i hc Vinh

Tp ch khoa hc, tp XXXVI, s 4A-2007

L gii mt s tp qun ca ngi H'mng vit nam Theo quan im a l

o Khang
Tm tt. Ngi H'Mng n Vit Nam mun hn mt s dn tc t ngi khc v sng tch bit trn ni cao nn cc tp qun ca ngi H'Mng t c s pha trn. Cc nt c trng nht ca ngi H'Mng Vit Nam l: hay di c t do; lun th hin s hng v ci ngun; trng cy anh tc, ch luyn thuc phin v s dng ti nguyn rng rt lng ph. Trong bi vit ny, chng ti nghin cu v l gii mt s tp qun ca ngi H'Mng Vit Nam.

I. t vn Dn tc H'Mng c cn b Vin Bo tng Dn tc hc v mt s tc gi thuc nhiu lnh vc nghin cu, cp n nh nh bo Hu Th, nh dn tc hc Nguyn Vn Huy, nh s hc Hong Ln... Nhng b n v mt tc ngi c ngun gc xa xi, lch s bi hng, mt thi gn vi chn thm sn cng cc, ph rng lm ry, canh tc cy anh tc trn cc di ni cao Bc B v Thanh - Ngh, nay c mt b phn di c vo Ty Nguyn... ang rt cn c tip tc nghin cu. II. Nghin cu v l gii mt s tp qun ca ngi H'Mng Vit Nam 2.1. Ngi H'Mng v lch s chuyn c vo Vit Nam Vo th k VII trc Cng nguyn, c mt cng ng c ni n trong cm t Tam Miu, ngi Hn t ra ch tc ngi trng la nc trn rung. H'Mng l do tc ngi ny t gi, c ngha l ngi". Tam xut x t 3 mu trang phc Hng, Bch, Thanh, Miu ngha l "mm" c vit bng b "tho" t trn ch "in".

Ngi H'Mng sinh sng ti nhiu quc gia: Trung Quc 7.383.622 ngi (0,65% dn s, theo tng iu tra dn s TQ nm 1990); Lo khong 313 ngn ngi (6,1% dn s); Thi Lan 124 ngn ngi (0,21% dn s); Mianma 2.656 ngi (0,01% dn s); Vit Nam 787.604 ngi (1% dn s, theo Tng iu tra dn s nm 1999). Ngoi ra cn c gn 20 vn ngi H'Mng sng ri rc khong 25 quc gia v vng lnh th trn th gii, trong , M l 170.000 ngi; Php 15.000 ngi; Guyana 1.800 ngi; Australia 1.600 ngi; Canada 1.200 ngi; Arhentina 250 ngi; New Zeelan 150 ngi. Hin nay vn cn nhiu tranh ci v ngun gc ngi H'Mng Vit Nam, nhng nhn chung tng i thng nht l n t 2 ngun: - Ngun n t Trung u Nhiu ngi H'Mng Mo Vc, H Giang c mt xanh, tc vng, da trng nh ngi Chu u. Theo F. M. Savina trong Lch s dn tc Mo (1924) th mt b phn ngi H'Mng c qu hng c i Trung u, trn cao nguyn Inan v vng Caucase, di c qua Sibir, lu vc sng Hong H, n Vit Nam t 300 nm trc.

Nhn bi ngy 22/11/2007. Sa cha xong 11/01/2008.

19

o Khang

ngi H'mng vit nam Theo quan im a l, tr. 19-24 - H'Mng (H'Mng, Mo, Mn Trng). - H'Mng Lnh (H'Mng, Mo Hoa, H'Mng S). - H'Mng en (c ni gi l H'Mng ). - H'Mng Sa (H'Mng Hn). Ngi H'Mng sinh sng min ni cc tnh pha Bc, gii hn cui cng l Ngh An, khng k s di dn vo Ty Nguyn gn y. 2.2. L gii mt s tp qun ca ngi H'Mng Vit Nam Ngi H'Mng Vit Nam c nhiu tp qun khc hn vi cc dn tc khc. Qua nghin cu v qua thc t chung sng vi ngi H'Mng, chng ti xin trao i, l gii mt s trong nhiu tp qun rt ring . 2.2.1. Ngi H'Mng hay di c t do y l tp qun rt c trng ca ngi H'Mng. Tp qun ny hnh thnh v ko di cho n tn ngy nay l do nhng nguyn nhn sau: - Ngi H'Mng n Vit Nam khi cc thung lng mu m c ch. C th v s ng chm hoc s b ng ha vi cc tc ngi khc nn h c ln theo nh ni cao m i - sng - i cho n tn ngy nay. im dng cui cng l min ni Ngh An (sau khi phn ln qua Lo). Tuy vy, h vn gi tp qun du canh du c cho n khi cn c th. H khng i tip v pha Nam Ngh An l do kh hu vng ni H Tnh khng cn ph hp vi h (v cao ca vng ni y khng ln nn nn nhit cao). - Trn ng di di, lc u ngi H'Mng li dng nhng m chy rng vn vn xy ra trong t nhin, nht l vo ma kh, ma hay di chuyn ca h, gieo trng. Dn s tng ln, nhu cu lng thc thc phm tng theo, h

- Ngun n t Trung Quc Ngun n t Trung Quc l hu du ca nhng ngi H'Mng c i Trung Nguyn t thi Xun Thu chin quc, b xua ui sut t i nh Thng n tn nh Thanh. M ng vua H'Mng cui cng Trung Quc l Trng Tu Mi hin cn thnh ph Qu Dng, tnh Qu Chu. Tc ngi ny phi phiu bt nhiu phng, trong c mt b phn t tnh H Nam, trn vng t gia h Bnh Li v ng nh chy v Vit Nam. Mt s ti liu ni rng ngi H'Mng c ngun gc t dn tc Sng. Dn tc ny chia thnh cc nhnh Dao, H'Mng, Hn, Tng. Ngi Dao v ngi H'Mng c quan h gn hn, cng vo Vit Nam, c tch lm hai vo khong th k VII - IX. T th k IX - XVI, ngi H'Mng di c sang min Ty Nam Trung Quc. Th k XVII, ngi H'Mng ni dy chng triu nh trung ng nhng tht bi lu vc sng Hong H. (M ng vua H'Mng cui cng Trng Tu Mi hin cn thnh ph Qu Dng, Qu Chu, Trung Quc). T , ngi H'Mng ln theo ni cao v ng Nam v n Vit Nam vo cc thi im cch y trn 300 nm, 200 nm v 150 nm bng 2 ng ng: ng th nht qua H Giang, tp trung Mo Vc; ng th hai qua Lo Cai. C ti liu ni l ngi H'Mng vo Vit Nam vo cc thi Nh Minh, Nh Thanh, sau khi phong tro Thi bnh thin quc tht bi. Vit Nam, H'Mng c nhiu tn gi khc. Khi phin m ch Miu, ngi xa c thnh Mieo, quen gi thnh Mo. Ngi x Ngh pht m thnh Mo. Ngi H'Mng Vit Nam c 4 nhm:

20

i hc Vinh

Tp ch khoa hc, tp XXXVI, s 4A-2007 dng sinh hot, cc loi ht ging, vt nui, lng thc (khng cn nhiu). n ni mi, thuc phin c gi tr trao i cao ly lng thc vi cc dn tc khc nn an ninh lng thc c bo m. V vy ngi H'Mng t gp kh khn ban u hn mt s dn tc khc cng c tp qun du c. cng l mt trong nhng nguyn nhn to ra tp qun hay di c ca ngi H'Mng. - Vic chuyn c ca ngi H'Mng c tin hnh vo ma kh. Trc khi mun chuyn n vng mi, ngi H'Mng c mt s ngi khe mnh trong gia nh n trc, lm nh tm, pht ry, trng lng thc. n ma thu hoch mi chuyn c nh n v lm nh mi. Vng t mi c chn bao gm t pht ry v t lp bn mi, khng qu gn nhau trnh s ph hoi ca gia sc nhng cng khng qu xa nhau tin i v. Vng t mi c chn phi hi t s thun li cho c sn xut v c tr v cht t, dc, ngun nc, hng phi ca sn ni...Din th chuyn c: nhng ngi kho mnh n khu rng mi chn t lm nh, t pht ry lm nh, pht ry trng sn cy lng thc, rau qu a c nh n. - Ngoi ra, vic di c t do ca ngi H'Mng cn do him khch vi cc tc ngi khc, do chin tranh, dch bnh hoc mun tm ni c tr mi c iu kin sng tt hn. Trc y, ngi H'Mng ch di di trong ni tnh, ni vng hay sang nc bn. Ngy nay h cn vo tn Ty Nguyn, lm thay i c cu a bn c tr cc dn tc t ngi Vit Nam. 2.2.2. Ngi H'Mng rt coi trng ngi cng huyt thng

t thm rng bn cnh cc m chy. t bc mu dn, h du canh n vng t mi. Din th sn xut lng thc du c: ni cao sn dc + ma nhiu t sm bc mu sn lng gim, lng thc khng cn nhng vng t mi mu m hn du canh du c. - Mt loi cy trng quan trng ca ngi H'Mng dng ly nha ch luyn thuc phin l cy anh tc, cn trng trn ry mi t ln u. V vy ngi H'Mng lun cn ry mi. Din th sn xut thuc phin - du c: trng cy anh tc nng ry gim dinh dng ry c trng la, hoa mu, rau qu thiu ry mi trng anh tc pht ry mi du canh du c. - Mt ngun sng rt quan trng ca ngi H'Mng trc y l th rng. Sn bn, by th em li ngun li nhanh nn rt c ch trng. n ng H'Mng phi bit lm v s dng sng, n. By th cn dn nn h di bn n ni c nhiu th hn. Din th sn bt - du c: sn bt nhiu by th gim tm bi sn mi du c. - Qu trnh thun ha, chn nui pht trin. Vt nui cho thc phm di do (tru, b), phng tin vn ti (nga), cng ma (ln, g) nhng li ph nng ry nn ngi H'Mng chuyn nng ry ra xa bn. Ngun thc n cho gia sc cn dn, h phi chuyn gia sc n bi chn th mi, sau chuyn bn n gn bi chn th. Din th chn th - du c: vt nui ph nng ry chuyn bi chn th ra xa nng ry bi chn th cn thc n tm bi chn th mi du c. - Khi di di, ngi H'Mng mang theo thuc phin, cng c lao ng,

21

o Khang

ngi H'mng vit nam Theo quan im a l, tr. 19-24 nhn v r cy. Nhng li cy ny ngy nay tuy cn t nhng ngi H'Mng vn s dng vo nhng a hnh kh d nht. Nhng chic cy loi ny c bo qun ngoi chc nng sn xut cn c coi nh l ti sn truyn thng ca gia nh. Nguyn nhn c th l do s tng nh t tin tng sng ng bng vi ngh trng la (b "tho" trong ch Miu) trn rung nc (ch "in" trong ch Miu) nh ni trn. 2.2.4. Ngi H'Mng nh trt lm bng g Pmu

Ngi H'Mng khng kt hn vi ngi cng xnh (dng h) cho d c tr rt xa nhau. iu ny gp phn to ra nhng th h kho mnh, chng chu mi tr ngi ca tc ngi sng ni ro cao li hay di chuyn ch . Ngi H'Mng t khi kt hn vi ngi dn tc khc trnh s rng buc mi khi di di. H sn sng di di n vi ngi cng xnh c ng anh em, lm cho bn ngi H'Mng i khi c s dn thay i rt nhanh trong thi gian ngn. Ngi H'Mng thng sng theo ch gia nh ln gm nhiu th h. Khi ngi chng cht, nu v ca ngi cht ng , ngi anh hay em trai c th ly lm v. Hi v tc ny, gi lng gii thch rng: con ca ngi qu c khng b kh khi v i ly chng khc mang theo con. Cuc sng hay di chuyn cc kh, tr nh cn c chm sc bi chnh ngi rut tht. 2.2.3. Ngi H'Mng lun th hin s hng v ci ngun 2.2.3.1. Tc mc vy o n b cho ngi cht Khi chn ct ngi cht, ngi H'Mng mc vy o n b b x rch cho thi th d ngi cht l n ng hay n b v bn sng tin a ngi cht. Tp tc ny c th lin quan n qu kh tranh ginh quyn lc v t ai vi cc tc ngi khc. Bn sng xua ui k th. Ho trang ph n trnh s tr th ca i phng i vi chin binh H'Mng. Qun o b x rch trnh b cp lm chin li phm v / hoc ci trang, chuyn thng xy ra trong cc cuc chin. 2.2.3.2. c li cy to bn Li cy ca ngi H'Mng to bn, ph hp vi sn xut la nc hn l canh tc nng ry trn t dc ln

Ngi H'Mng nh trt trong khi nhiu dn tc khc min ni Vit Nam nh sn. Nguyn nhn c th l do: - Ngi H'Mng sng trn ni cao, gi mnh v lnh, c thi quen khng bp tt la. H rt coi trng ngh rn, nh no cng c l rn. iu kin thch hp vi nh trt hn nh sn. - Cuc sng hay di di nn ngi H'Mng sng theo ch gia nh ln. Anh em lp gia nh ri vn sng chung. Khi s ngi trong nh tng ln, phi ni nh di ra. Ni nh trt d hn nh sn.

22

i hc Vinh

Tp ch khoa hc, tp XXXVI, s 4A-2007 v bun bn thuc phin gp nhiu kh khn do a hnh him tr. - Gi tr quy thnh tin ca cy thuc phin cao gp hng chc ln cc loi cy khc, li nhun bun bn ln, tiu th d dng. - Thuc phin ch trng c trn nhng vng t cao thong m lnh tr thnh mt hng c quyn ca nhng tc ngi sng trn ni cao nh H Nh, Dao, Mng. - Trong quan nim xa xa ca ngi H'Mng, quy m s hu ry thuc phin l biu tng sc mnh. Thuc phin l ca ci trong nh th hin s giu c. 2.2.6. Ngi H'Mng rt lng ph ti nguyn rng Do hay di di v thiu hiu bit v ti nguyn v thiu hiu bit v s dng hp l ti nguyn, coi rng do tri sinh ra, rng l v tn, nn ngi H'Mng rt lng ph ti nguyn. Khi lm nh, ngi H'Mng s dng rt nhiu g. Cc b phn trong ngi nh u bng g, k c vch (tng nh), mi lp. iu ng ni l mi khi lm nh, h vo rng, chia thnh nhiu tp, cht h rt nhiu cy, khng tnh ton tn dng g. Ngh An c mt ngi trng 5 phng hc gm 10 gian di 30m, ton bng g pmu, k c vch v mi lp. S g ny ch l mt phn s g b tha li trong rng sau khi lm xong mt ngi nh ca mt gia nh ngi H'Mng bn Mng Lng, x Tri L huyn Qu Phong. Huyn huy ng nhn lc i tn thu lm trng cho cc chu bn . 2.2.7. Ngi H'Mng rt thch cp nht thng tin. Trn ni cao sng khe nn h thng s dng rai, k c khi i lm nng. H thng xuyn nghe cc bui pht thanh ting H'Mng, k

- Ngi H'Mng c tc phong nhanh. Nh sn ln xung chm. S ngi trong nh ng, bn tnh dng mnh, lun c sng trong nh nn khng s th d tn cng. Ni cao kh hu trong lnh t bnh... cng l nguyn nhn khng cn lm nh sn. - Nguyn liu lm nh trn ni cao ca ngi H'Mng phi khng mi mt c tui th cao, phi mm d thi cng, phi nh d vn chuyn; vt liu lp phi d ch v bn, c mi thm d chu i vi ngi nhng li c kh nng xua ui rui mui... G Pmu c cc c tnh . Nhng ni ngi H'Mng sng thng sn g Pmu. 2.2.5. Ngi H'Mng hay trng cy anh tc ly nha ch luyn thuc phin lm hng ho trao i v cha bnh. Nguyn nhn ca tp qun ny c th l do: - Mt mi, lnh, bnh tt lun ng hnh vi ngi H'Mng trn ng di chuyn, cn mt th gii quyt nhanh nhng thch thc ; khng th g hn thuc phin. Ht thuc phin vo xua tan c mt mi, y li c gi lnh, cc bnh thng thng tm thi bin mt. Cy anh tc non l ngun rau xanh. Hoa anh tc nhiu mu, p, ging mu ch thu vy o ca ph n Mng... - Cy anh tc ch b cm trng t nm 1989. Trc , nhiu tnh cn giao ch tiu thuc phin cho cc hp tc x ngi H'Mng nh l mt th thu. Lnh cm n vi nhng dn tc sng bit lp trong cc khu rng cao xa c hiu qu thp v chm. - Cy thuc phin d trng, thu hoch nhanh, sn phm gn nh, vn chuyn d, c th trng ry rt xa bn, thm ch trn t bn (mc d u cng cm trng). Kim tra sn xut

23

o Khang

ngi H'mng vit nam Theo quan im a l, tr. 19-24 tm l nhiu tp qun c lin quan n tp qun tin : ngi H'Mng hay di c. Gii quyt c vn di c t do s to iu kin thun li cho vic thc hin nhim v . Do c im tm l ham hiu bit, cp nht thng tin ca ngi H'Mng, ngnh vn ha thng tin cn tng cng cc bin php truyn thng bng ting H'Mng. Cn tuyn truyn ph bin ng li, chnh sch ca ng, php lut ca Nh nc, ph bin cc gii php chuyn i c cu cy trng vt nui nhm pht trin kinh t - x hi... ngi H'Mng khng b k xu li dng trong bi cnh hin nay.

c cc bui pht thanh ca nc ngoi bng ting H'Mng. Trn y ch l mt s trong nhiu tp qun ca ngi H'Mng Vit Nam. Hu nh cc tp qun ny u lin quan, thm ch bt ngun t tp qun hay di c t do ca ngi H'Mng.

III. Kt lun
Nhng tp qun ca ngi H'Mng gp phn lm phong ph bn sc vn ha cc dn tc Vit Nam. Mt s tp qun cn c nghin cu thm cc c quan chc nng c nhng hng dn bo tn, ci tin hay vn ng t b. y l vic lm kh v cc tp qun u c lch s lu i, tri nghim v tn ti n tn ngy nay. iu ng quan

Ti liu tham kho

[1] Ninh Vit Giao, a ch huyn Tng Dng, NXB Khoa hc X hi 2003. [2] Nguyn Vn Huy (Ch bin), Bc tranh vn ha cc dn tc Vit Nam, NXBGD, 2005. [3] Huyn u K Sn, c trng vn ho v truyn thng cch mng cc dn tc K Sn - Ngh An, NXB Chnh tr Quc gia, 1995. [4] Thi H (bin dch), Tn mn vn ho phng the Phng ng, Tp ch Tri thc tr, s 150 thng 5 nm 2005. [5] o Khang, V sao ngi Mng Ngh An hay di c t do, K yu Hi ngh Khoa hc Ngnh a l, Trng HSP-HQGHN, 1999, 126-129. [6] Bi Minh Thun, V nguyn nhn vn di c t do ca ngi H'Mng Ngh An, Thng tin Khoa hc & Cng ngh Ngh An, 3, 2007, 40-44.

Summary
interpreting some customs of H'Mng people in Vietnam according to geographical opinion
The H'Mng people came to Vietnam later than other ethnic minority. They live separately in the high moutains. So their habits have a little mixture. Their specific characteristics are: free migration, geting back to their orgins planting drug and using the forest resources wastefully. In this paper, we studied and interpreted some customs of H'Mng people in Vietnam. (a) Khoa a l, Trng i hc Vinh.

24