Przepusty

NBI N BI B I
kacyjnych powstaa w dawnych latach, gros konstrukcji to przepusty tradycyjne. W tym kontekcie niniejszy artyku z prezentowanej serii nabiera szczeglnego znaczenia. Dla zilustrowania powyszych faktw, zwizanych z wiekowym zaawansowaniem przepustw komunikacyjnych, na rycinie 1 przytoczono, wedug instrukcji SMOK (System Zarzdzania Mostami Kolejowymi) Komputerowa Ewidencja Obiektw Mostowych PKP [1], wiek kolejowych obiektw inynieryjnych w Polsce. Z wykresu jednoznacznie wynika dominacja przepustw kolejowych w grupie obiektw inynieryjnych wybudowanych ponad 60 lat temu. Analogiczna sytuacja dotyczy przepustw w cigu drg koowych, co Adam Wysokowski mia okazj stwierdzi podczas prac prowadzonych przy ewidencjonowaniu i przegldach przepustw na drogach krajowych [10]. Niektre z zagadnie dotyczce przepustw tradycyjnych zostay omwione na wzmiankowanej ju wczeniej VIII witecznej Drogowo-Mostowej migrodzkiej Sesji Naukowej Przepusty w infrastrukturze komunikacyjnej: tradycja i nowoczesno. Projektowanie budowa badania utrzymanie, ktra odbya si w grudniu 2007 r. W czasie tej sesji Zygmunt Kubiak wygosi referat Przepusty tradycyjne. Referat zosta przyjty z duym zainteresowaniem, ale ze wzgldu na szczupe ramy czasowe nie poruszono w nim wszystkich zagadnie zwizanych z tym tematem. Wynika to m.in. z bogactwa materiaw i rodzajw konstrukcji wystpujcych w przepustach tradycyjnych. 2. Materiay i rodzaje konstrukcji w przepustach tradycyjnych Z powodu faktu, e przepusty powstaway na przestrzeni dziejw, do ich budowy uywano praktycznie wszystkich dostpnych znanych w budownictwie materiaw. Rwnie rozwizania konstrukcyjne zmieniay si w cigu wiekw i dlatego w przepustach, ktre przetrway do dzisiejszych czasw, mamy do czynienia z du rnorodnoci zastosowanych rozwiza. Materiay i rozwizania konstrukcyjne byy cile zwizane z okresem ich budowy. Poniej podano najistotniejsze materiay i rodzaje konstrukcji stosowane przy budowie przepustw tradycyjnych. 2.1. Przepusty drewniane Obecnie si ich nie buduje. W przeszoci byy stosowane zwaszcza przy obiektach tymczasowych i prowizorycznych. Niemniej jednak znane s rwnie tego typu obiekty stae. Przepusty takie wykonywano najczciej z odpowiednio trwaych gatunkw drewna [7]. Przykady konstrukcji przepustw wykonanych z drewna o przekroju prostoktnym pokazano na rycinie 2 [2], o przekroju trjktnym na rycinie 3 [3]. W praktyce stosowane byy rwnie przekroje trapezowe.

Przepusty tradycyjne

Przepusty w infrastrukturze komunikacyjnej cz. 3

Adam Wysokowski1, Zygmunt Kubiak2, Jerzy Howis3
1. Wprowadzenie Zagadnienia wstpne dotyczce przedmiotowej tematyki zostay przedstawione w dwch poprzednich artykuach zamieszczonych w ramach cyklu na temat przepustw, a szczeglnie w artykule wprowadzajcym. Tradycyjnie ju, dla przypomnienia oraz dla nowych czytelnikw, poniej przytoczono spis tytuw wszystkich artykuw na temat przepustw, ktre ukazuj si w kolejnych edycjach Nowoczesnego Budownictwa Inynieryjnego:

1. ARTYKU WPROWADZAJCY 2. ASPEKTY PRAWNE PROJEKTOWANIA, BUDOWY I UTRZYMANIA PRZEPUSTW 3. PRZEPUSTY TRADYCYJNE 4. PRZEPUSTY NOWOCZESNE 5. PRZEPUSTY JAKO PRZEJCIA DLA ZWIERZT 6. MATERIAY DO BUDOWY PRZEPUSTW 7. OBCIENIA I OBLICZANIE KONSTRUKCJI PRZEPUSTW 8. BADANIA PRZEPUSTW (LABORATORYJNE I TERENOWE) 9. WYPOSAENIE PRZEPUSTW 10. STAN TECHNICZNY I UTRZYMANIE PRZEPUSTW 11. WZMACNIANIE PRZEPUSTW
Niniejszy artyku dotyczy przepustw tradycyjnych. Z uwagi na tematyk ma on mniej techniczny, a bardziej historyczny charakter. Jak ju wspomniano w artykule wprowadzajcym [9], przepusty byy budowane od czasu, kiedy zaczy powstawa pierwsze drogi i linie kolejowe. Wznoszono je z rnych materiaw, dlatego te mamy do czynienia z bardzo du rnorodnoci konstrukcyjn tych obiektw. Ich forma architektoniczna jest rwnie bardzo urozmaicona. Wiele z tych obiektw ma charakter zabytkowy, czsto posiadaj wyjtkow warto historyczn i techniczn, cho nie zawsze ich walory s niedoceniane. Z uwagi na fakt, e przepusty stanowi nierozczny element korpusu drogowego lub linii kolejowej, a wikszo tras komuni-

Ryc. 1. Struktura ilociowa i wiek obiektw inynieryjnych w Polsce [1]

1 Dr hab. in., prof. UZ; kierownik Zakadu Drg i Mostw, Instytut Budownictwa, Uniwersytet Zielonogrski. 2 Mgr in.; Gwny Inynier do Spraw Obiektw Inynieryjnych Zakadu Linii Kolejowych PLK we Wrocawiu. 3 Mgr in.; Konstruktor, Infrastruktura Komunikacyjna Sp. z o.o., migrd.

Ryc. 2. Przepust wykonany z drewna o przekroju prostoktnym [2]

54

Nowoczesne Budownictwo Inynieryjne

Lipiec Sierpie 2008

Ryc. 3. Przepust wykonany z drewna o przekroju trjktnym [3] Ryc. 6. Przepust z pyt kamienn, fot. Z. Kubiak
2.2. Przepusty kamienne Klasyczn form przepustu kamiennego stanowi sklepienie, rzadziej pyta lub blok kamienny. Do tej kategorii mona zaliczy ca grup przepustw sklepionych i murowanych z blokw kamiennych. W kraju i za granic, np. we Woszech, Hiszpanii, Portugalii czy Francji, s to do dzisiaj bardzo popularne rodzaje przepustw tradycyjnych z uwagi na ich niezaprzeczaln trwao. Typowy kamienny przepust kolejowy o konstrukcji sklepionej pokazano na rycinie 4. 2.3. Przepusty ceglane Budowanie przepustw ceglanych rozwino si gwnie w XIX w. i na pocztku XX. Zwizane to byo z rozwojem budownictwa kolejowego i drogowego. Najpopularniejsz form konstrukcyjn przepustw ceglanych, podobnie jak przepustw kamiennych, stanowi sklepienie. Typowy drogowy ceglany przepust sklepiony pokazano na rycinie 7.

Ryc. 4. Typowy kamienny przepust kolejowy o konstrukcji sklepionej, fot. Z. Kubiak

Rzadziej spotykanym, chocia take bardzo popularnym typem konstrukcji przepustw kamiennych s przepusty pytowe (ryc. 5). W tym przypadku jednak rozpitoci tych konstrukcji s stosunkowo niewielkie. Sytuacj t ilustruje chociaby konstrukcja kamienna zamieszczona na rycinie 6.

Rys. 7. Tradycyjny ceglany przepust sklepiony w cigu drogi powiatowej na terenie Dolnego lska, fot. A. Wysokowski
W pniejszym okresie coraz popularniejsze stay si przepusty o konstrukcji mieszanej: ceglano-betonowej. Przykad takiego przepustu przedstawiono na rycinie 8.

Ryc. 5. Kamienny pytowy przepust kolejowy wybudowany na poudniu Dolnego lska w 1890 r.

Ryc. 8. Przepust o konstrukcji ceglano-betonowej w cigu linii kolejowej, fot. Z. Kubiak

Lipiec Sierpie 2008

Nowoczesne Budownictwo Inynieryjne

55

2.4. Przepusty z betonu niezbrojonego Przepusty wykonywane z betonu miay najczciej konstrukcj sklepion, podobnie jak przepusty kamienne i ceglane. Ich stosowanie rozwino si gwnie w XIX w. Sklepienia rniy si wyniosoci. Przykady betonowych przepustw sklepionych pokazano na rycinach 9 i 10. Pierwsza z nich ilustruje sklepienie o duej wyniosoci, druga o maej.

Ryc. 11. Typowy kolejowy przepust betonowy o konstrukcji otwartej [2]

Obecnie przepusty betonowe nie s stosowane m.in. ze wzgldu na kosztowne deskowanie, niezbdne dla prawidowego uksztatowania bryy czci przelotowej. 2.5. Przepusty z betonu zbrojonego W XX w., szczeglnie w 2. jego poowie, najpopularniejsz form przepustw stay si przepusty elbetowe. Przepusty te najczciej przyjmoway posta konstrukcji pytowej, rurowej, ramowej oraz przepustw sklepionych. Najpowszechniejszym typem konstrukcji przepustw elbetowych s przepusty rurowe, stosowane z powodzeniem do dzisiaj. Z uwagi na ich dalszy rozwj zostan omwione szerzej w nastpnym artykule, dotyczcym nowoczesnych przepustw. Przykad tradycyjnej elbetowej konstrukcji rurowej stosowanej do budowy przepustw przedstawiono na rycinie 12.

Ryc. 9. Fragment oryginalnego rysunku konstrukcyjnego dla przepustu betonowego o duej wyniosoci sklepienia, wykonanego koo Wrocawia w 1905 r.

Ryc. 12. Tradycyjna elbetowa konstrukcja ramowa stosowana do budowy przepustw [4]
Rycina 13 ilustruje typowy, stosowany wczeniej, elbetowy przepust pytowy. Przepusty takie wykonywane byy jako jedno lub wielokomorowe. W przypadku obiektw wielokomorowych pyty posiaday schemat statyczny wolnopodparty lub cigy.

Rys. 10. Sklepiony przepust betonowy o maej wyniosoci wybudowany koo Legnicy w 1870 r.
Czsto stosowanym typem przepustw na liniach kolejowych byy przepusty betonowe o konstrukcji otwartej. Byy to obiekty oszczdnociowe, gdy gwnym elementem nonym byy same szyny kolejowe, po ktrych odbywa si ruch pocigw. Na przeomie XIX i XX w. zyskay one du popularno z uwagi na mae zuycie materiau do ich budowy. Jednake ich rozpito ograniczaa si zasadniczo do osiowego rozstawu podkadw kolejowych. Typowy przepust betonowy o konstrukcji otwartej pokazano na rycinie 11.

Ryc. 13. Typowy tradycyjny elbetowy przepust pytowy [6]

56

Nowoczesne Budownictwo Inynieryjne

Lipiec Sierpie 2008

Do dzi, zarwno w drogownictwie, jak i kolejnictwie, popularne s elbetowe przepusty ramowe. Przykad przepustu o konstrukcji ramowej zrealizowanego w 1905 r. na Dolnym lsku pokazano na rycinie 14a (widok z boku). Rycina 14b przedstawia natomiast szczegy konstrukcyjne tego obiektu. Cech charakterystyczn jego konstrukcji nonej jest zastosowanie starouytecznych szyn kolejowych jako zbrojenia pyty elbetowej.

w Zwizku Radzieckim, szczeglnie w 2. poowie XX w., m.in. na Syberii. Do Polski technologia ta trafia dopiero w ostatnim okresie i jest obecnie coraz czciej stosowana. O technologii tej, z uwzgldnieniem aspektu wsppracy z gruntem, bdzie mowa w nastpnym artykule. Przykad przepustu z uyciem osonowych gadkich rur stalowych pokazano na rycinie 16.

Rys. 14a. Widok z boku elbetowego przepustu ramowego z 1905 r.

Ryc. 16. Przykad dwukomorowego przepustu o konstrukcji z wykorzystaniem rur stalowych o gadkich ciankach, fot. Z. Kubiak
2.7. Przepusty nietypowe Przy okazji przegldw przepustw mona spotka si z wieloma nietypowymi konstrukcjami przepustw tradycyjnych. Z powodu szczupych ram artykuu, autorzy proponuj zamieszczenie na ten temat odrbnego artykuu na zakoczenie cyklu. Jako przykad nietypowego rozwizania na rycinie 17 pokazano ceglany przepust kolejowy, wykorzystywany jako schron w czasie II wojny wiatowej.

Rys. 14b. Szczegy konstrukcji przepustu ramowego z 1905 r.

Podobnie na rycinie 15 pokazano typowy elbetowy przepust ramowy w cigu linii kolejowej.

Ryc. 17. Przykad nietypowego przepustu zaadaptowanego na schron, fot. Z. Kubiak

Na rycinie 18 pokazano natomiast nietypowy przepust z narzutu kamiennego, czyli tzw. nasyp filtracyjny [2]. Wykonywany jest on z kamienia amanego o jednakowej frakcji.

Ryc. 15. Ilustracja fotograficzna typowego elbetowego przepustu ramowego, fot. Z. Kubiak 2.6. Przepusty stalowe Tradycyjne przepusty stalowe stosowane byy stosunkowo rzadko. W pierwszym okresie do ich konstrukcji wykorzystywano gwnie gadkie, grubocienne stalowe rury osonowe. Jednak ju w 1896 r. w Stanach Zjednoczonych opatentowano nowsz technologi stalowych rur osonowych w postaci rur karbowanych, uzyskujc znacznie wiksze nonoci tak skonstruowanych przepustw. Technologia ta rozpowszechnia si nastpnie

Rys. 18. Przepust z jednofrakcjowego narzutu kamiennego [2]

Lipiec Sierpie 2008

Nowoczesne Budownictwo Inynieryjne

57

3. Tradycyjne metody obliczania przepustw Obliczanie przepustw wykonuje si pod ktem hydrologiczno-hydraulicznym oraz statyczno-wytrzymaociowym. W przeszoci pod wzgldem konstrukcyjnym przepusty wymiarowano i budowano intuicyjnie (czsto z duym zapasem), a nastpnie w wyniku wieloletnich dowiadcze i obserwacji zaczto stosowa rnego rodzaju wzory empiryczne do okrelania optymalnych wymiarw poszczeglnych elementw konstrukcyjnych. Przepusty sklepione (ryc. 19) wykonywane z kamienia lub cegy, przy mniejszych rozpitociach miay sklepienia pkoliste, wzgldnie odcinkowe, natomiast przy wikszych ksztat uku koszowego lub zgodny z lini cinie.

dzisiejszego, mimo wielu zmian obcie i znacznego wzrostu naciskw na osie. W miar rozwoju nauk technicznych, dziki poznaniu waciwoci poszczeglnych materiaw oraz doskonaleniu techniki oblicze statycznych, nastpowaa ewolucja oblicze i konstrukcji, odzwierciedlajca coraz bardziej modele odpowiadajce waciwej pracy materiau. Tradycyjny sposb sprawdzania przepustu metod graficzn przy obcianiu przepustu pokazano na rycinie 20 [3]. Podstaw do wyznaczenia uoglnionych si wewntrznych w poszczeglnych przekrojach, a tym samym poprawnego zaprojektowania, stanowi waciwe przyjcie schematu statycznego przepustu zarwno w przekroju poprzecznym, jak i podunym. Przykadowy schemat statyczny przepustu pytowego z doln pyt denn pokazano na rycinie 21.

Rys. 19. Typowy przepust sklepiony: a) o sklepieniu odcinkowym, b) o sklepieniu pkolistym [6]
Grubo sklepienia w kluczu do [6] przyjmowano wedug wzorw empirycznych. Jest ona funkcj promienia krzywizny sklepienia r1. Wedug Heinzerlinga wynosi ona dla sklepie ceglanych: przy nadsypce h1 1,5 m do = 0,43 + 0,028 r1; przy nadsypce h1 1,5 m do = 0,051 + 0,033 r1; Grubo cian przyczkw przyjmowano podobnie wedug wzorw Ebermaiera. I tak grubo ciany w mierzona w rodku wysokoci przyczka h wynosi dla sklepienia pkolistego: przy nadsypce h1 2 w = 0,3 + 0,02l +0,17h przy nadsypce h1 2 m w = (0,7 + 0,03 l +0,07h) x (1 + 0,1h1) Przyjte wymiary sprawdzano nastpnie za pomoc wykresu linii cinienia, tj. przejcie przez rodek przekroju w kluczu, na wezgowiu czy ley poniej rodka przekroju przy sklepieniu obcionym, a powyej przy sklepieniu nieobcionym. W fundamencie idealnym rozwizaniem byo przejcie przez rodek przekroju; dopuszczalne byo znajdowanie si w rdzeniu. Na ile doskonae byy te empiryczne wizje, wiadczy fakt przetrwania w doskonaej kondycji licznych konstrukcji do dnia

Ryc. 21. Schemat statyczny przepustu pytowego z doln pyt denn [3, 5]
Jako przykad intuicyjnego podejcia do nonoci przepustw tradycyjnych mona wskaza zawanie grnych cian przepustu w celu zmniejszenia rozpitoci konstrukcji (ryc. 22).

Ryc. 22. Czsto spotykany sposb zmniejszania rozpitoci konstrukcji w przepustach tradycyjnych przykad z 1890 r.
4. Budowa przepustw tradycyjnych Zagadnienia zwizane z wykonywaniem przepustw autorzy zaplanowali omwi w osobnym artykule, ale ju teraz, przy okazji omawiania przepustw tradycyjnych, warto podzieli si kilkoma spostrzeeniami na temat ich wykonywania. Metody budowania przepustw w przeszoci rniy si istotnie od metod stosowanych obecnie. Gwna rnica polega na praktycznym braku stosowania mechanizacji przy budowie przepustw tradycyjnych. Wznoszono je w wikszoci rcznie, przy cakowicie rcznym wykonywaniu szalunkw oraz wykopw [8]. Dlatego te ich konstrukcja skadaa si z maogabarytowych elementw, takich jak kamie, cega itp. W przypadku przepustw elbetowych tradycyjnych wygldao to podobnie. Przykad maogabarytowych elementw z ktrych wykonywano przepusty ramowe pokazano na rycinie 23 [4].

Ryc. 20. Tradycyjny sposb sprawdzania przepustu metoda graficzn [3]

58

Nowoczesne Budownictwo Inynieryjne

Lipiec Sierpie 2008

Ryc. 23. Przykad tradycyjnego przepustu ramowego wykonywanego z maogabarytowych elementw [4]
Podobnie osonowe rury elbetowe wykonywano w sposb rczny w deskowaniach drewnianych (ryc. 24).

Ryc. 25b. Niestosowany obecnie sposb produkcji stalowych rur karbowanych do budowy przepustw (ZSRR) Rys. 24. Deskowanie drewniane do wykonania elementw elazobetonowych przepustw [4]
Wprowadzone w poowie XX stulecia w Zwizku Radzieckim przepusty ze stalowych blach karbowanych byy wykonywane odmiennie od stosowanych obecnie. wiadcz o tym fotografie zamieszczone w prasie technicznej ZSRR z tego okresu, ktre autorzy przytaczaj na rycinach 25a i 25b. Ponadto stosowano rwnie dostpne materiay do wykonywania niezbdnych izolacji. W pierwszym okresie izolacj przepustw wykonywano z gliny, a duo pniej z coraz popularniejszego bitumu (asfaltu). 5. Podsumowanie Tematyka przepustw tradycyjnych, co mona zauway z lektury artykuu, jest obszerna. W artykule z racji ograniczonej powierzchni nie znalazo si miejsce na nastpujce aspekty zwizane z tematem, eby wymieni tradycyjne przepusty nietypowe, przepusty zabytkowe, wyposaenie tego typu przepustw. Autorzy wyraaj nadziej, e dla tych zagadnie znajdzie si miejsce w kolejnych artykuach z niniejszego cyklu.

TYM SAMYM JU TRADYCYJNIE ZAPRASZAMY DO ZAPOZNANIA SI Z KOLEJNYM ARTYKU EM, KTRY ZOSTANIE ZAMIESZCZONY W NAST PNYM NUMERZE NOWOCZESNEGO BUDOWNICTWA IN YNIERYJNEGO, A B DZIE DOTYCZY PRZEPUSTW NOWOCZESNYCH.
Literatura 1. Bie J., Krl D., Rawa P ., Rewiski S.: SMOK Komputerowa ewidencja obiektw inynieryjnych. Warszawa 1997. 2. Cholewo J., Sznurowski M.: Mosty kolejowe. Warszawa 1970. 3. Czudek H., Radomski W.: Podstawy mostownictwa. Warszawa 1974. 4. Jarocki W.: Materiay w budownictwie mostowym. Warszawa 1959. 5. Pajchel W.: Budowa mostw cz. II. Warszawa 1971. 6. Solanowski J., Linder F .: Budowa mostw. Warszawa 1956. 7. Stroecki D.: Mosty drewniane. Warszawa 1959. 8. Wrzeniowski Z.: Odbudowa mostw, tom II. Warszawa 1959. 9. Wysokowski A., Howis J.: Przepusty w infrastrukturze komunikacyjnej cz. 1. Artyku wprowadzajcy. Nowoczesne Budownictwo Inynieryjne 2008, nr 2 (17), s. 52 56. 10. gosz A., Misiewicz E., Wysokowski A.: System Gospodarki Mostowej SGM. Zamknicie procesu instalacji JNI dla przepustw. Szkolenie personelu. Raport kocowy. Biuro Planowania Rozwoju Sieci Drogowej. Sygn. TW 10996/TW-6. IBDiM. migrd 1996.

Ryc. 25a. Monta przepustu ze stalowych blach karbowanych (ZSRR)

Lipiec Sierpie 2008

Nowoczesne Budownictwo Inynieryjne

59