1. ARHITEKTURA NEMANJINOG DOBA Poeci monumentalne arhitekture kod Srba javljaju se krajem IX ili poetkom X eka.

Malobrojni su spomenici koji su sasvim ili delimino ouvani, a nisu ni pouzdano datovani. U ovom ranom razdoblju graditeljska delatnost je bila znatnija u zapadnim srpskim oblastima, uz istonojadransku obalu, jer su se tamo nalazila sredita prve srpske drave. erovatno je arhitektura u vizantijskim primorskim gradovima uticala na graditeljstvo u srpskoj zemlji, ali o tome nema pouzdanih podataka. !rheloloki !ala"i Gra#i!e $ Marti!i%ima pokazuju da je katedralna crkva bila sagra"ena po uzoru na velike hri#anske bazilike. Na o&ta'ima &taro( )to!a ouvala se 'rk a ) . Mi*aila, datovana u kraj osme ili u devetu deceniju $% veka. &o je jednobrodna gra"evina skromnih razmera, zasvedena i sa apsidom na istonoj strani. %znad srednjeg od ukupno tri polja njene unutranje strukture, nalazila se kupola. U spoljnim oblicima ova crkva ima sva obeleja prve ili ravenske romanike. Slina Sv. Mihailu je i 'rk a ) . +etra $ Omi,$. 'ez pouzdanih podataka o putevima kojima su ova reenja stigla do srpske zemlje, bilo preko june %talije, bilo putem neposrednih dodira sa grkim podrujem, vizantijska jednobrodna crkva sa kupolom na sredini, predstavlja reenje koje je u jednom razdoblju bilo posebno uvaavano. (ednobrodna jednokupolna crkva istrajala je u srpskim zemljama do kraja $%% veka u slinoj shemi prostora i strukturi. U monumentalnoj varijanti taj tip gra"evine postao je osnova rake kole. eliko razdoblje monumentalne srpske arhitekture poinje sa #elima )te-a!a Nema!je, velikog upana jedinstvene srpske drave i rodonaelnika dinastije )emanji#a. Pojavom Ste*ana )emanje i ujedinjenjem +ake sa ,etom, proirile su se granice i umetnost je dobila ire podruje rasprostiranja. reme Ste*ana )emanje utemeljilo je posebno shvatanje arhitekture crkava sa vizantijsko-romanikom stilskom meavinom. .rajem sedme decenije $%% veka podignute su dve znaajne crkve/ jedna na podruju +ake, ) .Nikola ko# K$r,$mlije, zadubina Ste*ana )emanje, a druga kate#rala ) .Trip$!a $ Kotor$, koje su oznaile korenit prelom u istoriji srpske arhitekture. Kate#rala ) . Trip$!a $ Kotor$ je gra"ena dui niz godina na mestu nekadanje rotonde, koja je podignuta u .otoru 012. godine, kada je u grad preneseno telo njegovog budu#eg patrona Sv. &ripuna. %stih godina je i u ,adru podignuta rotonda Sv. &rojice, kasnije posve#ena Sv. 3onatu, koja se ouvala pa se na osnovu nje moe zamisliti izgled stare rotonde. .atedrala je osve#ena 11... godine. .atedrala je dosta ote#ena u zemljotresima u $ % i $ %% veku i nekoliko puta prepravljana. Prvobitni izgled crkve podrazumevao je trobrodnu baziliku sa kupolom nad sredinjim travejem glavnog broda. )a istonoj strani je imala tri apside, a na zapadnoj dve kule-zvonika sa tremom izme"u njih. Svetlost je ulazila kroz luno zavrene prozore na bonim brodovima i bogato ukraenu tri*oru na glavnoj apsidi. Unutranjost crkve je jo uvek preteno srednjovekovna. Po tri para naizmenino raspore"enih stubaca i stubova dele crkvu na tri broda, obrazuju#i po tri i po traveja u glavnom brodu i po sedam u bonim brodovima. U simetrinom 4

rasporedu jednom traveju srednjeg broda odgovaraju dva traveja bonih brodova. Po duini razmak me"u stupcima prepolovljen je stubovima sa bazama i kapitelima. Svodovi su bili krstasti nad svim travejima u bonim brodovima, a krstasto-rebrasti nad travejima glavnog broda, osim nad drugim travejem sa istone strane nad kojim se uzdizala kupola. )ema podataka o pravom izgledu kupole, ali je verovatno da je bila u pitanju niska kupola osmostranog ili krunog tambura. Prvobitni zvonici su mogli imati neto manju osnovu nego postoje#i barokni. 5asade gra"evine su bile ravne kamene povrine, izdeljene plitkim pilastrima i zavrene nizovima slepih arkadica. )i po razmerama ni po svom stilu kotorska katedrala nema prethodnika na istonoj obali (adrana. )ajblia je savremenim i starijim graditeljskim ostvarenjima u !puliji. erovatno odatle potiu njeni graditelji. %z .otora su doprle novosti i do rakih graditelja. %zgradnja Sv. &ripuna je uticala na podizanje 6ur"evih Stupova kod )ovog Pazara, a mogu#e je i da su majstori koji su gradili kotorsku katedralu uestvovali u gradnji )emanjine zadubine. .ada je osve#ivana katedrala Sv. &ripuna u .otoru, upan Ste*an )emanja je dovravao crkvu Sv. )ikole u &oplici, a neposredno pre toga je obnovio ranovizantijski hram ) . Bo(oro#i'e $ K$r,$mliji. ,adrao je osnovu trikonhosa, preradio pojedine delove, dogradio pripratu i dva stupca oltarske pregrade. .ao upan u &oplici sastao se sa vizantijskim carem Manojlom .omninom, uspostavio sa njim dobre odnose i time omogu#io i umetnike veze sa vizantijskim sreditima. /rk a ) . Nikole $ Topli'i je neposredno odrazila takvo stanje, jer je prvi put prihva#en carigradski obrazac crkve. /rk a ) . Nikole ko# K$r,$mlije u svojoj osnovnoj koncepciji stoji na poetku tzv. rake kole srpske arhitekture. &o je jednobrodna crkva tipa saetog upisanog krsta, podeljena po duini na tri dela. %stoni oltarski prostor je trodelan.7d potkupolnog prostora odvajaju ga dva slobodna stupca povezana lukovima izme"u sebe i sa bonim pilastrima. ,avrava se trima apsidama, iznutra polukrunim, spolja etvorostranim. )ad sredinjim kvadratnim travejem uzdie se, na lukovima i pandanti*ima, iznutra polukruno i krikasto, a spolja osmostrano kube. Uz junu stranu potkupolnog prostora je jedna pravougaona prostorija sa tzv. kuglastim svodom. )jena prvobitna namena nije jasna. Priprata sa zvonicima na zapadnoj strani i kapela na severnoj prizidane su u $%%%, odnosno $% veku. Unutranje donja konstrukcija ura"ena je pouzdano, prema vizantijskoj graditeljskoj praksi. 5asade su gra"ene u vodoravnim redovima opeke sa irokim spojnicama maltera, odnosno svaki drugi red opeke je malo uvuen prema jezgru zida i popunjen malterom. Svi otvori su luno zavreni. Spolja je na carigradski nain iscrtana unutranja struktura. Potkupolni prostor, ija je kocka spolja snano istaknuta, ralanjen je sa svake strane velikim prislonjenim lukovima, ispod kojih su po tri prozora, srednji ima oblik polukrunog luka, a oblik dva bona prozora je etvrtina kruga. ,apadna i istona *asada su sa kalkanima izdignutim iznad krovnih venaca. Po svim svojim obelejima crkva Sv. )ikole ulazi u okvir carigradskog graditeljstva iz $% i $%% veka. )jena osnova se poklapa sa osnovom crkve )ea Moni na 8iosu. erovatno su ovu crkvu sagradili carigradski majstori. 9

0$r1e i )t$po i $ Ra&$-stupivi na velikoupanski presto, )emanja je iz zahvalnosti to se izbavio iz tamnice i zbog pobede kod Pantina podigao crkvu posve#enu Sv. 6or"u. )a zapadnom portalu se iz natpisa saznaje da je crkva zavrena 1121. godine. 'udu#i da je podignuta na vrhu jednog brda, pristup zapadnom portalu obezbe"en je stepenitem. 7vde je plan Sv. )ikole &oplikog podre"en drugaijim uslovima, ali su dodati i novi arhitektonski elementi. &o je jednobrodna crkva tipa saetog upisanog krsta, podeljena po duini na tri dela. %stoni oltarski prostor je trodelan. 7d potkupolnog prostora odvajaju ga dva slobodna stupca povezana lukovima izme"u sebe i sa bonim pilastrima. ,avrava se trima apsidama, iznutra polukrunim, spolja etvorostranim. )ad sredinjim kvadratnim travejem uzdie se, na lukovima i pandanti*ima, iznutra polukruno i krikasto, a spolja osmostrano kube. Sa severne i june strane potkupolnog prostora otvoreni su ulazi, a ispred njih postavljeni zasvo"eni niski hodnici, tzv.vestibili. Uz bone strane zapadnog traveja, koji je donekle odvojen od potkupolnog prostora istaknutim pilastrima povezanim lukom, tako da izgleda kao da je priprata, podignute su dve etvrtaste kule. )ad sredinjim pravougaonim travejem podignuta je mo#na kupola, spolja osmostrana, iznutra eliptina, sa tamburom ukraenim stubi#ima na konzolama koji podravaju prislonjene lukove. 6ur"evi Stupovi su bili oivljeni pilastrima, povezanim prislonjenim lukovima. U potkrovljima se nalazio *riz arkadica. Portali su bili razu"eni, pro*ilisani, sa lukovima i prozorima u romanikom duhu. ,bog poreme#enih odnosa sa izantijom Ste*an )emanja nije vie mogao do#i do grkih graditelja, pa se obratio primorskim majstorima, najvjerovatnije .otoranima, koji su vizantijski plan i kompoziciju prostora zaodenuli romanikim oblicima. &o pokazuju njeni osnovni oblici, ravne *asade zidane od kamena i omalterisane, sa plitkim pilastrima i zavrnim nizovima arkadica kao osnovnim elementima ukrasa. % prozori i portali pripadaju romanici. Mogu#e je da sa zapadnoevropskog umetnikog podruja potie i jedinstven sklop unutranjih arkada na konzolama u tamburu kupole. Par zvonika na proelju pozajmljen je sa Sv. &ripuna u .otoru, mada su postavljeni u ravan *asade i nemaju izme"u sebe galileju. )e zna se kako je izgledala kupola Sv. &ripuna, ali jedinstveni izgled kalote u 6ur"evim Stupovima, sa stubi#ima i prislonjenim lukovima, pouzdano je stigao u Srbiju iz jadranske romanike. %z nje je i spoljanji izgled kupole/ pravougaoni zabati sa arkadicama, koji je podravaju i ugaoni pilastri tambura spojeni u potkrovlju dvolanim lukovima. Preuzimaju#i plan Sv. )ikole &oplikog i unose#i izmene u duhu romanike, graditelji 6ur"evih Stupova su ostvarili novi tip rakog hrama i meavinom dvaju tokova, vizantijskog i romanikog, stvorili su primer za budu#e graditeljstvo Ste*ana )emanje i njegovih naslednika. U koncepciji prostora novinu predstavljaju dve visoke kule zvonika postavljene uz bone strane zapadnog traveja i vestibili uz sredinu bonih strana potkupolnog prostora. Bo(oro#ii!a 'rk a $ )t$#e!i'i predstavlja umetniki vrhunac i najve#e remek-delo sinteze vizantijskih umetnikih shvatanja i zanatske prakse, iskazana na Sv. )ikoli u .urumliji i romanske zanatske prakse i preteno romanskih umetnikih shvatanja, izraenih na 6ur"evim Stupovima, koji su ovde na jedinstven nain spojeni u skladnu celinu. Sagra"ena je po&le 1134. godine, ali nije dobila ivopis ni do )emanjinog :

silaska sa prestola 115.. godine, to znai da se tada jo na njoj radilo. )ajve#i deo radova obavili su graditelji sa ,apada. 7ni su plan i prostorni sklop crkve zasnovali oponaaju#i starije )emanjine zadubine. &o je jednobrodna crkva sa tri traveja, sa trodelnim oltarskim prostorom. Potkupolni prostor je kvadratnog oblika, a zapadni prostor crkve je pravougaonog oblika sa uzdunim svodom. )a Studenici su prisutni elementi preuzeti sa ranijih )emanjinih zadubina. Sa Sv. )ikole &oplikog preuzeti su kockasto postolje kupole i krikasto kube, a od 6ur"evih Stupova boni vestibili, severno i juno od potkupolnog prostora. 7dbaeni su raniji poligonalni i iljati oblici apsida, pa su ovde sve tri apside polukrune, a iskljuene su i kule na zapadnoj strani koje imaju 6ur"evi Stupovi. )ovina kod Studenice je pravougaona priprata dozidana na zapadnoj strani i odvojena od naosa zidom, a pokrivena je poluobliastim svodom. &ako"e je novo i to to su svi veliki lukovi i uzduni svodovi blago prelomljeni u temenu, kao na istovremenim crkvama na ,apadu. %zuzev kubeta gra"evina ima romaniki izgled. +avne *asade su zavrene romanskim *rizom arkadica na konzolama. 5asadne povrine su podeljene pilastrima, koji priblino odgovaraju podeli unutranjeg prostora gra"evine. ;rkva je izidana belim i sivkastim tesanicima mermera, a *asade su ozidane paljivo obra"enim i izglaanim kvaderima mermera. )ain slaganja kamenih blokova izrazito je romanski. )a crkvi je izraena velika zanatska vetina i ne postoji pojedinost koja bi se mogla protumaiti kao posledica graditeljske nespretnosti. 7 vetini graditelja studenikih portala mnogo govore crtei koji su urezani na *asadama crkve. Sauvani su ostaci pet crtea koji su ura"eni kao podloga za izvo"enje lukova portala i svedok su da je izrada portala bila poverena ne samo darovitim nego i obrazovanim majstorima. 5asade ravnih povrina, podeljene karakteristinim arkadnim *rizovima, mogu se meriti sa luksuzno obra"enim *asadama najpoznatijih dela italijanske romanike. Svaki deo crkve je savreno osvetljen. 7ltarski prostor ima dve bone bi*ore, tri*oru na glavnoj apsidi i mono*ore na bonim apsidama. 7sim to dobija svetlo iz kubeta, potkupolni prostor ima sa bonih strana po tri bi*ore u gornjem redu i po dve mono*ore u donjem. ,apadni travej i priprata imaju po jednu bi*oru na bonim stranama. U pripratu ulazi svetlost i kroz glavni portal na zapadnoj *asadi, gde su jo dve bi*ore-levo i desno od portala. )ekada su prozori verovatno bili zatvoreni olovnim ploama, posebno obra"enim isecanjem i sitnim buenjem, ime je obrazovan niz medaljona sa ivotinjskim predstavama. iseci su bili popunjeni raznobojnim staklom. !rhitektura 'ogorodiine crkve potie iz vie izvora. Plan, prostor i struktura su vizantijskog porekla, a spoljni oblici i ve#ina arhitektonskih detalja potiu sa podruja romanske arhitekture. 7blici i vajani ukras na portalima, prozorima i arkadicama ura"eni su romaniki pod uticajem iz !pulije, ali se vezuju i za izvesna kotorska reenja, pre svega ona u Sv. &ripunu, to pokazuju tri*ora i delovi ukrasa na glavnom portalu. Me"utim, kupola je vizantijskog porekla. 3vanaestostrana je i krikasta, podignuta pomo#u pandanti*a. .upolu nose < snana luka, koji su sagra"eni nad pilastrima, a postavljeni uz bone zidove naosa. Sa svake strane tambura je po jedan prozor. Segmenti kalote poinju u visini prozora, a ima ih 9<, odnosno dva puta vie nego prozora. Projekat kupole je ra"en na savrenoj geometrijskoj podlozi. .upola je izidana na < e#i

vizantijski nain, tesanicima i opekom. ,atim je premalterisana, kao i istona i zapadna strana kubinog postolja i obojena crvenom bojom. (edino su prislonjeni lukovi i stubi#i obojeni belo, a takva obrada kupole je svetogorskog porekla. 7stali delovi gra"evine su zasvo"eni poluobliastim svodovima. 7vde je preplitanje dvaju umetnikih shvatanja ostvareno na jedinstven nain, koji nije ponovljen nikad vie. Uprkos raznorodnom poreklu zdruenih elemenata stvorena je iva i skladna celina. 7dnosi delova u celini savreno su reeni. .oloristiki naglasci stavljeni su na najistaknutija mesta, na kube i plastiku na portalima. Plemenitost i istananost obrade, kao i ugled ktitora, doprineli su da Studenica zadugo ostane spomenik koji #e se na razliite naine oponaati. aan segment Studenice ini njena arhitektonska plastika.)! P!P%+%M!=== &ri )emanjine zadubine obeleile su poetno razdoblje u razvitku rake graditeljske kole. )ajstarija je utvrdila prisustvo prestonikog tipa, a dve mla"e su utrle put primorskim majstorima u raku sredinu i uvele obiaj uklapanja romanikih stilskih obeleja u vizantijski plan crkava. &ime su se ukorenila reenja koja su dala poseban peat srpskom graditeljstvu, a naroite u $%%% veku. Posebno poglavlje u istoriji srpske arhitekture )emanjinog doba i vremena koje je neposredno usledilo poinje proirivanjem njegove vlasti na Primorje sa 'okom .otorskom u 2. deceniji $%% veka. )ajznaajniju skupinu gra"evina sa kraja $%% i poetkom $%%% veka predstavljaju jednobrodne crkve sa kupolom, koje su sve bile u katolikom kultu. &o su/ tzv. 'rk a / !a pol$o&tr $ Rat'$ $ )pi$6 ) .7$ka6 ) . A!a i ) . Marija Kole1ata !a o&tr $ Mljet$. &i hramovi imaju po tri traveja me"usobno odvojena pilastrima i lukovima, osim crkve ; koja ima etiri traveja. 3va traveja su pravougaona, a sredinji je kvadratan i nad njim se pomo#u etiri luka preko pandanti*a die kupola koja nema kockasto postolje. (edino crkva Sv. !ne nije nikada imala kube. &raveji su uvek sa prislonjenim lukovima uz bone zidove. .od svih su uzduni svodovi i lukovi malo prelomljeni u temenu, a apside polukrune. )ajznaajniji spomenik u ovom nizu je 'rk a ) . Marije !a o&tr $ Mljet$. Podignuta je verovatno brigom )emanjinog sina )te-a!a, a bila je posve#ena 'ogorodici 'lagodeteljnici kao i Studenica. %ako se planom nadovezuje na kotorske crkve s kraja $%% i poetka $%%% veka, ona se od njih bitno razlikuje. &rodelni oltarski prostor sa poluobliastim svodovima ukazuje na )emanjine zadubine, pre svega Studenicu. &o rako obeleje crkve na Mljetu jo vie naglaavaju razmere gra"evine i istaknuti sredinji travej u kompoziciji. 7stali elementi pripadaju primorskom i apulijskom romanikom stvaralatvu. )ad sredinjim travejem je polukuglasta kupola koja je utopljena u kockastu zidnu masu natkrivenu piramidalnim krovom. Prostorni raspored je na *asadama oznaen plitkim pilastrima. ,idovi se u potkrovlju zavravaju nizovima arkadica na konzolama. 7 znaajnoj ulozi primorskih majstora, najverovatnije kotorskih, u graditeljstvu zagorskih oblasti Srbije svedoe spomenici sa kraja $%% i sa samog poetka $%%% veka u dolini >ima/ Bo(oro#i'a Bi&trika6 ) . +etar $ Bijelom +olj$ i 0$r1e i )t$po i $ B$#imlji. ?

/rk a ) . +etra $ Bijelom +olj$ je zadubina )emanjinog brata k!e"a Miro&la a i podignuta je izme"u 1158. i 1155. godine. %ako je izuzetno malih razmera po mnogo emu je neobina. (ednobrodna je, sa tri traveja i apsidom pravougaonom spolja i iznutra, na kojoj je polukalota to se uzdie na ugaonim trompama. Srednji travej je mnogo kra#i, i dok su druga dva zasvo"ena poluobliastim svodovima, on ima poprean uzan bavasti svod koji ga nadvisuje. )a njegovoj sredini bez ikakvih konstruktivnih prelaza poiva kupola, etvrtasta spolja i iznutra, natkrivena piramidalnim krovom. Spoljni izgled gra"evine ne odgovara unutranjem jer je nadzi"ivanjem dobila oblik male trobrodne bazilike sa transeptom i kupolom. &o je prvi zabeleeni primer u naoj arhitekturi da crkva ima izgled romanike bazilike sa izdignutim transeptom. %zuzetnost ove crkve svedoi i o nekim usamljenim i vanim strujanjima u srpskom graditeljstvu u tom prelomnom vremenu. Sredinom $%%% veka kada je Sv. Petar postao katedralni hram dozidani su priprata i dva zvonika.

4. )R+)KA ARHITEKTURA U XIII 9EKU $%%% vek predstavlja poseban period u razvoju srpske srednjovekovne umetnosti, koje zapoinje u periodu kada je izantija pala pod latinsku vlast, a u Srbiji dolo do sre"ivanja prilika posle sukoba )emanjinih starijih sinova i povratka najmla"eg Save sa oevim motima sa Svete Aore u Studenicu oko 491@. godine. ,avrio se pred sam kraj veka, posle osvajanja kralja Milutina u Makedoniji i uspostavljanja trajnijih miroljubivih odnosa sa izantincima. Posle toga je bio omogu#en sasvim drugaiji umetniki tok. Umetniki razvitak su uslovili mnogi vani doga"aji/ proglaenje Srbije kraljevinom i uzdizanje crkve na stepen autoke*alne arhiepiskopije, teritorijalna proirenja prema jugu i severoistoku. U graditeljstvu je uoblien novi plan crkava prilago"en izmenjenim liturgikim namenama. )alaze#i se na poloaju arhimandrita u Studenici, Sava je preduzeo niz mera kako bi uredio duhovni ivot u zemlji i podstakao podizanje novih bogomolja. /rk a Hri&o o( 9a"!e&e!ja $ ma!a&tir$ :ii -podigao ju je )a a sa bratom, elikim ;$pa!om )te-a!om, a gradnja je trajala najmanje dvadesetak godina. .ada je zavrena postala je uzor i ostala to kroz itav $%%% vek. &ime je u istoriji rakog graditeljstva zauzela kljuno mesto. ;rkva je kao celina nastala gra"enjem u dva navrata, u kratkom vremenskom razmaku. %sprva je bila samo manastirska crkva, a potom je postala katedrala prvog srpskog arhiepiskopa. Prvo je podignuta jednobrodna crkva sa tri traveja i pripratom, polukrunom apsidom i kupolom. Program je razvijen i uve#an i u horizontalnom i u vertikalnom smislu. )ovine u odnosu na hramove iz doba Ste*ana )emanje pojavile su se na bonim stranama hrama/ nekadanji vestibili su zatvoreni i tako pretvoreni u niski transept, a uz pripratu su dodate kapele sa kupolicama i malim tremovima. ,apadna *asada je oblikovana kao da je u pitanju proelje trobrodne bazilike. &akav je izgled Bia imala u drugoj deceniji. .ada se Sava 4991. godine vratio iz )ikeje sa titulom arhiepiskopa i kada je Bia odre"ena za njegovo sjedite, dolo je do izmena i dogradnji. Sa zapadne strane dozidana je spoljanja priprata sa etiri stuba i devet traveja, nad njom katihumena, a ispred nje visoki zvonik. &ada je, izgleda, poruen zid izme"u zapadnog traveja crkve i stare priprate, a uz oltar su izgra"eni proskomidija i "akonikon. (o tada, u tre#oj deceniji veka, cela crkva je premalterisana i obojena crveno. Ara"enje priprate bilo je povereno skupini majstora iz zapadnih krajeva, sa romanskog podruja, koji su verovatno posle toga izgradili veliku spoljnu pripratu u Studenici, kulu zvonik iznad ulaza u manastir, zatim Pridvoricu i 'ogorodicu 8vostansku. Araditelji su verovatno bili iz raznih krajeva. Stariji deo, izidan opekom, verovatno su podigli majstori obrazovani u vizantijskim radionicama. Mla"i deo su izgradili primorci, jer su zapadni delovi gra"evine izvedeni kamenom, kapela na kuli-zvoniku na kotorski nain zasvo"ena rebrima pravougaonog preseka, dok su prozori i portali isklesani u romanikom stilu. ,avrne radove-nekada raskoan pod i unutranju plastikuizveli su mramornici iz ;arigrada. C

)ovine koje se su je javile na Bii bile su posledica ugledanja na Svetu Aoru, po Savinoj elji. 'one kapele sa kupolicama uz pripratu imale su ve# prve atonske crkve >avra, atoped i %viron. U Bii su kapele posve#ene Sv. Ste*anu DjunaE i Sv. Savi (erusalimskom DsevernaE, svetiteljima koji su bili imenjaci i zatitnici ktitora. U njima su odravane posebne slube. )iski transept je obrazovan da bi u njega bili smeteni horovi pevaa i nastao je pretvaranjem vestibila u zatvorena bona odeljenja pod uticajem svetogorskih bonih konhi namenjenih horovima. Svetogorski uticaj pokazuje i to to je crkva obojena crvenom bojom, poput >avre i atopeda, a to je bio izraz ideje da crkva poiva na krvi muenika, to je i Ste*an )emanja eleo da iskae crvenom kupolom Studenice. %stoni deo crkve u Bii podse#a, razmerama i odnosom apside prema celini, na odgovaraju#i deo katolikona u >avri. )ame#e se misao da su se kod graditelja protomajstora koji utvr"uje zamisao celine nali skicirani i izmereni detalji iz svetogorske arhitekture, iz >avre pre svega. &ako bi se moglo objasniti otkud nagla promena u arhitekturi oltarskog prostora, koja nastaje u Bii. U Bii se u sklopu oltarskog prostora i u potkupolnoj konstrukciji naputa do tada uobiajeni raspored i me"usobni odnosi delova. Uz snaan prodor atonskog uticaja posredstvom Save u srpskom graditeljstvu nastaje novi oblik rakog hrama. %z vizantijskih episkopskih sredita poteklo je shvatanje, uslovljeno posebnim liturgikim namenama, da su uz zapadni deo jedne katedrale neophodni spoljanja priprata i kule-zvonici. U Bii je na prvom spratu izgra"ena mala kapela koja je bila lina bogomolja prvog srpskog arhiepiskopa. 7na je direktvo povezana sa prostorijom na spratu nad pripratom, u kojoj je arhiepiskop Sava prisustvovao bogosluenju. >ogino je za iku spoljnu pripratu potraiti uzor u svetogorskim pripratama. Me"utim, dok su carigradske i svetogorske priprate srazmerno male prostorije, u rakoj arhitekturi one su, poevi od Bie, izrazito velikih razmera u odnosu prema crkvama uz koje se podiu. )ajlake bi se pojava velike spoljne priprate u Bii mogla objasniti nekim izvorom na !tosu. Me"utim, poto o tome nema nikakvih pouzdanih podataka, treba imati u vidu mogu#nost da su velike spoljne priprate nastale u rakoj arhitekturi, u Bii. !li, ostaju bez pravog odgovora pitanja da li u svetogorskoj arhitekturi postoji uzor po kome je projektovana priprata u Bii ili je ona, u tolikim razmerama, ovde prvi put zamiljena i sagra"ena. Pouzdano se moe smatrati to da je Sava jedina linost koja je unela u program dogradnje u Bii veliku prizemnu prostoriju na zapadnoj strani crkve ili odobrila njeno unoenje. Spratni deo spoljne priprate u Bii je oigledno ura"en pod uticajem Savinih saznanja o monakom ivotu na !tosu i njegovog poznavanja velikih svetogorskih katolikona. 7ve prostorije su nazivane zbirnim imenom katihumena. )ije poznat prvobitan raspored ni ike ni drugih slinih katihumena kod nas. U Bii je mnogo bogatiji liturgiki sadraj, nego to je ranije bio, odredio znatno sloeniji i razu"eniji plan. Panja je bila usredsre"ena na strogo i dobro odmeravanje kompozicije masa, tako da nije dolo ni do kakvog ralanjavanja zidova na *asadama. ,ato je Bia programom i umetnikim izrazom postala veoma pogodan primer za oponaanje. 0

)ovo ustrojstvo srpske autoke*alne crkve podrazumevalo je uspostavljenje jo deset episkopija, pored arhiepiskopije u Bii. ,bog toga je tre#a decenija $%%% veka bila ispunjena ivom graditeljskom delatno#u vezanom za saborne crkve, pri emu je glavni uzor bila Bia. Bo(oro#ii!a 'rk a $ H o&!$ <)t$#e!i'a H o&ta!&ka= prva pokazuje odjeke Bie. )ajpre je izidana crkva sa tri traveja, sa kupolom, pravougaonim pevnicama, apsidom iznutra polukrunom spolja pravougaonom, i sa pripratom podeljenom na dva traveja. &o se dogodilo #o 1>>?. godine, a posle toga, kada je hram odre"en za katedralu hvostanskih episkopa, graditelji su po uzoru na Biu, sa zapadne strane dodali spoljanju pripratu, podeljenu sa dva stupca na est traveja, dok su uz bone strane priprate podigli dva masivna zvonika u ijem su prizemlju bile kapele. Pretpostavlja se da se nad spoljanjom pripratom nalazila katihumena. )a osnovu arhitektonskog reenja crkve u Bii bilo je mogu#e rekonstruisati celinu hvostanske 'ogorodiine crkve, od koje su se ouvali samo temelji. Uzdizanje )emanjine zadubine ) . Nikole ko# K$r,$mlije na stepen katedralnog hrama iziskivalo je dogradnju pa je uz staru gra"evinu dozidana pravougaona priprata, uz ije su zapadne uglove podignuti visoki zvonici sa kapelama u prizemlju. %zme"u zvonika postavljen je poluobliasti svod, pa je obrazovan trem. Proelje je time postalo veoma slino proelju kotorske katedrale Sv. &ripuna. Slini poslovi obavljeni su i na 0$r1e im )t$po ima $ B$#imlji i 'rk i ) . +etra $ Bijelom +olj$. U tre#oj deceniji $%%% veka u izgradnji crkava poeli su da uestvuju i dvojica starijih sinova kralja Ste*ana Prvovenanog, Ra#o&la i 9la#i&la . +adoslav je, kao oev naslednik, spoljanjom pripratom proirio dedovu zadubinu Studenicu, a ladislav je podigao manastir Mileevu. /rk $ Hri&to o( 9a"!e&e!ja $ Mile,e i podignuta je oko 1>>8. godine. Svojim planom i osnovnom prostornom zamilju oslanja se na Biu, mada su graditelji sebi dopustili izvesna odstupanja. 'udu#i da je izmenjena u poznijim prepravkama, ne zna se pouzdano njen izvorni oblik. +adila ju je ista skupina majstora koja je podigla +adoslavljevu pripratu u Studenici. &o je jednobrodna crkva sa polukrunom apsidom, dva traveja i pripratom. )ad istonim travejem podignuta je kruna kupola, dok su na njega sa bonih strana oslonjene dve pravougaone pevnice Dniski transeptE. 7na nema oltarski travej kao Bia, a razlika je vidljiva i u postavljanju kockastog postolja za kupolu koje nema irinu broda kao raniji hramovi u Srbiji, ve# je znatno ue. Fini se da je krovni pokriva prvobitno bio izveden u obliku kakav se upotrebljavao na trobrodnim bazilikama, pa je kockasto postolje stajalo nad srednjim delom. ,a takav izgled mileevskog pokrivaa govorila bi i injenica da je u isto vreme podignuta trobrodna spoljanja priprata u Studenici. Proskomidija i "akonikon dodati su naknadno, po ivopisanju crkve, najkasnije #o 1>>3 godine, verovatno po ugledu na Biu. )a Mileevi je veoma uoljivo da majstori nisu bili vini radu na novom tipu rakog hrama, jer je plan crkve dosta nepravilan, sa neobjanjivim suavanjem prema zapadnoj strani, a povezanost izme"u apside i potkupolnog prostora sasvim je proizvoljna. 7snovni okvir plana ima oblik trapeza. Spolja, na severnom i junom zidu zapadnog traveja naosa sagra"eni su jaki pilastri, koji ovde oigledno imaju ulogu 2

kontra*ora. % sama kupola je bojaljivo izvedena. )a bonim stranama konstruisani su, uz bone zidove, udvojeni lukovi, ime je i prenik kupole smanjen. )esigurnom ponaanju graditelja verovatno je doprinela velika visina kupole. !rhitekta nije imao iskustva sa vizantijskim kupolnim sklopovima pa je koristio onu strukturu koju je nauio u drugoj graditeljskoj oblasti. %zgleda da su graditelji ve# bili predvideli da na bonim stranama priprate ubrzo izgrade kapele kao u Bii, jer su ostavili po dva prolaza sa svake strane. Me"utim, do ivopisanja crkve one nisu podignute jer su *reske prekrile i zidne ispune na prvobitnim otvorima. 3o odlaganja je, verovatno, dolo zbog odre"enih namera ktitora, koje su se ostvarile oko 1>4.. godine. Poto je arhiepiskop Sava % preminuo u &rnovu, kralj ladislav mu je prenio telo u svoju zadubinu, pripremivi mu za grobnicu dogra"enu spoljanju pripratu. Paraklisi uz spoljnu pripratu imaju neobinu osnovu, izduenu u poprenom pravcu. erovatno je i ovde traen nain da se posebno ojaaju oni zidovi gra"evine koji su bili vie optere#eni gornjom konstrukcijom. 3u bonih zidova priprate bili su sagra"eni boni ojaavaju#i lukovi, koji su u toku radova zazidani, verovatno radi ve#e vrstine zidova na koje je trebalo osloniti sprat priprate. Poto je, izgleda, izgubila gornji sprat, mileevska spoljna priprata je sada niska izduena prostorija sa poluobliastim svodom. Mistino je osvetljena, jer svetlost dopire samo kroz zapadni ulaz, to odgovara njenoj grobnoj nameni. U isto vreme su uz nju izgra"ene i dve bone kapele, koje je kralj posvetio svojim zatitnicima u ratu-Sv.Aeorgiju i Sv. 3imitriju. )eto ranije, svakako #o 1>4@. godine, kralj +adoslav je dogradio &polja,!j$ priprat$ $ )t$#e!i'i. &o je visoka pravougaona gra"evina sa dva traveja i tekim krstasto-rebrastim svodovima. .rstasti svod sa rebrima jakog pravougaonog preseka predstavlja posebnu vrstu gornje konstrukcije, koja se kod nas pojavljuje samo izuzetno. )esumnjivo je da ista skupina majstora koja je podigla svod u Studenici gradi slian svod na spratu kule-zvonika u Bii. Ara"enje svodova te vrste iroko je rasprostranjeno u romanici june 5rancuske i severne %talije. U +adoslavljevoj priprati izveden je sloen svod. (ednobrodan prostor dobio je obeleje zasvedene trobrodne gra"evine. ,ateeni naos crkve u Studenici je odredio graditeljima dve osnovne mere, irinu i visinu. %zgra"ena je snana nose#a struktura. (aki zidovi iznutra su ojaani udvojenim prislonjenim lukovima, koji su poloeni na pilastre. 3opunsko ojaanje pruili su spoljni prislonjeni lukovi. +azvijena lombardska shema u Studenici je upro#ena ukidanjem bonih brodova i pomeranjem srednjih, slobodnih oslonaca ka bonim zidovima. U njoj je sahranjen +adoslav. Prilikom podizanja u nju je ukljuena i manastirska *ijala za osve#enu vodu. )a bonim stranama pojavile su se uobiajene kapele, ali jedinstvene po svom polukrunom planu, sa polukalotama kao svodovima. (edna je bila posve#ena Sv. )ikoli, a druga je slavila uspomenu na )emanjin svetaki ivot. )eobian poloaj bonih kapela tako"e je plod protomajstorovog nastojanja da obezbijedi to bolju i postojaniju strukturu gra"evine. .apele su postavljene tako da imaju ulogu kontra*ora istonih delova bonih zidova gra"evine. .rovovi +adoslavljeve priprate davali su joj trobrodni izgled, a *asade su bile ralanjene pilastrima me"usobno povezanim lukovima. %zgra"ena je sigom i bila je uskla"ena sa starom gra"evinom uzdignutim kalkanima na zapadnoj i istonoj 41

strani. .otorsko poreklo graditelja otkrivaju njeni krstasto-rebrasti svodovi, istovetni sa onima na Sv. &ripunu i Mariji .ole"ati u .otoru. ) . Apo&toli $ +e%i, izgradnja hrama je zapoeta jo za ivota arhiepiskopa Save, a zaslugom arhiepiskopa !rsenija zavren je &re#i!om XIII eka. %zgleda da je prvobitna namera bila da se, slino Sv. !postolima u ;arigradu, izgradi zajedniki mauzolej za srpske crkvene poglavare. .rajem $%%% veka, posle stradanja Bie postao je sedite arhiepiskopije. %zgradnjom je u stvari produena jedna dobro ouvana starija trobrodna crkva, tipa tzv. tricrkvene bazilike. 7dstranivi joj apside, graditelji su na istonoj strani dozidali prostore koji su bili u skladu sa programom rakih crkava/ potkupolni prostor sa okruglim kubetom, niski transept za pevnice i oltarski prostor sa proskomidijom i "akonikonom. Poevi od Mileeve za ova odeljenja ponovo se grade posebne prostorije kao organski delovi gra"evine. )e moe se pouzdano zakljuiti kako je u celini izgledao zapadni do gra"evine. 7igledno je da su ovde nastale promene kada su dogra"eni Sv. 3imitrije, pa zatim 'ogorodiina crkva sa velikom pripratom. Prema ikom obrazcu, stariji boni brodovi preuzeli su ulogu bonih kapela, dok su *asade bile obojene crveno. Stvoreno je nisko i iroko zdanje. 7djeci arhitekture pe#ke crkve odmah su se osetili u Pridvorici kod Studenice i u Morai. Moraa-natpisom je tano datovana u 1>81A1>8> godinu, a ktitor joj je bio k!e" )te-a!, ukanov sin i )emanjin unuk. 7na je jednobrodna, sa tri traveja i okruglom kupolom, trolanim oltarskim prostorom, bez bonih apsida, sa pripratom sa uzdunim poluobliastim svodom i bonom kapelom uz nju, posve#enom Sv. Ste*anu. Svi bitni lanovi plana i prostornog sklopa iz Bie i Pe#i skladno su se stekli u morakoj crkvi. Bia i Mileeva uticale su na njenu izuzetnu visinu. (edino odstupanje u Morai je u tome to nije dobila dve kapele uz pripratu kao ostali hramovi, ve# samo jednu. ,idana je tesanicima sige. 7blikom i zanatskom obradom bi*ora na apsidi i proelju, i izgledom dva portala pokazuje klesarsko ume#e kotorskih majstora. ,avrni *riz arkadica i plitki pilastri predstavljaju elemente arhitektonske obrade *asada. +itam pilastara ne pokriva u celini unutranji ritam gra"evine, ve# je nastao po sasvim drugoj shemi. +ri# ori'a-datuje se oko sredine $%%% veka. )ia je i manja od Morae, ali ima sve njene sastavne delove. Me"utim, ovde su bone kapele uz zapadni travej, priprata ima kalotasti svod, a kupola je osmostrana, vie nalik na iku. Pe# je uslovila njenu malu visinu i opti sklop masa. Sa Sv. !postolima u Pe#i, Moraom i Pridvoricom prestaje gradnja spoljanjih priprata u manastirskim crkvama. .asnije su se one javljale samo uz katedrale. +aka crkva je u drugoj polovini $%%% veka doivela dalji razvitak u smislu ujedinjavanja raznolikih prostornih lanova u spolja jedinstveno telo gra"evine, ne menjaju#i osnovne osobine plana, a dolo je i do uve#anja njenih razmera. )a elu nove skupine stoje )opo%a!i. )opo%a!i su podignuti oko 1>.?. godine kao manastir sa glavnom crkvom posve#enom Sv. &rojici, a opasani su masivnim zidinama kroz koje se moglo u#i na dve strane kroz iroke kapije. .titor je kralj Uro, I, jedan od najistaknutijih srpskih vladara u $%%% veku. Sopo#ani su postali mauzolej kraljevske porodice, jer 44

su u njima sahranjeni kraljeva majka !na 3andolo, otac Ste*an Prvovenani, veliki knez 6or"e Dkraljev brat od stricaE, kao i sam ktitor Uro %. Svojim planom i osnovom ;rkva Sv. &rojice se ne razlikuje od prethodnih gra"evina. (ednobrodna je sa tri traveja i polukrunom apsidom, uz koju su proskomidija i "akonikon. )ad sredinjim travejem je kupola, a severno i juno od potkupolnog prostora su pevnice. )a zapadu je priprata uz ije bone strane su izgra"ene dve kapele. Ponovljen je raspored ostvaren jo u Bii. !li, novine se javljaju u gornjim delovima gra"evine i u spoljanjem izgledu. .ubino postolje je ue od broda kao u Mileevi, a kupola je uska i ima kruni tambur kao u Mileevi, Pe#i i Morai. 5asade broda i tambur su ralanjeni lezenama, a najvii pojas zidova je ukraen arkadnim *rizovima. Sopo#ani se od ranijih gra"evina razlikuju po tome to imaju trobrodni spoljanji izgled. Svi boni prostori Doni uz oltar, pjevnice, kapeleE su podvedeni pod jedinstvene, nie, jednoslivne krovove. &eilo se da crkva dobije izgled romanike bazilike, a da bi se to vie istakla masa srednjeg broda kupola je uvuena prema sreditu. Pod uticajem romanike razu"enost osnove je potpuno skrivena u izgledu. Srednji brod je naglaen, pokriven dvovodnim krovom. 7vde se niski raki transept, karakteristian za raniju arhitekturu sasvim izgubio. Pripratu i oba traveja natkriljuju svodovi blago prelomljeni u temenu. .upolni sistem oslonjen je u poprenom smislu samo na jedan luk. ;rkva je zidana sigom, *asade su obojene kreno belo, a kupola crveno i uto, kako bi se pribliile studenikoj crkvi. Majstori iz Primorja su prozore i portale isklesali u romanikom duhu. U proskomidiji je izveden ivopis koji je slavio 'ogorodicu, a u "akonikonu Sv. )ikolu. &ako je u crkvama ostalo due vreme. 'one kapele uz pripratu su posve#ene Sv. Ste*anu i Simeonu )emanji. &akva posveta kapela je imala vii smisao, jer je Sv. Ste*an bio zatitnik dinastije )emanji#a, a Simeon )emanja njen osniva. &aj primer su sledili i kasniji graditelji. U crkvi su se nalazila etiri kamena sarko*aga Dkralja Uroa, ispod ktitorskog portreta ua zapadnom traveju, sarko*ag !ne 3andolo je u priprati i jo dva, episkopa (oanikija i kneza 6or"aE. U poslednjoj etvrtini veka dogra"ena je spoljanja priprata sa jednim viespratnim kulom-zvonikom na proelju. Pripada tipu otvorenih priprata kakve se u Srbiji grade od $% veka. %zgra"ena je kao otvoren trem i oslanjala se na stupce i pilastre po obodu i dva stuba u sredini. 7ni su me"u sobom bili povezani polukrunim lucima i tako na severnoj i junoj strani obrazovali po tri polja zasvedena krstastim svodom i bili su pokriveni jednoslivnim krovovima. Srednji brod priprate zauzima celu irinu crkve. .rov ovog broda je bio popreno postavljen u odnosu na crkvu i bio je jednoslivni ili dvoslivni. &rospratni zvonik je zidan istovremeno sa spoljnom pripratom. %mao je otvoreno prizemlje, a nosila su ga etiri stupca povezana lukovima. Spolja na uglovima zvonika oblikovane su plitke lezene koje su se pod krovom zavravale nizom arkadica na konzolama. ,atim su zvoniku zazidana dva bona otvora u prizemlju, jer je postalo oigledno da etiri stupca ne mogu da nose teinu visokih zvonika. .asnije su sueni otvori ispod druga dva luka. 3o dogradnje priprate dolo je zato to su Sopo#ani jedno vreme bili sedite rake episkopije. Sopo#ani su na 49

nov nain uobliili programske ideje rake crkve. Me"utim, to nije bilo odmah prihva#eno. &ek krajem $%%% i poetkom $% veka njihov uticaj se vie osetio. Gra#a'Akralji'a Jele!a, ena Uroa %, je oko 1>2?. godine podigla svoju zadubinu Aradac na %bru, ali ne uzimaju#i za uzor Sopo#ane. 7snovan je kao veliki manastir ogra"en zidom i imao je dva ulaza. U sklopu manastira se nalazila velika 'ogorodiina crkva u sreditu, a uz ogradni zid crkvica Sv. )ikole. U 'ogorodiinoj crkvi je sahranjena kraljica (elena !nujska. 7 Aradcu ima malo izvornih istorijskih podataka. 7snivaka povelja nije prona"ena, a najopirnija obavetenja ostavio je arhiepiskop 3anilo %% u Bivotu kraljice (elene. 7na je izvrila prenos motiju arhiepiskopa (oanikija iz 8uma u Sopo#ane. 7brazovanje i sklonosti kraljice (elene, njeno *rancusko poreklo, kao i elja da pokae svoju privrenost srpskoj crkvi i dinastiji )emanji#a, odrazili su se na arhitekturu i ivopis Aradca. Uzor je bila Studenica, pa je i u Aradcu crkva posve#ena 'ogorodici. Plan vie pokazuje iki uzor, ali je trodelni oltarski prostor sa tri apside i zidana ikonostasna pregrada istovetna kao u Studenici. &o je jednobrodna gra"evina sa pripratom na zapadu i bonim kapelama uz nju, uskim zapadnim travejem, jednostavnim sredinjim prostorom nad kojim je konstruisana kupola, na severu i jugu su pevnice, a na istoku trodijelni oltarski prostor. Svodovi u crkvi su poluobliasti. Samo nad pripratom je konstruisan krstasti svod sa rebrima Dranije se javljao u kapeli ikog zvonika i nad +adoslavljevom pripratom, ali tu je pro*il rebara romaniki, a u Aradcu je gotikiE. )iski transepti imaju dvoslivne krovove, a na kapelama Dposve#enim istim patronima kao u Sopo#animaE su jednoslivni krovovi. )ad sredinjim prostorom crkve uzdie se kupola. 7slonjena je na etiri luka i uokvirena sa dva bona zida i dva luka kao baldahin. 7vakav sistem je odlika rake arhitekture od poetka njenog *ormiranja. Fetiri pandanti*a u uglovima ravno su zavrena, tako da se iz etvorougaone osnove prelazi u osmougaonik, a ne u krug, kako je to na svim drugim starijim i poznijim spomenicima. .upola je speci*ina po tome to je tambur osmostran i spolja i iznutra, a kupola je krikasta. 7ltarski prostor se nastavlja na celu irinu naosa i od njega je odeljen pomo#u dva masivna stupca povezana lucima. Sastoji se od tri dela od kojih svaki ima zasebnu apsidu, a me"usobno su odvojeni samo u gornjoj konstrukciji. 7vakvo prostorno reenje oltara karakteristika je ranih crkava rakog tipa zakljuno sa Studenicom. .asnije se javlja samo u Aradcu. ,apadni travej i pevnice otvoreni su ukupnim irinama prema sredinjem prostoru iznad koga se uzdie kupola. 3obro osvetljenje postignuto je prozorima postavljenim na bonim zidovima zapadnog traveja, kubinog postolja i pevnica, kao i pomo#u osam velikih prozora na tamburu. Spoljni oblik gradake 'ogorodiine crkve ima obeleja velikih rakih hramova, nastalih do prve polovine $%%% veka. 'rod crkve pokriven je dvoslivnim krovom, preseen je kubinim postoljem iste irine, nad kojim se uzdie masivna kupola. .apele su posebne gra"evine prislonjene uz pripratu i pokrivene jednovodnim krovovima, a pevniki prostori oblikovani kao nizak popreni brod pod dvoslivnim krovom. &ri polukrune 4:

apside na istonoj strani zavravaju se na istoj visini, ime se razlikuju od do tada poznatih reenja. 7vakvim sklopom masa Aradac ne prati tenje srpske arhitekture druge polovine $%%% veka, kada se rake crkve pribliavaju oblicima zapadnjake trobrodne bazilike sa uvuenim kubinim postoljem i kupolom manjeg raspona. )asuprot tome, arhitektura Aradca se vra#a na stare uzore od kojih je najblia Studenica. ;rkva je zidana tesanicima sige, a spolja presvuena uglaanim svetlim mermerom *ine strukture. Posle Studenice to je najbogatije ukraena crkva $%%% veka u Srbiji. Ukraavanje *asada je po sistemu rako, preuzeto sa romanikog graditeljskog podruja jo na poetku veka. 7snovni obrazac bila je Studenica pa je crkva dobila reprezentativni izgled. )iz slepih arkadica na konzolama postavljen je pod krovne vence glavnog broda, kupole, kalkana i pevnica. 7sobenosti ovih ukrasa su gotiki prelomljeni luci, to je jedinstven primer u rakoj arhitekturi. 7sobenost su kontra*ori, koji su ovde upotrebljeni kao ukras. >epoti crkve doprinose mermerni portali i prozori. )aroito se istiu zapadni portal i prozor na srednjoj oltarskoj apsidi. ,apadni portal ima stepenasto zaseene strane, a oltarski prozor je dvodelni i ima dva gotika prelomljena luka. Aradac je najstarija poznata srpska crkva na kojoj je izraen uticaj gotike. +7A)TIBNA DEKORA/IJA U )9E)/ICCC )i u druge dve, skoro u isto vreme podignute crkve, nisu bile ugra"ene sopo#anske zamisli. &o su crkve ) . +etar $ Bo(#a,i%ima i Da i#o i'a !a 7im$. &ek su na posednjoj rakoj crkvi iz $%%% veka, ) . A*ilij$ $ Arilj$, iskori#ena neka sopo#anska iskustva. Arilje je katedrala mora iki* epi&kopa i zadubina kralja Dra($ti!a, nastala oko 1>5?. godine. Posednja je u nizu rakih crkava iz $%%% veka. Podignuta je na mestu neke ranije crkve. 7 vremenu nastanka i ktitoru znamo na osnovu ktitorskog portreta i natpisa o islikavanju unutranjosti 492@. godine. )a !rilju je osetan uticaj Sopo#ana. .ao kasni spomenik rakog tipa, !rilje nije imalo neke bitne delove ranijih crkava zbog iskljuenja pojedinih prostorija iz liturgikih razloga. %ma opte crte rakog plana i veliku, pravougaonu spoljnu pripratu sa poluobliastim svodom, a nema bone kapele i zvonike. Podeljena je na oltarski prostor, naos i pripratu. %ma trodelni oltarski prostor. )aos je podeljen na odeljenja, od kojih je srednje kvadratne osnove i nad njim je visoko podignuta kupola na tamburu. Uz kupolni deo na severnoj i junoj strani su pevniki prostori pravougaonog oblika. Pod uticajem Sopo#ana graditelji su pevnice i bone prostorije uz oltar pokrili istim krovom, tako da je ostvaren trobrodni izgled. % kubino postolje je, kao u Sopo#anima, ue od broda crkve, a kube okruglo. )a zapadnoj strani su narteks i eksonarteks. Poduno telo gra"evine zasvedeno je bavastim svodom, koji je u sreditu preseen kupolom. )a istoku je polukruni oltarski prostor zasveden polukalotom, a iz sredita gde stoji kupola, pruaju se svodovi bonih pevnica. &im postrojenjima nastojalo se da crkva bude u gornjim delovima krstolika. Spoljni izgled crkve proizaao je delom iz unutranjeg sklopa, a izvesni njeni oblici imaju i nezavisno poreklo. )a spoljanjosti gra"evine su izraena dva osnovna naela/ stremljenje u visinu i nastojanje da se viebojno#u ostvari pojaano vizuelno dejstvo. Stremljenje u visinu naglaeno je stupnjevito dizanim 4<

krovovima, a dinaminost oblika je naglaena ralanjeno#u *asada pilastrima povezanim slepim lucima u potkrovlju. Pilastri su deblji i gu#e raspore"eni, a arkadica u potkrovlju i ispod lukova ima vie nego na ranijim gra"evinama. .ubino postolje kupole je naroito naglaeno. )ajniim jednovodnim krovom pokriveni su zajedno poduni svod "akonikona i proskomidije i popreni svod pevnikih prostora. Svo"enjem ovih prostornih oblika pod jedinstven krov nastojalo se da gra"evina spolja ima izgled trobrodne bazilike. ;rkva je zidana tesanicima sige, a islikanim tesanicima se oponaao vizantijski nain gra"enja. &o slikarsko oponaanje tehnike zidanja uinilo je ariljske *asade ivljim. &a polihromija potie odatle to je !rilje nastalo na kraju $%%% veka kada poinju da se javljaju nove stilske odlike crkava pod snanim uticajem vizantijske arhitekture, za koje je karakteristina polihromija na *asadama. Polihromno dejstvo ostvareno je crvenim trakama islikanim preko jednog osnovnog tona-ruiastog ili boje zlatnog okera. )ekadanji slikani ukras samo je malim delom sauvan na tamburu i kubinom postolju. Prozori su uokvireni arama kojima je podraavan izgled prozora na gra"evinama ozidanim samo opekom. ,amiljene kamene kvadere razdvajaju uspravne crvene trake, tako da lice zida deluje kao zidovi gra"evina sa tzv. #elijastim slogom gradiva. )a izvesnim mestima su umesto vodoravnih blokova kvaderi postavljeni po dijagonali ili je podraavano zidanje sa koso ugra"enim nizom opeka. elikom spoljnom pripratom, dozidanom krajem $%%% veka, naruen je raniji uravnoteen izgled glavnog dela crkve. &a priprata je nastala po ugledu na studeniku +adoslavljevu pripratu. 3rugostepena plastika hrama ima tradicionalne oblike. Prozori su jednostavni, pravougaoni, sem prozora na oltarskoj apsidi koji je stepenasto uvuen u zid i zasveden polukrunim lukom. )jegov oblik je srpast, to je osobenost romanikog graditeljskog stila. Pretpostavlja se da su graditelji crkve bili iz Primorja, odakle su poticali gotovo svi graditelji prethodnih rakih crkava.

4?

5. ARHITEKTON)KA +7A)TIKA )R+)KIH /RKA9A U XIII 9EKU Posle velikog umetnikog dometa koji je ostvarila u Studenici krajem $%% veka, arhitektonska plastika na crkvenim gra"evinama u $%%% veku je tokom itavog tog perioda doivljavala krizu. ,animljiv je kontrast izme"u izuzetno bogatog graditeljskog stvaralatva $%%% veka, kada nastaju sve velelepnija graditeljska ostvarenja, koja se postepeno sve vie uslonjavaju i dostiu zrelost. Me"utim, ovako plodnu graditeljsku delatnost nije pratila i skulptoralna, koja je bila po obimu i motivima veoma ograniena, jer joj nisu pogodovale rake crkve, uglavnom izidane sigom, ve#inom sa neralanjenim, premalterisanim i obojenim *asadama. Svakako, treba uzeti u obzir i mogu#nost da je arhitektonska plastika mogla pretrpeti razaranja i da nije sauvana u odgovaraju#oj meri da bi se o njoj sudilo. .ada se govori o skulptoralnom $kra&$ :ie on je morao biti u primorskim tradicijama. Malobrojni ostacikapiteli, baze, pro*ili-ukazuju na veze sa .otorom i njegovim majstorima, koji su u Bii mogli klesati prozore, portale i kameni ikonostas. !rhitektonska plastika Mile,e e nije zastupljena u dovoljnoj meri budu#i da je crkva pretrpela znatne kasnije intervencije, pa se moe pretpostaviti da je tada uniten i njen klesani ukras. (edini njegov trag je dosta ote#ena *igura lava, koja se nekada nalazila u okviru kamenog portala, najvjerovatnije izme"u naosa i priprate. 3rugi delovi portala, drugi lav, eventualne konzole, kapiteli, timpanonski relje* i stubi#i portala, ije se postojanje moe zamisliti na osnovu studenikog zapadnog portala, danas ne postoje. !li, taj sluajno ouvani kameni lav, uvar na ulazu u Mileevu, predstavlja ipak dragoceni ostatak, jer slui kao potvrda o produenom trajanju skulpture u Srbiji $%%% veka, o kontinuitetu njene tematske, kompozicione i stilske koncepcije. Postavaljanje *igura lavova na strane portala u Mileevi znai produenje pro*ilaktine teme na portalu koji uvaju lavovi, omiljene u romanskoj umetnosti %talije. U pogledu stila, i pored znatnih ote#enja, ovaj lav svedoi o jasnoj orijentaciji ka kamenoj skulpturi romanike. )eto vie se moe re#i o arhitektonskoj plastici Morae. Moraki glavni portal, kao i onaj to vodi iz priprate u naos, romanikog je stila, razu"en pro*ilisanim okvirima i stubi#ima, a na njegovim kapitelima razvijena je tema grehe i iskupljenja. )a nadvratniku zapadnog portala isklesan je ktitorski natpis. Stepenasto uvueni portal, sa srpastim arhivoltama i timpanonom, u kome se ne nalazi relje*na kompozicija, ve# 'ogorodica slikana u *resko-tehnici, po obliku je u tradicijama i rakih i primorskih portala. 7n nema velike konzole lavova i gri*ona kao portal u Studenici, ali je simbolika koju oni nose ipak prikazana u plitkom relje*u na kapitelima. )a severnom polukapitelu je vasilisk sa ljudskom glavom u eljusti, suprotstavljen liku 'ogorodice sa krunom na glavi i malim 8ristom sa jabukom u rukama. )a junom je grabljivica sa ljudskom glavom u kandama nasuprot raspetog i krunisanog 8rista. jerovatno su moraki kamenorezci imali za uzor neke crkvene predmete ili krstove ra"ene u drvetu ili metalu. )aivna i skoro rustina skulptura na morakom portalu blia je primitivnoj narodnoj umetnosti nego reprezentativnoj znalaki klesanoj plastici u Studenici, 'anjskoj, 3eanima i drugim gra"evinama. &ako je moraki klesar bio 4@

van tradicija i iskustava klesara rake kole. Moraki primer pokazuje da skulptura $%%% veka nije imala kontinuirani jednosmerni razvitak. %mala jedan tok, koji je bio vie zvanian, reprezentativan dvorski ili crkveni, i drugi blii narodnoj umetnosti i primitivnijim interpretacijama velikih stilova. Sude#i na osnovu dananjih ostataka u Sopo#anima je kamena dekoracija bila svdena na skromne razmere. ;rkva je zidana sigom i malterisana za razliku od Studenice ili 3eana, obloenih mermerom, kojem je bogata skulptoralna dekoracija odgovarala. Fine se da je u Sopo#anima glavni akcenat dekoracije stavljen na njeno *resko-slikarstvo, a da je manje znaaja pridavano skulpturi. .lasicistike koncepcije sopo#anskog slikarstva dobile su odjek u plastinom *rizu li#a koje tee nad pilastrima u naosu i oko portala izme"u priprate i naosa. Sa Aradcom je zapoeo prodor gotike u raku arhitekturu i skulpturu. 3va portala sa prelomljenim lucima, bi*ore i drugi prozori, osim lepo klesanih doprozornika i prelomljenih lukova, imali su izvajane samo kapitele, od kojih se samo oni na portalima nalaze na prvobitnom mestu. 7vde su se prvi put u rakoj arhitekturi pojavili gotski kapiteli sa jakim loptastim i lisnatim pupoljcima. Pojedini skulptoralni *ragmenti na"eni u ruevinama crkve, delovi stubi#a i kapitela, potiu verovatno sa prvobitnog kamenog ikonostasa u crkvi. Posebno je zanimljiva konzola sa lavljim poprsjem koja je nekada verovatno stajala na jednom od velikih prozora. &akve i sline konzole su u +aku prenete iz !pulije. 3irektne analogije kapitela u Aradcu i .otoru ilustruju vrste veze sa primorskim majstorima, u emu je bila znaajna uloga ktitorke (elene. Me"utim, ove upadice primorskih elemenata, prenosilaca novih gotskih strujanja iz zapadne Gvrope, koje su se pojavile u Aradcu, nisu se pretvorile u neki opti snani tok. U sredini oltarskog prozora uklesana je trolisna rozeta. )a crkvi u blizini mesta &rga ostao je gotovo ceo portal iz sedamdesetih godina $%%% veka, na ijim dovratnicima i nadvratniku je isklesana dvostruka bogata vrea koja se uvija i prepli#e. %ma dva lee#a gri*ona na konzolama, koji su izra"eni pod snanim uticajem tema na glavnom i junom portalu u Studenici.

4C

1?. ARHITEKTURA MI7UTINO9OG DOBA &o je period zapoet graditeljskim delima kralja Milutina u poslednjoj deceniji $%%% veka i poznat je pod Mijeovim nazivom srpsko-vizantijska kola. Podrazumeva usvajanje bitnih svojstava vizantijske arhitekture u koncepciji prostora, strukturi, oblicima i nainu zidanja. U toku $% veka, naroito u junim srpskim oblastima razvila se izuzetna graditeljska delatnost, koju su izvodili dobri majstori iz vode#ih vizantijskih graditeljskih sredita. !rhitekturu iz vremena kralja Milutina obeleilo je oslanjanje na prestonike uzore, a to se odnosi i na kljuna dela u arhitekturi Soluna. )aroito vaan uzor bili su spomenici Sv. .atarina i Sv. !postoli u Solunu. ,naajni izvori nalaze se i u Gpiru. Posebno #e keramiki ukras, poreklom iz arhitekture Gpira, biti vana komponenta spomenika Milutinovog doba. U poslednjoj deceniji $%%% veka Srbija se odluno okre#e izantiji. Uporedo sa vojnikim prodiranjem ka jugu i osvajanjem vizantijskih teritorija, kralj Milutin i njegovo okruenje trae u obnovljenom vizantijskom svetu osnovne izvore ukupnog stvaralakog rada. U srpsku srednjovekovnu arhitekturu uvodi se novi stil, iji predstavnik je crkva 'ogorodice >jevike u Prizrenu. )ova kola stvara gra"evine kvadratne ili pravougaone osnove. .ube obino nose etiri slobodna stupca, sa etiri razapeta svoda izme"u njih i zidova. Svodovi ispod kubeta obrazuju krst u krovu. Ugaoni prostori izme"u krakova krsta presvode se malim niim svodovima, iji su krovovi tako"e nii. %znad njih se die katkad jo po jedno kube, te ih crkva moe imati pet. Materijal od koga se gradi je tesani bigar, pear i trahit, iji se redovi smjenjuju sa redovima opeke, a ponekad su kubeta zidana samo od opeke. Spoljne povrine se oivljavaju keramoplastinom ornamentikom, koja se izra"uje od specijalnih loni#a napravljenih od peene gline. &ako izra"ene crkve imale su vrlo ivopisne polihromne *asade. )ov tip petokupolnih crkava karakterie dvokupolna priprata na zapadnom kraju, par kupolnih bonih kapela na istonom kraju povezanih sa dva ophodna broda. Svi ovi elementi zajedno obuhvataju jezgro gra"evine koje zadrava tradicionalni oblik upisanog krsta sa kupolom. 7vakva sinteza elemenata koja se odigrala priblino u periodu o# 1>5? #o 141?. godine, predstavlja speci*ino kasnovizantijski *enomen. .rajnji proizvod ove sinteze je petokupolna crkva iji je Araanica najsavreniji primer. 'roj spomenika podignutih u novom stilu naglo je rastao i za nepuna pola veka prevaziao broj sagra"enih u +akoj tokom itavog stole#a pre toga. )ovi stil je primio vrlo malo od rake kole/ svodnu konstrukciju, kube i kubino postolje, ali je zato ovaj stil predao vrlo mnogo stilu koji ga je nasledio, tzv. moravskoj koli. Mesto koje 'ogorodica >jevika zauzima u itavom ovom razvoju arhitekture predstavlja prelomnu taku izme"u rake stilske kole i obe kole nastale posle nje. )a crkvi 'ogorodice >jevike prvi put u Srbiji o*ormljen je oblik gra"evine koji #e dominirati jo itavo stolje#e, a u dekorativnoj plastici primijenjeni su tako"e prvi put elementi i metodi, koji #e se dalje razvijati i biti bogato iskoruteni u moravskoj koli. 40

Prvi ozbiljan ktitorski poduhvat kralja Milutina, verovatno uz ugledanje na )emanju i Savu, bila je velika oD!o a ma!a&tira Hila!#ara, koja je podrazumevala novi katolikon, trpezariju, povieni pirg Sv. Save, verovatno i manastirske prostorije za stanovanje, grobljansku crkvu i jo dva pirga, za ta su angaovani najbolji arhitekti i majstori. Ma!a&ti&ki katoliko! je prva u nizu gra"evina koje je kralj Milutin podigao. 3atuje u 1>54. godinu, kako to govori jedan pozniji prepis starijeg natpisa na crkvi. erovatno je graditelj hrama bio Aeorgije Marmara iz Soluna. ,ahtev u pogledu plana crkve oevidno je bio zasnovan na liturgijskim obiajima Sv. Aore. .atolikon je razvijen trikonhos sa velikom pripratom. )ad etiri stuba pravougaono razmetena dizalo se u sredini kube, dok su poluobliasti veliki svodovi, unakrsno postavljeni, natkrivali glavni prostor. Alavno kube je dvanaestostrano, a njegova kalota je iznutra krikasto reena. 'oni prostori su dobili razliite oblike manjih svodova. &ri konhe imaju polukalote, proskomidija i "akonikon rebraste svodove, a dva zapadna ugla zasvedena su plitkim slepim kalotama. Priprata je pomo#u dva slobodna stuba podeljena na @ traveja. &ri traveja su krstasto zasvedena, srednji travej u istonom delu ima plitku slepu kalotu, a dva bona traveja na zapadnoj strani nadviavaju osmostrana mala kubeta sa krikastim kalotama. (uno kube nad pripratom po kaloti je slino glavnoj kupoli, a severno kube ima manji broj krikastih renjeva jer su oni ojaani rebrima. Sa spoljanje strane crkva je izidana naizmeninim redovima tesanika i opeke. +edovi kamena su mestimice ispresecani vertikalno postavljenim opekama, zbog ega se dobija utisak #elijastog gra"enja. 8orizontalna podela *asada naglaena je ne samo razmetanjem otvora u dva niza nego i nainom zidanja. )eto nie od donjeg niza prozora i ispod gornjeg niza, na hramu su izidana dva pojasa od pet redova opeke umesto jednog Dumesto podele kordonskim vencimaE. ;rkva je dobro osvetljena velikim brojem prozora. )a glavnom kubetu je 49 prozora, na oltarskoj apsidi ? jednodelnih i jedna tri*ora, na proskomidiji i "akonikonu po jedan jednodelni, na istonom traveju dve bi*ore, na pevnicama po tri u gornjoj zoni i po jedna velika ulazna tri*ora, u zapadnim travejima po jedan jednostavan prozor. ,idovi priprate bili su ak i vie otvoreni. Po 0 prozora je na malim kubetima, < velike bi*ore nalaze se u donjoj zoni i ? tri*ora u gornjoj zoni. !ko se dodaju jo dvoja mala vrata kroz koja se iz priprate ulazi u hram, onda hilandarski katolikon ima osmora vrata. Svi prozori su luno zavreni, osim bonih prozora na tri*orama u gornjem pojasu, gde se pojavljuju luci u oblikujedne etvrtine kruga. .ameni stubovi i stubi#i na bi*orama i tri*orama imaju kapitele esto ukraene relje*ima. Araditelji su iskoristili znatan deo kapitela sa starog )emanjinog hrama. Sloeni ukras od prepletenih traka, razlistanih na slobodnim krajevima, gusto prekriva povrine. Alavni portal je posebno ukraen sa dvema konzolama sa lavljim glavama, koje uokviruju donju gredu, a u njenoj sredini je jo jedna konzola sa isklesanom glavom mladog oveka, najverovatnije an"ela. ajani ukras hilandarske crkve nije stilski jedinstven. Posebna skupina majstora-mramornika posvetila se izradi skupocenog crkvenog poda. 3ragoceniji je onaj u naosu, napravljen od raznobojnih uglaanih ploa. 42

Samo jo tri crkve na Sv. Aori- 7a ra, 9atope# i I iro!-imaju ovako bogate i sasvim slino ura"ene podove. 3vojica majstora iz skupine to su radili u 8ilandaru poznati su po imenu Mihailo i arnava. )atpis sa imenima urezali su u nadvratnik i uokvirili ga tako"e mozaikom. Planom i prostornim reenjem hilandarski katolikon se ne razlikuje od arhitekture starijih svetogorskih crkava. +azvijeni upisani krst sa trikonhosom preovla"uju#i je oblik njihovih osnova, kao to je i jedna kupola nad naosom njihova prevashodna odlika. 3va kubeta nad pripratom imaju i neke crkve starije i mla"e od 8ilandara. .od starijih su kubeta nad spratnom prostorijom priprate D atoped, %vironE. .od mla"ih je kao na 8ilandaru. Po tom reenju 8ilandar stoji na elu svih crkava u Sv.Aori. .ubeta nad pripratom izgra"ena su u isto vreme kad i na nekim hramovima u ;arigradu D8ora, .ilise-damijaE. %z ;arigrada potiu i neke pojedinosti/ slikovit nain zidanja, *riz sa iljatim arkadicama ispod krovnog venca, obrada kamenih okvira portala i prozora. &e novine prihvatila je u to vreme i solunska arhitektura. Araditelji, klesari i mramornici preneli su ih iz jednog od ta dva vizantijska grada u 8ilandar. &ako je hilandarski katolikon zdanje u kome su se slila shvatanja iz dva izvora/ svetogorskog predanja i neimarske vetine iz doba ranih Paleologa. Hila!#ar&ka trpe"arija je podignuta 1>54. godine, u isto vreme kada je ponovo izgra"en glavni hram. Podignuta je na mestu ranije trpezarije Simeona )emanje i Sv. Save i za nju je tako"e zasluan kralj Milutin. &o je velika jednobrodna dvorana, koja je prvobitno imala dvoslivni pokriva. Postavljena je ispred zapadne *asade crkve u pravcu sever-jug. )jen zapadni zid je u isto vreme deo odbrambenog bedema manastira. +azu"en je kamenim pilastrima, koji su u gornjem delu povezani lukovima od opeke. %stoni zid, okrenut prema manastirskom dvoritu, inio je glavnu *asadu. Severni zid ima iznutra polukrunu, a spolja trostranu apsidu. )a junom zidu je manja apsida, utopljena u debljinu zida, a iznad je veliki trodelni prozor. U $ %% veku je dobila drvenu tavanicu, a krajem $%$ veka iz nje su uklonjeni mermerni stolovi i zidana sedita. %z vremena kralja Milutina je i tre#a vana kultna gra"evina u 8ilandaru- (roDlja!a&ka 'rk a6 sada po& e%e!a Bla(o e,te!j$, a nekada apostolima Petru i Pavlu. )alazi se oko 411 m ispred glavnog ulaza u manastir. % ona je doivela izmene u $ %%% i $%$ veku, a njenu starost mogu#e je odrediti jedino na osnovu osobina tipa, naina gra"enja i stila sauvanih *resaka, to je vezuje za doba obnove 8ilandara pod kraljem Milutinom. Podeljena je na dva sprata, u donjem delu je kripta ili kosturnica, a u gornjem hram. U gornjem delu gra"evine je jednobrodna crkva sa trodelnim oltarskim prostorom i pripratom. U oltaru je polukruna apsida, spolja trostrana, a u proskomidiji i "akonikonu po jedna polukruna nia, spolja nevidljiva. )aos i priprata bili su pokriveni dvoslivnim krovom, dok su nad oltarom poluobliasti, a nad "akonikonom i proskomidijom krstasti svodovi. 3onji deo gra"evine bio je izidan lomljenim kamenom, a gornji kamenim kvaderima i opekom. (una strana, okrenuta prema manastiru, bila je posebno istaknuta pomo#u etiri stepenasto uvuena prislonjena luka, izvedena u opeci. %spod lukova su tri polukruno zavrena prozora i jedna vrata. Priprata je otvorena- na zapadnoj strani je ulaz, a na junoj velika bi*ora. Uklonjen je stari drveni 91

trem, koji je obuhvatao deo june i celu zapadnu stranu crkve. Poivao je na stupcima i pilastrima. Po nainu zidanja grobljanska crkva je vezana za arhitekturu iz vremena Paleologa. Posebnu panju kralj Milutin je posvetio utvr"enjima. 3ogra"en je pir( ) . )a e, glavna odbrambena kula manastira. )ad Savinim pirgom, koji je bio izgra"en od lomljenog kamena, postoji deo izidan pritesanim kamenom i opekom. )a tom delu su izvedene velike kozole ne kojima poivaju stupci ili pilastri povezani lukovima. erovatno je tada bila izgra"ena i prva kapela na vrhu pirga. %zme"u 14??. i 14?>. godine podignut je veliki pir( Hr$&ija. &o je zasebno utvr"enje na jednoj steni na obali, sa vidokom kulom na ijem je vrhu, dok nije sruen, bila kapela posve#ena Sv. Spasu. 7ko kule prostire se malo dvorite opkoljeno visokim zidinama. U dvoritu je Ste*an 3eanski u tre#oj deceniji $% veka sagradio hram sa trodelnim asiliju, zbog oltarskim prostorom, jednom kupolom i pripratom sa poprenim svodom. Posvetio ga je Sv.

ega se od tada pirg 8rusija nazivao i Sv. asilije. 7tprilike u isto vreme sa 8rusijom kralj je podigao jo jedan pirg na putu za manstir, ele#i da pristup manastiru sa mora bude bezbedniji. % on je imao visoku etvrtastu kulu i utvr"eno malo dvorite. Pirg kod kelije Sv. Save 7sve#enog u .areji se nije ouvao. SP7>(!H)(! P+%P+!&! .)G,! >!,!+!=== /rk a ) . Nikite $ )kop&koj /r!oj Gori sagra"ena je 14?2. godine. Svoje izvore ima u prestonikoj i grkoj provincijskoj arhitekturi. %ma osnovu upisanog krsta i kupolu na sredini. Fetiri stupca kvadratnog preseka nose kupolu, koja je postavljena na poluobliaste svodove. Polukruna apsida nastavlja se neposredno na istoni krak krsta, a za proskomidiju i "akonikon izgra"ene su samo nie u istom tom zidu, tako da je istoni od tri traveja crkve bio odre"en za oltarski prostor. Mogu#e je da je uz zapadnu stranu Sv. )ikite naknadno podignuta priprata. %ma trodelne ukrasne arkade na zapadnoj i bonim *asadama. )a bonim *asadama arkade su po dubini razvijene u tri stepena, a spolja petostrana apsida i osnovnim oblikom i arkadama na stranama bliska je solunskim reenjima. %mala je jedan paraklis koji je sruen. ,idana je kamenom i opekom. Predstavlja raskid sa ranijim tradicijama rakog graditeljstva. Me"u sauvanim Milutinovim gra"evinama posebno mesto zauzimaju tri petokupolne crkve/ 'ogorodica >jevika u Prizrenu, Sv. 6or"e u Starom )agoriinu i Araanica na .osovu. U tri celine koncepcija petokupolne crkve ostvarena je na razliite naine. Bo(oro#i'a 7je i,ka $ +ri"re!$ stoji ispred svih Milutinovih zadubina podignutih u Srbiji. )a njoj se pojavljuje nova arhitektura u svom zrelom i razvijenom obliku bez prethodnika u srednjevekovnoj Srbiji na kojima bi se moglo analizirati potpuno razvijanje ovog stila. )a njoj je prvi put primenjen sistem petokupolnih crkava u srednjovekovnoj Srbiji. erovatno da bi a*irmisao to vie svoju vlast na nekadanjem vizantijskom podruju, Milutin podie jednu od prvih i najve#ih zadubina, na kojoj se odmah mani*estuju njegove politike i rodbinske veze sa izantijom. 'ogorodica >jevika je verovatno postojala i pre nego to je dola pod srpsku vlast, a iz natpisa koji se nalazi na istonoj strani crkve saznajemo da je crkvu obnovio kralja Milutin. ;rkvu su zidali i popisali protomajstori )ikola i !strapa. )a crkvi postoje tri glavna dela, koji 94

obrazuju optu kompoziciju. &o su/ sredinji deo- crkva upisanog krsta sa pet kupola, dva bona broda koji obuhvataju sredinji deo sa severne i june strane i izgledaju kao da su prislonjeni uz njega, eksonarteks sa spratom i velikim zvonikom, koji se die iznad sredine eksonarteksa. Gksonarteks je na zapadnoj strani i itavom svojom duinom obuhvata prostor ispred sredinjeg dela crkve i oba bona broda. U istoriji ove crkve mogu se uoiti tri glavna perioda, od kojih se prva dva me"usobno mnogo ne razlikuju, a u tre#em je njen izgled potpuno izmenjen. 7snova ima oblik pravougaonika, a unutranji prostor je sa etiri reda stubaca podeljen na pet brodova, prema kojima se na zapadnoj strani nalaze narteks i eksonarteks. )a istonoj strani srednji brod se zavrava apsidom, a oba krajnja bona broda proskomidijom i "akonikonom. )arteks nije potpuno odvojen od naosa ve# je samo naglaen zatvaranjem nekadanjih prolaza bazilike u zidu izme"u naosa i narteksa. Upisani krst u osnovi izraen je pomo#u etiri svoda u ijem se preseku nalazi centralno kube. .upola je iznutra kruna, a spolja osmostrana. .upola poiva na svodovima koji obrazuju krst i na pandanti*ima. %ma tambur kare. Svodovi upisanog krsta su poluobliasti. %znad oltarskog prostora, a izme"u konhe apside i istonog nieg poluobliastog svoda prostor je pokriven jednom kalotom. )a istoni i zapadni svod nastavljaju se jo dva, neto nia, poluobliasta svoda. %stoni deo od centralnog kubeta do apside je dui od zapadnog te je kube prema tom centralnom delu pomereno ka zapadnoj strani. %ako su severni i juni svod koji obrazuju krst iznutra poluobliasti, zabatni zidovi, koji se prema njima obrazuju, izraeni su spolja prelomljenim lucima. )a njima se sa svake strane nalazi po jedna tri*ora. Me"uprostori izme"u krakova krsta presvedeni su tako"e malim poluobliastim svodovima, iznad kojih se na krajevima diu etiri male kupole. %stoni me"uprostori su dui od zapadnih i zato su dva mala kubeta blia centralnom. Mala kubeta poivaju delom na zidovima, a delom na prislonjenim lucima. &i donji delovi kubeta izraeni su spolja malom kvadratnom masom na kojoj poiva kube. 7ba istona kubeta imaju u tom delu po dva prozoreta sa severne i june strane. Male kupole su kao i velika iznutra krune, a spolja osmostrane. Strane su im odozgo luno zavrene te im je linija venca talasasta. %stona kubeta imaju po tri, a zapadna po etiri prozora. Uzani boni brodovi se na istonoj strani zavravaju dvema polukrunim prozorskim niama. Spoljni boni brodovi su dosta nii od centralnog dela i prostiru se sve do eksonarteksa. 7ni su razliito presvedenietvrtobliastim svodom osim poslednjeg traveja u visini narteksa koji je presveden krstastim i juni sa est krstastih svodova. 7vi svodovi se oslanjaju sa jedne strane na spoljne podune zidove, a sa druge na pilastre, koji su prizidani uz stupce bazilike i na razapete luke izme"u pilastara. Sa svake strane brodova nalazi se po est prozora- 9 tri*ore, 4 bi*ora i : jednostavna prozora. Sa spoljne strane boni brodovi su imali slepe arkade. !psida, proskomidija i "akonikon su zasvedeni konhama. !psida spolja ima sloen sedmostran oblik, a proskomidija i "akonikon su trostrani. )a apsidi se nalazi jo jedna tri*ora, a na proskomidiji i "akonikonu po jedna bi*ora. 3ruge strane oivljene su niama. 99

)arteks presvode tri poluobliasta svoda, od kojih je sredinji najvii, a oslanja se na oba svoda sa strane. Gksonarteks je u prizemlju podeljen na tri dela pomo#u dva luka, koji nose pregradne zidove sprata. 7ba dela su sa strane presvedena sa po dva krstasta svoda, dok srednje polje presvodi samo jedan. Prizemlje ima tri velika, luno zasvedena ulaza. Svaki prolaz odgovara po jednom brodu koji je imala bazilika. Sprat eksonarteksa ima tri odeljenja/ dve kapele i jedno srednje odjeljenje iznad koga se die zvonik. 7be kapele su zasvedene poluobliastim svodovima, koji su ojaani po jednim lukom na sredini i sa po dva prislonjena luka na zabatnim stranama. U kapele se ulazilo iz srednjeg odeljenja i bile su osvetljene sa po dva prozora. Srednje odeljenje ispod zvonika je priblino kvadratnog oblika, a na zapadnoj strani nalazila se velika bi*ora. ,vonik je zasnovan na kvadratnom srednjem delu sprata. 7tvoren je sa svih strana. )jega obrazuju #etiri snana stupca, skoro kvadratnog preseka. U srednjem delu zvonika, izme"u stubaca, su po dva luno zasvedena otvora, koji obrazuju neku vrstu bi*ora na svakoj strani. %znad njih je zvonik, potpuno otvoren izme"u stubaca na sve etiri strane. 7vi otvori su luno zasvedeni. ,vonik je pokriven poluloptom koja poiva na pandanti*ima i lucima iznad velikih gornjih otvora. Spolja je polulopta maskirana niskim okruglim tamburom, a pandanti*i su naglaeni malim rogljevima koji obrazuju kockasto postolje. ,a gra"enje su koriteni kamen i opeka. .ao materijal upotrebljeni su i *ragmenti sa poruenih starijih spomenika, ali u vrlo maloj koliini. +ed tesanika smenjuje red opeke. ,a spoljnu dekoraciju upotrebljene su etiri vrste keramikih elemenata od gline, koja je zatim peena. /rk a ) . 0or1a $ )tarom Na(orii!$ je podignuta na ostacima starije gra"evine 141>E14. godine i predstavlja zanimljiv spoj dva hronoloki i umetniki razliita graditeljska shvatanja, koji je mnogo uspenije ostvaren u konstruktivnom nego u estetskom smislu. ,bog temeljite obnove u Milutinovo vreme teko je danas zamisliti prvobitan izgled crkve. 3eo koji je protomajstor iskoristio da na njemu nadogradi svoju gra"evinu, ima oblik lako zakoenog pravougaonika, koji spolja na bonim stranama ima po etiri jaka pilastra, a na istonoj strani veliku, spolja i iznutra polukrunu apsidu. Alavni ulaz nalazi se na zapadnoj, a drugi manji na junoj strani. !rhitekta kralja Milutina uinio je nekoliko veoma vanih izmena da bi doao do petokupolnog reenja crkve. &e promene zahvatile su u velikoj meri unutranjost prvobitnog zdanja, a manje zidove. Aornji delovi crkve bili su porueni, pa su iznova sagra"eni svodovi, luci i kupole. 7d stare gra"evine zadrani su obimni zidovi, na koje se oslanjaju gornje konstrukcije iz 4:49I4:. godine. ,apauju se novi materijali i nain zidanja karakteristian za novu *azu gra"enja/ manji kameni blokovi od trahita, krenjaka i sige kao i opeke, sa debelim spojnicama maltera. 7bim i oblik starije gra"evine neposredno su uticali na osnovu nove crkve. ,bog postojanja starijeg omotaa, moda i nekih nosaa u unutranjosti, crkva ima dve JosnoveJ- jednu u nivou vrata i jednu u nivou gornjih prozora. U osnovi je blago de*ormisani pravougaonik, koji na istoku ima oltarski prostor, sa polukrunom apsidom, protezisom i "akonikonom, u sredini je naos, a u zapadnom delu priprata. 3u june bone strane Dverovatno 9:

i severneE nalazio se otovreni portik. U poznije vreme na zapadnoj strani crkve dodat je eksonarteks, sada najve#im delom sruen. 7ltarski prostor je uzdunim zidovima podeljen na tri dela. ;entralni deo oltara ima istu irinu kao prostor pod glavnom kupolom, a pokriven je poluobliastim svodom. 7d naosa je odeljen kamenom ikonostasnom pregradom. )a sredinji prostor oltara nadovezuje se apsida, koja se u odnosu na njegovu irinu neznatno suava. !psida je polukruna iznutra i spolja do visine sauvane starije gra"evine Doko ? mE, a u novoj *azi gradnje dobila je petostrani izgled. %spred apside je luk, koji je kao viak prostora nastao dogra"ivanjem petostrane apside u Milutinovo doba. Sa obe strane centralnog dela oltara nalaze se dva odeljenja pravougaonog oblika, koja su imala *unkciju protezisa i "akonikona, a moda istovremeno i zasebnih paraklisa. Proskomidija je ogra"ena punim zidovima sa severne i istone strane, a sa sredinjim delom olatara komunicira irokim lunim otvorom, a prema naosu otvorena je itavom svojom irinom. %stoni zid protezisa je bez apside, to je posledica kori#enja zida starije gra"evine. Hirok prolaz izme"u protezisa i sredinjeg oltarskog prostora ostvaren je lunom konstrukcijom. 6akonikon je sa svih strana zatvoren punim zidovima, a u njega se ulazi samo iz sredinjeg dela oltarskog prostora. )a istonom zidu "akonikona nema apside. Pojava kupole nad ovim bonim oltarskim prostorima osobena je za arhitekturu kasnog $%%% i ranog $% veka. )aos je za jedan stepenik nii od oltara i zbog naglaene otvorenosti prema oltaru i irokog trolanog otvora prema priprati nije dovoljno de*inisan u arhitektonskom smislu. Prema priprati je otvoren lunim otvorima, od kojih je srednji ve#i od dva bona. U osnovi naosa istie se potkuplno jezgro. )osae kupole ini par kvadratnih stubaca na istonoj strani i dve lezene uz zapadni zid, to znai da je kupola pomerena iz centra naosa i sasvim pribliena zapadnom zidu. &ambur kupole poiva na kockastom postolju unutar koga su pandanti*i. )aos je zamiljen i izveden na nain uobiajen za crkve upisanog krsta/ krstoobrazno jezgro gra"evine upisano je u pravougaonik, dva kraka krsta ukrtaju se pod pravim uglom, take njihovog ukrtanja na istonoj strani ine slobodni stupci, a izme"u istonog kraka i bonih zidova crkve pojavljuju se ugaoni traveji. ;entralni travej pokriven je kupolom, juni, severni i istoni poluobliastim svodom jednake irine i visine, dok su ugaoni traveji, uz onaj na istonoj strani, sa krstastim svodom. ,apadni deo naosa je gotovo sasvim eliminisan i sveden je na debljinu lezena. ,bog toga je kupola pomerena iz geometrijskog centra naosa i sasvim pribliena zapadnom zidu. &rodelno otvaranje naosa prema priprati i potpuno slobodna komunikacija sa proskomidijom, svedoi da je graditelj )agoriina bio upoznat sa savremenim solunskim reenjima petokupolne crkve sa ophodnim brodovima. )agovetaj uvo"enja bonih ophodnih brodova u naosu pojaan je u priprati. Priprata na zapadnoj strani ima pravougaoni oblik i istu irinu kao i naos, ali je znatno kra#a. )a zapadnom zidu je glavni ulaz u crkvu, koji ima pravougaoni otvor i polukrunu lunetu i sa unutranje i sa spoljne strane. Priprata je po osi gra"evine izdeljena na tri dela zidovima u viim zonama. Sredinji odgovara irini potkupolnog traveja iz naosa, a boni, sa po jednom malom kupolom u zapadnim uglovima, duinama bonih 9<

krakova krsta iz naosa. U jugozapadnom uglu nalazi se ostatak kamenog stepenita, koje je maskirano pravougaonim ispustom u zidu. )a slici modela u rukama kralja Milutina zabeleen je boni dodatak uz junu *asadu, koji je imao oblika otvorenog trema i prostorao se itavom duinom june *asade. !rkada od tri luka otvarala ga je prema spolja. erovatno je bio uzak i pokriven lakom jednovodnom nadstrenicom. )ije imao *unkciju ophodnog broda, jer je bio uzan, osim jednog malog ulaza bio je odvojen od naosa i priprate, crkvu nije opasivao i sa zapadne strane, a u svom istonom delu nije imao nikakav paraklis. )ajblie paralele su mu na podruju !rte i Soluna DSv.&eodori u !rti, .ato PanagijaE, kao i 'ogorodica >jevika. Sredinji deo priprate pokriven je jedinstvenim poluobliastim svodom, neto niim od svodova naosa, dok su bona odeljenja pokrivena krstastim svodovima u istonom, poluobliuastim u sredinjem i malim kupolama u zapadnom delu. 7vakva uzduna trodelna podela priprate retka je u vizantijskoj arhitekturi ranog $% Pravu analogiju ima u 8ilandaru, a vano je i epirsko graditeljsko iskustvo. )a severnoj i junoj strani naosa puni zidovi su probijeni tri*orama, a ugaoni traveji su osvetljeni sa po jednim jednodelnim i uskim prozorom. U niim delovima zidova, koji pripadaju starijoj gra"evini nalazi se po jedan pravougaoni prozor. )a junom zidu je i boni ulaz, koji je povezivao naos sa otvorenim tremom na junoj strani crkve. )a apsidi postoji samo jedan uzak prozor, nedovoljan za osvetljavanje oltarskog prostora, pa se njegovo dobro osvetljenje postie velikim otvorima prema naosu i protezisu. 3va perioda gradnje, dva stila i dva shvatanja ogledaju se sasvim jasno na *asadama i u gornjoj konstrukciji crkve. Spoljanjem izgledu crkve Dupisani krst, kra#ih poprenih i veoma izduenih podunih krakova, na njihovom preseku je kupola, a izme"u njih jo etiri manje kupoleE ne odgovara unutranja podela prostora. Uticajem zateene gra"evina objanjava se razlika izme"u bonih i zapadne *asade, jer su njihove dimenzije veoma razliite. )a bonim stranama dominiraju zabati poprenih krakova krsta, sa dvostrukim polukrunim arhivoltama, od kojih je ua unutranja malo uvuena i u celini izvedena u kamenu, a druga samo od opeke i sa spoljne strane opervaena redom keramikih krsti#a. !rhivolte poivaju na impostima, ispod imposta su pilastri koji se ne sputaju do zemlje, ve# se na visini oko @m od tla zaustavljaju na kamenim konzolama . Pilastri su se nastavljali i iznad imposta i dosezali do krovnog venca. U polju oivienom preseenim pilastrima i arhivoltom iznad njih nalazila se po jedna tri*ora. >evo i desno od pilastara na bonim stranama, znatno nie od zabata krsta, nalaze se ravno zavreni zidovi. ,a visinu krovnog venca oni su vii od linije krova, a svojim poloajem i irinom tano odgovaraju travejima sa krstastim svodovima u crkvi. ,apadna *asada je posebno paljivo i dekorativno obra"ena. &ek je u gornjem delu *asada oblikovana kao trolana kompozicija, to dosta verno odslikava trolanu podelu priprate. Poduni sredinji svod nad pripratom zavrava se na zapadnoj strani izbaenom dvostepenom arhivoltom. U sredini sredinjeg zabata nalazi se bi*ora, koja je po materijalu i izgledu potpuno razliita od drugih prozora u )agoriinu. >evo i desno od sredinjeg nalaze se na ovoj zapadnoj *asadi jo dva manja zabata, vrsto priljubljena uz njega. 9? veka.

Svojom irinom nagovjetavaju bone traveje priprate, a izgledom u kome su naglaeni luni krovni venci neposredno uznad arhivolti, sugerie se postolje malih kupola. 7blikovanje istonog dela crkve, kao spoj starijeg zdanja i dogradnje nije najsre#nije izvedeno, jer su koncepcije u velikoj meri bile razliite. elika polukruna apsida je u gornjem delu izvedena petostrano. )jene stranice imaju izgled plitkih dvostepenih nia od opeke i sa lunim zavretkom. Podela *asade je tako"e trolana. Sredinji vii deo ini trougaoni zabat svoda nad oltarom i velika apsida, a sa strane su ravni zidovi, koji irinom odgovaraju unutranjim prostorima "akonikona i protezisa. Skoro itavom irinom istonog zida uz apsidu konstruisane su dvostruke arhivolte u opeci, iji luk prati spolja i iznutra venac od keramikih krsti#a, a u njihovim zabatima je po jedan otvor. ;entralna kupola poiva na kubinom postolju sa lucima unutra koji nose kupolu. Sastoji se od osmougaonog tambura, kod koga je dekorativno obra"ena svaka strana/ oiviena je spoljnim lukom od opeke i unutranjim od kamena, u sredini je luno zavren otvor. Poto je otvor relativno nisko postavljen, iznad njega je ostavljeno veliko timpanonsko polje sa dekorativnim ukrasom. )a uglovima su kamene kolonete. Poto su stranice tambura luno zavrene, kalota ima talasaste ivice. 7vakve kupole sa timpanonom iznad prozora tambura, nisu tako este u vitantijskoj arhitekturi i vode poreklo iz epirske arhitekture. Male kupole na uglovima crkve oblikovane su slino centralnoj. Speci*inost malih kupola je u tome to su ugaoni spoljni zidovi ispod njih obra"eni tako da daju iluziju nadvienog kockastog postolja. +azlika u zidanju i upotrebljenom materijalu na *asadama sasvim jasno pokazuje odakle je crkva nadogra"ena poetkom $% veka. &ada je u istom materijlau-trahitu, prezidano nekoliko redova i zaliveno novim i debljim spojnicama od maltera. Posle te visine, uz kamene blokove trahita uzetih sa poruenih delova starije gra"evine, zatim krenjaka i sige, obilato je koritena opeka. 8orizontalni redovi kamena se smenjuju sa jednostrukim redovima opeke. .upole su zidane od kamena, opeke i ukraavane redovima keramikih krsti#a. ;rkva je bila pokrivena crepom, to je redak sluaj me"u spomenicima srpske veka, a jedinstven me"u crkvama iji je ktitor bio kralj Milutin, a preuzet je iz vizantijske arhitekture $%

arhitekture grkih oblasti i Makedonije. Slika modela crkve jasno svedoi da su prozori bili sa tranzenama u kojima su umetana okrugla stakla i to na svim prozorskim otvorima. elika panja je posve#ena dekorativnoj obradi *asada, sasvim u duhu kasnovizantijske arhitekture. 3ekorativni splet opeke, kamena i etvorolisnih keramikih ukrasa najstudioznije je izveden u zabatima krakova krsta i na kupolama, ali je sa manje discipline prekrio i sve druge slobodne povrine zidova, a posebno gornje zone apside. ,abati poprenih krakova krsta su slino zamiljeni. Fitava dekoracija je podre"ena tri*orama, sa kamenim kolonetama i zidanim lucima jednake visine, koje opasuju unutranji ui kameni doprozornik. 7n se produuje uvis i luno zavrava veliko timpanonsko polje. Prati ga sa spoljne strane arhivolta od opeke, a nju niz keramikih krsti#a, tako"e u okviru od opeke. .eramiki nizovi koji prate luk arhivolti ili otvora nalaze se oko svih bonih prozora ispod malih kupola i oko bi*ore na zapadnoj strani. 9@

.eramiki nizovi prate i prozorske otvore ispod malih kupola na zapadnoj *asadi. &impanonska polja tri*ora su skoro identina. %znad malih lukova od opeke nad otvorima tri*ore poloeno je nekoliko opeka, a iznad ovoga se smenjuju vodoravni redovi keramikih etvorolisnika, ornament od opeke sloene u obliku obrnutog ili pravilnog latininog slova ,, pa dvostruki i jednostruki *riz keramikih krsti#a. 7vako bogat keramoplastini ukras ponavlja se manje ili vie uspelo i na drugim *asadama. )a apsidi je tenja ka dekorativnosti i arenilu dola do najvieg stepena. )jene nie i prostor izme"u njih ispunjeni si skoro u celosti arama od opeke, sa obiljem motiva/ lastin rep, jednostruka i dvostruka riblja kost, meandar, kombinacija tri uspravne i jedne poloene opeke, kao i ukrasi u vidu kamenih diskova. 5asade sa ovako bogatom dekoracijom nisu nikakva retkost u kasnovizantijskoj arhitekturi i me"u spomenicima sa poetka $% veka u Srbiji, a uzor je nasle"e sauvano u !rti i uopte zapadnim grkim oblastima. (edna od najuoljivijih zajednikih crta izme"u dekoracije )agoriina i spomenika u Arkoj jeste venac od keramikih krsti#a ili testerasto postavljenih opeka, koji prati lukove arhivolti oko otvora, a zatim se njegovi krajevi horizontalno granaju. &aj ukras je prvi put kod nas primenjen u 'ogorodici >jevikoj, mada jo ne tako dosledno kao u Starom )agoriinu. Graa!i'a je dovrena 14>1. godine, a njena zapadna *asada bila je delimino dekorisana *reskama. erovatno sredinom $% veka crkva je proirena dogra"ivanjem spoljanje priprate, koja je verovatno bila slina hilandarskoj priprati. Araanica je podignuta na ostacima temelja dva starija hrama. Sadanja osnova Araanice sastoji se iz dva dela/ prvi deo ini glavna crkva izgra"ena prvobitno kao jedna celina, a drugi deo ini eksonarteks koji je prizidan kasnije uz prvobitnu zapadnu *asadu crkve. Starije gra"evine nisu imale nikakvog uticaja na prostorno oblikovanje Milutinove zadubine. Alavni deo predstavlja nepravilan pravougaonik i ine ga naos, oltarski prostor, unutranja priprata, ophodni brodovi i bone kapele. )aos zauzima centralni deo crkve, to je karakteristino za vizantijsku arhitekturu uopte. )a istonoj strani naos je povezan sa velikim oltarskim prostorom iste irine, dok ga na zapadnoj strani luni otvor, irok koliko i centralni travej naosa, povezuje sa unutranjom pripratom. Unutranja priprata predstavlja izdueni prostor, koji je iri od naosa za irinu dva kvadratna traveja smetena na suprotnim krajevima priprate. 7va dva kvadratna traveja u uglovima povezuju unutranju pripratu sa ophodnim brodovima na severnoj i junoj strani crkve. Sa istone strane oba ova broda zavravaju se kapelama, koje se nalaze uz bokove oltarskog prostora. 7ve dve kapele imaju istu irinu kao i sami ophodni brodovi, tako da priprata, ophodni brodovi i kapele imaju zajedniki spoljanji zid na severnoj i junoj strani gra"evine. %spred Milutinove crkve nalazi se velika spoljanja priprata, koja je dogra"ena po zavretku same crkve. )jena osnova je tako"e pravougaonog oblika. )aos ini jezgro crkvene gra"evine u geometrijskom smislu. &ek na nivou prostorije na spratu postaje oigledan njegov oblik upisanog krsta. ;entralni deo osnove naosa ini kvadratni travej, obeleen pomo#u etiri slobodna kvadratna stupca koji nose glavnu kupolu. %stonu granicu naosa obeleava troluni otvor na 9C

dva slobodna stuba sa visokim bazama, kao i jedan stepenik. &ime je naos odvojen od oltarskog prostora. )a zapadnom kraju naos je odvojen od unutranje priprate jednim masivnim pregradnim zidom, koji je u parteru probijen velikim lukom, irokim koliko i centralni travej naosa. 3va preostala dela ovog masivnog zida su u osnovi toliko razdvojena da lie na par ogromnih stubaca. )aos je najbolje osvetljen deo gra"evine. )ajve#a koliina svetla dopire kroz 0 velikih prozora glavne kupole. 3ve tri*ore se nalaze na severnom i junom zabatnom zidu. )a zabatima krakova transepta nalaze se bi*ore. 3ogra"ivanjem eksonarteksa drastino je smanjena koliina svetla koja prodire sa zapadne strane. 7ltarski prostor je trodelan. 7vakva prostorna organizacija se moe sagledati samo u tzv. trivelonu u zoni svodova. 7ltarski prostor predstavlja produetak naosa na istonom kraju, a izme"u ova dva dela crkve nalazi se troluni otvor, u kome je prvobitno bio ikonostas, koji je *iziki odvajao oltarski prostor od naosa. 7ni imaju istu irinu i zajednike bone zidove. 7vi zidovi odvajaju oltarski prostor od bonih kapela, a prolaz izme"u njih ine otvori u oba bona zida. 3ubina oltarskog prostora odre"ena je dimenzijama njegovog centralnog traveja, pokrivenog slepom kalotom na pandanti*ima. Alavna apsida nalazi se u centru istonog zida. %spred ove apside je plitak uvuen luk, koji svojim oblikom prati oblik glavne apside, dok se po visini i irini podudara sa centralnim lukom trivelona. 7va dva luka zajedno sainjavaju strukturni sistem koji nosi slepu kalotu. Sa unutranje strane apsida je polukruna. 7ltarski prostor je povezan sa bonim kapelama putem jednostrukih otvora na severnom i junom zidu. Svetlost prodire kroz tri*oru u apsidi i iz naosa i bonih kapela, ali je u oltarskom prostoru ipak prilino mrano. Unutranja priprata je izduena prostorija ija je dua osa upravna na glavnu osovinu gra"evine. 7na je ira od naosa za duinu kvadratnih traveja na severnom i junom kraju. Svaki od ovih traveja je irok koliko i sama priprata i pokriven malom kupolom. 7vi traveji povezuju pripratu sa ophodnim brodovima, koji obuhvataju naos du njegovog severnog i junog boka. Povezana je sa naosom irokim lunim otvorom, koji ini impozantan ulaz u naos. U centru zapadnog zida priprate smetena su vrata, tj. prvobitni glavni portal, koja vode u eksonarteks. .ada je eksonarteks dozidan promenila se *unkcija i *orma ovih vrata. ;entralni deo narteksa je presveden uzdunim poluobliastim svodom, koji u sredini prekida jedini krstasti svod u celoj crkvi, postavljen du glavne ose crkve, iako strukturno nije u vezi ni sa jednim travejem. 7phodni brodovi obuhvataju naos sa severne i june strane i predstavljaju produetke unutranje priprate. 7ni su iste irine kao i priprata. 7va dva krila imaju izduenu pravougaonu osnovu, a njihove longitudinalne ose su paralelne sa glavnom osom gra"evine. )a istonom kraju ophodni brodovi se zavravaju zidovima koji ih odvajaju od bonih kapela. Povezani su sa naosom i njihovi istoni traveji predstavljaju prostorni produetak transverzalnog kraka upisanog krsta, podse#aju#i na popreni brod. U osi ovih produetaka na spoljanjim zidovima crkve smetena su po jedna vrata, kao boni ulazi u crkvu. (edna mala vrata smetena su u najzapadnijem delu severnog ophodnog broda i ine ulaz za stepenite, koje vodi u prostoriju na spratu iznad priprate. rata su izdignuta oko 4?1 cm iznad nivoa poda. Svaki brod se sastoji od dva razliita traveja90

nieg na zapadnoj i vieg na istonoj strani. ,apadni traveji su presvedeni uzdunim poluobliastim svodovima, a istoni poprenim poluobliastim svodovima, koji se pruaju u istom pravcu kao i popreni kraci glavnog krsta naosa. 'one kapele predstavljaju istoni produetak ophodnih brodova i iste su irine kao ovi brodovi. 7be kapele su povezane sa ophodnim brodovima malim pravougaonim vratima. Po jedan mali otvor je tako"e vodio iz kapela u oltarski prostor. 7be kapele se na istonom kraju zavravaju po jednom oltarskom apsidom, koja je iznutra polukruna, a spolja trostrana. U oltarskoj apsidi severne kapele smetena je asna trpeza. )ia proskomidije smetena je u severnom zidu kapele levo od trpeze. (una kapela prema svojim optim osobinama predstavlja kopiju severne kapele. %ako crkva ustvari nema gornji sprat u uem smislu rei, ovaj izraz ovde se koristi da bi se oznaila prostorija smetena iznad unutranje priprate. Prostorija ima istu irinu kao i naos. U nju se ulazi strmim stepenicama iz junog ophodnog broda. %ma jasno izraen centralni travej, koji se produava bono u dva niska odeljenja sa poluobliastim svodovima. ;entralni travej je presveden uzdunim poluobliastim svodom, a dva bona odeljenja su tako"e presvedena poluobliastim svodovima, koji su pod pravim uglom u odnosu na svod centralnog traveja. Spoljanja priprata je podignuta ispred zapadne *asade crkve tek poto je sama crkva ve# uveliko bila zavrena. Model crkve na ktitorskom portretu jasno ukazuje da spoljanja priprata nije bila sastavni deo osnovne zamisli crkve. reme nastanka i tana arhitektonska dispozicija prvobitne spoljanje priprate ostaju za sada nepoznati. Sadanja spoljna priprata ima pravougaonu osnovu. Predstavlja neobian sklop u kome se zapaaju elementi iz vie graditeljskih *aza. U osnovi je trobrodna i dva para masivnih stubaca razdvajaju sredinji brod od bonih. Severna i juna strana imaju po #etiri masivna stupca. )a obe *asade ovi stupci nose po tri arkade. ;entralni brod eksonarteksa je neto iri od bonih brodova. ;entralni travej srednjeg broda zasveden je slepom kalotom na pandanti*ima, koju nose dva poluobliasta svoda i dva luka. 'oni brodovi pokriveni su sa po dva poluobliasta svoda jednake visine u istonom i zapadnom delu, dok njihov centralni deo nadviava po jedan transverzalni poluobliasti svod. 7vi transverzalni svodovi obrazuju neku vrstu transepta iji su kraci izraeni na bonim *asadama u vidu slepih zabata. Alavni element osnove-upisani krst- predstavlja sr strukturnog sistema crkve. ;entralna kupola se uzdie iznad visokog tambura. &ambur poiva na kubinom postolju unutar koga su etiri pandanti*a, koji omogu#avaju prelaz od kvadratnog centralnog traveja do krune osnove tambura. Fetiri poluobliasta svoda glavnog krsta nose puni zidovi. Preostala etiri ugaona traveja imaju kupole iji su nosai neobine prirode. Poto svodovi priprate i ophodnih brodova nisu iste visine, linija njihovog preseka ne postoji, a time ni mesto za lokaciju pandanti*a. Umesto toga, iznad temena najvieg svoda izgra"en je vertikalni kvadratni aht, koji se sastoji od etiri relativno tanka nose#a zida. Pri vrhu svakog kvadratnog ahta javljaju se etiri luka poduprta na etiri konzole, koje obrazuju prividno postolje kupole. Hetiri nepravilna pandanti*a, slina onima 92

ispod glavne kupole, ine prelaz ka tamburu. Sa izuzetkom ? kupola na tamburima, slepe kalote iznad oltarskog prostora i krstastog svoda iznad centra priprate, svi ostali svodovi su jednostavni poluobliasti. +ebra nisu upotrebljena, a interesantno je i odsustvo pilastara, lezena i prislonjenih stubova. U spoljanjem oblikovanju gra"evine sve strane najnie zone su podeljene u tri traveja. 7ko @m iznad kamene baze lezene se zavravaju kamenim impostima i na tom mestu se zavrava jednostavna donja zona gra"evine. Sa ovih imposta poinju arhivolte koje odgovaraju bonim travejima *asada. 3a bi naglasio razliku izme"u vieg i nieg dela gra"evine, graditelj je upotrebio horizontalni venac koji povezuje imposte. %stona *asada se razlikuje od ostalih. % pored toga to na ovoj *asadi nisu upotrebljene lezene i ovde nailazimo na podelu u : traveja. Sve tri apside se sastoje iz visoke donje zone i gornjeg dela gde se nalazi prozor. )a velikoj centralnoj apsidi smetena je tri*ora sa dekorativnim timpanonom iznad nje, dok se na bonim apsidama nalaze manji prozori tako"e sa ukrasnim timpanonima. Sve tri apside se zavravaju horizontalnim jednostrukim zupastim vencima.Alavna kupola se uzdie na osmougaonom tamburu, koji poiva na jednom kubinom postolju. 7vo postolje zaklanja etiri glavna luka i etiri pandanti*a koji podupiru kupolu. Fetiri luka se produuju u etiri jednaka poluobliasta svoda koji pokrivaju krakove krsta, a izvana se zavravaju sa etiri zabata. Svako lice osmougaonog tambura obeleeno je po jednim prozorom, a svaki prozor uokviruju dupli uvueni lukovi od opeke. !rhivolte kojima se zavravaju kraci krsta ispod glavne kupole su prelomljene. Prelaz od jednostavnog kubinog dela gra"evine do glavne kupole postignut je postepenim simetrinim ralanjavanjem i redukcijom mase gra"evine. Fetiri arhivolte postolja glavnog kubeta odgovaraju centralnim arhivoltama na *asadama ispod, ali su povuene u odnosu na njih, pa zbog toga izgleda kao da je kupola uzdignuta povrh dva ravnokraka krsta. >ezene na *asadama nisu u vezi ni sa jednim stupcem, stubom ili zidom enterijera. Poloaj prozora tako"e odraava nesklad izme"u strukture i oblika. Piramidalna kompozicija graanike gornje konstrukcije jedan je od najznaajnijih *ormalnih aspekata njene arhitekture i posmatrana u okvirima tadanjih petokupolnih reenja, Araanica se istie kao jedinstveno ostvarenje. 7snovni materijali upotrebljeni za podizanje Araanice bili su kamen i opeka. 3ve vrste kamena-pear i krenjak- najvie su kori#eni za gradnju zidova, dok su druge vrste kamena, kao to su trahit i mermer kori#ene re"e i uglavnom u dekorativne svrhe. Upotrebljene su dve osnovne vrste opeke- prvi tip su opeke uobilajenog kvadratnog *ormata, a drugi tanje opeke pravougaonog oblika. ,idovi gra"evine otkrivaju dve tehnike gradenja/ grublja tehnika primenjena je na unutranjim licima zidova, koji su prekriveni *reskomalterom, a preciznija je kori#ena na *asadama. U oba sluaja kori#ena je meavina kamena i opeke, dok je osnovni princip bio naizmenino nizanje dva ili vie redova opeke sa jednim redom kamena. 7snovna je klasina vizantijska kloazone tehnika, koja se sastoji od velikih pravilnih kamenih blokova uokvirenih opekama. %ako je ovo osnovna tehnika primenjene su brojne varijacije ime je *asada oslobo"ena suvie stroge discipline. Spojnice na *asadama su prilino izraene i u ve#ini sluajeva izgledaju isturene u odnosu :1

na ravan zida. ;rkva je imala krov od olovnih ploa. Pored obine kloazone tehnike zapaa se i skroman repertoar od pet ekorativnih ara od opeke. 7ne su upotrebljene na malom broju povrina i izvedene su tanjom opekom. U sevrnoj i junoj bonoj kapeli i u junom ophodnom brodu nalaze se tri arkolsolijuma, koji su bili deo prvobitnog plana crkve. )jihovo postojanje pokazuje da je Araanica zamiljena kao mauzolejska crkva sa tri specijalne grobnice namenjene istaknutim linostima. !naliza odnosa izme"u Araanice i 'anjske pokazala je da je po svoj prilici Araanica otpoeta pre 'anjske i da je gradnja, prema tome, morala poeti pre kraja 4:49. godine. Alavni centar inovacija bio je Solun i ;arigrad i one su odatle pristizale u Srbiju Ddvokupolna priprata, kapele uz bokove oltarskog prostora, ophodni brodovi...E Kralje a 'rk a $ )t$#e!i'i -osim velikih spomenika razvijene osnove i sloenog sklopa oblika u srpskoj arhitekturi sredstvima kralja Milutina nastaje graditeljsko delo nevelikih razmera, ali izuzetnog znaaja za razumevanje osobenih ideja i arhitektonskih koncepcija koje su na njima izgra"ene. ,ahvaljuju#i dobro ouvanom natpisu, isklesanom u kamenim ploama i ugra"enom pod krovnim vencem na apsidi, zna se da je kralj Milutin ovoj zadubini bio ktitor i da je podignuta 1414E1@. godine. Posve#uju#i u studenikom manastiru svoju malu kapelu (oakimu i !ni, kralj Milutin je istakao i svoje pretke. Belio je jo jednom da naglasi stogodinje postojanje svete loze iji je bio izdanak. % u ktitorskom natpisu i u programu ivopisa ova tema je dobila odre"eni ideoloki i politiki smisao. 3ananji izgled .raljeve crkve je veran prvobitnom. )ad naosom, sa oltarom na istoku, izdie se kube. .ubus i kupola su osnovni oblici nad planom saetog upisanog krsta. )aos je priblino kvadratnog crtea. Hirok luk to se oslanja na bone zidove apside pokriva prostor koji, iako veoma skuen, lii na oltarski travej. U masu bonih zidova apside useene su dve bone nie, koje obezbe"uju izvo"enje obreda u veoma suenom prostoru proskomidije i "akonikona. Spolja su sva tri oltarska dela jasno naznaena. 'one apside imaju po dve slobodne strane i svoj krovni pokriva, a prislonjene su uz oltarski travej pokriven krovom na dve vode. Sredinja apsida je trostrana, a krov joj je na istoj visini kao i krovovi nad bonim. .upola se oslanja na etiri para lukova. 3onji izrastaju iz snanih ugaonih pilastara, a gornji se oslanjaju na konzole i nose prsten tambura. Prelaz od lukova do prstena tambura ine pandanti*i. U krovnom pokrivau je naglaena konstrukcija upisanog krsta. Sasvim jednostavna konstrukcija .raljeve crkve podse#ala je istraivae na uobiajeni kasnovizantijski nain podizanja kupole nad kvadratnom osnovom. .ori#enje udvojenih lukova, koji postepeno smanjuju bine potiske pod kupolom i obezbe"uju vrstinu gra"evini, esto se zapaa u kasnovizantijskoj arhitekturi, a u Srbiji je osvedoeno ve# u rakim crkvama. U graditeljskom poduhvatu neimara .raljeve crkve ne mogu se otkriti neke novine. U Srbiji odavno prihva#enim nainom zidanja-pravilno tesanim kvaderima od sige, sloenim u vodoravne nizove- izvedena je cela gra"evina, a spolja je omalterisana, pa je po svojim *asadama .raljeva crkva blia izgledu rakih crkava :4

$%%% veka, nego savremenim zadubinama kralja Milutina. Skromnija po upotrebljenom gradivu od ostalih sauvanih Milutinovih crkava, kapela Sv. (oakima i !ne podignuta je tako"e sa manje vetine. )a junom prozoru u naosu stubi# nosi impost sa ispisanim hri#anskim imenom ktitora, a zapadni nosi na istom mestu njegovo lino ime. %ako veoma skroman klesani ukras na kamenim ploama oltarske pregrade i na kapitelima prozorskih stubi#a, podse#a na vizantijski. Araditelji su eleli da rasporedom otvora i odabranim ukrasima i spolja oive zidove .raljeve crkve. )a svakoj *asadi su savreno simetrino raspore"eni prozori. (ednodelni prozori su uokvireni kamenim arkadama, koje ne ispadaju iz ravni zida, dok su bi*ore na bonim zidovima i u oltaru smetene u plitke nie oiviene dvostrukim slepim arkadama. % nad jednodelnim prozorima na tamburu su slepe arkade. %sticanje koloneta na ivicama tambura gu#im malterom bez upotrebe opeka, kao i znalako kori#enje slepih arkada i horizontalnog vienca na *asadama, pokazuju da je neimar .raljeve crkve dobro poznavao spomenike doba Paleologa, a verovatno i starije, sauvane u Solunu i ;arigradu. koja odvaja cilus 'ogorodiinog ivota od ciklusa elikih praznika. Ara"evina je, po starom vizantijskom obiaju, u najnioj zoni spolja skoro neukraena, ali se postepeno prema vrhu ukras zgunjava. Ukrasni motivi uvaju taj ritam i jasno odraavaju konstrukciju dvostrukim plitkim i slepim arkadama, koje se kao i bi*ore oslanjaju na horizontalni kameni venac. 8orizontalni venac nije esto kori#en na *asadama rakih crkava, pa se moe verovati da je 1414E1@. preuzet iz vizantijskog graditeljskog nasle"a, posebno iz Solua i ;arigrada. % u Solunu i u Srbiji se poetkom $% ugledanje na starije vizantijske uzore. veka ose#a eoma je neobina ktitorova elja da se ne oponaaju arene vizantijske odoravni kameni venac

postavljen je upravo pod donjom ivicom bi*ora na *asadama, a u unutranjosti odre"uje visinu crvene trake

vizantijske *asade. .raljeva crkva svedoi o odluci ktitora da priloi svoj dar slavnom i starom rakom manastiru ne ugrozivi idejnu i umetniku vrednost katolikona. .raljeva crkva svojim saetim oblikom donosi izvanredno bogatstvo misli i simbolinih aluzija na srednjovekovno tumaenje sveta. .ubus naosa, nezaklonjen pripratom ili nekom bonom prostorijom, podse#a na kubus univerzuma. .ralj Milutin je u Studenici ostvario svoju ambicioznu elju da mu lina kapela u najslavnijem, prvom po rangu srpskom manastiru, podse#a na idealni hram, na sliku mikrokosmosa i na svedoanstvo o idealnom svetu u kome boravi idealni vladar. .raljeva crkva u Studenici postala je uzor prema kojem je u Srbiji, u decenijama posle velikog preokreta i krupnog dela kralja Milutina, bilo podignuto nekoliko manjih crkava. U kratkom vremenskom razdoblju od 1>54A14>1 kralj Milutin je podigao 8ilandar na Sv.Aori, 'ogorodicu >jeviku u Prizrenu, Sv. )ikitu u Skoposkoj ;rnoj Aori, Sv.(oakima i !nu u Studenici, Sv.6or"a u Starom )agoriinu, Araanicu i 'anjsku. Ma!a&tir Ba!j&ka je sagra"en izme"u 141>. i 141.. godine. %zdvojio se kao posebna zadubina, bogato opremljena i darivana, namijenjena za Milutinov mauzolej. Manastirski kompleks je bio velikih razmera, :9

nekada okruen odbrambenim bedemima. )jegovi dananji ostaci nisu samo tragovi tih prvih zidina, ve# i prezi"ivanja izvrena tokom $ % i $ %% veka, kada je na ruevinama itavog manastirskog kompleksa niklo manje tursko utvr"enje, u okviru kojeg je sama crkva, dogra"ivanjem minareta nad pevnicom, pretvorena u damiju. Manastir je imao velike o#DramDe!e k$le, sazidane po ugledu na svetogorske pirgove. isoko ouvani zidovi pirga pokazuju da je ulaz u njega bio postavljen visoko, to je uobiajeno kod kula koje su gra"ene da bi bile glavno odbrambeno postrojenje manastira. Prvi, najnii sprat kule je bez otvora, veoma paljivo obra"en. Pod te prostorije bio je poploan kvadratnim opekama. Mogu#e je da se ba tu uvalo blago kralja Milutina. Sauvani su ostaci velike i reprezentativne trpe"arije, koja je smetena nadomak zapadnog ulaza u crkvu i pravougaone je osnove. )a severozapadnoj strani zavrava se velikom apsidom, predvi"enom za postavljanje igumanskog stola. Alavni ulaz postavljen je na zapadnoj strani i bio je oslonjen na veliki pirg da bi mu tako bila obezbe"ena sigurna zatita. Sam ulaz je predstavljao konstrukciju pravougaone osnove kroz koju se prolazilo u manastirski prostor, a zavravao se kapijom na zapadnoj strani. Mogu#e je da je iznad prizemlja ove gra"evine postojao i sprat, u kojem bi se, po pravilu, nalazila kapela posve#ena nekom svetitelju ili arhan"elu, simbolino tite#i ulaz u manastir. Svojom celinom ulazna gra"evina je predstavljala ono to je i danas poznato kao porta. Sve ove gra"evine su zidane na vizantijski nain, kombinovanjem kamena i opeke. %zuzetak je jedino glavni manastirski objekat, sama 'rk a ) . )te-a!a, gra"ena viebojnim kamenom, tehnikom kasnoromanskog graditeljstva. &ako su se u 'anjskoj nali, jedni pored drugih, i neimari vizantijske kole i graditelji koji su ovladali majstorstvom romanske arhitekture. ;rkva je izgra"ena na mestu starijeg poruenog hrama, pri kojoj je u drugoj polovini $%%% veka bilo sedite banjske episkopije, za vrijeme kralja Uroa %. Milutin je episkopiju pretvorio u igumaniju dodelivi joj etvrto mesto me"u srpskim manastirima, odmah posle Studenice, Mileeve i Sopo#ana. 'rigu oko podizanja svoje zadubine, o kojoj se dogovorio sa majkom, bratom 3ragutinom i arhiepiskopom Savom %%%, kralj Milutin je poverio svom duhovnom savetniku 3anilu. ,idanje crkve posve#ene Sv. Se*anu, zatitniku svih )emanji#a, otpoelo je krajem 141>. godine. +azlog to je 'anjska u sutini razliita od svih ostalih Milutinovih zadubina, koje su podignute tada u novom graditeljskom stilu vizantijske renesanse Paleologa, jeste upravo ta elja kraljeva da se u gradnji zadubine oponaa starija Studenica, grobna crkva osnivaa dinastije. )astoje#i da udovolje kraljevoj elji trude#i se da oponaaju Studenicu, tadanji neimari ipak nisu mogli da se odreknu promena koje je doivela srpska arhitektura i doslovce se vrate na ranije oblike i shvatanja prostora. 'ogorodiina crkva u Studenici je oponaana samo u najoptijim crtama. 'anjska sledi svoj uzor u obradi *asada skupocenim kamenom i u arhitektonskom ukrasu. Svojom osnovom pokazuje veoma razvijene i sloene elemente rakih hramova. Sve to je ranije u $%%% veku dodavano jezgru tadanjih crkava, u 'anjskoj je podignuto odjednom. 7snova Studenice, odnosno tipina raka osnova $%%% veka, u 'anjskoj je prilago"ena u tom smislu to je u celini naglaen oblik trobrodne gra"evine sa visokim transeptom ispod kupole. )ovinu u odnosu na uzor predstavljaju dve visoke kule-zvonika na zapadnoj strani. ::

Pre svega, tu je jednobrodni ali monumentalni sredinji prostor, koji je prvobitno bio nadvien irokom i dobro osvetljenom kupolom, koja je u $ %% veku, kada je crkva sluila kao damija, dobila dananji oblik plitke i slepe kalote. Sredinji brod se zavrava trodelnim oltarskim prostorom. Severno i juno od tog sredinjeg dela crkve izgra"ene su pevnice, iza kojih slede bone kapele, proteu#i se du zapadnog dela crkve i priprate. Spolja gledano, ove bone kapele, prvobitno natkriljene jednovodnim krovom, ukomponovane su u celinu crkve kao njeni boni brodovi. &ime je ovaj iznutra razu"en prostor, koji je bio izdeljen i povezan prema ondanjim potrebama i nameni crkve grobnice, spolja bio saet u snaan volumen romanskih i romano-gotskih katedrala (adrana i &oskane. Sloeni unutranji prostor 'anjske zavrava se na zapadnoj strani gra"evine prostranom pripratom i dvema visokim kulama-zvonicima, od kojih je danas delimino sauvana jedino juna. Pouzdano se zna da je arhiepiskop 3anilo naao zaista vrsne neimare Pomorja, o emu svedoi i izgled *asada. ,idane od briljivo tesanih kamenih kvadera u tri boje, one zadivljuju preciznim smjenjivanjem raznobojnih povrina, koje tako zajedno postiu strogu i celovitu ritmiku ahovskog polja. 3vobojno zidanje *asada preuzeto je iz graditeljske tradicije italijanske romanike i crkva je svojim *asadama od kamena u tri boje ostala neponovljeni podvig graditeljske imaginacije $% veka. Sveani ulaz u crkvu nalazio se izme"u dve velike kule, a pristupalo se stepenicama. )a irokim i ravnim *asadama smenjivale su se trobojne povrine kamena sa raskonim relje*ima to su pokrivali okvire prozora i poratala to joj je davalo sveani izgled. %ako su dananje ruevine ostaci ve# prepravljene 'anjske lieni mnogih dragocenih delova nekadanje skulpturalne dekoracije, ipak je ostalo dovoljno kamenih ukrasa na osnovu kojih se moe zakljuiti o sadraju, umjetnikoj zamisli i klesarskom oblikovanju dekoracije *asada 'anjske. )ajznaajniji deo njenog skulpturalnog ukrasa, *igura 'ogorodice sa malim 8ristom, nalazi se u crkvi oblinjeg sela Sokolice, po kojem se esto i naziva 'ogorodica Sokolika. Prema usmenom predanju tamo su je preneli monasi bee#i pred &urcima. 'ogorodica Sokolika je bila dio skulpturalne kompozicije, koja je krasila lunetu najrazvijenijeg i najsveanijeg portala koji se nalazio u priprati na ulazu u naos. &rude#i se da to vernije slede uzor, Milutinovi majstori su u 'anjskoj ponovili ono to su videli u Studenici. ,atekavi glavni portal )emanjine crkve u priprati kralja +adoslava, u 'anjskoj su kao glavni portal konstruisali tako"e onaj koji je povezivao pripratu sa naosom. 7n je celinom bio izra"en i ukraen prema studenikom, o emu svedoe i drugi njegovi sauvani delovi. Me"u ostacima ukrasnih relje*a portala nalaze se i *ragmenti arhivolte. 7ni jasno pokazuju da su klesari kralja Milutina doslovce ponavljali motive sa studenikih arhivolti. Portalu su tako"e pripadale i dve *igure lava, nekada oslonci njenih spoljnih koloneta. Sude#i po ouvanim stopama, zapadni i severni portal tako"e su bili sagra"eni prema studenikom. 7snova njihovog okvira bila je stepenasto useena prema otvoru sa kolonetama u uglovima. 'anjska je imala i relje*ima ukraene romanske prozore, od kojih se delimino ouvao samo jedan u junom zidu transepta. %ma dosta ulomaka za koje se moe pretpostaviti da su pripadali :<

relje*noj dekoraciji prozora, a i samoj oltarskoj tri*ori, po svoj prilici ukraenoj i izra"enoj prema studenikoj. Me"u ostacima su i konzole u obliku ivotinjskih glava i stilizovanih biljaka, koje su prvobitno bile oslonci potkrovnog venca arkada. )eobino sline konzolama na portalu Milutinovog 8ilandara, na koje podse#aju i svojom plastino#u i izraajno#u, one upu#uju na zakljuak da je uglavnom stalna ekipa majstora-klesara prelazila sa gradilita na gradilite. Me"u ulomcima ima relje*a i dosta ostataka za koje se pretpostavlja da su delovi crkvenog poda i oltarske pregrade. Svojim motivima i nainom klesanja oni pripadaju vizantijskoj plastici. &o su ulomci sa motivima raznovrsnih lozica, plitko klesani da bi udubljene povrine bile popunjene crvenom ili crnom pastom. %spunjeni bojenom pastom, relje*i su dobijali svojstva slikanih povrinskih ukrasa, a nain izrade pretvarao se tako u svojevrsno slikanje u kamenu. !ko je arhitektura 'anjske ipak predstavljala svojevrsnu varijaciju svog uzora, njen kameni ukras je bio verodostojna kopija studenikog. %ako sadrajem sasvim slina studenikoj, skulptura 'anjske je arhainija, tvr"e modelovana i manje plastine puno#e.

:?

12. +EFKA +ATRIJARGIJA Alavna crkva Pe#kog manastira su ) . Apo&toli, koja ima sredinje mesto u skupini crkava, na severnoj strani je ) . Dimitrije, na junoj ) . Bo(oro#i'a, a priprata se na zapadnoj strani naslanja na tri crkve. .ada se ova celina obrazovala uz istoni deo june strane 'ogorodiine crkve sagra"ena je kapela ) . Nikole. Prva me"u njima je 'rk a ) . Apo&tola, koja se vezuje za ar*iepi&kopa )a $ i Ar&e!ija. ;rkva je podignuta na ranijem kultnom mestu pri emu su delimino kori#eni ostaci zateene jednobrodne crkve. )e zna se kako je ta crkva izgledala ni da li je bila deo neke ve#e celine. 3ozidana je kupola sa svojom donjom konstrukcijom, transept i oltarski prostor .&ako obrazovana celina stekla je sve elemente koje imaju prethodni raki spomenici- Mileeva, Bia i 'ogorodica 8vostanska. )aos starije crkve postao je deo Sv. !postola. ;rkva je morala imati zapadne anekse. )ajverovatnije su bili dogra"eni uz zapadni deo naosa. .upola je iznutra i spolja krunog tambura sa pandanti*ima u uglovima i nosi sklop lukova i zidova. 7snovni oslonac kupole ine spoljni zidovi gra"evine, odnosno popreni lukovi koji stoje na istonoj i zapadnoj strani. Uz njih su unutra, prema kupoli, ugra"eni prislonjeni lukovi kako bi se celina uinila to postojanijom. 7vaj sklop obino se naziva baldahinom. 7ltarski prostor je zavren trima polukrunim apsidama i najblii je oltarskom prostoru Mileeve. Pevnice i oltarski aneksi odvojeni su kao posebne celine. Alavni deo oltara ponavlja pravo rako reenje, to je u Mileevi izostavljeno- ispred apside je obrazovan travej zasveden podunim poluobliastim svodom. Sve tri apside su zasvedene polukalotama. Fetvrtobliasti svodovi iznad proskomidije i "akonikona pojavljuju se i u Pridvorici, a verovatno su poreklom iz apulijske romanike. Prozori na kupoli, pevnicama, oltaru su jednostruki i polukruno zavreni i gra"eni su po uzoru na jednostavne rake prozore. &ri prozora na glavnoj apsidi zamenjuju tri*oru. ;rkva je zidana od lomljenog pritesanog kamena i krenog maltera, a svodovi su od sige. 'ilo je predvi"eno da se *asade omalteriu, da bi malter potom bio obojen crveno. Potkupolni lukovi su blago prelomljeni u temenu da bi im se ojaala stabilnost, a ostali lukovi kao i svodovi iznad pevnica su polukrunog preseka. U Pe#kim !postolima pravi izraz su nale zamisli i shavatnja osobena za raku monumentalnu arhitekturu prvih decenija $%%% veka. 7vde se prepli#u iskustva i naela vizantijske i romanske arhitekture. )ajstarija crkva pe#ke celine je ostala bez ijednog skupocenog detalja. )ije ostao sauvan nijedan podatak iz $%%% veka kada su obavljeni veliki gra"evinski etvrtoj deceniji $%%% veka. zahvati na Pe#i, a prema izvorima iz $% veka- uvodu u prevod (erusalimskog tipika koji je napisao arhiepiskop )ikodim, zakljuuje se da je to moglo biti u tre#oj ili

:@

!rhiepiskop )ikodim je neposredno uz crkvu Sv. !postola podigao crkvu Sv. 3imitrija, a arhiepiskop 3anilo je na drugoj strani dodao crkvu 'ogorodice 7digitrije. !rhiepiskop 3anilo %% je podigao zajedniku pripratu za sve tri crkve ime je kompleksu dao oblik koji #e zadrati do naih dana. ;rkva Sv. !postola svakako nije bila dovoljna za potrebe arhiepiskopskog sredita, pa je ar*iepi&kop Niko#im izme"u 141.. i 14>@. godine podigao uz severnu stranu Sv. !postola novi hram posve#en ) . Dimitrij$. )jime je zamenjen severni paraklis Sv. !postola. %ako neto svedena u programu prostora, ona ima sve delove koje podrazumeva crkva namenjena razvijenim liturgijskim radnjama. % merama i poloajem crkva Sv. 3imitrija je podre"ena Sv. !postolima. )jeno proelje se nalo u poloaju koji je omogu#io najpovoljniji pristup u crkvu i olakao kasniju izgradnju zajednike priprate. (ednobrodna gra"evina sa polukrunom apsidom na istonoj strani od tipine rake crkve se razlikuje po tome to oltarski prostor nije trodelan i to nedostaju pevnice. Umesto izdvojenih odeljenja za proskomidiju i "akonikon ovde su izgra"ene nie u boim zidovima oltara, a na poloaju koji bi pripadao krakovima transepta pojavile su se tako"e nie koje su obrazovali boni potkupolni lukovi. U svemu drugom raspored prostora, po duoj osovini gra"evine, nastavlja tradiciju srpske arhitekture. 7d tri traveja srednji je najdui, sa osnovom u obliku kvadrata nosi kupolu, drugi je neto kra#i, a najkra#i je travej namenjen oltaru. Aornja konstrukcija ura"ena je delom po tradiciji, a delom je plod novina koje u srpsku arhitekturu unose vizantijski majstori koji rade za kralja Milutina. .rstasti svod u Sv. 3imitriju konstrukcija je koja se u srpskoj arhitekturi njeguje od poetka $% veka. .upola je iznutra krunog, a spolja osmostranog tambura, na pandanti*ima. )a bonim stranama naosa nose je prislonjeni lukovi, pri emu je juni prislonjeni luk postavljen uz severni zid Sv. !postola. Uz popreni nose#i luk na zapadnoj strani dodat je jo jedan luk. &aj luk je izostao na istonoj strani, jer je iskusni graditelj imao dovoljno poverenja u izdrljivost srazmerno jakog poluobliastog svoda koji prekriva istoni travej. &aj izostavljeni prislonjeni luk bi zatvarao sklop baladahina, jedne od osobenosti rakih jednobrodnih crkava. )ova vizantijska shvatanja ispoljila su se i u spoljnim oblicima i nainu zidanja Sv. 3imitrija. &o su/ spolja poligonalna DtrostranaE apsida, osmostrani tambur sa prozorom na svakoj strani uokvirenim dvostrukom arkadom, sa talasastim zavretkom i kolonetama krunog preseka na uglovima gde se sustiu dve strane i oblik bone *asade. .od ovog poslednjeg detalja izdvaja se povrina na sredini ispod kupole. U pitanju su pilastri i udvojene slepe arkade kao slika unutranje konstrukcije. odoravni redovi kamenih kvadera ritmino se smjenjuju sa slojevima ozidanim od opeke, a slojevi opeke obrazju po pravilu dva reda. Hiroke spojnice maltera istiu se u onim delovima zida koji su gra"eni iskljuivo od opeke. )a *asadama je ostvaren #elijast nain zidanja, tj. kameni kvaderi su na bonim stranama oivieni opekom. Prave vizantijske oblike imali su tako"e i otvori na Sv. 3imitriju u svom izvornom stanju. U celini su se ouvali portal i prozori na kupoli. Prostor je bio dobro osvetljen. Prozori su raspore"eni na uobiajen nain na tamburu kupole, apsidi i na severnom i zapadnom zidu. (edini, zapadni ulaz u crkvu postavljen je u osovini gra"evine. Ulepan je :C

relje*no ukraenim mermernim okvirom, koji celini daje obeleje sveanog portala. Sva tri dela okvira ura"ena su na isti nain i ukras tee jednako na dovratnicima i arhitravnoj gredi. Po svojoj arhitekturi portal Sv. 3imitrija je u okvirima vizantijskih koncepcija. Primeri najblii Pe#i su dva luksuzna portala u 8ilandaru. Mogu#e je da su mramornici iste radionice bili zaposleni na sva tri spomenika koji su sauvali kamene relje*e slinih umetnikih i zanatskih obiljeja- 8ilandaru, 'anjskoj i Pe#i. )ajistaknutiji ktitor Pe#kog manastira, ar*iepi&kop Da!ilo II dopunio je i zaokruio celinu pe#kih crkava. Posle njega niko uz ovu celinu nije dodavao nove sakralne gra"evine. Simetrian raspored pe#kih crkava najvie podse#a na starije katolikone na !tosu, kod kojih su uz veliku crkvu postavljani po jedan paraklis sa svake strane u simetrinom rasporedu. Uslonjavanje obreda poetkom $% veka navodi dva ugledna ktitora, )ikodima i 3anila, na odluku da ono to je gra"eno kao paraklis ovde zamisle kao pravu i potpunu crkvenu gra"evinu. ,ajednika priprata je nastala kao logini dio celine. Uz junu stranu ove celine arhiepiskop 3anilo je dodao kapelu Sv. )ikole. Bo(oro#ii!a 'rk a je sagra"ena 14>3. godine. Prislonjena je uz hram Sv. !postola savim slino crkvi Sv. 3imitrija. Prua se du naosa Sv. !postola do junog kraka transepta. Spoljna strana apside 'ogorodiine crkve, potpuno slina apsidi Sv. 3imitrija, na neobian nain je nalegla na junu pevnicu Sv. !postola. Araditelju je oigledno bilo vano da izvede i unutranju i spoljnu stranu, iznutra polukrune a spolja trostrane apside, bez obzira to je time poremetio geometrijski lik celine. &akav postupak nije nepoznat u poznovizantijskoj arhitekturi. ;rkva je izgra"ena po arhitektonskoj zamisli koja je tada bila opte rasprostranjena u vizantijskom svetu i prihva#ena u Srbiji. +adi se o upisanom krstu sa kupolom. U Pe#i je prihva#eno reenje koje se od izvornog oblika razlikuje po upro#enom rasporedu oltarskog prostora. 7snova je pravougaonog oblika. )a sredini je kupola na etiri zidana stupca kvadratnog preseka. Pored kupole prostor naosa prekrivaju poluobliasti svodovi, postavljeni u dvema glavnim osovinama gra"evine. )a njihovom preseku je kupola na pandanti*ima. Ugaone povrine pokrivaju tako"e poluobliasti svodovi. 'ona odeljenja oltara, namenjena proskomidiji i "akonikonu, izdvojena su naknadno ugra"enim pregradama. )a kraju istonog kraka krsta nalazi se polukruna apsida. Severozapadno odeljenje je tako"e naknadno delimino odvojeno od prostora naosa. U njemu je sarko*ag arhiepiskopa 3anila %%. Poto je severna strana crkve prislonjena uz Sv. !postole ostala je bez prozora, a na sredini june strane su dva prozora, jedan iznad drugog. U obrazovanju i obradi spoljnih oblika graditelj ostaje dosledan osnovnoj zamisli crkve. Upisani krst sa kupolom na sredini iskazuje se u krovovima. 7smostrani tambur ima na svakoj strani po jedan luno zavreni prozor. %znad prozora je dvoredi venac opeke na zub, a krov prati tako obrazovanu talasastu liniju kojom se tambur zavrava. 7va kupola je veoma slina kupoli Sv. 3imitrija. +azlikuju se jedino ugaone kolonete. 3ok su na Sv. 3imitriju izgra"ene u celoj visini tambura, na 'ogorodiinoj crkvi su ozidane samo pri vrhu, te stoje u vidu konzola. Felo junog kraka krsta uokvireno je jakim pilastrima i na njih oslonjenom :0

dvostepenom slepom arkadom, to je slino reenju na severnoj *asadi Sv. 3imitrija. )a binim povrinama *asade nisu izgra"eni slepi lukovi, moda zato to se od poetka predvi"alo da #e nii delovi *asade biti zaklonjeni kapelom Sv. )ikole. &ako je 'ogorodiina crkva ostala bez trolunog okvira *asade, kakav je izveden na Sv. 3imitriju i po pravilu izvo"en na svim vizantijskim i srpskim crkvama tog doba. ,idovi 'ogorodiine crkve su gra"eni od meanog materijala- kamena i opeke u krenom malteru. 7ba portala, zapadni i juni, imaju oblik koji je bio uobiajen u vizantijskoj arhitekturi. U otvore portala na *asadi su ugra"eni progilisani pravougaoni okviri od ukrasnog kamena. ,apadni je reprezentativnijih razmera od junog i slian mu je portal Sv. !postola. erovatno su delo istih majstora. 3ovratnici i arhitravna greda na elu su pro*ilisani, a pro*ili su istovetni sa pro*ilima koji se tada koriste u romansko-gotskoj arhitekturi. U pitanju je ritmino smenjivanje torusa i trohilusa. .amena pregrada ispred oltara imala je romanske kapitele. Prozore na crkvi, osim onih na kupoli, klesali su majstori iz zapadnih krajeva prema obrascima iz svoje sredine. Prema obliku lukova i prema ukrasnim detaljima svi prozori pripadaju prelaznom romano-gotskom stilu. 'udu#i da se radovi na 'ogorodiinoj crkvi izvode uporedo sa izgradnjom 3eana, na kojima se javlja irok repertoar oblika istih stilskih obeleja, logian put u traenju izvora pe#kih prozora ide preko 3eana. 3eansko gradilite je upravo bilo povod da se u celini zamiljenoj u duhu novog vizantijksog stila pojave romano-gotski detalji. Pe#ke bi*ore gotskog stila imaju po svom osnovnom obliku paralele na bi*orama deanskog naosa i tambura kupole. Pored ovih osobenosti romano-gotskog porekla, nie pri vrhu triju strana apside ukazuju na solunske uticaje, a kolonete-konzole na kupoli na mistarske paralele. +riprata je sagra"ena istovremeno sa 'ogorodiinom crkvom, ali je posebna arhitektonska celina. Prostire se ispred sve tri crkve tako da zaklanja njihove zapadne *asade. Severni i juni zid priprate su u produetku krajnjih bonih zidova skupine triju crkava. ,atvaraju#i prostor priprate njen zapadni zid je neprekinut povezivao crkve pe#kog manastira u jedinstvenu celinu. Pretrpela je znatne izmene gornje konstrukcije i sprata iznad nje. )ijedna od tri crkve u koje se ulazi iz priprate nema u svom zapadnom delu prostor podeen za pripratu. 3anilova priprata je nesrazmerno velika u odnosu na svaku od tri crkve, to znai da je sagra"ena da slui kao priprata trima crkvama za liturgijske i druge obrede. %ma osnovu u obliku izduenog, blago de*ormisanog pravougaonika. )a istonoj strani se oslanja na zapadne zidove triju crkava, a tri slobodne strane su u vidu tremova u arkadama. 3ve kra#e strane imale su po jednu dvostruku arkadu, a zapadna strana est arkada. Alavnu strukturu ine snani zidani stupci, pravougaonog preseka, izme"u kojih su razvijene arkade. U sredini prostora priprate stoje slobodni oslonci, koji kao i pilastri koji su prigra"eni uz zidove na istonoj strani priprate, stoje u osovinama stubaca njenog zapadnog zida. 7vako obrazovan sistem donje konstrukcije dovren je tako to su oslonci priprate spojeni poprenim i podunim polukrunim lukovima, koji nose dva poluobliasta svoda iznad priprate, postavljena u pravcu sever-jug. )a taj nain je obrazovana ritmina mrea traveja, koji imaju priblino kvadratnu osnovu. %znad postoje#ih poluobliastih svodova ouvali su se ostaci krstastih svodova, koji su inili prvobitnu gornju konstrukciju. %znad krstastih svodova se :2

nalazio sprat. Priprata je imala zvonik, pa se oba poruena dela gra"evine-sprat i zvonik-moraju uzeti u obzir prilikom razmiljanja o idealnoj rekonstrukciji. Pretpostavlja se da se zvonik uzdizao nad krovom onoliko koliko je bilo potrebno da se u njega smesti kapela po& e%e!a ) . Da!il$ )tolp!ik$, ktitorevom imenjaku i zatitniku, i otvoreni deo zvona iznad kapele. &akav sadraj zvonika predstavlja 3anilov biogra*. Pe#ka patrijarija nema pravih paralela ni u srpskoj ni u vizantijskoj arhitekturi. Po zamisli prostora, veliini i oblicima jedinstven je spomenik. 3vorska sredina oko kralja Milutina je predano prihvatila tremove. %maju ih 'ogorodica >jevika, Staro )agoriino i Araanica. Me"utim, za pretvaranje trema u pripratu iroke namene bilo je potrebno stvarno iskustvo, a ne samo sklonost poruilaca ka otvorenim i ivopisnim predvorjima. Podsticaj su mogle biti priprate-tremovi svetogorskih katolikona D>avra, zajednice na !tosu. Priprata je zidana kamenom i opekom. Alavni i najvaniji deo graditeljskih radova u Pe#i, koje je preduzeo arhiepiskop 3anilo %% zakljuen je jednim osobenim umjetnikim delom-slikanjem spoljnih vidljivih povrina zidova 'ogorodiine crkve, Sv. !postola i velike priprate. Postoje dva tumaenja/ da su *asade dobile slikani ukras krajem $% ili poetkom $ veka u vrijeme moravskog stila ili da je slikani ukras izvorna pojava, nastala po elji i nalogu arhiepiskopa 3anila %%. Prvi, najstariji malter na 'ogorodiinoj crkvi nosi ovaj bojeni ukras. +eklo bi se da su motivi birani prema mestu gde #e biti ukras, iz ega sledi zakljuak da je ukras imao arhitektonsku *unkciju. U najvioj zoni, ispod potkupolnog venca naslikan je taj isti venac od opeke na zub. 5reskom je prikazan tada u vizantijskom svetu iroko rasprostranjen nain zidanja, gde se smjenjuju po tri reda opeke sa jednim redom kamena. Pritom je izostavljena crkva Sv. 3imitrija, jer su njene *asade ozidane u duhu vremena sa manje vie ritminim smjenjivanjem materijala o kome je re. % u sluaju kapele Sv. )ikole dobro je izvedeno zidanje u kamenu i opeci, pa je slikanje na *asadama bilo izlino. %z osje#anja naroitog potovanja prema ) . Nikoli ar*iepi&kop Da!ilo II podie kapel$ njemu posve#enu. Prislionjena je uz istoni deo junog zida 'ogorodiine crkve. 3elovi junog zida 'ogorodiine crkve i priprate, koji su bili zaklonjeni tremom, pokriveni su *reskama slikanim na istom sloju maltera kojim su bile pokrivene *asade, a koji se delimino podvlai pod zapadni zid Sv. )ikole, to znai da je kapela bila zapoeta u trenutku kada su zavravani radovi na crkvi i priprati. (ednobrodna je gra"evina pravougaone osnove. )a istonoj strani je apsida, koja je iznutra polukruna, a spolja trostrana. Prostor kapele je u celini prekriven podunim poluobliastim svodom. ,a osvetljenje izgra"ena su dva prozora/ jedan u junom zidu, koji osvjetljava naos, a drugi na apsidi, za osvetljenje oltara. Po nainu zidanja vidljivo se razlikuju gornji i donji dio gra"evine. 3onji delovi su od naizmenino postavljenih vodoravnih redova kamena i opeke, a gornji delovi su mnogo loije gra"eni, opeka je manje kori#ena i ugra"ivana bez reda. Promena u nainu zidanja obeleava granicu obnavljanja crkve. Aornji delovi su gra"eni u vremenu turske vlasti. <1 atoped, %vironE. 'ogato svetogorsko iskustvo arhiepiskopa 3anila %% bilo je dovoljno za uvid u reenja koja su koristile monake

Podaci o tremu koji je povezivao kapelu Sv. )ikole sa pripratom i 'ogorosiinom crkvom dosta su jasni. &ri jake kamene konzole na junom zidu 'ogorodiine crkve ostatak su konstrukcije trema. )aslikani model koji u 'ogorodiinoj crkvi dri arhiepiskop 3anilo kao ktitor pokazuje kako je trem izgledao.

<4

13. DEBANI )ajpouzdaniji dokaz o podizanju 'rk e 9a"!e&e!ja Hri&to o( $ Dea!ima predstavlja natpis, koji je urezan na nadvratniku junog portala priprate. Prema ovom natpisu zidanje crkve je "apoeto 14>2. godine. ;rkva nije zavrena za ivota ktitora Ste*ana 3eanskog, pa je na njenom dovrenju radio 3uan posle smrti oca. ,avrena je 144@. ili 1448. godine. (edan od ktitora crkve bio je i neki nepoznati vlastelin, iji lik je naslikan u priprati. 3va natpisa, jedan u priprati iznad vrata na zapadnoj strani i drugi u crkvi iznad carskih vrata kau da je crkva islikana 4:<0. godine. Arob kralja Ste*ana 3eanskog nalazi se u zapadnom delu crkve. ;rkvu sainjavaju tri jasno razliita dela/ sredinji deo Knaos, na istoku je oltarski prostor, a sa zapadne strane je priprata. )aos je najiri i najvii, narteks je srazmerno ui i nii, dok je oltarski prostor jo nii. )aos je podeljen na pet brodova. &ri sredinja broda ralanjena su na po dva traveja, a kod krajnjih bonih brodova ova je podela udvojena interpolacijom mermernih stubova izme"u sredinjih srubaca i krajnjih naspramnih pilastara na poprenim zidovima. 7ba traveja srednjeg broda gotovo su potpuno kvadratna. &raveji susjednih brodova, ui od srednjeg, izdueni su u pravcu podune osovine. .rajnji boni brodovi zavravaju se na istonoj strani po jednom apsidom, iznutra polukrunom, a spolja segmentastom. !psida severnog broda spojena je niim otvorom sa prostorom proskomidije. %zme"u apside i krajnjih istonih traveja umetnut je po jedan kratak pravougaoni prostor da bi se apside to vie izbacile upolje. Stupci izme"u srednjih i krajnjih bonih brodova su krstoobrazni. Mermerni stubovi izme"u srednjih i krajnjih bonih brodova su osmostrani. Parapetnim ploama su odeljeni me"u sobom traveji srednjih bonih brodova, a tako isto i po dva istona traveja krajnjih bonih brodova od susednih traveja srednjih brodova. )a taj nain u severnom bonom brodu dva krajnja istona traveja obrazuju zaseban paraklis, posve#en Sv. 3imitriju, dok dva odgovaraju#a traveja u junom brodu sainjavaju paraklis Sv. )ikole. %stoni traveji srednjih bonih brodova namenjeni su pevnicama. 7ltarski prostor zahvata priblino istu irinu kao i tri srednja broda naosa, a deli se i sam na tri broda, koji ine po jedan travej. Svi brodovi lee u produetku srednjih brodova hrama, a na istonoj strani se zavravaju spolja i iznutra polukrunim apsidama, neto ueg prenika. Severni brod je proskomidija, a juni, koji je punim zidom odvojen i od beme i od hrama, jeste "akonikon. U ovaj prostor se ulazi vratima koja vode iz beme. 6akonikon je podeljen jednom lakom drvenom me"uspratnom konstrukcijom na dva sprata. !ko se pogledaju tri srednja broda naosa, zajedno sa oltarskim prostorom, dobija se u osnovi priblina slika upisanog krsta. 7vo reenje je vidljivo samo u osnovi, a u svodovima se potpuno gubi zbog toga to su temena svodova u bonim brodovima naosa na istoj visini, dok su svodovi bonih brodova oltarskog prostora nii.

<9

Priprata je trobrodna. Hirina njenih brodova odgovara irini srednjih brodova hrama, usled ega je celokupna irina ravna irini oltarskog prostora. Fetiri mermerna stuba, kojima na zidovima odgovaraju pilastri, dele celokupnu unutranjost na devet, odnosno svaki brod na po tri traveja. Svi traveji u hramu odvojeni su me"usobno polukrunim lucima. Plitke nie, odnosno udubljenja u zidu izme"u pilastara, zasvedene su lucima, koji u narteksu imaju gotovo potpuno pravilno razvijen prelomljen oblik. Popreni luci, gotovo svi, imaju irinu pilastara o koje se oslanjaju. %zuzetak su jedino luci koji dele travej sa kupolom od ostalih prostora naosa. Svi traveji u narteksu i naosu, osim istonog traveja srednjeg broda nad kojim je kupola, zasvedeni su rebrastim svodovima. +ebrastim svodom ovog tipa zasvedena je i bema. Svih pet apsida zasvedeno je polukalotama. .ube je izvedeno iznad istonog traveja srednjeg broda naosa i od susednih traveja je izdvojeno dvojnim lucima. %znad temena unutranjih lukova potkupolni prostor ostaje i dalje kvadratan. %znad toga prostor se iri i u tom proirenju izveden je na svakoj strani po jedan plitak, prislonjeni, prelomljeni luk, manjeg raspona od irine potkupolnog prostora. U uglovima izme"u ovih lukova izgra"eni su pandanti*i, kojima se prelazi u krunu osnovu tambura kubeta. &ambur je zasveden kalotom. %zme"u kalote i tambura nalazi se horizontalni venac. &ri srednja broda hrama se nalaze pod istim dvoslivnim krovom, dok su krajnji boni brodovi pokriveni zasebnim krovovima, niim od ovog i na jednu vodu, te spolja izgleda kao da je hram trobrodan, a ne petobrodan. .od priprate i oltarskog prostora pokrivanje je prirodnije. Svaki brod je pokriven zasebnim krovom, sredjni, najiri, krovom na dve vode, a boni jednovodnim i niim krovovima. 7d materijala upotrebaljavani su/ u#kasti mermer, neka vrsta prelaza izme"u krenjaka i istog mermera, siga, lomljeni kamen, opeka, drvo i olovo. ,idovi su sa unutranje strane ra"eni opekom i kamenom, a spolja samo kamenom. Spolji su zidovi ra"eni horizontalnim redovima uglaanih tesanika. Me"usobna veza tesanika odlilno je izvedena. %zvo"enje spoljne mermerne obloge izvedeno je jednovremeno sa zidanjem samog jezgra. Polihromija na *asadama je postignuta na dva naina/ kombinovanjem prirodnih boja materijala i bojenjem kamena. ;elokupna gra"evina izvedena je spolja od horizontalnih redova banjikog svetloutog i bistrikog crvenkastoljubiastog mermera, koji se naizmenino smjenjuju. U donjim delovima *asade ovi redovi su prilino iroki, da bi se sve vie i vie suavali, proporcionalno visini na kojoj su postavljeni. Mirne i ravne povrine *asada uokvirene su sa strana i podeljene pilastrima. &ako su zapadna *asada i oltarska apsida pilastrima podeljene na po :, bone *asade naosa na po 9, a tambur kubeta na 0 polja. 7sim dva srednja pilastra na zapadnoj *asadi, koji se zavravaju velikim konzolama, svi ostali su povezani u gornjem *rizovima arkadica. Povrine zidova oivljene su jo i prozorima Dmono*orama, bi*orama i tri*oramaE, portalima i velikim konzolama. Svi portali se nalaze u osovinama brodova ili traveja kojima pripadaju. .omponovani su uglavnom po jednom istom tipu/ otvor vrata uokviren je ravnim, glatko <:

obra"enim dovratnicima i nadvratnikom.

ertikalni delovi okvira su *ormirani od po 9 ili : pilastra, koji su

stepenasti izbaeni jedni naspram drugih. %spred krajnjih pilastara izra"ena je po jedna koloneta. )eto uzvieni polukruni timpanon je uokviren arhivoltom. Svi portali ispadaju relje*no iz ravni zidova na kojima se nalaze. eliina i oblik prozora odre"eni su vie obzirom na dekorativnu obradu *asada nego na stvarnu potrebu osvetljenja. 'ili su prvobitno zatvoreni kovanim gvozdenim reetkama. )a zapadnoj strani iznad portala nalazi se tri*ora i iznad nje bi*ora, a po < bi*ore se nalaze na svakoj bonoj strani naosa. Pilastrima i stupcima vertikalizam unutranje strukture veoma je naglaen. ;rkva ima bogatu plastinu dekoraciju, skulpturu i relje*e kojima je *ra ita ukrasio neke vanije i istaknutije delove crkve. Skulptoralno su najbogatije obra"eni portali, obe tri*ore, timpanoni prozora i kapiteli stubova u unutranjosti. ,apadni portal pokazuje veliku slinost sa studenikim. 7sim razlika u tematici i nekih detalja jasno se zapaa studeniki portal kao uzor. .ao i u Studenici portal je viestepen, ima niz arhivolti i dovratnika ukraenih vreama *anstastinih bi#a. U timpanonu je 8rist na prestolu, dri jevan"elje u levoj ruci, a sa strane su dva an"ela, jedan sa trubom, a drugi u molitvi. )eki istraivai smatraju da je to predstava aznesenja, a neki da je u pitanju apokaliptina scena, odnosno predstava Stranog suda. 3ekoracija prozora na junoj i severnoj strani zapadne *asade upotpunjuje stav da je u luneti portala predstava Stranog suda Dna severnoj bi*ori su prikazane dve a*rontirane adaje, a na junoj dva bi#a u zagrljaju, moda predstave raja i paklaE. eoma bogat ukras ima tri*ora na zapadnoj *asadi, trostepena i sa ukraenim arhivolatama. U luneti je predstava Sv. 6or"a kako ubija adaju. 7va tema se moe dovesti u vezu sa paraklisom svetog 6or"a koji se nalazi u priprati. (uni portal je skromnije ukraen, jer dovratnici i arhivolte nisu ukraeni. U luneti je predstava .rtenja, a na kapitelima pored su 'lagoviesti, verovatno ,ahariju. Predstava krtenja se dovodi u vezu sa postojanjem krstilnice, tj. mesta za osve#enu vodu u jugoistonom traveju priprate. U vezi sa tim sadrajem je i bi*ora na junoj i istonoj strani Dpredstava jagnjeta sa krstom u nimbuE. Severni portal je bogatije ukraen od junog. Stepenast je i ima tordiranu arhivoltu. U luneti je krst kao simbol 8ristovog stradanja i vaskrsenja. 7 simbolici stradanja i vaskrsenja govore i predstave u lunetama prozora. )a jednoj su dve a*rontirane ptice koje kljuju plod u sredini, a na drugoj borba orla i zmije. 7ltarska tri*ora je vezana za tradiciju rakog graditeljstva. 7na gotovo u potpunosti ponavlja ikonogra*iju studenike tri*ore. )a konzolama se javljaju lav i gri*on, a stubove nose atlanti. Prozori na stranama oltarskog prostora pokazuju uticaj gotike sa prelomljenim lucima, rozetama u vidu trolista i estolista. << elike povrine zidova su u unutranjosti pilastrima podeljene na manja polja, koja odgovaraju travejima pojedinih brodova.

.onzole pokazuju bogat skulptoralni program. Uglavnom su u pitanju glave ljudi i ivotinja, mada ima i biljnih ornamenata. Portal koji vodi iz priprate u naos je bogato ukraen, stepenast je, a u podnoju su lavovi koji ispred sebe dre ljudske glave Dprema 5iziologuE. U luneti je *reska sa predstavom 8rista Gmanuila. Plastina dekoracija 3eana pokazuje simbiozu romanike i gotike, kao i vizantijsko-romanske tradicije Studenice.

<?

15. /RK9A )9. ARHAN0E7A KOD +RIHRENA 7 osnivanju, zidanju i zavravanju ma!a&tira ) . Ar*a!1ela postoji vie pisanih dokumenata, o kojima je mnogo raspravljano. Manastir je "a r,e! oko 148>. godine. D$,a! ga je podigao kao svoju zadubinu u kojoj #e biti sahranjen. ;rkva Sv. !rhan"ela nalazila se u sredini manastira i verovatno zbog nagiba terena nije mogla da bude orijentisana u pravcu istok-zapad, ve# je zapadna strana okrenuta ka severozapadu za oko :1 stepeni. 7sim ove crkve bila je sazidana jo jedna mala crkva Sv. )ikole, koja je postavljena juno od Sv. !rhan"ela. 7stale zgrade su se nalazile prislonjene uz obimne zidove manastira. Manastir je bio ogra"en kamenim zidovima, koji su podignuti na samoj levoj obali reke 'istrice. Posle 3uanove smrti manastir je dobio jo jedan pojas zidova. Ulaz se nalazio na zapadnoj strani. +ekonstrukcija opte arhitektonske koncepcije crkve moe se zasnivati na ostacima otkopanih zidova crkve i na izvesnim *ragmentima koji su prona"eni kod samih ruevina ili se nalaze na Sinan-painoj damiji u Prizrenu. 7d zidova crkve sauvalo se vrlo malo. Sauvala se samo unutranja polovina, dok je spoljna polovina potpuno propala, a bila je izgra"ena od odlino otesanih blokova arenog krenjaka. Sauvao se jo i pregradni zid izme"u narteksa i naosa do visine od : metra. ;rkva je bila gra"evina pravougaonog oblika. )aos je od narteksa bio potpuno odvojen punim zidom, a na istonoj strani gra"evina je imala razvijen oltarski prostor sa apsidom u sredini i proskomidijom i "akonikonom sa strane. Proskomidija i "akonikon su spolja trostrani, a apsida je petostrana, dok su sa unutranje strane svi ovi prostori su bili polukruni. 6akonikon je bio odvojen punim zidom od naosa i oltarskog prostora, ali u njega se moglo u#i i iz naosa i iz oltara. )arteks obrazuju zapadni zid naosa i etiri zapadna stupca narteksa. 7vakav oblik osnove jasno govori da je ovo bila crkva upisanog krsta, koja je iznad naosa sigurno imala kube i jedan nii narteks. &o kube je poivalo na etiri luka, koji su bili razapeti izme"u stubaca. 7vi luci sa stupcima su obrazovali spolja snano etvorostrano kubino postolje. Prema svakoj strani kubinog postolja nalazio se po jedan svod i ti svodovi obrazuju uobiajeni krst u krovu. Prelaz iz kvadratne osnove potkupolnog prostora u krunu osnovu kubeta bio je svakako izveden pomo#u pandanti*a. Pilastrima se na spoljnoj arhitekturi izraavala unutranja konstrukcija.)a zapadnoj i istonoj strani prema stupcima kubeta su pilastri na kojima su poivali snani luci. 7vi luci su nosili istoni i zapadni svod, iji su se zabati pojavljivali i u spoljnoj arhitekturi. )a severnom i junom podunom zidu nalazili su se plitki pilastri tano prema stupcima kubeta. U unutranjoj arhitekturi od ovih pilastara polazili su luci ka stupcima. 3a su postojala etiri svoda iznad naosa na sve etiri strane prema kubinom postolju, to je van svake sumnje, ali je oblik tih svodova nepoznat. 7ni su mogli biti poluobliasti ili prelomljeni, kao i svi luci. %z ovakve osnove moe se rekonstruisati ne samo crkva sa jednim ve# i crkva sa jednim velikim i vie malih kubeta. )a ovakvo razmiljanje navodi sama osnova crkve, zatim vreme kada je podignuta i preostali komadi tambura kubeta. 7vih tambura ima dve vrste i oni imaju dva razliita oblika. (asno je da je crkva imala vie <@

kubeta razliite veliine. %z ovih *ragmenata moe se zakljuiti i da su kubeta imala visoke tambure sa visokim uzanim prozorima. Sa spoljne strane bila su ralanjena, na uglovima su imala poligonalne kolonete, a izme"u strana jo i polukrune. eliko kube je bilo iznutra krikasto, a spolja dvanaestostrano. %zme"u stubaca kubeta su bili prozori. Malo kube je bilo iznutra okruglo, a spolja osmostrano. Moglo bi se zakljuiti da je crkva Sv. !rhan"ela imala jedno veliko centralno kube i etiri mala, na etiri ugla. )e postoji nijedan siguran podatak po kome se moe odrediti visina. %spod malih kubeta su rekonstruisana kubina postolja, mada se za takvu rekonstrukciju nije ouvao nikakav podatak. ,a rekonstrukciju narteksa ima vrlo malo podataka. Fetiri pilastra u centralnom delu, sa dva slobodna luka na junoj i severnoj strani i dva prislonjena na zapadnoj i istonoj strani, odre"uju jedan pravougaonik. %znad njega mogla je da bude kalota, odnosno nisko kube, a moglo je da bude i pravo kube na tamburu. 5ragmenti tambura za takvo kube nisu prona"eni i zato se pretpostavilo da je iznad ovog dela bila kalota, odnosno nisko kube. 3ruga dva traveja su pravougaona i bili su najverovatnije presvedeni krstastim svodovima. )arteks je sada otvoren na sve tri strane. Me"utim, ima podataka koji govore da su ti otvori bili nekada zatvoreni i arhitekturalno obra"eni. U pogledu rekonstrukcije opteg spoljnog izgleda crkve Sv. !rhan"ela mora se uzeti u pomo# mala crkva Sv. )ikole, koja se nalazi pored nje. Po sauvanim delovima vidi se da su one sagra"ene na isti nain i u istom stilu. Sokl je na obema istog pro*ila i zakoen, a narteksi su imali sline otvore. )a crkvi Sv. )ikole sauvao se jo jedan element. &o je kordonski venac. % u Sv. !rhan"elima prona"eni su *ragmenti kordonskog venca. !li, *ragmenata ima malo jer je venac iskoriten za gradnju Sinan-paine damije. ,a rekonstrukciju oblika prozora postoji dosta *ragmenata. Moe se rekonstruisati bi*ora- romanska sa polukrunim lucima, ali sa trolisnim unutranjim zavretkom. 7ko luka je ila traka *riza ioke na rabo, a iznad kapitela, po sredini timpanona, bio je okulus izrezan sa unutranje strane u obliku malih lukova. 7vakvih prozora je bilo vie. %mali su vrlo dekorativne potprozornike. )jihova dekorativna plastika je stilski istovetna sa plastikom potprozornika na apsidi 'ogorodiine crkve u Studenici i 3eanima. &o je jedna punija loza koja se savija u volute sa cve#em. 7 prozoru apside moe se jo neto detaljnije re#i, jer se sauvao jedan *ragment sa *igurom u klee#em stavu koja nosi na le"ima stopu za kolonetu. 7vaj *ragment je u stvari konzola, koja je bila uzidana sa strane prozora. 7vakvi veliki prozori mogli su se nalaziti jo i na severnoj i junoj strani. Sve bi*ore nisu bile tako dekorativno obra"ene, ve# ih je bilo i jednostavnih. Svi prozori bili su izra"eni od belog mermera. ;rkva je imala vie vrsta prozora/ jednostavne, bi*ore i tri*ore. (ednostavni bez koloneta bili su svakako na proskomidiji, "akonikonu i malim kubetima, moda je bilo manjih prozora i na severnim i junim stranama kubinih postolja malih kubeta, ali je verovatnije da nisu uopte imala prozore. 'i*ore su mogle biti ispod donjeg kordonskog venca i to po tri sa severne i june strane. 3ve bi*ore su bile na zapadnoj strani narteksa. (edna tri*ora je bila na apsidi, dve na bonim zabatima severnog i junog kraka iznad gornjeg kordonskog venca. <C

Postoje ostaci dve rozete, koje su spolja bile dekorativno obra"ene sa dva reda li#a koje se povija, a unutranji delovi su od belog mermera. Mesto im je obino na zapadnoj strani naosa. ;rkva je imala verovatno jedan ulaz sa zapadne strane u narteks i sigurno jedan ulaz iz narteksa u naos. ,a ulaz iz narteksa u naos zna se da je bio obra"en u obliku velikog mermernog portala, jer su sauvani mnogobrojni *ragmenti. %mao je vrlo bogato skulptovan dovratnik. Motiv plastike je loza koja se savija u volute sa cve#em. +ekonstruisana su i dva lava, koji nose kolonete sa kapitelima, na kojima je poivao zavrni venac. Arobnica cara 3uana nalazila se u jugozapadnom uglu naosa do zida. ;ela je bila ozidana tesanim i lomljenim kamenom, a vertikalne strane su bile obloene kamenim ploama. Arobnica je bila pokrivena kamenim poklopcem, a iznad njega je bio jo jedan od beliastog mermera sa izvajanim relje*om cara 3uana po zapadnjakom obiaju, kome u srednjovekovnoj Srbiji nema pandana. +ekonstrukcija poda ima dva dela/ prvi je pod ispod velikog centralnog kubeta, a drugi je ispod zapadnog svoda. Prvi deo je vrlo bogato reen sa ornamentima sastavljenim iz zoomor*nih i geometrijskih oblika, dok je drugi do jednostavniji i sastavljen samo iz ornamenata geometrijskih oblika. Uvek postoje po dve ivotinje u a*rontiranom poloaju. Pod je bio raznobojan, i velike ploe i sitan mozaik bili su od raznobojnog materijala. ;rkva je imala kameni ikonostas i kamenu krstionicu. Prethodno je postojala starija crkva, to se saznaje iz povelje cara 3uana, ali njeni ostaci nisu uticali na arhitekturu nove crkve. /rk a ) . Nikole je sazidana juno od Sv. !rhan"ela i mogu#e je da je ona sagra"ena pre crkve Sv. !rhan"ela i da je bila neka vrsta modela. 7d nje se sauvalo mnogo vie i rekonstrukcija moe da bude tanija. 7ba spomenika gra"ena su na isti nain i od istih majstora, u najkra#em vremenskom razmaku jedan za drugim, pa stoje me"usobno u tesnoj stilskoj vezi. ;rkva je bila pravougaonog oblika, u osnovi je naos jasno odvojen od narteksa, a na istonoj strani je apsida, koja je spolja trostrana a iznutra polukruna. jerovatno se iznad naosa dizalo kube. U pogledu tehnike gra"enja zidana je isto kao i crkva Sv. !rhan"ela. 7be imaju isti kosi sokl. ,idovi su tako"e zidani na isti nain-unutranja polovina bila je ozidana vizantijskom tehnikom, tj. kombinacijom pritesanih ve#ih komada tvrdog krenjaka sa opekom, koja je horizontalno redana, a spoljna polovina zidana je tesanicima pravougaonog oblika, ija je spoljna povrina bila ravna i glatka. &o je ista tehnika kojom su ozidani i zidovi deanske crkve, samo sa tom razlikom to ni kod crkve Sv. )ikole ni kod Sv. !rhan"ela *asade nisu bile od naizmjeninih redova belog i crveno-modrog kamena. .amen je bio raznobojan, ali je redan bez nekog naroitog reda u pogledu boje. ;rkva Sv. !rhan"ela se u nauci svrstava u raku stilsku grupu. !li, njena arhitektura pripada ovoj stilskoj grupi samo po svome spoljnom ruhu i po svojoj kamenoj plastici, dok joj po svemu ostalom ne pripada. 7 nekom kontinuitetu u razvoju arhitekture rake stilske grupe moe se govoriti najvie do zidanja 'anjske. Posle nje ni 3eani, a jo manje crkva Sv. !rhan"ela, nemaju opte odlike arhitektonske kompozicije koje imaju raniji spomenici. Pre ove crkve ve# su bila podignuta tri velika spomenika sa po pet kupola <0

D'ogorodica >jevika, Sv. 6or"e u )agoriinu i AraanicaE. )a Sv. !rhan"elima vidljivi su i isti carigradski elementi kao to je primena krikastog kubeta. !ko je crkva po svojoj optoj arhitektonskoj kompoziciji bila vizantijska gra"evina, oblici otvora prozora, rozeta i portala, kao i celokupna plastika imaju sve odlike romanskog stila, sa prilinim primesama gotike. U arhitekturu crkve Sv. !rhan"ela ukomponovani su i drugi elementi, koji se dotle nisu nalazili na spomenicima rake stilske grupe. %mala je kamene rozete, koje nisu bile isklesane iz jednog komada, ve# sastavljene iz pojedinih delova. 5asade su bile podeljene i po horizontali kordonskim vencima, a ne samo vertikalnim pilastrima. 7vo su elementi koje su prihvatili protomajstori gra"evina podignutih u tzv. moravskom stilu. .ao to u svojoj plastici crkva Sv. !rhan"ela sadri klice komplikovane dekorativne moravske kole i tom dekoracijom postaje spona izme"u preromanske na obalama (adranskog mora i kasnije plastike s kraja $% i $ veka u dolinama Morave, tako jo vie svojom arhitekturom postaje spona izme"u petokupolnih crkava podignutih u vizantijskom stilu na .osovu, u Makedoniji i u Arkoj i petokupolnih crkava moravske stilske grupe. .ao to je crkva Sv. !rhan"ela od najve#eg znaaja za dalji tok razvoja petokupolnih crkava moravske stilske grupe, tako je i osnova crkve Sv. )ikole od najve#e vanosti za dalji razvoj spomenika moravske stilske grupe tzv. saetog tipa. Prvi put se kod manastrira Sv. !rhan"ela javlja sluaj da je manji objekat sazidan u istom stilu, istoj tehnici i bar onoliko bogato kao to je bila glavna crkva. Sv. !rhan"eli su sinteza zapadnih i istonih uticaja, spona izme"u rake stilske grupe i spomenika sagra"enih pod vizantijskim uticajem i nagovetaj su tre#e, moravske stilske grupe.

<2

>?. ARHITEKTURA 97A)TEOT)KIH /RKA9A OD 4. DO 2. DE/ENIJE XI9 9EKA 7d tre#e decenije $% veka vlasteotske porodice se pojavljuju kao poruioci reprezentativnih dela. 3ela su

im slinih razmera i opreme, gra"ena u dobrom zanatu, to sve govori o poloaju ktitora. Me"usobno se razlikuju u pojedinostima, a osnovni obrazac je zasnovan na slinim reenjima upisanog krsta sa kupolom na sredini. Paljiva je obrada *asadnih povrina, pri emu se nastavlja praksa, koja je u izvornom smislu vezana za arhitekturu Soluna, odnosno vizantijske prestonice. 7va graditeljska ostvarenja nastaju izme"u dva toka, carigradske arhitekture i arhitekture grkog podruja, uz deliminu raku tradiciju. 7 graditeljima nema podataka. Svakako su postojale skupine majstora izvo"aa, obuenih za zidanje, peenje opeke, klesanje kamena. 7dluuju#i uticaj na program i zamisao spomenika imao je sam ktitor, a protomajstoru se mogu pripisati pojedinosti. )a ovim spomenicima izraeno je naelo po kome se spoljni oblici odvajaju od unutranje strukture gra"evine, a to je svojstveno poznovizantijskoj arhitekturi. Spoljni oblici saoptavaju prostornu strukturu gra"evine, ali nisu njena prava slika. .od svih reenja ponavlja se kupola, sa osmostranim ili izuzetno dvanaestostranim tamburima i krstoliko postavljenim potkupolnim svodovima. Spoljne povrine zidova bile su predmet stvaralakog traenja, izmena i dora"ivanja. /rk $ ) . Ar*a!1ela $ Gtip$ sagradio je proto&e a&t Hrelja 144@. godine. Prvobitno je uz junu stranu crkve stajala manja gra"evina sa kupolom, verovatno paraklis. &o je crkva upisanog krsta sa kupolom na sredini. 7snova ima oblik izduenog pravougaonika. !psida je iznutra polukruna, a spolja estostrana. )a njenim bonim stranama su polukrune nie odre"ene za proskomidiju i "akonikon. .upolu nose etiri zidana stupca. 7sobenost je pojava svoda ispred apside. %zme"u zapadnog para stubaca i zapadnog zida, kao i istonog para i istonog zida razapeti su duboki boni prislonjeni lukovi, odnosno svodovi, a izme"u stubaca i bonih zidova su polukruni lukovi. Postavljanje osmostranog tambura sa uglovima u pravcu glavnih osovina crkve, kao i estostrane apside sa iljkom prema istoku netipina je pojava koja se kasnije ponavlja u >esnovu, a poreklo je verovatno u arhitekturi Soluna. ;rkva je zidana od kamena i opeke. .arakteristika zidanja *asada jeste to da su tesanici slagani dosledno u vodoravnim redovima. &ek vie zone *asada se obra"uju u mieanom materijalu. Aornja *asada je predmet dekorativne obrade. Samo u viim delovima *asada opeka se postavlja vertikalno. .eramiki ukras ura"en je iskljuivo na povrinama koje uokviruju lukovi. )a zapadnoj *asadi je na vidljiv nain samo naelno prikazana unutranja struktura gra"evine. 'one *asade u ve#oj mjeri odgovaraju unutranjoj srtrukturi. )ovina na bonim *asadama je pojava ukrasnih lukova uz ivice *asada. Po nainu zidanja u meanom materijalu crkva u Htipu nije gra"ena dosledno u #elijastom sistemu. Poput solunskih spomenika stoji izme"u carigradske i provincijske prakse. )a solunske uzore ukazuje i pojava koloneta na spoljnim uglovima crkve. /rk a ) . Nikole $ &el$ 7j$Dote!$ $ )kop&koj /r!oj Gori sagra"ena je 144.E42 godine "a la&teli!k$ Da!i'$ i !je!e &i!o e, to se zna na osnovu natpisa koji je urezan iznad glavnog ulaza. &o je crkva osnove ?1

upisanog krsta sa kupolom na sredini i asimetrinog rasporeda gornje konstrukcije. .upola poiva na pandanti*ima i postavljena je na < stupca, koji su polikrunim lukovima bili povezani sa zidovima gra"evine. .upola je iznutra krunog, a spolja osmostranog tambura i sagra"ena je na poluobliastim svodovima jednakog raspona. 7ltarski prostor obrazuju istoni travej, petostrana apsida na istonoj strani i dva odeljenja sa polukrunim niama u istonom zidu, namenjena za proskomidiju i "akonikon. Polja na uglovima gra"evine su razliito zasvo"ena. %znad dva istona polja su sagra"eni krstasti svodovi. ,amisao prostora i strukture odstupa od uobiajenog simetrinog rasporeda tako to je zapadni travej znatno dui od istonog. .ameni stupci koji su nosili gornju konstrukciju crkve plod su briljive klesarske obrade. Paljivoj obradi pripadaju baze i kapiteli, a izvori plastinog ukrasa u >jubotenu nalaze se u skulpturi 3eana. Postoje dva ulaza u crkvu, glavni zapadni i juni ulaz. Prostor crkve je osvetljen prozorima u tradicionalnom ritmu, preko tambura kupole, oltarske apside i bonih strana tri traveja. ,apadni travej u najviem delu zapadnog zida ima rozetu, koja je najverovatnije i sagra"ena da slui kao prozor. Utisak je da je graditelj imao za uzor neku veliku crkvu ije bi reenje poticalo iz prestonikih ili solunskih izvora. 7 dvojnom poreklu arhitektonskih elemenata govorio bi i nain zidanja u slojevima opeke i kamena, sa naglaenim slojevima maltera, kao i keramoplastini ukras na povrinama iznad arkada na apsidi i ispod zavretka slepih lukova. 5asade su dekorisane ukrasnim lukovima, pri emu su dosedno potovani simetrija i pravilan ritam. %stona *asada ima niz dekorativnih lukova iznad kojih je prostor namenjen keramikom ukrasu. Unutranji prostor crkve izraen je na zapadnoj i bonim *asadama. U osovinama pilastara treba da stoje unutranji pilastri i nose#i stupci ili stubovi. Ukrasne arkade upu#uju na gornju zidanu konstrukciju. U zidanju *asadnih povrina vidi se dosledan nain zidanja izme"u carigradske i provincijske prakse. Slojevi kamena i opeke se ritmino smenjuju, a sloj opeke ima dva reda bez vertiklano postavljenih opeka. /rk a & . )pa&a <Bo(oro#i'e= $ &el$ K$e i,t$ $ )kop&koj /r!oj Gori sagra"ena je oko 144?. godine i ima reenje upisanog krsta sa kupolom na sredini. Aornju konstrukciju nose etiri zidana stupca. !psida, iznutra polukruna, spolja petostrana, ima na svakoj strani duboke polukrune nie. ,idana u kamenu i opeci, u sistemu koji podse#a na klasini #elijasti, ima iznad nia na apsidi keramoplastine povrine. Sude#i po apsidi na ovoj crkvi su se stekli oblici dvaju velikih centara. )ie polukrune osnove carigradskog su porekla, a nain gra"enja *asadnih povrina epirskog. 7sobeno arhitektonsko reenje predstavlja tako"e prostorija koja je naknadno podignuta uz zapadnu stranu crkve. )jen srednji, najiri deo, prostor je kroz koji se ulazi u naos, pa tako ima mesto priprate. Uz njega su na severnoj i junoj strani dogra"ene kapele za sahranjivanje, koje u arhitektonskom smislu predstavljaju nie, jer su sa srednjim prostorom povezane irokim luno zavrenim otvorima. 7ve bone nie su najverovatnije sagra"ene za sahranjivanje kao arkosolijumi. Mogu#e je da je to razlog za podizanje priprate, odnosno zapadnog odeljenja hrama. )ije jasno kada ni kojim povodom nastaje sprat iznad priprate, mada je verovatno da je sagra"en istovremeno sa pripratom. .apela na spratu nema prozore i prekrivena je irokim krstastim svodom. ;rkva Sv. Spasa u ?4

.uevitu klasian je primer neposrednog odnosa unutranje strukture i spoljnih oblika. %z opteg izgleda se ita zamisao celine, iz *asadnih povrina unutranja struktura. !psida je prema optem i tradicionalnom obiaju predmet naroitog ukraavanja. /rk a ) . Ar*a!1ela Mi*aila $ 7e&!o $ iz 14@1. godine, sa pripratom dogra"enom 14@5. godine, jedan je od onih spomenika srpske arhitekture $% veka iji ktitori iz visokih vlasteotskih redova prate svojim zadubinama snaan uspon srpske drave pod 3uanom. De&pot Jo a! Oli er, ktitor crkve, je jedan od najmo#nijih. 7tuda i njegova zadubina ulazi u red najreprezentativnijih dela arhitekture tog vremena, a prema karakteristinim pojedinostima u obradi *asada, moe se zakljuiti da je njen arhitekt bio jedan od najboljih do kojeg se moglo do#i. )jegova obavetenost poticala je, najvjerovatnije, iz ;arigrada i Soluna. U osnovnoj zamisli prostora i strukture-upisani krst sa kupolom na stupcima-nastavlja se tradicionalno reenje u srpskoj arhitekturi $% veka. Me"utim, arhitektura *asada i naknadno sazidane priprate sa kupolom na sredini, upu#uje na solunske i carigradske izvore. Priprata bi, po svojim dvojnim otvorima, pre odgovarala carigradskim reenjima. %zrazito solunskog porekla bila bi apsida, spolja osmostrana. 'oni delovi oltara, proskomidija i "akonikon u irini su bonih delova naosa, a u istonom zidu imaju polukrune nie. )a carigradske oblike upu#uju i prislonjene kolonete na *asadama. )ii ukrasni lukovi na >esnovu izgra"eni su i na istonoj i na bonim stranama do iste visine. Sa dobrim razlogom se na osnovu toga moe pretpostaviti da je u pitanju arhitektonsko reenje iji je uzor bilo jedno od onih dela kod kojih je crkva bila okruena sa tri strane tremovima. isina nieg reda arkada priblino bi odgovarala visini tremova. Aornju konstrukciju ine, osim kupole, polukruni lukovi to spajaju stupce sa zidovima crkve, ukrteni poluobliasti svodovi koji nose kupolu i etiri poprena poluobliasta svoda nad ugaonim delovima gra"evine. Priprata je dozidana ubrzo po zavretku radova na crkvi. )jenu gornju konstrukciju obrazuje kupola, tano na sredini, i potkupolna struktura. .upolu nose severni i juni poluobliasti svod i zapadni i istoni polukruni luk. .upola nad pripratom po strukturi je slina kupoli iznad naosa. )ain zidanja u naelu je slian na priprati i crkvi, ali ipak postoje razlike. U celini, u pitanju je dobra tehnika rada u meanom materijalu, karakteristina za ovo podruje. Ara"evina je postavljena na posebno ozidano postolje koje nije naroito paljivo gra"eno. Sastoji se uglavnom od kamena. U naelu zidovi su izvo"eni u horizontalnim slojevima. U tom pogledu nema izuzetaka i to govori o zanatskoj tehnici. %zme"u vodoravnih slojeva kamena i opeke iroki su slojevi maltera. %ma podataka da su osnovne boje opeke i maltera vetaki pojaavane bojenjem. )a nekoliko mesta na malteru su iscrtavane i bojene opeke. %ako je re o meanom zidanju to nije #elijasti nain zidanja. 7peka i kamen se na *asadama crkve slobodno kombinuju. 7snovu arhitektonske obrade *asada ine dva elementa/ sistem slepih arkada i polihroman nain slaganja materijala uz ogranienu upotrebu keramike dekoracije. !rhitektura *asadnih povrina deo je visokih umetnikih vrednosti. Prema poznatom obiaju u vizantijskom graditeljskom svetu, arhitektura *asadnih povrina je zasnovana na obliku unutranje strukture gra"evine, ?9

koja se ita na bonim *asadama. Severna i juna *asada svojim likom saoptavaju krstoobrazno reenje. Srednji luk, naglaen po visini i irini, prenosi u arhitekturu *asade poloaj i oblik poprenog poluobliastog svoda. 'oni lukovi bi tako"e trebalo da odgovaraju unutranjoj strukturi. Me"utim, i poloajem i razmerama boni lukovi, po dva istono i zapadno od srednjeg luka, izgra"eni su nezavisno od unutranje konstrukcije. 3eo su slike koja treba da predstavi *asadu kao osobenu celinu. Prema tome, unutranja struktura je bila samo delimino osnova za gra"enje arhitekture *asada. 5asade priprate su obra"ene slino *asadama crkve. 7sobeno obeleje *asadama priprate daju dvoluni otvori. Prozori su izgra"eni u najboljem mogu#em rasporedu, prilago"enom i unutranjoj strukturi gra"evine i arhitekturi *asada. (edinstvena je pojava dve zone slepih arkada izgra"enih u istim arhitektonskim okvirima. ,a poznata poznovizantijska reenja u ;arigradu lesnovsku arhitekturu vezuje razvijeni sistem slepih arkada i pilastara, sa kolonetama prislonjenim u uglovima. &e kolonete nemaju konstruktivni smisao i izraz su onih novina koje se vezuju za renesansu Paleologa i pozniju arhitekturu. 5asade imaju donju zonu ujednaenog, praktino jedinstvenog *ona, a gornje povrine su predmet paljive dekorativne obrade. U vrhovima povrina pod slepim arkadama plasiran je keramiki ornament. encima od opeke iscrtan je gornji deo *asade, a najjai akcenat je kupola, sva izidana u opeci. % detalji i celine oblika na hramu u >esnovu imaju paralele u Solunu. 7sobene pojedinosti na priprati najblie su priprati 8ilandara i ;arigradu. /rk a ) . 0or1a $ +olo,kom ko# 9ar#ara $ Make#o!iji zadubina je #e&pota Jo a!a Dra($,i!a, polubrata kralja 3uana i podignuta je u @. #e'e!iji XI9 eka. 7sobena je celina. (ednobrodna jednokupolna gra"evina, izduene osnove, ima odgovaraju#u razvijenu strukturu u srednjem delu, iznad koga stoji kupola. &aj je deo naglaen u optem izgledu gra"evine, u oblicima obrazuje postolje kupole. 5asada nosi obeleja poznovizantijske prestonike arhitekture. ,idanje je u redovima kamena i opeke i ne potuje strog ritam, ali paljivo su izvedeni ukrasni lukovi. Srednji deo bonih *asada je odre"en potkupolnim prostorom, istoni i zapadni nose po dva razliita pojasa ukrasnih lukova. )a odgovaraju#i nain su obra"ene povrine spolja trostrane apside i osmostranog tambura kupole. U pogledu stila, osobene su na *asadama prislonjene kolonete krunog preseka, testerasti venci, kao i motiv okulusa uokvirenog radijalno postavljenom opekom ili slino ura"ene rozete. /rk a ) . Nikole $ +&ai k!e"a +a&kaa datuje se u vreme oko 148@. godine, kada je priloena 8ilandaru. Po koncepciji prostora, jasno vidljivoj u osnovi, ponavlja crkvu Sv. !rhan"ela u >esnovu, u neto skromnijim razmerama. Pri tome je lesnovska crkva uzeta kao celina zajedno sa naknadno sagra"enom pripratom, pa je izostavljen zapadni zid koji je odvajao crkvu od priprate. 7igledno je da je crkva Sv. )ikole prvobitno imala kube iznad srednjeg dela naosa, pa i time ponavlja elevaciju >esnova. Skromnije gra"ena od lesnovske crkve, sadri karakteristina reenja u nainu zidanja-red kamena se smjenjuje sa dva reda opeke, u dvostepenim slepim arkadama na *asadama i obliku prozora. )a istonoj strani crkve je oltarska apsida, iznutra polukruna, spolja trostrana. Severno i juno od oltarske apside u istonom zidu crkve izgra"ene su ?:

polukrune nie kojima se obeleavaju prostor proskomidije i "akonikona. ;elina je bila zamiljena kao crkva upisanog krsta sa kupolom na etiri slobodna oslonca na sredini i pripratom sa kupolom. 7ltarska apsida zasvo"ena je polukalotom. .upolu iznad naosa nosili su poduno i popreno postavljeni poluobliasti svodovi. .upola nad pripratom je podignuta tako da se bez ikakvog postolja pojavljuje iznad dvovodnog krova. &ambur je osmostran, zidan od opeke i maltera. )a svakoj strani tambura je po jedan prozor, ali je onaj na istonoj strani zazidan. Spojevi strana naznaeni su prislonjenim kolonetama. 7snovna karakteristika u izradi *asadnih povrina gra"evine jeste upotreba srazmerno krupnih blokova peara i opeke. Sa izvanrednim ose#anjem mere upotreba opeke prilago"ava se obliku i veliini kamenih blokova. Svi lukovi i potkrovni venac izdvajaju se u crteima *asada opekom. 5asade Psae imaju jo jednu vrstu ukrasa, a to je ornament u opeci na razliitim mestima po sistemu riblje kosti i krstova. U arhitekturi *asada asimetrina kompozicija govori, s jedne strane, da je odista bio u pitanju obrazac u kojem su dve gra"evine gledane kao jedna, i s druge strane, da odsustvo pravog smisla za simetrinu kompoziciju treba pripisati ili onome ko je projektovao gra"evinu ili nekoj okolnosti u toku izvo"enja. &o je oigledno na osnovu uvida u jednu od bonih *asada/ svoje logino mesto nema ni luk koji bi trebalo da predstavlja elo poprenog kraka krsta ispod kupole nad narteksom, kao ni velika slepa arkada ije bi mesto moralo da bude u poprenoj osovini kupole naosa. Manji ukrasni lukovi ponavljaju odgovaraju#e lesnovske lukove. Promene u gornjoj konstrukciji, razaranje i obnova, bitno su izmenile unutranji prostor gra"evine. 'ez kupole iznad naosa unutranji prostor je nedovoljno osvetljen. (edno od obeleja Psae je da je cela gra"evina zidana prilino robustno. Primer je graditeljskog dela u kome je arhitektura izgubila preciznost i ra*inman zanata. 7vde su majstori bili verovatno neka pokretna grupa ije se porudbine ne kre#u u oblasti visokog umetnikog zanata. Psaa je primer poznovizantijskog spomenika u kome *asade ne stoje u vezi sa unutranjom organizacijom gra"evine. Mada skromnija u dimenzijama i umetnikim ostvarenjima u pore"enju sa vode#im delima svog vremena, Psaa je u nizu monumentalnih ostvarenja srpske arhitekture $% veka.

?<

>1. ARHITEKTURA MORA9)KE )RBIJE !rhitektura moravske Srbije predstavlja poslednju stilsku skupinu u arhitekturi srednjovekovne Srbije. Poznata je pod nazivom Moravska kola i razvila se u posednje tri decenije $% i u prvoj polovini $ veka. .ao umetniki pokret prekinuta je padom Smedereva 4<?2. godine, jednog od poslednjih slobodnih gradova vizantijske civilizacije. &o je stilski zaokruena celina, koju sainjavaju crkvene gra"evine podizane u dolinama triju Morava u vreme kneevine i despotovine. Podizanje i rasprostiranje moravskih gra"evina odvijalo se gotovo uporedo sa teritorijalnim irenjem drave kneza >azara, poznate pod imenom Moravska Srbija. Podruje na kojem se obrazovala moravska arhitektura do pojave kneza >azara nije bilo optere#eno umetnikim tradicijama. Moravska arhitektura je tradicionalno gradska, jer se oslanja na razvoj snanih gradskih centara, ali i monaka. !li, glavna obeleja moravskog graditeljskog stila nose zadubine vladara i vlastele. 7no to predstavlja bitno drugaija obeleja u odnosu na prethodna zbivanja u srpskoj i, istovremeno, vizantijskoj arhitekturi su opti izgled celine i njena unutranja harmonija, arhitektura *asada i obrada *asadnih povrina. 7ve osobenosti upu#uju na zakljuak da arhitektura moravske kole predstavlja pravu i posednju obnovu u vizantijskom umetnikom svetu. %zrasla iz prethodnog graditeljskog stvaranja Srbije, moravska arhitektura produava njegova prostorna reenja u varijantama razvijenog i saetog upisanog krsta sa kupolom. &oj koncepciji su, pod uticajem svetogorske arhitekture, dodate samo bone konhe koje u pogledu namene i oblika prihvataju optu svetogorsku praksu gra"enja trikonhosa. &rikonhos sa saetom ili razvijenom varijantom plana upisanog krsta, ukljuuju#i i postoje#a prelazna reenja, jedno je od bitnih osobenosti moravske arhitekture. Moravska arhitektura, koja se naje#e gleda kao zatvorena stilska celina, ne sme se suvie odvajati od arhitekture prethodnog vremena u Srbiji. Uloga srpske graditeljske tradicije ispoljava se u preuzimanju osnovne koncepcije plana, saete ili razvijene varijante upisanog krsta, tj. moravski trikonhos nastaje dodavanjem bonih konhi na shemu plana upisanog krsta. Manji broj trikonhalnih gra"evina, nastalih na irem prostoru u doba Ste*ana 3eanskog i Ste*ana 3uana, svojim arhitektonskim reenjima najavile su pojavu novog stila. U zamisli prostora ispoljavaju svetogorske uticaje, a podizane su u prvoj polovini i oko sredine $% veka DSv. 'ogorodica u >eku, Sv. )ikola u kompleksu 3uanovih Sv. !rhan"ela, Sv. !rhan"eli u .uevitu itdE. 7ve crkve se svrstavaju u skupinu premoravskih trikonhosa. !toski trikonhos je prenet u Srbiju samo kao idealna shema koja je spojena sa tada uobiajenim, tradicionalnim reenjem prostora, a to je grki upisani krst sa kupolom. .od saetog moravskog tipa gra"evine bone konhe su dodate shemi jednobrodne kupolne crkve, koja je od davnina poznata u srpskoj arhitekturi. U gornjoj konstrukciji i njenoj substrukciji moravska arhitektura tako"e nastavlja sklop koji je bio uobiajen u arhitekturi Srbije $% veka. Spoljnji oblici na poznat nain prate unutranju strukturu gra"evine, a kupole ??

na kubinim postoljima tako"e su u srpskoj graditeljskoj tradiciji. %zgra"ena na konstruktivnom, zanatskom i umetnikom iskustvu vizantijskog sveta, moravska kola je ostvarila nove celine u novim oblicima, osobene i sposobne po bitnim svojstvima da starom umetnikom organizmu otvore put daljeg stvaralakog trajanja. Glemente oblika moravske arhitekture ine viestrane apside, prislonjene kolonete, sistem slepih arkada ili nia u jednoj ili vie zona, viestrani tamburi kupola i kordonski venci. Svi se sre#u u carigradskoj arhitekturi. Aornja konstrukcija se izgra"uje od elemenata i u nainu koji je svojstven vizantijskoj arhitekturi $% veka. &eko bi se moglo re#i da u tom pogledu u moravskoj arhitekturi ostvarena neka novina. Moravske crkve naje#e imaju jednu kupolu nad srednjim prostorom, dok su petokupolna reenja zastupljena samo na dve vladarske zadubine. Pada u oi poviena konstrukcija kupole. 7snova tambura podie se iznad pandanti*a tako da se obrazuje naroito kubino postolje. %znad moravskih priprata, koje se naje#e grade istovremeno sa crkvom, pojavljuju se karakteristine spratne konstrukcije u vidu kula zvonika sa kapelama, ponekad i katihumenom. 3va osnovna svojstva moravske arhitekture predstavljaju arhitektonski ukras i stroga simetrija u koncepciji celine, koji nisu me"usobno suprotstavljeni. )ova umetnika shvatanja predstavljaju se ve# u najstarijim moravskim spomenicima. )a elu su dve znamenite zadubine kneza >azara, +avanica sagra"ena za grobnu crkvu ktitora, i >azarica kao crkva uz kneev dvor u .ruevcu. Ra a!i'a se izdvaja kao prototip nove arhitekture. U plan +avanice ugra"en je svetogorski trikonhos samo kao idealna shema. 7snovni deo plana, naos sa olatrskim prostorom, ura"en je prema zamislima svojstvenim tako"e srpskoj arhitekturi $% priblino od <. decenije $% veka. +azvijen upisani krst sa kupolom, u provincijskoj varijanti, obeleje je veka pa dalje, imaju isti raspored prostora koji je dobila +avanica. +azlono je celokupne srpske arhitekture $% veka. Svi spomenici iz razdoblja na koje se nastavlja moravska arhitektura, potraiti za +avanicu izvore u spomenicima koji su joj najblii po razmerama i monumantalnosti, a to je svakako crkva Sv. !rhan"ela,koju je car 3uan sagradio za svoj mauzolej, kao i manja crkva Sv. )ikole. 7be crkve su presudno uticale na dva velika dela kneza >azara- +avanicu i >azaricu. Program >azarevih graditeljskih dela sa kojima poinje novi stil ura"en je u bitnim delovima po ugledu na Sv. !rhan"ele zato to je tako eleo ktitor, koji je eleo da se ugleda na uzor u nastojanju da sebi obezbedi pravi vladarski ugled kao naslednik )emanji#a. Plan +avanice je potpuno slian planu Sv. !rhan"ela, razlika je samo u merama. Priprate su arhitektonski slino obra"ene sa velikim dvojnim otvorima na *asadama, po carigradskim uzorima. +avanika priprata je ve#a i njen prostor razvijeniji. Sv. !rhan"eli su bili najvjerovatnije ?-kupolna crkva, pa je ova crkva i u tom pogledu mogla biti uzor za +avanicu. ,naajne take pore"enja su *asade. )a *asadama Sv. !rhan"ela se, pored onoga to je u vizantijskoj arhitekturi bilo vekovno pravilo, a to je obeleavanje strukture gra"evine pilastrima i slepim lukovima, obrazuju vodoravne zone uz pomo# kordonskih venaca. Sv. !rhan"eli su prvi spomenik srpske srednjovekovne arhitekture na kome se pojavljuje ?@

vodoravno ralanjavanje *asada, to u moravskoj arhitekturi postaje gotovo pravilo. 7sim toga, Sv. !rhan"eli su vaan uzor i u pogledu raskone upotrebe ukrasne plastike na *asadama. Pre +avanice se jedino u Sv. !rhan"elima rade monumentalne rozete. )a +avanici je verovatno u celini ponovljena slika arhitektonskog ukrasa sa prizrenske crkve, a zamenjen je samo ukras. 7n pokriva i naglaava drugostepene elemente kompozicije Dotvore i arkadeE, ostaju#i harmonino podre"en graditeljskoj i likovnoj zamisli celine. )ikad ranije slian plastini ukras nije imao odgovaraju#e mesto u arhitekturi. Moravski plastini ukras je kao arhitektonsko obeleje preuzet iz kasnovizantijske umetnosti, u emu su posredovali stariji srpski spomenici. 7n se kao programska celina prvi put javlja na +avanici. )ain zidanja je u osnovi vizantijski, tj. naizmenino smenjivanje horizontalnih redova kamenih tesanika sa redovima opeka povezanim itokim malternim spojnicama. U elevaciji je naglaena tenja ka razvijanju vertikale, emu doprinose prislonjene kolonete na sastavima viestranih apsida. 7ne se obino produavaju u tordirane polustubi#e, koji preko kapitela nose arhivolte arkadnog *riza. +azvijanju vertikale doprinose razu"eni pilastri i stepenovanje masa prema zavrnom akcentu-glavnoj kupoli sagra"enoj na nadvienom kockastom postolju. ertikalizam gra"evine uravnoteen je postavljanjem kordonskih venaca, koji naje#e dele *asade na tri horizontalne zone. )ajnia zona sa kamenim soklom ima ulogu masivnog postolja. %znad nje, na samom kordonskom vencu, raspore"uju se u pravilnom ritmu jednodelni i dvodelni prozorski otvori. U tre#oj zoni, iznad gornjeg kordonskog venca, u polja ispod slepih arkada smetaju se rozete. ,onu zavrava kameni ili vizantijski testerasti venac od opeka. U kompoziciji *asada ose#a se tenja za potovanjem naela simetrije. .eramoplastini ukras *asada svodi se na upotrebu krstastih loni#a, koji dosljedno prate linije arhivolti ili krug rozete. U materijalu se tako"e izvodi i motiv ahovskog polja, koji obino zauzima povrine ispod slepih arkada. )a moravskim *asadama prisutna je tenja ka ivopisnom, ak i kad su crkve ozidane iskljuivo kamenom. U takvim sluajevima polihromni e*ekti bivali su ostvareni oponaanjem naina zidanja ili plastinog ukrasa u *resko-tehnici. Po nainu na koji je ukljuena u arhitekturu, kamena plastika predstavlja vaan deo sistema i umetnikog programa elevacije. Moravska kamena plastika, sa svim svojim speci*inostima, izrasta iz vizantijske tradicije, mada se moe govoriti i o izvesnim prodorima zapadnog uticaja. (ednostruki prozori i bi*ore zdrali su tradicionalan oblik, uz poneki luk kasnogotskog porekla. Portali su osoben spoj vizantijskih i romanskih, tj. inspirisani su oblicima koji su prvi put predstavljeni na Studenici. %znad arhitravno zavrenog otvora razvija se luneta uokvirena irokim lukom, a sve je pokriveno relje*om. !li, bitna je injenica to je relje* svuda podre"en arhitektonskom okviru. 3o koje je mere relje* smatran za element arhitekture govori okolnost to ne postoji nijedan deo gra"evine koji bi ostao bez relje*a. 7a"ari'a za moravsku arhitekturu ima isti znaaj kao +avanica. Sva obeleja novog stila koja ima +avanica ispoljena su i na >azarici. )jen plan je jednostavniji, bez slobodnih stubaca u naosu, ali su struktura i gornja konstrukcija slini ravanikim, a *asade su ura"ene na isti nain i od istih elemenata. ,bog manjih razmera ?C

gra"evine ovde arhitektonski ukras deluje zgusnuto, pa usled toga crkva u celini izgleda ivopisnija od +avanice. U sutini, jedna koncepcija stila je ostvarena na dvema varijantama crkve upisanog krsta sa kupolom, koje su u srpskoj arhitekturi poznate i pre moravskog stila. Panju privlai okolnost to ba u prizrenskim Sv. !rhan"elima druga crkva Sv. )ikole ima saetu varijantu kupolne crkve. rlo je verovatno da je koncepcija Sv. )ikole dala ideju poruiocu o programu i razmerama za dvorsku kapelu u .ruevcu. Stroije gledano, naos Sv. )ikole se razlikuje od naosa >azarice. %ako je ra"en po dobro poznatom tipu jednobrodne crkve sa kupolom, on nema, za razliku od >azarice, simetrian ritam po duini, a na mestima istonih potkupolnih pilastara stajali su stubovi. U obe crkve slina su poluzatvorena predvorja na zapadnoj strani. 7staje otvoreno pitanje nije li u crkvi Sv. )ikole iznad predvorja postojao sprat kao u >azarici. Moravskoj koli pripadaju jo dve vladarske i niz vlasteotskih zadubina razvijene i saete varijante. e#im razmerama istiu se >jubostinja, delo kneginje Milice i +esava, zadubina Ste*ana >azarevi#a. Po pravilu svojstvo su im karakteristina arhitektonska koncepcija *asada i relje*ni ukras, koji je samo ponegde zamenjen slikanim ukrasom istih motiva. U nizu moravskih spomenika reprezentativno izgra"eni i dobro ouvani primeri su Ne$para, 9el$%e, R$#e!i'a i Kale!i%, koji na najbolji nain predstavljaju zrela ostvarenja moravskog stila. )a *asadama .aleni#a lako se itaju oblik unutranjeg prostora, struktura gra"evine, zajedno sa njenom gornjom konstrukcijom, moravska koncepcija povrina i raskoni kameni relje*ni ukras. &raenje novog izraza vra#anjem u prolost u sluaju moravske arhitekture dobilo je novu vrednost. &ako je otvoren put za trajanje i razvitak novog stila ili novih koncepcija, to moravska arhitektura zaista jeste. Finjenica to u to vreme iz izantije vie ne dolaze stvaralaki podsticaji verovatno je doprinela da moravski majstori rade dosta slobodno i nesputano. )a zrelim delima, kao to je .aleni#, izraava se potpuna, zaokruena graditeljska i likovna *ilozo*ija, izrasla iz najboljih iskustava vizantijskog sveta. &o su monumentalnost osnovne graditeljske sheme, idealan odnos strukture i oblika, otmene proporcije, harmonian odnos izme"u pojedinosti i celine, pre*injen kolorit, ivopisan u detalju i uravnoteen u celini, plastina razu"enost i tektonska vrstina. %z vremena koje je obeleeno kao moravska kola u srpskoj arhitekturi dobro se ouvalo nekoliko tvr"ava. 3ve su nastale kao $t r1e!ja ma!a&tira Ra a!i'e i Ma!a&ije , a tre#a je eliki &me#ere &ki (ra#, u kojem su vidljivi ostaci palate #e&pota 0$r1a Bra!ko i%a. Poletni razvitak moravske arhitekture nije mogao ostati bez odjeka. Preuzima ga susedna sredina istonohri#anskog sveta, laka, koja tada jo nije pala pod tursku vlast. Stil moravske arhitekture, koji se u idealnom smislu moe sagledati kroz umetnika reenja ostvarena na zavrnoj stepenici razvojnog procesa, na +avanici i >azarici, toliko je u nizu arhitektonskih zamisli nov i toliko razliit od drugih da sasvim opravdano moe nositi epitet najoriginalnijeg stila koji je nastao u okvirima srpske arhitekture srednjeg veka. ?0

7va neobina arhitektura uspela je da prevazi"e svoje uzore i unese mnogo sveine u poslednje razdoblje jedne velike kulture.

?2

>>. RA9ANI/A +avanica je jedan od najvanijih spomenika, koji hronoloki stoji na elu moravske grupe. ,apoeta je 4:C@. godine i posve#ena je aznesenju. )ajpre je sagra"ena crkva bez narteksa. !rhitekturu crkve manastira +avanica jasno karakteriu dva razliita dela. Prvi deo ini naos. Sa njegove istone strane se nadovezuje oltarski prostor, dok su u poprenoj osovini smetene pevnike apside. 3rugi deo je sa zapadne strane dogra"ena priprata, koja zahvata istu irinu kao naos, ali je znatno nia. )aos sa oltarskim prostorom i dvema pevnikim apsidama dominira svojim unutranjim i spoljnim prostornim reenjem. U svojoj osnovi naos ispoljava koncepciju razvijenog upisanog krsta, kombinovanog sa trikonhalnim reenjem. )ovi dodatak, do sada nekori#en na ranijim srpskim srednjovekovnim spomenicima Dizuzev 8ilandaraE predstavljaju dve pevnike apside, koje se nadovezuju na poprene krakove krsta sa severne i june strane. Uglovi ili dijagonalno raspore"eni prostori izme"u krakova krsta su neto nii. Spoljanjost je oblikovana sa jednom centralnom i etiri manje kupole. Alavno kube se die izme"u svodnih konstrukcija krakova krsta na etiri snana stuba raspore"ena u uglovima kvadrata. Svodovi poprenih krakova krsta su po duini istih dimenzija, a svodovi podunih krakova krsta su dui. ,a razliku od svoda iznad zapadnog traveja, svod iznad istonog oltarskog prostora je izdueniji. 'oni traveji u uglovima izme"u krakova krsta, koji su nii, gotovo su iste duine, podjednako su uski i u osnovi jasno ogranieni od susednih traveja razapetim lucima. )ad njima su postavljena etiri manja kubeta. Povrine zidova u unutranjosti su relativno ravne i mirne, bez naroitog odvajanja na manja polja koja bi odgovarala pojedinim travejima. ertikalizam enterijera je naglaen laganim naginjanjem pojedinih konstruktivnih elemenata prema vertikalnoj osovini u potkupolnom prostoru. )ajdublja taka u prostoru, koja lei na kaloti, na ovaj nain vizuelno dobija jo ve#u dubinu. Stubovi na koje se oslanja konstrukcija potkupolnog prostora kombinovani su od srednjeg krunog stabla i etiri prislonjene kolonete. Svi luci u naosu su polukruni i u osnovi jasno istiu oblik istog upisanog krsta sa kojim je kombinovan trikonhos. Alavni deo prostora naosa pokrivaju poluobliasti svodovi, koji u osnovi i krovovima istiu krstoobrazno reenje. U njihovom me"usobnom preseku *ormirana je nepravilna *igura kvadrata, ije se sve etiri strane povijaju prema vertikalnoj osi potkupolnog prostora. 7igledno je da se radi o karakteristinoj tenji ka suavanju potkupolnog prostora i sve jaem izdizanju kubeta na ve#u visinu. U uglovima izme"u ovih svodova su pandanti*i pomo#u kojih je izven prelaz u krunu osnovu tambura kubeta. Prelaz je obeleen prstenom pravougaonog preseka. Sa njega se die 41 prozora od kojih svaki odgovara po jednoj spoljanjoj strani. .ube je iznutra kruno. )a uglovima na kojima se sastaju po dve susjedne strane postavljene su krune kolonete, jednom tre#inom ugra"ene u masu tambura. &rolani oltarski prostor, podeljen na tri traveja, a njegov srednji, znatno iri i vii travej, zavrava neto suena oltarska apsida. U gornjem delu elo polukalote se postepeno naginje prema unutranjosti. 7vakva @1

pojava se u gornjoj konstrukciji ravanike crkve ispoljava kao vaan novi element u tehnici gra"enja, koji karakterie gotovo itavu epohu moravskog graditeljstva. )asuprot glavnoj oltarskoj apsidi, dve manje apside proskomidije i "akonikona neto su smaknute sa podunih osa bonih traveja. Sve tri apside su polukrune iznutra, a spolja poligonalne. Pevnike apside, koje zatvaraju sa severne i june strane poprene krakove krsta, obrazuju novu koncepciju reenja razvijenog trikonhosa, odnosno trolista kombinovanog sa upisanim krstom. Pevnike apside iznutra su segmentastog oblika, dok su spolja petostrane. 7va nova koncepcija uticala je na dalji razvoj moravskih spomenika. .ombinacija upisanog krsta sa trikonhosom je poznata na 8ilandaru. Pored osnovne koncepcije importovane sa !tosa, u *ormiranju moravskog tipa gra"evine imala je udela i petokupolna Araanica, koja je uticala naroito na raspored masa i na nain spoljnog oblikovanja. .rovni pokriva lei preko svodova, to je uslovilo da raspored krovova bude u direktnoj zavisnosti od unutranje konstrukcije. ;entralno kube se preko svog postolja oslanja na krakove krsta, koji su spolja istaknuti i svi drugi delovi krovnih povrina su mu svojom visinom podre"eni. Preko rasporeda masa spolja, a donekle i dekorativnim elementima, odmah se uoava unutranja konstrukcija. .ao osnovni materijal upotrebljen je pear u raznim toplim nijansama, opeka i siga. +adi postizanja polihromnih e*ekata na *asadama, pored peara i opeka primenjivana je i keramoplastina dekoracija. ,idovi su ra"eni od kamena i opeke. Sa unutranje strane su zidani od polupritesanog lomljenog kamena, oblutaka i opeke, a sa spoljanje strane kori#en je dobro obra"en kamen sa upotrebom keramoplastike dekoracije. Svaki red tesanika smenjuje pojas od tri ili dva reda opeke. ,idna pojaanja, u obliku plitkih pilastara, izvedena su na spoljnim *asadnim stranama na mestima na kojima su zidovi najjae optere#eni. 7ni su uglavnom na uglovima gra"evine, a pored konstruktivne imaju i dekorativnu ulogu. Povrine *asada su oivljene pilastrima, krunim prislonjenim kolonetama i horizontalnim vencima. Sa gornje strane, u poslednjoj zoni, svaki par pilastara je povezan sa po jednom irokom arhivoltom, izvedenom u ornamentisanim lunim tesanicima peara. Pilastri na zapadnoj strani hrama dele *asadu po vertikali na tri polja. Srednje polje je vie i markira irinu glavnog broda naosa, dok su bona polja nia i odgovaraju niim bonim travejima. 7tuda se pri pogledu na kompoziciju ove *asade dobija utisak neke vrste trobrodne gra"evine. 3a bi se jae naglasila vertikala, postavljene su na sve tri apside polukrune prislonjene kolonete, raspore"ene du spojeva svake dve susedne strane apsida. .olonete se zavravaju kapitelima preko kojih su razapete kamene slepe arkade. % na kubetima su upotrebljene kolonete koje stvaraju e*ekat vitkosti tambura. Preko kapitela su povezane na malim kubetima jednostrukim, a na velikom kubetu dvostrukim lunim vencima od opeke. 8orizontalni kameni venci teku kontinualno du svih *asada na istoj visini i dele je na : zone. )a zabatnim povrinama zidova krakova krsta, unutranju konstrukciju poluobliastih svodova markiraju iroke polukrune arhivolte izvedene u kamenu. Slian je sluaj i na postoljima malih kubeta. @4

Povrine *asada su oivljene jo na zapadnoj strani dvema uskim niama, portalom naosa, bonim pevnikim ulazima, prozorima i jednom rozetom. Prozori su mono*ore, ve#inom bi*ore i jedna tri*ora. Svi su raspore"eni tako da naleu na horizontalne vence u srednjoj i gornjoj zoni. Polihromija *asada postignuta je kombinovanjem prirodnih boja kamena peara, opeke i keramoplastike dekoracije. Svaka opeka je naknadno osveavana crvenom bojom. 7d keramoplastinih elemenata upotrebljavani su jedino krstoliki loni#i. %zvanredno bogatstvo ravanike crkve ogleda se u izobilju plitkorelje*ne dekorativne plastike. )a rakim spomenicima dekoracija nalazi mesto uglavnom na portalima i prozorima. )a +avanici, kao i na spomenicima podignutim posle nje, plastina dekoracija sem portala i prozora osvaja i druge arhitektonske elemente na crkvenoj gra"evini. .ao novi dekorativni elementi pojavljuju se povrinski klesane ili per*orirane rozete, arhivolte na bonim travejima, na zabatnim zidovima krakova krsta i postoljima ugaonih kubeta, lune arhivolte na slepim arkadama i kolonete sa kapitelima. ;elokupna plastika nosi tri vrste motiva u kojima dominira upotreba prepleta. Prve dve vrste motiva Dgeometrijski i vegetabilniE su isto dekorativno upotrebljavani, dok je tre#a vrsta Dzoomor*niE imala izvestan simboliki sadraj. +avanika skulptoralna dekoracija se svodi na ukrase prozora i arhivolti. Preovla"uju geometrijski motivi, mada je i me"u njima neizbean deo ukrasa razgranata vrea palmeta i krinova. )a +avanici se pojavljuje tip bi*ore koji #e se kasnije javiti na >jubostinji. )a crkvi postoje etiri ulaza. Alavni je sa zapadne strane. 7stali prilazi crkvi su naknadno otvarani. &o su dva bona pevnika ulaza i i ulaz na severnom delu zapadnog zida crkve, koji je sluio kao veza izme"u naosa i narteksa. ,apadni portal je veoma skromno i jednostavno reen i stepenasto zaseen u zidnu masu. Uokviren je jednim redom nasatino re"ane opeke. &impanon portala je u obliku polukrune nie u kojoj se nalazi *reska 'ogorodice sa 8ristom. 3ovratnici i arhivolte su premazani tankim slojem *resko-maltera sa ivopisnim biljnim i geometrijskim ornamentalnim trakama iz sredine $%$ veka. 7blik prozora i njihov raspored na gra"evini bili su uslovljeni najverovatnije kompozicijom i dekorativnom obradom *asada. Sem prozora na kubetima, kojih je ukupno <9, na niim povrinama zidova ima ih 91, zajedno sa rozetom na zapadnoj *asadi. (edina tri*ora je na zapadnoj strani i iznad nje je postavljena jedina rozeta na crkvi, koja se nalazi u zabatu koji zatvara poduni krak krsta. .runog je oblika i per*orirana je sa dvolanom trakom i usredini je rua. )alazi se u ravni zida. +ozeta je ra"ena iz dva komada i sastavljena po horizontalnoj spojnici. ;elokupna relje*na plastika na crkvi plitko je rezana, uglavnom na ravnim povrinama kamena. +avanika plastika je stilski relativno homogena. Aeometrijski motiv je uvek postavljen po dvema osama simetrije, horizontalnoj i vertikalnoj, biljni ornament iskljuivo po podunoj osi, a zoomor*ni po glavnoj vertikalnoj osovini. Ste*anov narteks je dogra"en neto kasnije uz zapadnu *asadu crkve. 3onatorski natpis, klesan u kamenu, ugra"en je na severnoj strani male zvonare nad narteksom. .oncipiran je kao trobrodna gra"evina. Alavni @9

brod je izme"u dva para stubaca izveden kao jedinstven prostor bez ikakvih podela. 'oni brodovi su podeljeni na po tri traveja. .arakteristino je da su etiri stupca u sredinjem prostoru pravilno postavljena i da me"usobno *ormiraju kvadrat. ;elokupno reenje osnove umnogome je zavisilo od ostataka starog poruenog narteksa, koji je Ste*an zatekao pri svome povratku. Svodovi i luci su izvedeni iznad sva tri broda u obliku nepravilne prignjeene poluelipse. Sasvim uz zapadni zid nalazi se niska, mala zvonara. Sve tri *asade su mirnih i ravnih povrina. )arteks je ra"en skromnim sredstvima, sklopljen od materijala zateenog na ruevinama starog narteksa i materijala nabavljenog u neposrednoj blizini manastira. +avanica je najmonumentalnija i u isti mah i jedina petokupolna trikonhalna crkva. 7na predstavlja najsloeniji oblik trikonhosa uopte i kao tip je u svoje vreme bila jedinstvena u Srbiji. Posle kneza >azara jedinu petokupolnu crkvu, kao izrazitu vladarsku zadubinu, podi#i #e njegov sin despot Ste*an.

@:

>4. 7AHARI/A 7a"ari'$ je kao svoju pridvornu crkvu podigao k!e" 7a"ar oko 1422E23A143?. godine. 7snova crkve je u obliku trikonhosa, saete varijante upisanog krsta, sa tri traveja po duini, kupolom nad srednjim prostorom i istovremeno gra"enom pripratom, prvobitno sa otvorenim bonim prolazima. !pside su iznutra polukrune, spolja petostrane, sa prislonjenim kolonetama na sastavima stranica. >azarica pokazuje pomno razra"en arhitektonski model. Sagledavanja geometrijskih odnosa veliina osnove otkrivaju da je polazite geometrijskog razmeravanja kvadratno polje soleje u koje se projektuje krunica unutranje strane tambura. +azmeravanja osnove, pored ukazivanja na izuzetan sklad njenih odnosa, potvrdila su da je u zasnivanju >azarice nesumnjivo bio kori#en geometrijski proporcioni model. Aornju konstrukciju nose prislonjeni lukovi koji lee na pilastrima. Svodovi su poluobliasti, a iznad priprate krstasti. .upola je iznutra kruna, a spolja osmostrana i podignuta je na pandanti*ima i sagra"ena na nadvienom kockastom postolju. U gornjoj konstrukciji >azarice karakteristian je aneks nad pripratom, tj. k$laA" o!ik. e# se u spoljanjim *ormama kule nad pripratom ose#a, a elementi u unutranjosti potvr"uju, da je re o dve zasebne prostorije, ranije odvojene drvenom me"uspratnom konstrukcijom. U nioj prostoriji, uz severni zid, nalaze se tragovi podnog otvora, svakako biveg prvobitnog otvora preko koga se odvijala komunikacija iz priprate. )a severnom zidu nalazi se jedna etvrtasta, a na istonom jedna polukruna nia. Po sredini istonog zida je manji poluobliasto zasvedeni prostor koji vodi ka pravougaonom otvoru to izbija na zapadni zid naosa. +e je o kapeli koja preko katihumene ostvaruje neposrednu vizuelnu komunikaciju sa crkvom. ,a razliku od ranijih primera sa konstrukcijom kapela u sastavu kula-zvonika, koje posredstvom katihumena ostvaruju komunikaciju sa unutranjos#u crkve, u >azarici je jedinstven sluaj da prostor katihumene neposredno proistie iz organskog tkiva kapele. Praktino, u pitanju je jedinstvena prostorija, kapela-katihumena, gde je sama katihumena postavljena po duini u debljini zida koji odvaja pripratu od naosa. 7vakvo konstruktivno reenje katihumene uslovljeno je okolno#u da >azarica nema spoljnu pripratu. Prostorija iznad kapele sa katihumenom sluila je kao zvonara. 7va kula nad pripratom >azarice, koja je namenom kapela-katihumena sa zvonarom, zasvedena je slepom kupolom, ija je polukalota delimino upisana u kubinu masu zavrnog konstruktivnog elementa kule-zvonika. .ula-zvonik nad pripratom >azarice, posmatrana u sklopu organizacije unutranjeg prostora i spoljnih oblika, nema pravih analogija u srpskoj i vizantijskoj umetnosti. )ain zidanja >azarice je u osnovi vizantijski, sa naizmeninim smenjivanjem horizontalnih redova kamenih tesanika sa po tri reda opeke povezane debelim malternim spojnicama, bez insistiranja na statino postavljnim opekama. Sasvim je osoben postupak izvlaenja irokih spojnica maltera koje ispadaju iz ravni zida. )a >azarici dolazi do izraaja tenja ka razvijanju vertikale, to potenciraju prislonjene kolonete koje se produavaju u tordirane polustubi#e, zatim razu"eni pilastri i stepenovanje masa prema zavrnom akcentu, @<

glavnoj kupoli sagra"enoj na nadvienom kockastom postolju. Pritom spoljnji oblici odgovaraju unutranjem sklopu i srazmerama gra"evine. )aglaeno stremljenje crkve u visinu uravnoteeno je postavljanjem dva kordonska venca, koji idu#i itavim obimom gra"evine dele *asade na tri zone. )ajnia, prizemna zona, ima ulogu masivnog postolja. %znad nje, na samom kordonskom vencu, raspore"uju se u pravilnom ritmu jednodelni prozorski otvori. &re#a zona Diznad vieg kordonskog vencaE je najbogatije reena. U poljima ispod slepih arkada smetene su kamene per*orirane rozete, ili su ta polja obeleena ah-poljima. Po svoj prilici, polihromni e*ekti ove zone bili su ranije pojaani i slikanim ah-poljima u prostoru oko rozeta, kao i u poljima ispod slepih arkada bez rozeta. +ozete su plasirane i ispod arhivolti na kubinim postoljima glavne kupole i kule-zvonika nad pripratom. ,onu zavrava vizantijski testerasti venac od opeke. U kompoziciji *asada >azarice ose#a se tenja ka potovanju naela simetrije. (una i severna *asada istovetno su reavane, ak i kad su u pitanju klesani motivi i njihov razmetaj na okvirima prozora, arhivoltama i rozetama. %stona *asada je obra"ena dosledno konceptu primenjenom na pevnikim apsidama, dok zapadna sadri izvesne osobenosti. )a njoj se uoava troarkadni sistem koji upu#uje na tzv. lanu trobrodnost. 3osledno je sprovedeno stepenovanje masa u visinu sa olakanom konstrukcijom kule-zvonika nad pripratom zasvedenom slepom kupolom. izuelnom utisku suavanja masa prema visini doprinose i tri rozete, postavljene jedna iznad druge, sa jasnom gradacijom u dimenzijama. )ajve#i prenik ima rozeta nad portalom, najmanji ona u polju arhivolte iznad dvojnog otvora na kuli-zvoniku. )a >azarici je ostvaren i potpuno dovren sistem dekoracije *asada, koje obiluju tipinom moravskom plitkorelje*nom kamenom plastikom. Prislonjene kolonete, tordirani stubi#i, slepe arkade, viestruko pro*ilisani pilastri, kordonski venci i sl. pojavljuju se na >azarici u organizovanom, arhitektonski dovrenom sistemu. +ozete su postavljene logino, uvek u poljima ispod slepih arkada, prozori uvek prate liniju nieg kordonskog venca. .eramoplastini ukras od krstastih loni#a redovno prati liniju arhivolte ili kruga rozete. U niim zonama klesani ukras je zgusnutiji da bi postepeno, idu#i u visinu, postajao sve iri i krupniji radi prilago"avanja oku posmatraa. )a *asadama >azarice i jednom broju moravskih crkava pojavljuje se sasvim speci*ian plastini ornament, oblikovan od geometrijskih motiva u raznovrsnim prepletima dvolane, odnosno kanelirane trake. Aeometrijsko naelo kamene plastike >azarice, prvobitno u celini obojene crvenom bojom, veoma retko naruavaju biljni i ivotinjski motivi. )a junoj *asadi priprate, u polju ispod slepe arkade, stoji per*orirana rozeta obuhva#ena tordiranim uetom. Srednji deo rozete gusto je klesan, sa radijalno postavljenim stilizovanim krinovima. U timpanonu junog prolaza je predstava dvoglavog orla, heraldikog simbola dinastije )emanji#a, sa po jednim jednoglavim sa svake strane. U srednjoj zoni, iznad nieg kordonskog venca, na junoj *asadi prema istoku, nalazi se plastikom najbogatiji prozor na >azarici. )a mestu doprozornika su slepe poznogotske bi*ore sa tordiranim stubi#ima i pletenicom. %znad bi*ora su po dve @?

adosirane ptice sa spojenim repovima i kljunovima. U timpanonu prozora su adosirane ptice sa cvetom izme"u i sa dvema zmijama ispod njih. .amena plastika >azarice, ujednaena i precizno klesana, ostvaruje jedinstven stilski izraz dostiu#i visok umetniki nivo i znaajan napredak u odnosu na raniju moravsku plastiku. Slinosti sa pojedinim delovima ravanike plastike navode na misao da su isti majstori mogli biti angaovani za rad na obe >azareve zadubine. )a >azarici je do kraja zaokruen sasvim nov graditeljski i likovni pogled na svet, koji je, iako nov, izrastao iz starije srpske tradicije i najboljih iskustava vizantijske umetnosti.

@@

>@. 7JUBO)TINJA Podignuta je izme"u 1431. i 1433. godine. Sagra"ena je kao manastirska crkva na levoj obali >jubostinjske reice D: km severno od &rstenikaE. ;rkva je posve#ena U&pe!j$ Bo(oro#i'e, a ktitorka je k!e(i!ja Mili'a, potonja monahinja (evgenija. Sa >jubostinjom moravska kola ulazi u svoju drugu *azu i period zrelosti. )eposredno se nadovezuju#i na dve zadubine kneza >azara->azaricu i +avanicu- ona ipak donosi novine u ve# ustanovljena obeleja ovog graditeljskog stila. Plan je, poput ravanikog, razvijeni trikonhos, a to znai da je trolist glavne apside i bonih pevnica proiren za po jedan travej sa svake strane ubacivanjem stubaca na kojima poiva kupola. Fetiri traveja dobijena su tako"e i u uglovima, tako da, *ormalno posmatrano, osnova moe da se nazove i razvijeni upisani krst kombinovan sa trikonhosom. 7no to se odmah uoava pri pore"enju planova starijih crkava, +avanice i >azarice, sa planom >jubostinje, to je sabijanje po duini, koje crte osnovnog prostora naosa pribliava obliku kvadrata, dok su kod druge dve gra"evine u pitanju pravougaonici. Po proporcijama plana >jubostinja nije sledila svoje pretee, ve# se okrenula ranijim krstoobraznim crkvama, ija je osnova naosa skoro kvadratna. Prostor naosa je podre"en kupoli kao vrhunskoj taki. .upolu nose masivni stupci o koje se oslanjaju visoki luci to odvajaju ugaone traveje od krakova krsta sa jedne strane, i pandanti*i koji se na njih nastavljaju i preko niskog kubinog postolja nose kupolu. ,animljivo je to kupola nije dobila visoko kubino postolje. Fini se da je pravilo bilo da se visoka kubina postolja postavljaju samo nad saetim trikonhosima, dok su razvijeni bivali redovno nadvisivani kupolama na niskom kubinom postolju. Sa zapadne strane na naos je naslonjena priprata, priblino kvadratne osnove, zamiljena i podignuta zajedno sa crkvom. Svojom povrinom narteks zahvata dve tre#ine povrine naosa. ,amiljen je kao celovit prostor, istih linija, uoblien i pokriven samo svodom ogromne slepe kalote na pandanti*ima. >jubostinjski narteks je bez svog neposrednog prethodnika. U itavom organizmu gra"evine svojom osobeno#u izdvaja se priprata, oblikom i dimenzijama bliska kocki, nadviena slepim kubetom, koje se na sve etiri strane grana na dvoslivne krovove zavrene malim zabatima. Svojim gornjim oblicima priprata ponavlja naos, izuzev niskog slepog kubeta koje je, za razliku od onog nad naosom koje je visoko i ima 0 otvora, oslonjeno na svodove spolja oblikovane dvoslivnim krovom. Po zamisli unutranjeg celovitog i otvorenog prostora najblia joj je priprata neto starije >azarice, a po spoljanjem oblikovanju ona 'anje kod Priboja. Spoljanja povrina zidova pokrivena je uglavnom pritesanim kvaderima peara. ,idanje je pravilno izvedeno. .ameni zidovi su bili pokriveni *resko-malterom, na kome je crvenom bojom bilo podraavano zidanje naizmeninim redovima kamena i opeke. ,idanje se delimino razlikuje samo na kubinom postolju kupole, gde je pokuavano pravo #elijasto zidanje, kao da tu nije bilo predvi"eno malterisanje i oslikavanje zida. 7no to ljubostinjski graditelji nisu postigli zidanjem u pravom materijalu, ostvareno je slikanjem na @C

sveem malteru *resko-tehnikom. Svuda je crvenom bojom podraavano zidanje pravilnim redovima kamena i opeke. 8orizontalno su slikana tri, neki put etiri reda opeke. %spod kordonskog venca bio je, oko itave crkve, slikani pojas prepletne trake, a u lunetama slepih arkada na apsidama bile su naslikane rozete. Poznati raniji primeri razliitih naina podraavanja bogatijih materijala su .raljeva crkva u Studenici i Sv. )ikola u 'anji na >imu. Me"utim, >jubostinja se ne ugleda na ove primere. ,idanje doarano bojom, sa opekama koje u tri ili etiri vodoravna reda odvajaju pojedinane redove kamena i svaki kameni blok u redu uokviruju sa tri nasatino postavljena komada, nije poznato u srpskom graditeljstvu. Motivi ljubostinjskog slikanog ukrasa, pored podraavanja bogatog dekorativnog zidanja, bili su ah polja na manjim i sporednijim povrinama, rozete u lunetama slepih arkada na pevnicama kao i prepletna traka koja opasuje crkvu ispod kordonskog venca. >jubostinjske slikane *asade su samo deo skladno komponovanog ruha crkve. Posvuda po *asadama teku klesani luci u jedinstvu sa slikanim pojasom od prepletnih traka pod kordonskim vencem. 'oja je igrala veliku ulogu u sistemu ukraavanja *asada budu#i da su i skulpture bile bojene crvenim, te su na taj nain bile jo poravnatije sa slikanim ukrasom. Biva i vrlo pokretna *orma dekorativnog organizma, u kojoj se slikani i klesani ukras pretau i slivaju jedan u drugi, stoji u organskoj simbiozi sa bogato ralanjenim *asadama hrama. >jubostinjske slikane *asade bile su najcelovitije i najzrelije ostvarenje tog tipa u srpskom graditeljstvu. Simetrija i sklad su osnovna merila arhitekture ljubostinjske crkve. )a spoljanjem izgledu crkve primenjena su ista pravila. ,apadna *asada priprate i severna i juna potpuno su jednake i u celini i u detaljima, kao to su, sa manjim razlikama u dimenzijama, jednake i glavna apsida i pevnike apside. &akva konstrukcijska i misaona strogost nije dozvolila igru, donekle prisutnu na *asadama +avanice i >azarice. 7no to je u >jubostinji drugaije jeste naglaavanje vertikalnosti, izraeno i jednim kordonskim vencem na *asadi, umesto dva kao kod prethodnih spomenika. 3osledno primenjivanje naela simetrije poremetilo je jo jednu izrazitu osobinu moravske kole-akcenat zapadne *asade. U +avanici i >azarici zapadne *asade su posebno monumentalne i razlikuju se od odgovaraju#ih bonih povrina, dok je u >jubostinji namera graditelja bila da ujednai sva tri lica. Araditelj >jubostinje se u oblikovanju *asada dosta oslonio na stvaraoce Markovog manastira. 5asade naosa podeljene su simetrino/ i istoni i zapadni travej uoblieni su spolja dole bi*orom i gore rozetom, dok su petostrane pevnice ralanjene prislonjenim lucima ispod, a tordiranim stubi#ima spojenim izme"u sebe lucima iznad kordonskog venca. U sredini su vrata sa lunetom iznad koje je bi*ora. Proizala iz graditeljske tradicije koja je dala Markov manastir, >jubostinja je primila shvatanja svog vremena. Mesto i uloga kordonskog venca je najvanija. .ordonskim vencem *asada je po visini podeljena na dva dela. 3onji deo po ritmu mnogo vie podse#a na Markov manastir, ali je i on izmenjen u odnosu na njega i oivljen otvorima koji u Markovom manastiru ne postoje. Sauvan je potpis graditelja na pragu portala koji vodi iz priprate u naos. +ade 'orovi# je jedan od manjeg broja po imenu poznatih graditelja i jedan od retkih koji je svoje ime ovekoveio uklesavi ga na crkvi. @0

Pouzdano se moe re#i da je +ade 'orovi# pored >jubostinje bio i protomajstor spoljanje >azareve priprate u 8ilandaru. >jubostinja je prvobitno imala pet spoljanjih vrata, kao i vrata koja vode iz priprate u naos. 7sim glavnog ulaza sa zapada imala je simetrine otvore sa sevrne i june strane priprate, koji su kasnije zazidani, i na severnoj i junoj pevnici. Fetiri portala na etiri strane priprate konstruisana su na istovetan nain/ pravougaonog su oblika, ravne spoljne povrine, sa polukrunom lunetom odvojenom od nadvratnika arhitravnom gredom i iznad nje uskom prepletnom trakom. %ma dve vrste prozora/ bi*ore i mono*ore. 'ez obzira na tip svi su nadvieni nadprozornikom, koji je sa gornje strane polukruan. 7tvori bi*ora i mono*ora na junoj *asadi imaju oblike saracenskih lukova. 7stale mono*ore imaju otvore u obliku sedlastih lukova ili su oblikovani polukruno. +ozete su najvaniji inilac klesanog ukrasa >jubostinje. Ukupno ih je 4:, C velikih i @ malih. U gornjoj zoni *asada, iznad kordonskog venca rozete obeleavaju svaki travej. Sve ljubostinjske rozete, i male i velike, imaju nekoliko zajednikih elemenata. Sve su okruene prstenom od ueta, sve osim tri male na zabatima glavne apside i pevnica imaju u sreditu cvet, sve velike rozete imaju okolo prsten sa keramikim krsti#ima, a sve male su bez njega. Me"u motivima ljubostinjskog klesanog ukrasa nema nijedan ljudski niti ivotinjski lik. 7sim krinovog cveta nema drugih vrsta biljnog ukrasa i svi preostali motivi su geometrijski. Svi luci i prozori iznad kordonskog venca ukraeni su jednim jedinim ukrasom-krinovim cvetom. >jubostinja je potpuno preuzela od >azarice motive velikih rozeta. U dekorativnoj obradi >jubostinje glavno mesto zauzima geometrijski ornament. )igde u moravskoj arhitekturi nije na vratima i prozorima toliko mesta dato iskljuivo geometrijskim motivima. (edini *loralni motiv je krinov list ili petolist.

@2

>8. RE)A9A Manastir je poeo da se podie 1@?.. ili 1@?2. godine sa 'rk om po& e%e!om ) etoj Troji'i, utvr"enjem okolo i sa zgradama potrebnim za ivot monaha. ,a podizanje manastira i oslikavanje crkve despot je sabrao najbolje umetnike koje je tada mogao na#i. +esavu je podigao kao svoju grobnu crkvu, pa je dao da se u njoj naini i grobnica. +adovi su trajali dugo i iziskivali ogromna sredstva, a njihov zavretak pao je u leto 4<40. godine. De&pot )te-a! je podigao svoju crkvu na mestu na kojem je bilo neko starije svetilite, kao i sve druge prate#e objekte/ trpezariju, stanove za monahe, pomo#ne zgrade i mo#an odbrambeni sistem oko njih. Mirno razdoblje u kojem je +esava sagra"ena nije zavaralo njenog ktitora. )iski zidovi sa jednom istaknutom kulom oko gradova i manastira, podizani tokom $% i ranijih vekova, pretvaraju se u dravi kneza >azara i njegovih naslednika u visoke bedeme sa vie kula. Ut r1e!je +esave je poligonalne osnove, sainjeno od visokog bedema, visine izme"u 49 i 4? metara, nadvieno sa 44 mo#nih kula. %zdvaja se svojom kvadratnom osnovom, veliinom i odbrambenim svojstvima kula na severnoj strani, tzv. donon ili 3espotova kula, koja je bila najvanija odbrambena taka. Svojim *orti*ikacijskim sklopom manastir +esava je pretvoren u pravu tvr"avu. Svojim dimenzijama i izgledom resavska trpe"arija je bila jedna od najve#ih naih srednjevekovnih manastirskih trpezarija. %mala je ukopano prizemlje i sprat. Sama trpezarija nalazila se na spratu. 'ila je to prostrana pravougaona prostorija, na istonoj strani zavrena polukrunom, spolja petostranom apsidom, verovatno sa ravnom drvenom tavanicom, ravnomerno osvetljena sa 49 luno zavrenih prozora. ,idana je lomljenim i pritesanim kamenom kao i bedemi i kule. Spolja je verovatno bila omalterisana, dok su se u njenoj unutranjosti nalazile *reske. ;rkva Sv. &rojice dominira kompleksom svojim poloajem, visinom i precizno obra"enim *asadama. +esava je posljednji uistinu veliki spomenik nastao na tlu srednjovekovne Srbije. !rhitektura resavske crkve proizilazi iz +avanice kneza >azara. Svojom osnovom mla"a crkva ponavlja stariju gotovo doslovno. 7na je tako"e sagra"ena u vidu razvijenog upisanog krsta, kojem je dodavanjem bonih pevnica dat oblik trikonhalne gra"evine. +esava me"utim nadmauje +avanicu duinom, irinom i visinom. Pravougaonik naosa proiren je na bonim stranama iznutra polukrunim, a spolja poligonalnim pevnicama i nastavlja se itavom irinom prema oltaru, koji se na istonoj strani zavrava centralnom apsidom i dvema uim apsidama za protezis i "akonikon. U sredini crkve su etiri okrugla stuba sa prislonjenim kolonetama. )aos je sa pripratom povezan preko dva ulaza/ glavnim u sredini zapadnog zida, i drugim manjim, u krajnjem severnom delu ovog zida. (o dva ulaza se nalaze u severnoj i junoj konhi. Uz neto ve#i broj nia u +esavi, slinost sa +avanicom se ogleda i u bliskoj obradi eksterijernog dela osnove/ sve tri konhe Ddve bone i oltarskaE spolja su petostrane, sa prislonjenim kolonetama na uglovima, a apside "akonikona i protezisa su trostrane. % one imaju kolonete na uglovima koje u +avanici nedostaju. C1

Stubovi su za zidove crkve vezani lucima, a izme"u njih su etiri poluobliasta svoda, koji *ormiraju krakove simetrinog izduenog krsta, iji zavetci izlaze na *asadu gra"evine u vidu polukrunih lukova. Prostori izme"u krakova krsta su nii i pokriveni tako"e poluobliastim svodovima. %znad centralnog traveja, oslonjena na < stuba, uzdie se kupola. 7na se sastoji od tambura iste irine i visine, koji pokriva kalota, a da bi se olakala njegova konstrukcija i smanjio veliki raspon nosaa, izme"u pandanti*a i osnove kupole ubaen je jedan postament koji se navie suava, to je reenje poznato iz +avanice. &ambur, iznutra polikruan, probijen je sa 49 uskih i vitkih otvora. Spolja su ti otvori uklopljeni u dvostepene nie, a izme"u njih ubaene kolonete sa kapitelima. )a kapitele se oslanja venac kupole koji prati lune krivine otvora tambura. U krajnjim uglovima crkve konstruisane su etiri male kupole. 7ne su izvedene iz dekorativnih razloga. &ome u prilog ide njihovo izdizanje uvis preko jednog kubinog postamenta, kako bi se dovele u harmonian odnos sa glavnom kupolom. &amburi ovih kupolica su spolja osmostrani, sa prozorima u sopstvenoj nii, a na njihovim ivicama su, kao na glavnoj kupoli, kolonete sa kapitelima na koje se oslanja talasasti venac. U unutranjosti su smeteni pandanti*i. (edinstven prostor crkve bio je dobro osvetljen kroz 49 velikih prozora na bonim stranama, nekada sigurno reenih u vidu bi*ora gotikog stila, a takav su oblik imala i dva prozora na oltarskoj apsidi i onaj na zapadnom zidu, dok su mali prozori u apsidama protezisa i "akonikona imali jednodelan oblik. +avni zidovi u unutranjosti bili su po horizonzali izdeljeni samo jednim pro*ilisanim vencem, u visini zavretka stubova, koji je opasivao celu crkvu, a na njega se oslanjao gornji red prozorskih otvora. Prvobitno crkva nije, izgleda, bila zamiljena sa pripratom na zapadnoj strani, o emu svedoi to to njihovi temelji nisu postavljeni istovremeno, a moda i slika crkve u rukama ktitora. )ovija saznanja o +esavi vode jedinom zakljuku- da je priprata podignuta istovremeno sa crkvom, dakle izme"u 4<1C-4<40 tj. da je odluka o izgradnji priprate doneta ubrzo po postavljanju temelja crkve, u svakom sluaju u toku njene izgradnje. )edoumica oko vremena podizanja priprate bila bi verovatno manja da se ona ouvala u svom prvobitnom obliku. ,natni ostaci prvobitne gra"evine omogu#ili su ipak sagledavanje njenog prvobitnoh izgleda. Priprata je imala oblik upisanog krsta sa kupolom, sa osloncem na etiri okrugla stuba bez koloneta. 7d kupole su se na sve etiri strane granali poluobliasti svodovi, *ormiraju#i tako etiri kraka krsta, a nepoznato je kako su bili pokriveni prostori izme"u njih. Svodovi su na *asadama bili obra"eni kao polukruni zabati, a pod njima su bili prozori, izgleda bi*ore. U priprati se dobro ouvao jedan od najlepih patosa nae srednjovekovne arhitekture/ re"anjem raznobojnog obra"enog kamena *ormirana je rozeta u centru prostorije, a od nje su se u vidu krsta granale etiri trake povezuju#i naspramne ulaze, dok je prostor izme"u njih ispunjen raznovrsnim geometrijskim arama. +esava predstavlja zavrni, krupan in graditeljskih napora olienih u tzv. moravskoj grupi spomenika, zasnovanih izgleda na 3uanovoj zadubini Sv. !rhan"ela kod Prizrena, a ovaplo#enih na najbolji nain u +avanici kneza >azara i +esavi despota Ste*ana. +esava skoro doslovno ponavlja svoj uzor, ali postoje i neke C4

razlike. 3ok su bone pevnike apside u +avanici iznutra segmentastog oblika, to je uslovilo suavanje poluobliastih svodova poprenih krakova krsta iznad ela polukalota, dok takvih anomalija u +esavi nemabone konhe su pravilnog poluobliastog oblika i njihova irina tano odgovara rasponu poluobliastih svodova. U +avanici postoje nepravilnosti u bonim oltarskim travejima, jer su apside protetisa i "akonikona malo smaknute sa podunih osa bonih traveja i pribliene centralnom delu oltara. Uz to, ove dve apside, polukrune iznutra, spolja su dobile oblika zakoenog trapeza. 7vakve de*ormacije su potpuno izbegnute u +esavi. Araditelj koji je tridesetak godina kasnije zamislio i sagradio +esavu bez sumnje je prethodno dobro prostudirao +avanicu i ponovio njen plan i prostorni sklop, izbegavaju#i pritom sve ono to je odstupalo od idealne osnove i konstrukcije. +esava je zbog toga pravilnija u osnovi i stroija u oblicima. 7no to najuoljivije razdvaja +esavu od +avanice jeste potpuno razliita obrada *asada, tj. odsustvo dekorativnog ukrasa, toliko karakteristinog obeleja spomenika srpske arhitekture s kraja $% decenija $ veka. !rtikulacija *asada +esave dri se, u naelu, reenja sa ravanike crkve, a preko ove i starije vizantijske i srpske arhitekture. 7ne sistemom nia, pilastara i lukova, odslikavaju unutranji prostorni raspored i konstruktivni sklop crkve, sa pojavom nadvienih lukova na zabatima, arkadama u podnojima kupola i prislonjenih koloneta na apsidi. 8orizontalno ralanjavanje *asada pomo#u kordonskih venaca ne postoji u +esavi. (edino su prozorski otvori postavljeni tano po jedinstvenim horizontalnim linijama. Premda uglavnom nisu sauvani u prvobitnom vidu, njihov dvojni izgled, sa prelomljenim gotikim lukovima i malim krunim otvorima u sredini, poznat je sa ktitorskog modela crkve. Plitkorelje*ni plastini ukras, geometrijskog i stilizovanog biljnog karaktera, bio je zastupljen i na resavskoj crkvi, ali je njegov broj neuporedivo skromniji nego na drugim moravskim spomenicima. %zgubila se i osobena polihromija *asada. Sve njene *asade ozidane su lepo tesanim kamenim pearom, sloenim u pravilne horizontalne redove. 7plata poiva na visokom soklu bogate pro*ilacije i pokriva sve povrine zidova. 7ko cele gra"evine, osim ispod zabata na zapadnoj strani, tee bogato pro*ilisan krovni venac. 7vakvom obradom *asada naglaene su mirne i ravne povrine crkve, a njeni oblici postali su izrazito precizni i strogi. )a +esavi je, dakle, preovaladala koncepcija bitno drugaija od do tada vae#eg principa ukraavanja crkava u moravskoj Srbiji. +esavu treba posmatrati kao izraz novog duha u Srbiji u vreme despota Ste*ana, koji je mogao biti inicijator drugaijeg shvatanja crkvene umetnosti u svojoj dravi. +esava je spojila tradiciju olienu u ravanikom modelu i novu estetiku, koja je odgovarala ukusu ktitora. 7dmah je postala model i rodonaelnik jedne posebne arhitektonske koncepcije. i iz prvih

C9

>.. ARHITEKTON)KA +7A)TIKA /RKA9A MORA9)KE )RBIJE Posebno obeleje moravskih crkava predstavlja njihova arhitektonska plastika, kao jedno od najvanijih i karakteristinih svojstava. )edoumice u pogledu moravskog plastinog ornamenta posledica su okolnosti to se on iskazuje kao potpuna, naglo naila novina u srpskoj arhitekturi. Postavlja se pitanje kako je novi ukras uao u moravsku arhitekturu. Stvaranje sistema slikane dekoracije na *asadama bila bi prelazna etapa na ovom putu. Poslije nje sledi prenoenje sistema u kamenu plastiku. ,a kljuni spomenik u tom toku i primjer prelazne etape ojislav 6uri# smatra slikani ukras na *asadama crkava Sv. !postola i Sv. 'ogorodice i priprate arhiepiskopa 3anila %% u Pe#i. Moravski plastini ukras je kao arhitektonsko obeleje preuzet iz kasnovizantijske umetnosti, u emu su posredovali stariji srpski spomenici. 7n se kao programska celina prvi put javlja na +avanici, pri emu se kao vana prelazna etapa i uzor za ovu crkvu istie crkva Sv. !rhan"ela kod Pirzrena. Sv.!rhan"eli su prvi spomenik srpske srednjovekovne arhitekture na kome se pojavljuje horizontalno ralanjavanje *asada kordonskim vencima i pre +avanice jedino se na njima javljaju monumentalne rozete. )a +avanici je verovatno u celini ponovljena slika arhitektonskog ukrasa sa prizrenske crkve, a zamenjen samo ukras. Moravska arhitektonska plastika pokriva i naglaava drugostepene elemente kompozicije Dotvore i arkadeE, ostaju#i harmonino podre"ena graditeljskoj i likovnoj zamisli celine. )ikad ranije slian plastini ukras nije imao odgovaraju#e mesto u arhitekturi, pa dva osnovna svojstva moravske arhitekture- arhitektonski ukras i stroga simetrija u koncepciji celine ne stoje me"usobno suprotstavljeni. )ain zidanja moravskih crkava je u osnovi vizantijski, tj. naizmenino smenjivanje horizontalnih redova kamenih tesanika sa redovima opeka povezanim itokim malternim spojnicama uz izuzetno bogatstvo dekoracije. U elevaciji je naglaena tenja ka razvijanju vertikale, emu doprinose prislonjene kolonete na sastavima viestranih apsida. 7ne se obino produavaju u tordirane polustubi#e, koji preko kapitela nose arhivolte arkadnog *riza. +azvijanju vertikale doprinose razu"eni pilastri i stepenovanje masa prema zavrnom akcentu-glavnoj kupoli sagra"enoj na nadvienom kockastom postolju. 5asade su komponovane kao zasebne cjeline, ali je najizraenija zapadna *asada, npr. kod 7a"ari'e, Ra a!i'e i Kale!i%a. &u je izvedena harmonina kompozicija sa podelom na tri slepe arkade, srednjom irom i viom, sa dve bone nie i ue. %zvedena je bogata i dekorativna ralanjenost kako po vertikali tako i po horizontali. ertikalizam gra"evine uravnoteen je postavljanjem kordonskih venaca, koji naje#e dele *asade na tri horizontalne zone. )ajnia zona sa kamenim soklom ima ulogu masivnog postolja. %znad nje, na samom kordonskom vencu, raspore"uju se u pravilnom ritmu jednodelni i dvodelni prozorski otvori. U tre#oj zoni, iznad gornjeg kordonskog venca, u polja ispod slepih arkada smetaju se rozete. ,onu zavrava kameni ili vizantijski testerasti venac od opeka. U kompoziciji *asada ose#a se tenja za potovanjem naela simetrije. ertikalne slepe arkade su ograniene pilastrima i poluprizidanim kolonetama. .olonete prolaze C:

kroz sva tri vodoravna sloja na *asadama naosa i apsidama i nose ukrasne lukove. )a zidovima naosa ukrasni lukovi prate unutranje lukove, a na konhama su iskljuivo dekorativne prirode. U bitnim osobinama stila moravska plastika produava tradiciju vizantijske kamene plastike $% veka/ dekorativna je u osnovi i u svom najve#em delu se izraava u prepletu plitke relje*ne trake, a njen naje#i oblik je geometrijska slika. % biljni i *iguralni motivi su geometrijski stilizovani i po pravilu raspore"eni u geometrijskom ritmu. .ao u prethodnoj vizantijskoj, i u moravskoj plastici ornament je gusto satkan, praznine su retke i male, pa povrine deluju ujednaeno kao ukrasna tkanina. Pored novih motiva, nova upotreba u arhitekturi najvanija je novina koja dolazi sa moravskom plastikom. .eramoplastini ukras *asada svodi se na upotrebu krstastih loni#a, koji dosledno prate linije arhivolti ili krug rozete. U materijalu se tako"e izvodi i motiv ahovskog polja, koji obino zauzima povrine ispod slepih arkada. )a moravskim *asadama prisutna je tenja ka ivopisnom, ak i kad su crkve ozidane iskljuivo kamenom. U takvim sluajevima polihromni e*ekti bivali su ostvareni oponaanjem naina zidanja ili plastinog ukrasa u *resko-tehnici. Sasvim speci*ina plitkorelje*na kamena plastika podre"ena je arhitekturi. )ajve#i deo relje*ne ornamentike je geometrijski. Posebnu simboliku moda nose vegetabilni motivi krina i palmeta, uklopljeni u preplete, naje#e tzv. dvolane trake. U zreloj *azi u celinu se ugra"uju i *iguralne predstave. Moravska plastika pokriva ela okvira prozora i portala, lukove slepih arkada, rozete i kapitele koloneta, kao i delove kamenog nametaja. Pokrivaju#i ela lukova relje*ni ukras istovremeno trans*ormie doprozornike daju#i im oblik ukrasnih bi*ora, ili neki drugi, a kapitele zamenjuje bilo stilizovanim cvetom, bilo nekim geometrijskim spletom. )a skupini spomenika zrelog stila- 7j$Do&ti!ji, 9el$%$, R$#e!i'i, Kale!i%$- razvile su se mnoge varijante oblika koji su izmenjeni relje*nim ukrasom. (ednostruki prozori i bi*ore zdrali su tradicionalan oblik, uz poneki luk kasnogotskog porekla. Portali su osoben spoj vizantijskih i romanskih, tj. inspirisani su oblicima koji su prvi put predstavljeni na Studenici. %znad arhitravno zavrenog otvora razvija se luneta uokvirena irokim lukom, a sve je pokriveno relje*om. !li, bitna je injenica to je relje* svuda podre"en arhitektonskom okviru. 3o koje je mere relje* smatran za element arhitekture govori okolnost to ne postoji nijedan deo gra"evine koji bi ostao bez relje*a. Po nainu na koji je ukljuena u arhitekturu, kamena plastika predstavlja vaan deo sistema i umetnikog programa elevacije. Moravska kamena plastika, sa svim svojim speci*inostima, izrasta iz vizantijske tradicije, mada se moe govoriti i o izvesnim prodorima zapadnog uticaja. Alavni elementi kamene dekoracije u Ra a!i'i su/ 4E geometrijski prepleti dvojnih traka, 9E biljni ornamenti, naje#e u vidu razlistalih lozica i cvetnih rozeta, :E ivotinjski heraldini motivi u vidu a*rontiranih ili adosiranih ptica ili gri*ona i motiv plastinog uvrnutog ueta, svuda prisutan u vidu tordiranih stubi#a ili savijenih gajtana. Svi ovi elementi su postojali i ranije u kamenoj dekoraciji srednjovekovne Srbije, ali u raznim epohama, ne svi zajedno i bili su primenjeni na druge naine. )a +avanici, a zatim u celoj moravskoj C<

koli, oni stoje jedan pored drugog, uzajamno se proimaju, dopunjuju i ine originalnu celinu nove dekoracije. )a 7a"ari'i su geometrijski ornament i preplet dominantni na svim delovima plastine dekoracije. 7ni su na prozorima, arhivoltama, slepim arkadama, u rozetama. Smenjuju se u vidu centralnih krunih kompozicija rozeta i beskrajnih nizova koji teku unutar polukrunih arkada. 'iljni ornamenti su sasvim malobrojni i nalaze se u etiri arhivolte, u trima rozetama, i rasuti u vidu stilizovanih, plastinih cvetova po kubetu i zvoniku. ,a biljnu ornamentiku >azarice karakteristino je da je jako stilizovana. )a >azarici je pove#ana i podvuena upotreba gotskih elemenata. Aotski prelomljeni luci na prozorima imaju saracenski oblik, iji dekorativni karakter se uklapa u naglaenu dekorativnost svih *asada. +ozete predstavljaju sintezu gotskih i moravskih koncepcija. %zuzetno velike dimenzije ovih okruglih prozora, naroito gornjeg, podse#aju na velike rozete gotskih katedrala. )eka nova reenja u okvirima moravskih koncepcija postignuta su na crkvi Uspenja 'ogorodice u 7j$Do&ti!ji. )jene *asade ukraene su, kao i kod ostalih moravskih crkava, sistemom povezanih arkada, ali su one ovde nejednakih visina, to umanjuje strogost i racionalnost sistema i daje na izgled slobodniji raspored. (edan horizontalni kordonski venac, koji opasuje celu gra"evinu, umesto ranija dva, odredio je visinu samo gornjeg niza prozora i rozeta, dok je gornji red u tom pogledu neujednaen, to tako"e doprinosi utisku izvesne improvizacije na utrb stroge simetrije i racionalnosti. Manje prisustvo gotskih elemenata na >jubostinji je vrlo upadljivo. 3rugijem izgledu doprineli su i slikani ornamenti na *asadama. )ajzanimljivije su slikane rozete na kojima su bojom podraavane kamene rozete. Skulptura >jubostinje je sasvim plitkog relje*a, skoro povrinska, potpuno dekorativna, bez *iguralnih predstava. 7snovni elementi ove kamene dekoracije su prepleti, geometrijski i biljni. ,a razliku od drugih moravskih spomenika, gde su geometrijski i biljni ornamenti naje#e isprepleteni u celini bi*ora i rozeta ili arkada, u >jubostinji su oni odvojeni po zonama Du donjoj zoni geometrijski, u gornjoj biljniE. Kale!i% je najistiji izraz moravskih koncepcija, njihovo potpuno ostvarenje. &o je saeti trikonhos sa jednim kubetom na uzvienom kockastom postolju i sa izuzetno visokim tamburom koji podvlai moravski vertikalizam. &ri kordonska horizontalna venca opasuju sve *asade, a presecaju ih mnogobrojni pilastri i kolonete. U spoljnoj dekoraciji .aleni#a dole su do izraaja sve odlike moravskog stila/ nizovi arkada, veliki broj otvora, bi*ora i rozeta, izuzetno bogato ukraenih plitkom kamenom skulpturom, raznovrsnost i kombinovanje materijala u dekorisanju, arenilo boja, mnoina geometrijske i biljne ornamentike u uzajamnom dopunjavanju, ivotinjski i ljudski motivi i male scene u timpanonima bi*ora.

C?