, t. 4. Rozkaz NDWP nr 187 z 31 VII 1945 r.; S. Wojtkowiak, Wojskowe szkolnictwo medyczne w odzi w latach 1945-1950, Rocznik dzki 1965, t. 10, s. 228-238; J. Derecki, Z. Psarski, Katedra i Fakultet Medycyny Wojskowej w Lublinie (grudzie 1944 r. lipiec 1946 r.), Lekarz Wojskowy 1983, nr 5-6, s. 351-359.
21

198

Organizacja i dziaalno wojskowej suby zdrowia _______________________________________________________________ ria weterynaryjny, pobr, ewidencjonowanie i brakowanie koni oraz wspdziaanie z cywilnymi organami suby weterynaryjnej w sprawach hodowli i rejestracji koni22. Tabela 3 Liczba leczonych onierzy WP w latach 19461947
Oglna liczba onierzy leczonych szpitalnie w tym: choroby zakane grulica choroby weneryczne urazy choroby przewodu pokarmowego choroby ukadu oddechowego choroby ukadu krenia inne choroby 1946 57 485 2 550 1 556 15 677 9 089 4 989 3 072 1 074 19 478 1947 42 731 2 501 1 296 5 932 4 067 7 888 2 879 1 074 17 094 Zmiany w% - 1,92 % - 16,71 % - 62,16 % - 55,25 % + 58,25 % - 6,29 % - 12,24 %

CAW, Departament Organizacji i Planowania, sygn. IV.503.1/A, t. 113. Sprawozdanie z dziaalnoci suby zdrowia za 1947 r. i t. 109. Sprawozdanie z dziaalnoci suby zdrowia za 1946 r.

Do czasu przejcia WP na stop pokojow, omawian sub kierowa Oddzia Suby Weterynaryjnej w Gwnym Kwatermistrzostwie WP, ktre 27 lipca 1945 r. przeformowano w III Wiceministerstwo Obrony Narodowej, za Oddzia Suby Weterynaryjnej w Wydzia Suby Weterynaryjnej, ktrym w pierwszych latach powojennych kierowali kolejno: pk lek. wet. Mikoaj Tarnowicz do 26 padziernika 1945 r. i pk/gen.bryg. lek. wet. Afanasij Poliszczuk do 30 czerwca 1948 r. Szefom owego wydziau podlegali z kolei szefowie suby weterynaryjnej na szczeblu okrgowym. W dzkim OW prac owej suby kierowa pocztkowo Referat Weterynaryjny, przeksztacony w sierpniu 1945 r. wraz z reorganizacj dowdztwa dzkiego OW w Wydzia Weterynaryjny w skadzie Kwatermistrzostwa dowdztwa okrgowego. Na czele wspomnianego referatu, a pniej wydziau stali kolejno: ppk lek. med. Lewutyn ogozowski (od 19 kwietnia do grudnia 1945 r. oficer Armii Czerwonej), pk lek. wet. Anisim Benedik (od grudnia 1945 r. do lutego 1946 r.
22 CAW, Instrukcja suby weterynaryjnej z 1951 r.; K. Adamek, Suba weterynaryjna Wojska Polskiego w latach 1945-1956, Przegld Kwatermistrzowski 1988, r. 39, z. 5, s. 64.

199

Witold Jarno _______________________________________________________________ rwnie oficer Armii Czerwonej) oraz ppk lek. wet. Marian Jkiewicz (od lutego do listopada 1946 r.)23. Jesieni 1945 r. rozformowano wikszo istniejcych zakadw i instytucji suby weterynaryjnej, tworzc na ich bazie w oparciu o etaty pokojowe kilkanacie nowych jednostek i zakadw owej suby. W wyniku owej reorganizacji, w ramach omawianej suby na stopie pokojowej funkcjonoway trzy jednostki podlege bezporednio szefowi Wydziau Suby Weterynaryjnej: Centralna Skadnica Weterynaryjna w Warszawie, Centrum Wyszkolenia Weterynaryjnego w Falentach koo Warszawy i 908 Szkoa Remontu Koni w Kozienicach, za w kadym z siedmiu okrgw wojskowych utworzono okrgowy ambulans weterynaryjny, natomiast w Warszawskim, Poznaskim i lskim OW take okrgowe laboratoria weterynaryjne. Spord nich w dzkim OW funkcjonoway dwie instytucje wojskowej suby weterynaryjnej: 908 Szkoa Remontu Koni w Kozienicach oraz 15 Okrgowy Ambulans Weterynaryjny we Wrzcej koo Lutomierska. Do zada 908 Szkoy Remontu Koni naleao gromadzenie zakupionych lub pochodzcych z poboru koni przed osigniciem przez nie wieku przewidzianego dla uytku wojskowego, pielgnowanie ich, oswajanie z ludmi i sprztem wojskowym, po czym Szkoa miaa przekazywa przeszkolone konie jednostkom wojskowym. Szkoa ta 1 padziernika 1945 r. liczya 152 onierzy, w tym 25 oficerw, 43 podoficerw i 87 szeregowych. Dwa i p miesica pniej rozkazem NDWP nr 339 z 14 grudnia 1945 r. zostaa ona rozformowana, za na jej bazie utworzono Zapas Koni w Kozienicach o obsadzie etatowej wynoszcej 216 wojskowych (dnia 1 stycznia 1946 r. stan ewidencyjny wynosi 219 onierzy, w tym 25 oficerw, 69 podoficerw i 125 szeregowych, za 1 marca 191 onierzy, w tym 24 oficerw, 41 podoficerw i 126 szeregowych). Oprcz wspomnianego Zapasu Koni, szefowi suby weterynaryjnej w dzkim OW podlega rwnie 15 Okrgowy Ambulans Weterynaryjny mieszczcy si we Wrzcej koo Lutomierska, utworzony we wrzeniu 1945 r. (na mocy rozkazu NDWP nr 208 z 22 sierpnia), ktrego komendantem w latach 19451946 by kpt. lek. wet. Marian Domaszewski24.
K. Adamek, op. cit., s. 64-65. CAW: dzki OW, sygn. IV.510.6, t. 22. Wykaz jednostek przybyych do 1 X 1945 r. na teren dzkiego OW, t. 52. Meldunek o stanie bojowym dzkiego OW z 1 X 1945 r.; Sztab Generalny, sygn. IV.501.1/A, t. 594. Wykaz jednostek i formacji podlegych III wiceministrowi Obrony Narodowej z 9 X 1945 r., k. 17-21 i
24 23

200

Organizacja i dziaalno wojskowej suby zdrowia _______________________________________________________________ Przeprowadzone w 1946 r. redukcje kadrowe armii wymusiy take zmiany w organizacji suby weterynaryjnej. W ich ramach, w poowie roku, Zapas Koni zosta przeniesiony z Kozienic najpierw do Inowrocawia na obszarze Poznaskiego OW (od grudnia 1946 r. Inowrocaw wchodzi w skad Pomorskiego OW), za w 1947 r. do Pocka na obszarze Warszawskiego OW. Ponadto, w zwizku z likwidacj dzkiego OW w listopadzie 1946 r., rozformowano 15 Okrgowy Ambulans Weterynaryjny we Wrzcej, w wyniku czego na dawnym obszarze dzkiego OW nie stacjonoway odtd adne zakady wojskowej suby weterynaryjnej25. W jednostkach wojskowych sub weterynaryjn tworzyli lekarze weterynarii oraz ich personel pomocniczy w postaci instruktorw oraz podkuwaczy koni. W latach 1947-1948 dotychczasowe etaty lekarzy weterynarii zastpiono nowymi: na szczeblu dywizyjnym byli nimi szefowie suby weterynaryjnej podlegli bezporednio kwatermistrzom danego zwizku taktycznego, a w sprawach fachowych szefowi suby weterynaryjnej waciwego okrgu wojskowego. Z kolei na szczeblu pukowym omawian sub kierowa instruktor weterynarii, bdcy zarazem komendantem ambulatorium weterynaryjnego puku. W innych mniejszych jednostkach sub weterynaryjn penili podoficerowie weterynarii: instruktorzy weterynarii, podkuwacze koni i sanitariusze. Omawiana suba wystpowaa take na szczeblu garnizonowym, gdzie kierowa ni wyznaczony rozkazem dowdcy garnizonu lekarz weterynarii, za w wypadku braku w garnizonie jednostki posiadajcej na etacie lekarza weterynarii sub weterynaryjn zabezpiecza lekarz weterynarii, ktremu jednostki garnizon byy przydzielone pod wzgldem opieki weterynaryjnej26. Wraz z redukcj instytucji weterynaryjnych, stopniowo malaa take liczba personelu suby weterynaryjnej, ktry jeszcze w poowie 1945 r. tworzyo 884 wojskowych, w tym 197 oficerw, 65 podofit. 145. Rozkaz NDWP nr 339 z 14 XII 1945 r.; K. Adamek, op. cit., s. 64-67; idem, Kwatermistrzostwo Wojska Polskiego, s. 102; idem, Intendentura Wojska Polskiego 1918-1956, Warszawa 1998, s. 138. 25 CAW: Wydzia Suby Weterynaryjnej, sygn. IV.503.9, t. 17. Sprawozdanie z likwidacji Wydziau Suby Weterynaryjnej w dowdztwie dzkiego OW z 30 XI 1946 r., k. 1; Sztab Generalny, sygn. IV.501.1/A, t. 155. Rozkaz NDWP nr 168 z 8 X 1946 r., k. 239-244. 26 CAW, Instrukcja suby weterynaryjnej w garnizonie, dywizji i puku, Warszawa 1951.

201

Witold Jarno _______________________________________________________________ cerw i 622 szeregowych. Dostosowywanie suby weterynaryjnej do nowych pokojowych zada przy stale redukowanym stanie armii powodowao, i i personel owej suby 1 stycznia 1946 r. zmala etatowo do 437 wojskowych (w tym 243 lekarzy weterynarii i 194 instruktorw weterynarii), za rok pniej 1 stycznia 1947 r. do 281 wojskowych (w tym 193 lekarzy weterynarii i 89 instruktorw weterynarii), podczas gdy stan faktyczny zmniejszy si w owym czasie z 430 wojskowych w dniu 1 stycznia 1946 r. (w tym 235 lekarzy weterynarii i 195 instruktorw weterynarii) do 283 wojskowych w dniu 1 stycznia 1947 r. (w tym 186 lekarzy weterynarii i 97 instruktorw weterynarii). W kolejnych latach, wobec staego zmniejszania si stanu koni w armii, liczba personelu omawianej suby ulegaa dalszym redukcjom, lecz wobec rozformowania dzkiego OW dalsze statystyki w tym zakresie wykraczaj poza zakres niniejszego artykuu27. Jak wczeniej wspomniano, jednym z najwaniejszych zada suby weterynaryjnej bya opieka nad komi, ktre nadal odgryway z powodu niewielkiego stopnia zmechanizowania armii istotn rol w jej funkcjonowaniu. Jeszcze 20 padziernika 1945 r. etatowo w WP miao by 39 624 koni. W praktyce stan faktyczny by duo niszy, gdy w ewidencji znajdowao si wwczas 29 903 konie, czyli o prawie 1/4 mniej od stanu etatowego. Stopniowo liczba koni uytkowanych przez wojsko ulegaa zmniejszeniu, gdy ich stan ewidencyjny w 1946 r. wynosi: 22 347 sztuk 1 stycznia, 19 513 sztuk 1 sierpnia, 15 787 sztuk 1 grudnia oraz 7 602 sztuk 1 padziernika 1947 r.28 Po przejciu armii na organizacj pokojow a do listopada 1946 r. najwiksz liczb koni dysponoway jednostki podlege Pomorskiemu OW, wrd ktrych znajdowaa si 1 Warszawska Brygada Kawalerii29. Natomiast na przeciwlegym biegunie

27 CAW, Sztab Generalny, sygn. IV.501.1/A, t. 450. Raport o zamierzeniach organizacyjnych WP na 1945 r., t. 510. Meldunek o stanie WP na dzie 1 I 1947 r.; Departament Organizacji i Planowania MON, sygn. IV.503.1/A, t. 109. Sprawozdanie z dziaalnoci suby weterynaryjnej WP za 1946 r. 28 w wyrany spadek liczby koni wynika nie tylko ze stopniowego zastpowania ich przez pojazdy mechaniczne, lecz rwnie z powodu rozformowania w marcu 1947 r. 1 Warszawskiej Dywizji Kawalerii. 29 Stan ten utrzymywa si do listopada 1946 r., kiedy to wraz z przeniesieniem 1 Warszawskiej Dywizji Kawalerii do Garwolina, pierwsze miejsce pod wzgldem liczby uytkowanych koni zaj Warszawski OW.

202

Organizacja i dziaalno wojskowej suby zdrowia _______________________________________________________________ w owym okresie znajdowa si dzki OW, gdy w podlegych mu jednostkach znajdowao si zaledwie okoo 1 tys. koni30. W pierwszym okresie powojennym stan zdrowotny koni uytkowanych przez wojsko nie by najlepszy, co wynikao z ich niedoywienia, sabej opieki weterynaryjnej i nadmiernej eksploatacji. Tabela 4 Wykaz stanu koni w WP w 1946 r.
Wyszczeglnienie Warszawski OW Pomorski OW Poznaski OW lski OW Krakowski OW dzki OW Lubelski OW Ogem w WP
E stan etatowy F stan faktyczny rdo: CAW, Departament Organizacji i Planowania, sygn. IV.503.1/A, t. 109. Wykaz stanu koni w WP w 1946 r. oraz t. 113. Sprawozdanie z dziaalnoci suby weterynaryjnej za 1947 r.; II wiceminister Obrony Narodowej, sygn. IV.500.2, t. 38. Wykaz stanu koni na 1 maja 1946 r.

1 I 1946 r. E F 4 130 3 220 7 704 5 648 3 117 3 129 4 204 4 791 3 960 3 408 1 023 971 1 266 1 180 25 404 22 347

1 V 1946 r. E F 4 066 4 248 5 406 4 483 1 958 2 259 3 558 4 300 2 970 2 944 1 052 1 044 1 140 1 213 20 150 20 491

31 XII 1946 r. E F 5 387 5 244 2 763 2 898 1 134 1 731 2 351 2 553 1 911 1 867 1 529 1 494 15 075 15 787

Gwnymi powodami zachorowa koni by brak odpowiedniej iloci owsa lub jego za jako, nienajlepszy stan uprzy oraz kiepska jako kucia koni, jak rwnie rany i obraenia powstae w trakcie uytkowania koni przez wojsko (konie wierzchowe i artyleryjskie pracoway rednio po okoo 8-10 godzin dziennie, za konie taborowe nawet do 16 godzin na dob). Nie dziwi wic w tej sytuacji alarmujce raporty, i latem 1945 r. jedynie niecae 30% koni miao dobr kondycj i 37% dostateczn, za a 35% niedostateczn. Na szczcie
30 CAW, Sztab Generalny, sygn. IV.501.1/A, t. 431. Objanienia o przebiegu reorganizacji WP z padziernika 1945 r.; GZPW, sygn. IV.502.1, t. 75. Sprawozdanie III wiceministra Obrony Narodowej za 1947 r.; Departament Poboru i Uzupenie, sygn. IV.501.2, t. 175. Zestawienie stanu WP z 1 VIII 1946 r.; Departament Organizacji i Planowania, sygn. IV.503.1/A, t. 109. Wykaz stanu koni w WP w 1946 r. oraz t. 113. Sprawozdanie z dziaalnoci suby weterynaryjnej za 1947 r.

203

Witold Jarno _______________________________________________________________ w kolejnych latach, dziki poprawiajcej si opiece weterynaryjnej, szerokim dziaaniom profilaktycznym oraz poprawie warunkw bytowania i wyywienia koni, liczba zachorowa tych zwierzt stopniowo malaa, cho jeszcze w IV kwartale 1946 r. we wszystkich zakadach weterynaryjnych w WP leczono cznie 2 800 koni. Powolna poprawa stanu koni wynikaa nie tylko ze zmniejszenia si ich oglnej liczby w caej armii, lecz take z poprawy wyywienia i opieki weterynaryjnej. Dla przykadu, dobr kondycj w 1946 r. miao 67% koni, za w 1947 r. 81%. Podobne tendencje wystpoway w odniesieniu do pielgnacji i kucia koni. Odsetek zwierzt dobrze pielgnowanych jeszcze w 1946 r. wynosi 54%, podczas gdy w 1947 r. wzrs do 73%, za dobrze podkutych koni odpowiednio z 52% do 77%. Liczby te wymownie wiadcz o dobrej pracy nielicznego personelu suby weterynaryjnej, jednak ze wzgldu na brak szczegowych danych w tym zakresie w odniesieniu do dzkiego OW nie mona oceni pracy jego personelu weterynaryjnego31. Kolejnym zadaniem suby weterynaryjnej byo wspdziaanie z cywilnymi weterynarzami w sprawach hodowli i rejestracji koni. Byo to zadanie powane, gdy przykadowo 1 maja 1946 r. cakowity zasb koni uznanych za przydatne dla potrzeb mobilizacyjnych i pozostajcych w rejestrach prowadzonych przez okrgi wojskowe wynosi 1 156 621 sztuk, z czego najwicej bo a 235 021 w dzkim OW, nieco mniej (234 289 koni) w Poznaskim OW, 214 316 koni w Warszawskim OW, 152 391 w Krakowskim OW, 146 709 w Lubelskim OW, 101 249 w lskim OW oraz zaledwie 72 646 w Pomorskim OW. Niezwykle wan sfer dziaania omawianej suby by rwnie nadzr weterynaryjny nad misem i produktami pochodzenia zwierzcego przeznaczonymi na potrzeby wojska. Przepisy nakazyway bowiem, aby ubj byda odbywa si tylko w rzeniach podlegajcych nadzorowi weterynaryjnemu, za w przypadku braku w danej miejscowoci takowej rzeni, komendant garnizonu wyznacza miejsce uboju, przy ktrym musia by obecny lekarz weterynarii. Miso po odpowiednich badaniach i dopuszczeniu do spoycia byo nastpnie przewoone do jednostek wojskowych w specjalnych samochodach lub skrzyniach obitych od rodka blach. Miso nie
CAW, Departament Organizacji i Planowania, sygn. IV.503.1/A, t. 113. Sprawozdanie z dziaalnoci suby weterynaryjnej za 1947 r. i t. 109. Sprawozdanie z dziaalnoci suby weterynaryjnej za 1946 r., k. 263; K. Adamek, Suba weterynaryjna Wojska, s. 64-66.
31

204

Organizacja i dziaalno wojskowej suby zdrowia _______________________________________________________________ mogo by uyte do przygotowywania potraw wczeniej ni dwanacie godzin po uboju oraz nie pniej ni w cigu dwch dni w okresie letnim lub trzech dni w okresie zimowym, za nadwyki z dostaw naleao jak najszybciej zoy w chodniach lub zimnych magazynach. Wojskowa suba weterynaryjna czuwaa take nad przestrzeganiem w cywilnych zakadach misnych dostarczajcych swych produktw wojsku odpowiednich warunkw sanitarnych przy produkcji i przechowywaniu produktw misnych. Ponadto, wojskowa suba weterynaryjna wsppracowaa z cywiln sub weterynaryjn poprzez wspomaganie jej w pracach nad zapobieganiem chorobom zakanym wrd zwierzt oraz konsultowanie budowy nowych lecznic weterynaryjnych pod wzgldem ich ewentualnej przydatnoci dla wojska32. Niestety, z braku innych szczegowych danych o dziaalnoci w dzkim OW, zarwno wojskowej suby zdrowia, jak i wojskowej suby weterynaryjnej, trudno jest podsumowa efekty ich pracy, nie tylko w odniesieniu do owego okrgu wojskowego, ale take w skali caego WP. Tym niemniej wydaje si, i jak na wczesne warunki kadrowe, zaopatrzeniowe i kwaterunkowe obie omawiane suby do dobrze wywizyway si ze swych zada. Stopniowe zmniejszanie liczby zakadw wojskowej suby zdrowia oraz redukowanie jej personelu wynikao zarwno ze zmniejszania si stanu osobowego WP w pierwszych latach powojennych, jak i stopniowej poprawy jakoci leczenia onierzy. Podobne uwagi mona odnie do wojskowej suby weterynaryjnej, ktra pod koniec lat czterdziestych XX w. wobec stale redukowanej liczby koni uytkowanych przez wojsko oraz jego postpujcej mechanizacji przestaa odgrywa wiksz rol w funkcjonowaniu WP.

32 CAW, II wiceminister Obrony Narodowej, sygn. IV.500.2, t. 38. Wykaz zasobw koni w poszczeglnych okrgach wojskowych z 1 V 1946 r., k. 276; K. Adamek, Suba weterynaryjna wojska, s. 65-66.

205

Witold Jarno _______________________________________________________________

Mapa. Dyslokacja wojskowych zakadw suby zdrowia i weterynarii na obszarze dzkiego OW w styczniu 1946 r. Summary Organization and activities of the Military Health Service and the Military Veterinary Service the Lodz Military District in 1945-1946 The article describes the organization and activities of two military medical services, which functioned in the Lodz Military District in 1945-1946. The first of these was the military health service, whose main task was to prevention and treatment of soldiers. Military health service in the Lodz Military District had three military garrison hospitals in Czestochowa, Kielce and Radom, district military hospital in Lodz, military sanatorium in Busko and medical 206

Organizacja i dziaalno wojskowej suby zdrowia _______________________________________________________________ personnel in military units. At the end of World War II in Lodz were created also several military medical school, so that this city became the main center of military medical education of the Polish Army. The article discusses the organization and activities of the other medical service working in Lodz Military District, which was a military veterinary service. Its main task was to care for horses in military units and their treatment. For this purpose, in this military district was formed in the summer of 1945, the 15 District Veterinary Ambulance in Wrzca near Lutomiersk. It was disbanded in November 1946, together with the liquidation of the Lodz Military District. In the first years after the war the main command positions in both services took many officers of the Red Army. They were gradually substituted for the Polish officers, but it was a long process. Both the military services had a small staff, which in spite of many difficulties well fulfill its tasks and contributed to improving the health of forces stationed in the area of that district.

207