POMORSKI FAKULTET U SPLITU SVEUILITE U SPLITU

SEMINARSKI RAD

TEMA

: KARTOGRAFSKE PROJEKCIJE

MENTOR: Prof. Z.Lui

IZRADIO: Zoran Hadrovi

Split, oujak 2006

UVOD
Tenja za spoznajom prostornih odnosa u blioj i daljoj okolici nastambe poticala je ve i nepismene, primitivne narode na izradu karte, kako bi se bolje snalazili u prostoru koji im je bio od ivotne vanosti. Krajem 4 st. prije nove ere Feniani su izraivali peripluse koji su obino sadravali kartu i tekstualni opis luka, obala i stanovnitva. Sauvano ih je jako malo jer su bile izraene na papirusu. Ipak nastanak modernog pojma pomorske karte mogao bi datirati iz kraja 13 st. pojavom kompasa i portulana Carte Pisane U Eskima se takoer nala vrlo detaljna karta obale izrovana u komadu naplavljenog drveta. Stanovnici Marshallskih otoka u Pacifiku imali su jo u 19.st pomorske karte izraene od ilica palminog lia i koljki. Karte i kartografija se razvija jo od antikog perioda, zatim kroz razdoblje srednjovjekovnog perioda, renesanse, kroz vrijeme velikih geeografskih otkria, gradusna mjerila i francusku kartografnu reformu u 17.st te kroz period prvih friangulacija i topografskih snimaka u 19.st , sve dok nije dolo do moderne kartografije odnosno do prikladnijih geodetskih i astronomskih instrumenata te savrenijih metoda snimanja itd. Pomorska ili plovidbena karta je umanjeni grafiki prikaz odreenog plovidbenog podruje na ravninu.,u jednoj od usvojenih kartografskih projekcija. Karta sadri sve po trebne elemente za orijentaciju i sigurnost plovidbe kao to su : dubina mora, obalni pojas kopna, topografske karakteristike, pomagala za navigaciju i ostale navigacijske informacije.

1. KARTOGRAFIJA
Kartografija je znanost o kartama. Ona obuhvaa u irem smislu geodeziju, topografiju, hidrografiju, izradu i reprodukciju karata. Kartografija sa dijeli na : teorijsku praktinu Teorijska kartografija obuhvaa matematiku kartografiji ili teoriju kartografskig projekcija I geodetsku kartigrafiju. Praktina kartografija se bavi sastavljanjem, izradom i umnoavanjem karata (zemljovida za razliite svrhe) Hidrografija je grana primjenjene znanosti koja se bavi mjerenjem i opisivanjem fizikih karakteristika za navigaciju pogodnih djelova Zemljine povrine i pripadajuih obalnih mora. Ova mjerenja su posebno usmjerena na poveanje sigurnosti plovidbe. Hidrografski institute koordiniraju svoj rad preko meunarodne hidrografske organizacije IHO, sa sjeditem u Monaku, aosnovana je 1981. godine. Osnovni zadaci organizacije su usmjereni ka poveanju sigur nosti plovidbe,a provode se kroz koordinaciju, aktivnosti hidrografske slube, unificiranju pomorskih karata i prirunika, usvajanju pouzdanih i efikasnih metoda, izvravanju hidrografskih premjera , te razvijanjem znanstvenih disciplina hidrografije i oceanografije.

-1 -

2. KARTOGRAFSKE PROJEKCIJE
Kartografske projekcije su uvjetovane konstrukcije mree, meridijana i paralela koje slue kao matematika osnova za izradu karte. Znanost koja izuava kartografske projekcije je matematika kartogr afija, a njen se zadatak u praksi svodi na izbor i raunanje najpovoljnije kartografske projekcije za odreenu namjenu karte. Za rjeavanje navigacijskih zadataka pomorcu je potrebna slika dijela Zemljine povrine sa svim znaajkama vanim za orjentaciju i navigacijsku sigurnost bro ad. Meutim, Zemlja kao kugla ne moe se jednostavno razastrti u ravninu, pa se pomou kartografskih projekcija prilo preslikavanju zemelje na ravninu ili geometrijsko tijelo iji se plat moe razastrti u ravninu. U praksi kartografije upotrebljava se velik broj kartografskih projekcija a u navigaciji samo neke od njih. Od navigacijske karte sa trai mogunost lakog crtanja loksodrome kao pravca, zatim mjerenja kutova koji trebaju odgovarati onima u prirodi i mjerenje udaljenosti. Sve kartografske projekcije prema deformacijama koje nastaju kada se kuglasta povrina Zemlje prikazuje u ravnini mogu se podjeliti na : KOMFORMNE ili istokutne na kojima su prikazani likovi slini onima u prirodi, te na kojima kutovi odgovaraju onima u prirodi EKVIVALENTNE ili istopovrinske na kojima su povrine vjerno prikazane ali kutovi na njima ne odgovaraju onima u prirodi EKVIDISTANTNE na kojima je zadrana jednakost i duljina ali samo u oreenom smjeru . UVJETNE ili proizvoljne su sve ostale koje ne pripadaju ni jednoj od spomenutih grupa Zemlju kao kuglu ili ellipsoid moe sa podjeliti na : RAVNINU ona moe tangirati Zemlju u toki pola tj. polarna, na ekvatoru ekvatorska, ili na bilo kojoj toki Zemlje horizontska

Toka iz koje se projecira na ravninu moe biti u sreditu Zemlje gnomonska, suprotno od toke dodira ravnine stereografska, van Zemlje vanjska, I u beskonanosti ortografska projekcija. -2-

 KONUS (STOAC) Prema poloaju osi konusa i Zemljine osi te se projekcije dijele na: prave ili uspravne, poprene ili ekvatorske I kose. Najvie se upotrebljavaju prave konine projekcije npr.LAMBERTOVA konina projekcija.

CILINDAR kao I konine projekcije (prave, poprene ili ekvatorske, kose) Cilindrina projekcija je osnova iz koje se razvila Merkatorova karta koja se upotr ebljava kao navigacijska karta

S obzirom na veliinu Zemljine povrine koja sa preslikava karte se dijele: PLANISFERNE koje prikazuju itavu povrinu ili jednu Zemljinu polutku. GENERALNE ili OPE - koje prikazuju pojedine vee djelove Zemlje PREGLEDNE prikazuju manje povrine Zemlje SPECIJALNE koje se izrauju za posebnu svrhu, ijoj skupini pripadaju I pomorske karte

2.1. GNOMONSKA PROJEKCIJA

Kod ove se projekcije toka iz koje se projicira zamilja u sreditu Ze mlje, a ravnina projekcije dodiruje Zemlju u jednoj toki. Prema poloaju te toke gnomonske projekcije se dijele na: -polarnu, - ekvatorsku -horizontalnu Iz tih projekcija dobivamo polarnu. ekvatorsku i horizontsku kartu. Na gnomonskim kartama ortodroma je prikazana pravcem jer se dvije ravnine mogu sjei samo po pravcu dok je loksodroma prikazana krivom crtom jer se samo tako mogu zatvarati isti kutovi s meridijanima. Ta prednost gnomonske karte na kojoj je ortodroma prikazana pravcem olakava izbor najkraeg puta u oceanskoj navigaciji. -3-

Deformacija ucrtanog dijela kopna kao posljedica promjene veliine kutova pokazuje da ova karta nije konformna to onemoguuje da se izravno mjere ortodromski kursevi (Ko) i udaljenosti (Do) pa joj je to glavni nedostatak. Karta je konformna samo u blizini dodirne toke, zato se one upotrebljavaju za izradu planova (mjerilo krupnije od 1: 50 000).

2.1.1. GNOMONSKA POLARNA KARTA Kod ove karte meridijani su prikazani kao radijalni pravci kojima je polazna toka pol. Kutovi izmeu tih pravaca jednaki su razlikama njihove zemljopisne duine na sferi. Paralele su prikazane kao koncentrine krunice sa sreditem u polu a radijusi im rastu razmjerno sa ctg. Ove karte obuhvaaju podruja od pola do priblino 40 zemljopisne irine. Uglavnom sadre podatke o raspodjeli leda polarnih podruja, ledenih santa i slino za svaki mjesec u godini. Uvezene su u posebne atlase: ICE CHARTS. OF THE NORTHERN HEMISPHERE i ICE CHARTS OF THE SOUTHERN HEMISPHERE. Upotrebljavaju se i u ortodromskoj plovidbi, kad ortodromska ruta vodi u zemljopisne irine preko granine paralele.

2.1.2. GNOMONSKA EKVATORSKA KARTA Meridijani su prikazani kao pravci meusobno paralelni, a sredinji meridijan karte prolazi tokom dodira. Razmak izmeu meridijana na karti postepeno raste s udaljavanjem od sredinjeg meridijana, dok im je razmak na sferi jednak za isti vrijednost. Na ovoj karti paralele su prikazane hiperbolama kojima je glavna os sredinji meridijan, a sporedna ekvator. Slui za prikazivanje ekvatorskih predjela.

2.1.3. GNOMONSKA HORIZONTSKA (MERIDIONALNA) PROJEKCIJA Od svih gnomonskih (centralnih) projekcija najvie je u upotrebi ova projekcija. Toka dodira je na paraleli 30 , koja priblino predouje srednju geografsku irinu podruja najgueg pomorskog prometa obiju polutki. Meridijani su na njoj prikazani kao konvergentni pravci s tokom sjecita u polu, dok je meridijan toke dodira okomit na ekvator. Ekvator je na projekciji prikazan kao pravac, a paralele kao krive crte koje su izboenom stranom okrenute prema ekvatoru.

-4-

Gnomonska polarna i ekvatorska karta primjenjuju se i u izradi atlasa zvjezdanog neba. Te karte omoguuju da se nepoznate zvijezde lake identificiraju povlaenjem odnosnih pravaca o d poznatih zvijezda, jer su na ovim kartama ortodrome prikazane pravcom. Gnomonske se karte koriste kao pomone karte u ortodromskoj navigaciji. Pomou njih se mogu posebnim grafikim postupkom (opisanim na kartama ) dobiti ortodromska udaljenost ( Do ) i poetni ortodromski kurs ( Kp ) , kao i ostali ortodromski kursevi . Te karte slue za ucrtavanje ortodroma uope, a posebno za prijenos ortodrome na Merkatorovu kartu radi odreivanja loksodromskih kursova i duljina pojedinih loksodroma.

2.2. STEREOGRAFSKA PROJEKCIJA

Kod ove projekcije ravnina projiciranja tangira Zemlju (globus) u jednom polu ili se poklapa s ravninom ekvatora odnosno meridijana.Toka gledanja nalazi se u antipodnoj toki, odnosno toki na povrini Zemlje (globusa) kojoj je smjer gledanja (promjer globusa) okomit na ravninu projiciranja. Zavisno od izabrane ravnine projiciranja i poloaja oka projekcije djelimo na: Stereografsku polarnu projekciju - prikazuju se polarni predjeli gdje je Merkatorova karta neupotrebljiva, a gnomonske previe razvuena. Stereografska ekvatorska projekcija obino se prikazuje itava hemisfera (npr. Zvijezdano nebo) Stereografksa meridialna projekcija prikazuje se predio oko izabranog meridiana. Za navigaciju prednost imaju ekvatorska i polarna projekcija. Na tim kartama kutovi su prikazani vjerno, a velika krunica je predoena pravcem.

-5-

2.3. KONINA PROJEKCIJA

Prema tome poklapa li se os konusa sa Zemljinom osi ili lei u ravnini ekvatora, ili stoji koso na Zeljinu os, konine se projekcije dijele na : prave, poprene i kose. Zbog jednostavnosti konstrukcije najvie se upotrebljava Lambertova konina projekcija. Kod ove projekcije meridijani su pravci koji konvergiraju prema polu a paralele koncentrine krunice kojima je sredite u polu. Meridijani i paralele sjeku se pod pravim kutom kao i na sferi, to dokazuje da su na ovoj karti kutovi prikazani vjerno. Deformacija karte je neznatna. Pravac na karti blizak je ortodromi, a ne udaljava se mnogo i od loksodrome, koja je prikazana kao blaga kriva crta. Kurs i udaljenost mogu se mijeriti direktno na karti. Ta karta ima sve prednosti gnomonske i Merkatorove karte to joj daje posebnu prednost, ali za sada uglavnom za potrebe zrakoplovne navigacije. Meutim kao bijela karta (plotting sheet) moe se upotrijebiti i u pomorskoj navigaciji: izrauje se za pojedine zemljopisne irine, a zemljopisne duine (meridijani) opisuju se prema potrebi.

-6-

2.4. VALJKASTA (CILINDRINA) PROJEKCIJA

Kod ove se projekcije toka gledanja zamilja u sreditu Zemlje, a plat opisanog valjka predouje ravninu projekcije. S obzirom na poloaj osi valjka prema Zemljinoj osi projekcije mogu biti: prave (valjak dodiruje ekvator), poprene (valjak dodiruje meridijan), kose (valjak dodiruje bilo koju drugu veliku krunicu). Za potrebe navigacije dolazi u obzir prava projekcija. Ako valjak nakon zavrenog projiciranja presijeemo po visini i razastremo u ravninu dobit emo kartografsku pravu mreu valjkaste projekcije. Karakteristike mree prave valjkaste projekcije su: - Meridijani su pravci meusobno paralelni i jednako razmaknuti u svim geografskim irinama - Paralele su meusobno paralelni pravci koji su okomiti na meridijane i nejednako razmaknuti - Rastezanje paralela vee je nego rastezanje meridijana pa nastaje deformacija likova. Ako lik na karti nije slian onome na sferi, znai da ni kutovi nisu vjerno prikazani, pa karta nije za praksu navigacije upotrebljiva - Loksedroma je prikazana kao kriva crta a ne pravac. Kvadratna karta umijesto projiciranja Zemlje na valjak isjeci Zemlje (globusa) mogu se pruiti u plat valjka. Kod tog naina paralele se istegnu toliko da meridijani postanu meusobno paralelni, to je izazvalo deformaciju krugova u elipse i to sve veu to je vea geografska irina. Merkatorova karta da bi karta vjerno prikazala kutove, tj. da bi likovi na sferi i u prirodi bili slini, potrebna je na mrei prave valjkaste projekcije i mrei kvadratne karte razvui odgovarajui dio meridijana za istu vrijednost za koju se razvukla i odnosna paralela u toj geografskoj irini

-7-

3. MERKATOROVA KARTA 3.1. Kartografska mrea Merkatorove karte

Ta je mrea postala od mree prave valjkaste projekcije. Flamanski matematiar i geograf Gerhard Kremer ( 1512 1594 ), latiniziran Gerardus Mercator je odredio empirijski ,a ne projiciranjem, na koju udaljenost od ekvatora ( M ) , odnosno od susjedne paralele (M), treba postaviti iduu paralelu da bi karta bila konformna, tj. da bi rastezanje karte u svim smjerovima bilo u istom omjeru i time se postigla slinost likova na karti i na sferi. Udaljenost paralele od ekvatora na Merkatorovoj karti, izraena u minutama ekvatora, naziva se Merkatorova irina ili uveana irina.Ovu vrijednost daju nautike tablice. Na slici je prikazan pravokutnik ABCD (trokut ABC) na sferi i odgovarajui pravokutnik ABCD (trokut ABC) na Merkatorovoj karti. Poznato nam je da je na sferi R< , dok je na karti R = . To znai da se R rastegao za sec.Da bi karta bila konformna, potrebno je da dio meridijana bude razvuen u M za istu vrijednost, tj. za sec . Dokaz za to izlazi iz slinosti trokuta ABC s trokutom ABC

Tako nastali trokut je osnova dijagrama Merkarorovih irina koji ima posebno znaenje pri grafikom konstruiranju mree Merkatorove karte za grafiko pretvaranje u M i obratno, za izradu razmjernika skale irine i skale duine pri grafikom rjeavanju raznih zadataka bez uporabe navigacijske karte, a posebno pri zavrnom raunu (odreivanju koordinata) astronomske pozicije broda.

-8-

Osnovne karakteristike mree Merkatorove karte: ekvator i paralele meusobno su paralelni pravci paralele su meusobno nejednako razmaknute za isto na sferi ; izmeu dvije paralele na karti udaljenost ( M ) raste s poveanjem geografske irine za sec. Budui da je sec 90 = , pol se na karti ne moe prikazati . meridijani u meusobno paralelni pravci i za istu vrijednost jednako razmaknuti u svim geografskim irinama ( dio svake paralele R rastegao se za sec ) budui da se meridijani i paralele s poveanjem irine rasteu za isti odnos to je razvlaenje karte isto u svim smjerovima. Karta vjerno prikazuje kutove, tj. karta je konformna, to omoguuje da se na karti direktno mjere kursovi i azimuti loksodroma je prikazana pravcem to pojednostavljuje rjeavanje navigacijskih zadataka , dok je ortodroma ( osim meridijana i ekvatora ) prikazana krivom crtom izboenom prema polu i na karti se ne moe direktno ucrtati udaljenosti se mogu dovoljno tono izravno mjeriti na karti, ali ne na jedinstvenom razmjerniku osim na kartama Manjih povrina ( npr. planovi i obalne karte ) skala irine s podjelom na minute i na djelove minuta prikazije promjenjivi linearni razmjernik , a njezino rastezanje odgovara rastezanju udaljenosti u istoj geografskoj irini. Zbog toga se udaljenost na karti uvijek mjeri na skali irine i u visini pozicije broad. povrine na karti nisu vjerno prikazane : kako se poveava geografska irina , povrine se ine sve vee u usporedbi sa povrinama u pr irodi, ali su likovi na Zemlji i karti slini pozicija na karti ucrtava se u pravokutnom koordinatnom sustavu ()

3.2. Mjerilo karte

Da bismo u bilo kojoj projekciji prikazivali Zemljinu povrinu na karti, potrebno je umanjiti prirodne veliine pojedinih njezinih djelova (kopna, oceana, otoka) i udaljenosti meu njima. Umanjiti treba jednako u svim pravcima da bi karta bila konformna. Stupanj tog umanjenja karakteristian je po omjeru duljina izmeu dviju toaka u horinzontalnoj projekciji na karti i istih toaka u prirodi, danim u istim jedinicama duljine. Taj se odnos naziva brojano mjerilo. Prikazuje ga razlomak ili omjer koji kae koliko je puta umanjena jedinica duljine na karti prema istoj duljini u prirodi. Pri plovidbi treba upotrebljavati karte najkrupnijeg mjerila. esto se radi bolje preglednosti upotrebljava tzv. duljinsko mjerilo . Ono pokazuje koliko se veih jedinica duljine nalazi u manjoj jedinici duljine, npr. 2 M na 1cm. Mjerilo karte moe se dati I grafiki: linearno mjerilo karte to je duina podjeljena na jednake djelove oznaene brojkama koje oznauju nautike milje odnodno kilometer , kabele ili hektametre. Ucrtana je u obalnim kartama i planovima. transverzalno mjerilo karte - slui za mjerenje duljine s veom tonou na kartama krupnog mjerila ( planovima ) . Na tom mjerilu desno od nule su cijele nautike milje ili stotice metara, a lijevo kabeli ili desetice metara, rub mjerila podjeljen je po visini na deset jednakih djelova radi mjerenja kabela, odnosno jedinica metara.

-9-

3.3. Konstrukcija Merkatorove kartografske mree

Prvo se odredi mjerilo karte i njeno kartografsko podruje.Mjerilo (M) moe biti dato kao brojano ili duljinsko.Na osnovi podruja koje karta pokriva izabere se konstrukcijska irina (paralela) karte (k).Projecirajui valjak se zamilja kao da sijee Zemlju u to j paraleli. Raunski nain konstrukcije mree Duljina gornjeg i donjeg ruba karte (skala geografske duine) u milimetrima izraunava se tako da se razlika geografske duine u minutama () izmeu krajnjih meridijana pomnoi vrijednou duljine jedne minute u konstrukcijskoj irini karte (k). Na slian nain dobije se i razmak meu meridijanima, tj. razlike geografske duine u minutama mnoi se vrijednosu 1 skale duine u milimetrima za k. Visina karte u milimetrima izmeu najdonjeg i najgornjeg ruba karte i razmak meu paralelama izrauna se na taj nain da se odnosna razlika Merkatorovih irina u minutama pomnoi ranije izraunatom vrijednou 1 skale geografske duine. Kad se ucrtaju meridijani, paralele i okvir karte, skala duine i irine dalje se grafiki dijeli na manje dijelove (obino 1 I 10). Grafiki nain konstrukcije mree Prvi dio rada koji se odnosi na oreivanje dimenzija karte, odreivanja konstrukcijske irine i razmaka izmeu meridijana identian je prethodnom.Umjesto brojanog mjerila razmak izmeu meridijana moe biti dan u jedinicama duljine, tj. iznosom milimetara ili centimetara za jedan stupanj geografske duin e.Paralele se ucrtavaju konstrukcijom dijagrama Merkatorovih irina.U toj toki koja raspolovljava sredin ji meridijan povue se okomica i na taj nain ucrta konstrukcijska (sredinja) paralela (k). Iz iste se toke na toj paraleli konstruira kut koji je jednak vrijednosti konstrukcijske irine.Hipotenuza tako nastalog trokuta daje razmak izmeu paralela (M = sec k) .Za malo podruje karte razmak je izmeu svih paralela jednak. Ako se radi kartografska mrea veeg podruja, poloaj svake idue paralele odreuje se analogno prednjem postupku, tj.za svaku iduu paralelu ucrtani kut jednak je njezinoj geografskoj irini.U praksi taj se nain manje primjenjuje.Ako ga treba upotrijebiti, preporuuje se primjena raunskog postupka

3.4. Ispitivanje mjerila Merkatorove karte

Mjerilo (M) moemo ispitati na osnovu skale irine ili skale duine.U oba sluaja potrebno je na karti izmjeriti koliko milimetara (n) obuhvaa odreeni broj minuta (n) jedne od skala I tu vrijednost usporediti s odgovarajuom na sferi. Pomou skale geografske irine: M = (n 1852 1000) / n Pomou skale geografske duine: M = (n 1852 1000 cos ) / n

-10-

SADRAJ:

UVOD..1 1. KARTOGRAFIJA.1

2. KARTOGRAFSKE PROJEKCIJE.2 2.1. Gnomonska projekcija...3 2.1.1. Gnomonska polarna karta...4 2.1.2. Gnomonska ekvatorska karta......4 2.1.3. Gnomonska horizontska projekcija.4
2.2. Stereografska projekcija...5 2.3. Konina projekcija......6 2.4. Valjkasta cilindrina projekcija... 7

3. MERKATOROVA KARTA..8 3.1. Kartografska mrea Merkatorove karte...8 3.2. Mjerilo karte....9 3.3. Konstrukcija Merkatorove kartografske m ree..10 3.4. Ispitivanje mjerila Merkatorove karte.10