Marrur nga: Dr. Vehbetu Zuhejli Usuli fikhu islam I (Ligjet e sheriatit) Prkthyer nga: Dr.

r. Musli Vrbani E MIRA DHE E KEQJA

Esharijt dhe Mutezilt jan pajtuar se mendja e kupton t mirn dhe t keqen n dy shtje apo n dy koncepte:181 E para: -E mir quhet ajo ka sht n prputhshmri me natyrshmrin, si f.v: mblsira, zri i bukur, t shptuarit nga prmbytja etj. E keqe quhet ajo ka sht n kundrshtim me natyrshmrin, si f.v: thatsia, zri i keq, grabitja e pasuris s tjerve etj.. E dyta: - E mir quhet ajo ka sht e prsosur (pozitive) si f.v:dituria vrtetsia. -E keqe quhet ajo ka sht e mngt (negative) si f.v: injoranca dhe rrena. Tem diskutabile sht forma e tret: E ajo sht: t kihet pr qllim. E mir- ajo e cila meriton lavdrim n kt bot dhe dnimin n botn tjetr, ndrsa : E keqe - ajo e cila meriton nnmim n kt bot dhe dnim ne botn tjetr. Ktu paraqitet mospajtueshmria: A sht e pavarur logjika q t kuptoj t mirn dhe t keqn n kt koncept?!. E, nse e kupton, ather a sht i ngarkuar personi t veproj a t mos veproj?! Me fjal tjera, a meriton shprblim nse vepron, apo dnim, nse kundrvepron n at q e kupton apo e koncepton mendja apo logjika. E para: Drejtimi Esharit dhe ato q pajtohen me ta ( Eshsharij ) quhen pasuesit e Ebi Hasan el Eshsharit prej dijetarve mutekelimin, ka vdekur n vitin 324 hixhretit. Ky drejtim mendon se e mira dhe e keqja jan t ligjsuara n at ka Ligjvnsi ka urdhruar, si f.v. Besimi (Imani), namazi dhe haxhi: kto jan t mira. Ndrsa, ka jan t ndaluara, si pabesimi dhe shtjet tjera t ndaluara, jan shtje t kqija. Po qe se supozohet se sht urdhr pr tu ndaluar ndaj ndalesave, dhe t larguarit nga e keqja, ather ajo ka sht e urdhruar pr t vepruar sht e mir, e ajo ka sht e ndaluar pr tu vepruar sht e keqe.182 Nga ky mendim dhe nga ky aspekt rezulton se te njeriu nuk krkohet dika t veprohet, as t ndalohet nga ndonj veprim, nse, sipas mendjes s tij (logjiks), e kupton se e mira sht e mir dhe e keqja e keqe, vetm nse i vjen atij thirrja ( dave). Kjo do t thot se Allahu nuk e dnon personin, i cili e sheh (mendon) se sht e mir e nuk e vepron, apo sht e keqe dhe e vepron; e deri ather kur Allahu drgon pejgamber, mendja nuk konsiderohet e vetmja rrug pr ti kuptuar ligjet e Allahut ndaj t ngarkuarve.

Sipas ktij mendimi llogaritet se ligji i Ligjvnsit (Allahut) sht peshorja ( kandari) i t mirs dhe i t keqes. Ngjashm me kt kan thn disa dijetar t Etiks, e sipas tyre: Peshorja (Kandari) i t mirs dhe i t keqes sht ligji: - ka obligon ligji, apo ka quhet e lejuar, sht e mir , -ka e ndalon ligji, apo ka quhet e ndaluar, sht e keqe. E dyta: Drejtimi i mutezilve dhe t tjert, t cilt pajtohen me mendimin e tyre si Keramijt, Havarixht, shitt Xhaferij, Berahimt, Thenevijet e t tjer, thon: E mira dhe e keqja jan shtje t logjiks, e nuk jan t prqendruara q t kuptohen prej Ligjvnsit. Ligjvnsi sht vet vrtetues (vuloss) i ligjit t mendjes ( logjiks), e cila e mson prej ligjit t Allahut Lartmadhruar.183 Mutezilt jan pasues t Vasil bin Ataut, i cili ka vdekur 144 H. T mirn dhe t keqn patjetrsisht mendja e kupton, ose jan shtje t cilat patjetrsisht duhet t kuptohen si f.v. E mir sht drejtsia (e vrteta) q bn dobi, ndrsa: E keqe sht rrena, e cila e dmton, -Ose t cilat kuptohen pas nj analize dhe vshtrimi si f.v. E mir sht e vrteta e dmshme dhe, E keqe sht rrena e dobishme. Kjo nga shkaku se ndodh q e vrteta i dmton disa persona, ndrsa n rren sht dobia e tyre. Me nj analiz dhe vshtrim, mendja shpie njeriun n kt rast se n t vrtetn sht dmi, ndrsa n rrenn sht dobia, edhe ather kur rrena dmton disa persona, ose, prkundrazi, sht e dobishme edhe pr ta, kjo sipas llogaritjes s dobis s prgjithshme. -Ose q mendja mund ta kuptoj pas nj prqendrimi t saj n at ka ka sjell sheriati si f.v: E mir sht t agjruarit e dits s fundit t Ramazanit dhe E keqe sht t agjruarit e dits s par t muajit Sheval. -Ose numri i kohve t namazeve dhe numri rekateve t namazit. N kt fush mendja nuk ka aftsi t ndrhyj. Obligimet jan shtje t specifikuara pr ta zbuluar qllimin e ligjit, t cilat pr mendjen e njeriut jan qllime t fshehura . Sa i prket prkufizimit t s mirs dhe t s keqes, mutezilt jan ndar n dy grupe: Dijetart e mhershm thon se e mira dhe e keqja n vepr jan cilsi vetajake, q do t thot burimin e kan prej vet qenies s tyre, e jo prej ndonj shtjeje tjetr pas saj. Veprimi n vetvete dhe n gjendje normale buron t mirn ose t keqn, pa shikuar ka ka ndodhur pastaj n t. N vetvete, martesa me motrn sht e keqe, mirpo pastaj tek njerzit ka ndodhur q t cilsohet si e mir. Mutezilt e mvonshm, prej tyre Xhebaijet, thon: E mira dhe e keqja jan atribut i pandashm i vet veprs dhe nuk merret parasysh, e mir apo e keqe, pr shkak t ndonj veorie t mvonshme q i bashkngjitet. Disa Mutezil thon: E mira dhe e keqja nuk jan e mir dhe e keqe nga vetvetja, dhe nuk jan atribut i pandashm, por merret parasysh varsisht prej ndryshimit t gjendjes,

si f.v. ndonjher njeriu e shikon dobin e tij, e ndonjher shikon dobin e shoqris n prgjithsi. Sido q t jet, si thot Esneviju n medhhebin e tij: M s miri sht q mendja t zbuloj t mirn dhe te keqen, sepse ajo ka t prqendrohet n ligjin e Allahut, pasi q t vendoset n sheriatin islam, me bindje se sht vaxhib ruajtja e t mirave dhe largimi i t kqijave. Ligjet e sheriatit vrtetohen nprmjet logjiks (mendjes) n at q mendja sheh se sht e domosdoshme, ose pas studimit e sheh se sht e domosdoshme, ashtu si kemi prmendur m sipr. Ndrsa, sa i prket asaj ka mendja nuk e sheh t domosdoshme, apo pas studimit nuk e sheh t domosdoshme, ligjet jan sqarues t asaj ka sht e fshehur nga ne. Ligjvns i vrtet sht Ligjvnsi n mnyr t prgjithshme. Mirpo, mospajtimi sht n at se a sht mendja mjeti (instrumenti) i mjaftueshm pr t kuptuar ligjin, i cili sht vendosur (ligjsuar), ose nuk sht ligjsuar. Sipas ktij mendimi t mutevezilve rezulton se: Prej robit krkohet q t veproj t mirn, at q e sheh se sht e mire, edhe para zbritjes s sheriatit, dhe q t largohet nga e keqja, para zbritjes s sheriatit. Allahu i Lartmadhruar e dnon, nse e vepron, apo ka vepruar t kundrtn e asaj t ciln ai e mendon. Ky mendim i Mutevezilve i ngjason asaj ka thon dijetart e sociologjis: Peshorja e t mirs dhe e t keqes sht ajo ka kuptohet prej veprimit t s dobishmes, ose t dmshmes te shumica e njerzve tek t cilt rezultojn pasojat, apo paraqiten rezultatet e veprimit. Nga kjo: Tek ai q nuk kan arritur kumtimi i shpalljes s pejgamberve, e as ligjet e tyre, sht e krkuar q t veproj at q mendja e tij e sheh se sht e mir, dhe pr at ai prej Allahut do t shprblehet, ndrsa ai duhet t largohet nga ajo q mendja e tij e sheh se sht e keqe, e nse e vepron at t keqe, ai do t dnohet. E treta: Drejtimi (Mdhhebi) Maturdij. Kto jan pasuesit e Ebi Mensur Muhamed el Maturtijut( Familja Maturdi e Samarkandit), i cili ka vdekur n vitin 333 h. N kt drejtim sht medhhebi Hanefij. Ky drejtim mendon se: E mira dhe e keqja jan shtje t mendjes (logjiks). Pra, nuk jan shtje t ligjit, por mendja vetm e kupton ligjin. Te disa dijetar t ktij drejtimi, e mira dhe e keqja jan m gjithprfshirse se sa te mutezilt. Pra, mund t jet n vet shtjen, apo n vet atributin, ose n form t kuptimeve t ndryshme,184 t cilat nuk mund t shfuqizohen, e t ciln do ta sqaroj m von. Maturdijt e mhershm kan mendim t kundrt prej t mvonshmve. Maturdijt e mhershm thon: Mendja mund t jet e pavarur n kuptimin e disa ligjeve, f.v. Imanin (Besimin), ndalimin e besimit (ateizmit) dhe t gjitha cilsit, t cilat i prshkruhen Zotit t Lartmadhruar, sa q kt mund ta kuptoj edhe fmija i logjikshm. Kshtu pra, robi sht prgjegjs n at q e kupton mendja. P.sh. Kush nuk beson, dnohet prej Zotit t Lartmadhruar, pa marr parasysh se a i ka ardhur kumtimi i shpalljes apo jo.185 Ebu Hanife r.a. thot: Pr injoranc (xhehl) askush nuk ka arsyetim, pasi q ai i sheh argumentet. Autori i librit Muslim Thubuti sqaron: Ndoshta qllimi sht pas analizs, vrojtimit dhe shikimit, sepse kjo z vendin e shpalljes s pejgamberve, t cilt i drejtohen zemrs (mendjes). E, koha e analizs dhe e vrojtimit sht e ndryshme, sepse mendjet

ndryshojn. Kto dijetar pajtohen me mutezilt n shtjet e thjeshta (t hapura), t cilat leht kuptohen se a jan t mira apo t kqija. Nuk thon se patjetrsisht do t dnohen . Pra, kjo sht pika e pajtimit me mutezilt, t cilt thon se lejohet q Zoti i Lartmadhruar ti fal. Maturidijt e mvonshm mendojn se: E mira dhe e keqja jan plotsisht shtje t mendjes, si mendojn mutezilt. Vetm se ndryshe nga mutezilt, ata mendojn n at se e mira dhe e keqja nuk jan obligueshmri ligjore pr njeriun (robin), por bhen obligueshmri logjike, kur t vendoset ligjshmria nga Ligjvnsi, gj q sht e sigurt, sepse prderisa nj shtje nuk ligjsohet, ajo sht e paligjsuar. Pra, kto e kushtzojn kumtimin e shpalljes pr ngarkueshmri, gj q sht e kundrt me mendimin e mutezil. Dallimi n mes t maturdive t mvonshm dhe mutezilve sht obligueshmria. Pse te maturdijt e mvonshm, para vendosjes (ardhjes) s ligjeve, robi nuk sht i obliguar t veproj, apo nuk ndalohet nga dika, e as nuk ka dnim nga Allahu i Lartmadhruar? Pajtohen me mutezilt se mendjet n disa veprime jan t afta t kuptojn fushn e dnimit dhe t shprblimit Maturidijt e mvonshm i kundrshtojn maturidijt e mhershm n at se n t gjitha veprimet nuk sht obligueshmri ligji, para ligjsimit apo para kumtimit t shpalljes, pa marr parasysh a shihet qart se sht e mir apo e keqe, apo nuk shihet qart se a sht e mir apo e keqe.

ARGUMENTET E MEDHHEBEVE Argumentet e Esharive: Esharit kan paraqitur shum argumente, t cilat i ka prmendur Amidiju n librin Istiksa:186 E para: Po t kishin qen e mira dhe e keqja atribute t tyre vetjake n t vepruar, do t kishte qen n rregull ashtu gjithmon dhe absolutisht kurr nuk do t kishte qen ndryshe, por gjithmon veprimi do t kishte qen prgjithmon i mir, ose prgjithmon i keq; sepse ajo ka sht vetjake substanciale nuk ndryshon, prderisa dihet se rrena ndonjher sht e mir dhe sht obligative, sikur n rastin kur ka qen n pyetje pejgamberi q t shptoj nga dora e kriminelit, ose t nxjerr veten nga kthetrat e kriminelit, apo t nxjerr veten nga kthetrat e gjakpirsit. N kt rast, e vrteta (e mira) sht e keqe dhe e ndaluar. Ky argumentim sht i dobt, sepse: E keqja vetjake nuk bie ndesh me t mirn aksidentale, sikur q edhe gnjeshtra n vetvete nuk sht n kundrshtim me t mirn aksidentale, por, prkundrazi, ruajtja e vetes, pra ruajtja e vetvetes nga shkatrrimi. Po ashtu mirsia e namazit sht mirsi n vete. Mirsia e namazit nuk sht n kundrshtim me t keqen, q e kaplon at, n rast kur t falurit bhet n vendin e uzurpuar. Pas ksaj, ky argument nuk sht i fuqishm ndaj shumics mutezile, sepse shumica prej tyre nuk i prmbahen t keqes vetjake, e as mirsis vetjake. E dyta: Po t kishin qen e mira dhe e keqja t logjikshme, Allahu nuk do ti kishte zgjedhur pr t qen ligje t Tij, por do t kishin qen t prkufizuara n ligjsimin e ligjeve,

sepse definitivisht i ka ligjsuar dhe i ka ndrtuar n baz t veprimit t keq ose t mir. I logjikshmi nuk shikon n t kundrtn e asaj q sht, sepse t keqen q e bn njeriu (aksidentalisht), Zoti e largon prej tij. Kshtu q sht vaxhib q dispozitat t jen n prputhshmri me logjikn. E, obligueshmria nuk e lejon t drejtn e t zgjedhurit. Po ashtu, edhe ky argumenti sht i dobt, sepse : Prputhshmria e ligjit t Krijuesit me urtsin e ligjshmris nuk e patjetrson domosdoshmrin, por prapseprap vazhdon e drejta e t zgjedhurit: sikurse prokurori bie vendim n prputhshmri me sheriatin, mirpo kjo konsiderohet pr t sjell vendim n gjykim, e jo detyrim; bile ka dallim n mes t atij q e bn obligative pr veten e tij dhe atij q detyrohet t bj nj veprim prej tjetrit. E para, sht e drejt zgjedhje, e dyta, detyrim apo imponim. N Kuran fisnik ka zbritur ajeti Zoti i juaj ia ka br obligim vetes s Tij pr ju mshirs E treta: Po t kishte qen patjetrsia shembull i s keqes, nga natyra e asaj padrejtsie do t kishte qen e shkaktuar para shkakut, sepse do t kishte qen e keqja e padrejtsis, e cila sht e shkaktuara e padrejtsis, para padrejtsis. E, kjo sht e papranueshme, sepse e keqja e padrejtsis, e cilsia nuk mund t jen para t cilsuars. Ky argumentim sht i dobt, sepse, edhe sipas zakonit, edhe sipas ligjit t sheriatit, e paraprira nuk sht cilsi (atribut i shtjes) nga natyra se sht e keqe, E katrta: Po t kishin qen e mira dhe e keqja shtje t logjiks, do t kishte qen e lejuar q ai i cili bn keq t dnohet, ose do t lejohej t mos dnohet, nse dikush e sheh se sht e mir e vepron (edhe nse sht keq), para drgimit t pejgamberve, e dihet se kjo sht e papranueshme, dhe n kundrshtim me argumentet e qarta t Kuranit fisnik. Zoti i Lartmadhruar ka thn: Dhe ne nuk i kemi dnuar, prderisa kemi drguar pejgamber. Po ashtu, Zoti i Lartmadhruar ka thn:Dhe Ne nuk i dnojm derisa t drgojm t t drguar. Zoti i Lartmadhruar ka thn: Dhe Ne po ti shkatrronim me dnim, q m par do t thoshin:O Zot po t na kishe drguar pejgamber q ti kishim pasuar ajetet e Tua q m hert, q t mos ishim nnmuar dhe dshpruar . Zoti i Lartmadhruar ka thn: Pejgamber prgzues dhe vrejtsues, ashtu q pas drgimit t pejgamberve t mos ket arsyetime prej njerzve Un nuk e shoh se sht domosdoshmri q mendja ta kuptoj t keqen dhe t mirn dhe at se nuk shprblehet dhe nuk dnohet, sipas kuptimit mes tyre, sepse shprblimi dhe dnimi jan t ndrlidhura me ekzistimin e t ngarkuarit sheriativ praj Allahut t Lartmadhruar, q t shihet se kush dgjon e kush kundrshton. Mutezilt kan polemizuar pr kto argumente,187 me interpretime t ndrlikuara, sa q nuk i pranon as gjuha, as logjika dhe as praktika. Pr shembull, ata thon::Dnimi i prmendur n ajetin e par ka pr qllim dnimin n kt bot, duke e argumentuar thnien e Zotit t Lartmadhruar me ajetet paraprake i ngatrrojn n trsi Duke analizuar kontestin e ajeteve: Kur dshirojm ta shkatrrojm nj vend, Ne bjm q t shfrenohen me dfrime q t mkatojn, ather prmbushet Vendimi pr

ti dnuar(el Isra,16) dhe duke krahasuar me ajetin e fundit shoh se nuk ka vend t specifikimit t ajeteve (pr dnimin n kt bot). Po ashtu, mutezilt kan thn: Pjesa e ajetit t drguar ka pr qllim mendjen, sepse mendja sht i drguar i brendshm (abstrakt), i cili ia trheq vrejtjen t kryej vaxhibin, pra mendja sht pejgamberi. Edhe ky interpretim, poashtu, nuk mund t pranohet, sepse i drguar, sipas Kuranit, ka pr qllim shpalljen, e cila i shpallet njeriut. Fjala, n kuptim t drejt, sht vrtetuar edhe nga vet mutezilt, se ktu ka kuptim t drejt e jo alegorik, sepse fjala n kuptim t drejt nuk mund te interpretohet n alegorike vetm se me argumentim. Pr kt arsye, sht thn: Esenciale sht q fjala, n rend t par, t ket kuptim t drejt. ARGUMENTET E MUTEZILVE Mutezilt, po ashtu, jan argumentuar si vijon:188 E para: Po t mos kishin qen t njohur e mira dhe e keqja para sheriatit, do t kishte qen absurde t na msoj, kur t vinin, sepse do t na vinte dika q dgjuesi as nuk do ta paramendonte, as nuk do ta logjikonte. E, kjo sht absurde. Pr kt arsye, ka qen vaxhib q t jen t njohura para ardhjes s tyre. Ky argumentim sht i pafuqishm, jorezistent, sepse qndrimi i sheriatit (ligjit) nuk sht q ta paramendoj t mirn dhe t keqen, sepse ne para ligjit paramendojm ka sht dnimi, shprblimi, falnderimi dhe mallkimi i veprs, e po ashtu, ka nuk sht. E, paramendimi i t mirs dhe t keqes nuk sht q ta paramendoj ligji, por qndrimi i ligjit sht vrtetimi i tyre, e ka dallim n mes te paramendimit dhe vrtetimit.189 E dyta: Dakordohemi se mendja e kupton t mirn e drejtsis dhe t keqen e padrejtsis, pa pasur nevoj pr ligj. Ktij argumenti i kundrprgjigjemi se: ky nuk sht thelbi i debatit. Dihet se Esharijt pajtohen me mutezilt se mendja i kupton kto shtje. Kto jan dy fjal pr t cilat nuk kemi ka t flasim. Ky argument nuk e tregon at q krkohet, sepse krkohet fjala e tret, pra, ka rezulton prej t mirs e ka prej t keqes, pr rezultatin e shprblimit dhe dnimit. E treta: Po t mos kishin qen e mira dhe e keqja shtje logjike, ather prej Allahut do t kishte qen e mir do gj, do t lejohej rrena edhe prej Allahut, sepse mendja nuk gjykon as pr t mirn, as pr t keqen. Po t lejohej rrena prej Allahut t Lartmadhruar, ather nuk do t kishte pasur penges q t paraqiteshin mrekullira prej gnjeshtarve. E, kjo do t mbyllte dern e pejgamberis, e cila sht der e lumturis s njerzimit; pastaj nuk do t mund t dallonim pejgamberin e vrtet prej t ashtuquajturit pejgamber (rrenacakut). E, kjo do t shpinte te zhvlersimi i ligjeve. Ky argumentim polemizohet n at se rrena sht mangsi (e met), e Allahu sht pa t meta. Ne ve kemi thn: E mira dhe e keqja kan kuptime t prsosmris dhe mangsis. E, nuk ka argumentim (polemizim) te dijetart se ato jan shtje t logjiks.

ARGUMENTET E MATURIDIVE Maturidijt kan sjell argumente me sa vijon:191 E para: Po t kishin qen e mira dhe e keqja shtje jo t logjiks, por t ligjsimit, do t kishin qen t barabarta n t njjtn shtje, p.sh namazi dhe prostitucioni, para se t vinte ligji, do tkishin qen t barabarta. T brit vaxhib njrn, e tjetrn haram nuk sht prioritare prej thelbit t ligjit; ajo sht t dhnit prioritet, pa pasur t drejt prioritare . E dyta: Po t kishin qen e mira dhe e keqja shtje t ligjit, ather drgimi i pejgamberve dhe ardhja e feve sprov do t kishin qen dhe shkatrrim pr botn, nxitje t konfrontimeve, shkaktar t mundimeve dhe t vshtirsive. Dhe, dihet se njerzit, para feve, kan pasur liri absolute, kan vepruar ka kan dshiruar, t sigurt se nuk do t dnohen, e as nuk do t shprblehen. E, kur kan ardhur Pejgambert, ata i kan ndar veprat n hallalle dhe harame. E, ather njerzit jan ndar n dy grupe: besimtar dhe pabesimtar, e po ashtu, n dy grupe tjera: nj grup n xhenet dhe nj grup n xhehenem. Ndrsa, drgimi i shpalljeve ka qen mirsi dhe dm. Kjo sht e papranuar dhe e pavlefshme se Zoti i Lartmadhruar ka thn: Ty Muhamed t kemi drguar mshir pr t gjith botrat. Ky argument sikurse tregon, e mira dhe e keqja jan shtje t mendjes. Ather kjo tregon se obligueshmria e besimit dhe ndalimi i pabesimit jan gjithashtu shtje t mendjes, sepse n qoft se pabesimtari do t arsyetohej pr pabesimin e tij para drgimit t pejgamberit, n t drejtn e tij do t ishte tragjedi e jo dhunti. Maturidijt e mvonshm jan argumentuar: se dispozita e t mirs dhe t keqes absolutisht nuk sht e domosdoshme, edhe nse dispozita do t ishte dispozit pr obligueshmri t besimit (Imanit) dhe ndalimit t pabesimit (kufrit), ngaq pr mendjen nuk sht e pranueshme q Allahu t t urdhroj pr besim, e n t njjtn koh t t mos shprblej, edhe nse sht e mir, q mos t t ndaloj n pabesimin, e mos t t dnoj, edhe nse sht e keqe; sepse Allahu nuk ka nevoj pr ibadet, sado e shumt t jet ajo, e nuk dmtohet, nse nuk adhurohet, meq kur mendja nuk e ka obligueshmri, veshve (dgjimit) nuk do ti mbetej pr detyr ta prcjell n mendje. Zoti i Lartmadhruar ka thn: Dhe, Ne nuk ndshkojm prderisa nuk drgojm t drguar Zoti i Lartmadhruar ka thn: do her kur hidhet ndonj grup n t ( n zjarr), rojet i pyesin: Po a nuk ju ka ardhur pejgamber pr tua trheq vrejtjen. Ata prgjigjen: Po, sigurisht, Po, Na kan ardhur pejgamber, por ne i kemi prgnjeshtruar dhe u kemi thn: Allahu nuk ju ka shpallur asgj. Po ashtu, edhe mendjet ndryshojn. Epshet gjykojn n fushn e t drejts dhe ligjin e tyre ia mveshin sheriatit (ligjvnsit). Un e preferoj mendimin e Maturidijve t mhershm191 , t cilt thon se ligjet e besimit jan t krkuara prej njeriut para ardhjes s ligjit, e jo ligjet praktike e sekondare. Argument pr kt jan hadithet q tregojn pr dnimin e natyralistve n kohn e injorancs.192 Shembull: thnia e Pejgamberit s.a.v.s. Poeti Kajs, prijs i poetve digjet n zjarr.193 Pastaj thnia e Pejgamberit s.a.v.s.: E kam par (n natn e Isras dhe Miraxhin) Amr Luhijin duke u zvarritur pr mjekre n zjarr.194 , sepse ai ka qen i pari, i cili e ka shpikur adhurimin e Behirs Saibs dhe ka shpikur adhurimin idhujtar arab. E, dnimi i

tij sht br, sepse ai nuk sht udhzuar n besim me mendjen e tij, edhe nse kjo ka qen para drgimit t Pejgamberit. Nuk ka dnim vetm n baz t ngarkimit. Burim i ngarkimit, sipas tyre, sht mendja, sepse ata e kan kuptuar dispozitn e ligjvnsit, nprmjet mendjes, e pastaj e kan kundrshtuar dhe, pr kt arsye, meritojn dnim. Sipas ktij mendimi rezulton se: Natyralistt japin prgjegjsi pr humbjen e rrugs s besimit, e nuk japin prgjegjsi pr dispozitat e shtjeve sekondare. Ndrsa, ka sht thn te njerzit se natyralistt do t shptojn, kjo nuk sht ashtu, sepse natyralistt jan tre llojesh: E para: Kush e ka kuptuar monoteizmin, me vizionin e tij, si Kis bin Saidetu el Ejadi, pr t cilin i drguari i Allahut Pejgamberi s.a.v.s. ka thn: Ai do t ringjallet popull n vete.195 Po ashtu, edhe Ekthem Bin Sujfij et-Temimi dhe Zejd Bin Amr Nefijl. Kta jan t shptuar, sepse ata kan besuar n Allahun duke u bazuar n mendjen e tyre t shndosh. E dyta: Kush ndrron, zvendson, dhe beson n idhuj, pastaj pr vete bn hallall e haram, si Amr bin Lejh, i cili ka hapur rrugn pr arabt q t adhurojn idhuj, ka shpifur ligje e zakone; ka br q t adhurohet Behirja Saibetun e Vasiletun e Hamin, e pastaj arabt e kan pasuar at. Ata do t dnohen, sepse ata kan ndryshuar t vrtetn, kan mohuar t vrtetn dhe kan adhuruar puta e idhuj. E treta: Ai i cili as ka br idhujtari, por as ka besuar n monoteizm dhe nuk ka hyr n sheriatin e Pejgamberit, as nuk ka shpikur ligj pr vete, por tr jetn ka mbetur indiferent nga t gjitha kto dhe ka pasur qndrim neutral e t paanshm, pr t ka shpres pr shptim. Si prfundim del se: Esharijt thon: E mira dhe e keqja jan shtje t sheriatit (ligjit), e jo t mendjes, dhe nuk ka as ngarkes, as shprblim, e as dnim para drgimit pejgamberor. Mutezilt e thon t kundrtn. E mira dhe e keqja jan shtje t mendjes q me ta i obligon ligji prej Allahut pr veprim ose mosveprim, me fjal tjera, rezulton shprblimi ose dnimi edhe para ardhjes s ligjit (sheriatit).

Maturidijt jan ndar n dy grupe: Maturidijt e mhershm thon se: me dispozit, shprblim dhe dnim n at q duket e mira e tij, ose e keqja e tij si f.v. besimi dhe pabesimi. Ndrsa, maturidijt e mvonshm thon se e mira dhe e keqja jan shtje t mendjes, mirpo kjo nuk bn t domosdoshme ligjsimin, ngarkimin, shprblimin dhe dnimin.196 Si rezultat i mospajtimit del se: E para: Tek ai i cili nuk ka arritur shpallja (ftesa) pr obligimin, si f.v. i moshrrituri n maj t kodrs, ku nuk ka arritur njoftimi pr ngarkes, ku nuk ka pasur besim dhe nuk sht vepruar me ligje. Te mutezilt dhe te nj pjes e Hanefijve, krkohet prej tij veprimi i t mirave dhe largimi nga t kqijat dhe n botn tjetr dnohet edhe pr at q mendja e tij sht e pavarur t gjykoj.

Ndrsa, te Esharijt dhe pjesa drmuese e Hanefijve, si dhe maturdijt e mvonshm, del se: Nuk krkohet prej tyre dhe nuk kan shprblim. Gjithashtu, nuk dnohen, edhe nse ka bindje t mosbesimit t qart.197 Te maturdijt e mhershm: Prej tyre krkohet besimi dhe ndalohet pabesimi, shprblehet pr besim dhe dnohet pr pabesim, nse nuk e fal Allahu. Ndrkaq, prpos besimit dhe mosbesimit dhe ka sht e mir apo e keqe, nuk krkohet prej tyre, e as nuk kan shprblim e as dnim. E dyta: Falnderimi i begative.198 Te Esharijt, te maturdijt e mvonshm dhe te shumica absolute e Hanefijve, logjikisht, falnderimi i begative nuk sht obligim Te mutezilt dhe te maturdijt e mvonshm sht obligim.199 Argument i t parve sht se po t kishte qen mendja e obliguar, ather ajo patjetr ka qen dashur t jet e obliguar pr ndonj dobi. Ndryshe, obligimi do t ishte i pavler, loj e tallje, e kjo sht e keqe, dhe sht pengues q t kthehet vlera te Allahu i Lartmadhruar, pasi q ai sht ngritur, edhe pse kthehet vlera te robi. Nse kthehet te robi n kt bot, sht absurde, sepse falnderimi sht shprehje e lodhjes s vetvetes dhe pranimi i vshtrsive, t cilat kan ngarkesa pr tu larguar nga t kqijat logjike dhe t vepruarit e t mirave logjike; njeriu n ta nuk ka hise, edhe nse i kthehet vlera e tij n botn tjetr. Mendja nuk sht e pavarur n njohjen e vlerave t bots tjetr apo edhe njohjen e vet bots tjetr, pa e lajmruar Ligjvnsi pr t. E, ai nuk ka lajme pr botn tjetr. Mutezilt dhe ata q jan pajtuar me mendimin e tyre thon: Falnderimi sht shtje q njeriu t gjitha begatit q ia ka dhn Allahu dhe do gj q ka krijuar pr t, ti shfrytzoj pr veten e tij dhe t jet mirnjohs pr ta. T vepruarit me falnderim e largon mendimin e dmshm; largimi i dmit t paramenduar sht vaxhib, sikur q t vepruarit me falnderim sht vaxhib. Me fjal t tjera: prej falnderimit ka dobi, e ajo sht largimi prej kompleksit me bindje t thell. shtja se falnderimi sjell vshtirsi nuk do t thot se mohon arritjen e vlerave q i rikthehen atij, si shndeti, shptimi i pjesve trupore t jashtme e t brendshme, shtimi i furnizimit, largimi i t keqes etj. etj. Un m hert kam paraplqyer medhhebin e mutezilve dhe maturidive t mhershm. Prpos ktyre, t tjert nuk jan pa argumente t mjaftueshme n medhhebin e tyre. Mutezilt e diskutojn fjaln e fundit. E vrteta sht si ka thn Shefkaniju. Me nj fjal dhe shkurt: Biseda pr kt tem sht e gjat dhe mohimi se mendja sht e paaft t kuptoj, se nj vepr sht e mir apo e keqe, sht vetm strmadhim dhe hiperbolizim, ndrsa kuptimi i mendjes se kjo vepr sht vepr pr t ciln shprblehet, apo vepr e keqe, e cila sjell dnim, sht e papranuar; sepse qllimi sht n at q e perceptojn mendjet se: Kjo vepr e mir pr t ciln lavdrohet vepruesi, e kjo sht vepr e keqe, nnmohet vepruesi. Ajo ka duhet theksuar sht se kjo shtje sht prej shtjeve t shkencs tevhidit, apo shkencs s besimit e cila hulumtohet n besimin (akaidin) fetar. Ndrsa, si rezultat i ktij mospajtimi, sht i prqendruar vetm tek ai, tek i cili nuk ka arritur shpallja e pejgamberve; prderisa tek ata, tek t cilt nuk ka arritur ligji i pejgamberve, kandari i t mirave dhe i t kqijave sht sipas veprave, varsisht ka u ka ardhur n ligjet e tyre, e jo ka e kan kuptuar me mendjet e tyre. At ka e ka urdhruar sheriati (ligji) sht e mir, sht krkuar prej tij dhe shprblehet pr t, ndrsa at q e ka ndaluar sheriati (ligji) sht e keqe, sht krkuar largimi prej saj dhe dnohet pr veprimin e saj.

Kundrshtohet medhhebi i mutezilve dhe maturidijve t mhershm me at se nse e mira dhe e keqja kuptohen vetvetiu, e pastaj pasohet ajo ka sht ndrlidhur me ligjin e Allahut pr veprat, apo pr veprimin e pjesrishm, ather si sht e mundur t vij shfuqizimi n ligje, kur dihet se atributi n vetvete nuk ndryshon (nuk zvendsohet). E ligji, pra, nuk zvendson veten e tij. Dihet se shfuqizimi n praktik ve ka ndodhur n disa veprime. Martesa me motra ka qen e lejuar n fillim t krijimit, mirpo pastaj sht ndaluar. I kundrprgjigjemi ktij mendimi n at se: vetjake quhet ajo ka nj shtje zhduket, nse zhvishet natyrshmria e saj, e kjo n vetvete ndryshon nse i paraqitet asaj ka sht e kundrta e saj. Me fjal t tjera: Veprs vetjake i paraqitet dika q dominon mbi t dhe ia imponon ndryshimin e gjendjes, sikurse ftohja e ujit, e cila bhet pas nxehtsis s saj, ose ndonjher bie n trsi si f.v.: coftina bhet e lejuar, nse kanoset rrezikimi i jets, pr shkak t uris. Pr kt arsye, nuk e kan lejuar shfuqizimin e ligjit n at ka nuk mund t bjer e mira e tij, apo e keqja e tij. Pr kt thuhet: Martesa me motra sht e keqe n vetvete, sht paraqitur mirsia n fillim t krijimit, sepse ka qen shkak i ekzistimit dhe i shtimit, e pr kt arsye sht e lejuar. E, kur sht paraqitur faza e re (shtimi), e keqja sht rikthyer n kuptimin e keq t saj. Me kt krahasohen ligjet tjera, t cilat jan shfuqizuar.

KLASIFIKIMI I VEPRAVE N BAZ T S MIRS DHE T KEQES

Dijetart e medhhebit Hanefij, pasi kan vendosur se veprat ose jan t mira dhe t kqija nga vetvetja e tyre, ose n baz t ndonj shtjeje jasht saj. Dhe, kan vendosur se Ligjvnsi nga t ngarkuarit krkon vetm t mirn. N baz t asaj se ka ka n t mirn dhe ka ka n t keqn, si dhe ka sht ndrlidhur me urdhrat e Allahut, ato i kan ndar n katr lloje, ndrsa ka jan t ndrlidhura me ndalesat e Ligjvnsit jan dy lloje. Veprat, t cilat jan t ndrlidhura me urdhrat e Allahut, jan katr llojesh,200 e ato jan: 1. E mir n vetvete q nuk lejon rnien, si f.v. besimi nuk bie nga i ngarkuari asnjher, edhe nse i ngarkuari detyrohet. 2. E mir n vetvete, mirpo, n baz t rastit, lejon rnien si f.v. N disa koh t caktuara namazi nuk lejohet, e ato kohra jan kur namazi sht mekruh: falja e namazit nuk sht e lejuar pr lehonn dhe gruan me menstruacione, sepse i sht paraqitur rasti jasht namazit, i cili i mvishet si e keqe n shikim t Ligjvnsit, mirpo nuk i sht zhveshur mirsia e saj (namazit). 3. E mir nga nj faktor tjetr, por q bn pjes n grupin e par. Kjo sht e mira, e cila paraqitet n krijesat e Allahut si f.v. zekati, agjrimi dhe haxhi. Kto vepra jan br t mira (jan mirsuar), pasi q i jan paraqitur shkaqe t tjera, e ajo sht mbulimi (zvendsimi) i zekatit vendin e t varfrit, agjrimi triumfon nga epshi, i cili urdhron n t keqe, madhrimi dhe nderimi i shtpis s shenjt (Qabes) me haxh. Nse e shikon n vetvete (esenc), kto shtje nuk shihen n t mira, sepse zekati n vetvete sht paksim ( pas dhnies) i pasuris. Agjrimi n vetvete sht ndalimi i njeriut nga t mirat dhe knaqsit. Haxhi n vetvete sht ecja e rrugs s gjat pr t vizituar vendet e caktuara. Ky lloj sht bartur n llojin e par, sepse mjetet e mira jan pr Allahun e Lartmadhruar; ligjrisht ka rn llogaria n t drejt t robit, e kto jan br vepra posarisht t pastra pr Allahun, e robi nuk ka t drejt t hyj e t zgjedh ka dshiron.

4. E mir nga tjetri, por q nuk bie n llojin e par, si f.v Xhihadi, dnimet penale, namazi i xhenazes. - E mira e xhihadit sht largimi i vuajtjeve t sulmuesve (okupuesve), -Dnimet penale jan ndshkim i kriminelit pr kryenesi. -Namazi i xhenazes pr shkak t islamit t t vdekurit, Prkujdesja pr kto arsye sht se: - kur nuk ka sulmues, nuk ka luft (xhihad), -nse nuk ka krime, nuk ka dnime penale -Kur mungon feja islame te i vdekuri, nuk ka namaz t xhenazes pr t. Kto llogariten arsye, sepse kto jan n t drejt zgjedhje, e nuk jan t pastra t Allahut, ndrsa jan t natyrs t mira pr tjetrin Jan t mira pr tjetrin, sepse, p.sh.: Xhihadi sht dmtimi i robrve (njerzve) dhe shkatrrimi i qyteteve, ndrsa e mira prej tyre sht ngritja e fjals s Allahut lart dhe largimi i agresorit. Kshtu, krahaso edhe shtjet tjera me radh. Sa i prket veprimeve, t cilat Ligjvnsi i ka ndaluar, jan dy llojesh: 1. Lloji i par: Ajo q ka t bj me ndalimin n shtje t ndjeshme, si f.v Pabesimi, prostitucioni, vrasja dhe uzurpimi. Pasi q kto shtje jan t ndrlikuara dhe t cilat jan t ndjeshme, jan t ndaluara. Ligjvnsi nuk ka dshiruar lejimin e tyre te asnj popull dhe nuk ka br q t realizohet asnjfar begatie pr ata q i veprojn, sepse nuk sht mir q krimineli t prfitoj ndonj t mir prej krimit t tij. Pr kt arsye, sht e ndaluar q vrassi i trashgimtarit t trashgoj prej trashgimtarit t tij, t cilin e ka vrar. Ky lloj sht dy nnllojesh: E para: ka sht e keqe n vetvete: ky lloj nuk pranon shfuqizimin asnjher, si f.v. pabesimi. E dyta: ka sht e keqe, nga nj far mnyre, dhe nuk mund t ket prioritet asgj tjetr prpos t keqes, dhe nuk pranon shfuqizimin. Thuhet: Ligjsisht sht e keqe n vetvete, si f.v.; prostitucioni dhe uzurpimi i pasuris. Lloji i dyt: Ajo n ka sht ndrlidhur ndalesa n shtje t sheriatit (ligjit). Kjo ndales sht br pr shkak t vet natyrs s ndaless, sepse Ligjvnsi i ka vendosur bazat, t cilat jan shkaktar q t plotsohet qenia n t. Ndalesa sht br, pr shkak t shkaqeve jasht qenies, ndrsa sht mbshtetur n t. N t sht vendosur ndalesa, e cila sht mbshtetur n t. N t sht vendosur ndalesa, e cila sht e kundrta e krkess (nevojs). Mirpo, kjo ndales nuk sht penges q ajo t jet shkak i t mirs n t. 2001 Nga kjo fjali rezulton ajo ka e kemi sqaruar te Hanefijt pr aktin e pavlefshm, i cili sht dy llojesh: akti i ngrir (i pezulluar) dhe akti i prishur. Te Hanefijt: Akt i prishur sht: Akti, n t cilin e meta sht n vet thelbin e aktit. Ndrsa: Akt i pezulluar (i ngrir) sht Akti n t cilin ndalesa bhet pr shkak t ndonj atributi q obligon t ngrihet (paralizohet). Shembull: shitblerja me ndonj kusht t prishur vijon t jet n fuqi, vetm se pezullohet (ngrihet) prkohsisht. Kjo ndodh n rastet e shitblerjes s alkoolit ose mishit t derrit. Kjo tregon se me pranimin sht br pronsimi i mjetit t blerjes, pra duhet t paguhet shuma e ngjashme.