Practicum Natuurkunde

RC-kring - 1

Onderzoek van een RC-kring

Nuttige informatie
http://www.cripe.rug.ac.be/Studenten/practicumproeven/RC-kring/rc-kring.htm

RC-kring met kanteelspanning

We wensen te weten welke stroom zal lopen in een netwerk dat een weerstand en een condensator in serie bevat (fig. 1).

Figuur 1 Netwerk met een weerstand R en condensator C in serie. De constante spanningsbron V kan afwisselend in en uit dit netwerk gesloten worden met behulp van schakelaar S. Alhoewel een elektrische stroom niet door een condensator kan stromen, zullen toch tijdelijke stromen optreden in ketens die een condensator bevatten. Deze stromen zullen aanleiding geven tot het opbouwen van een lading op de platen van de condensator als een constante spanningsbron V aangesloten wordt en tot het wegvloeien van die lading als de spanningsbron verwijderd wordt.

- 1/9 -

Practicum Natuurkunde Afspraak

RC-kring - 2

Grootheden die veranderen in verloop van de tijd noteren we met een kleine letter: vb. v R en v C het spanningssignaal over resp. de weerstand en de condensator; i de stroom door het netwerk; Constante waarden (waarden die niet veranderen in de tijd) noteren we met hoofdletter: vb. de constante spanningsbron V. Bijgevolg worden ook maximale waarden en amplitudes met hoofdletter geschreven: vb. Vm de amplitude van het aangelegde spanningssignaal; VR de amplitude van het spanningssignaal over de weerstand;

Opladen van de condensator

Als de schakelaar zich in stand b bevindt, volgt uit de wetten van Kirchoff:

V = Ri + V =R dq q + dt C

q C
met i =

(1)

Om deze vergelijking op te lossen moeten we ze schrijven in de vorm:

dq dt

(2)

Vergelijking (2) is een differentiaalvergelijking waarin alleen de veranderlijken q en t voorkomen. De oplossing wordt gegeven door:

q = CV (1 e t / RC )
Verder zien we dat:

(3) (4)

i=
We kunnen dus ook schrijven:

dq V t / RC = e dt R q = V (1 e t / RC ) C

vC =
en

(5) (6)

v R = iR = Ve t / RC
Figuur 2 toont het grafisch verloop van

v R en v C als functie van de tijd.

V en q = 0 R i = 0 en q CV i=

Merk op dat:

- voor t = 0 - voor t

De stroom in de RC-keten is in het begin dus V/R en wordt uiteindelijk nul; de lading op de condensatorplaten is in het begin nul en wordt uiteindelijk CV. De grootheid = R C in vergelijkingen (3) tot en met (6) heeft de dimensie van de tijd en wordt de tijdsconstante van de RC-keten genoemd.

Figuur 2 - Grafisch verloop van

v R en v C als functie van de tijd bij het opladen van de

condensator

- 2/9 -

Practicum Natuurkunde

RC-kring - 3

Uit de betrekking (5) volgt dat na een tijd gelijk aan de spanning over C toegenomen is tot 63% van de eindwaarde V (reken dit na). Uit de betrekking (6) volgt dat de raaklijn in de topwaarde van v R in fig. 2 de t-as snijdt in het punt t = RC (ga dit na!).

Ontladen van de condensator

We onderstellen nu dat de schakelaar een voldoende lange tijd (t >> RC) in stand b gestaan heeft zodat de condensator volledig opgeladen is. We plaatsen dan de schakelaar in stand a. Er is dus geen e.m.k. meer in het circuit: V = 0. Vergelijking (2) wordt dan:

R
De oplossing van (7) is: q = q0 e dat als t = RC , q = q0.e
-1

dq q + =0 dt C

(7)

t / RC

, q0 is de beginlading van de condensator (merk op

= 0,37 q0 ).

De ontladingsstroom loopt nu in tegengestelde zin van de opladingsstroom. Neemt men opnieuw t = 0 als omschakeltijdstip, dan wordt het spanningsverloop over R en C gegeven door:

dq q t / RC Vermits i = , is i = 0 e (let op het min-teken!) RC dt V t / RC V (dus op t = 0 is i = ) Nu is q0 = CV zodat i = e R R

v R = Ve t / RC vC = Ve t / RC
Figuur 3 toont het grafisch verloop van vR en vC .

(8) (9)

Figuur 3 - Grafisch verloop van

v R en v C als functie van de tijd bij het ontladen van de

condensator

Indien men de schakelaar S in figuur 1 afwisselend schakelt in de standen b en a, en in elke stand vasthoudt gedurende een gelijk aantal malen de tijdsconstante, dan wordt de condensator afwisselend opgeladen en ontladen. Figuur 4 geeft het hiermee corresponderende spanningsverloop over de totale RC-keten ( = v R + v C ), over R en over C.

- 3/9 -

Practicum Natuurkunde

RC-kring - 4

Figuur 4 - Grafisch verloop van

v R en v C als functie van de tijd bij het opladen en

ontladen van de condensator met (1) de spanning over het totale netwerk; (2) de spanning over de weerstand; (3) de spanning over de condensator Gebruikt men een functiegenerator (ingesteld op kanteelspanning) die verbonden is met de RC-keten zoals in figuur 5, dan bekomt men in de meetketen analoge spanningsvormen zoals in figuur 4 indien de periode van de kanteelspanning beduidend groter is dan de tijdsconstante . Is bijvoorbeeld de generatorfrequentie ingesteld op

0 =

1 9, 2

dan is de kleinste rekenkundige waarde die v R bereikt vooraleer een spanningssprong optreedt gelijk aan 1% van de amplitude V van de kanteelspanning (reken dit na!).

Figuur 5 Netwerk met een weerstand R en condensator C in serie. De functiegenerator ) of sinusspanning ( ). (Gener.) kan ingesteld worden op kanteelspanning (

- 4/9 -

Practicum Natuurkunde

RC-kring - 5

RC-kring met een sinusodale spanningsbron

We leggen een sinusodale spanning vi = Vm sin t aan over de RC-keten (zie figuur

2.1 Filterwerking
5). De index i staat voor ingangsspanning en Vm stelt dus de amplitude (= topwaarde) van die ingangsspanning voor. Dan kunnen we schrijven

vi = Vm sin t =

De oplossing van deze differentiaalvergelijking (zie cursus) is:

q dq + Ri en i = C dt

(11)

i (t ) = I m sin ( t + )
Im = Vm 1 R2 + C 1 RC
2

(12)

met (13)

en

tg =

(14)

Daar de fasehoek positief is blijkt dat de stroom voorloopt op de spanning. Als we de spanning over de weerstand R beschouwen als een uitgangsspanning v R en v i is de ingangsspanning (figuur 5), dan kunnen we de volgende betrekkingen schrijven.

v R = Ri = RI m sin ( t + ) = VR sin ( t + )
VR = RVm 1 R2 + C 1 1 1+ RC
2 2

(15)

Als we alleen de piekwaarde (amplitude) VR van

v R beschouwen:
(16)

of

VR = Vm
In het bijzonder zal (reken na!): voor lage frequenties (d.w.z. voor

(17)

1 1 zeer groot of << ): RC

voor de frequentie gelijk aan

en VR 0

1 2

(d.w.z. voor

):

= 45 en VR =
voor hoge frequenties (d.w.z. voor

Vm 0, 71Vm 2

1 1 zeer klein of >> ): RC 0 en VR Vm

Vergelijking (17) is grafisch voorgesteld voor bepaalde waarden van R en C in figuur 6 (R = 105 en C = 0,16 F).

- 5/9 -

Practicum Natuurkunde

RC-kring - 6

Figuur 6 Frequentiekarakteristiek (amplitudeverhouding van het signaal over de weerstand tot het signaal over het totale netwerk, in functie van de generatorfrequentie) voor een netwerk met weerstand en condensator in serie (R=105 en C=0,16 F). Let op: beide schalen zijn logaritmisch voorgesteld! Bij figuur 6 kunnen we de volgende opmerkingen maken: 1. Bij lage frequenties is VR klein 2. Bij hoge frequenties is VR gelijk aan Vm (in de figuur ongeveer vanaf 10 Hz) Omdat lage frequenties verzwakt worden en de hoge frequenties niet, noemt men dit circuit een RC-hoge-doorlaat-filter (gemeten over R !).

2.2 Differentirende en integrerende netwerken

Beschouwen we hetzelfde netwerk van figuur 5. Onderstel een weerstand en een condensator, zodanig dat over een bepaald frequentiegebied RC ongeveer nul is. Uit vergelijkingen (15) en (17) volgt dan:

v R = VmRC sin(t +

)
(18)

v R = VmRC cos t
Als we nu vi afleiden (differentiren) bekomen we:

Uit (18) en (19) volgt:

dv i = Vm cos t dt v R = RC dv i dt

(19)

(20)

De betekenis van vergelijking (20) is dat als RC 0 het RC-filter netwerk de operatie differentiren uitvoert; d.w.z. het uitgangssignaal over R is evenredig met de afgeleide naar de tijd van het ingangssignaal. Deze eigenschap wordt toegepast in computers. Nu kan men ook bewijzen dat de spanning v C op de condensator evenredig is met de integraal van de ingangsspanning v i wanneer RC . Neem de algemene uitdrukkingen q = Cv en Hieruit volgt: en: v =

dq dv =C dt dt

dv 1 dq 1 = = i dt C dt C

1 idt C
- 6/9 -

Practicum Natuurkunde Dit wordt dus in ons geval:

RC-kring - 7

vC =

1 I m sin(t + )dt C I v C = m cos(t + ) C

(21)

Als we nu onderstellen dat RC (dus R en C zeer groot), dan is kunnen we schrijven voor vergelijking (21)

Im =

Vm en = 0 en R
(22)

vC =

Vermits v i = Vm sin t , kunnen we (22) schrijven als

Vm cos t RC

vC =

1 v i dt RC

(23)

Werkopdracht

Het gedrag van de RC-kring wordt experimenteel onderzocht in het geval van aangelegde kanteel- en sinusspanningen. Deze spanningen worden geleverd door een functiegenerator. Enkel het spanningsverloop over R wordt onderzocht en dit met behulp van een twee-kanaals-oscilloscoop (zie figuur 7 en notas over oscilloscoop). De twee kanalen kunnen in Y-t-mode afzonderlijk geregeld worden maar gebruiken wel dezelfde tijdsbasis.

(a)

(b)

Figuur 7 (a) Afbeelding uit opdracht 3.1 van het oscilloscoopscherm met het spanningssignaal van de generator bovenaan en het spanningssignaal over de weerstand onderaan. (b) overzicht van het bedieningspaneel van de oscilloscoop. Alvorens over te gaan tot de definitieve metingen is het aan te raden zich vertrouwd te maken met het gebruik van de generator (zie figuur 8) en de oscilloscoop. Bekijk hiervoor rechtstreeks het uitgangssignaal van de generator met de oscilloscoop (respecteer de verbindingen met de massa!) en controleer ingestelde en afgelezen frequenties en amplitudes van de kanteel- en de sinusspanningen. Bij het uitvoeren van de hieropvolgende werkopdracht is het aan te raden een zo groot mogelijke uitgangsspanning van de functiegenerator (amplitude = MAX) te gebruiken. Zet symmetry en D.C. offset op nul (wit streepje naar boven). Plaats bij de oscilloscoop beide kanalen in DC-mode.

- 7/9 -

Practicum Natuurkunde

RC-kring - 8

Figuur 8 Bedieningspaneel van de functiegenerator met de voornaamste regelknoppen: bovenaan: frequentiebereik en functievorm midden: ingestelde frequentie en eenheid onderaan:frequentie-fijnregeling (frequency), signaalsymmetrie (symmetry), amplitude, gelijkspanningsbasis (D.C. offset).

3.1 Studie van de RC-kring met kanteelspanning

In dit gedeelte bestuderen we het spanningsgedrag in het RC-netwerk. Men beschikt over 2 weerstanden en 2 condensatoren waarmee men dus verschillende RC-ketens kan vormen: R1 = 104 , R2 = 103 , C1 = 0,1 F , C2 = 0,01 F Kies R1 = 104 en C1 = 0,1 F en bereken de tijdsconstante = RC . Verbind het RC-netwerk met de functiegenerator (Figuur 9). Stel de functiegenerator in op kanteelspanning met de D.C.-offset Onderzoek met kanaal 1 van de oscilloscoop de spanning over de functiegenerator en met kanaal 2 de spanning over R.

Opmerking
Let op de verbindingen met de aarde!!!

Figuur 9 Schema van de aansluiting van het RC-netwerk met de functiegenerator en de oscilloscoop.

- 8/9 -

Practicum Natuurkunde

RC-kring - 9

Bekijk eerst het signaal van de functiegenerator en zijn verticale positie t.o.v. de 0 V lijn (te zien in GND-mode). Het signaal moet er ongeveer uitzien zoals in figuur 4(1), met de spanning die wisselt tussen een constante positieve waarde en 0 V. Stel de frequentiegenerator in op de waarde 0 zoals bepaald door (10) en ga na met de oscilloscoop of we een spanningsvorm bekomen zoals in figuur 4(2). (Dit moet niet geschetst worden !) Ga nu eerst na hoe figuur 4(2) verandert voor

1 =

Schets deze figuren voor 3 periodes en voor de frequenties 1 , 2 en 3 (let op de juiste positie t.o.v. de GNDlijn !!). Vermeld duidelijk de meetomstandigheden zoals de generatorfrequentie, de tijdbasis en de Y-versterking van de oscilloscoop. Trek een besluit over de verschillen tussen de 3 schetsen. Beantwoord hierbij o.a. volgende vragen : Waarom is de spanning over de weerstand gedurende een halve periode negatief ? Bij welke schetsen komt de spanning over de weerstand niet terug naar nul en waarom ? Stel de generator terug in op frequentie 1. We zullen nu grafisch de tijdsconstante bepalen (zie figuur 2(a)). Stel hiervoor de oscilloscoop zodanig in dat het hele scherm ingenomen wordt door n figuur zoals figuur 2(a) en dat het af te lezen -interval een zo groot mogelijk aantal schermverdelingen bevat (grootste nauwkeurigheid). Schets de figuur op uw verslagblad en vermeld weer de meetomstandigheden. Lees de experimenteel gevonden tijdsconstante af en vergelijk ze met de berekende -waarde.

1 1 3 , 2 = en 3 = . 10 2

3.2 Studie van de RC-kring met sinusspanning

In dit gedeelte bepalen we telkens de verhouding VR/Vm (dit is de verhouding van de amplitudes van v R en van v i , zie paragraaf 2.1) in functie van de frequentie van een sinusodale ingangsspanning. Stel de generator in op sinusodale spanning. Kies nu R1 = 104 en C2 = 0,01 F en pas de schakeling aan Bereken opnieuw de -waarde. Stel de generator in op 10 Hz en meet de topwaarde van v i op kanaal 1 en van

v R op kanaal 2. Zorg ervoor een zo groot mogelijke Y-uitwijking te bekomen op

het oscilloscoopscherm, om een optimale nauwkeurigheid te verkrijgen. Doe analoge metingen bij frequenties = 20, 40, 60, 80, 100, 200, 400, ... tot 10000 Hz. Maak een tabel van alle meetwaarden met volgende kolommen: frequentie, topwaarde van v i , topwaarde van v R , verhouding v/d topwaarden. Maak op semi-logaritmisch papier een grafiek van deze verhouding VR/Vm als functie van de frequentie (frequentie uitzetten op de logaritmische as). Lees uit de grafiek de waarde VR/Vm af bij theoretische waarde. Besluit niet vergeten !

1 en vergelijk met de 2

- 9/9 -