I.

UVOD

Priroda ( biodiverzitet ) je cjelina koja je sastavljena iz ive i neive komponente koje su povezane i zavise jedna od druge. Moe se definisati kao suma svih djelovanja na razvoj i ivot svih organizama. Svaki organizam od najnieg u lancu pa do najvieg, ovjeka, ima svoju okolinu. Priroda se moe razumjeti kao neto to ne pripada nikome, a njoj sve pripada, neto kao porodica. Sve drevne kulture i religije posebnu panju posveuju prirodi zbog shvatanja njene vanosti. Meutim, s razvojem i modernim nainom ivota dolo je do izgradnje visokih brana, cesta, eksploatacije minerala, ruda i sve je to dovelo do zagaenja. Prirodni resursi se eksploatiu u ime ekonomskog razvoja. Ghandi:Zemlja proizvodi dovoljno za svakog ovjeka, ali ne i za njegovu pohlepu. MEA Milenijumska procjena ekosistema definisala je 5 osnovnih uzroka gubitka biodiverziteta, odnosno 5 grupa direktnih pritisaka na okoli : 1. 2. 3. 4. 5. Konverzija stanita Prekomjerna eksploatacija Zagaenje Klimatske promjene Invazivne vrste

II.

KONVERZIJA STANITA

Konverzija predstavlja proces degradacije stanita, pri emu sa vieg stepena organizacije i integracije se prelazi u stanita karakteristina za nie oblike organizacije. Ovo je rezultat djelovanja jednog ili vie ekolokih faktora, a moe biti antropogene prirode, rezultat prirodne katastrofe (poari, poplave, odroni) ili rezultat dugotrajnog procesa regresivne sukcesije biocenoza. Konverzija je u pravilu nepovoljan proces za autohtoni biodiverzitet. Stanje bio i geodiverziteta na podruju Federacije BiH, koje nastaje kao posljedica konverzije stanita , ogleda se kroz skalu promjena strukture biocenoza i ekosistema do potpunog gubitka ekosistema na odreenom prostoru i u odreenom vremenu. U posebno nepovoljnom stanju su: umski ekosistemi, planinski vodeni ekosistemi, osjetljiva kraka podruja, kraka polja, te movarni ekosistemi, a posebno kanjoni i klisure rijeka. Posebnu opasnost za budunost prirode Federacije B iH ine esto neprincipijelni i struno nedovoljno utemeljeni poduhvati u kreiranju novih obrazaca energetskog sistema, urbanog razvoja, te koritenja mineralnih i fosilnih resursa. Poseban problem ini dio prirode sadran u mediteranskom pojasu BiH, prostoru koji je danas pod izuzetno visokim pritiskom neplanske izgradnje, eksploatacije marinskih resursa, te planirane izgradnje infrastrukture. Degradacija stanita smanjenje kvalitete stanita to ga ini nepovoljnim za ivot odreene vrste.
1

Gubitak stanita tako niska (loa) kvaliteta stanita da ga vrste vie ne mogu koristiti za ivot (oboje moe znaiti gubitak za jednu vrstu ali moda stanite za neku drugu, novu vrstu na tom podruju) . Degradacija ekosistema kada promjene uinjene u nekom ekosistemu degradiraju stanite mnogih vrsta koje ine taj ekosistem. Gubitak ekosistema kada su promjene uinjene u ekosistemu tako velike/temeljite da nestanu mnoge vrste, osobito one koje dominiraju tim ekosistemom. Ekosistemi prema stepenu degradacije se dijele na: 1. PRIMARNE - ekosistemi u kojima je stopa primarne produkcije vrlo visoka (100%). Tu spadaju: tropske kine ume, ostale vrste uma, okeani, mora, kopnene vode, pustinje, savane, stepe, praume.. Oni su osloboeni ovjekovog uticaja i samim time su sauvali svoj integritet i funkcionalnost. 2. SEKUNDARNE - nastali su od primarnih ekosistema, degradacijom od strane ovjeka. Konverzijom primarnih ekosistema u svoju korist (livade, panjaci), ovjek je u potpunosti izmijenio prvobitni ekosistem, a time i stanita razliitih vrsta koje su bile za njih vezana. Na "nova", izmijenjena stanita, dolaze i drugaije vrste, odnosne one koje mogu na njima opstati. Stopa primarne produkcije sekundarnog ekosistema je 66,66%. 3. TERCIJARNE - nastali su daljnjom degradacijom sekundarnih ekosistema od strane ovjeka. ovjek je tu napravio prostore za stanovanja (gradovi i sela), saobraajnice, prostore za rekreaciju, itd. U ovom tipu ekosistema obino dominiraju monokulture (oranica, njiva), gdje je prisutna jedna vrsta (npr. penica), to znaajno utie na smanjenje bioloke raznolikosti. Stepen primarne produkcije u antropogenim (tercijarnim) ekosistemima procjenjuje se na 33,33%. Raznolikost stanita na planeti Zemlji je jako velika. U svakom od stanita ivi veliki broj raliitih vrsta organizama koji su povezani odnosima meuzavisnosti jednih o drugima, kao i o stanitu koje naseljavaju. Prirodni resursi BiH oduvijek su imali presudnu ulogu u razvoju civilizacije na ovom prostoru, od doba neolita pa do danas. U tom procesu umski ekosistemi su imali, kao i danas, vodeu ulogu u sticanju dobiti za veliki broj stanovnika BiH. Dananju oblast umarstva u BiH, meutim, definisala su ratna deavanja i poslijeratni procesi tranzicije. Raznovrsnost divlje faune je oduvijek osnova razvijenog lovstva, a izuzetno bogatstvo ihtiofaune osnov tradicionalnog ribolova na slatkim i morskim vodama. Obje aktivnosti imaju potrebu za razvojem i uspostavom monitoringa.

II.1. Konverzija primarnih umskih stanita Konverzija primarnih umskih stanita uvjetovana je slijedeim aktivnostima: intenzivna, prekomjerna i neselektivna sjea uma, naroito na senzitivnoj geolokoj podlozi (dolomiti, peridotiti, amfiboliti itd).. neuravnoteena izgradnja putnih komunikacija, umskih puteva, energetskih postrojenja (male protone elektrane), turistike infrastrukture eksploatacija mineralnih resursa itd..

Glavni uticaj poljoprivrede dolazi zbog krenja prirodnih stanita za potrebe obraivanja zemljita posebno zemlje za intenzivne monokulture. Nedavni primjeri ukljuuju gubitak nizinskih tropskih kinih uma u Indoneziji zbog plantaa palme uljarice i krenje velikih podruja amazonske praume i brazilske savane zbog soje i uzgoja stoke. Povrh gubitka stanita zbog krenja, neodrive poljoprivredne prakse takoer uzrokuju gubitak 12 miliona hektara zemlje zbog dezertifikacije. II.1.1. Tropske kine ume Procijenjeno je da su 1950. tropske kine ume pokrivale 16 -17 milijuna km, dakle oko 11% povrine Zemlje. Do 1980. je 50% tih uma uniteno ljudskim djelovanjem, a proces unitavanja je nastavljen i jo uvijek traje. Podruje kinih uma veliine nogometnog igralita nestaje svake sekunde, a vie od 50 biljnih i ivotinjskih vrsta izumire svakog dana. Ako se taj trend nastavi do 2030. godine tropske bi ume mogle u potpunosti izumrijeti kao i velik broj biljnih i ivotinjskih vrsta u njima. Jednom su kine ume prekrivale 14% kopnene povrine Zemlje. Danas prekrivaju pukih 6%, a strunajci procjenjuju da e se zadnji ostaci tih uma iskoristiti za manje od 40 godina U Indoneziji se unitavaju tropske kine ume te se uzgajaju palme radi proizvodnje palminog ulja, kao i tropske kine ume amazona. Usljed ovakve konverzije stanita ugroene su biljne i ivotinjske vrste, a posebno je vidljiv efekat na brojnost azijskog slona, nosoroga, tigrova. Pod velikim su pritiskom i m angrove Azije i June Amerike koje se unitavaju radi formiranja farmi kampi. Tokom devedesetih godina procjenjuje se da je 70% obeumljenog podruja postalo poljoprivredno. Uslijed unitavanja uma u Kini populacija pande se lokalizovala samo na jugo -zapadu ove zemlje. Na planinama oko Sarajeva se vri intezivna sjea ume . Od umskih sastojina je naroito ugroena bukva koja zavrava kao ogrijevno drvo. Brutalna i divljaka sjea ume iza sebe ostavlja pusto poput Apokalipse. Mnogi planinari, ekolozi i ljubitelji prirode i ranije su ukazivali na obim i tetne posljedice ove sjee, ali do danas niko od
3

odgovornih ljudi u vlasti nije nita poduzeo da se zaustavi ovaj negativan trend. Za transport posjeenih stabala osim traktora i kamiona se koriste i spec ijalna vojna vozila. Meu najugroenijim podrujima su: Turovi - Sustavac (Treskavica), Kasov dol - Kotlovi (Bjelanica) i Luka - Kolijevka (Visoica). II.2. Konverzija slatkovodnih stanita Konverzija slatkovodnih stanita uvjetovana je sljedeim faktorima: podizanje brana i uspostava vjetakih hidroakumulacija prekomjerna izgradnja putnih komunikacija izgradnja tzv. malih protonih elektrana i kamenoloma degradacija i devastacija priobalnog zatitnog umskog pojasa kaptiranje izvorita prevoenje vodotoka u druge slivove presijecanje vodenih ila

Mnoga industrijska preduzea nerazvijenih mediteranskih, a i kontinentalnih zemalja olako shvataju prirodna bogatstva svoje regije. Kao rezultat neadekvatnog kadra i nadzornih institucija koje se bave ovom problematikom neplanski se, masovno, grade velike hidroelektrane, protone hidroelektrane, termoelektrane i druga postrojenja koja u velikoj mjeri vre degradaciju ivog svijeta ekosistema na kojem se nalaze . Izgradnja hidroelektrana, termoelektrana i kamenoloma osim na konverziju slatkovodnih stanita ima negativan uticaj : zauzimanjem dodatnog poljoprivrednog zemljita koje se angauje za smjetaj jalovine odvodnjavanjem povrinskih kopova vri se uticaj na nivo i reim podzemnih voda gradnjom ovakvih pogona mijenja se reljef zemljita, smanjuju se poljoprivredne povrine ugroava se stanite mnogim biljnim i ivotinjskim vrstama zatitom povrinskih kopova od povrinskih voda mijenjaju se vodeni tokovi to utie na navodnjavanje okolnih parcela naruavaju se estetske vrijednosti okoline promjena privrednih aktivnosti i socijalne strukture stanovnitva (irenje infrastrukture, komunikacija, objekata..)

II.3. Konverzija movarnih neumskih ekosistema Movare i vodenjare danas ine najugroenije ekosiste me i u BiH. Kako sadre vrijedan genofond (razliite biljne, a od ivotinjskih vrsta naroito ptice, gmizavce, vodozemce i ribe) u sistemu odrive konzervacije imaju puni prioritet. Zbog ogranienosti hidromorfnih zemljita na prostoru BiH (svega do 15 % povrine), te njihove stalne melioracije i isuivanja, movarna stanita pa i itavi ekosistemi su ogranieni na male povrine.

Jedan od faktora konverzije movarnog stanita je i namjerno izazvani poari u bazofilnim tresetitima kao onaj u Hutovom blatu 2011. godine kojim je uniteno 80% parka prirode pri emu su unitena brojna stanita velikog broja biljnih i ivotinjskih vrsta. II.4. Konverzija marinskih stanita Konverzija marinskih stanita uvjetovana je sljedeim faktorima: degradacija, devastacija i destrukcija priobalnog pojasa usljed neplanske izgradnje neplanska i prekomjerna akvakultura neplansko podizanje prekomorske infrastrukture

II.5. Konverzija visokoplaninskih stanita Konverzija visokoplaninskih stanita uvjetovana je sljedeim fakto rima: eolska i hidroerozija planinskih stanita topljenje snjeanika kaptiranje planinskih izvorita neplanska izgradnja infrastrukture neuravnoteeni turizam

II.6. Konverzija sekundarnih umskih ekosistema Konverzija sekundarnih umskih ekosistema uvjetovana je sljedeim faktorima: neuravnoteena i nekontrolirana sjea suenje stabala uslijed nedovoljno strune introdukcije kultivara nedovoljno struno zasaivanje

II.7. Konverzija livadskih ekosistema Konverzija livadskih ekosistema uvjetovana je sljedeim faktorima: prekomjerna ispaa, oranje, kopanje i slini agrikulturni zahvati prirodna progradacija uslijed neodravanja (odsustvo koenja)

II.8. Konverzija refugijalno reliktnih stanita Refugijalno reliktna stanita predstavljaju najunikatnije dijelove bosanskohercegovakog okolia. Nastali su u burnim procesima oblikovanja zemljine kore, geogeneze, stvaranja klime i ivoga svijeta. To su mjesta koja su pretrpjela najmanje promjene od predglacijalnog do postglacijalnog perioda, te tako sauvala izvorne ekoloke vrijednosti. Na ovim stanitima su zastupljene mnoge tercijerne vrste biljaka i ivotinja, koje su uspjele preivjeti i drastine promjene klime u toku posljednjeg glacijala. Kako su ova stanita bila utoita mnogim biljkama i ivotinjama tokom ledenog doba, zovu se i refugijumi. Vrste koje na njima ive su u evolucionom pogledu veoma stare i oznaene su kao relikti. Ovakvi tipovi stanita na kojima ive
5

brojne tercijerno-reliktne vrste biljaka i ivotinja su od najveeg znaaja za biodiverzitet Bosne i Hercegovine, a time i globalni biodiverzitet. Pozicija tercijernih reliktnih ekosistema u Bosni i Hercegovini povezana je prvenstveno sa kanjonima, klisurama i strmim padinama planina u slivovima rijeka: Une, Vrbasa, Bosne, Drine i Neretve. Konverzija refugijalno-reliktnih stanita uvjetovana je slijedeim faktorima: izgraene brane i hidroakumulacije planiranje novih hidroakumulacija (Neretva, Sana, Bosna) prekomjerno otvaranje kamenoloma

II.9. Faktori koji utiu na konverziju razliitih stanita Totalne sjee uma neposredno dovode do dugoronog unitavanja stanita umskih vrsta i zamjene sekundarnim ekosistemima, koji se odlikuju veoma smanjenom produkcijom i malim diverzitetom flore i faune. Takoer, na ovaj nain se vei ili manji kompleksi uma rasparavaju (fragamentiraju) na vei broj manjih dijelova meu kojima je oteana, a u izvjesnim sluajevima i onemoguena komunikacija preko cenobionata. Totalne sjee se ostvaruju prije svega u brdsko planinskim regionima, ali nisu poteene ni prirodne ume aluvijalni h ravni ravniarskih krajeva, dok su mediteranske ume hrasta crnike u najveoj mjeri unitene jo u prethodnim stoljeima. U posljednje vrijeme totalne sjee prisutne su i u podrujima koja su oznaena kao potencijalni rezervati prirode i budui nacionaln i parkovi (npr. Prokletije), a naroito su izraene u zatitnim zonama nekih Nacionalnih parkova. Ureivanje uma, ekoloki posmatrano, moe biti u suprotnosti sa ouvanjem stabilnosti umskih ekosistema i njihovog biodiverziteta. Iz same ideje da se ume "urede", proizilazi niz, esto kontraverznih pitanja. Naime, dok ureivanje ljudskom rukom podignutih uma i parkovskih povrina ima svog punog opravdanja, jer je ovjek kreator ovakvih vjetakih ekosistema, dotle je "ureivanje" prirodnih, a posebno klimatogenih umskih ekosistema, ili jo drastinije, praumskih rezervata, krajnje diskutabilna djelatnost. U ovoj djelatnosti kriterijumi i razlozi "ureivanja" su veoma rastegljivi i nisu precizno definisani: od zdravstvenih do estetskih. Na primjer, jedno krivo, kvrgavo i polusasueno drvo bie otklonjeno iz ume zato to ne zadovoljava kriterijume "ureivaa". Ekolozi smatraju da i ovakva stabla ine umu, i da bez njih, stabilnost umskog ekosistema gubi uporite. Vodoprivreda - Izgradnja vjetakih akumulacija u kanjonima i klisurama dovodi do potpunog unitavanja populacija vrsta i ekosistema u zonama potapanja. Poseban gubitak diverziteta izazvan potapanjem, je nestanak ili krajnja fragmentacija reliktnih ekosistema kao to je sluaj sa sastojinama panieve omorike u kanjonu Drine. S obzirom na injenicu da su kanjonske doline u Srbiji i Crnog Gori najznaajniji refugijumi tercijarne umske flore i vegetacije, njihovim unitavanjem nestaju najznaajniji centri genetikog, specijskog i ekosistemskog di verziteta tih
6

zemalja, Balkanskog poluostrva i Evrope. Problem prilikom izgradnje akumulacija u uzanim kanjonima i klisurama, predstavlja prekid komunikacija rijenog naselja donjeg i gornjeg toka rijeke. Primjer erdapske brane na kojoj nisu izgraene rib lje staze na najbolji nain pokazuje u kojoj mjeri je oteen riblji fond Dunava odsustvom anadromnih i katadromnih vrsta koje su imale ne mali ekoloki ali i komercijalni znaaj u ukupnom ribolovu. Regulacija vodotoka predstavlja poseban problem u ouvanju bioloke raznovrsnosti vodenih ekosistema. Najee je ona izvedena tako da su ravniarske rijeke sabijene nasipima u uzane plavne zone, dok su obale manjih vodotokova bukvalno svedene na betonska korita. Fundamentalna ekoloka i hidrobioloka saznanja ukazuju da je ivot svake rijeke neposredno povezan sa irinom plavne zone u kojoj se ivi svijet rijeke obnavlja efikasno. Smanjenje irine plavne zone neposredno pogaa populacije riba, ali i drugih vodenih, prije svega, rijenih organizama (fito- i zooplankton) koji gube mrijestilita i stanita za reprodukciju u poplavnim zonama (forlandima). Urbanizacija i izgradnja infrastrukture - Ovom ljudskom djelatnou neposredno se unitavaju prirodni ekosistemi u okolini velikih gradova i oko saobraajnica. Saobraajnice presjecaju prirodne ekosisteme spreavajui komunikaciju cenobionata, a vrlo esto one se nalaze na osnovnim koridorima lokalnih migracija i unutar areala aktivnosti populacija pojedinanih vrsta izazivajui njihovo masovno unitavanje. Posebno su opasne saobraajnice u umskim i movarnim oblastima, i uopte u zatienim objektima kakvi su nacionalni parkovi i rezervati. Dosadanja iskustva u naoj zemlji pokazuju da se prilikom izgradnje saobraajnica nije vodilo rauna o prirodnim koridorima divljih vrsta (npr. izgradnja propusta), te je stanje ekosistema oko saobraajnica vrlo nepovoljno, ne samo zbog buke i drugih oblika uznemiravanja, ve i zbog velikog mortaliteta populacija vrsta koje ive u prirodnim ekosistemima oko puteva. Isuivanje movara i bara ukljuujui melioracije i irigacije u cilju pretvaranja ovih stanita u poljoprivredne kulture, bio je jedan od najras prostranjenijih oblika unitavanja prirodnih i visokoproduktivnih ekosistema sa velikim biolokim diverzitetom u ravniarskim predjelima Srbije i Crne Gore. Preostala movarna i barska stanita kakva su npr. Obedska i Carska bara, Koviljski i Apatinski rit , Ludoko, asko i Skadarsko jezero predstavljaju danas posljednje ostatke nekada prostranih movarnih podruja, i istovremeno, objekte posebne zatite od globalnog znaaja (Ramsarska konvencija o zatiti movarnih podruja). Skoro su potpuno nestali nekadanji barski ekosistemi du Velike i June Morave, desne obale Save, donjeg toka Drine, zatim nekada uveno Negotinsko blato i mnoga druga vodena stanita. Rudarstvo - Kamenolomi se u Srbiji i Crnoj Gori po pravilu nalaze u mnogim klisurama koje su centri biodiverziteta i predstavljaju ekskluzivna stanita reliktnih i endeminih vrsta, kao i reliktnih polidominantnih ekosistema. Eksploatacija kamena u
7

Nacionalnim parkovima i rezervatima je u potpunosti neprimjerena, ne samo zbog uznemiravanja ivog svijeta bukom, povremenim eksplozijama i esticama kamene praine, ve i zbog direktnog ugroavanja ekosistema i predjela koji i ine jednu od najveih vrijednosti svakog zatienog objekta prirode. Kada je rije o povrinskim kopovima uglja kao i o podzemnim rud nicima glavni problem predstavljaju deponije jalovine i pepelita. Ona se obino formiraju na obradivom zemljitu i ugroavaju direktno ili indirektno izvorni diverzitet itavog podruja. Turizam i rekreacija - Prosperitet ove ljudske djelatnosti u direktnoj je vezi sa ouvanom prirodom, ekosistemima i predjelima. Na alost, u mnogim sluajevima ova ljudska djelatnost, pokazala je i svoje loe strane. Dvije oblasti nae zemlje, primorska i planinska, posebno su pogoene razvojem turizma. Najjai negativni efekti turizma na biodiverzitet osjeaju se od izgradnje i upotrebe infrastrukture. Oteuje se vegetacija, nestaju itave vegetacijske formacije (u primorju i alpijskim i subalpijskim zonama) i biljne vrste, introdukuju se alohtone biljne vrste i pojaav a se erozija zemljita. Naroito intenzivni efekti su po pravilu u zonama sa najviim biodiverzitetom, u zatienim podrujima, u kojima je intenzivni turizam po definiciji inkompatibilan sa ouvanjem biodiverziteta. Specifian je problem ureivanja peina za potrebe turizma. Po pravilu se proiruju otvori, razaraju se prirodne pregrade i speleoloke tvorevine, ugrauje neodgovarajua rasvjeta, tako da se osim naruavanja specifine peinske mikroklime, unitavaju mikrostanita osjetljivih reliktnih i endeminih troglobiontskih vrsta koje, vrlo esto, pod ovakvim antropogenim pritiscima, nepovratno nestaju i pre nego to budu otkrivene i opisane.

III.

PREKOMJERNA EKSPLOATACIJA

III.1. Eksploatacija obnovljivih resursa Obnovljivi resursi su svi prirodni resursi koji se troe sporije nego to se regeneriu. Obnovljivi resursi ukljuuju vazduh, vode i biomasu. Ipak, neki od njih mogu postati neobnovljivi, ukoliko se bre troe od ciklusa obnavljanja (npr. podzemne vode). Obnovljivim resursima pripada i drvo. Podjela resursa u Europskoj Uniji obuhvata podjelu na iscrpljive i neiscrpljive, a u okviru svake od njih se izdvajaju obnovljivi i neobnovljivi. Neiscrpljivi obnovljivi resursi su: a) dispergovani resursi: solarni, vjetar, talasi i padavine, b) akumulirajui resursi: vazduh i okeani.

Iscrpljivi obnovljivi resursi su: a) bioloki resursi: ume, riblji fond i biomasa, b) akumulirajui resursi: slatkovodni baseni, izdani i zemljite. Obnovljivi resursi su biljke, ivotinje, gljive, mikroorganizmi i oni se mogu samostalno obnavljati. Ovi resursi se mogu koristiti neogranieno samo ako se pravilno i planski koriste, ako se koriste previe postoji opasnost da vremenom nestanu. Biljke, ivotinje, gljive i mnogi mikroorganizmi predstavljaju za ljude ivotno vaan i nezamjenjiv prirodni resurs. Koristimo ih za ishranu, lijeenje (ljekovite biljke), izradu odjee i obue (koa raznih ivotinja, svila, pamuk, lan, konoplja), izgradnju, opremanje i ureenje kue (drvo, posteljina, travnjaci, ukrasne biljke), kao i za razne druge potrebe.

III.1.1. Prekomjerni izlov Mnoge metode ribolova kao to su koarenje i ribarske mree unite i neke druge vrste koje se uhvate tu i bacaju poslije, jer nisu potrebne za izlov. Naprimjer mnogi albatrosi su tako ubijeni, naprimjer ajkule i delfini su rtve tunolovaca vrlo esto. Cijanid se koristi za izlov krupne ribe i on moe unititi i neke druge ribe, a takoer moe uticati i na sesilne organizme. Grebeni se unitavaju i da bi se dolo do mrtve ribe u njihovim upljinama. Koritenje dinamita za omamljivanje riba je jedna od najvanijih destruktivnih aktivnosti na grebenima to rezultira potpunim unitenjem grebena i ivotinja koje se tu nalaze. Na mnogim koralnim grebenima je zbog izlova tropskih riba za akvarijume ozbiljno iscrpljena zaliha riba na grebenima. Prekomjerni izlov plavorepe tune. Tuna je riba iz porodice Thunnidae, i od prvorazredne je vanosti. ive u jatima i hrane se srdelama, skua ma i drugom malom ribom, ali i sami slue kao hrana veim stanovnicima mora, kao to su delfini, morski psi, sabljani i dr. Izlovljena mlada riba zavrava u farmskom uzgoju. Tvrdi se da je farmski uzgoj tradicionalan iako znamo da nije. Pojedine profiterske kompanije ulau u 'odrivo' ribarstvo koje poiva na hvatanju mladih riba u prirodi i tovljenju u kavezima. Mada se divlja vrsta ne moe razmnoavati u zatoenitvu.Ministarstvo poljoprivrede, Uprava za ribarstvo tvrdi: "Uzgoj tuna temelji se na ulovu manjih tuna iz prirode (8-10 kg) i njihovom daljnjem uzgoju do trine veliine (30 i vie kg)", pie na web stranici uprave.Tovljenje mladih tuna ulovljenih u prirodi jedan je od razloga ugroenosti vrste. Da li su ulovljene i hranjene u kavezu do odreene mase ili ubijene odmah, zapravo nema razlike. Istraivanja do 2010. godine utvrdila su da se globalna populacija tune smanjila za najmanje 51 posto u zadnjih 39 godina, zbog ega ju je IUCN proglasio ugroenom. Glavni razlog je prekomjerni izlov.

Prekomjerni izlov rakova. Znaaj rakova: Rakovi obzirom na brojnost i iroku rasprostranjenost igraju izuzetno veliku ulogu u ekonomiji prirode. Oni ine brojne karike u lancima ishrane i od njihove brojnosti zavise brojne grupe beskimenjaka i kimenjaka. ivot nekih vrsta riba i morskih sisara (neki kitovi) je u potpunoj zavisnosti od populacija rakova. Neke vrste rakova su znaajni jer se hrane organskim materijama u raspadanju, leinama i predstavljaju nezamjenjive istae ivotne sredine. Neke vrste rakova su za ovjeka vana hrana. Po cijelom svijetu se godinje izlove velike koliine rakova. Lov na rakove odvija se u dvije etape, u Beringovom moru. U prvoj, hladnoj oktobarskoj, love se crveni kraljevski, a u drugoj, ledenoj januarskoj, snjeni ( opilio) rakovi. Svaki brod ima kvotu koju mora ispuniti, a koja se rauna procijenjenom raspodjelom koliine rakova u moru i prolosezonskom ulovu po brodu. Vre kojima se love rakovi obrubljene su tekim elinim ipkama povezanim ianim stranicama. Prazne, one tee i do 400 kilograma, paljivo se veu i slau na palubu, jer i najmanja pogreka u baratanju vrom moe vas stajati ivota. Prekomjerna eksploatacija lincure. Lincura je jedna od najvanijih naih planinskih ljekovitih biljaka. Korjen lincure se mnogo trai na domaem i stranom tritu. S obzirom na to da je otkupna cijena uvijek dobra, a nalazita lincure su obino u siromanim planinskim krajevima, okolno stanovnitvo rado pristupa vaenju korjena ove biljke da bi dolo do zarade, jer porodica od pet do sedam lanova moe da iskopa dnevno preko 500 kg korijena lincure. Godine 19381940. stanovnici cijelih sela su odlazila u planinu radi vaenja korijena. Dolo je do nagle i neracionalne eksploatacije, kopalo se sve odreda, bez obzira na to da li je biljka dovoljno odrasla i korjen dosta velik ili ne. Ne samo da glave korjenja nisu vraene u zemlju, nego je i dobar dio razgranatog korjenja ostajao neiskoriten, jer nisu kopane dovoljno duboke rupe. Cilj je bio da se za najkrae vrijeme iskopaju najvee mogue koliine. Ovakvim iskoritavanjem postala je rijetka vrsta.Da bi se stalo na put unitavanju lincure, donesen je zakon u kojim je lincura stavljena pod zatitu. Ali i pored ove zabrane, na pojedinim mjestima su lincura opet se protuzanito vadi. Prekomjerni izlov jesetre. Kavijar koji se dobija iz ikre uvene kaspijske jesetre, jedan od najcjenjenijih na svijetu, mogao bi da postane najnovija rtva velike sue u Rusiji. Oekuje se da nivo vode u Kaspijskom moru opadne za tri metra u sljedeih nekoliko mjeseci, kao posljedica smanjenog priliva iz basena Volge. To e loe uticati na jesetru koja je u divljini ve blizu istrebljenja zbog dugogodinjeg pretjeranog ulova i zagaenja. Rusija je tokom nekoliko godina zabranjivala prodaju kaspijskog kavijara poslije potonua fonda jesetri, ali je u julu Konvencija o meunarodnoj trgovini ugroenim vrstama divlje flore i faune ponovo nastavila s odreivanjem kvote za izvoz kavijara iz Kaspijskog mora. Trgovina kaspijskim kavijarom na crnom tritu i dalje cvjeta. Taj kavijar se smatra najveim delikatesom i njegova cijena na crnom tritu dostie 10.000 dolara za kilogram.
10

Koraljni grebenovi i njihov znaaj za turizam. Kada koraljni grebeni izgledaju lijepo i imaju mnogo vrsta onda su oni vrlo zanimljivi i mnogi ljudi ele da ih vide pa se na tim podrujima razvija turizam. Meutim, problem se javlja kada dodju mnogi ronioci koji ne paze i unitavaju kalcijumske skelete koralja i samim time smanjuju veliinu prostora koja je pogodna za biljke i ivotinje koje tu ive. Takoer je problem i izgradnja naselja i mjesta za odmor u blizini ovih podruja to dovodi do problema s otjecanjem kanalizacije i poveanja sedimenta i eutrofikacije. Grebeni se oteuju i eksploatacijom gasa i nafte jer se to radi buenjem i to fiziki oteuje grebene a takoer se oteuju i biljke i ivotinje koje tu ive, jer doe do curenja i irenja nafte tim podrujem. Ove supstance posebno kode larvama. Grebenskim ekosistemina tete i brodovi kojih je sve vie. Konstantno se poveava broj brodova na morima ija nafta i buka tete ekosistemima. Ulje koje se prosipa s brodova unitava itav niz organizama u lancu od sitnih polipa , preko riba i morskih ptica, pa do morskih sisara. Prisustvo ulja u morskim ekosistemima moe imati dugotrajne posljedice za organizme u moru, jer prije svega najvie teti larvama to utie na njihovo prisustvo na koralnim grebenima. Naime, mnogi organizmi se privrste na brodove i tako bivaju preneeni u potpuno drugaije vode i u ekosisteme u kojima ih inae nema. Kada dou u druge vode tamo e ili biti unitene ukoliko im ne odgovaraju uslovi ili e se prilagoditi to moe biti problem, jer mogu potisn uti druge organizme karakteristine za to podruje tj. postati invazivne vrste. III.1.2. Eksploatacija uma ume su stanite brojnim predstavnicima biljnog i ivotinjskog svijeta i jedan od glavnih izvora kisika na Zemlji. Stabilnost umskih ekolokih sistema ugroena je poarima, jer vatrena stihija moe u vrlo kratkom vremenu progutati cijela umska podruja, ali isto tako i nelegalnom sjeom uma. Deforestacija je termin koji se koristi da opie iezavanje uma sa velikih prostranstava na povrini Zemlj e. Od davnina su ljudi koristili njene blagodati, a da pri tome nisu naruavali njenu ravnoteu. Oni su tradicionalnim znanjem koristili ume kao gorivo za kuhanje, hranu za stoku, voe, kao materijal za izgradnju kua, i kao ljekovito bilje. ume pomau u zatiti od klizita, kao i odravanju nivoa vode u potocima. Pomae u kontroli vode da bi se odrala plodnost tla, kontrolisala poplave i sue, te ivota divljai. Eksploatacija uma predstavlja proces u kojem nestaju ume i to moe biti zbog upotrebe drveta ili da bi se prostor iskoristio u druge svrhe. Krenje uma, od umjerenih pa do tropskih prauma, nastavlja biti jedan od hitnih ekolokih pitanja jer ugroava ivot ljudi i prijeti vrstama, te doprinosi globalnom zagrijavanju. Do deforestacije dolazi ukoliko se to zemljite iskri i koristi u druge svrhe naprimjer izgradnju autocesta, ili se koristi za komercijalne svrhe naprimjer plantae rie, soje, palme i sl. Veina deforestacija deava se u tropskim podrujima, a umjerene ume su za sada stabilne. Meutim, u umjerenim regionima dolazi do pogoranja kvaliteta uma. Tropske ume imaju 10 puta bogatiji ivi svijet nego ume umjerenog pojasa. One zauzimaju 7% zemljine povrine, a u njima je nastanjeno 50% svih vrsta koje
11

ive na Zemlji. Te su ume ve godinama ugroene. Prekomjernu eksploataciju uma moemo nazvati i nestajanjem umskog pokrova. Ako se uskoro ne smanji eksploatacija uma znanstvenici upozoravaju da e ih nestati za etrdeset godina. Globalna stopa destrukcije tropskih uma je u porastu. Najvei gubici su bili u Africi, Aziji i Latinskoj Americi. Samo mali postotak svjetskih tropskih uma se upravlja na odriv nain. ume i umska zemljita u BiH zauzimaju oko 27.100 km2 povrine, to je oko 52% teritorije BiH, od ega su ume oko 22.000 km 2 (oko 42%), a goleti oko 5.000 km2(oko 10%). Produkcija drveta u umama je mala, jer tzv. ekonomskih uma (ume u kojima je mogue gospodarenje na ekonomskim osnovama) ima tek oko 13.000 km2 (oko 25% teritorija BiH),iako i one, naalost, imaju malu drvnu zalihu (tek 216 m3/ha i prirast drveta od svega 5,5 m3/ha, to je dvostruko manje od potencijala stanita). Ostale ume, oko 9.000 km2 (17%) su niske i degradirane, sa vrlo malim prirastom drveta (oko 1 m3/ha) i sa stanovita proizvodnje drveta nemaju ekonomskog znaaja. to se tie umskih goleti, treba napomenuti da je oko 1.000 km2 degradirano do mjere da je trajno izgubljeno za rekultivaciju, dok ostatak od oko 4.000 km2 goleti treba da bude dio strategije poveanja umskih povrina, tj. poumljavanja. Efekti prekomjerne eksploatacije su: Smanjenje biodiverziteta. Unitavanjem uma se unitava stanite mnogih biljnih i ivotinjskih vrsta to znai da one vie ne mogu opstati na tom prostoru. Znajuu da se oko 80% poznatih vrsta nalazi u podruju tropskih prauma, krenje uma u tom podruju bio mogao dovesti do ogromnog gubitka biodiverziteta. Efekat staklenika. Sjea uma uzrokuje emisiju 15% staklenikih plinova. Od tih, emisija ugljinog dioksida predstavljaju do jedne treine ukupnih emisija ugljinog dioksida puten zbog ljudskih uzroka. Poremeaj u vodenom ciklusu. Drvee vie ne pomae u odravanju vode u tlu i moe doi do isuivanja tla. Poveana erozija tla. Ubrzava se stopa erozije, jer se poveava i otjecanje vode i smanjuje se zatita tla. Poremeaj uslova ivota. Ljudi koriste umske plodove u razne svrhe od ishrane do lijeenja, takoer koriste za lov i titi ih od buke, odrava nivo vode i sl.

III.1.3. Eksploatacija voda Budui da je i BiH u krizi, uvozi naftu i plin 100 %, a samo mali dio proizvedene elektrine energije izvozi, rtva je klimatskih promjena, ali ima relativno bogate vodne resurse. Zakljuak je jednostavan: izlazak iz krize i siromatva i prilagoavanje klimatskim promjenama, uz druge mjere, mogue je trasirati i intenziviranjem koritenja voda, odnosno boljim upravljanjem vodama. Prva velika "rtva" klimatskih promjena je reim voda.
12

Sigurno je da: Vodena politika ima kljunu ulogu u zelenoj tranziciji ekonomije; ista voda je vitalan preduslov za ivot uopte; i Ako se nastavi kao da sada, voda e do 2030. postati vitalno ograniavajui faktor i u Evropi, jer e je u sunim periodima nedostajati i preko 40%, upravo onda kada je najpotrebnija. Sue i uopte nedostatak vode su danas glavni razlog katastrofalne gladi u Istonoj Africi. Prirodan reim proticaja vode na vrelima i u rijekama je u principu i ranije bio nepovoljan za ljude. S klimatskim promjenama, frekvencija pojavljivanja i intenzitet poplava i sua se stalno poveavaju. Razvoj turizma i rekreacije na rijekama, jezerima i moru, ribarstvo i rijeni transport, eksploatacija termomineralnih voda, te flairanje pitke vode, su segmenti koritenja voda. Godinje padavine u Bosni i Hercegovini su prosjeno 1250 l/m2, ukupni oticaj je 1155m3/s (ili 57 % padavina), to je vie od 9.000 m 3/stanovniku, po emu BiH spada u zemlje bogate vodom. Od veih rijeka, jedino su Bosna i Vrbas itavim slivom u BiH (njihovi slivovi obuhvaaju 33% teritorije), dok Una, Drina, Sava, Neretva, Trebinjica i Cetina imaju prekogranine slivove. Zato je neophodna tijesna saradnja sa susjedima i regionalno. Bosna i Hercegovina ima veoma mnogo prirodnih, termalnih i termomineralnih izvora i peloida a meu njima su veoma rijetki mineralni izvori koji su poznati u strunim krugovima i cijelom svijetu (Crni Guber, Kulai, Graanica). Najpoznatiji izvori mineralne vode se nalaze u Kiseljaku, Kaknju, Srednjem, Busovai, Srebrenici, epi, Tenju, Maglaju, epu itd. Najtopliji termalni izvor je banja Ilida, gdje temperatura iznosi 58oC. Po sastavu, termalna voda ove banje je sumporovita, i koristi se za lijeenje mnogih bolesti. Termalni izvori se nalaze i u: Fojnici, Olovu, Tuzli, Gradacu, Tesliu, Banjoj Luci i dr. Postoji znaajan broj sumpornih izvora i od njih su najpoznatiji Ilidanski termalni sumporni izvori te termalna radioaktivna voda Fojnice. Bosna i Hercegovina je najbogatija vodom u regiji, a Srbija najsiromanija. Usporedbe radi, BiH je sedam puta bogatija od Njemake prema obnovljivim izvorima pitke vode. Naime, jedan od velikih problema je promjena kvaliteta vode. Voda koja se koristi esto bude kontaminirana azotom i fosforom, i dolazi do gubitka kisika. Takve promjene direktno utiu na organizme koje ive u toj vodi. Hidroelektrane se esto grade na planinskim, brzim vodotocima koji su vrlo cijenjeni i bogati endeminim vrstama. Upravo zbog toga se takvi ekosistemi ne bi smjeli unitavati. U rijekama koje se koriste za izgradju brana ive rijeni organizmi koji se ne mogu prilagoditi jezerskom ekosistemu to znai da e takvi organizmi izumrijeti ukoliko doe do izgradnje brana. Male biljke zavise od prirodnog toka i brzine vode, tako da ukoliko doe do promjene brzine vode biljne vrste nee moi opstati.

13

III.2. Eksploatacija neobnovljivih resursa Neobnovljivim resursima smatraju se prirodni resursi koji ne mogu ponovo nastajati, kao to su fosilna goriva, u koja spadaju ugalj, nafta i prirodni gas, razne vrste kamena, metali, uran i drugi materijali i minerali. Neiscrpljivi neobnovljivi resursi su resursi koji se mogu reciklirati i povratiti: metali, minerali i zemljite. Iscrpljivi neobnovljivi resursi su resursi koji se mogu reciklirati i povratiti: metali, minerali i zemljite. III.2.1. Eksploatacija nafte Nafta je najpoznatije teno gorivo. Nalazi se u zemlji izmeu nepropusnih slojeva, odakle se dovodi pomou posebnih ureaja. Nafta je nastala fosilizacijom dijelova morskih organizama ivotinjskog (zooplankton) porijekla. Planktonska kia ovih organizama nataloila je uljne kapljice na dnu mora i okeana, gdje je procesom fosilizacije nastala nafta. Ekoloki problemi vezani za naftu nastaju probijanjem naftnih buotina i crpljenjem tenosti iz njih, jer pored sirove nafte koja se izvlai iz dubokih podzemnih rezervoara esto se nalazi i morska voda. Ova mjeavina sadri brojne neistoe tako da mora ili da bude ubrizgana nazad u dublje slojeve ili preiena radi bezbjednog povrinskog odlaganja. Sirova nafta pored toga treba da bude transportovana na velika rastojanja tankerima ili naftovodima da bi dola u rafineriju na dalju preradu. Transport sirove nafte na alost esto uzrokuje i neeljena curenja usljed kvara na cjevovodima ili udesa tankera. Curenja nafte, naroito ukoliko se radi o velikim koliinama, mogu biti tetna po prirodna stanita i ivi svijet u njima. III.2.2. Eksploatacija uglja Ugalj je nastao evolucijom ogromnih koliina biljne mase nastale od ostataka kopnene vegetacije u movarama tokom 400 miliona godina. Sloen im biohemijskim i hemijskim preobraajima biljaka u geolokom vremenu u zemljinim slojevima nastala su leita uglja. Ekoloki problem vezan za eksploataciju uglja javlja se prilikom izlaganja svjee raskopanog sloja uglja atmosferskom vazduhu. Jedinjenja sa sadrajem sumpora koja se nalaze u uglju oksidiraju u prisustvu vode i formiraju sumpornu kiselinu. Kada ovaj rastvor sumporne kiseline, poznat i kao kisela rudnika drenaa, dospije u povrinske ili podzemne vode, nastaju teke posljedice po kvalitet v ode i akvatini ivi svijet. III.2.3. Eksploatacija zemnog gasa Zemni gas (plin) nastao je pod istim uslovima i paralelno sa nastankom nafte. On ima iroku upotrebu u sistemima zagrijavanja prostorija, i kao toplotna energija u ugostiteljstvu i domainstvima.
14

Zalihe zemnog gasa nisu jo dovoljno ispitane, ali se smatra da su sadanje rezerve dovoljne za vremenski period od 50 do 60 godina, prema sadanjoj potronji. Do sada poznate rezerve u svijetu se u najveim procentima nalaze u regionima: biveg Sovjetskog saveza sa 44%, Iranu 15%, SAD-u 6%, Saudijskoj Arabiji 4%, Aliru i svim ostalim 28%. III.2.4. Eksploatacija zemljita Zemljini prostor ili zemljite obuhvata prostor koji ukljuuje: tlo, klimu, hidrologiju, geologiju, vegetaciju u opsegu koji utie na mogunost njegovog koritenja, te rezultate aktivnosti ovjeka, kao i drutveno-ekonomske parametre. Upravo prirodne karakteristike tla u cijeloj BiH, a time i u FBiH, definiraju ovaj resurs kao izrazito osjetljiv medij kojim se mora veoma paljivo ras polagati, te se o njemu mora planski i sistematski voditi briga. Najvei dio teritorija BiH se moe svrstati u kategoriju osjetljivih tala koji zahtijevaju dodatnu brigu i posebne naine upravljanja i primjenu posebnih proizvodnih praksi. Najvee posljedice prekomjerene eksploatacije zemljita koje prije svega nastaju poveanom urbanizacijom odreenih predjela nae zemlje jeste prekopavanje razliitih zemljita sa ciljem gradnje stambenih objekata, trnih centara i sl. U tom smislu najvee posljedice trpe razliiti urbani predjeli koji gube velike povrine zemljita gradnjom gore spomenutih objekata, ruralna podruja prekomjerno i nekontrolisano iskoritavaju zemljite za poljoprivrednu proizvodnju i samim time nanose tetu, te planinski predjeli koji se sve vie pretvaraju u naselja zbog gradnje vikendica, hotela i sl. Oni takoer gube svoj prirodni izgled. Naravno tu najveu tetu trpi upravo vegetacije i razliiti organizmi koji ive na tom prostoru. III.2.5. Eksploatacija ljunka i pijeska U geologiji, ljunak je bilo koja rastresita stijena sa zaobljenim zrnima koja su vea od 2 i manja od 75 milimetara. Najee se dobiva iskopom materijala iz rijenog korita. Nekoliko kilometara toka rijeke Bregave na podruju opine apljina, odvija se nekontrolirana, ali od nadlenog kantonalnog ministarstva odobre na, eksploatacija ljunka koja je u potpunosti unitila korito na ovom potezu. Prirodni tok rijeke je izmijenjen, a njeno korito je nasuto ljunkom s ciljem lakeg prolaska kamiona kojim se vri eksploatacija. Uz ve postojeu prijetnju smanjenja dotoka vode u Bregavu, alteracija njenog korita prijeti potpunim prestankom dotoka vode u Neretvu. Prestankom dotoka vode iz Bregave i ve postojeim prijetnjama s gornjeg toka Neretve, ugroeno je itavo podruje donjeg toka rijeke zbog mogunosti zaslanjivanja o kolnog terena koje dovodi do ekoloke i ekonomske propasti itavog kraja. Samim tim, ugroeno je i Hutovo Blato, koje je jedno od najveih zimovalita ptica u Europi. Korito rijeke Bregave je na gradskom podruju Stoca zatieno kao nacionalni spomenik Bo sne i Hercegovine, koji osim samog korita ine i mlinice, stupe i mostovi.

15

III.3. Odgovor drutva U skladu sa ovim dokumentima svaka suverena zemlja ureuje upravljanje vlastitom biolokom raznolikou uzimajui u obzir: vlastite potrebe i ciljeve; drutveno ekonomske interese i meunarodne obaveze. Bosna i Hercegovina je potpisnica 46 meunarodnih dokumenata iz oblasti okolia. Bosna i Hercegovina je potpisnik Konvencije o biodiverzitetu od 2002. godine. Zakonom o zatiti prirode FBiH i Zakonom o zatiti prirode RS, u Bosni i Hercegovini su definisana etiri tipa zatienih podruja: Zatieno podruje prirode (Ia, Ib i IV kategorija IUCN-a); Nacionalni park (II kategorija IUCN-a); Spomenik prirode (III kategorija IUCN-a) Zatieni pejza (V kategorija IUCN-a). Osnovni problemi u konzervaciji bioloke raznolikosti Bosne i Hercegovine kroz efekte zatienih podruja su: Nerazvijeni i neodgovarajui oblici finansiranja; Stepen neusaglaenosti prijeratnih i dananjih kategorija zatite podruja, (donesenih u skladu sa IUCN kategorijama) je visok. Proces usaglaavanja kategorija zatite podruja nije proveden; Stvarna zatita se provodi nad veoma malim brojem podruja, to se odnosi na nekoliko praumskih rezervata, dva nacionalna parka, dvamovarna podruja od meunarodne vanosti, dva spomenika prirode,jedan zatieni pejza i dva parka prirode (kantonalna kategorija zatite). III.3.1. Odrivi razvoj Koncept odrivog razvoja podrazumijeva proces prema postizanju ravnotee izmeu ekonomskih,socijalnih i ekolokih zahtjeva kako bi se osiguralo zadovoljavanje potreba sadanje generacije bez ugroavanja mogunosti buduih generacija da zadovolje svojepotrebe. Odrivi razvoj je okvir za oblikovanje politika i strategija kontinuiranog ekonomskog i socijalnog napretka, bez tete za okoli i prirodne izvore bitne za ljudske djelatnosti u budunosti. On se oslanja na ambicioznu ideju prema kojoj razvoj ne smije ugroavati budunost dolazeih narataja troenjem neobnovljivih izvora i dugoronim devastiranjem i zagaivanjem okolia. Osnovni je cilj osigurati odrivo koritenje prirodnih izvora na nacionalnoj i meunarodnoj razini. S tako
16

postavljenim ciljem, zatita okolia postaje znatno ira od tradicionalnog gledanja, prema kojem se dominantno bavila zatitom ljudskog zdravlja i ouvanjem cjelovitosti ekolokih sustava. U konceptu odrivog razvoja danas nalaze ishodite svi moderni ekonomski i drutveni trendovi jer su tete okoliu tete sveukupnom drutvu, i obrnuto, djelovanje u zatiti okolia donosi korist u obliku ekonomskog rasta,zapoljavanja i konkurentnosti. Bosna i Hercegovina je, tek desetak godina nakon Samita o Zemlji 1992, ratificirala tri glavne UN konvencije koje su donesene tijekom samita: Konvencija o biolokoj raznolikosti (ratificirana 2002. godine), sa protokolom iz Katragene o biolokoj sigurnosti (ratificiran 2008. godine); Okvirna konvencija o klimatskim promjenama (ratificirana 2000.godine) sa Kyoto protokolom (ratificiran 2008. godine); Konvencija UN o borbi protiv dezertifikacije u zemljama sa velikim suama i/ili dezertifikacijom (ratificirana 2002. godine). Bosna i Hercegovina je dala 2012. godine izvjetaj za UN konferenciju o odrivom razvoju gdje je kao glavni cilj ostvarenja,odnosno unapreenja odrivog razvoja navela razvoj zelenog poduzetnitva.Te u izvjetaju navodi: Raspoloivi resursi nude veliku razvojnu ansu za BiH koja se ogleda u razvoju zelenog poduzetnitva u sektorima proizvodnji zdrave hrane, eksploatacije prirodnih (mineralnih)voda, iskoritenja obnovljivih izvora energije, te sektoru turizma. Razvoj zelenog poduzetnitva svoju bazu moe imati u planinskim ekosistemima kao najveem prirodnom resursu koji zemlja posjeduje i to su koji nude sve gore navedene usluge. Iz gore navedenog izvjetaja se jasno moe vidjeti plan unapreenja dravne ekonomije,naalost oito na raun prirodnih resursa.Ironino je da je ovo izvjetaj za UN o odrivom razvoju gdje se jasno navodi da unapreenje ekonomije ili drutva ne smije da bude na raun prirode,koja na kraju krajeva treba da ostane ouvana za budue narataje. Da bi se stekla prednost na tritu i kupac mora biti edukovan o odrivom razvoju. Kako dravni organi oito nisu shvatili da eksploatacijom prirodnih dobara svoje drave sami sebi jamu kopaju,ili su svjesno odluili da ignoriu znaaj prirode naspram finansijske dobrobiti, preostaje na obrazovnim institucijama i ne vladinim organizacijama da poveavaju svjest o drugom nainu postizanja ciljeva,a da nebudu na tetu prirode,te se kao civilna lica zalagati za ouvanje prirodnih dobara.

17

IV.
IV.1. Zagaenje vode

ZAGAENJE

Da bi bili u stanju pravilno razmotriti problematiku zagaenja vodenih ekosistema potrebno se upoznati sa osnovnim pojmovima. Kontaminacija voda - promjena kvaliteta voda koja nastaje unoenjem, isputanjem ili odlaganjem hranjivih i drugih materija, uticanjem energije ili drugih uzronika, u koliini kojom se mijenjaju korisna svojstva voda, pogorava stanje vodenih ekosistema i ograniava namjenska upotreba voda. Zagaenje voda je kontaminacija veeg intenziteta koje nastaje unoenjem, isputanjem ili odlaganjem u vode opasnih materija, energije ili drugih uzronika u koliinama, odnosno koncentraciji iznad dozvoljenih graninih vrijednosti, time se dovode u opasnost ivot i zdravlje ljudi i stanje okoline ili usljed kojeg mogu nastupiti poremeaji u drugim podrujima. Zagaenje prirodno iste vode predstavlja svako kvalitativno i kvantitativno odstupanje od normalnog, prirodnog hemijskog, fiziolokog sastava i svojstva, koje ima neeljene posljedice po ekosistem, ekonomiju i ljudsko zdravlje. Voda se smatra zagaenom kada su otkriveni uzronici zbog kojih je dolo do kontaminacije. Kad govorimo o oneienju voda moemo krenuti od njihovih uzronika. Poljoprivrednici npr. esto koriste hemikalije kako bi zatitili svoje usjeve od oteenja, odnosno bolesti. Oni takoer mogu koristiti hemikalije kako bi se poboljao rast njihovih usjeva. Bilo kako bilo, ove hemikalije utjeu u podzemne vode te na taj nain mogu pobjei u jezera, potoke ili rijeke, to uzrokuje zagaenje vode. Industrijski procesi kao jedni od glavnih uzronika zagaenja, mogu proizvesti otrovni otpad koji se filtrira u vodu, te postaje opasan za morski svijet, kao i za ovjeka jer postojanje tekih metala u vodi povezuje se s uroenim manama, karcinomom te s plodnou i razvojnim problemima kod djece. Industrijske nesree do kojih naalost dolazi sve ee mogu ubiti morski ivot u kratkom vremenskom razdoblju. ak i potonuli brodovi mogu doprinjeti oneienju voda. Kad se brod pone korozivno raspadati tokom vremena, poinje isputati hemikalije bilo u okean ili slatkovodno jezero, ime je opet morski ivot pogoen, to znai da ljudi kad jedu ribe ili koljke iz kontaminiranih voda direktno dolaze u opasnost. Osim ljudskog faktora tu su i prirodne katastrofe kao uzrok zagaenja voda. Naprimjer velike katastrofe kao to su oluje, potresi, kisele kie, poplave i vulkanske erupcije poznate su da mogu poremetiti ekoloki sastav i zagaditi vode. Smea na kopnu ili na vodi su isto tako izvor oneienja vode.

18

Osnovni izvori zagaivanja prirodnih voda su: otpadne vode urbanih sredina, mineralna ubriva, organske i neorganske materije, kisele rudnike, drenane vode, otpadne vode prerade i koritenja mineralnih sirovina, sedimentne i radioaktivne materije i otpadna toplota. Zagaivai vodenih ekosistema mogu biti prostrano koncentrisani i rasuti. Koncentrisani zagaivai su urbane sredine, industrijski, rudarski kompleksi, energetska postrojenja, poljoprivreni objekti. Sakupljene vode se, poslije preiavanja ili bez daljeg tretmana, putaju u vodotokove. Kod rasutih zagaivaa, zagaujue supstance se u vodene ekosisteme unose nekontrolisano i koncentrisano: padavinama, bujicama, spiranjem poljoprivrednog zemljita, spiranjem erozijom etaa povrinskih kopova, izlivima probojima rudnikih voda, spiranjem sa javnih puteva itd. Kontrola rasutog zagaivanja je veoma teka. IV.1.1. Otpadne vode Koliina organskih otpadnih voda se uveliko poveala razvojem ljudske zajednice, porastom broja stanovnika i njihovom koncentracijom u velikim gradovima. Njihovim koncentriranim isputanjem u rijeke, proces samopreiavanja i prirodnog biolokog preiavanja je onemoguen. Razvojem industrije krajem 19. i poetkom 20. stoljea, ljudi sve vie koriste vodu, a kao rezultat industrijske proizvodnje, pored organskog zagaenja vode, nastaje i hemijsko zagaenje vode. Otpadnim vodama smatra se upotrijebljena voda iz naselja i industrije, kojoj su promijenjena fizika, hemijska i bioloka svojstva, tako da se ne moe koristiti u poljoprivredi niti u druge svrhe. Otpadne vode po svom porijeklu dijelimo u etiri kategorije : sanitarne (fekalne) industrijske atmosferske infiltracione

Sanitarne (fekalne) otpadne vode - nastaju na sanitarnim vorovima stambenih, javnih, industrijskih i drugih objekata gdje ive i rade ljudi, koji u fiziolokom procesu produkuju zagaenja u tenom i vrstom obliku. U ove vode ubrajamo i otpadne vode od ienja prostorija, spremanja hrane, pranja posua i rublja, odravanja line higijene i sl. Industrijske otpadne vode - nastaju u fabrikama i industrijskim pogonima nakon upotrebe vode u procesu proizvodnje, kao i prilikom pranja aparata, ureaja i dr. Kod hemijske i metalopreraivake industrije preovladavaju zagaenja mineralnog porijekla. Kod tekstilne, prehrambene, koarske, industrije papira i sl. zagaenja su
19

preteno organskog porijekla. Koliina i kvalitet otpadnih voda industrije zavisni su od tehnolokog procesa proizvodnje i mijenjaju se tokom dana, to je manje izraeno kod sanitarnih voda. Atmosferske otpadne vode - se formiraju kao povrinski oticaj od padavina i otopljenog snijega sa urbanog podruja. U ove vode se ubrajaju i otpadne vode od pranja ulinih povrina, trotoara i sl. Koliina i kvalitet ovih voda zavisi od intenziteta i uestalosti padavina, od naina odravanja javne higijene, odbroja i intenziteta motornog saobraaja, vrste povrine obrade terena i saobraajnih povrina, zagaenja atmosfere, klimatskih prilika itd. Po ukupnoj bakteriolokoj zagaenosti, atmosferske otpadne vode su sline sanitarnim. Meutim, atmosferske vode sa industrijskih povrina nose znaajne koliine bakra, olova i arsena, sa asfaltnih povrina naftne produkte (15 do 25 mg/l), to izuzetno ugroava sanitarni reim recipijenta (nastaje trovanje riba, oteano koritenje vode i sl). Infiltracione vode - su podzemne vode koje dotiu u kanalizacionu mreu preko cijevnih spojeva, drenanih sistema i sl. Po svom kvalitetu su najistije, meutim, u veim koliinama, kad razblae sanitarne vode, mogu da poremete bioloko preiavanje na postrojenjima. Komunalne otpadne vode - nastaju u naseljenom mjestu. Komunalne otpadne vode sadre vee koliine organskih materija (otpatci hrane, fekalije), a mikroorganizmi koji razgarauju otpadne materije troe kiseonik rastvoren u vodi. Organske materije u vodi slue mikroorganizmima kao hrana i izvor energije. Produkti razgradnje organskih materija su CO2, NH3 i H2O. Sa smanjenjem kiseonika aerobni procesi zamjenjuju se anaerobnim, a oksidacija redukcijom. Tada se stvaraju metan i produkti koji sadre sumpor (H2S) i fosfor pa voda dobija neprijatan miris. Materije gradskih otpadnih voda taloe se na dnu rijeka i jezera gde stvaraju mulj.

IV.1.2. Eutrofizacija Proces, u okviru koga se poveava bioloka produkcija ivog svijeta u vodama (biomasa), naziva se eutrofizacija, a takve vode eutrofne. Poveana trofinost voda pokazatelj je njihove intenzivne eutrofizacije. Prirodna eutrofizacija (autohtona) nastaje usljed prirodnih porocesa koji se odvijaju u svakom vodenom ekosistemu (izumiranja organizama, prirodne sukcesije). To je proces mijenjanja ivotne sredine pod uticajem ivog svijeta. Za razliku od njega proces vjetake eutrofizacije, koja se odvija pod uticajem faktora izvan vodenog ekosistema (najee usljed raznovrsnih ovjekovih aktivnosti), znatno je bri od procesa prirodne eutrofizacije. Jedan od prvih koraka ka rjeavanju problema ekolokog zagaenja vode je istraivanje i praenje prisustva i koncentracije tetnih supstanci, a naroito tekih
20

metala. Bez obzira na njenu ogromnu mo samopreiavanja pojedini polutanti meu kojima su i tekih metali dovode do promjene kvaliteta vode do te mjere da ona postaje neupotrebljiva u mnoge svrhe. Zbog svoje sposobnosti da apsorbuju zagaivae iz vode, ivi organizmi se ve dugo vremena koriste kao bioloki indikatori (bioindikatori) zagaenja mora. Bioloki indikator je organizam koji se moe koristiti za kvantifikaciju relativnih nivoa zagaenja mjerenjem koncentracije toksina u tkivima. U ove svrhe se moe koristiti cijeli organizam ili samo neki njegov dio. Bioakumulacija je proces koji traje nekoliko mjeseci i zato je najbolje kontrolisati sadraj metala due vrijeme, ime se eliminiu problemi mijeanja vodene mase, to ivim organizmima daje prednost kao bioindikatorima u odnosu na vodu i sedimente. Istraivanja su pokazala da se morska cvijetnica Posidonia oceanica i koljka Mytilus galloprovincialis mogu koristiti kao bioindikatori zagaenja mora.

MORSKA KOLJKA - koljka dagnja svojim specifinim nainom ishrane predstavlja veoma pogodan indikator za analizu zagaenja morske vode, jer u toku dana moe da profiltrira oko 100 litara morske vode. Na taj nain ona predstavlja prirodni filter koji savreno zadrava sve tetne materije koje se nalaze u morskoj vodi. MORSKA TRAVA - Morska cvijetnica (Posidonia oceanica), ima veoma vanu ulogu za ekosistem Mediterana. Posidonia oceanica je dobar bioindikator postojanja tekih metala iz razloga to moe da akumulira teke metale i to na dva naina: direktno iz vode i intersticijalno iz sedimenta. Bioloki pokazatelji kvaliteta vode Stepen saprobnosti, Stepen bioloke proizvodnje, Mikrobioloki pokazatelji, Stepen otrovnosti, Indeks razlike Stepen saprobnosti Na osnovu vrijednosti indeksa saprobnosti odreuje se stepen saprobnosti vode, tako to: -odsustvo planktonskih vrsta (indeks saprobnosti 0) oznaava katarobni stepen saprobnosti vode, -vrijednosti indeksa od 1 do 1,5 oznaavaju oligosaprobni stepen saprobnosti vode -vrijednosti indeksa od 1,5 do 2,5 oznaavaju mezosaprobni stepen saprobnosti vode
21

-vrijednosti indeksa od 2,5 do 3,5 oznaavaju mezosaprobni stepen saprobnosti vode -vrijednosti indeksa od 3,5 do 4 oznaavaju polisaprobni stepen saprobnosti vode Oligosaprobnu zonu karakterie dosta rastvorenog kiseonika, velika prozirnost i mali broj bakterija .Organizmi su osjetljivi na promjene pH, koncentracije O2 i sadraj organskih materija. To su planinski potoci i jezera. Beta-mezosaprobna voda je umjereno zagaena, ali je jo uvijek aerobna. To su vea jezera i donji tokovi nezagaenih rijeka. Alfa-mezosaprobne vode su vode zagaene organskim materijama. Prozirnost je smanjena a u vodi je prisutan veliki broj algi. Organizmi su prilagoeni pro mjeni pH i kiseonika, nisu osjetljivi na amonijak ali su osjetljivi na H2S. To su rukavci rijeka. Polisaprobne vode su jako zagaene. Preovlauju anaerobni uslovi. Kao proizvod truljenja pojavljuje se vodonik-sulfid koji se osjea po mirisu. Voda je mutna i obojena. Organizmi su otporni na H2S, NH3, mijenjanje pH vrijednosti i koliine kiseonika. To su jako zagaeni vodotokovi, dijelovi potoka i rijeka nizvodno od ispusta otpadne vode. IV.1.3. Zagaenje mora Oneienje je uvijek antropogeno i fizikog je tipa, i najee se dijeli na: 1.) oneienje s kopna industrijski otpad poljoprivredni i kuni otpad 2.) oneienje s brodova pogonsko i uslijed havarija 3.) oneienje iz zraka zagaivai iz zraka

Ta oneienja mora mogu biti: bioloka (bakterije, virusi), organske i anorganske tvari (teke kovine - Cd, Hg, Hg, Pb, pesticidi, polihlorirani bifenili--PCB, nafta), radioaktivne tvari, toplina npr. moe biti zagaivalo nutrijenti (hranjive soli)

22

Proces litoralizacije unoenje raznih materija u morsku sredinu od strane ovjeka. Velika koncentracija stanovnitva i djelatnosti u priobalju dovodi do sve jaeg zagaivanja priobalnog morskog pojasa. Vrste zagaujuih materija u moru su: organske materije sediment buka strane (nove) vrste patogeni organizmi termalni otpad postojani toksini (PCB, teki metali, DDT) plastika radioaktivne materije ulja (nafta)

Eutrofikacija mora - naroito je prisutna kod plitkih, ve eutrofnih mora i manjih zaliva. Cvjetanje mora zavrna faza procesa eutrofizacije Poveanje nutrijenata izaziva znatni razvoj fitoplanktona. Neke vrste isputaju duge niti polisaharida, koje mikroorganizmi razlau troei kiseonik, a nastala sluz ispliva na morsku povrinu prljavo more, a kasnije pada na morsko dno (morski snijeg). Smanjenje koncentracije rastvorenog kiseonika u bentosnoj vodi naziva se hipoksija, a moe nastati i potpun nedostatak kiseonika anoksija. Masovni pomor bentosnih ivotinja dovodi do dominacije pojedih vrsta organizama i smanjenje biodiverzita. Dodatni problem mogu biti i toksini organizmi (alge, dinoflagelati), tzv. red tide crvena plima Primjeri: - Veliki Njujorkki zaliv - Zaliv San Dijego - Sjeverni Jadran Transki i Venecijanski zaliv - Kotorski zaliv - Boka Zakiseljavanje mora - razina kiselosti u okeanima raste najbrim tempom u posljednjih 300 milijuna godina, zbog ega mnogim biljnim i ivotinjskim vrstama prijeti izumiranje. Mora i oceani koji upijaju gotovo treinu emisija staklenikih gasova u atmosferi brzo postaju kiseliji radi porasta ugljikovog dioksida u atmosferi do kojeg dolazi izgaranjem fosilnih goriva. Ova hemijska promjena mogla bi imati znaajne posljedice na morske ekosisteme te na robu i usluge koje pruaju. Primjerice, obalne zone kao to su Sredozemlje i Sjeverna mora bogate su kalcificirajuim organizmima kao to su koljkai koji mogu biti naroito osjetljivi na velike promjene u hemiji
23

ugljika. Mekuci stvaraju svoje oklope izvlaei otopljeni kalcij-karbonat iz morske vode i koristei ga pri stvaranju dva minerala, kalcita i aragonita. Koralji koriste isti proces pri izradi svojih vanjskih kostura. Kako voda postaje kiselija, koncentracija kalcijevog karbonata pada tako da ga s vremenom ima tako malo da one vie ne mogu formirati svoje oklope i kosture. Istraivanja pokazuju da bi acidifikacija mogla uticati i na procese razmnoavanja planktona koji ima vanu ulogu u hranidbenoj mrei mnogih riba i ostalih morskih organizama. A te vrste izvor su hrane jo veim ribama, pticama, pa i ljudima.Poveanje kiselosti u okeanima predstavlja najveu opasnost za koraljne grebene, jer uzrokuje njihov nestanak. IV.1.4. Posljedice zagaenja vode Trovanje i masovno uginue riba i drugih vodenih organizama najtee su posljedice zagaivanja vode toksinim materijama i patogenim organizmima. Masovno uginue odreene grupe organizama u vodi remeti prirodne odnose u biocenozi i izaziva velike promene u itavom vodenom ekosistemu. Zagaivanje vode otrovnim materijama i patogenim organizmima ima i indirektne posljedice na oveka. Jako zagaena voda ne moe se koristiti niti za pie, niti za navodnjavanje poljoprivrednih povrina. Da bi se mogla koristiti, neophodno je potroiti mnogo novca i energije za njeno preiavanje, kako bi se dovela u upotrebljivo stanje. Upravo zbog pomanjkanja pitke vode veliki zdravstveni problemi prisutni su mahom u nerazvijenim zemljama svijeta, u Aziji i Africi, poput dijareje, kolere, tifusne groznice, dizenterije i zaraze salmonelom i probavnim virusima. Osim toga, otpad koji ubacujemo u vodu esto zavrava u tijelima vodenih ivotinja, pa nam se mogu vratiti kao hrana. U Japanu je 1950.godine nekoliko stotina ljudi obolelo od ivine bolesti sa trajnim posledicama. Ovi ljudi su se razboljeli zato to su jeli ribe u ijim tijelima se nakupila iva koja je isputena u more iz fabrika. Otpadne vode, ubrivo i deterdenti su bogati nitratima i fosfatima, supstancama koje biljke koriste za svoj rast. Kada velika koliina nitrata i fosfata dospije u vodu, uobiajen rezultat je populaciona eksplozija planktonskih algi. Prenamnoene alge su u stanju da potroe gotovo sav kiseonik iz vode, izazivajui uginua riba i drugih ivotinja. IV.2. Zagaenje vazduha Zagaen vazduh je vazduh koji sadri gasove/pare, aerosole i druge zagaujue materije iznad propisanih graninih vrijednosti, odnosno vazduh se smatra zagaenim ako sadri materije iznad maksimalno dozvoljenih koncentracija, koje su tetne za zdravlje ljudi, ivotnu sredinu i materijalna dobra. Zagaenost vazduha naziva se i aerozagaenje. Aerozagaenje je nastalo jo sa pojavom vatre i to od dima i zaguljivih gasova, a dalji uticaj na zagaenje vazduha imalo je topljenje i obrada metala. Prerada ivinog sulfida u srednjem vijeku uticala je na zagaenje vazduha sumporom. ivin sulfid je koriten u transmutaciji i u pripremanju 'zlatnog napitka', to
24

jest - Eliksira mladosti, vana je ruda za dobivanje ive, upotrebljava se u proizvodnji boja, u proizvodnji lijekova, pigmenata, insekticida, fungicida. Masovno zagaenje vazduha poinje sa veom upotrebom fosilnih goriva, a prije svega uglja. Ogroman doprinos aerozagaenju daje industrija, a sredinom dvadesetog vijeka javlja se i problem zagaenja radioaktivnim materijama. Isputanje, izbacivanje, odavanje gasova/para, aerosola i drugih zagaujuih materija u vazduhu iz izvora zagaivanja predstavlja emisiju. Brzina emisije je koliina zagaujuih materija u jedinici vremena. Granina vrijednost emisije je propisom odreen najvii dozvoljeni nivo koliina i koncentracija tetnih i opasnih materija na mjestu izvora zagaenja. Emisija se moe podijeliti na optu i posebnu. Opta emisija zagaivaa podrazumjeva odavanje zagaujuih materija svih izvora na Zemlji u atmosferu. Posebna emisija podrazumijeva odavanje zagaujuih materija, jednog ili vie izvora zagaivanja u odreenoj oblasti Zemlje, u atmosferu te oblasti. Imisija je suprotnog znaaja od emisije i znai primanje, odnosno predstavlja koncentraciju gasova, aerosola i drugih zagaujuih materija u vazduhu na odreenom mjestu na visini od 0 do 2 m od nivoa tla, u odreeno vrijeme kojom se izraava kvalitet vazduha. Imisija moe biti vea od emisije jer ona predstavlja sve zagaujue materije na datom mjestu, pa i one koje su stigle i iz drugih krajeva i drugih zemalja. Vrijednosti imisije mogu biti kratkotrajne, a to su one koje traju od 0,5 do 4 sata i dvadesetetvorosatne. Opta imisija neistoa je primanje zagaujuih materija od svih izvora zagaivanja na Zemlji od strane atmosfere. Posebna imisija je primanje zagaujuih materija od jednog ili vie izvora zagaivanja na odreenoj oblasti Zemlje, od atmosfere te oblasti. Granina vrijednost imisije je propisom odreen najvii dozvoljeni nivo koliina i koncentracija pojedinih zagaujuih materija u vazduhu. Imisija upozorenja je propisom odreen nivo prekoraenja granine vrijednosti imisije kojom se izraava stepen zagaenosti vazduha na odreenom podruju. Epizodno zagaenje vazduha je pojava kada imisija prelazi granine vrijednosti, pri nepromenjenim vrijednostima em isije, zbog nepovoljnih meteorolokih uslova. Vazduh moe biti zagaen materijama koje mogu biti u obliku: estica, aerosola, gasova, para, isparenja, ai, leteeg pepela i drugih oblika. U atmosferi se nalaze i isparenja eterinih ulja biljaka, koja uni tavaju odreene bakterije. Isparenje ulja bora unitava bakterije tuberkoloze, pa su zbog toga sanatorijumi za plune bolesti okrueni borovim umama. Faktori koji utiu na transport i difuziju zagaujuih supstanci u vazduhu su: vazduna strujanja (vjetrovi), vazdune turbulencije, termika struktura atmosferskih slojeva, visina ispusta (dimnjaka), temperature i brzine otpadnih gasova na izlazu ispusta mogunost samopreiavanja atmosfere i drugi

25

IV.2.1. Izvori zagaenja vazduha Postoji vei broj izvora koji zagauju vazduh. Pod izvorom zagaenja vazduha podrazumevaju se objekti ili procesi koji pod unutranjim ili spoljanjim uticajem odaju (emituju) neistoe u atmosferu. Izvori zagaenja vazduha mogu biti prirodni i vjetaki. Prirodne izvore zagaenja vazduha ine: praina noena vjetrom, aero alergeni (polen i drugi), estice morske soli, dim, letei pepeo i gasovi od umskih poara, gasovi iz movara, mikroorganizmi (bakterije i virusi), magla, vulkanski gasovi i pepeo, prirodna radioaktivnost, meteorska praina, prirodna isparenja, ozon koji je nastao prilikom varnienja i drugi izvori sline prirode. Vjetaki izvori mogu se svrstati u sljedee grupe: elektrane (termo i nuklearne elektrane), kotlarnice i toplane, kombinovana postrojenja, individualna loita, industrija i poljoprivreda, a prije svega metalurgija, hemijska i druga industrija, poljoprivredna aktivnost (kopanje, zapraivenje, spaljivanje), transportna sredstva (sagorevanje benzina, dizel goriva, butana, vodonika i drugih materija), zanatski objekti, sagorevanje otpadnih materija i ostale djelatnosti. Prema rasporedu izvora zagaivanja vazduha postoje: pojedinani ili takasti izvori, koji predstavljaju izolovane ili meusobno dovoljno udaljene izvore tako da im prostor koji zagauju nije isti (rafinerije, topionice, termoelektrane), linijski (putevi po kojima se kreu transportna sredstva kao izvor zagaenja) i povrinski izvori (veliki broj manjih izvora koji zagauju istu zapreminu vazdunog prostora. Prema vremenu trajanja zagaivanja izvore moemo podijeliti na: izvore trajnog zagaenja (visoke pei, termoelektrane) i izvore povremenog zagaenja. Zagaujue materije moemo podijeliti prema vremenu nastanka na: primarne i sekundarne. Najvaniji primarni zagaivai vazduha su: jedinjenja sumpora, ugljika, azota, halogena, tekih metala, ugljovodonici i druga jedinjenja. Primarne zagaujue materije izlaze direktno iz izvora (SO 2 iz dimnjaka) i relativno su stabilne materije, a sastav im je poznat. Sekundarnim zagaivaima sastav je manje poznat, a nastaju fotohemijskim ili fizikohemijskim reakcijama primarnih zagaivaa. Ove reakcije se odigravaju u atmosferi, a nastali sekundarni zagaivai (kisele kie), esto su toksiniji od primarnih zagaivaa. Od gasova kao zagaivaa najee se javljaju SO2, CO2, CH4, CO, NOx, NH4, H2S.
26

Zagaenje vazduha oksidima sumpora Procenjuje se da je godinja emisija sumpora iz biolokih izvora u iznosu od 98 miliona tona. Iz vulkana se izbacuju u atmosferu H2S, SO2 i sulfati. Najvaniji antropogeni izvor SO2 su termoelektrane. Iz ovog izvora oslobaaju se i velike koliine leteeg pepela.Sagorevanjem uglja sumporna jedinjenja se transformiu u dve frakcije: gasna (SO2 na visokim temperaturama) i vrsta (letei pepeo). Kao zagaivai vazduha, sumpor(IV)oksidom, javljaju se i fabrike celuloze i papira, zbog koritenja odreenih hemikalija, kao na primer magnezijum -sulfata. Gas SO2 se uvijek nalazi u zagaenom vazduhu, bez boje je, otrog je mirisa i gui je od vazduha. U vlanom vazduhu oksidie i djelimino prelazi u sumporastu i sumpornu kiselinu i u obliku kiselih kia pada na tlo. Sumpor(IV)oksid je najvei zagaiva vazduha, a posebno u naseljenim mjestima. Zagaenje vazduha ugljen(II)oksidom Najvea koliina CO potie iz prirodnih izvora. Javlja se u veoj koliini u dimu vulkana, iznad naslaga uglja i iznad movara zbog raspadanja organskog materijala. Raspadanjem organske materije prvo se stvara metan, pa daljom oksidacijom nastaje CO. Sljedei veliki izvor CO su okeani. Raspadanjem biljaka takoe se stvara CO. Najvei antropogeni izvor CO je nekompletno izgaranje ugljika i njegovih jedinjenja, kao to je na primjer benzin.Glavni krivac za drastino poveanje CO iznad gradova su motori sa unutranjim sagorijevanjem. Zagaenje vazduha azotnim oksidima Azot(I)oksid (N2O), u veim koliinama nastaje iz prirodnih izvora, najee bakterijskom aktivnou tla i reakcijama izmeu N2 i atmosferskog O2 ili O3 u gornjim slojevima atmosfere. Azot(II)oksid (NO) nastaje iz antropogenih i prirodnih izvora. Glavni antropogeni izvor NO su sagorevanja gdje se razvija visoka temperatura: motori sa unutranjim sagorevanjem i termoelektrane. Zagaenje vazduha ugljovodonicima U atmosferi gradova otkriveno je preko stotinu ugljo vodonika, kao to su: alkani, alkeni, alkini, aromatini ugljovodonici dr. U sastav ugljovodonika mogu se nai i halogeni elementi, kiseonik, fosfor, sumpor i drugi elementi. Posebno su toksina organohalogena jedinjenja. Glavni izvor ugljovodonika, u ivo tnoj sredini, su prirodni izvori: raspadanje organske materije i umski poari. Najvei antropogeni izvori ugljovodonika su: motorna vozila, rafinerije nafte, sagorevanje fosilnih goriva, spaljivanje otpadaka i industrija.

27

Zagaenje vazduha aima i talonim materijama Zbog nepotpunog sagorijevanja goriva, a prije svega uglja i nafte, nastaje a. a i vrste estice apsorbuju molekule gasova koji se nalaze u dimu (SO 2, NOx, CO) i policikline aromatine ugljovodonike koji imaju kancerogeno dejstvo. Zagaenje vazduha smogom Vee zagaenje vazduha u gradovima javlja se pri intenzivnijem loenju za vrijeme hladnih, maglovitih dana u zimskom periodu, bez vjetra i stanju inverzije. Ovo zagaenje u gradovima zove se ,,smog, posebno je izraeno u gradovima sa hladnom klimom, a glavni sastojci smoga su magla i dim. Smog se sastoji od: SO 2, vrstih aerosola raznog sastava i vazdunih kapljica u obliku aerosola-magla. Ovakvo zagaenje vazduha utie na iritaciju i oboljenje respiratornih organa. Zbog masovne upotrebe automobila, u veim gradovima, javlja se posebno zagaenje vazduha. Ovo zagaenje prvo je konstantovano u Los Anelesu, a potom i u drugim veim gradovima. Zbog dejstva zraenja Sunca ovaj smog se zove fotohemijski ili esto i Los Anelski. Poetni reaktanti fotohemijskog smoga su: ugljovodonici, azotni oksidi i ugljen(II)oksid. Osnovna karakteristika pri formiranju fotohemijskog smoga je emisija zagaivaa, njihovo prevoenje u oksidanse i formiranje niza jedinjenja iz reakcija sa ugljovodonicima. Zagaenje vazduha iz mobilnih izvora Mobilni izvori su transportna sredstva: automobili, autobusi, brodovi i avioni. Glavni zagaivai iz mobilnih izvora su: ugljen(II)oksid CO, azotni oksidi NOx, ugljovodonici CxHy, olovo u obliku svojih organskih jedinjenja, fotohemijski smog kao poseban oblik, aldehidi, ketoni i estice. Ugljen(II)oksid nastaje u toku rada motora, kada sagorevanje nije potpuno. Dizel motori u odnosu na benzinske motore emituju vee koliine ai, a manje ugljovodonike i ugljen(II)oksid. Kod dizel motora, loe je mjeanje vazduha i goriva, odnosno nema dovoljno kiseonika za sagorevanje, pa ovi motori emituju dosta dima (estice ai). Dizel motori emituju ugljenine estice, a na ove estice apsorbuju se aromatini ugljovodonici koji imaju mutagena dejstva.

28

IV.2.2. Posljedice zagaivanja ivotne sredine Posljedice koje nastaju procesom zagaivanja ivotne sredine su raznovrsne. Neke od najvanijih i najopasnijih za ovjeka su : - Globalno zagrijavanje - Ozonske rupe - Kisele kie Globalno zagrijavanje Globalno zagrijavanje je pojava stalnog rasta srednje temperature planete Zemlje, prouzrokovanog sve veim isputanjem tetnih plinova u Zemljinu atmosferu. Posljedice koje nastaju sa globalnim zagrijavanjem su poveanje temperature zemlje, nastajanje novih bolesti, topljenje lednika na sjevernom i junom polu te ujedno poveavanje nivoa mora i okeana to dovodi i do nestanka pojedinih drava i gradova. Izgaranje fosilnih goriva proizvodi staklenike plinove ugljikov dioksid i metan. Isputanjem ovih plinova poveava Zemljin prirodni efekt staklenika i tako zagrijava atmosferu. Ozonske rupe Prve predpostavke o tome ta sve ljudske djelatnosti mogu nanijeti ozonskom omotau objavljene su poetkom 1970-tih godina. Ozon se oteuje u prosjeku 4-5 % svakih deset godina. Apsorpcijom ultraljubicastih zraka iz Sunca, ozon u atmosferi igra kljunu ulogu u zatiti Zemlje. Ozon nastaje kada suneve zrake rascijepe molekule kisika u atomsferi. Kasnih 70-tih godina naunici su promatrali stanjivanje ozonskog omotaa iznad Zemljinih polova. Istaivanjem su pronali glavnog krivca: hemikalije nazvane hlorofluorougljici (CFC) koji se proizvode u industriji od 1930-tih godina i koriste se kao pogonsko gorivo i za hlaenje. Kada CFC pobjegne u zrak, podie se u stratosferu gdje se cijepa sunevim zraenjem. To proizvodi aktivne hemijske spojeve koji reaguju s molekulama ozona. Visoka koncentracija spojeva moe dovesti do nastanka ozonske rupe koja omoguuje proputanje tetnog UV zraenja na Zemljinu povrinu. Godine 2006. izmjerena je najvea ozonska rupa, veliine 27,5 miliona kubnih kilometara nad Antartikom. Efekti uv zraenja: Kancer koe Oteenja oka tipa katarakte Naruavanje imunolokog sistema Smanjenje fitoplanktona Oteenje DNK razliitih formi ivog sveta Druge mogue promenenekoje u ovom momentu jo nisu utvrene.

29

Kisele kie Izgaranje fosilnih goriva poput ugljena, nafte i prirodnog plina proizvodi velike koliine sumporovog dioksida i duikovog oksida. Kada ovi zagaivai uu u atomsferu reaguju sa kisikom i vodom i nastaju kiseline. Kiseline, prvenstveno sumporne i duine, se zatim vraaju na Zemlju kao kisela kia. Tlo postaje kiselo to negativno utie na biljke. Kisela kia je najvei uzronik smrti uma u nekim dijelovima svijeta. Kiseline otapaju teke metale i aluminij iz tla i nose ih u najblie vode. Znaajan pad vodenih ivotinjskih vrsta uzrokovan je visokim koncentracijama. IV.3. Zagaenje zemljita Zagaenost zemljita moe se definirati kao poremeaj u funkcioniranju zemljita do kojeg dolazi veim ili manjim poveanjem sadraja odreenih spojeva u zemljitu to je izazvano uglavnom ljudskom aktivnou. Jedna od najvanijih uloga zemljita jest omoguavanje uspjenog uzgoja biljaka. Dakle zemljite je trea bitna komponenta ivotne sredine. Osim to ima vanu ulogu u rastu biljaka, zemljite ima ulogu sakupljaa prirodnih otpadaka. Probijanje prirodnog puferskog kapaciteta zemlje dovodi do zagaenja zemljita. Npr. pretjerano gnojenje moe dovesti do poremeaja filtrirajue uloge zemljita, ili ipak voda koja sadri viak otopljenih supstancija iz gnojiva moe dovesti do njegova zaslanjivanja. Zato je vano voditi rauna da se ne poremeti prirodna ravnotea sistema. U bioloke indikatore zagaenja spada primjerice odsustvo glista u zemljitima s visokim sadrajem bakra. Na tlo utjee: Poljoprivreda Erozija zemljita Smanjivanje uma Demografska ekspanzija i urbanizacija Industrija Promet Rudarstvo Dezertifikacija Poljoprivreda Utjecaji na tlo vezani za poljoprivredu su: Industrijska revolucija Zbijanje tla Unos stranih tvari Melioracija Zasoljavanje tla

30

Industrijska revolucija (oko 1800. god.) uzrokuje vei intenzitet i opseg utjecaja na tlo. Izumi i otkria donijeli su niz promjena u organizaciji drutva i u poljoprivredi. Uvodi se mehanizacija u obradi tla, upotrebljavaju se mineralna gnojiva. Proizvodnost u industriji prestigla je proizvodnost u poljoprivredi, pa stanovnitvo odlazi u gradove. Izmeu 1930. i 1950. uvode se intenzivno herbicidi pa su time neke vrste korova jako potisnute ili nestale. Nasuprot tome, neke vrste neosjetljivih korova jako su se proirile. Gnojenje duinim gnojivima uzrokovalo je pojaan rast izdanaka stabljika. Da bi se to sprijeilo, morale su se primijeniti tvari za spreavanje rasta izdanaka. Posljedica toga bio je porast gljivinih bolesti, to je dovelo do upotrebe fungicida. Unitavanje korova dovelo je i do pojaane invazije tetnih kukaca i intenzivne upotrebe insekticida. Poslije 1960. god. moderna poljoprivreda potie specijaliziranost proizvodnje, smanjenje broja uzgajanih kultura, raste potronja gnojiva i sredstava za zatitu buja. Unos stranih tvari: U savremenoj poljoprivrednoj proizvodnji u tlo se unose gnojiva, sredstva za zatitu bilja. Mineralnim gnojivima unose se u tlo soli kalija, nitrati i fosfati. To dugorono ne smanjuje plodnost tla, ali uklanja stvaratelje humusa koji je osnova za postojanje edafona. Organska gnojiva (stajnjak, iz gnojnice) djeluju i fizikalno i kemijski povoljno na tlo. No svjei svinjski gnoj esto sadrava vee koliine bakra i cinka pa je fitotoksian za neke biljke. Kompost je najpovoljniji za obnavljanje plodnosti tla. Melioracija je osposobljavanje neplodnog tla za biljnu proizvodnju poboljavanjem njegovih svojstava, odnosno isuivanje poplavnih ravnica za dobivanje novih povrina za zemljoradnju. Dijeli se na: Hidrotehniku - odvodnja suvine vode ili pak natapenje tla. Kulturnotehniku - krenje uma i(li) ikara, zemljani radovi. Agromelioracija - okretanje mase tla, dubinsko rahljenje, gnjojidba. Posljedica melioracije moe biti stalni trend sniavanja podzemnih voda, isuivanje mnogih vlanih stanita i nestajanje prirodnih zajednica i vrsta vezanih za takva stanita. Erozija zemljita Erozija zemljita je gubitak plodnog gornjeg sloja zemlje bogatog humusom na kojem raste vegetacija.Erozija po svom djelovanju moe biti izazvana vodom ili vjetrom. Erozija vodom uzrokuje gubitak tla na obradivim povrinama kad je koliina padavina vea od upojnog kapaciteta tla za vodu. Rizik erozije vodom uvean je na nagnutim terenima koji se obrauju te u nizinama uz rijeke. Erozija tla vjetrom prije svega je opasnost za povrinski sloj tla, koji se otpuhne. Pojaava se kada je tlo suho, slabo strukturirano, golo i ravno, a vjetar jak. Vjetar odvaja suhi humus, glinu, prah i pijesak. Najmanje povezane estice najdalje se odnesu. estice tla lako se razdvajaju i prenose ako je brzina vjetra vea od 20 km/h. Mokra tla, jer su tea, vjetar tee raznosi.

31

Najuinkovitija mjera protiv erozije tla vjetrom jest podizanje vjetrozatitnih pojaseva, drvoreda ili grmlja i stalna pokrivenost tla biljem. Zrane luke - upotreba tetnih hemikalija koje se isputaju u zemlju i na taj nain oneiuju okoli kloroform, freoni, perkloretilen i dr. to su hemikalije koje se koriste u rashladnim sistemima za odravanje zrakoplova,ienje putnikih kabina, pranje zrakoplova, odleivanje zrakoplova,punjenje protupoarnih aparata i dr. Dezertifikacija je proces irenja pustinja koji se dogaa irom svijeta.Dezertifikacija i isuivanje primoravaju ljude da napuste svoja ognjita u potrazi za boljim ivotom. IV.3.1. Mjere zatite tla Informacije potrebne da bi se oistilo zagaeno tlo su: 1) Vrsta oneiujue tvari(organska ili anorganska, je li razgradiva, je li opasna po ivotinje i ljude) 2) koliina tvari u tlu 3) omjer C:N tla 4) Vrsta tla (glinovito, pjeano, humusno, ) 5) Uvjesti rasta mikroorganizama u tlu (temperatura, vlaga) 6) Koliko dugo je tvar u tlu 7) Hitnost situacije (neposredna opasnost za ljude i okoli). Mjere sanacije kontaminiranih povrina Osnovna podjela naina ienja kontaminiranog tla je: - ex-situ tj. izmjetanje kontaminiranog tla na odlagalita, - in-situ je tretman bez pomicanja tla. Tehnike ienja tla mogu biti: - hemijske, - fizike, - bioloke U cilju smanjenja sadraja tekih metala u tlu, openito se koriste sljedee mjere: - Fitoremedijacija - za dekontaminaciju tla mogu se koristiti biljke koje mogu ekstrahovati iz tla vode koliine pojedinih tekih metala u svom nadzemnom dijelu Ovi dijelovi biljaka se uklanjaju kosidbom, spaljivanjem i deponovanjem pepela. - Unoenje cementnih materija u tlo unoenje minerala koji vre vrlo dobru inaktivaciju tekih metala i drugih organskih polutanata (npr. zeolit). - Ispiranje polutanata iz tla natapanje kontaminiranih povrina velikim koliinama vode kako bi se polutanti isprali u dublje slojeve tla. U ovom sluaju postoji i rizik od zagaenja podzemnih voda.

32

Preporuuju se slijedee mjere u cilju smanjenja negativnih posljedica kontaminacije tla: 1. Agro i hidromeliorativne mjere popravke tala Kalcizacija je vrlo esta agrotehnika mjera neutralizacije kiselih tala. Vri se dodavanjem krea ili nekog drugog krenog materijala u tlo Humizacijom, odnosno dodavanjem organske materije pomodu stajnjaka i drugih organskih ubriva, smanjuje se mobilnost polutanata njihovim vezivanjem za unesenu organsku materiju. Fosfatizacija (unoenje veih koliina fosfatnih ubriva u tlo) je, takoer, efikasan nain imobilizacije katjonskih polutanata u tlu. 2. Pravilan odabir biljaka za uzgoj na oneienim tlima Biljke usvajaju vee koliine metala u svojim vegetativnim dijelovima (korijen, stablo, list) nego u plodu i sjemenu. Naroito treba obratiti panju pri uzgoju zelenog lisnatog povra kao to su kupusnjae, koje usvajaju znaajne koliine polutanata u svojim jestivim dijelovima. Isto tako, uzgojem krmnog bilja i paom teki metali mogu ui u lanac ishrane preko stoke koja konzumira kontaminiranu krmu, a zatim koritenjem mesa, mlijeka ili drugih proizvoda i do ovjeka.

V.

KLIMATSKE PROMJENE

Klimatske promjene u Zemljinoj biosferi posljedica su promjena odnosa pojedinih komponenti biogeohemijskog ciklusa, uzrokovanih promjenama astronomskih parametara (npr. precesija Zemljine osi perioda 22000 godina), naglim znaajnim dogaajima (npr. pad meteorita), promjenama u Zemljinoj unutranjosti (rezultat toga je preraspodjela kopnenih i vodenih masa) te u posljednje vrijeme djelovanjem ovjeka na okoli (antropogene promjene).

33

Sastav atmosfere:

U prolosti se klima Zemlje esto mijenjala, a uzroci tih promjena nisu jo posve razjanjeni. Najpoznatiji primjer globalnih klimatskih promjena su ledena doba. Posljednje ledeno doba bilo je u razdoblju pleistocena, trajalo je tisuama godina, a zavrilo je prije oko 13.000 godina. Za vrijeme toga ledenog doba, oko 30% zemljine povrine bilo je prekriveno ledom. Od prirodnih faktora, koji utjeu na globalnu klimu, meu najvanijima su aktivnost okeana i okeanske struje. Okeani mogu konzervirati veliku koliinu topline (ta njihova osobina je poznata kao okeanska toplinska inercija). Dva najpoznatija primjera utjecaja okeana na klimu su Golfska struja i fenomen "El Nino". Topla Golfska struja, koja tee od Meksikog zaljeva du istone amerike obale, pa do britanskog otoja i Skandinavije, ini klimu tih podruja toplijom, nego to bi se oekivalo samo na osnovu njihovih geografskih irina. Velike vulkanske erupcije mogu uzrokovati globalno zahlaenje, tako to materijal izbaen vulkanskom erupcijom (pepeo, vodena para, praina i sumporni dioksid), sprjeava sunevu svjetlost da dopre do zemljine povrine. Najvea poznata erupcija vulkana na Zemlji, bila je erupcija vulkana Toba, na otoku Sumatri, koja se dogodila prije 70.000 godina. Tom prilikom je u atmosferu izbaeno oko 900 kubinih kilometara materijala, to je izazvalo znaajne promjene globalne klime. Procjenjuje se da je nakon te erupcije uginulo 75% biljaka na sjevernoj zemljinoj hemisferi. Oblaci imaju velik utjecaj na klimu, zato to reflektiraju energiju suneve svjetlosti natrag u svemir. Kad ne bi bilo oblaka, prosjena temperatura na zemljinoj povrini bila bi via za desetak stupnjeva Celzija. Konano,
34

promjene u zemljinoj orbiti i u nagibu zemljine osovine, a moda i varijacije suneve aktivnosti, takoer mogu uzrokovati globalne klimatske promjene. V.1. Globalno zatopljenje Globalno zatopljenje je naziv za poveanje prosjene temperature zemljine atmosfere i oceana zabiljeeno u 20. stoljeu. Najpopularnija je teorija prema kojoj je globalno zatopljenje posljedica emisije ugljikovog dioksida i metana od strane industrijskih postrojenja u razvijenim zemljama. Prema toj teoriji poveana koncentracija tih plinova dovodi do tzv. efekta staklenika u atmosferi. Pod pritiskom pokreta za zatitu okoline mnoge su vlade prihvatile tu teoriju i potpisale Protokol iz Kyota iji je cilj smanjivanje emisije tih plinova. Od ukupne koliine suneve svjetlosti, koja dospije do Zemlje, 30% se reflektira natrag u svemir. Ostalih 70% apsorbiraju tlo, zrak i oceani, te tako dolazi do zagrijavanja zemljine povrine i atmosfere. Ovo zagrijavanje omoguava povoljne uvjete za odravanje ivota na naoj planeti. Kako se zemaljska povrina i zrak zagrijavaju, tako emitiraju infracrveno toplinsko zraenje, koje najveim dijelom zavrava u svemiru, to omoguava hlaenje Zemlje. Neto o d ovog infracrvenog zraenja ponovno apsorbiraju vodena para, ugljini dioksid i drugi plinovi u atmosferi. Kao to staklo u staklenicima doputa ulazak suneve svjetlosti, ali sprjeava gubitak infracrvenog toplinskog zraenja iz staklenika, tako i ovi plinovi, nazvani "stakleniki plinovi", imaju sposobnost zarobljavanja topline u zemljinoj atmosferi. Ovaj proces takoer omoguava povoljne ivotne uvjete, jer bi bez njega prosjena temperatura na povrini zemlje bila znatno nia (oko -18C), nego to jest (+15C). Sadanji problem globalnog zatopljenja nastao je, kako velika veina znanstvenika vjeruje, zbog znaajnog poveanja staklenikih plinova u atmosferi, prvenstveno ugljikovog dioksida (CO2), zbog sve veeg izgaranja fosilnih goriva (ugljena, nafte i prirodnog plina). Zadnjih godina ovjeansto isputa u atmosferu preko 8 milijardi tona CO2 godinje. Jedan dio CO2 apsorbiraju ume i oceani (koji tako postaju kiseliji), a ostatak se gomila u atmosferi, pojaavajui tako efekt staklenika. Ostali znaajni stakleniki plinovi su metan i duik-oksid. Velike koliine metana stvaraju velika krda stoke svojim procesom probave, a duik-oksid nastaje iz umjetnih gnojiva. V.1.1. Efekat staklene bate Naa atmosfera nije nita drugo nego tanki omota, sastavljen od razliitih plinova, oko ogromne planete. Taj plinski omota i njegov efekat staklena bate omoguavaju ivot na Zemlji a mogu ga i unititi . Sunce, iju toplotu osjetimo ak i na udaljenosti od 150 miliona km, predstavlja primarni izvor energije za Zemlju. Jedna treina ukupne Suneve energije se svjetlosnim putem reflektuje nazad u svemir. Preostale dvije treine apsorbuje Zemlja i na taj nain se zagrijava povrina, okeani, i atmosfera. Upravo ta razlika u koliini toplote koja se reflektuje nazad u svemir i one koja ostane u atmosferi predstavlja efekat staklene bate bez ijeg postojanja bi prosjena temperatura planete Zemlje, uprkos konstantnom sunevom
35

zagrijavanju, iznosila -18 stepeni Celzijusa. Dakle, zahvaljujui efektu staklene bate uivamo prosjenu temperaturu planete Zemlje od 14 stepeni Celzijusa. Samo pola od ukupne Suneve energije koja padne na Zemlju predstavlja infracrveno zraenje koje uzrokuje zagrijavanje. Da bi se preostali dio Suneve energije pretvorio u toplotu neophodno je da se ista, infracrvenim zraenjem, reflektuje nazad u svemir to ujedno predstavlja i najznaajniji dio ovog procesa budui da atmosfera apsorbuje samo infracrveno zraenje. Efekat nastaje na slian nain kao u stakleniku gdje suneve zrake ulaze u staklenu batu, zagrijavaju tlo koje zagrijava zrak, a njeni stakleni zidovi i krov upijaju topli zrak i tako povea vaju temperaturu. Umjesto tih staklenih zidova planeta Zemlja ima atmosferu, koju ine odreeni stakleniki gasovi. 98% atmosfere ine kisik, duik i argon koji apsorbuju dosta malu koliinu infracrvenog zraenja pa tako ne doprinose efektu staklene bate. U grupu gasova koji apsorbuju veliku koliinu infracrvenog zraenja i jako doprinose globalnom zagrijavanju spadaju: vodena para, ugljini dioksid, mentan i hlorofluorokarbonati. V.1.2. Ugljendioksid (CO2) Spaljivanjem fosilnih goriva - ugljena, nafte i prirodnog plina - ljudske su aktivnosti postale znaajan izvor emisije CO2 i ubrzanja globalnog zatopljenja. Danas se u atmosferu godinje isputa oko 30 milijardi tona CO2 (2011.), to je ekvivalent za gotovo 8 milijardi tona ugljikaDeforestacija ili krenje uma drugi je uzronik te pojave, a velik je i doprinos cementara gdje se vapnenac (kalcijev karbonat - CaCO3) zagrijava kako bi se izbacio CO2 i proizvelo vapno (kalcijev oksid - CaO). Od sedamdesetih godina prolog stoljea emisija CO2 iz cementara se udvostruila i danas sudjeluje u globalnoj masi staklenikih plinova s 3,9%. V.1.3. Metan (CH4) Metan je vrlo moan stakleniki plin, a glavni je sastojak zemnog plina. Toplinu upija u velikim koliinama, pa svaka molekula metana moe iz infracrvenog zraenja preuzeti 20 puta vie energije negoli molekula ugljikovog dioksida. Ustanovljeno je da bitan udjel u globalnom poveanju koncentracije metana imaju ljudske aktivnosti, od golemih odlagalista otpada, intenzivne poljoprivrede, fosilnih goriva, rudnika ugljena i obrade nafte i plina do obrade otpadnih voda i stonih farmi. Ipak, najvei dio metana nastaje u prirodi, uglavnom anaerobnim raspadanjem i fermentacijom organskih tvari. V.1.4. Duikov oksid (N2O) To je vrlo stabilan plin s velikim staklenikim uinkom. Iako je emisija N2O mnogo manja od emisije CO2, ima neugodno svojstvo da upije i zadri 270 puta vie topline od ugljikovog dioksida. Glavni izvori duikovog oksida su industrijska umjetna gnojiva i veliki zahvati u obradi tla. Nastaje i izgaranjem fosilnih goriva, spaljivanjem ostataka usjeva na oranicama.
36

V.2. Posljedice globalnog zatopljenja Mnoge morske i kopnene vrste ve danas ive na gornjoj granici temperaturne podnoljivosti (npr. koralji, koje ugroava i kiselost mora), a mnoge naprosto nemaju vremena ni mogunosti za brzu prilagodbu. Takoer, jasno je da e neke vrste nestati, a neke e naprosto procvasti. Sa zatopljenjem, oceani poveavaju svoj volumen, a u njih se slijevaju vode otopljenih ledenjaka i polarnih kapa. Dogodi li se porast srednje globalne temperature od 1,5C do 4,5C tijekom 21. stoljea, mora bi se mogla podii od 15 do 95 cm. Mnogi veliki gradovi smjeteni na morskoj obali ve razmatraju mogue mjere zatite. Veliki dijelovi priobalja na raznim kontinentima bit e najprije izloeni eroziji zbog plime i oseke, a potom i postupno potopljeni. Procjenjuje se da bi zbog potopljenih obala i erozije poljoprivrednog tla do 2050. godine na svijetu moglo biti najmanje 150 miliona izbjeglica. U odnosu na 19. stoljee, trajni snjeni i ledeni planinski pokrovi smanjeni su za 50%. Nakon 11.000 godina postojanja, slavni bijeli vrh Kilimanjara gotovo je nestao. Goleme kol iine hladne slatke vode u Antarktike ve utjeu na morske struje, a naroito na Golfsku struju koja Atlantiku i Europi prua ugodnu klimu. Slabljenje ili zaustavljanje Golfske struje moglo bi biti uvod u zahlaenje, pa i novo ledeno doba na sjevernoj hem isferi. Takoer, zbog otapanja snijega i leda na visokim planinama, mnoge e velike rijeke imati nakratko razdoblja visokog vodostaja a potom e presuiti. To e izazvati dodatnu krizu pitke vode i poljoprivrede, a stvorit e i nove valove izbjeglica. Otapanje atmosferskog CO2 u vodi poveat e kiselost oceana i ugroziti u njima sav biljni i ivotinjski svijet. Pojavit e se nove vrste algi, meduza i bakterija. U kiselijem okruenju razgradit e se koraljni grebeni, otvoriti put valovima i promijeniti toko ve morskih struja. Sve zajedno, iz temelja e poremetiti hranidbene lance mnogih vrsta. Previe CO2 u atmosferi pojaava efekt staklenika, globalne temperature rastu, a bez snjenog pokrivaa i leda tlo i more upijaju vie toplinskog zraenja sa S unca. Visoke temperature i isparavanje podzemnih voda potiu dodatno isuivanje tla, umski su poari ei i vei, a tamna zgarita upijaju vie suneve topline. I tlo u polarnom krugu bez snijega upija toplinu i zagrijava permafrost i metanske hidrate. Permafrost se razgrauje, a goleme koliine osloboenog metana podebljavaju omota staklenikih plinova koji dodatno usporava iarivanje topline u svemir. Topliji Arktiki ocean aktivira hidrate i clathrate na dnu i u priobalju, a u atmosferu izbijaju milijarde tona metana. Isparavnje tamnog aktikog mora poveava atmosferski tlak, a velika anticiklona potiskuje hladni zrak i vjetrove prema Mediteranu. Neke vane morske alge koje iz atmosphere upijaju vie CO2 negoli sve ume i praume zajedno, ne mogu preivjeti takve uvjete. Druge vrste algi bujaju po svim morima i mijenjaju im bioloki sastav. V.3. Uticaj na zdravlje Posljednjih se godina sve vie naglaava povezanost klimatskih promjena s respiratornim alergijama, s obzirom na to da alergijske bolesti postaju prevladavajue bolesti modernog doba. Prema podacima Svjetske zdravstvene organizacije, oko 235
37

miliona ljudi irom svijeta pati od astme koja moe biti izazvana razliitim faktorima izmeu ostaloga i alergenim peludom. Promjene u fenolokom ciklusu biljaka utjeu na uestalost i teinu alergijskih bolesti. Pelud smatra osjetljivim bioindikatorom reakcija biljaka na klimatske promjene. Temeljeno na temperaturnim promjenama u proljee, predvia se da e prosjeni datum poetka polinacijske sezone breze biti raniji za oko 6 dana u sljedeih desetak godina. U posljednjih 30 godina duina sezone cvjetanja breze produljila se za 10 do 11 dana. Zagrijavanje atmosfere i poveanje atmosferskog CO2 utjeu na produktivnost biljaka, to se oituje u kumulativnoj godinjoj koncentraciji peluda odreene vrste. Najbolji je primjer biljka ambrozija. Poveanjem broja cvjetnih klasova po biljci istovremeno se poveava produkcija alergenog peluda, trajanje sezone polinacije se produuje, a time i izloenost alergenu. V.4. Konferencije o klimatskim promjenama KYOTO, 1997. Objavljivanjem Kyoto-protokola u prosincu 1997. pokualo se potai svjetsku akciju smanjivanja emisije CO2, NOx, SOx i metana. To se ponajprije odnosilo na promjenu energenata u termoelektranama te opim obuzdavanjem potronje fosilnih goriva u automobilima, brodovima i avionima, ali i fosilnog ogrjeva u kuama. Takoer, trebalo je nekako utjecati na poljoprivredu i stoarstvo kao glavne izvore metana stvorenog ljudskom aktivnou. Ugrubo, trebalo je smanjiti emisiju tzv. staklenikih plinova za 5,2 posto u odnosu na razinu iz 1990. godine. Naalost, najvee industrijske sile nisu se ukljuile u taj spasonosni plan. Prema Kyoto protokolu, svaka zemlja ima vie mogunosti za smanjenje emis ija GSB, kao to su smanjenje proizvodnje i potronje energije, tj. racionalizacija ili poumljavanje. Meutim, sa aspekta kogeneracije, najzanimljivija je mogunost "karbon kredita" (trgovine emisijama CO2). Sistem karbon kredita uveli su Ujedinjeni Narodi 2005. godine. Kyoto sporazumom iz 1997. godine, 190 zemalja svijeta potpisalo je da e smanjiti emisije ugljinog dioksida ili CO2 za 80% do 2050. godine. Uvoenjem sistema karbon kredita zemlje su dobile limite, tj ogranienja koliko mogu ispustiti CO2 godinje u atmosferu. Zemlje i industrije koje prekorae dozvoljene vrijednosti plaaju porez koji se mjeri kroz karbon kredite. Poto svake godine UN smanjuje dozvoljene limite isputenog CO2, raste potranja za karbon kreditima, a tako im raste vrijednost.

38

Razliiti projekti mogu ostvariti karbon kredite, npr: 1. Snadbijevanje energijom: obnovljivi izvori energije biomasa (za dobijanje struje i/ili toplote) kogeneracija smanjenje transportnih i distributivnih trokova promena goriva (npr. prelazak sa uglja ili mazuta na biogas) 2. Energetske potrebe zamena postojee "kune opreme" poboljanje energetske efikasnosti postojee opreme 3. Transport efikasniji motori za transport (npr. zamjena starih lokomotiva) promena naina transporta (npr. voz umjesto aviona) promjena goriva (npr. autobusi javnog gradskog prevoza koji koriste plin) 4. Upravljanje otpadom "hvatanje" i koritenje emisije metana sa deponija korienje otpada i otpadnih voda 5. Poumljavanje BALI, 2007. Na zavrnoj IPCC-konferenciji nekoliko stotina eksperata i politiara na Baliju 2007. godine, objavljeni su svi podaci i zakljuci dugogodinjeg rada, a s njima i dramatine injenice o pravom stanju klime. Na naelnoj razini, sloili su se sa zakljukom kako je Kyoto-protokol zastario u odnosu na nove alarmatne podatke, pa e se prilagodbe poduzimati - u hodu. KOPENHAGEN, 2009. Tu je bio plan po kojemu bi do 2020. godine emisiju staklenikih plinova trebalo smanjiti na razinu koja je 20 posto nia od one u 1990. godini, potronju fosilne energije u svim zemljama potpisnicama smanjiti u tom roku za 20 posto, uglavnom poveanjem energetske efikasnosti, dok bi se istodobno udjel energije iz obnovljivih izvora poveao za 20 posto. Japan, gotovo sve afrike drave,Norveka i Europska unija podrale su plan u cijelosti. Ulogu lidera preuzela Njemaka koja je do kraja 2011. ispunila gotovo sve zahtjeve UN-a i EU-direktive, u nekim elementima ak i preko dogovorene granice. Nijemci su u tom razdoblju ostvarili veliki skok, pa danas u industriji postrojenja namijenjenih iskoritenju energije sunca, vjetra i Zemljine topline (geotermija) zapoljavaju vie ljudi negoli u proizvodnji automobila. U vrijeme konferencije u Kopenhagenu,CO2 je u atmosferi bio iznad 385 ppmv, vie negoli ikad u posljednjih 2 milijuna godina! Najvei svjetski zagaivai, Amerika, Kina i Indija, bezono su se cjenkali o rokovima, instrumentima nadzora, financijskim udjelima u moguoj zajednikoj akciji, zduno se meusobno optuujui.

39

Na vidjelo je izbio i utjecaj multinacionalnih kompanija i svih industrija koje ive od fosilnih goriva, u emu je prednjaila Kanada. Za tu su priliku naftai potroili vie desetaka milijuna dolara na lobiste svih vrsta, pa i na plaene znanstvenike. Umjesto oekivane odlune akcije, dobili smo dokument neobvezujuih obeanja, odgodu, produenje rokova - i najavu buduih konkretnijih dogovora. DURBAN, 2011. Konferencija u junoafrikom Durbanu odrana je pod okriljem Ujedinjenih naroda. Postignut je dogovor kako e sporazumi o provedbi akcijskog plana s Balija i iz Cancuna te dogovori iz Kopenhagena dobiti vrsti zakonski okvir s globalnom primjenom najkasnije do 2015. Delegati, promatrai i aktivisti iz cijeloga svijeta ocjenjuju kako je susret zapravo debakl zainjen istupanjem Kanade iz obveza Kyotskog ugovora. Naime, Kanada nije izvrila nita od dogovorenog, a emisiju staklenikih plinova poveala je za oko 26 posto. Razlog tome je u golemim iskapanjima i ispiranju katrana i nafte iz pijeska i ljunka u Alberti, na podruju od mnogo tisua etvornih kilometara, s kojega su uklonjene ume, a rijeke i jezera pitke vode pretvorena u otrovne bazene koji zagauju cijeli sjevernoameriki vodonosnik. V.4.1. BOSNA I HERCEGOVINA Bosna i Hercegovina je ratifikovala Okvirnu konvenciju UN-a promjeni klime (UNFCCC) 17. maja 2000. godine. Kyoto protokol ratifikovan je 22. aprila 2007, nakon zavretka procedure za ratifikaciju na mnogobrojnim bosanskohercegovakim nivoima vlasti. U Inicijalnom izvjetaju zakljuuje se da je trenutno najznaajniji izvor emisije CO2 u Bosni i Hercegovini energetski sektor, koji doprinosi sa 70% ukupnih emisija CO2. Sektorski izvori ostalih emisija ukljuuju poljoprivredu (12%), industrijske procese (11%) i otpad (3%). U energetskom sektoru, vrsta goriva ugalj ine najvei udio (77%), nakon ega slijede tena goriva (17%) i gas (6%). Najvei izvor CO2 u industrijskim procesima su proizvodnja eljeza i elika, sa vie od 67%. Glavni izvori metana u Bosni i Hercegovini, prema Inicijalnom izvjetaju, jesu poljoprivreda (uzgoj stoke), nekontrolisane (fugitivne) emisije iz rudnika uglja i odlaganje otpada. Najvee koliine emisija N2O dolaze iz poljoprivrednog tla zbog obraivanja i uzgoja usjeva.

VI.
VI.1. Invazivne biljne vrste

INVAZIVNE VRSTE

Invazivne biljne vrste su unesene (strane ili alohtone) vrste, koje su se udomaile na odreenom podruju i prele barijeru koja dijeli degradirana stanita ruderalnih zajednica te sekundarnih i primarnih biljnih zajednica. Da bi biljka bila invazivna, ona mora prei odreene barijere. Jedna od tih barijera je samostalno razmnoavanje (bez antropogenog uticaja) u uveavanju populacije. Ova faza se, kada su u pitanju zeljaste biljke, najee dogaa u ruderalnim biljnim zajednicama, odnosno na
40

ruderalnim stanitima, poto su ruderalne biljne zajednice, koje se razvijaju u gradovima, selima, pokraj puteva i pruga, na odlagalitima, u industrijskim zonama i sl., i koje se odlikuju velikom dinaminou i nestabilnim cenotiikm odnosima, vrlo pogodne za naseljavanje i razmnoavanje stranih vrsta. Prvu barijeru ka invazivnsoti te biljke su prele u trenutku kada su se poele bez pomoi ovjeka razmnoavati i samostalno odravati svoje populacije. Ta faza se obino zove fazom naturalizacije, odnosno prilagoavanja strane vrste novom okruenju, i najee se deava na ruderalnim stanitima, odnosno stanitima koja su ljudskom aktivnou izmijenjena. Tako npr. ovjek krenjem uma, paljenjem, prekopavanjem, nagomilavanjem razliitog otpada, nitrifikacijom, gaenjem i drugim slinim uticajima, mijenja ekoloke uvjete, inei biljne zajednice na takvim stanitima vrlo dinaminim i otvorenim, a time i pogodnim za uvrivanje i naturalizaciju stranih vrsta, zbog ega je danas opeprihvaeno miljenje kako ruderalna stanita favoriziraju strane vrste. Premjetanjem na nova stanita, alohtone vrste su esto osloboene prisutnosti i mnogih svojih prirodnih neprijatelja. Invazivne biljne vrste esto pokazuju mnoge zajednike karakteristike, kao to su: ire se veoma agresivno, brzo se reproduciraju, imaju kratak poetni razvojni stadij, tolerantne su na irok opseg klimatskih uvjeta i stanita, i pokazuju dobru kompetitijsku mo prema drugim vrstama. Na temelju karakteristika ivotnog ciklusa (brz rast, brzo sekusualno sazrijevanje, visoka sopta produkcije polena i sjemena), invazivne biljke pripadaju skupini rselekcionisanih vrsta. Neke od udomaenih (naturaliziranih) biljnih vrsta (kao to je npr. Erigeron annuus) su redovni cenobionti ruderalnih i korovnih zajednica i u tim zajednicama esto imaju visoke pokrovne vrijednosti, ali se ne razmnoavaju i ne naseljavaju nova stanita na nain osoben za invazivne vrste. Takoer, neke adventivne vrste (kao to su npr. Rudbeckia laciniata, Kochia scoparia, Panicum caoillare ili Parthenocissus quinquefolia) se mjestimice u korovnim zajednicama ili na ruderalnim stanitima mogu pojaviti u velikom broju, ali je njihovo masovno pojavljivanje jos uvijek u vezi s aktivnostima ovjeka, pa se prema tome ni te vrste ne mogu smatrati invazivnim. Invazivne biljne vrste spadaju u kategoriju koja na sprecifian nain ugroava biodiverzitet. The Internacional Conservation Union (IUCN) definie invazivne biljne vrste kako t o ini McNeely, 2001. Prema toj definiciji invazivne biljne vrste su unesene (strane ili adventivne) biljke koje naseljavaju primarne i sekundarne ekosisteme i koje potiskujui autohtone vrste mijenjaju bioloki diverzitet. Prema tome, korovne biljke ije je razmnoavanje i irenje vezano samo za agrofitocenoze, odnosno stanita koja su ljudskom djelatnou drastino izmijenjena i prilagoena gajenim biljkama, nisu invazivne. U korovne biljke, koje nisu invazivne, iako se mogu razmnoavati u velikom broju, spadaju i biljne vrste koje naseljavaju izrazito degradirana stanita, odnsosno stanita pod drastinim ljudskim uticajem. Za razliku od njih, invazivne
41

biljne vrste se uspjeno razmnoavaju i ire i u promjenjljivim uvjetima okoline, te i uprkos kompeticiji autohtonih vrsta. Osim toga, invazivne biljne vrste mijenjaju bioloki diverzitet na direktan i indirektan nain. Direktno na bioloki diverzitet invazivne biljne vrste utiu svojim ekspanzivnim irenjem. U borbi za hranjive tvari, vodu i prostor, invazivne biljke su uspjenije od autohtonih biljaka i najee rastu u skoro monodominantnim zajednicama, u kojima opstaje mali broj drugih vrsta. Kod uspjenih invazivnih biljnih vrsta takve monodominantne zajednice zauzimaju velike povrine (u Bosni i Hercegovini npr. Robinia pseudoacacia ili Reynoutria japonica). Indirektno na bioloki diverzitet invazivne biljne vrste utiu mijenjajui osnovne stanine uvjete, kao to su: vlanost tla, svjetlost, koliina hranjivih tvati u tlu i sl. Ove promjene se reflektiraju na kompletnu biocenozu, odnosno na cijeli ekosistem. Meutim, osim tetnog uticaja na bioloki diverzitet (prije svega ugroavanje rijetkih i endeminih vrsta), invazivne biljne vrste mogu prouzroiti i znaajne ekonomske tete (npr. irenje korova u usjevima i nasadima gajenih biljaka), a neke invazivne vrste mogu tetno utjecati i na zdravlje ljudi.

VI.1.1. Invazivne biljne vrste u Bosni i Hercegovini Prema meunarodnim standardima poimanja invazivnih vrsta i stepenu spoznaje raznolikosti BiH flore moe se tvrditi da je u BiH registrovano na desetine invazivnih vrsta. Tabela 1. Neke invazivne vrste registrovane u BiH Vrsta Porijeklo Amaranthus blitoides S. Watson Sjeverna Amerika Asclepias syriaca L. Sjeverna Amerika Ambrosia artemisiifolia L. Amerika Artemisia verlotiorum Lamotte Kina Artemisia vulgare L. Sjeverna Amerika Bidens bipinnata L. Juna Amerika Bidens frondosus L. Sjeverna Amerika Bidens subalaternus D.C. Juna Amerika Coniza canadensis ( L.) Sjeverna Amerika Erigeron annuus (L.) Pers. Sjeverna Amerika Galinsoga ciliata (Rafin.) S. F. Meksiko - ile Galinsoga parviflora Cav. Juna Amerika Helianthus tuberosum L. Sjeverna Amerika Iva xanthifolia Nutt. Sjeverna Amerika Picris eschioides L. Juna Europa Solidago gigantea Ait. Sjeverna Amerika Tagetes minuta L. Juna Amerika Xanthium strumarium L. subsp. Juna Amerika strumarium subsp.italicum (Moretti)
42

D. Love Bunias erucago L. Euclidium siriacum (L.) R.Br. in Aiton Lepidium vrginicum L. Sisymbrium altissimum L. Coronilla valentina L. Sedum sarmentosum Bunge Echinocistis lobata ( michx) Torrey & A. G. Juniperus communis L. Euphorbia spinosa L. Euphorbia maculata L. Euphorbia nutans Lagasca Amorpha fruticosa L. C. Lathyrus tuberosum L. Robinia pseudacacia L. Iris germanica L. Stachys annua Oxalis stricta L. Phragmites communis L. Phytolacca americana L. Eleusine indica ( L.) Geartn. Paspalum dilatatum Poir. in Lam. Paspalum paspaloides ( Michx) Scribn. Sorghum halepense ( L.) Pers. Polygonum communis L. Reynoutria japonica Houtt. Rubus ceasiues L. Ailanthus altissima ( Mill.) Swingle Urtica dioica L. Echynocistis lobata (Michx) Torrey & A. G. Elodea canadensis Michx.

Juna Europa Istona i srednja Europa Srednja Amerika Centralna i Istona Europa Istona Azija Sjeverna Amerika

Sjeverna Amerika Sjeverna Amerika Istona Amerika Sjeverna Amerika

Sjeverna Amerika Sjeverna Amerika Tropi i subtropi Sjeverna Amerika Tropi Sjeverna Afrika i jugozapadna Azija Japan Kina Sjeverna Amerika Sjeverna Amerika

Od hortikulturnih vrsta koje su izmakle ljudskoj kontroli, u BiH su danas najprisutnije: Asclepias siriaca, Helianthus tuberosus, Solidago gigantea, Tagetes minuta, Amorpha fruticosa, Robinia pseudacacia, Phytolaca americana, Reynoutria japonica,
43

 Ailanthus altissima, Impatiens glandulifera. Veina ovih vrsta nastanjuje priobalne pojaseve ravniarskih rijeka, sjeine, umske proplanke i slina stanita. Ove vrste (Asclepias syriaca, Helianthus tuberosus i Amorpha fruticosa) uvjetuju posebno negativne uticaje na stanitima ekosistema higrofilnih uma vrba, joha i topola, koje su u Bosni i Hercegovini rasprostranjene naroito u Posavini. Higrofilni ekosistemi se danas nalaze pod visokim stepenom ugroenosti od invazivnih vrsta. Dobro aklimatizirane vrste, kao to su Robinia pseudacacia , Ailanthus glandulosa i Syringa vulgaris, danas osvajaju stanita u zoni zajednica hrastovo grabovih i bukovih uma na itavom prostoru Bosne i Hercegovine. Bagrem ak zgrauje i posebne antropogene ekosisteme (Smyrnio-Robinietum pseuacaciae). Ailanthus glandulosa zauzima i stanita priobalnog pojasa rijeka peripanonskog, brdskog i submediteranskog pojasa. Syringa vulgaris je vrsta koja je odavno izbjegla kontroli ovjeka te osvojila ak i senzitivna stanita reliktno-refugijalnog karaktera. Ipak, ova vrsta nema tendenciju znaajnijeg irenja i osvajanja novih stanita. Impatiens glandulifera je vrsta koju u posljednje vrijeme sve ee nalazimo u zoni uma johe, uma krhke vrbe i rakite, a naroito u slivnom podruju rijeke Vrbas. Neke od invazivnih vrsta rairene su zajedno sa kulturnim biljkama, a danas vrlo esti korovi su: Ambrosia artemisifolia, koja intenzivno osvaja stanita vlanih i poplavnih uma, ruderalna i urbana stanita, te vjetacke livade. Bidens bipinata, B. frondosus, B. subalaternus i Echinocystis lobata osvajaju stanita svih tipova zajednica u priobalnom pojasu ravnicarskih i brdskih rijeka. Na sjecinama bukovih uma peripanonskog pojasa u velikom broju pojavljuje se vinobojka, Phytolaca americana, nekada dekorativna biljka koja se upotrebljavala za bojenje vina. Elodea canadensis osvaja mirne slatke vode relativno visokog kvaliteta. Kada su u pitanju morski ekosistemi, ne postoje pouzdani podaci o prisustvu invazivnih vrsta iz roda Caulerpa u vodama bosansko-hercegovakog mora. VI.2. Invazivne vrste ivotinja Alohtone ivotinjske vrste su dospijevale na prostor Bosne i Hercegovine direktnim uticajem ovjeka u cilju uzgoja ili spontano. Od invazivnih vrsta u vodenim ekosistemima najprisutnije su vrste riba koje su dospjele iz kulture u slobodne vode ili spontano iz dodirnih rijeka i jezera. Prirodna i vjetacka jezera su stanita koja invazivne vrste lako osvajaju. Invazivne vrste riba nalazimo u hidroakumulacijama Salakovac, Grabovica, Svitavsko jezero, Gorica, Bileko jezero na Trebinjici, Buko jezero, hidroakumulacijama na rijeci Vrbas, te Viegradsko jezero, Peruac i
44

Zvorniko jezero na rijeci Drini. U prirodna jezera (Prokoko; Kotlaniko, Orlovako, Crno, Bijelo, Donje Bare, Gornje Bare, tirinsko i Kladopoljsko na Zelengori; Veliko i Blatno jezero, Crno i Bijelo jezero na Treskavici; Blatako jezero na Bjelanici; Uloko jezero u podnoju Crvnja; Borako jezero ispod Prenja; Blidinje jezero u Dugom Polju; izmedu vrsnice i Vrana; Idovako na Radui; atorsko na ator planini; Kukaviko, Rastievsko i Turjaa na Kupresu; te Veliko i Malo Plivsko jezero) invazivne vrste su dospjele prilikom poribljavanja, nakon ega su u mnogim promijenile sliku biljnog i ivotinjskog svijeta Alohtone riblje vrste i njihovo rasprostranjenje u BiH Oncorhynchus mykiss, Salvelinus fontinali, Salvelinus alpinus, Carassius auratus gibelio, Carassius auratus auratus, Hypophthalmichthys molitrix, Pseudorasbora parva, Ctenopharyngodon idella, Ameiurus nebulosus, Gambusia affinis, Lepomis gibossus Krkua Gobio gobio spada medu najznaajnije invazivne vrste riba kod nas. Invazivne vrste riba su u znaajnoj mjeri naruile strukturu ekosistema mnogih vodotoka. U posebnoj opasnosti se nalazi endemini genofond, kao to je neretvanska mekousna pastrmka Salmothymus obtusirostris oxyrhynchus. Dolaskom invazivnih vrsta danas su posebno ugroene endemine vrste krakih rijeka i ponornica kao to su Paraphoxinus metohiense i Leuciscys svallize. Od sisara su introducirani dabar Castor fiber, koji se dobro prilagoava u priobalnom pojasu voda gornjevrbaskog sliva i muflon, Ovis aries musimon, koji kod nas naseljava planinsko podruje. Zbog naglaenog krivolova brojnost populacije muflona je izuzetno mala. Na podruje Rakovice kod Sarajeva nedavno je introducirana populacija od 300 jedinki jelena lopatara Dama dama. Iako se jo uvijek nalazi pod kontrolom ovjeka, pitanje je dana kada e ova vrsta dospjeti u slobodnu prirodu. U Bosni i Hercegovini postoji vie invazivnih vrsta iz grupe beskimenjaka. Meu najznaajnijim je krompirova zlatica ili koloradorska zlatica Leptinotarsa decemlineata. ivotno je vezana uz biljku krompira, a napada i druge biljne vrste iz iste familije. U naim uslovima je izuzetno dobro adaptirana i uzrokuje ozbiljne probleme u bioprodukciji, te znaajno smanjuje prinose kultura. Tokom 1995. godine na prostor Bosne i Heregovine dospjela je i izuzetno opasna invazivna vrsta, kukuruzna zlatica Diabratica virgifera, koja znaajno smanjuje prinose kukuruza na prostoru Semberije, te drugih dijelova Posavine.

45

VI.3. Faktori invazivnosti Kao osnovni faktori koji omoguavaju invaziju razliitih vrsta biljaka, ivotinja i gljiva na prostor Bosne i Hercegovine, mogu se navesti sljedeci: Heterogenost bosanskohercegovackih stanita, koja mogu pruiti utocite velikom broju invazivnih vrsta sa razlicitim ekolokim valencama; Geografska i biogeografska povezanost Bosne i Hercegovine sa ostalim podrujima Europe; Hidroloka mrea koja povezuje razliita geografska i ekoloka podruja i omoguava irenje sjemena razliitih invazivnih vrsta biljka; Komunikacijske veze sa drugim dijelovima svijeta, to omoguava irenje razliitih invazivnih oblika; Nedovoljna kontrola pri unosu hortikulturnih biljaka, njihovog sjemena te sjemenskog i sadnog materijala povrtlarskih, voarskih i itarskih kultura; nedovoljna kontrola pri unosu razliitih domaih ivotinja; Nekontrolisana urbanizacija bez ekoloki prihvatljive i odrive infrastrukture, odgovarajue upravljanje razliitim vrstama otpada; Neizgraena monitoring mrea praenja invazivnih vrsta; Nizak stepen ekoloke svijesti o potrebi ouvanja autohtone flore i faune.

VII.

EKOSISTEMSKE USLUGE ( SERVISI )

VII.1. ta su to ekosistemski servisi ? 1. Predstavljaju funkcije ekosistema koje daju potporu i tite ljudske aktivnosti ili utiu na ovjekovo blagostanje. 2. Sva dobra i usluge prirode koje ovjek koristi za sebe. 3. Dobrobiti za ljude koji proizilaze iz normalnog odvijanja procesa u ekolokom sistemu. 4. Imaju temeljnu ulogu u osiguranju ivota na Zemlji. VII.2. Podjela ekosistemskih servisa ( usluga ) 1. Usluge snadbjevanja ( opskrbe ) -proizvodi koji se dobijaju od ekosistema (hrana, gorivo, voda, prirodni ljekovi, ljekovi, biohemikalije i resursi za ukrase). 2. Usluge regulacije -proizvodi koji proizlaze iz regulacije procesa ekosistema (regulisanje kvalitete vazduha, klime i erozije, bolesti i tetoina, ienje vode i regulisanje prirodnih tetnosti). 3. Kulturoloke usluge-nematerijalne koristi koje ljudi dobijaju od ekosistema (duhovno obogaivanje, samoupoznavanje, rekreacija, estetsko uivanje i turizam).

46

4. Usluge podravanja ( podrke )-usluge potrebne za proizvodnju svih ostalih usluga ekosistema (formiranje tla, fotosinteza, ciklus kruenja hranjivih materija). VII.3. Primjeri ekosistemskih usluga USLUGE KOJE PRUA UMA ume modeliraju lokalnu klimu i globalni ciklus vode, tite kvalitetu vode, odravaju tlo i kvalitetu tla (usluge regulacije) Osiguravaju gorivo ( drvo ) i nedrvne umske proizvode koji se koriste kao dodaci ishrani i u farmaceutskoj industriji (usluge snadbjevanja) Turizam, rekreacija i estetsko uivanje (kulturoloke usluge) Primarna produkcija organske tvari, kruenje tvari u prirodi (usluge podravanja)

USLUGE KOJE PRUAJU VODENI EKOSISTEMI Regulisanje klime ( regulisanje globalne temperature i padavina ), regulisanje reima voda ( osiguranje vode za poljoprivredu ili industrijske procese ) - usluge regulacije Vodosnadbjevanje ( akumuliranje i zadravanje vode ),proizvodnja hrane ( ribe, koljke, rakovi )-usluge snadbjevanja Edukacija, estetsko uivanje, turizam kulturoloke usluge Stvaranje zemljita, recikliranje nutrijenata ( akumulacija, interno recikliranje, procesuiranje i nakupljanje nutrijenata ) kroz fiksaciju azota i ciklus kruenja N i P i ostalih nutrijenata u prirodi - usluge podravanja USLUGE KOJE PRUAJU AGRO EKOSISTEMI Proizvodnja hrane za ovjeka i stoku, kao i ukrasnog cvjea, drvene grae, ubriva, ivotinjske koe, industrijskih hemikalija ( krob, etanol, alkoholi i plastine mase ), vlakna ( pamuk, vuna, konoplja i lan )- usluge snadbjevanja Edukacija, rekreacija, estetsko uivanje- kulturoloke usluge Stvaranje goriva ( metan iz biomase, biodizel )- usluge podravanja

47

VIII.

LITERATURA

Alekspulo, A. (1963). Zoologija kimenjaka. Zavod za izdavanje udbenika Socijalistike Republike Srbije, Beograd. Borovac S. T., Prirunik iz hidrobiologije za studente biotehnikih nauka , PMF. Sarajevo,2011 Dizdarevi, A., Dani, A., Grabovac, Z., Kadri, A., Mahmutovi, I.(2012). Uticaj eksploatacije na diverzitet autohtonih vrsta u Bosni i Hercegovini. ISBN: 978-9958501-81-4 Donald R. L., Water Pollution, Childrens Press 2002 Jankovi M. M., Stevanovi M. B., Ekologija biljaka, Beograd 2001.

Mader, S. S. (1998). Biology. The McGraw-Hill Companies, Boston. Millennium Ecosystem Assessment(2005). Ecosystems and Human Well-Being: Biodiversity Synthesis. World Resources Institute, Washington, DC. Perkins H. C., Air Pollution. Tokyo: Mc-Grow- Hill, 1974. Rose R. D., Air Pollution and Industry. New York: Van Nosstrand Reinhold Comp., 1972. Stern C., Air Polution. New York: Academic Press, 1977 Toth, T., 2012. Klimatske promjene. Tiskara Vjesnik d.d., Zagreb Vojislav Trkulja i sar. (2009): Ambrozija; Mostar, Drutvo za zatitu bilja u BiH

48